Wikipedia kaawiki https://kaa.wikipedia.org/wiki/Bas_bet MediaWiki 1.45.0-wmf.8 first-letter Media Arnawlı Talqılaw Paydalanıwshı Paydalanıwshı talqılawı Wikipedia Wikipedia talqılawı Fayl Fayl talqılawı MediaWiki MediaWiki talqılawı Úlgi Úlgi talqılawı Járdem Járdem talqılawı Kategoriya Kategoriya talqılawı Portal Portal talqılawı TimedText TimedText talk Module Module talk Event Event talk Úlgi:Sidebar with collapsible lists 10 8935 125321 55585 2025-07-09T07:33:52Z 159.146.12.254 125321 wikitext text/x-wiki {{Qaptal panel | wraplinks = {{{wraplinks|}}} | name = {{{name|{{PAGENAME}}}}} | class = {{{class|{{{bodyclass|}}}}}} | style = {{{style|{{{bodystyle|}}}}}} | cellspacing = {{{cellspacing|0}}} | cellpadding = {{{cellpadding|0}}} | outertitle = {{{outertitle|}}} | outertitleclass = {{{outertitleclass|}}} | outertitlestyle = {{{outerttitlestyle|}}} | topimage = {{{topimage|}}} | topimageclass = {{{topimageclass|}}} | topimagestyle = {{{topimagestyle|}}} | topcaption = {{{topcaption|}}} | topcaptionstyle = {{{topcaptionstyle|}}} | pretitle = {{{pretitle|}}} | pretitlestyle = {{{pretitlestyle|}}} | title = {{{title|}}} | titleclass = {{{titleclass|}}} | titlestyle = {{{titlestyle|}}} | image = {{{image|}}} | imageclass = {{{imageclass|}}} | imagestyle = {{{imagestyle|}}} | caption = {{{caption|}}} | captionstyle = {{{captionstyle|}}} | abovestyle = border-top: 1px solid #aaa; border-bottom: 1px solid #aaa; {{{abovestyle|}}} | above = {{{above|}}} | headingstyle = {{{headingstyle|}}} | contentstyle = {{{contentstyle|}}} | heading1style = {{{heading1style|}}} | heading1 = {{{heading1|}}} | content1style = {{{content1style|}}} | content1 = {{#if:{{{list1|}}}| {{Sidebar with collapsible lists/row | framestyle = {{{listframestyle|}}}{{{list1framestyle|}}} | title = {{{list1title|}}} | titlestyle = {{{listtitlestyle|}}}{{{list1titlestyle|}}} | liststyle = {{{liststyle|}}}{{{list1style|}}} | expand = {{#switch:{{{expanded|}}}|all|{{{list1name}}}=y}} | {{{list1}}} }}| {{{content1|}}} }} | heading2style = {{{heading2style|}}} | heading2 = {{{heading2|}}} | content2style = {{{content2style|}}} | content2 = {{#if:{{{list2|}}}| {{Sidebar with collapsible lists/row | framestyle = {{{listframestyle|}}}{{{list2framestyle|}}} | title = {{{list2title|}}} | titlestyle = {{{listtitlestyle|}}}{{{list2titlestyle|}}} | liststyle = padding:0.2em 0 0.4em; text-align:center; {{{liststyle|}}}{{{list2style|}}} | expand = {{#switch:{{{expanded|}}}|all|{{{list2name}}}=y}} | {{{list2}}} }}| {{{content2|}}} }} | heading3style = {{{heading3style|}}} | heading3 = {{{heading3|}}} | content3style = {{{content3style|}}} | content3 = {{#if:{{{list3|}}}| {{Sidebar with collapsible lists/row | framestyle = {{{listframestyle|}}}{{{list3framestyle|}}} | title = {{{list3title|}}} | titlestyle = {{{listtitlestyle|}}}{{{list3titlestyle|}}} | liststyle = padding:0.2em 0 0.4em; text-align:center; {{{liststyle|}}}{{{list3style|}}} | expand = {{#switch:{{{expanded|}}}|all|{{{list3name}}}=y}} | {{{list3}}} }}| {{{content3|}}} }} | heading4style = {{{heading4style|}}} | heading4 = {{{heading4|}}} | content4style = {{{content4style|}}} | content4 = {{#if:{{{list4|}}} | {{Sidebar with collapsible lists/row |framestyle = {{{listframestyle|}}}{{{list4framestyle|}}} |title = {{{list4title|}}} |titlestyle = {{{listtitlestyle|}}}{{{list4titlestyle|}}} |liststyle = padding:0.2em 0 0.4em; text-align:center; {{{liststyle|}}}{{{list4style|}}} | expand = {{#switch:{{{expanded|}}}|all|{{{list4name}}}=y}} | {{{list4}}} }}| {{{content4|}}} }} | heading5style = {{{heading5style|}}} | heading5 = {{{heading5|}}} | content5style = {{{content5style|}}} | content5 = {{#if:{{{list5|}}}| {{Sidebar with collapsible lists/row | framestyle = {{{listframestyle|}}}{{{list5framestyle|}}} | title = {{{list5title|}}} | titlestyle = {{{listtitlestyle|}}}{{{list5titlestyle|}}} | liststyle = padding:0.2em 0 0.4em; text-align:center; {{{liststyle|}}}{{{list5style|}}} | expand = {{#switch:{{{expanded|}}}|all|{{{list5name}}}=y}} | {{{list5}}} }}| {{{content5|}}} }} | heading6style = {{{heading6style|}}} | heading6 = {{{heading6|}}} | content6style = {{{content6style|}}} | content6 = {{#if:{{{list6|}}}| {{Sidebar with collapsible lists/row | framestyle = {{{listframestyle|}}}{{{list6framestyle|}}} | title = {{{list6title|}}} | titlestyle = {{{listtitlestyle|}}}{{{list6titlestyle|}}} | liststyle = padding:0.2em 0 0.4em; text-align:center; {{{liststyle|}}}{{{list6style|}}} | expand = {{#switch:{{{expanded|}}}|all|{{{list6name}}}=y}} | {{{list6}}} }}| {{{content6|}}} }} | heading7style = {{{heading7style|}}} | heading7 = {{{heading7|}}} | content7style = {{{content7style|}}} | content7 = {{#if:{{{list7|}}}| {{Sidebar with collapsible lists/row | framestyle = {{{listframestyle|}}}{{{list7framestyle|}}} | title = {{{list7title|}}} | titlestyle = {{{listtitlestyle|}}}{{{list7titlestyle|}}} | liststyle = padding:0.2em 0 0.4em; text-align:center; {{{liststyle|}}}{{{list7style|}}} | expand = {{#switch:{{{expanded|}}}|all|{{{list7name}}}=y}} | {{{list7}}} }}| {{{content7|}}} }} | heading8style = {{{heading8style|}}} | heading8 = {{{heading8|}}} | content8style = {{{content8style|}}} | content8 = {{#if:{{{list8|}}}| {{Sidebar with collapsible lists/row | framestyle = {{{listframestyle|}}}{{{list8framestyle|}}} | title = {{{list8title|}}} | titlestyle = {{{listtitlestyle|}}}{{{list8titlestyle|}}} | liststyle = padding:0.2em 0 0.4em; text-align:center; {{{liststyle|}}}{{{list8style|}}} | expand = {{#switch:{{{expanded|}}}|all|{{{list8name}}}=y}} | {{{list8}}} }}| {{{content8|}}} }} | heading9style = {{{heading9style|}}} | heading9 = {{{heading9|}}} | content9style = {{{content9style|}}} | content9 = {{#if:{{{list9|}}}| {{Sidebar with collapsible lists/row | framestyle = {{{listframestyle|}}}{{{list9framestyle|}}} | title = {{{list9title|}}} | titlestyle = {{{listtitlestyle|}}}{{{list9titlestyle|}}} | liststyle = padding:0.2em 0 0.4em; text-align:center; {{{liststyle|}}}{{{list9style|}}} | expand = {{#switch:{{{expanded|}}}|all|{{{list9name}}}=y}} | {{{list9}}} }}| {{{content9|}}} }} | heading10style = {{{heading10style|}}} | heading10 = {{{heading10|}}} | content10style = {{{content10style|}}} | content10 = {{#if:{{{list10|}}}| {{Sidebar with collapsible lists/row | framestyle = {{{listframestyle|}}}{{{list10framestyle|}}} | title = {{{list10title|}}} | titlestyle = {{{listtitlestyle|}}}{{{list10titlestyle|}}} | liststyle = padding:0.2em 0 0.4em; text-align:center; {{{liststyle|}}}{{{list10style|}}} | expand = {{#switch:{{{expanded|}}}|all|{{{list10name}}}=y}} | {{{list10}}} }}| {{{content10|}}} }} | heading11style = {{{heading11style|}}} | heading11 = {{{heading11|}}} | content11style = {{{content11style|}}} | content11 = {{#if:{{{list11|}}}| {{Sidebar with collapsible lists/row | framestyle = {{{listframestyle|}}}{{{list11framestyle|}}} | title = {{{list11title|}}} | titlestyle = {{{listtitlestyle|}}}{{{list11titlestyle|}}} | liststyle = padding:0.2em 0 0.4em; text-align:center; {{{liststyle|}}}{{{list11style|}}} | expand = {{#switch:{{{expanded|}}}|all|{{{list11name}}}=y}} | {{{list11}}} }}| {{{content11|}}} }} | heading12style = {{{heading12style|}}} | heading12 = {{{heading12|}}} | content12style = {{{content12style|}}} | content12 = {{#if:{{{list12|}}}| {{Sidebar with collapsible lists/row | framestyle = {{{listframestyle|}}}{{{list12framestyle|}}} | title = {{{list12title|}}} | titlestyle = {{{listtitlestyle|}}}{{{list12titlestyle|}}} | liststyle = padding:0.2em 0 0.4em; text-align:center; {{{liststyle|}}}{{{list12style|}}} | expand = {{#switch:{{{expanded|}}}|all|{{{list12name}}}=y}} | {{{list12}}} }}| {{{content12|}}} }} | heading13style = {{{heading13style|}}} | heading13 = {{{heading13|}}} | content13style = {{{content13style|}}} | content13 = {{#if:{{{list13|}}}| {{Sidebar with collapsible lists/row | framestyle = {{{listframestyle|}}}{{{list13framestyle|}}} | title = {{{list13title|}}} | titlestyle = {{{listtitlestyle|}}}{{{list13titlestyle|}}} | liststyle = padding:0.2em 0 0.4em; text-align:center; {{{liststyle|}}}{{{list13style|}}} | expand = {{#switch:{{{expanded|}}}|all|{{{list13name}}}=y}} | {{{list13}}} }}| {{{content13|}}} }} | heading14style = {{{heading14style|}}} | heading14 = {{{heading14|}}} | content14style = {{{content14style|}}} | content14 = {{#if:{{{list14|}}}| {{Sidebar with collapsible lists/row | framestyle = {{{listframestyle|}}}{{{list14framestyle|}}} | title = {{{list14title|}}} | titlestyle = {{{listtitlestyle|}}}{{{list14titlestyle|}}} | liststyle = padding:0.2em 0 0.4em; text-align:center; {{{liststyle|}}}{{{list14style|}}} | expand = {{#switch:{{{expanded|}}}|all|{{{list14name}}}=y}} | {{{list14}}} }}| {{{content14|}}} }} | heading15style = {{{heading15style|}}} | heading15 = {{{heading15|}}} | content15style = {{{content15style|}}} | content15 = {{#if:{{{list15|}}}| {{Sidebar with collapsible lists/row | framestyle = {{{listframestyle|}}}{{{list15framestyle|}}} | title = {{{list15title|}}} | titlestyle = {{{listtitlestyle|}}}{{{list15titlestyle|}}} | liststyle = padding:0.2em 0 0.4em; text-align:center; {{{liststyle|}}}{{{list15style|}}} | expand = {{#switch:{{{expanded|}}}|all|{{{list15name}}}=y}} | {{{list15}}} }}| {{{content15|}}} }} | content16style = padding: 0; line-height: 0.4em | content16 = {{#if:{{{below|}}}|&nbsp;}} | belowstyle = border-top: 1px solid #aaa; border-bottom: 1px solid #aaa; {{{belowstyle|}}} | below = {{{below|}}} | navbar = {{{navbar|{{{tnavbar|<noinclude>none</noinclude>}}}}}} | navbarstyle = padding-top: 0.6em; {{{navbarstyle|{{{tnavbarstyle|}}}}}} | navbaroptions = {{{navbaroptions|{{{tnavbaroptions|}}}}}} }}<includeonly>{{#if:{{{content1|}}}{{{content2|}}}{{{content3|}}}{{{content4|}}}{{{content5|}}}{{{content6|}}}{{{content7|}}}{{{content8|}}}{{{content9|}}}{{{content10|}}}{{{content11|}}}{{{content12|}}}{{{content13|}}}{{{content14|}}}{{{content15|}}}|{{#ifeq:{{NAMESPACE}}|Template|[[Kategoriya: mazmun qatarlarınan paydalanıp jıynalatuǵın dizim qaptal betleri]]}}}}</includeonly><noinclude>{{hújjet}}<!-- Please add category and language links to the <includeonly> section at the bottom of [[Template:Sidebar with collapsible lists/doc]] page, not here --></noinclude> 312jg2mg0eqsg86jwgzsr7bk96pgid2 Module:Sidebar/configuration 828 9570 125322 55510 2025-07-09T07:38:04Z 159.146.12.254 Qaraqalpaqsha 125322 Scribunto text/plain return { i18n = { child_yes = 'yes', float_none = 'none', float_left = 'left', wrap_true = 'true', navbar_none = 'none', navbar_off = 'off', default_list_title = 'List', title_not_to_add_navbar = 'Template:Sidebar', collapse_title_not_to_add_navbar = 'Template:Sidebar with collapsible lists', templatestyles = 'Module:Sidebar/styles.css', category = { child = '[[Kategoriya:Pages using sidebar with the child parameter]]', conversion = '[[Kategoriya:Konvertaciyaga mútáj stiller bar qaptal paneller]]' }, pattern = { collapse_sandbox = '/sandbox$', sandbox = '/sandbox$', subgroup = 'sidebar%-subgroup', style_conversion = 'style$', uncategorized_conversion_titles = { '/[Ss]andbox', '/[Tt]estcases', '/[Dd]oc$' } }, class = { sidebar = 'sidebar', subgroup = 'sidebar-subgroup', collapse = 'sidebar-collapse', float_none = 'sidebar-none', float_left = 'sidebar-left', wraplinks = 'nowraplinks', outer_title = 'sidebar-outer-title', top_image = 'sidebar-top-image', top_caption = 'sidebar-top-caption', pretitle = 'sidebar-pretitle', pretitle_with_top_image = 'sidebar-pretitle-with-top-image', title = 'sidebar-title', title_with_pretitle = 'sidebar-title-with-pretitle', image = 'sidebar-image', caption = 'sidebar-caption', above = 'sidebar-above', heading = 'sidebar-heading', content = 'sidebar-content', content_with_subgroup = 'sidebar-content-with-subgroup', below = 'sidebar-below', navbar = 'sidebar-navbar', list = 'sidebar-list', list_title = 'sidebar-list-title', list_title_centered = 'sidebar-list-title-c', list_content = 'sidebar-list-content' } } } gw07ywo0epc95eksay0ef8ljiadujco Yaka,Başmakçı 0 10418 125288 115016 2025-07-08T16:30:02Z JigildikBot 14033 125288 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı}} '''Yaka''' — [[Afyonkarahisar wálayati|Afyonkarahisar]] wálayatınıń Başmakchi qalasına qaraslı awıl. == Tariyxı == Yakaköy’dan 700 m qubla-batısta jaylasqan Kale tóbeligine Sońǵı Rim hám Vizantiya dáwirine tiyisli arxeologiyalıq qaldıqlar barlıǵı sebepli awıl menen birge aymaqtada áyyemgi dáwirlerden berli turar-jay bolǵanlıǵi belgili<ref name="yakaköy1">{{Web deregi |title=ESKİŞEHİR KÜLTÜR VARLIKLARINI KORUMA BÖLGE KURULU |url=http://www.korumakurullari.gov.tr/Eklenti/25513,afyonkarahisar---basmakci-cigri-koyu-20022014-tarih-ve-.pdf?0 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151208065047/http://www.korumakurullari.gov.tr/Eklenti/25513,afyonkarahisar---basmakci-cigri-koyu-20022014-tarih-ve-.pdf?0 |archive-date=8 Aralık 2015 |access-date=5 Aralık 2015}}</ref>. 1478-jılda awılda 3 digirman bar edi. Jazıwlarda 1530-jılda Kechiborlu qalasına tiyisli awıl sıpatında qaraladı.1873-jılǵı Konya wálayatı jılnamasıda Kechiborlu qalasına tiyisli 42 úy hám 107 xojalıǵı bar awıl ekenligi kórsetilgen<ref name="yakaköy2">{{Web deregi |title="XV.-XVI. Yüzyıllarda Keçiborlu Kazası", SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı:16, ss.41-78, Aralık 2007, Behset KARACA |url=http://dergipark.ulakbim.gov.tr/sufesosbil/article/viewFile/5000057653/5000054731 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151208210546/http://dergipark.ulakbim.gov.tr/sufesosbil/article/viewFile/5000057653/5000054731 |archive-date=8-12-2015 |access-date=5-12-2015}}</ref>. 1912-jıl jazıwlarında '''Yakacık''' atı menen belgili<ref name="nişan">{{Web deregi |title=Index-Anatolicus: Türkiye yerleşim birimleri envanteri |url=https://nisanyanmap.com/?yer=10472&haritasi=yaka |archive-url=https://web.archive.org/web/20210427183050/https://nisanyanmap.com/?yer=10472&haritasi=yaka |archive-date=27 Nisan 2021 |access-date=27 Nisan 2021 |publisher=nisanyanmap.com |language=Türkçe}}</ref>. Yaka awılı 1945-jılǵa shekem Isparta wálayatınıń Kechiborlu qalasına tiyisli bolǵan bolsa, 1945-jılda Boshmakchi shirkewge aylanǵannan keyin Afyon wálayatı Dinar qalasına,1959-jılda Dazqiri qalasına aylandı.1987-jıl 10-iyunda Yaka 1987-jıl 10-iyunda Boshmakchi qalasına aylandı. Boshmakchi qalasına awıl esabında tutastı. 1998-jıldıń 30-dekabrinde<ref>{{Web deregi |date=31 Aralık 1998 |title=Belediye Kurulmasına Dair Kararlar |url=https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/23570.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20210515040449/https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/23570.pdf |archive-date=15 Mayıs 2021 |access-date=15 Mayıs 2021 |publisher=Resmî Gazete |language=Türkçe}}</ref> munitsipalitetke aylanǵan awıldıń munitsipalitet ataǵi 2013-jılda xalıq sanı 2000 kisiden kemeyiwi menen juwmaqlanadı<ref>{{Web deregi |date=10 Ekim 2012 |title=İşte Kapatılacak 559 Belde ! |url=https://www.kamudan.com/belediyeler/iste-kapatilacak-559-belde-h6578.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20181027073532/https://www.kamudan.com/belediyeler/iste-kapatilacak-559-belde-h6578.html |archive-date=27 Ekim 2018 |access-date=7 Temmuz 2020 |publisher=kamudan.com}}</ref>. == Jaylasıwı == Afyonkarahisar qala orayına 140&nbsp;km,Başmakçı qala orayına 5&nbsp;km uzaqlıqta<ref name="YER">{{Web deregi |title=Yaka Belediyesi |url=http://www.yerelnet.org.tr/belediyeler/belediye.php?belediyeid=129733 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170823105652/http://www.yerelnet.org.tr/belediyeler/belediye.php?belediyeid=129733 |archive-date=2 Nisan 2016 |access-date=27 Nisan 2021 |publisher=YerelNet.org.tr |language=Türkçe}}</ref>. == Xalqı == == Basqarıw == {| class="wikitable" width="270" !Saylanǵan jıl !Hákimler <ref name="YER"/> |- |2009-jıl |Hasan Huseyin Erturk (MHP) |- |2004-jıl |Ali İhsan Gurcham (AKP) |- |1999-jıl |Hakki Taktak (CHP) |} == Derekler == {{derekler}} [[Kategoriya:Túrkiya awılları]] n7dv4mohi6975xaj7k47lvxh1m6ua4q Buxara mámleketlik medicina institutı 0 10556 125290 120231 2025-07-08T16:39:04Z JigildikBot 14033 125290 wikitext text/x-wiki '''Buxara mámleketlik medicina institutı''' yamasa '''[[Abu Ali İbn Sina|Abu Ali Ibn Sina]] atındaǵı Buxara mámleketlik medicina institutı''' — [[Buxara]] qalasındaǵı joqarı maǵlıwmatlı kadrlardı tayarlaytuǵın joqarı oqıw ornı. 1990-jıl 6-sentyabrde Ózbekstan Respublikası Ministrler Keńesiniń 307-sanlı qararı menen shólkemlestirilgen. Buxara mámleketlik [[Medicina]] institutında 10 fakultet hám 45 kafedra, 13 bakalavr hám 30 magistratura jónelisleri bar bolıp, emlew isi, stomatologiya, joqarı maǵlıwmatlı xamshiralar tayarlaw, pediatriya, xalıq shıpakerlik kásibi fakultetleri bar. 39 kafedra, licey, aspirantura, doktorantura, klinik ordinatura, oraylıq ilimiy izlenisler hám klinik laboratoriya, institut muzeyi hám 2 oqıw muzeyi, test orayı, kitapxana (65 mıńnan artıq dóretpege iye), oqıw zalı bar. Institutta 600 den artıq professor-oqıtıwshılar (sol qatarda 50 pán doktorı hám professor, 221pán kandidatı hám docent) xizmet etedi; 8500 student tálim aladı (2023). Buxara medicina institutı óziniń emlew klinikasına iye. Buxara qalası emlewxanası, wálayat stomatologiya poliklinikası, ulıwma Buxaradaǵı bárshe emlew-profilaktika mekemeleri instituttıń klinik bazaları esaplanadı. Buxara wálayatı emlewxanası institut klinikasına aylandırılǵan. Institut qasında stomatologiya oqıw,emlew ilimiy orayı shólkemlestirilgen (1997). Institut sabaqlıq, ilimiy jıynaq hám metodikalıq qollanbalar baspa etti. == Tariyxı == [[Abu Ali İbn Sina|Abu Ali Ibn Sina]] atındaǵı Buxara mámleketlik medicina institutı — Buxara qalasındaǵı joqarı kategoriyalı qánigeli vrachlar tayarlaytuǵın joqarı oqıw ornı sıpatında 1990-jıl 6-sentyabrde Ózbekstan Respublikası Ministrler Keńesiniń 307-sanlı qararı menen shólkemlestirilgen. [[Ózbekstan]] Respublikası Densawlıqtı Saqlaw Ministrliginiń 1990-jıl 11-oktyabrdegi 1052-sanlı buyrıǵına tiykarlanıp Ózbekstanda xızmet kórsetken pán ǵayratkeri, medicina pánleri doktorı, professor Akram Ibragimovich Móminov institutınıń birinshi rektorı etip tayınlanǵan. == Administraciya == == Fakultetler == Emlew fakultetinde 2020-2021-oqıw jılında 1450 student oqıp atır. Oqıw múddeti 6 jıl bolıp, fakultet quramına tómendegi kafedralar kiredi: # [[Gistologiya]], sitologiya hám embriologiya # Patologikalıq fiziologiya # [[Psixiatriya]], narkologiya hám medicina psixologiya kafedrası # Ulıwma xirurgiya # Akusherlik hám ginekologiya # Ishki kesellikler hám endokrinologiya # Qálewli hám gospital xirurgiya, urologiya # [[Ftiziologiya]], pulmonologiya hám dermatovenerologiya [[Stomatologiya]] fakultetinde 2020-2021- oqıw jılında 706 student bilim alıp atır. Oqıw múddeti 5 jıl bolıp, fakultet quramına tómendegi kafedralar kiredi: # Ortopedik stomatologiya # Terapevtik stomatologiya # Bet-jaq xirurgiyası # Balalar stomatologiyasi # Medicinalıq ximiya # [[Bioximiya]] # [[Patologikalıq anatomiya]] == Kafedralar == == Ádebiyatlar == * ÓzME. Birinchi bet. Tashkent, 2000-jıl {{ÓzME}} [[Kategoriya:Joqarı oqıw orınları]] [[Kategoriya:Ózbekstandaǵı institutlar]] [[Kategoriya:Ózbekstan medicina joqarı oqıw orınları]] cvsmhqrocsg7akg3wxvrphd4mtlhgka Wikipedia:Qısqartpa 4 10864 125292 121228 2025-07-08T19:31:34Z 159.146.12.254 125292 wikitext text/x-wiki {{Qollanbalar|[[WP:QB]]|[[WP:QÍSQA]]}} '''Qısqartpa''' — bul administrativlik betke yamasa onıń bir bólimine Wikipedia atamalar kópligi yamasa Járdem atamalar kópliginen qısqa wikisilteme arqalı ótiwge járdem beriwshi [[WP:Baǵdarlawshı bet|baǵdarlawshı bet]]tiń arnawlı túri. == Qalayınsha qısqartpa jaratıw múmkin == Eger siz [[Wikipedia:Bes tirek]] beti ushın {{code|WP:5T}} atlı qısqartpa betin jaratpaqshısız. Onıń ushın {{code|Wikipedia:5T}} betin jaratıp, oǵan tómendegi qatardı qosıw jetkilikli: <syntaxhighlight lang="wikitext">#BAǴDARLAW [[Wikipedia:Bes tirek]] </syntaxhighlight> == Jáne qarańız == * [[Wikipedia:Qısqartpalar dizimi]] [[Kategoriya:Wikipedia]] [[Kategoriya:Wikipedia:Járdem]] cisfxnls20iu9iv46pbpocwc9hwlw7g Tashkent tramvayı 0 10986 125289 111649 2025-07-08T16:33:11Z JigildikBot 14033 125289 wikitext text/x-wiki '''Tashkent tramvay tarmaǵı''' — [[Ózbekstan]]nıń [[paytaxt]]ı [[Tashkent]] qalasında jamáát transportınıń bir bólegine aylanıp úlgerdi. == Tariyxı == Dáslepki tramvaylar 1901-jılda at arbalar menen ashılǵan. 1912- jıldan baslap tramvaylar elektr tramvay jolına aylandırıldı. 2016-jılǵa kelip Tashkent tramvay tarmaǵı jabılǵanda onıń uzınlıǵı 87.8&nbsp;km bolıp, altı liniyadan ibarat edi. Tashkent qalası hákimi Rahmonbek Usmonov 2016-jıldıń 29-mart kúni jıl aqırına shekem jabılıwın málim qılǵan edi.Maqset avtomobil jolların keńeytiriw kengaytirish hám sol arqalı paytaxt ishindegi tıǵılıs jollardı kemeytiriw edi. Qalaǵa tiyisli «Toshgorpastrans» kompaniyassı hám 2007-2011-jıllarda satıp alǵan 30 KTM-19 hám 20 Vario LF tramvayların satıwdı rejelestirgen<ref>{{Web deregi |date=30 March 2016 |title=Tashkent tram network to close |url=http://www.railwaygazette.com/news/urban/single-view/view/toshkent-tram-network-to-close.html |access-date=2016-05-29 |website=[[Railway Gazette International]] |publisher=DVV Media UK}}</ref>. Tramvay 2016-jıl 2-may kúni jabıldı. Búgingi kúnde 2024-jılǵa shekem tramvaydı qayta tiklew rejelestirilgen. Bunı Franciyanıń Alstom kompaniyası ámelge asıradı<ref>{{Web deregi |date=2022-11-23 |title=Французская Alstom построит трамвайные линии в Ташкенте |url=https://www.gazeta.uz/ru/2022/11/23/tram/ |access-date=2022-12-04 |website=Газета.uz |language=ru}}</ref>. == Derekler == {{derekler}} grfc4fh30bjqna8d01op8uwlv38yome Ajax (programmalastırıw) 0 17669 125291 111749 2025-07-08T19:29:13Z 159.146.12.254 125291 wikitext text/x-wiki '''Ajax''' ''(sonday-aq AJAX; [[Inglis tili|ingl]]. Asynchronous [[JavaScript|Javascript]] and [[XML]] — «asinxron JavaScript hám XML» yamasa «Asinxron JavaScript jetkerip beriw (x-fer'')»)<ref name="garrett">{{Web deregi|url=http://adaptivepath.org/ideas/ajax-new-approach-web-applications/|bet=Ajax: A New Approach to Web Applications|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150910072359/http://adaptivepath.org/ideas/ajax-new-approach-web-applications/|arxivsáne=10 September 2015|avtor=Jesse James Garrett|sáne=18 February 2005|baspaxana=AdaptivePath.com|qaralǵan sáne=19 June 2008}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://developer.mozilla.org/en-US/docs/Web/Guide/AJAX|bet=Ajax - Web developer guides|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180228161512/https://developer.mozilla.org/en-US/docs/Web/Guide/AJAX|arxivsáne=28 February 2018|jumıs=[[MDN Web Docs]]|qaralǵan sáne=2018-02-27}}</ref> ''—'' bul asinxron [[veb-qosımshalardı jaratıw]] ushın [[Klient tárep|klient tárepte]] hár túrli veb-texnologiyalardı paydalanatuǵın [[veb-programmalastırıw]] metodlarınıń jıynaǵı. Ajax járdemi menen veb-qosımshalar [[Server|serverden]] maǵlıwmatlardı asinxron túrde (fonda) bar bettiń displeyine hám háreketine kesent etpey jiberip hám shıǵarıp alıw imkaniyatına iye. Kórsetiw dárejesinen maǵlıwmatlar almasıw qabatın ajırata alıw arqalı Ajax veb-betlerge hám keńeytpe boyınsha veb-qosımshalarǵa pútkil betti qayta júklewdi talap etpesten kontentti dinamikalıq túrde ózgertiwge imkaniyat beredi. Ámeliyatta zamanagóy qosımshalar [[XML]] ornına [[JSON]]-dı paydalanadı. Ajax — bul texnologiya emes, al [[programmalastırıw]] koncepciyası bolıp tabıladı. [[Informaciya túsinigi|Informaciyanı]] belgilew hám stillew ushın [[HTML]] hám [[Css|CSS]] penen birge paydalanıwı múmkin. Veb-betti [[JavaScript]] arqalı dinamikalıq túrde kórsetiw hám paydalanıwshıǵa jańa informaciya menen óz-ara baylanısta bolıwǵa imkaniyat beriw ushın ózgertiwge boladı. Ornatılǵan [[XMLHttpRequest]] obyekti veb-betlerde Ajax-tı orınlaw ushın paydalanadı, bul veb-saytlarǵa betti jańalamay ekranǵa kontentti júklewge imkaniyat beredi. Ajax jańa texnologiya emes, jańa tilde emes. Onıń ornına, bul jańa usıl menen qollanılatuǵın qollanıwdaǵı texnologiyalar. == Tariyxı == 1990 jıllardıń basınan ortasına shekem kóplegen veb-saytlar [[HTML]] betlerine tiykarlanǵan. Hárbir paydalanıwshı háreketi serverden júklenetuǵın tolıq jańa betti talap etti. Bul process ónimsiz edi, bul paydalanıwshı tájiriybesinen kórinedi: barlıq bettiń kontenti joǵalıp ketti, sonnan keyin jańa bet payda boldı. Brauzer tolıq emes ózgertiwge baylanıslı betti qayta júklegen sayın, informaciyanıń bir bólegi ǵana ózgerse de, barlıq kontentti qayta jiberiwge tuwra keldi. Bul serverge qosımsha júkleme túsirip, ótkiziw qábiletliliginiń effektivligin sheklewshi faktorına aylandırdı. 1996 jılı iframe tegi [[Internet Explorer]] arqalı engizildi; obyekt elementi sıyaqlı ol veb-bettiń bir bólegin asinxron túrde júkley aladı. 1998 jılı Microsoft Outlook Web Access toparı [[XMLHttpRequest]] skript obyektiniń artındaǵı koncepciyasın tayarladı<ref name="ALEXHOPMANN">{{Web deregi|url=http://www.alexhopmann.com/xmlhttp.htm|bet=Article on the history of XMLHTTP by an original developer|arxivurl=https://web.archive.org/web/20070623125327/http://www.alexhopmann.com/xmlhttp.htm|arxivsáne=23 June 2007|sáne=2007-01-31|baspaxana=Alexhopmann.com|qaralǵan sáne=2009-07-14}}</ref>. Ol 1999 jılı martta [[Internet Explorer|Internet Explorer 5.0]] versiyası menen jetkizilgen [[MSXML]] kitapxanasınıń ekinshi versiyasında<ref name="ALEXHOPMANN" /><ref name="MSDN1">{{Web deregi|url=http://msdn.microsoft.com/en-us/library/ms759148(VS.85).aspx|bet=Specification of the IXMLHTTPRequest interface from the Microsoft Developer Network|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160526164820/https://msdn.microsoft.com/en-us/library/ms759148(VS.85).aspx|arxivsáne=26 May 2016|baspaxana=Msdn.microsoft.com|qaralǵan sáne=2009-07-14}}</ref> XMLHTTP retinde payda boldı<ref name="Dutta">{{Web deregi|url=http://blogs.msdn.com/ie/archive/2006/01/23/516393.aspx|bet=Native XMLHTTPRequest object|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100306164701/http://blogs.msdn.com/ie/archive/2006/01/23/516393.aspx|arxivsáne=6 March 2010|avtor=Dutta|at=Sunava|sáne=2006-01-23|jumıs=IEBlog|baspaxana=Microsoft|qaralǵan sáne=2006-11-30}}</ref>. IE 5 te Windows XMLHTTP [[ActiveX]] basqarıwınıń funkcionallıǵın, keyinirek [[Mozilla Firefox]], [[Safari]], [[Opera]], [[Google Chrome]] hám basqa brauzerler XMLHttpRequest JavaScript obyekti retinde ámelge asırdı<ref name="apple">{{Web deregi|url=https://developer.apple.com/internet/webcontent/xmlhttpreq.html|bet=Dynamic HTML and XML: The XMLHttpRequest Object|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080509103519/http://developer.apple.com/internet/webcontent/xmlhttpreq.html|arxivsáne=9 May 2008|baspaxana=Apple Inc.|qaralǵan sáne=25 June 2008}}</ref>. [[Microsoft|Microsoft korporaciyası]] Internet Explorer 7-degi original XMLHttpRequest modelin qabılladı. ActiveX versiyasına ele de Internet Explorer brauzerinde qollap-quwatlandı, biraq Microsoft Edge-de joq. Bul fonlıq HTTP sorawlarınıń hám asinxron veb-texnologiyalardıń utilitası Outlook Web Access (2000)<ref>{{Web deregi|url=http://www.alexhopmann.com/story-of-xmlhttp/|bet=Story of XMLHTTP|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100330150027/http://www.alexhopmann.com/story-of-xmlhttp/|arxivsáne=30 March 2010|avtor=Hopmann|at=Alex|jumıs=Alex Hopmann’s Blog|qaralǵan sáne=17 May 2010}}</ref> hám Oddpost (2002) sıyaqlı keń kólemli onlayn qosımshalarda payda bola baslaǵanǵa shekem júdá túsiniksiz bolıp qaldı<ref>{{Web deregi|url=https://www.entrepreneur.com/business-news/the-16-greatest-moments-in-web-history/185338|bet=The 16 Greatest Moments in Web History|avtor=Tynan|at=Dan|sáne=1 October 2007|til=en|jumıs=Entrepreneur}}</ref>. [[Google]] [[Gmail]] (2004) hám [[Google Maps]] (2005) járdemi menen standartlarǵa sáykes keletuǵın, kross keń kólemli Ajax brauzerde qolladı<ref name="xhr-history">{{Web deregi|url=http://www.aaronsw.com/weblog/ajaxhistory|bet=A Brief History of Ajax|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100603063722/http://www.aaronsw.com/weblog/ajaxhistory|arxivsáne=3 June 2010|sáne=22 December 2005|baspaxana=Aaron Swartz|qaralǵan sáne=4 August 2009}}</ref>. 2004 jıl oktyabr ayında Kayak.com saytınıń ǵalabalıq beta-versiyası, sol waqıttaǵı [[Programmist (Baǵdarlamashı)|baǵdarlamashılar]] «xml http nársesi» dep ataytuǵın elektron kommerciyanıń dáslepki keń kólemli qosımshalarınıń bir boldı<ref>{{Web deregi|url=http://kayaklabs.blogspot.com/2006/04/kayak-user-interface.html|bet=Kayak User Interface|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140523000633/http://kayaklabs.blogspot.com/2006/04/kayak-user-interface.html|arxivsáne=23 May 2014|avtor=English|at=Paul|sáne=12 April 2006|jumıs=Official Kayak.com Technoblog|qaralǵan sáne=22 May 2014}}</ref>. Bul veb-programma baǵdarlamashılardıń Ajax-qa degen qızıǵıwshılıǵın arttırdı. AJAX terminin 2005 jılı 18-fevralda Djessi Djeyms Garret Google betlerinde qollanılatuǵın texnikalarǵa tiykarlanǵan Ajax: veb-qosımshalarǵa jańa kózqaras atlı maqalasında ǵalabalı túrde qollandı<ref name="garrett">{{Web deregi|url=http://adaptivepath.org/ideas/ajax-new-approach-web-applications/|bet=Ajax: A New Approach to Web Applications|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150910072359/http://adaptivepath.org/ideas/ajax-new-approach-web-applications/|arxivsáne=10 September 2015|avtor=Jesse James Garrett|sáne=18 February 2005|baspaxana=AdaptivePath.com|qaralǵan sáne=19 June 2008}}</ref>. 2006 jıl 5-aprelde Dúnyajúzlik Internet konsorciumı (W3C) rásmiy veb-standart jaratıw maqsetinde XMLHttpRequest obyekti ushın specifikaciyanıń birinshi proektin shıǵardı<ref name="xhr-standard">{{Web deregi|url=http://www.w3.org/TR/2006/WD-XMLHttpRequest-20060405/|bet=The XMLHttpRequest Object|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080516060525/http://www.w3.org/TR/2006/WD-XMLHttpRequest-20060405/|arxivsáne=16 May 2008|avtor=van Kesteren|at=Anne|sáne=5 April 2006|jumıs=W3.org|baspaxana=World Wide Web Consortium|qaralǵan sáne=25 June 2008}}</ref>. XMLHttpRequest obyektiniń sońǵı proekti 2016-jıl 6 oktyabrde járiyalandı<ref>{{Web deregi|url=https://www.w3.org/TR/2016/NOTE-XMLHttpRequest-20161006/|bet=XMLHttpRequest Level 1|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170713225915/https://www.w3.org/TR/2016/NOTE-XMLHttpRequest-20161006/|arxivsáne=13 July 2017|avtor=Kesteren|at=Anne|jumıs=W3.org|baspaxana=W3C|qaralǵan sáne=2019-02-19}}</ref>, hám XMLHttpRequest specifikaciyası endi ómir súriw standartı bolıp tabıladı<ref>{{Web deregi|url=https://xhr.spec.whatwg.org/|bet=XMLHttpRequest Standard|jumıs=xhr.spec.whatwg.org|qaralǵan sáne=2020-04-21}}</ref>. == Texnologiyalar == [[Fayl:Ajax-vergleich-en.svg|oñğa|nobaý|400x400 nükte|Ajax paydalanatuǵın qosımshaǵa qarsı veb-qosımshanıń ádettegi modeli]] Ajax termini bettiń aǵımdaǵı jaǵdayına kesent etpey, fon rejiminde server menen baylanısatuǵın veb-programmanı ámelge asırıw ushın paydalanıwı múmkin veb-texnologiyalardıń keń toparın bildiredi. Ajax terminin kirgizgen maqalada<ref name="garrett">{{Web deregi|url=http://adaptivepath.org/ideas/ajax-new-approach-web-applications/|bet=Ajax: A New Approach to Web Applications|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150910072359/http://adaptivepath.org/ideas/ajax-new-approach-web-applications/|arxivsáne=10 September 2015|avtor=Jesse James Garrett|sáne=18 February 2005|baspaxana=AdaptivePath.com|qaralǵan sáne=19 June 2008}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFJesse_James_Garrett2005">Jesse James Garrett (18 February 2005). [http://adaptivepath.org/ideas/ajax-new-approach-web-applications/ "Ajax: A New Approach to Web Applications"]. AdaptivePath.com. [https://web.archive.org/web/20150910072359/http://adaptivepath.org/ideas/ajax-new-approach-web-applications/ Archived] from the original on 10 September 2015<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">19 June</span> 2008</span>.</cite></ref>, Djessi Djeyms Garret tómendegi texnologiyalar engizilgenin túsindirdi: * Kórsetiwge arnalǵan [[HTML]] (yamasa XHTML) hám [[Css|CSS]] * Maǵlıwmatlardı dinamikalıq kórsetiw hám olar menen óz-ara tásir etiw ushın hújjet obyektiniń modeli (''[[Inglis tili|ingl]]. Document Object Model (DOM)'') * Maǵlıwmatlar menen almasıw ushın [[JSON]] yamasa XML hám XML manipulyaciyası ushın XSLT * Asinxron baylanısqa arnalǵan XMLHttpRequest obyekti * Usı texnologiyalardı biriktiriw ushın [[JavaScript]] Sonnan berli, biraq Ajax qosımshasında qollanılatuǵın texnologiyalarda hám Ajax termininiń anıqlamasında bir qatar ózgerisler boldı. XML endi maǵlıwmatlar almasıwın talap etpeydi, sonlıqtan XSLT  maǵlıwmatlardı qayta islew ushın kerek emes. JavaScript Object Notation (JSON) jiyi maǵlıwmatlar almasıw ushın alternativ format retinde paydalanıladı<ref name="tapestry">{{Web deregi|url=http://tapestry.apache.org/tapestry4.1/ajax/json.html|bet=JavaScript Object Notation|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080616113121/http://tapestry.apache.org/tapestry4.1/ajax/json.html|arxivsáne=16 June 2008|baspaxana=Apache.org|qaralǵan sáne=4 July 2008}}</ref>, biraq aldınnan formatlanǵan HTML yamasa ápiwayı tekst sıyaqlı basqa formatlardı da paydalanıwǵa boladı<ref name="devx-json">{{Web deregi|url=http://www.devx.com/Webdev/Article/32651|bet=Speed Up Your Ajax-based Apps with JSON|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080704134131/http://www.devx.com/Webdev/Article/32651|arxivsáne=4 July 2008|baspaxana=DevX.com|qaralǵan sáne=4 July 2008}}</ref>. Hár túrli ataqlı JavaScript kitapxanaları, sonıń ishinde JQuery, Ajax sorawların orınlawǵa járdemlesetuǵın abstrakciyalardı qamtıydı. == Mısallar == === JavaScript mısalı === [[JavaScript]] tilinde jazılǵan GET metodın qollanatuǵın ápiwayı Ajax sorawına mısal. get-ajax-data.js:<syntaxhighlight lang="javascript"> // Bul klient táreptegi skript. // HTTP sorawın inicializaciyalaw. let xhr = new XMLHttpRequest(); // sorawdı anıqlań xhr.open('GET', 'send-ajax-data.php'); // Soraw jaǵdayınıń ózgerislerin baqlań. xhr.onreadystatechange = function () { const DONE = 4; // ReadyState 4 sorawınıń orınlanǵanın bildiredi. const OK = 200; // jaǵday 200 - sátli qaytarıw. if (xhr.readyState === DONE) { if (xhr.status === OK) { console.log(xhr.responseText); // 'Bul shıǵıw.' } else { console.log('Error: ' + xhr.status); // Soraw waqtında qátelik júz berdi. } } }; // Sorawdı send-ajax-data.php adresine jiberiń. xhr.send(null); </syntaxhighlight>send-ajax-data.php:<syntaxhighlight lang="php"> <?php // Bul server táreptegi skript. // Kontent tipin ornatıń. header('Content-Type: text/plain'); // Maǵlıwmatlardı qaytarıp jiberiń. echo "Bul shıǵıw."; ?> </syntaxhighlight> === Fetch mısalı === Fetch — bul jergilikli JavaScript API<ref>{{Web deregi|url=https://developer.mozilla.org/en-US/docs/Web/API/Fetch_API#Browser_compatibility|bet=Fetch API - Web APIs|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190529085752/https://developer.mozilla.org/en-US/docs/Web/API/Fetch_API#Browser_compatibility|arxivsáne=29 May 2019|jumıs=MDN|qaralǵan sáne=30 May 2019}}</ref>. Google baǵdarlamashılarınıń hújjetlerine sáykes, «Fetch eski XMLHttpRequest-ke qaraǵanda veb-sorawlar jaratıwdı hám juwaplardı qayta islewdi jeńilletedi».<syntaxhighlight lang="javascript"> fetch('send-ajax-data.php') .then(data => console.log(data)) .catch (error => console.log('Error:' + error)); </syntaxhighlight> ==== ES7 async/await mısalı ==== <syntaxhighlight lang="javascript"> async function doAjax1() { try { const res = await fetch('send-ajax-data.php'); const data = await res.text(); console.log(data); } catch (error) { console.log('Error:' + error); } } doAjax1(); </syntaxhighlight>Fetch JavaScript wádelerine súyenedi. Fetch specifikaciyası Ajax-tan tómendegi zárúr tárepler menen ózgeshelenedi: * Fetch() funkciyasınan qaytarılǵan wáde HTTP qáte jaǵdayında, hátte juwap HTTP 404 yamasa 500 bolsa da qabıllamaydı (prog. '''won't reject on HTTP error status'''). Onıń ornına, server zagolovkalar menen juwap bergende, wáde normal túrde sheshiledi (juwaptıń ok qásiyeti menen). Juwap 200–299 aralıǵında bolmasa, nadurıs mánisine ornatıladı hám ol tek tarmaq islemey qalǵanda yamasa sorawdı tamamlawǵa bir nárse tosqınlıq qılǵan jaǵdayda ǵana biykarlaydı. * fetch() dizimge alıw maǵlıwmatlarınıń init opciyasın ornatpasańız kross-original cookie faylların jibermeydi (prog. '''won't send cross-origin cookies'''). (2018-jıl aprelden baslap: Ózgeshelik ádepki dizimge alıw maǵlıwmatlarınıń siyasatın birdey kelip shıǵıwǵa ózgertti. Firefox 61.0b13 versiyasınan baslap ózgerdi.) == Artıqmashılıqları == Ajax veb-programma ónimliligin hám paydalanıwshı tájiriybesin aytarlıqtay jaqsılaytuǵın bir neshe artıqmashılıqlardı usınadı. Server trafigin azaytıw hám tezlikti arttırıw arqalı Ajax zamanagóy veb-programmalastırıwda sheshiwshi rol atqaradı. Ajax-tıń basqa artıqmashılıǵı onıń maǵlıwmatlardı izlewdi talap etpesten veb-qosımshalardı kórsetiw imkaniyatı bolıp tabıladı, nátiyjesinde server trafigi azayadı. Bul optimallastırıw serverde de, klientte de juwap beriw waqtın azaytıp, paydalanıwshılardıń júklew ekranlarına shıdaw zárúrligin joq etedi<ref name="reduce-traffic">{{Web deregi|url=https://www.mageplaza.com/blog/advantages-and-disadvantages-of-ajax.html|bet=What is AJAX? Advantages & Disadvantages of Ajax?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231006202615/https://www.mageplaza.com/blog/advantages-and-disadvantages-of-ajax.html|arxivsáne=6 October 2023|baspaxana=magaplaza|qaralǵan sáne=6 October 2023}}</ref>. Sonıń menen bir qatarda, Ajax asinxron maǵlıwmatlardı izlewge sorawlardı ónimli qayta islewge imkaniyat beretuǵın XmlHttpRequest paydalanıwdı jeńilletiw arqalı asinxron qayta islewdi jeńilletedi. Sonıń menen birge, kontenttiń dinamikalıq júkleniwi qosımshanıń ónimliligin aytarlıqtay arttıradı<ref name="asynchronous">{{Web deregi|url=https://blog.potenzaglobalsolutions.com/ajax-advantages-and-disadvantages/|bet=What is AJAX? Advantages & Disadvantages of AjaxAdvantages And Disadvantages Of AJAX – You Know About Them|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231006203258/https://blog.potenzaglobalsolutions.com/ajax-advantages-and-disadvantages/|arxivsáne=6 October 2023|baspaxana=POTENZA|qaralǵan sáne=6 October 2023}}</ref>. Sonday-aq, Ajax barlıq tiykarǵı veb-brauzerlerde keń qollawdı paydalanadı, sonıń ishinde Microsoft Internet Explorer 5 hám onnan joqarı versiyaları, Mozilla Firefox 1.0 hám onnan keyingi versiyaları, Opera 7.6 hám onnan joqarı versiyaları hám Apple Safari 1.2 hám onnan joqarı versiyaları<ref name="support-browser">{{Web deregi|url=https://yovak.com/advantages-and-disadvantages-of-ajax/|bet=Top 5+ Advantages and Disadvantages of AJAX|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231006203950/https://yovak.com/advantages-and-disadvantages-of-ajax/|arxivsáne=6 October 2023|baspaxana=POTENZA|qaralǵan sáne=6 October 2023}}</ref>. == Derekler == {{Derekler|2}} == Sırtqı siltemeler == {{Commons kategoriya|AJAX (programming)}} * [https://scholar.google.fr/scholar?q=Ajax:+A+New+Approach+to+Web+applications&hl=en&as_sdt=0&as_vis=1&oi=scholart] Ajax: A New Approach to Web applications - Article that coined the Ajax term and Q&A * Ajax (programming) at Curlie * [http://www.xul.fr/en-xml-ajax.html Ajax Tutorial] with GET, POST, text and XML examples. [[Kategoriya:Programmalıq injiniring]] pnqmp2po0tudbqwny477titzgkws3cz Farrux Toshbaev 0 17895 125295 117281 2025-07-08T21:01:05Z InternetArchiveBot 9299 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 125295 wikitext text/x-wiki {{Shaxs infoqutısı |qaraqalpaqsha atı = Toshbaev Farrux |negizgi atı = |súwret = |súwret eni = |súwret táriypi = |tuwılǵan waqtındaǵı atı = |tuwılǵan sánesi = 1983 |tuwılǵan jeri = [[Tashkent]] |qaytıs bolǵan sánesi = |qaytıs bolǵan jeri = |puqaralıǵı = {{SSRA}} <br /> {{UZB}} |milleti = |kásibi = |oqıǵan jeri = |iskerlik jılları = |belgili pikirleri = |ákesi = |anası = |ómirlik joldası = |ómirlik joldasları = |perzentleri = |sıylıqları = |ataqları = |sayt = |qolı = }} '''Farrux Hakimjonovich Toshbaev''' ([[1983-jıl]]da tuwılǵan, [[Tashkent]], [[Ózbekstan Sovet Sotsialistik Respublikası|Ózbekstan SSR]], [[Sovet Sotsialistik Respublikaları Birlespesi|SSSR]]) -[[Naberejniye chelni]] qalasında jasawshı er jetpegen Vasilisa Galitsinanı (8 jasta ) Ózbekstanlıq zorlaǵan hám adam óltiriwshi. Jınayat pútkil [[Rossiya]] boylap úlken rezonansqa sebep bolǵan. Ómirlik qamaq jazasına húkim etilgen. == Turmısı == Farrux Toshbaev 1983-jılı [[Tashkent]]te tuwılıp, sol jerde oqıǵan hám turaqlı jasaǵan. Anası [[Tatarlar|tatar]], ákesi [[Ózbekler|ózbek]]. Shańaraqta ekinshi perzent bolǵan. Birinshisi, onıń ájaǵası Anvar bolıp, keyinirek Naberejinye chelniga kóship ótken. Keyin, onda [[Militsiya|militsioner bolıp]] islep,[[Huqıqtı qorǵaw shólkemleri|huqıqtı qorǵaw keńesinen jumıstan ketkennen soń]] gósh sawdası menen shuǵıllanǵan. [[2010-jıl]]da Farrux ta Naberejniye chelniǵa kóship ótedi. Ol [[Gastarbayter|miyman emigrant]] emes edi, reklama agentliginde nızamlı islep, jaqsı pul islep tapqan. Awıldan qımbat bahalı mashina hám úy satıp alǵan. Jumıs jayı unamlı xarakteristikalanǵan<ref name=" Farrux" >{{Web deregi| url=https://www. mk. ru/incident/2013/02/07/809399 -ubiytsa-vasilisyi-galitsyinoy-reshilsya-na-raspravu-davno. html| bet=Ubiytsa Vasilisi Galitsinoy reshilsya na raspravu davno| avtor=| at=Ekaterina.| familiya=Petuxova| is=[[Sáykeskovskiy komsomolets]]| sáne=2013-02-07| baspa=| til=ru| arxivurl=https://web. archive. org/web/20191226153126/https://www. mk. ru/incident/2013/02/07/809399 -ubiytsa-vasilisyi-galitsyinoy-reshilsya-na-raspravu-davno. html| arxivsáne=2019 -12-26| qaralǵan sáne=2019 -06 -25}}</ref>. === Adam óltiriwshiligi === Toshbaev adam óltiriwden azmaz aldın Spaces akkauntında birewdi ayawsız óltirmekshi ekenligin jazǵan. [[2013|2013-jıldıń]] [[2-fevral|2-fevral kúni]] saat 16:00 larda Chevrolet Niva markalı avtomashinasın aydap baratırǵanında, jol shetinde ketip atırǵan 8 jaslı Vasilisa Galitsinani kórip qaladı. Ol mashinadan túsip, qızdıń janına baradı. Qızdıń júzine urıp, onı ustap, mashinaǵa otırǵızǵan. Keyin, taǵı zorlıq qılıw menen qorqıtqan. Vasilisani Bagryajskiy toǵayı (Sarmanov rayonı, Mustafino awılı jaqın ) ına alıp barıp, óz mashinasında jol shetinde qızdı buwındırıp óltirgen jáne onı zorlaǵan<ref>{{Web deregi| url=https://www. newsru. com/russia/07 feb2013/vasilisa. html| bet=Ekspertiza ustanovila, chto poxititel' Vasilisi Galitsinoy nadrugalsya nad ney pered ubiystvom| avtor=| is=[[NEWSru. com]]| sáne=2013-02-07| baspa=| til=ru| arxivurl=https://web. archive. org/web/20130211012425/http://www. newsru. com/russia/07 feb2013/vasilisa. html| arxivsáne=2013-02-11| qaralǵan sáne=2020 -04-11}}</ref>. Keyin bolsa onı pıshaqlaydı. Ólik Naberejniye chelni qalasınan 73 kilometr uzaqlıqtaǵı jol shetindegi salmaǵa taslanıp, qar menen oralǵan edi<ref name=" Farrux" />. Olar qızdı qıdıra baslasadı. Qızdı qıdırıwda Rossiyanıń túrli qalalarınan [[volontyor|kóńilliler]] qatnasqan. [[3-fevral|3-fevral kúni]] ryukzak, kúndelik úzindileri, sabaqlıq, jırtılǵan dápter hám qızdıń kiyiminiń bir bólegi tabılǵan. Ayırım gúwalar Toshbayevtı Vasilisa menen birge kórip, onıń mashinasınıń markası hám reńin suwretlep bergen<ref>{{Web deregi| url=https://www. newsru. com/crime/04 feb2013/kidnap8 ygrltat. html| bet=V Tatarstane po fotorobotu ishut poxititelya vos'miletney Vasilisi Galitsinoy| avtor=| is=[[NEWSru. com]]| sáne=2013-02-04| baspa=| til=ru| arxivurl=https://web. archive. org/web/20130206233325/http://www. newsru. com/crime/04 feb2013/kidnap8 ygrltat. html| arxivsáne=2013-02-06| qaralǵan sáne=2020 -04-11}}</ref>. Toshbaev jınayattı ámelge asırıw ushın qolaylı jer izlep, awıl jolları boylap háreketlenip ketedi. Keyin, basqarıwdı joǵaltıp, Oktyabr-Bulyoq awılında qarǵa batıp qalǵan<ref name=" Ubiytsa" >{{Web deregi| url=https://www. mk. ru/social/2013/07/19/886761-ubiytsa-vasilisyi-galitsyinoy-poluchil-pozhiznennyiy-srok. html| bet=Ubiytsa Vasilisi Galitsinoy poluchil pojiznenniy srok| avtor=| at=Ekaterina.| familiya=Petuxova| is=[[Sáykeskovskiy komsomolets]]| sáne=2013-07-19| baspa=| til=ru| arxivurl=https://web. archive. org/web/20181005012603/https://www. mk. ru/social/2013/07/19/886761-ubiytsa-vasilisyi-galitsyinoy-poluchil-pozhiznennyiy-srok. html| arxivsáne=2018-10 -05| qaralǵan sáne=2020 -04-11}}</ref>. Toshbaevtıń [[Daktiloskopiya|barmaq izi]] Vasilisanıń kúndeliginde qalǵan, onıń járdeminde ayıpkerdiń shaxsı anıqlanǵan. Ayıpker aldın bir ret jınayıy juwapkerlikke tartılıp, onıń barmaq izleri politsiya maǵlıwmatlar bazasında bolǵan<ref name=" Farrux" /><ref name=" Tashbaev" >{{web deregi| url=https://www. newsru. com/russia/05 feb2013/galits. html| bet=Politsiya soobshila o zaderjanii ubiytsi propavshey vos'miletney Vasilisi Galitsinoy| avtor=| is=[[NEWSru. com]]| sáne=2013-02-05| baspa=| til=ru| arxivurl=https://web. archive. org/web/20130208012948/http://www. newsru. com/russia/05 feb2013/galits. html| arxivsáne=2013-02-08| qaralǵan sáne=2020 -04-11}}</ref>. 2013-jıl [[12-iyul]]da arbitrler komissiyası Toshbayevtı barlıq ayıplawlar boyınsha ayıplı dep tabadı. [[19-iyul|19-iyul kúni]] Tatarstan Respublikası Joqarı sudı onı ómirlik tutqınǵa alıw jazasına húkim etedi. Ol óz aybın tán almaǵan<ref name=" Ubiytsa" /><ref>{{Web deregi| url=https://rg. ru/2013/07/19/reg-pfo/Tashbayev. html| bet=Farrux Tashbaev poluchil pojiznenniy srok| avtor=| at=Svetlana.| familiya=Braylovskaya| is=[[Rossiyskaya gazeta]]| sáne=2013-07-19| baspa=| til=ru| arxivurl=https://web. archive. org/web/20130721090457/http://www. rg. ru/2013/07/19/reg-pfo/Tashbayev. html| arxivsáne=2013-07-21}}</ref>. Keyin, [[Orenburg wálayatı]], Sal-Iletskdagi «[[Qara delfin (qamaqxana )|Qara delfin]]» koloniyasına kóshiriledi<ref>{{web deregi| url=https://www. tatpressa. ru/news/18714| bet=Ubiytsa chelninskoy shkol'nitsi uje dva goda pishet ız «Shernogo del'fina» kassatsionnie jalobi| avtor=| is=[[Shelninskie izvestiya]]| sáne=2015-02-02| baspa=| til=ru| arxivurl=https://web. archive. org/web/20190905220351/http://www. tatpressa. ru/news/18714| arxivsáne=2019 -09 -05}}</ref>. == Jámiyetshiliktiń qatnası == Adam óltiriwshilik Naberejniye chelni xalqın tań qaldırıp, olardıń ǵázebine sebep boladı. 2013-jıldıń [[7-fevral]] kúni keshte bir neshe mıń qala xalqı Vasilisa Galitsina húrmetine arnalǵan miting uyımlastırıp, adam óltiriwshige ólim jazası beriliwin talap etken. Sonıń menen birge, miynet emigrantlarına qarsı dawalar menen milletshillik uranların bildirgen. Ǵayrat toparı Toshbayev sıyaqlı ayıpkerlerge ólim jazasın qaytarıwdı talap etip,[[Rossiya prezidenti|Rossiya prezidenti atına]] petitsiyanı qol qoyıw niyetinde bolǵan. Ayırımlar Toshbayevtıń aǵayınların óltiriw niyetin bildirgen<ref name=" Farrux" /><ref>{{Web deregi| url=https://www. business-gazeta. ru/news/74754| bet=Sobranie pamyati Vasilisi Galitsinoy v Shelnax pereroslo v miting nedovol'stva| avtor=| is=BIZNES Online| sáne=2013-02-07| baspa=| til=ru| qaralǵan sáne=2020 -04-11}}</ref>. == Derekler == {{Derekler|2}} == Siltemeler == * [http://www. 5-tv. ru/news/70616/ Vasilisa Galitsinanı óltiriwde ayıplanıwshınıń táǵdiri arbitrler komissiyası tárepinen sheshiledi. ] * [https://web.archive.org/web/20130712142543/http://www.rg/ ru/2013/07/19/reg-pfo/Tashbayev. html Farrux Toshbaev ómirlik tutqınǵa alıw jazasına húkim etildi] * [https://web.archive.org/web/20130817155139/http://kazan/ bezformata. com/listnews/ugolovnoe-delo-farruha-Tashbayeva/11053969/ Tatarstan Respublikası Joqarı sudına Farrux Toshboevtıń 6 betten ibarat jınayat jumısı kelip tústi. ] * [https://vestikamaza. ru/posts/5-let-nazad-at -ruk-farruha-Tashbayeva-pogibla-yunaya-chelninka-vasilisa-galitsina Bunnan 5 jıl aldın jas shattl hayal Vasilisa Galitsina Farrux Toshbaevtıń qolınan qaytıs bolǵan edi. ] [[Kategoriya:Tashkentte tuwılǵanlar]] [[Kategoriya:Ayıpkerlar]] i05rky9vledpebztuy90bf2n2im6u4r Göktepe (Çınar) 0 18222 125287 109800 2025-07-08T16:23:38Z JigildikBot 14033 125287 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı|atı=Göktepe|gerb=|gerb eni=|lat_deg=|lon_deg=|lat_min=|lat_sec=|lat_dir=|lon_min=|lon_sec=|lon_dir=|CoordAddon=|ishki bóliniwi=|etnoxoronim=|DST=|sayt=[http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=243299]}}'''Göktepe (Çınar)''' — [[Diyarbakır wálayatı|Diyarbakir wálayatınıń]] [[Çınar rayonı]]na qaraslı máhálle<ref>{{Web deregi|url=https://www.koylerim.com/cinar-goktepe-koyu-resimleri-13036g.htm|bet=Çınar Göktepe Köyü Resimleri|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230406074522/https://www.koylerim.com/cinar-goktepe-koyu-resimleri-13036g.htm|arxivsáne=2023-04-06|qaralǵan sáne=06.04.2023}}</ref>. == Jaylasıwı == Diyarbakir wálayatı oraydan 35 km, Çınar rayonınan bolsa 5 km uzaqlıqta jaylasqan. == Xalqı == {| class="wikitable" width="200" ! colspan="2" |Jıllar boyınsha xalıq sanı |- | align="center" |2022 | align="center" |848<ref>{{Web deregi|url=https://citypopulation.de/en/turkey/diyarbakir/%C3%A7%C4%B1nar/11163__g%C3%B6ktepe/|bet=GÖKTEPE (in Çınar Diyarbakır)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230406074202/https://citypopulation.de/en/turkey/diyarbakir/%C3%A7%C4%B1nar/11163__g%C3%B6ktepe/|arxivsáne=2023-04-06|qaralǵan sáne=06.04.2023}}</ref> |- | align="center" |2000 | align="center" |906 |- | align="center" |1997 | align="center" |0 |} == Derekler == {{Derekler}} [[Kategoriya:Túrkiya awılları]] [[Kategoriya:Awıllar]] hb1yxv6vxkofol0vrn79v493soxsycq Yversay 0 18977 125286 93165 2025-07-08T15:05:32Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 623 adam → Xalqı — 623 adam, '''{{PAGENAMEBASE}}''' – → '''{{PAGENAMEBASE}}''' —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo- using [[Project:AWB|AWB]] 125286 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı = 5.95 | xalıq sanı =623 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 623 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 5.95&nbsp;km<sup>2</sup>. == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} auzo7o1vspggikbif1vh9q8ag2k0r7g Vouneuil-sur-Vienne 0 18999 125283 93168 2025-07-08T15:05:02Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 2,281 adam → Xalqı — 2,281 adam, '''{{PAGENAMEBASE}}''' – → '''{{PAGENAMEBASE}}''' —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya- using [[Project:AWB|AWB]] 125283 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =36.8 | xalıq sanı =2,281 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 2,281 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 36.8&nbsp;km<sup>2</sup>. == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} ljfdq49ikqrwflreiv9673rp5bs9o50 Vouzailles 0 19007 125284 93167 2025-07-08T15:05:13Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 566 adam → Xalqı — 566 adam, '''{{PAGENAMEBASE}}''' – → '''{{PAGENAMEBASE}}''' —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo- using [[Project:AWB|AWB]] 125284 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =15.77 | xalıq sanı =566 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 566 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 15.77&nbsp;km<sup>2</sup>. == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} tnvs7srgitxax78v2iajpmzmrnh4ogy Vouneuil-sous-Biard 0 19009 125282 93169 2025-07-08T15:04:51Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 6,210 adam → Xalqı — 6,210 adam, '''{{PAGENAMEBASE}}''' – → '''{{PAGENAMEBASE}}''' —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya- using [[Project:AWB|AWB]] 125282 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =25.98 | xalıq sanı =6,210 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 6,210 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydani — 25.98&nbsp;km<sup>2</sup>. == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 4qardyd0503ejv635dujz9q3yk11j7r Sérigny (Vienne) 0 19116 125260 93191 2025-07-08T15:00:18Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 314 adam → Xalqı — 314 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı silt using [[Project:AWB|AWB]] 125260 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı = 24.92 | xalıq sanı =314 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 314 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 24.92 &nbsp;km<sup>2</sup>. == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 0qmqnwcb7982fbk1mhql9s7x1qvm4d6 Sèvres-Anxaumont 0 19117 125259 93192 2025-07-08T15:00:06Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 2,311 adam → Xalqı — 2,311 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı using [[Project:AWB|AWB]] 125259 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =15.49 | xalıq sanı =2,311 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 2,311 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 15.49&nbsp;km<sup>2</sup>. == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 8r66anitygdsdqwfn3pewrrq5hb0gst Sossais 0 19141 125257 93194 2025-07-08T14:59:04Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 416 adam → Xalqı — 416 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı silt using [[Project:AWB|AWB]] 125257 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =12.04 | xalıq sanı =416 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 416 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 12.04 &nbsp;km<sup>2</sup>. == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 330wj7c8qx0ri234dyxro9mt5vo1a33 Surin (Vienne) 0 19142 125258 93193 2025-07-08T14:59:53Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı siltemeler}} {{Vienne departamenti kommunalar using [[Project:AWB|AWB]] 125258 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =11.91 | xalıq sanı = 11.91 km2 (4.60 sq mi) Population (2021)[2] 130 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 130 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 11.91&nbsp;km<sup>2</sup>. == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 3dhjp5q4c87veas0o6y28v0e3ej9efc Tercé 0 19143 125261 93190 2025-07-08T15:00:30Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,134 adam → Xalqı — 1,134 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı using [[Project:AWB|AWB]] 125261 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =23.53 | xalıq sanı =1,134 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,134 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 23.53&nbsp;km<sup>2</sup>. == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} qso6leujpw7k3w7pyrcfmeqbf6m16y6 Ternay (Vienne) 0 19144 125262 93189 2025-07-08T15:00:39Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 189 adam → Xalqı — 189 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı silt using [[Project:AWB|AWB]] 125262 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =10.05 | xalıq sanı =189 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 189 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 10.05&nbsp;km<sup>2</sup>. == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} t38s1qo01t0n7gv94rarjfyxw4osqny Thollet 0 19145 125263 93188 2025-07-08T15:00:48Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 159 adam → Xalqı — 159 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı silt using [[Project:AWB|AWB]] 125263 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =29.92 | xalıq sanı =159 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 159 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 29.92 &nbsp;km<sup>2</sup>. == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} oa1c99oyq0x8tf8jmpqpt4v9sxkevqp Thurageau 0 19146 125264 93187 2025-07-08T15:00:56Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 759 adam → Xalqı — 759 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı sil using [[Project:AWB|AWB]] 125264 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =35.29 | xalıq sanı = 759 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 759 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 35.29&nbsp;km<sup>2</sup>. == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} fj4ybpzl9z4j6tfy8f9gdewmrupopoz Thuré 0 19147 125265 93186 2025-07-08T15:01:05Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 2,809 adam → Xalqı — 2,809 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı using [[Project:AWB|AWB]] 125265 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =43.47 | xalıq sanı =2,809 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 2,809 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 43.47&nbsp;km<sup>2</sup>. == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 3a4o60d9d1kw23q07unmwthnj4sdenr Usseau (Vienne) 0 19150 125266 93185 2025-07-08T15:01:16Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 591 adam → Xalqı — 591 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı silt using [[Project:AWB|AWB]] 125266 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =18.95 | xalıq sanı =591 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 591 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 18.95&nbsp;km<sup>2</sup>. == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} embqi62bd1c0adq6czxutdcimkt3ltk Usson-du-Poitou 0 19151 125267 93184 2025-07-08T15:01:26Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 1,236 adam → Xalqı — 1,236 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı using [[Project:AWB|AWB]] 125267 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =72.64 | xalıq sanı = 1,236 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 1,236 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 72.64&nbsp;km<sup>2</sup>. == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} qpu9m9ow4xsskpt5xcht3uyafbb35zk Valdivienne 0 19152 125268 93183 2025-07-08T15:01:36Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 2,740 adam → Xalqı — 2,740 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı using [[Project:AWB|AWB]] 125268 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =61.24 | xalıq sanı = 2,740 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 2,740 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 61.24&nbsp;km<sup>2</sup>. == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} am5nlb24csshzyj5xy93rmezt812hlb Valence-en-Poitou 0 19153 125269 93182 2025-07-08T15:01:49Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 4,368 adam → Xalqı — 4,368 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı using [[Project:AWB|AWB]] 125269 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı = 83.22 | xalıq sanı = 4,368 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 4,368 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 83.22&nbsp;km<sup>2</sup>. == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 0wq4gdp1qlu1687x7xce1fnzqtdi0t6 Vaux-sur-Vienne 0 19154 125270 93181 2025-07-08T15:01:59Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 542 adam → Xalqı — 542 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı silt using [[Project:AWB|AWB]] 125270 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =7 | xalıq sanı =542 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 542 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 7&nbsp;km<sup>2</sup>. == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 8owukkk2sdxlns4pld2976u2w3435hi Vellèches 0 19155 125271 93180 2025-07-08T15:03:13Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 352 adam → Xalqı — 352 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı sil using [[Project:AWB|AWB]] 125271 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı = 19.64 | xalıq sanı = 352 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 352 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 19.64&nbsp;km<sup>2</sup>. == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 3pw5ianpgfvagoea6o2b2mr7s88imlp Verrières (Vienne) 0 19156 125273 93178 2025-07-08T15:03:30Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 940 adam → Xalqı — 940 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı sil using [[Project:AWB|AWB]] 125273 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =19.58 | xalıq sanı = 940 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 940 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 19.58&nbsp;km<sup>2</sup>. == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} stnqo9bwrmk0se5turhng5cnyea9z7m Vernon (Vienne) 0 19157 125272 93179 2025-07-08T15:03:22Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 719 adam → Xalqı — 719 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı silt using [[Project:AWB|AWB]] 125272 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =38.38 | xalıq sanı =719 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 719 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 38.38&nbsp;km<sup>2</sup>. == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} ndfneqbumgm8ajnzefwrzsg0lkqo6ah Verrue 0 19158 125274 93177 2025-07-08T15:03:44Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 384 adam → Xalqı — 384 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı silt using [[Project:AWB|AWB]] 125274 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =28.44 | xalıq sanı =384 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 384 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 28.44 &nbsp;km<sup>2</sup>. == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 0znmosh9vjneh09d74as7zdivzbjzko Vézières 0 19159 125285 93166 2025-07-08T15:05:21Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 351 adam → Xalqı — 351 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı silt using [[Project:AWB|AWB]] 125285 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =26.31 | xalıq sanı =351 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 351 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 26.31&nbsp;km<sup>2</sup>. == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} odp44brqgwn5z2oniytamqpu5rwn4kb Vicq-sur-Gartempe 0 19232 125275 108248 2025-07-08T15:03:53Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 641 adam → Xalqı — 641 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası → == Geografiyası, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtq using [[Project:AWB|AWB]] 125275 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} |súwret=[[Fayl:Église Saint-Léger de Vicq-sur-Gartempe.jpg|200px]]| mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =33.22 | xalıq sanı =641 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 641 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 33.22&nbsp;km<sup>2</sup>. == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} jexc046hlqsz1kpt5952dzf1d7utl0d Villemort 0 19235 125276 93175 2025-07-08T15:04:00Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 101 adam → Xalqı — 101 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı silt using [[Project:AWB|AWB]] 125276 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =4.42 | xalıq sanı =101 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 101 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 4.42&nbsp;km<sup>2</sup>. == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 3dyy2m308kubcavpr7itnyp5344vvtp Villiers (Vienne) 0 19236 125277 93174 2025-07-08T15:04:07Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 945 adam → Xalqı — 945 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı sil using [[Project:AWB|AWB]] 125277 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =10.87 | xalıq sanı = 945 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 945 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 10.87&nbsp;km<sup>2</sup>. == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} obxkyt3h9ybyaatikly6qmsa1qyllph Vivonne 0 19237 125278 93173 2025-07-08T15:04:14Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 4,468 adam → Xalqı — 4,468 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı using [[Project:AWB|AWB]] 125278 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =41.16 | xalıq sanı = 4,468 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 4,468 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 41.16&nbsp;km<sup>2</sup>. == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} g9h15n0zvhkxr8ji1mvxrowducoz6uc Vouillé (Vienne) 0 19238 125279 93172 2025-07-08T15:04:20Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 3,693 adam → Xalqı — 3,693 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı using [[Project:AWB|AWB]] 125279 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =33.95 | xalıq sanı =3,693 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 3,693 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 33.95&nbsp;km<sup>2</sup>. == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 8xbnxw7msflifzb3hv773op6tqftgkf Voulême 0 19239 125281 93170 2025-07-08T15:04:39Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 392 adam → Xalqı — 392 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı silt using [[Project:AWB|AWB]] 125281 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =11.12 | xalıq sanı =392 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 392 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 11.12&nbsp;km<sup>2</sup>. == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} aqxam7ewvymcpy1j1w6d4m9tmdva6xg Voulon 0 19240 125280 93171 2025-07-08T15:04:30Z Janabaevazizbek 10433 clean up, replaced: Xalqı 469 adam → Xalqı — 469 adam, Jer maydani – → Jer maydanı —, == Geografıyası == → == Geografiyası ==, removed: == Derekler == {{derekler}} {{Franciya-geo-stub}} {{Sırtqı silt using [[Project:AWB|AWB]] 125280 wikitext text/x-wiki {{Xalıq punkti infoqutısı | qaraqalpaqsha atı = {{PAGENAMEBASE}} | mámleket = Franciya | region túri= Franciya departamentleri{{!}}Departament | region = Vienne | kestede region =Vienne | jer maydanı =8.31 | xalıq sanı =469 | sanalǵan jıl = 2021 | waqıt zonası = +1 | DST = bar }} '''{{PAGENAMEBASE}}''' — [[Franciya]]nıń [[Jańa-Akvitaniya]] departamentinde jaylasqan kommuna. == Xalqı == Xalqı — 469 adam<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/7725600?geo=COM-30353 Populations légales 2021]</ref>. == Geografiyası == Jer maydanı — 8.31&nbsp;km<sup>2</sup>. == Derekler == {{derekler}} {{Vienne departamenti kommunaları}} {{Sırtqı siltemeler}} {{franciya-geo-stub}} 0od3dr9k2wyvhsko5nlzyp3raimjwn7 Paydalanıwshı interfeysi 0 21113 125310 117407 2025-07-08T21:45:09Z Bekan88 11311 125310 wikitext text/x-wiki [[Fayl:XFCE-4.10-Desktop.png|nobaý|Xfce desktop ortalıǵı desktop metaforasına tiykarlanǵan grafikalıq paydalanıwshı interfeysin usınadı.]] Adam-kompyuter óz-ara baylanısınıń industriallıq dizayn tarawında, '''paydalanıwshı interfeysi''' ''([[Inglis tili|ing]]<nowiki/>l. user interface(UI))'' ‒ bul adamlar menen mashinalar arasındaǵı óz-ara tásirlesiw keńisligi bolıp tabıladı. Bul óz-ara tásirlesiwdiń maqseti - adam tárepinen mashinanı nátiyjeli basqarıw hám baqlawǵa múmkinshilik beriw, sol waqıtta mashina operatorlardıń sheshim qabıllaw procesine járdem beretuǵın informaciyanı qaytaradı. Paydalanıwshı interfeysiniń bul keń koncepciyasınıń mısallarına [[kompyuter]] [[Operatsion sistema|operaciyalıq sistemalarınıń]] interaktiv tárepleri, qol ásbapları, awır texnika operator basqarıw quralları hám processlerdi basqarıw kiredi. Paydalanıwshı interfeyslerin jaratıwda esapqa alınatuǵın dizayn faktorları ergonomika hám [[psixologiya]] sıyaqlı ilimler menen baylanıslı. Ulıwma alǵanda, paydalanıwshı interfeysin dizaynlawdıń maqseti - qálegen nátiyjege (yaǵnıy, maksimal qolaylılıqqa) erisiw ushın mashinanı ańsat, nátiyjeli hám qızıqlı (paydalanıwǵa qolaylı) etip isleytuǵın paydalanıwshı interfeysin jaratıw bolıp tabıladı. Bul ulıwma jaǵdayda operator qálegen nátiyjege erisiw ushın minimal kirgiziwdi támiyinlewi kerek degendi bildiredi, sonday-aq mashina [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshıǵa]] qálemegen nátiyjelerdi minimallastırıwı kerek. Paydalanıwshı interfeysleri bir yamasa bir neshe qatlamnan turadı, sonıń ishinde ádette mashinalardı fizikalıq kirgiziw quralları ([[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]], [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]] yamasa oyın pultleri sıyaqlı) hám shıǵarıw quralları (kompyuter monitorları, dinamikler hám [[Printеr|printerler]] sıyaqlı) menen baylanıstıratuǵın '''adam-mashina interfeysi (HMI)''' bar. HMI ámelge asıratuǵın qural adam interfeys quralı (HID) dep ataladı. Miy menen mashina arasındaǵı aralıq basqısh sıpatında dene bólekleriniń fizikalıq qozǵalısınan bas tartatuǵın paydalanıwshı interfeysleri elektrodlardan basqa hesh qanday kirgiziw yamasa shıǵarıw quralların paydalanbaydı; olar miy-kompyuter interfeysleri (BCIs) yamasa miy-mashina interfeysleri (BMIs) dep ataladı. Adam-mashina interfeysleriniń basqa atamaları - adam-mashina interfeysi (MMI) hám, eger gáp kompyuter haqqında bolsa, adam-kompyuter interfeysi. Qosımsha UI qatlamları adamnıń bir yamasa bir neshe seziw organları menen baylanısa aladı, olardıń qatarına: taktil UI (seziw), vizual UI (kóriw), esitiw UI (dawıs), iyis biliw UI (iyis), teń salmaqlılıq UI (teń salmaqlılıq) hám dám biliw UI (dám) kiredi. '''Qurama paydalanıwshı interfeysleri (CUI)''' — eki yamasa onnan kóp seziw organları menen tásirlesetuǵın UIs. Eń keń tarqalǵan CUI - bul grafikanı kórsete alatuǵın taktil UI hám vizual UI dan ibarat grafikalıq paydalanıwshı interfeysi (GUI). GUI ǵa ses qosılǵanda, ol multimedialıq paydalanıwshı interfeysine (MUI) aylanadı. CUI dıń úsh keń kategoriyası bar: standart, virtual hám tolıqtırılǵan. Standart CUI [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]], [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]] hám kompyuter monitorları sıyaqlı standart adam interfeys quralların paydalanadı. CUI virtual reallıqtı jaratıw ushın haqıyqıy dúnyanı bloklaǵanda, CUI virtual boladı hám virtual reallıq interfeysin paydalanadı. CUI haqıyqıy dúnyanı bloklamaǵanda hám tolıqtırılǵan reallıqtı jaratqanda, CUI tolıqtırılǵan boladı hám tolıqtırılǵan reallıq interfeysin paydalanadı. UI barlıq adam sezimleri menen tásirleskende, ol kvaliya teoriyası boyınsha atalǵan kvaliya interfeysi dep ataladı. CUI sonday-aq olar neshe sezim menen tásirlesiwine qaray X-sezimli virtual reallıq interfeysi yamasa X-sezimli tolıqtırılǵan reallıq interfeysi dep klassifikaciyalanıwı múmkin, bunda X - interfeyslengen sezimler sanı. Mısalı, Smell-O-Vision - bul vizual displey, ses hám iyisleri bar 3-sezimli (3S) Standart CUI; virtual reallıq interfeysleri iyis hám seziw menen interfeyslengende, bul 4-sezimli (4S) virtual reallıq interfeysi dep ataladı; al tolıqtırılǵan reallıq interfeysleri iyis hám seziw menen interfeyslengende, bul 4-sezimli (4S) tolıqtırılǵan reallıq interfeysi dep ataladı. == Ulıwma sholıw == [[Fayl:Reactable_Multitouch.jpg|oñğa|nobaý|Reactable muzıkalıq ásbabı - seziletuǵın paydalanıwshı interfeysiniń mısalı]] Paydalanıwshı interfeysi yamasa adam-mashina interfeysi - bul mashinanıń adam-mashina tásirlesiwin basqaratuǵın bólimi. Membranalı óshirip-jandırǵıshlar, rezina klaviaturalar hám sensorlı ekranlar - bizler kórip hám tiyip seze alatuǵın Adam Mashina Interfeysiniń fizikalıq bóliminiń mısalları.<ref>{{Web deregi|url=https://l5392.com/blog|title=Eurotherm Parker SSD Link Hardware L5392 {{!}} Automation Industrial|language=en|access-date=2024-01-11|website=l5392.com}}</ref> Quramalı sistemalarda adam-mashina interfeysi ádette kompyuterlestirilgen boladı. Adam-kompyuter interfeysi termini usınday sistema túrine tiyisli. [[Esaplaw texnikası]] kontekstinde, bul termin kóbinese adam-kompyuter tásirlesiwi ushın paydalanılatuǵın fizikalıq elementlerdi basqarıw ushın arnalǵan baǵdarlamalıq támiynatqa da qollanıladı. Adam-mashina interfeyslerin injenerlik jobalaw ergonomikanı (adam faktorların) esapqa alıw arqalı jetilistiriledi. Bul tarawǵa tiyisli pánler - sistemalıq injeneriyanıń bir bólimi bolǵan adam faktorları injeneriyası (HFE) hám paydalanıw qolaylılıǵı injeneriyası (UE). Interfeys dizaynına adam faktorların kirgiziw ushın qollanılatuǵın qurallar [[kompyuter grafikası]], [[Operatsion sistema|operaciyalıq sistemalar]], [[Programmalastırıw tili|programmalastırıw tilleri]] sıyaqlı [[Informatika|kompyuter ilimi]] bilimleri tiykarında islep shıǵılǵan. Házirgi waqıtta bizler kompyuterlerdegi adam-mashina interfeysi ushın grafikalıq paydalanıwshı interfeysi sózin qollanamız, sebebi olardıń derlik hámmesi házir grafikanı paydalanadı. Kóp rejimli interfeysler [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılarǵa]] birden kóp paydalanıwshı kirgiziw rejimin paydalanıp tásirlesiwge múmkinshilik beredi.<ref>{{Cite book|doi=10.1145/142621.142641|chapter=The role of natural language in a multimodal interface|title=Proceedings of the 5th annual ACM symposium on User interface software and technology - UIST '92|year=1992|last1=Cohen|first1=Philip R.|pages=143–149|isbn=0897915496}}</ref> == Terminologiya == [[Fayl:Linux_kernel_INPUT_OUPUT_evdev_gem_USB_framebuffer.svg|nobaý|300x300 nükte|Adam-mashina interfeysi ádette KIRGIZIW hám SHÍǴARÍW ushın periferiya quralların óz ishine aladı. Kóbinese, grafikalıq paydalanıwshı interfeysi sıyaqlı [[Programmalıq támiynat|baǵdarlamalıq támiynatta]] ámelge asırılǵan qosımsha komponent boladı.]] Paydalanıwshı interfeysi menen operator interfeysi yamasa adam-mashina interfeysi (HMI) arasında ayırmashılıq bar. * "Paydalanıwshı interfeysi" termini kóbinese (jeke) kompyuter sistemaları hám elektron quralları kontekstinde qollanıladı. ** Bul jerde úskeneler yamasa kompyuterler tarmaǵı [[Informaciya túsinigi|informaciyanı]] kórsetiw ushın MES (Óndiris Orınlaw Sisteması) yamasa Xost arqalı baylanısqan boladı. ** Adam-mashina interfeysi (HMI) ádette bir mashina yamasa úskenege tiyisli boladı hám adam menen úskene/mashina arasındaǵı interfeys usılı bolıp tabıladı. Operator interfeysi - bul xost basqarıw sisteması arqalı baylanısqan bir neshe úskenege kiriw yamasa olardı basqarıw ushın qollanılatuǵın interfeys usılı. ** Sistema hár qıylı [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılarǵa]] xızmet kórsetiw ushın bir neshe paydalanıwshı interfeysin usınıwı múmkin. Mısalı, kompyuterlestirilgen kitapxana [[maǵlıwmatlar bazası]] eki paydalanıwshı interfeysin beriwi múmkin: birewi kitapxana oqıwshıları ushın (sheklengen funkciyalar toplamı, qollanıw qolaylılıǵı ushın optimallastırılǵan) hám ekinshisi kitapxana xızmetkerleri ushın (keń funkciyalar toplamı, nátiyjelilik ushın optimallastırılǵan).<ref>{{Web deregi|url=https://uxpamagazine.org/the-user-experience-of-libraries/|bet=The User Experience of Libraries: Serving The Common Good User Experience Magazine|sáne=7 May 2017|jumıs=uxpamagazine.org|qaralǵan sáne=2022-03-23}}</ref> * Mexanikalıq sistema, kólik yamasa óndirislik qurılısınıń paydalanıwshı interfeysi geyde adam-mashina interfeysi (HMI) dep ataladı.<ref>{{Cite journal|title=Interfaces|url=http://peace.saumag.edu/faculty/kardas/Courses/CS/Interfaces2007_files/Interfaces2007.ppt|access-date=7 June 2014}}</ref> HMI - bul dáslepki MMI (adam-mashina interfeysi) termininiń modifikaciyası.<ref name="Nigeria">{{Cite journal|title=User Interface Design and Ergonomics|url=http://www.nou.edu.ng/NOUN_OCL/pdf/SST/CIT%20811.pdf|access-date=7 June 2014}}</ref> Ámeliyatta, MMI qısqartpası ele de jiyi qollanıladı,<ref name="Nigeria" /> geybirewler MMI házir basqa nárseni ańlatadı dep aytıwı múmkin bolsa da. Basqa qısqartpa - HCI, biraq ol kóbinese adam-kompyuter tásirlesiwi ushın qollanıladı.<ref name="Nigeria" /> Qollanılatuǵın basqa terminler - operator interfeys konsoli (OIC) hám operator interfeys terminalı (OIT).<ref>{{Cite book|title=Recent advances in business administration|date=2010}}</ref> Qalay qısqartılǵanına qaramastan, bul terminler mashinanı basqarıp atırǵan adam menen mashinanıń ózin ajıratıp turatuǵın "qatlam"ǵa tiyisli.<ref name="Nigeria" /> Taza hám qolaylı interfeys bolmasa, adamlar [[Informaciyalıq sistema|informaciyalıq sistemalar]] menen tásirlese almaǵan bolar edi. Ilimiy fantastikada, HMI geyde tuwrı neyral interfeys dep jaqsıraq súwretlenetuǵın nársege qatnaslı qollanıladı. Degen menen, bul sońǵı qollanıw joǵalǵan dene bólegin almastıratuǵın jasalma keńeytiw (mısalı, koxlear implantlar) bolǵan (medicinalıq) protezlerdiń haqıyqıy turmısta qollanılıwında kóbirek ushırasıp atır.<ref>{{Cite journal|last1=Cipriani|first1=Christian|last2=Segil|first2=Jacob|last3=Birdwell|first3=Jay|last4=Weir|first4=Richard|title=Dexterous control of a prosthetic hand using fine-wire intramuscular electrodes in targeted extrinsic muscles|journal=IEEE Transactions on Neural Systems and Rehabilitation Engineering|volume=22|issue=4|pages=828–36|doi=10.1109/TNSRE.2014.2301234|issn=1534-4320|quote=Neural co-activations are present that in turn generate significant EMG levels and hence unintended movements in the case of the present human machine interface (HMI).|year=2014|pmc=4501393|pmid=24760929}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Citi|first1=Luca|title=Development of a neural interface for the control of a robotic hand}}</ref> Geybir jaǵdaylarda, kompyuterler [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshını]] baqlap, arnawlı buyrıqlarsız olardıń háreketlerine qaray juwap qaytarıwı múmkin. Dene bóleklerin qadaǵalaw quralları talap etiledi, hám bas ornı, kóz qarap turǵan baǵıt hám taǵı basqalardı belgileytuǵın sensorlar eksperimental túrde qollanılǵan. Bul ásirese immersiv interfeyslerge tiyisli.<ref>{{Cite journal|author1=Jordan|title=Gaze Direction Analysis for the Investigation of Presence in Immersive Virtual Environments|url=http://www0.cs.ucl.ac.uk/staff/j.jordan/thesis-jj-2011.pdf|access-date=7 June 2014|quote=The aim of this thesis is to investigate the idea that the direction of gaze may be used as a device to detect a sense-of-presence in Immersive Virtual Environments (IVE) in some contexts.}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://ravi-softwares.blogspot.com/2009/08/introduction-of-hmi.html|bet=Introduction of HMI|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140714233957/http://ravi-softwares.blogspot.com/2009/08/introduction-of-hmi.html|arxivsáne=14 July 2014|avtor=Ravi|sáne=August 2009|qaralǵan sáne=7 June 2014|citata=In some circumstance computers might observe the user, and react according to their actions without specific commands. A means of tracking parts of the body is required, and sensors noting the position of the head, direction of gaze and so on have been used experimentally. This is particularly relevant to immersive interfaces.}}</ref> == Tariyxı == Paydalanıwshı interfeysleriniń tariyxın ústemlik etiwshi paydalanıwshı interfeysi túrine qaray tómendegi basqıshlarǵa bóliwge boladı: === 1945–1968: Toparlı interfeys === [[Fayl:LCM_-_IBM_029_Card_Punch_01.jpg|alt=IBM 029 card punch|nobaý|IBM 029]] Toparlı dáwirde esaplaw quwatı júdá az hám qımbat edi. Paydalanıwshı interfeysleri ápiwayı edi. [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|Paydalanıwshılar]] kompyuterlerge beyimlesiwi kerek edi, kerisinshe emes; paydalanıwshı interfeysleri qosımsha júk dep esaplandı, hám [[Programmalıq támiynat|baǵdarlamalıq támiynat]] processordı minimal qosımsha júk penen maksimal paydalanıw ushın jobalanǵan edi. Toparlı mashinalar ushın paydalanıwshı interfeysleriniń kiris tárepi tiykarınan tesik kartalar yamasa qaǵaz lenta sıyaqlı uqsas qurallarınan ibarat edi. Shıǵıs tárepine usı qurallar menen birge qatar printerler qosıldı. Sistema operatorı konsoliniń sheklengen ayrıqshalıǵın esapqa almaǵanda, adamlar toparlı mashinalar menen haqıyqıy waqıt rejiminde ulıwma tikkeley baylanıspadı. Toparlı mashinaǵa tapsırmanı jiberiw [[Programma|baǵdarlama]] hám onıń [[Maǵlıwmatlar jıynaǵı|maǵlıwmatlar toplamın]] sáwlelendiretuǵın tesik kartalar toplamın aldın ala tayarlawdı talap etti. Baǵdarlama kartaları kompyuterdiń ózinde emes, al mexanikalıq buzılıwǵa beyim, qáteni keshirmeytuǵın hám ádetten tıs úlken, jazıw mashinkasına uqsas arnawlı qurallar - klavishalı tesgishlerde tesildi. Baǵdarlamalıq interfeys te usınday qatań edi, eń kishi [[Kompilyator|kompilyatorlar]] hám [[Interpretator|interpretatorlar]] tárepinen talqılanıwı ushın júdá qatań [[Sintaksis (programmalastırıw tilleri)|sintaksisler]] menen jobalanǵan edi. [[Fayl:Card_puncher_-_NARA_-_513295.jpg|solğa|nobaý|Sanaq sorawnamasınan statistikaǵa maǵlıwmatlardı ótkeriw ushın aldın ala kelisilgen kod boyınsha kartada tesikler jasaladı.]] Kartalar tesilgennen keyin, olardı tapsırmalar gezegine taslap kútiw kerek edi. Aqır-aqıbetinde, [[Operator (programmalastırıw)|operatorlar]] kartalar toplamın kompyuterge júklep, basqa maǵlıwmatlar toplamın yamasa járdemshi baǵdarlamanı beriw ushın magnit lentaların ornatatuǵın edi. Tapsırma aqırǵı nátiyjelerdi yamasa qáte jurnalı qosılǵan toqtatıw bildiriwin óz ishine alǵan baspa shıǵarıwın payda etetuǵın edi. Tabıslı orınlanıwlar jáne magnit lentasına nátiyje jazıwı yamasa keyingi esaplawlarda paydalanılatuǵın maǵlıwmat kartaların payda etiwi múmkin edi. Bir jumıstıń orınlanıw waqtı kóbinese bir neshe kúnge sozılatuǵın edi. Eger adam júdá baxıtlı bolsa, bul bir neshe saat bolıwı múmkin; haqıyqıy waqıt rejimindegi juwap bolmadı. Biraq kartalar gezeginen de jamanıraq táǵdirler bar edi; ayırım kompyuterler konsol túymelerin paydalanıp, eki sanlı kodta baǵdarlamalardı kirgiziwdiń jáne de mashaqatlı hám qátege beyim processin talap etetuǵın edi. Eń dáslepki mashinalar baǵdarlama logikasın ózlerine biriktiriw ushın qosıw taxtaları dep atalǵan qurallar járdeminde qayta toqılıwı kerek edi. Erte toparlı sistemalar házirgi waqıtta jumıs islep atırǵan tapsırmaǵa pútkil kompyuterdi berdi; baǵdarlama kartaları hám lentaları kiris-shıǵıs quralları menen baylanısıw hám basqa da kerekli xojalıq jumısların orınlaw ushın házir biz [[Operatsion sistema|operaciyalıq sistema]] kodı dep oylaytuǵın nárseni óz ishine alıwı kerek edi. Toparlı dáwirdiń ortalarında, 1957-jıldan keyin, hár qıylı toparlar "júkle-hám-isle" sistemaları dep atalǵan sistemalar menen tájiriybe ótkeriwdi basladı. Olar kompyuterde bárqulla turaqlı bolǵan monitorlaw baǵdarlamasın paydalandı. Baǵdarlamalar xızmetler ushın monitorǵa baylanısa alatuǵın edi. Monitordıń jáne bir funkciyası jiberilgen tapsırmalardı jaqsıraq qátelerin tekseriw, qátelerdi erterek hám aqıllıraq anıqlaw hám paydalanıwshılarǵa paydalıraq keri baylanıs payda etiw edi. Solay etip, monitorlar operaciyalıq sistemalar hám anıq jobalanǵan paydalanıwshı interfeysleri baǵdarında birinshi qádem boldı. === 1969-házirgi kúnge shekem: Komandalar qatarı paydalanıwshı interfeysi === [[Fayl:ASR-33_at_CHM.agr.jpg|alt=Teletype Model 33|nobaý|Teletype Model 33 ASR]] Komandalar qatarı interfeysleri (CLI) sistema konsoline jalǵanǵan toparlı monitorlardan rawajlandı. Olardıń óz-ara tásir modeli arnawlı sózlikte tekst komandaları túrinde berilgen soraw-juwap tranzakciyalarınıń izbe-izligi edi. Keshigiw toparlı sistemalarǵa qaraǵanda ádewir tómen bolıp, kúnler yamasa saattan sekundlarǵa qısqardı. Sáykesinshe, komandalar qatarı sistemaları paydalanıwshıǵa aldınǵı nátiyjeler boyınsha haqıyqıy waqıt rejiminde yamasa oǵan jaqın rejimdegi keri baylanısqa juwap retinde tranzakciyanıń keyingi basqıshları haqqında pikirin ózgertiwge múmkinshilik berdi. [[Programmalıq támiynat|Baǵdarlamalıq támiynat]] burın múmkin bolmaǵan usıllarda izlew hám interaktiv bolıwı múmkin edi. Biraq bul interfeysler ele de paydalanıwshıǵa salıstırmalı túrde úlken este saqlaw júgin salıp, onı meńgeriw ushın kúsh hám úyreniw waqtına úlken investiciya talap etetuǵın edi.<ref name="anaheimguide">{{Web deregi|url=http://www.anaheimautomation.com/manuals/forms/hmi-guide.php#sthash.2McqS5xo.dpbs|bet=HMI Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140620001341/http://www.anaheimautomation.com/manuals/forms/hmi-guide.php#sthash.2McqS5xo.dpbs|arxivsáne=2014-06-20}}</ref> Eń dáslepki komandalar qatarı [[Sistema|sistemaları]] teleprinterlerdi kompyuterler menen biriktirip, adamlar arasında sımlar arqalı [[Informaciya túsinigi|informaciya]] beriwge ortaqshılıq etiwde nátiyjeli ekenligi dálillengen jetilisken texnologiyanı beyimledi. Teleprinterler dáslep avtomat telegraf beriw hám qabıllaw quralları sıpatında oylap tabılǵan edi; olardıń tariyxı 1902-jılǵa barıp taqaladı hám 1920-jılǵa kelip jańalıqlar bólimlerinde hám basqa jerlerde álleqashan jaqsı jaylasıp úlgergen edi. Olardı qayta paydalanıwda únemlew álbette esapqa alındı, biraq psixologiya hám eń az tańlanıw qaǵıydası da áhmiyetli edi; teleprinterler kóp injenerler hám paydalanıwshılarǵa tanıs bolǵan sistema menen baylanıs noqatın támiyinledi. [[Fayl:DEC_VT100_terminal.jpg|alt=The VT100, introduced in 197″8, was the most popular VDT of all time. Most terminal emulators still default to VT100 mode.|solğa|nobaý|DEC VT100 terminalı]] Video-displey terminallarınıń (VDT) 1970-jıllardıń ortasında keń tarqalıwı komandalar qatarı sistemalarınıń ekinshi basqıshın baslap berdi. Bular keshigiwdi jáne de qısqarttı, sebebi háripler printer bası yamasa karetkanıń qozǵalıwınan góre ekrannıń fosfor noqatlarına tezirek shıǵarıla alatuǵın edi. Olar sıya hám qaǵaz sarıplanıwın qısqartıw arqalı interaktiv programmalastırıwǵa bolǵan konservativ qarsılıqtı basıwǵa járdem berdi hám 1950-jıllardıń aqırı hám 60-jıllardaǵı birinshi televidenie áwladına, 1940-jıllardaǵı kompyuter jetekshileri ushın teleprinterler bolǵanınan da kóbirek belgili hám qolaylı edi. Sonıń menen birge, qoljemtimli ekrannıń - tez hám keri qaytarılıwı múmkin bolǵan tekstiń eki ólshemli displeyiniń bolıwı baǵdarlama dizaynerlerine tekstlik emes, al vizual dep sıpatlanıwı múmkin bolǵan interfeyslerdi qollanıwdı ekonomikalıq jaqtan múmkin etti. Bunday túrdegi jetekshi qollanbalar kompyuter oyınları hám tekst redaktorları boldı; eń dáslepki úlgilerdiń ayırım jaqın násilleri, mısalı rogue(6) hám vi(1), ele de [[Unix]] dástúriniń aktiv bólegi bolıp qalmaqta. === 1985: SAA paydalanıwshı interfeysi yamasa tekstke tiykarlanǵan paydalanıwshı interfeysi === 1985-jılı [[Microsoft Windows]] hám basqa da grafikalıq paydalanıwshı interfeysleriniń payda bolıwı menen, IBM Sistemalı Qollanba Arxitekturası (SAA) standartın dúzdi, oǵan Ulıwma Paydalanıwshı Kiriw (CUA) tuwındısı kiredi. CUA búgingi kúnde Windows-ta biletuǵın hám qollanatuǵın nárselerimizdi tabıslı dúzdi, hám sońǵı kópshilik DOS yamasa Windows Konsol Qollanbaları da usı standarttı qollanadı. Bul standart tómendegilerdi belgiledi: tómen túsiriletuǵın menyu sisteması ekrannıń joqarǵı bóliminde, status qatarı tómende bolıwı kerek, barlıq ulıwma funkciyalar ushın qısqa jol túymeleri birdey bolıwı kerek (mısalı, F2 Ashıw ushın SAA standartın qollanǵan barlıq qollanbalarda isleydi). Bul paydalanıwshılardıń qollanbanı úyreniw tezligin ádewir jaqsıladı, sonlıqtan ol tez qabıl etildi hám industriya standartına aylandı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.petesqbsite.com/sections/express/issue21/tuiseriespart1.htm|bet=Text User Interface Development Series Part One – T.U.I. Basics|arxivurl=https://web.archive.org/web/20141116034613/http://www.petesqbsite.com/sections/express/issue21/tuiseriespart1.htm|arxivsáne=16 November 2014|avtor=Richard|at=Stéphane|qaralǵan sáne=13 June 2014}}</ref> === 1968–házirgi kúnge shekem: Grafikalıq paydalanıwshı interfeysi === [[Fayl:AMX_desk_box.jpg|nobaý|AMX Desk tiykarǵı WIMP GUI dúzdi.]] [[Fayl:1989_-_Linotype_Wysiwyg_2000.jpg|nobaý|Linotype WYSIWYG 2000, 1989]] * 1968 – Duglas Engelbart NLS sistemasın kórsetti, ol [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]], kórsetkishler, gipertekst hám bir neshe aynalardı qollanadı.<ref name="harding">{{Cite journal|last1=McCown|first1=Frank|title=History of the Graphical User Interface (GUI)|url=https://www.harding.edu/fmccown/gui/history-gui.pptx|publisher=Harding University}}</ref> * 1970 – Xerox Palo Alto Izertlew Orayınıń izertlewshileri (kópshiligi SRI-den) WIMP paradigmasın (Aynalar, Belgisheler, Menyuler, Kórsetkishler) rawajlandırdı.<ref name="harding" /> * 1973 – Xerox Alto: qımbatlıǵı, paydalanıwshı interfeysiniń jamanlıǵı hám baǵdarlamalardıń jetispewshiligi sebepli kommerciyalıq áwmetsizlikke ushıradı.<ref name="harding" /> * 1979 – [[Stiv Jobs|Stiv Djobs]] hám basqa [[Apple Inc.|Apple]] injenerleri Xerox PARC-qa baradı. "Silikon maydanınıń qaraqshıları" filmi waqıyalardı dramalastırsa da, Apple bul sapardan aldın Macintosh hám Lisa joybarları sıyaqlı GUI rawajlandırıw ústinde islep atırǵan edi.<ref>{{Web deregi|url=https://web.stanford.edu/dept/SUL/sites/mac/parc.html|bet=The Xerox PARC Visit|jumıs=web.stanford.edu|qaralǵan sáne=2019-02-08}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://apple-history.com/gui|bet=apple-history.com / Graphical User Interface (GUI)|jumıs=apple-history.com|qaralǵan sáne=2019-02-08}}</ref> * 1981 – Xerox Star: WYSIWYG-ke itibar qarattı. Bahası ($16K hár biri), ónimdarlıǵı (fayldı saqlaw ushın minutlar, qulaǵannan keyin qayta tikleniw ushın bir neshe saat) hám jaman marketing sebepli kommerciyalıq áwmetsizlikke ushıradı (25K satıldı). * 1982 – Rob Payk hám Bell Labs-taǵı basqalar Blit-ti proektlestirdi, ol 1984-jılı AT&T hám Teletype tárepinen DMD 5620 terminalı sıpatında shıǵarıldı. * 1984 – [[Apple Inc.|Apple]] Macintosh GUI-di keń tarqattı. Super Bowl reklaması eki ret kórsetildi, sol waqıtta eń qımbat reklama boldı. * 1984 – MIT-tiń X Window System: [[Unix|UNIX]] sıyaqlı sistemalarda GUI rawajlandırıw ushın apparatlıq-ǵárezsiz platforma hám tarmaq protokolı. * 1985 – Windows 1.0 – MS-DOS ushın GUI interfeysin támiyinledi. Bir-birin jawıp turatuǵın aynalar joq (onıń ornına mozaikalı). * 1985 – [[Microsoft]] hám [[IBM]] aqır-aqıbette [[MS-DOS]] hám [[Windows]]-tı almastırıwǵa arnalǵan OS/2 ústinde jumıstı basladı. * 1986 – Apple, Digital Research kompaniyasınıń GUI desktopı Apple-dıń Mac-ine júdá uqsas bolǵanı ushın olardı sudqa beriwge qáwip saldı. * 1987 – Windows 2.0 – Bir-birin jawıp turatuǵın hám ólshemin ózgertiwge bolatuǵın aynalar, [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]] hám [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]] jetilistiriwleri. * 1987 – Macintosh II: birinshi tolıq reńli Mac. * 1988 – OS/2 1.10 Standard Edition (SE) Microsoft tárepinen jazılǵan GUI-ge iye, Windows 2-ge kóp uqsaydı. == Interfeys dizaynı == Interfeys dizaynında qollanılatuǵın tiykarǵı usıllar prototiplew hám simulyaciyanı óz ishine aladı. Ádettegi adam-mashina interfeysi dizaynı tómendegi basqıshlardan turadı: óz-ara tásir specifikaciyası, interfeys baǵdarlamalıq támiynat specifikaciyası hám prototiplew: * Óz-ara tásir specifikaciyası ushın ulıwma qollanılatuǵın ámeliyatlarǵa [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshıǵa]] baǵdarlanǵan dizayn, persona, iskerlikke baǵdarlanǵan dizayn, scenariyge tiykarlanǵan dizayn hám bekkemlik dizaynı kiredi. * Interfeys [[Programmalıq támiynat|baǵdarlamalıq támiynat]] specifikaciyası ushın ulıwma qollanılatuǵın ámeliyatlarǵa paydalanıw jaǵdayları hám óz-ara tásir protokolları arqalı sheklewlerdi ámelge asırıw (paydalanıw qátelikleriniń aldın alıw ushın) kiredi. * Prototiplew ushın ulıwma qollanılatuǵın ámeliyatlar interfeys elementleri (basqarıw elementleri, bezew hám t.b.) kitapxanalarına tiykarlanǵan. === Sapa principleri === Keń mániste, ulıwma paydalanıwshıǵa dos, nátiyjeli, intuitiv hám t.b. dep esaplanatuǵın interfeysler bir yamasa bir neshe ózgeshe qásiyetler menen sıpatlanadı. Mısal retinde, bunday qásiyetlerdiń tolıq emes dizimi tómende keltirilgen: # Anıqlıq: Interfeys til, aǵım, ierarxiya hám kóriw elementleri ushın metaforalar arqalı hár nárseni anıq etip, eki mánililikten qashadı. # Qısqalıq:<ref name="artofunix">{{Cite book|last1=Raymond|first1=Eric Steven|title=The Art of Unix Programming|date=2003|publisher=Thyrsus Enterprises|chapter=11}}</ref> Biraq, táájip túrde, informaciyanı júdá anıq etiw - máselen, ekranda bir waqıtta kórsetilgen zatlardıń kópshiligin, eger pútkil emes bolsa da, belgilew, hám paydalanıwshıǵa haqıyqatında belgili bir zattı anıqlaw ushın qanday da bir kóriw indikatorı kerek bolıwına qaramastan - informaciyanıń quramalasıwına alıp keliwi múmkin hám kópshilik normal jaǵdaylarda alıp keledi. # Tanıslıq:<ref>{{Cite journal|last1=C. A. D'H Gough|title=Accounting for User Familiarity in User Interfaces|access-date=13 June 2014}}</ref> Hátte eger birew interfeysti birinshi márte paydalansa da, ayırım elementler bári bir tanıs bolıwı múmkin. Mánisin jetkeriw ushın haqıyqıy ómir metaforaları qollanılıwı múmkin. # Juwap beriwshilik:<ref>{{Cite book|last1=Sweet|first1=David|title=KDE 2.0 Development|date=October 2001|publisher=Sams Publishing|chapter=9 – Constructing A Responsive User Interface}}</ref> Jaqsı interfeys áste isleytuǵın bolıp sezilmewi kerek. Bul interfeys paydalanıwshıǵa ne bolıp atırǵanı hám paydalanıwshınıń kirgizgen maǵlıwmatları tabıslı qayta islenip atırǵanı haqqında jaqsı keri baylanıs beriwi kerek degendi ańlatadı. # Birdeylik:<ref>{{Cite journal|last1=John W. Satzinger|title=User interface consistency across end-user applications: the effects on mental models|date=March 1998}}</ref> Interfeysińizdi pútkil qollanbańız boyınsha birdey saqlaw áhmiyetli, sebebi bul paydalanıwshılarǵa qollanıw úlgilerin tanıwǵa múmkinshilik beredi. # Estetika: Interfeysti óz wazıypasın orınlawı ushın tartımlı etiw shárt emes, biraq onı jaqsı kórinetuǵın etiw paydalanıwshılarıńızdıń siziń qollanbańızdı paydalanıw waqtın kóbirek ráhátli etedi; al quwanıshlı paydalanıwshılar tek jaqsı nárse bolıwı múmkin. # Nátiyjelilik: Waqıt - pul, al ullı interfeys qısqa jollar hám jaqsı dizayn arqalı paydalanıwshını kóbirek ónimli etiwi kerek. # Keshirimlilik: Jaqsı interfeys paydalanıwshılardı qáteleri ushın jazalamawı kerek, al onıń ornına olardı dúzetiw usılların beriwi kerek. === Eń az tań qaldırıw principi === Eń az tań qaldırıw principi (EATQP) barlıq túrdegi interfeyslerdi jobalawdaǵı ulıwma princip bolıp tabıladı. Bul princip adamlar bir waqıtta tek bir nársege tolıq dıqqat qarata aladı degen ideyaǵa tiykarlanǵan,<ref name="Raskin">{{Cite book|last1=Raskin|first1=Jef|title=The human interface : new directions for designing interactive systems|date=2000|publisher=Addison Wesley|location=Reading, Mass. [u.a.]|isbn=0-201-37937-6|edition=1. printing.|url=https://archive.org/details/humaneinterfacen00rask}}</ref> bul jańalıqtı minimumǵa túsiriw kerek degen juwmaqqa alıp keledi. === Ádet qáliplestiriw principi === Eger interfeys úziliksiz qollanılsa, [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshı]] sózsiz onı qollanıw boyınsha ádetler payda etedi. Solay etip, dizaynerdiń wazıypasın paydalanıwshınıń jaqsı ádetlerdi qáliplestiriwin támiyinlew dep sıpatlawǵa boladı. Eger dizayner basqa interfeysler menen tájiriybege iye bolsa, olar da usıǵan uqsas ádetlerdi rawajlandıradı hám kóbinese paydalanıwshınıń interfeys penen qalay óz-ara tásir etiwi haqqında biyixtıyar boljamlar isleydi.<ref name="Raskin"/><ref>{{Cite news|last1=Udell|first1=John|title=Interfaces are habit-forming|url=http://www.infoworld.com/article/2681144/application-development/interfaces-are-habit-forming.amp.html|access-date=3 April 2017|work=Infoworld|date=9 May 2003|language=en}}</ref> === Dizayn kriteriyleriniń modeli: Paydalanıwshı tájiriybesi hárreniń uyası === [[Fayl:UX_Honeycomb.png|alt=User interface / user experience guide|nobaý|230x230 nükte|Piter Morvill tárepinen dizayn etilgen Paydalanıwshı tájiriybesi dizaynı hárreniń uyası<ref name=":0">{{Web deregi|url=https://oryzo.com/user-interface-design/|bet=User Interface & User Experience Design {{!}} Oryzo {{!}} Small Business UI/UX|til=en-US|jumıs=Oryzo|qaralǵan sáne=2019-11-19}}</ref><ref name=":1">{{Web deregi|url=https://medium.com/@danewesolko/peter-morvilles-user-experience-honeycomb-904c383b6886|bet=Peter Morville's User Experience Honeycomb|avtor=Wesolko|at=Dane|sáne=2016-10-27|til=en|jumıs=Medium|qaralǵan sáne=2019-11-19}}</ref>]] [[Google]] kompaniyasınıń Piter Morvilli 2004-jılı paydalanıwshı interfeysi dizaynında operaciyalardı basqarǵanda Paydalanıwshı tájiriybesi hárreniń uyası strukturasın dizayn etti. Bul struktura paydalanıwshı interfeysi dizaynın basqarıw ushın jaratılǵan edi. Ol on jıl dawamında kóplegen veb-rawajlandırıw studentleri ushın kórsetpe xızmetin atqardı.<ref name=":1">{{Web deregi|url=https://medium.com/@danewesolko/peter-morvilles-user-experience-honeycomb-904c383b6886|bet=Peter Morville's User Experience Honeycomb|avtor=Wesolko|at=Dane|sáne=2016-10-27|til=en|jumıs=Medium|qaralǵan sáne=2019-11-19}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFWesolko2016">Wesolko, Dane (27 October 2016). [https://medium.com/@danewesolko/peter-morvilles-user-experience-honeycomb-904c383b6886 "Peter Morville's User Experience Honeycomb"]. ''Medium''<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">19 November</span> 2019</span>.</cite></ref> # Qolaylı: Sistemanıń dizaynı qollanıwǵa ańsat hám ápiwayı ma? Qollanba tanıs bolıp kóriniwi kerek hám onı qollanıw ańsat bolıwı kerek.<ref name=":1"/><ref name=":0">{{Web deregi|url=https://oryzo.com/user-interface-design/|bet=User Interface & User Experience Design {{!}} Oryzo {{!}} Small Business UI/UX|til=en-US|jumıs=Oryzo|qaralǵan sáne=2019-11-19}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20191220132328/https://oryzo.com/user-interface-design/ "User Interface & User Experience Design | Oryzo | Small Business UI/UX"]. ''Oryzo''<span class="reference-accessdate">. Retrieved <span class="nowrap">19 November</span> 2019</span>.</cite></ref> # Paydalı: Qollanba qanday da bir zárúrlikti qanaatlandıra ma? Biznestiń ónimi yamasa xızmeti paydalı bolıwı kerek.<ref name=":0" /> # Qálewge ılayıq: Qollanbanıń dizaynı sulıw hám nátiyjeli me? Sistemanıń estetikası tartımlı hám ańsat túsiniwge bolatuǵın bolıwı kerek.<ref name=":0" /> # Tabılatuǵın: Paydalanıwshılar izlegen informaciyanı tez taba ala ma? Informaciya tabılatuǵın hám navigaciya ápiwayı bolıwı kerek. Paydalanıwshı siziń ónimińizdi yamasa informaciyańızdı hesh qashan izlep júrmewi kerek.<ref name=":0" /> # Qoljetimli: Qollanba strukturanı buzbastan úlkeytilgen tekstti qollay ala ma? Qollanba imkaniyatı sheklengen adamlar ushın qoljetimli bolıwı kerek.<ref name=":0" /> # Isenimli: Qollanba isenimli qáwipsizlik hám kompaniya maǵlıwmatların kórsete me? Qollanba ashıq, qáwipsiz hám haqıyqıy bolıwı kerek.<ref name=":0" /> # Bahalı: Aqırǵı paydalanıwshı onı bahalı dep esaplay ma? Eger barlıq 6 kriteriy orınlansa, aqırǵı paydalanıwshı qollanbaǵa qunlılıq hám isenim sezedi.<ref name=":0" /> == Túrleri == [[Fayl:Hp150_touchscreen_20081129.jpg|alt=Touchscreen of the HP Series 100 HP-150|nobaý|HP Series 100 HP-150 sensorlı ekran]] # Dıqqatlı paydalanıwshı interfeysleri [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshınıń]] [[Dıqqat|dıqqatın]] basqaradı, paydalanıwshını qashan bóliw, eskertiwlerdiń túri hám paydalanıwshıǵa beriletuǵın xabarlardıń tolıqlıq dárejesin sheshedi. # Toparlı interfeysler - interaktiv emes paydalanıwshı interfeysleri, onda paydalanıwshı toparlı islew processinen aldın barlıq toparlı tapsırma detalların aldın ala kórsetedi hám barlıq islew processi tamamlanǵannan keyin nátiyjeni aladı. Islew processi baslanǵannan keyin kompyuter qosımsha kiris maǵlıwmatların soramaydı. # Komandalıq qatar interfeysleri (CLIs) paydalanıwshıdan [[kompyuter klaviaturası]] arqalı komanda qatarın teriw arqalı kiris maǵlıwmatların beriwdi soraydı hám kompyuter monitorına tekst shıǵarıw arqalı juwap beredi. Programmistler hám sistema administratorları, injenerlik hám ilimiy ortalıqlarda, sonday-aq texnikalıq jaqtan rawajlanǵan jeke kompyuter paydalanıwshıları tárepinen qollanıladı. # Sáwbetlesiw interfeysleri paydalanıwshılarǵa grafikalıq elementler ornına ápiwayı [[Inglis tili|inglis tili]] tekstin (mısalı, tekst xabarları yamasa [[Chatbot|chatbotlar]] arqalı) yamasa dawıslı komandalar arqalı kompyuterge buyrıq beriwge múmkinshilik beredi. Bul interfeysler kóbinese adamlar arasındaǵı sáwbetlesiwdi elikleydi.<ref name="cbc">{{Web deregi|url=http://www.cbc.ca/news/canada/toronto/toronto-chatbots-1.3581791|bet=As app fatigue sets in, Toronto engineers move on to chatbots|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160622075925/http://www.cbc.ca/news/canada/toronto/toronto-chatbots-1.3581791|arxivsáne=June 22, 2016|avtor=Errett|at=Joshua|jumıs=CBC|baspaxana=CBC/Radio-Canada|qaralǵan sáne=July 4, 2016}}</ref> # Sáwbetlesiw interfeys agentleri kompyuter interfeysin animaciyalanǵan adam, robot yamasa basqa personaj (mısalı, Microsoft kompaniyasınıń Clippy qaǵaz qısqıshı) túrinde kórsetiwge hám óz-ara tásirlesiwdi sáwbetlesiw túrinde usınıwǵa háreket etedi. # Kesip ótiwge tiykarlanǵan interfeysler - bul tiykarǵı wazıypası nárselerge kórsetpe ornına shegaralardı kesip ótiwden ibarat bolǵan grafikalıq paydalanıwshı interfeysleri. # Tikkeley basqarıw interfeysi - bul paydalanıwshılarǵa usınılǵan obektlerdi, hesh bolmaǵanda fizikalıq dúnyaǵa sáykes keletuǵın háreketler arqalı basqarıwǵa múmkinshilik beretuǵın ulıwma klasstaǵı paydalanıwshı interfeysleriniń atı. # Ímlaw interfeysleri - bul qol ımlasıwları túrindegi yamasa [[kompyuter tıshqanshası]] ya bolmasa stilus penen sızılǵan tıshqansha ımlasıwları túrindegi kiris maǵlıwmatların qabıl etetuǵın grafikalıq paydalanıwshı interfeysleri. # Grafikalıq paydalanıwshı interfeysleri (GUI) kompyuter klaviaturası hám tıshqashı sıyaqlı qurılmalar arqalı kiris maǵlıwmatların qabıl etedi hám kompyuter monitorında anıq grafikalıq shıǵıs beredi.<ref>{{Cite journal|last1=Martinez|first1=Wendy L.|title=Graphical user interfaces: Graphical user interfaces|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/wics.150}}</ref> GUI dizaynında keń qollanılatuǵın kem degende eki hár qıylı princip bar: Obyektke baǵdarlanǵan paydalanıwshı interfeysleri (OOUIs) hám qollanbaǵa baǵdarlanǵan interfeysler.<ref>{{Web deregi|url=http://msdn.microsoft.com/en-us/library/aa227601(v=vs.60).aspx|bet=Improve Your UI Design Process with Object-Oriented Techniques|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130814153652/http://msdn.microsoft.com/en-us/library/aa227601(v=vs.60).aspx|arxivsáne=2013-08-14|avtor=Lamb|at=Gordana|sáne=2001|jumıs=Visual Basic Developer magazine|citata=Table 1. Differences between the traditional application-oriented and object-oriented approaches to UI design.}}</ref> # Apparatlıq interfeysler - bul tosterlerden baslap avtomobil panellerine hám samolyot kabinalarına shekem haqıyqıy dúnyadaǵı ónimlerde tabılatuǵın fizikalıq, keńislikli interfeysler. Olar ádette uslaǵıshlar, túymeler, slayderler, giltler hám sensorlı ekranlardıń aralaspasınan ibarat. # Golografiyalıq interfeysler elektronlıq yamasa elektro-mexanikalıq qurılmalarǵa kiris maǵlıwmatların barmaqtı hawada erkin júzip júrgen, tolqın deregi tárepinen anıqlanatuǵın hám seziw tásiri bolmaytuǵın, ádettegi seziletuǵın basqarıw elementleriniń golografiyalıq kóshirmeleri arqalı ótkiziw jolı menen beredi. # Aqıllı paydalanıwshı interfeysleri - bul paydalanıwshı, taraw, tapsırma, sóylesiw hám media (mısalı, grafika, tábiyiy til, ımlaw) modellerin kórsetiw, pikir júritiw hám háreket etiw arqalı adam-mashina óz-ara tásiriniń nátiyjeliligin, tásirsheńligin hám tábiyiyligin jaqsılawǵa baǵdarlanǵan adam-mashina interfeysleri. # Háreketti qadaǵalaw interfeysleri paydalanıwshınıń dene háreketlerin baqlaydı hám olardı buyrıqlarǵa aylandıradı, házirgi waqıtta Apple tárepinen rawajlandırılmaqta. # Kóp ekranlı interfeysler bir neshe displeylerdi qollanıp, kóbirek iykemli óz-ara tásirdi támiyinleydi. Bul kóbinese kompyuter oyınlarınıń óz-ara tásirinde hám kommerciyalıq arkadalarda, hám sońǵı waqıtları qol qurılmaları bazarlarında qollanıladı. # Tábiyiy til interfeysleri izlew sistemaları hám veb-betlerde qollanıladı. Paydalanıwshı sorawdı terip jazadı hám juwaptı kútedi. # Buyrıqsız paydalanıwshı interfeysleri paydalanıwshınıń anıq buyrıqlar beriwin talap etpesten, onıń mútájlikleri hám maqsetlerin anıqlaw ushın paydalanıwshını baqlaydı.<ref name="noncommand">{{Cite journal|last1=Jakob Nielsen|title=Noncommand User Interfaces|publisher=ACM Press|url=http://www.useit.com/papers/noncommand.html}}</ref> # Obektke baǵdarlanǵan paydalanıwshı interfeysleri (OBPI) [[obyektke baǵdarlanǵan programmalastırıw]] metaforalarına tiykarlanǵan bolıp, paydalanıwshılarǵa simulyaciyalanǵan obyektler hám olardıń qásiyetlerin basqarıwǵa múmkinshilik beredi. # Ruqsat etiwge tiykarlanǵan paydalanıwshı interfeysleri paydalanıwshınıń ruqsat dárejesine baylanıslı menyu opciyaların yamasa funkciyaların kórsetedi yamasa jasıradı. Bul sistema paydalanıwshıǵa qoljetimsiz bolǵan elementlerdi alıp taslaw arqalı paydalanıwshı tájiriybesin jaqsılawǵa baǵdarlanǵan. Qollanıwǵa múmkin emes funkciyalardı kórgen paydalanıwshı narazı bolıwı múmkin. Sonday-aq, bul ruqsatsız adamlardan funkcional elementlerdi jasırıw arqalı qáwipsizlikti jaqsılaydı. # Refleksiv paydalanıwshı interfeysleri - bunda paydalanıwshılar pútkil sistemanı tek paydalanıwshı interfeysi arqalı basqaradı hám qayta anıqlaydı, mısalı, onıń buyrıq feyllerin ózgertiw ushın. Ádette, bul tek júdá bay grafikalıq paydalanıwshı interfeysleri menen ǵana múmkin boladı. # Izlew interfeysi - bul sayttıń izlew qutısınıń qalay kórsetiliwi, sonday-aq izlew nátiyjeleriniń vizual kórinisi. # Seziletuǵın paydalanıwshı interfeysleri tiyiwge hám fizikalıq ortalıqqa yamasa onıń elementine kóbirek itibar beredi. # Wazıypaǵa baǵdarlanǵan interfeysler - bul fayllar emes, al wazıypalardı tiykarǵı óz-ara tásir etiw birligi etip alıw arqalı stol ústi metaforasınıń informaciya artıqmashlıǵı máselesin sheshetuǵın paydalanıwshı interfeysleri. # Tekstke tiykarlanǵan paydalanıwshı interfeysleri (TPI) - bul tekst arqalı óz-ara tásir etetuǵın paydalanıwshı interfeysleri. TPI-ge buyrıq qatarı interfeysleri hám tekstke tiykarlanǵan WIMP ortalıqları kiredi. # Sensorlı ekranlar - bul barmaqlar yamasa stilus arqalı kirgiziwdi qabıl etetuǵın displeyler. Olar kóbeyip baratırǵan mobil qurılmalarda hám kóp túrdegi satıw noqatlarında, óndiris processleri hám mashinalarında, óz-ózine xızmet kórsetiw mashinalarında hám t.b. qollanıladı. # Sensorlı paydalanıwshı interfeysi - bul sensorlı panel yamasa sensorlı ekran displeyin birlesken kiris hám shıǵıs qurılması sıpatında paydalanatuǵın grafikalıq paydalanıwshı interfeysleri. Olar basqa shıǵıs túrlerin taktil keri baylanıs usılları menen tolıqtıradı yamasa almastıradı. Kompyuterlestirilgen simulyatorlarda hám t.b. qollanıladı. # Dawıslı paydalanıwshı interfeysleri dawıslı kórsetpelerdi payda etiw arqalı kiristi qabıl etedi hám shıǵıstı beredi. Paydalanıwshı kirisi túymelerdi basıw yamasa interfeyske awızeki juwap beriw arqalı ámelge asırıladı. # Vebke-tiykarlanǵan paydalanıwshı interfeysleri yamasa veb paydalanıwshı interfeysleri (VPI) paydalanıwshı veb-brauzer baǵdarlaması arqalı kóretuǵın veb-betlerdi payda etiw arqalı kiristi qabıl etedi hám shıǵıstı beredi. # Nól-kirisli interfeysler paydalanıwshıdan kiris dialogları arqalı soraw ornına sensorlar toplamınan kirislerdi aladı. # Masshtablaw paydalanıwshı interfeysleri - bul informaciya obektleri hár qıylı masshtab hám detallaw dárejesinde kórsetiletuǵın grafikalıq paydalanıwshı interfeysleri bolıp, onda paydalanıwshı kóbirek detallardı kórsetiw ushın kórilip atırǵan maydannıń masshtabın ózgerte aladı. == Galereya == <gallery> Fayl:P8-führerstand2.jpg|Nemis puw lokomotiviniń transport basqarıwshı kabinasındaǵı tariyxıy AMI (Adam-Mashina Interfeysi) Fayl:Ice3_leitstand.jpg|Nemis Intercity-Express joqarı tezlikli poezdiniń transport basqarıwshı kabinasındaǵı zamanagóy AMI Fayl:Wireless_toilet_control_panel_w._open_lid.jpg|Hájetxananıń AMI (Yaponiyada) Fayl:Google_Glass_detail.jpg|Kiyiletuǵın kompyuterdiń dawıslı paydalanıwshı interfeysi (bul jerde: Google Glass) Fayl:Engineer_at_audio_console_at_Danish_Broadcasting_Corporation.png|Audio aralastırıw ushın AMI Fayl:Mesa_de_vídeo_1.JPG|Video óndiris ushın AMI Fayl:00-bma-automation-operator-panel-with-pushbuttons.JPG|Túymeleri bar qant sanaatı ushın mashinanıń AMI Fayl:CNC_panel_Sinumerik.jpg|Kompyuter arqalı sanlı basqarıw (KSB) ushın AMI Fayl:CNC_panel.jpg|KSB-mashina ushın azǵana jańaraq AMI Fayl:Not-Aus_Betätiger.jpg|Ayrısha jaǵday qosqıshı/hawlıǵıw qosqıshı Fayl:Teletype_DMD_5620.jpg|DMD 5620 terminalı </gallery> == Derekler == {{Derekler|2}} [[Kategoriya:Programmalıq injiniring]] __BÖLİDİMÖNDEMEW__ 6zdnceqvzho2wnfc37n51dbci7t2on5 Smartfon 0 21147 125318 123748 2025-07-08T21:50:41Z Bekan88 11311 125318 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Wikipedia_homepage_on_a_large_Android_phone,_2015-04-16.jpg|nobaý|Inglis Vikipediyasınıń Bas betin kórsetip turǵan - Nexus 6, [[Android]] smartfonı]] '''Smartfon''', kóbinese ápiwayı '''telefon''' dep atalatuǵın, dástúrli [[Mobil telefon|mobil telefonnıń]] funkcionallıǵın joqarı esaplaw múmkinshilikleri menen biriktiretuǵın mobil qurılma. Ol ádette sensorlı ekran interfeysine iye bolıp, paydalanıwshılarǵa veb-brawzing, elektron pochta hám [[sociallıq media]] sıyaqlı keń kólemli qosımshalar hám xızmetlerge, sonday-aq [[multimedia]] oynatıw hám translyaciyalawǵa kiriw imkaniyatın beredi. Smartfonlarda qurılǵan kameralar, GPS navigaciya hám dawıslı qońırawlar, tekst xabarları hám internetke tiykarlanǵan xabar almasıw qosımshaların qosqanda, hár qıylı baylanıs usıllarına qollaw bar. Smartfonlar ózleriniń joqarı texnikalıq múmkinshilikleri hám keń kólemli [[Mobil operaciyalıq sistema|mobil operaciyalıq sistemaları]], [[Internet|internetke]] kiriw, biznes qosımshaları, mobil tólemler hám [[muzıka]], video, oyınlar, [[radio]] hám [[Televideniye|televidenie]] kiretuǵın multimedia funkcionallıǵı menen eski dizayndaǵı funkcional telefonlardan ózgeshelenedi. Smartfonlar ádette bir neshe metal-oksid-yarımótkizgish (MOS) integral sxema (IC) chiplerin óz ishine aladı, aldın ala ornatılǵan hám úshinshi tárep [[Programmalıq támiynat|baǵdarlamalıq támiyinlewi]] paydalana alatuǵın hár qıylı sensorlardı (máselen, magnitometr, jaqınlıq sensorı, barometr, giroskop, akselerometr hám basqalardı) óz ishine aladı hám hár qıylı sımsız baylanıs protokolların (LTE, 5G NR, Wi-Fi, Bluetooth hám sputnik navigaciyası sıyaqlı) qollaydı. 2020-jıllardıń ortasında smartfon óndiriwshileri isenimli uyalı tarmaq bolmaǵan shet aymaqlarda paydalanıw ushın qurılmalarǵa sputnik arqalı xabar almasıw baylanısın hám sputnik arqalı ayrısha jaǵday xızmetlerin biriktire basladı. 2000-jıllardıń aqırında [[IPhone|iPhone]]-nıń ósip baratırǵan ataqlılıǵınan keyin, smartfonlardıń kópshiligi fizikalıq klaviaturalar ornına kóp tiyiwdi qollaytuǵın úlken, sıyımlı sensorlı ekranları bar juqa, taqta tárizli formalarǵa iye boldı. Házirgi zaman smartfonlarınıń kópshiligi paydalanıwshılarǵa oraylastırılǵan qosımshalar dúkanınan qosımsha [[Programmalıq támiynat|baǵdarlamalardı]] júklep alıw yaki satıp alıw múmkinshiligine iye. Olar kóbinese bult saqlawı hám bult sinxronizaciyasın, sonday-aq virtual járdemshilerdi qollaydı. Smartfonlar kóp jaǵdayda jeke cifrlı járdemshi (PDA) qurılmaların, qol/alaqan ólshemli kompyuterlerdi, kóshpeli media pleerlerdi (PMP),<ref name="Tom's Hardware">{{Web deregi|url=http://www.tomshardware.com/news/Smartphones-iPod-MP3-Players-Sales,20062.html|bet=Smartphones Heavily Decrease Sales of iPod, MP3 Players|avtor=Islam|at=Zak|sáne=30 December 2012|til=en-US|jumıs=Tom's Hardware|qaralǵan sáne=3 May 2013}}</ref> obyektke alıp súwretke túsiriw kameraların, videokameralardı hám, az dárejede, qol video oyın konsollerin, elektron kitap oqıw qurılmaların, qalta kalkulyatorların hám GPS baqlaw qurılmaların almastırdı. 2010-jıllardıń basınan baslap, jaqsılanǵan [[Apparatlıq támiynat|apparatlıq támiyinlew]] hám tezirek sımsız baylanıs (LTE hám keyinirek 5G NR sıyaqlı standartlar sebepli) smartfon industriyasınıń ósiwin kúsheytti. 2014-jıldan baslap dúnya júzi boyınsha hár jılı bir milliardtan aslam smartfon satıladı. Tek 2019-jıldıń ózinde dúnya júzi boyınsha 1,54 milliard smartfon jetkerip berildi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.statista.com/statistics/263437/global-smartphone-sales-to-end-users-since-2007/|bet=Smartphone sales worldwide 2007-2022|til=en|jumıs=Statista|qaralǵan sáne=2024-01-24}}</ref> 2020-jılǵa kelip dúnya xalqınıń 75,05 procenti smartfon paydalanıwshıları boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.statista.com/topics/840/smartphones/#topicOverview|bet=Topic: Smartphones}}</ref> == Tariyxı == Dáslepki smartfonlar tiykarınan kárxana bazarına baǵdarlanǵan bolıp, óz aldına jumıs isleytuǵın PDA qurılmalarınıń funkcionallıǵın uyalı telefoniya menen baylanıstırıwǵa háreket etti, biraq olardıń úlken forması, qısqa batareya ómiri, áste analog uyalı tarmaqları hám sımsız maǵlıwmat xızmetleriniń jetilmegenligi sebepli sheklengen edi. Bul máseleler aqırında MOS tranzistorlarınıń eksponencial masshtablaw hám miniatyurizaciyası arqalı submikron dárejesine shekem (Mur nızamı), jaqsılanǵan litiy-ion batareyası, tezirek cifrlı mobil maǵlıwmat tarmaqları (Edxolm nızamı) hám mobil qurılma ekosistemalarınıń maǵlıwmat jetkerip beriwshilerden ǵárezsiz rawajlanıwına múmkinshilik beretuǵın kóbirek jetilisken programmalıq támiyinlew platformaları arqalı sheshildi. 2000-jıllarda NTT DoCoMo kompaniyasınıń i-mode platforması, BlackBerry, [[Nokia]] kompaniyasınıń Symbian platforması hám Windows Mobile bazarda orın ala basladı, modeller kóbinese QWERTY klaviaturaları yaki qarsılıqlı sensorlı ekran kirgiziwi menen ajıralıp turdı hám push email hám sımsız internetke kiriw imkaniyatına itibar qarattı. === Dáslepki qurılma === [[Fayl:IBM_Simon_Personal_Communicator.png|nobaý|IBM Simon hám zaryadlaw bazası (1994)<ref>{{Web deregi|url=https://smartphones.gadgethacks.com/news/from-backpack-transceiver-smartphone-visual-history-mobile-phone-0127134/|bet=From Backpack Transceiver to Smartphone: A Visual History of the Mobile Phone|avtor=Meyers|at=Justin|sáne=May 5, 2011|jumıs=Gadget Hacks|qaralǵan sáne=June 28, 2022}}</ref>]] 1990-jıllardıń basında [[IBM]] injeneri Frank Kanova chip hám sımsız texnologiyanıń qol qurılmalarında qollanıw ushın jeterli dárejede kishireyip atırǵanın túsindi. "Smartfon" dep durıs atalıwı múmkin bolǵan birinshi kommerciyalıq jaqtan jetilisken qurılma 1992-jılı Kanova tárepinen IBM kompaniyasında islep shıǵarılǵan "Angler" dep atalǵan prototip sıpatında baslandı hám sol jıldıń noyabr ayında COMDEX kompyuter sanaatı kórgizbesinde kórsetildi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.businessweek.com/articles/2012-06-29/before-iphone-and-android-came-simon-the-first-smartphone|bet=Before IPhone and Android Came Simon, the First Smartphones|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120701034025/http://www.businessweek.com/articles/2012-06-29/before-iphone-and-android-came-simon-the-first-smartphone|arxivsáne=July 1, 2012|avtor=Sager|at=Ira|sáne=June 29, 2012|jumıs=Bloomberg Businessweek|baspaxana=Bloomberg L.P|qaralǵan sáne=June 30, 2012|citata=Simon was the first smartphone. Twenty years ago, it envisioned our app-happy mobile lives, squeezing the features of a cell phone, pager, fax machine, and computer into an 18-ounce black brick.}}</ref> Jetilistirilgen versiyası 1994-jılı BellSouth tárepinen Simon Personal Communicator atı menen tutınıwshılarǵa usınıldı. Uyalı qońırawlardı ámelge asırıw hám qabıllawdan tısqarı, sensorlı ekranlı Simon faksler hám elektron xatlardı jibere hám qabıllay alatuǵın edi. Onıń quramına mánzil kitapshası, kalendar, ushırasıwlar kestesi, kalkulyator, dúnya waqıt saatı hám bloknot, sonday-aq kartlar, birja esabatları hám jańalıqlar sıyaqlı basqa da kórnekli mobil qosımshalar kirdi. IBM Simon Mitsubishi Electric tárepinen islep shıǵarıldı, ol óziniń [[Mobil telefon|uyalı radio]] texnologiyaları menen funkciyalardı biriktirdi.<ref>{{Cite book|last=Jin|first=Dal Yong|title=Smartland Korea: Mobile Communication, Culture, and Society|date=2017|publisher=[[University of Michigan Press]]|url=https://books.google.com/books?id=SjKNDgAAQBAJ&pg=PA34}}</ref> Onıń quramında suyıq kristall displey (LCD) hám PC Card qollaw bar edi.<ref>{{Web deregi|url=https://habrahabr.ru/company/ibm/blog/184490/|bet=IBM Simon. The first smartphone in the World. What's inside.|avtor=Nochkin|at=Alexandr|sáne=July 10, 2013|til=ru|jumıs=IBM blog|baspaxana=Habrahabr.ru|qaralǵan sáne=June 5, 2017}}</ref> Simon kommerciyalıq jaqtan sátsiz boldı, ásirese onıń úlken ólshemi hám sheklengen batareya xızmet múddeti sebepli, ol 1990-jılları uyalı telefonlarda keń qollanılǵan nikel-metall gidrid batareyaları yamasa házirgi zaman smartfonlarında qollanılatuǵın litiy-ion batareyaları ornına NiCad batareyaların paydalandı.<ref>{{Cite book|last=Mostefaoui|first=Ghita K.|title=Mobile Apps Engineering: Design, Development, Security, and Testing|date=2018|publisher=[[CRC Press]]|url=https://books.google.com/books?id=r4V7DwAAQBAJ&pg=PT16}}</ref> "Smart phone" termini (eki sóz etip) Simon usınılǵannan bir jıl keyin payda boldı, ol 1995-jılı baspada payda bolıp, AT&T kompaniyasınıń PhoneWriter Communicator qurılmasın táriyiplew ushın qollanıldı.<ref name="ACM Interactions article">{{Cite journal|url=http://dl.acm.org/citation.cfm?id=208157|title=Designing a GUI for Business Telephone users|last=Savage|first=Pamela|journal=Interactions|date=January 1995|volume=2|pages=32–41|publisher=Association for Computing Machinery|doi=10.1145/208143.208157|access-date=September 13, 2014|quote=...It is at this point that early usability test participants met impasse. The switch connected to our "smart phone" is expecting the typical "dumb end-point"... AT&T's PhoneWriter was demonstrated at the 1993 Comdex Computer Show...|issn=1072-5520}}</ref> "Smartphone" termini (bir sóz etip) birinshi ret 1997-jılı Ericsson tárepinen jańa qurılma koncepciyasın, GS88 di táriyiplew ushın qollanıldı.<ref>{{Cite book|last=Andersen|first=Kim Normann|url=https://books.google.com/books?id=Xd6HDE5wUIoC&pg=PA278|title=Electronic Government and the Information Systems Perspective: Second International Conference, EGOVIS 2011, Toulouse, France, August 29 -- September 2, 2011, Proceedings|date=2011-08-19}}</ref> === PDA/telefon gibridleri === 1990-jıllardıń ortasınan aqırına deyin, kóp adamlar uyalı telefonları menen birge ózleriniń arnawlı PDA qurılmaların alıp júrdi, olar Palm OS, Newton OS, Symbian yamasa Windows CE/Pocket PC sıyaqlı operaciyalıq sistemalardıń dáslepki versiyaların paydalanatuǵın edi. Bul operaciyalıq sistemalar keyinirek dáslepki [[Mobil operaciyalıq sistema|mobil operaciyalıq sistemalarǵa]] aylandı. Bul dáwirdegi "smartfonlardıń" kópshiligi usı bar bolǵan tanıs PDA operaciyalıq sistemaların tiykarǵı telefon apparatlıq bólekleri menen biriktirgen gibrid qurılmalar edi. Nátiyjede, bul qurılmalar arnawlı mobil telefonlar yamasa PDA larǵa qaraǵanda úlkenirek boldı, biraq sheklengen muǵdarda uyalı internetke kiriwge múmkinshilik berdi. PDA hám mobil telefon óndiriwshileri qurılmalardıń ólshemin kishireytiw boyınsha básekilesti. Bul smartfonlardıń úlkenligi olardıń joqarı bahası hám qımbat maǵlıwmat jobaları menen birge, sonday-aq keńeytiw múmkinshilikleriniń sheklengenligi hám óz aldına turǵan qurılmalarǵa salıstırǵanda batareya xızmet múddetiniń qısqalıǵı sıyaqlı basqa da kemshilikler sebepli, olardıń keń tarqalıwın ulıwma alǵanda "dáslepki qabıllawshılar" hám mobil baylanısqa mútáj bolǵan biznes paydalanıwshıları menen sheklep qoydı. 1996-jılı mart ayında [[Hewlett-Packard]] kompaniyası OmniGo 700LX qurılmasın shıǵardı. Bul qurılma HP 200LX qol kompyuteriniń modifikaciyalanǵan versiyası bolıp, oǵan Nokia 2110 mobil telefonı qosılǵan hám onı qollap-quwatlaw ushın ROM-tiykarlanǵan baǵdarlama ornatılǵan edi. Onıń 640 × 200 ajıratımlılıqtaǵı CGA úylesimli tórt reńli sur túsli LCD ekranı bar edi hám ol qońıraw etiw hám qabıllaw, sonday-aq tekst xabarlamaların, elektron pochta xatların hám fakslerdi jaratıw hám qabıllaw ushın qollanıla alatuǵın edi. Ol sonday-aq 100% DOS 5.0 úylesimli bolıp, mıńlaǵan bar baǵdarlamalardı, sonıń ishinde [[Microsoft Windows|Windows]] tıń dáslepki versiyaların da isletiwge múmkinshilik beretuǵın edi. [[Fayl:Nokia-9110-2.jpg|nobaý|Nokia 9110 Communicator, klaviaturaǵa kiriw ushın ashılǵan]] 1996-jılı avgust ayında [[Nokia]] kompaniyası Nokia 9000 Communicator qurılmasın shıǵardı. Bul Nokia 2110 tiykarında islengen cifrlı uyalı PDA bolıp, oǵan Geoworks kompaniyasınıń PEN/GEOS 3.0 operaciyalıq sisteması tiykarındaǵı integraciyalanǵan sistema ornatılǵan edi. Eki komponent bir-birine házir "clamshell" dizaynı dep atalatuǵın usılda ildirme arqalı biriktirilgen bolıp, joqarıda displey, al tómende fizikalıq QWERTY klaviaturası jaylasqan edi. PDA elektron pochta; kalendar, adres kitapshası, kalkulyator hám bloknot qosımshaların; tekst tiykarındaǵı veb-brawzing múmkinshiligin usınǵan hám fakslerdi jiberiw hám qabıllaw múmkinshiligine iye bolǵan. Jabıq túrde qurılma cifrlı uyalı telefon sıpatında qollanıla alatuǵın edi. 1999-jılı iyun ayında Qualcomm kompaniyası "pdQ Smartphone" dı shıǵardı. Bul CDMA cifrlı PCS smartfonı bolıp, oǵan integraciyalanǵan Palm PDA hám Internetke qosılıw múmkinshiligi qosılǵan. Keyingi dıqqatqa ılayıq qurılmalar qatarına tómendegiler kiredi: * Ericsson Mobile Communications kompaniyasınıń Ericsson R380 (dekabr 2000)<ref>{{Web deregi|url=http://phonedb.net/index.php?m=device&id=1062&c=ericsson_r380__r380s|bet=Ericsson R380 / R380s {{!}} Device Specs|avtor=<!--Not stated-->|sáne=January 25, 2008|jumıs=PhoneDB|qaralǵan sáne=September 29, 2019}}</ref> qurılması, keyin Symbian dep atalǵan operaciyalıq sistemanı qollanǵan birinshi telefon boldı (ol EPOC Release 5 ti qollandı, ol 6-shıǵarılımda Symbian OS dep qayta ataldı). Onıń PDA funkciyası hám stilus arqalı rezistiv sensorlı ekranda sheklengen veb-brawzing múmkinshiligi bar edi.<ref name="geek-com-r380-review">{{Web deregi|url=http://www.geek.com/hwswrev/pda/ericr380/|bet=PDA Review: Ericsson R380 Smartphone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110712081211/http://www.geek.com/hwswrev/pda/ericr380/|arxivsáne=July 12, 2011|baspaxana=Geek.com|qaralǵan sáne=April 27, 2011}}</ref> "Smartfon" sıpatında bazarǵa shıǵarılǵanına qaramastan,<ref>{{Web deregi|url=http://www.mobilemag.com/2001/09/25/ericsson-introduces-the-new-r380e|bet=Ericsson Introduces The New R380e|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120325060908/http://www.mobilemag.com/2001/09/25/ericsson-introduces-the-new-r380e/|arxivsáne=March 25, 2012|jumıs=Mobile Magazine|qaralǵan sáne=April 27, 2011}}</ref> paydalanıwshılar qurılmaǵa óz baǵdarlamaların ornata almaytuǵın edi. * Kyocera 6035 (fevral 2001)<ref>{{Web deregi|url=http://phonedb.net/index.php?m=device&id=1163&c=kyocera_qcp_6035|bet=Kyocera QCP 6035 {{!}} Device Specs|avtor=<!--Not stated-->|sáne=February 29, 2008|jumıs=PhoneDB|qaralǵan sáne=September 29, 2019}}</ref> eki tábiyatlı qurılma bolıp, óz aldına Palm OS PDA operaciyalıq sisteması hám CDMA mobil telefon proshivkasına iye edi. Ol sheklengen veb-brawzingti qollap-quwatladı, bunda PDA baǵdarlamalıq támiyinatı telefon apparat qurılmasın qosılǵan modem sıpatında paydalandı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.palminfocenter.com/view_story.asp?ID=1707|bet=Kyocera QCP 6035 Smartphone Review|sáne=March 16, 2001|jumıs=Palm Infocenter|qaralǵan sáne=September 7, 2011}}</ref><ref>{{Cite news|author=Segan|url=https://www.pcmag.com/article2/0,2817,2361664,00.asp|title=Kyocera Launches First Smartphone In Years &#124; News & Opinion|date=March 23, 2010|access-date=September 7, 2011}}</ref> * Nokia 9210 Communicator (iyun 2001)<ref>{{Web deregi|url=http://phonedb.net/index.php?m=device&id=886&c=nokia_9210_communicator|bet=Nokia 9210 Communicator Device Specs|avtor=<!--Not stated-->|sáne=16 Oct 2007|jumıs=PhoneDB|qaralǵan sáne=28 Sep 2019}}</ref> [[Nokia|Nokianıń]] Series 80 platforması (v1.0) menen Symbian (6-shıǵarılım) dı qollanǵan birinshi telefon boldı. Bul qosımsha baǵdarlamalardı ornatıwǵa múmkinshilik bergen birinshi Symbian telefon platforması edi. Nokia 9000 Communicator sıyaqlı, bul da úlken clamshell qurılması bolıp, ishinde tolıq fizikalıq QWERTY klaviaturası bar edi. * Handspring kompaniyasınıń Treo 180 (2002) qurılması, Palm OS ti GSM mobil telefonına tolıq integraciyalaǵan birinshi smartfon bolıp, telefoniya, SMS xabar almasıw hám Internetke kiriw múmkinshilikleri operaciyalıq sistemaǵa kiritilgen edi. 180 modeli bas barmaq penen jazıw klaviaturasına iye bolsa, 180g versiyasında onıń ornına Graffiti qol jazıwın tanıw maydanı bar edi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.mobiletechreview.com/handspring_treo.htm|bet=Handspring Treo Communicator 180|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160617023521/http://www.mobiletechreview.com/handspring_treo.htm|arxivsáne=June 17, 2016|baspaxana=mobiletechreview.com|qaralǵan sáne=2016-02-01}}</ref> === Yapon uyalı telefonları === 1999-jılı, Yapon sımsız baylanıs provayderi NTT DoCoMo i-mode dep atalǵan jańa mobil internet platformasın iske qostı. Bul platforma sekundına 9.6 kilobit tezlikte maǵlıwmat jiberiw hám platforma arqalı onlayn satıp alıw sıyaqlı veb xızmetlerge kiriw múmkinshiligin berdi. NTT DoCoMo nıń i-mode platforması cHTML tilin qollandı, bul til qurılmalar ushın maǵlıwmat tezligin arttırıw maqsetinde dástúriy [[HTML]] diń ayırım aspektlerin sheklegen edi. Sheklengen funkcionallıq, kishi ekranlar hám sheklengen ótkiziw qábileti telefonlarǵa bar bolǵan ásterek maǵlıwmat tezliklerin qollanıwǵa múmkinshilik berdi. i-mode diń keń tarqalıwı NTT DoCoMo ǵa 2001-jıldıń aqırına kelip shama menen 40 million abonentti jıynawǵa járdem berdi hám Yaponiyada bazar kapitalizaciyası boyınsha birinshi, al dúnya júzi boyınsha ekinshi orındı iyeledi. Yapon uyalı telefonları global standartlar hám tendenciyalardan kóbirek ózgeshelenip, Yapon bazarına arnawlı beyimlestirilgen basqa da rawajlanǵan xızmetler hám smartfonǵa uqsas funkcionallıqtı usınıw ushın rawajlandı. Bularǵa mobil tólemler hám satıp alıwlar, jaqın maydan baylanısı (NFC) arqalı aqıllı kartalardı almastırıwshı mobil shıjlan funkciyası (transport jolhaqısı, sadıqlıq kartaları, sáykeslik kartaları, waqıya biletleri, kuponlar, aqsha awdarıw hám t.b. ushın), muzıkalı qońıraw sesleri, oyınlar hám komiksler sıyaqlı júklep alınatuǵın kontent hám 1seg mobil televideniesi kiredi.<ref>{{Cite book|last=Huff|first=Sid L.|title=Rising Sun: iMode and the Wireless Internet, Vol. 46, No. 1|publisher=Communications of the ACM}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.itu.dk/~rold/1_sem/B1/Cases/DoCoMo.pdf|bet=NTT DoCoMo and M-Commerce: A Case Study in Market Expansion and Global Strategy|avtor=Anwar|at=Sayid Tariq|baspaxana=The American Graduate School of International Management|qaralǵan sáne=February 16, 2014}}</ref> Yapon óndiriwshileri tárepinen islengen telefonlar arnawlı programmalıq támiyinattı qollandı, biraq úshinshi tárep qosımshaların islep shıǵıwǵa mólsherlengen standartlastırılǵan [[Mobil operaciyalıq sistema|mobil operaciyalıq sistemalarǵa]] ele iye emes edi, sonlıqtan olardıń programmalıq támiynatı hám ekosistemaları júdá rawajlanǵan funkciyalı telefonlarǵa uqsas edi. Basqa funkciyalı telefonlar sıyaqlı, qosımsha programmalıq támiynat hám xızmetler provayderler menen shártnamalar hám kelisimlerdi talap etti. Telefonlar menen baylanıs operatorları arasındaǵı integraciya dárejesi, telefonlardıń ózgeshe qásiyetleri, standartlastırılmaǵan platformalar hám Yapon mádeniyatına beyimlesiwi Yapon óndiriwshilerine óz telefonların eksportlawdı qıyınlastırdı. Ásirese, Yaponiyada soraw sonshelli joqarı bolǵanlıqtan, kompaniyalar qosımsha payda tabıw ushın basqa jerlerge qarawdı zárúr dep esaplamadı.<ref>{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2009/07/20/technology/20cell.html|title=Why Japan's Smartphones Haven't Gone Global|last=Tabuchi|first=Hiroko|author-link=Hiroko Tabuchi|work=The New York Times|date=July 20, 2009|access-date=2018-10-06}}</ref><ref>{{Cite news|last=Budmar|first=Patrick|url=https://www.pcworld.idg.com.au/article/430254/why_japanese_smartphones_never_went_global/|title=Why Japanese smartphones never went global|work=PC World AU|date=11 July 2012|access-date=2018-10-06}}</ref><ref>{{Cite news|first=Devin|last=Stewart|title=Slowing Japan's Galapagos Syndrome|url=http://www.huffingtonpost.com/devin-stewart/slowing-japans-galapagos_b_557446.html|work=[[Huffington Post]]|date=April 29, 2010|access-date=2010-06-24|author-link=Devin Stewart}}</ref> Basqa bazarlarda 3G texnologiyasınıń payda bolıwı hám kúshli standartlastırılǵan smartfon operaciyalıq sistemaları, qosımshalar dúkanları hám rawajlanǵan sımsız tarmaq múmkinshilikleri menen támiyinlengen Yaponiyalıq emes telefonlar, Yaponiyalıq emes telefon óndiriwshilerine aqırı Yaponiya bazarına kiriwge múmkinshilik berdi. Olar áste-aqırın [[Emodzi|emodziler]], mobil tólemler, NFC hám t.b. sıyaqlı Yapon telefon qásiyetlerin qabıl etip, olardı dúnyanıń qalǵan bólimine tarqattı. === Dáslepki smartfonlar === [[Fayl:BlackBerry_8820,_BlackBerry_Bold_9900_and_BlackBerry_Classic.jpg|nobaý|2000-jıllardıń ortaları-aqırlarında júdá keń tarqalǵan bir neshe BlackBerry smartfonları]] 2002-jılı Danger Hiptop engizilgenge shekem, Yaponiyadan tısqarı jerlerde áhmiyetli maǵlıwmat baylanısın nátiyjeli paydalanatuǵın telefonlar siyrek ushırasatuǵın edi. Bul qurılma T-Mobile Sidekick ataması menen AQSH tutınıwshıları arasında ortasha tabısqa eristi. Keyinirek, 2000-jıllardıń ortasında, AQSH-taǵı biznes paydalanıwshıları [[Microsoft]] kompaniyasınıń Windows Mobile tiykarındaǵı qurılmalardı, sońınan Research In Motion kompaniyasınıń BlackBerry smartfonların qabıl ete basladı. 2006-jılı Amerikalı paydalanıwshılar BlackBerry-diń ǵárezlilik payda etiwshi tábiyatı sebepli "CrackBerry" terminin keń qollanısqa kirgizdi.<ref>{{Cite news|title=Info Addicts Are All Thumbs: Crackberry Is the 2006 Word of the Year|url=http://www.prnewswire.com/news-releases/websters-new-worldr-college-dictionary-info-addicts-are-all-thumbs-55824847.html|access-date=January 24, 2014|work=PR Newswire|date=November 1, 2006}}</ref> AQSH-ta maǵlıwmat tarifleriniń joqarı bahası hám uyalı maǵlıwmat tarmaǵın paydalanıwdan qashıw múmkinshiligine iye Wi-Fi qábiletli qurılmalardıń salıstırmalı túrde siyrek ushırasıwı smartfonlardı tiykarınan biznes isbilermenleri hám "erte qabıllawshılar" tárepinen ózlestiriliwine alıp keldi. [[Amerika Qurama Shtatları|AQSH]] hám [[Yaponiya|Yaponiyadan]] tısqarı, [[Nokia]] kompaniyası Symbian tiykarındaǵı smartfonları menen tabısqa erisip atırǵan edi. Symbian dáslep Psion tárepinen olardıń jeke organayzerleri ushın islep shıǵılǵan bolıp, 2000-jıllardıń ortalarınan aqırına shekem [[Evropa|Evropada]] eń keń tarqalǵan smartfon operaciyalıq sisteması boldı. Dáslebinde, Nokia-nıń Symbian smartfonları Eseries arqalı bizneske baǵdarlanǵan edi,<ref>{{Web deregi|url=http://www.brighthub.com/mobile/symbian-platform/articles/88622.aspx|bet=The Nokia E Series Range of Smartphones|sáne=27 September 2010|baspaxana=Brighthub.com|qaralǵan sáne=6 September 2017}}</ref> sol dáwirdegi Windows Mobile hám BlackBerry qurılmalarına uqsas edi. 2002-jıldan baslap, Nokia tutınıwshılarǵa baǵdarlanǵan smartfonlardı islep shıǵara basladı, oyın-zawıqqa baǵdarlanǵan Nseries arqalı keń tarqaldı. 2010-jılǵa shekem Symbian dúnya boyınsha eń keń qollanılatuǵın smartfon operaciyalıq sisteması boldı.<ref>{{Web deregi|url=http://mashable.com/2010/02/23/gartner-smartphones/|bet=Smartphones in 2009: Symbian Dominates, iPhone, RIM and Android Rising Fast|avtor=Schroeder|at=Stan|sáne=23 February 2010|baspaxana=Mashable|qaralǵan sáne=3 September 2013}}</ref> Sensorlı jeke cifrlı járdemshi (PDA) tiykarında islep shıǵılǵan Palm OS sıyaqlı beyimlestirilgen operaciyalıq sistemalar, keyinirek Windows Mobile dep atalǵan "Pocket PC" versiyaları, hám dáslep Symbian OS qurılmalarında qálem menen basqarılatuǵın PDA-lar ushın jobalanǵan UIQ interfeysi ayırım dáslepki smartfonlardıń stilus tiykarındaǵı interfeyslerge iye bolıwına alıp keldi. Bular virtual klaviaturalardı hám qol jazıwın kirgiziwge múmkinshilik berdi, sonlıqtan Aziya háriplerin de ańsat kirgiziwge jol ashtı.<ref name="JobsKilledTheStylus">{{Web deregi|url=https://www.extremetech.com/computing/98923-how-steve-jobs-killed-the-stylus-and-made-smartphones-usable|bet=How Steve Jobs killed the stylus and made smartphones usable|avtor=Whitwam|at=Ryan|jumıs=ExtremeTech|qaralǵan sáne=4 April 2018}}</ref> 2000-jıllardıń ortasına kelip, kópshilik smartfonlarda fizikalıq QWERTY klaviaturası bar edi. Olardıń kópshiligi BlackBerry qatarı, Windows Mobile smartfonları, Palm Treos hám Nokia Eseries-tiń ayırım modelleri sıyaqlı "klaviatura paneli" formasın qollanǵan edi. Ayırımları, mısalı Danger Hiptop qatarı, tolıq fizikalıq QWERTY klaviaturasın ısırıw formada jasırǵan edi. Al geyparaları, Nokia Nseries hám Nokia Eseries-tiń basqa modelleri sıyaqlı, tek ǵana T9 tekst kirgiziw usılın qollanatuǵın sanlı klaviaturaǵa iye edi. Stilus penen basqarılatuǵın rezistivli sensorlı ekranlardı ele de ayırım smartfonlarda, mısalı Palm Treos-ta tabıwǵa bolar edi. Palm Treos dáslepki bir neshe modellerinde klaviatura ornına Graffiti qol jazıwın tanıw sistemasın qollanǵan bolsa da, keyingi modellerinde bul funkciyadan bas tartqan. === Forma faktorı hám operaciyalıq sistema ózgerisleri === [[Fayl:LG_KE850_Prada_Hauptmenü.jpg|nobaý|2006-jılı úlken sıyımlı sensorlı ekranı menen tanıstırılǵan LG Prada]] [[Fayl:IPhone_1st_Gen.svg|nobaý|Dáslepki [[Apple Inc.|Apple]] [[IPhone|iPhone]]; onıń shıǵıwınan keyin ulıwma smartfon forma faktorı fizikalıq klaviaturasız úlken sensorlı ekranlı programmalıq interfeyslerge qaray ózgerdi<ref name="How iPhone Changed the World">{{Web deregi|url=https://www.cultofmac.com/103229/how-iphone-changed-the-world/|bet=How iPhone Changed the World|avtor=Elgan|at=Mike|sáne=July 2, 2011|jumıs=Cult of Mac|qaralǵan sáne=October 17, 2019}}</ref>]] 2000-jıllardıń aqırı hám 2010-jıllardıń basında smartfon interfeysleri fizikalıq klaviatura hám klaviaturalı qurılmalardan úlken barmaq penen basqarılatuǵın sıyımlı sensorlı ekranlı qurılmalarǵa qaray ózgerdi.<ref name="How iPhone Changed the World">{{Web deregi|url=https://www.cultofmac.com/103229/how-iphone-changed-the-world/|bet=How iPhone Changed the World|avtor=Elgan|at=Mike|sáne=July 2, 2011|jumıs=Cult of Mac|qaralǵan sáne=October 17, 2019}}</ref> Úlken sıyımlı sensorlı ekranı bar birinshi telefon LG Prada boldı, ol LG tárepinen 2006-jıldıń dekabr ayında járiyalandı. Bul italyan lyuks dizayneri [[Prada]] menen birgelikte jaratılǵan sánli funkciyalı telefon bolıp, 3 dyuymlik 240 x 400 pikselli ekranǵa, 144p video jazıw múmkinshiligi bar 2 megapikselli cifrlı kameraǵa, LED jaqtılandırıwǵa hám ózin súwretke túsiriw ushın miniatyura aynaǵa iye edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.gsmarena.com/lg_ke850_prada-1828.php|bet=LG KE850 Prada review: Sophistication made simple|sáne=2007-05-27|qaralǵan sáne=2021-06-23}}</ref> 2007-jıldıń yanvar ayında [[Apple Inc.|Apple Computer]] [[IPhone|iPhone]]-dı tanıstırdı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/54764/2007/01/liveupdate.html|bet=Macworld Expo Keynote Live Update|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100724170414/http://www.macworld.com/article/54764/2007/01/liveupdate.html|arxivsáne=July 24, 2010|avtor=Cohen|at=Peter|sáne=March 13, 2007|jumıs=[[Macworld]]|qaralǵan sáne=July 21, 2010}}</ref> Onıń 3.5 dyuymlik sıyımlı sensorlı ekranı bar bolıp, ol sol waqıttaǵı kópshilik smartfon ekranlarınıń ajıratımlılıǵınan eki ese joqarı edi,<ref>{{Web deregi|url=https://www.tnl.net/blog/2007/01/09/the-iphone-is-here/|bet=The iPhone is here|avtor=Louis|at=Tristan|sáne=January 9, 2007|jumıs=TNL.net|qaralǵan sáne=October 16, 2019}}</ref> hám telefonlarǵa multi-tach funkciyasın kirgizdi, bul súwretlerde, kartalarda hám veb-betlerde "qısıp" úlkeytiw yamasa kishireytiw sıyaqlı háreketlerdi múmkin etti. iPhone zamanagóy smartfonlarǵa tán stilus, klaviatura yamasa klavishti paydalanıwdan bas tartqan hám onıń ornına tikkeley barmaq penen basqarıwdı tiykarǵı óz-ara tásir etiw usılı sıpatında úlken sensorlı ekrandı qollanǵan massalıq bazarǵa baǵdarlanǵan birinshi usınday qurılma bolıwı menen ayrıqsha edi.<ref name="JobsKilledTheStylus">{{Web deregi|url=https://www.extremetech.com/computing/98923-how-steve-jobs-killed-the-stylus-and-made-smartphones-usable|bet=How Steve Jobs killed the stylus and made smartphones usable|avtor=Whitwam|at=Ryan|jumıs=ExtremeTech|qaralǵan sáne=4 April 2018}}</ref> iPhone-nıń operaciyalıq sisteması da eski operaciyalıq sistemalardan (eski telefonlar qollaw kórsetken hám PDA hám funkciyalı telefonlardan beyimlestirilgen) ózgeshe boldı. Ol WML, cHTML yamasa XHTML sıyaqlı texnologiyalardı paydalanıp arnawlı formatlanǵan betlerdi ǵana kórsete alatuǵın sheklengen, qısqartılǵan veb-brauzerdi paydalanıwdı talap etpeytuǵın jetkilikli kúshli operaciyalıq sistema edi hám onıń ornına mobil telefonlar ushın arnawlı jobalastırılmaǵan tolıq veb-saytlardı<ref>{{Cite news|title=The iPhone Is a Breakthrough Handheld Computer|url=http://solution.allthingsd.com/20070626/the-iphone-is-breakthrough-handheld-computer/|date=June 26, 2007|access-date=October 17, 2019}}</ref><ref>{{Cite news|title=First Look: Test Driving the iPhone|url=https://www.newsweek.com/first-look-test-driving-iphone-102625|date=June 25, 2007|access-date=October 16, 2019}}</ref><ref>{{Cite news|title=iPhone Review|url=https://www.usatoday.com/tech/columnist/edwardbaig/2007-06-26-iphone-review_N.htm|date=June 26, 2007|access-date=October 16, 2019}}</ref> kórsete alatuǵın Apple-dıń Safari brauzeriniń versiyasın iske qostı.<ref>{{Web deregi|url=http://mezzoblue.com/archives/2007/01/09/imobile/|bet=iMobile|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191017062248/http://mezzoblue.com/archives/2007/01/09/imobile/|arxivsáne=October 17, 2019|avtor=Shea|at=Dave|sáne=January 9, 2007|jumıs=mezzoblue.com|qaralǵan sáne=October 16, 2019|citata=It doesn't run a stripped-down mobile browser that delivers a sub-par experience, it runs Safari - a customized version with special UI tweaks, but that's still WebKit under the hood. It will render your site the same way your desktop does.}}</ref> Keyinirek Apple qurılmanıń ózinde ornatılǵan [[App Store]]-nı beriwshi programmalıq támiyinlew jańalanıwın jiberdi, bul úshinshi tárep baǵdarlamaların sımsız tikkeley júklep alıwǵa múmkinshilik berdi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.digitaltrends.com/apple/apple-confirms-iphone-sdk-coming-next-year/|bet=Apple confirms iPhone SDK coming next year|avtor=Duncan|at=Geoff|sáne=October 17, 2007|jumıs=[[Digital Trends]]|qaralǵan sáne=June 11, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://appleinsider.com/articles/07/10/17/steve_jobs_confirms_native_iphone_sdk_by_february|bet=Steve Jobs confirms native iPhone SDK by February|sáne=October 17, 2007|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=June 11, 2017}}</ref> Bunday oraylastırılǵan [[App Store]] hám biypul baǵdarlamashılardıń quralları<ref>{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/1132400/iphonesdk.html|bet=Apple unveils iPhone SDK|avtor=Dalrymple|at=Jim|sáne=March 6, 2008|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=June 11, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2008/03/06/live-from-apples-iphone-press-conference/|bet=Live from Apple's iPhone SDK press conference|avtor=Block|avtorsilteme=Ryan Block|at=Ryan|sáne=March 6, 2008|jumıs=[[Engadget]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=June 11, 2017}}</ref> tez arada barlıq smartfon platformaları ushın programmalıq támiyinlewdi islep shıǵıw, tarqatıw, tabıw, ornatıw hám tólew ushın jańa tiykarǵı paradigmaǵa aylandı, bul paydalanıw ushın rásmiy maqullawdı talap etetuǵın qımbat baǵdarlamashı qurallarınıń hám bir neshe platformalar ushın qollanbalar beriwshi úshinshi tárep dereklerine ǵárezliliktiń ornın bastı.<ref name="How iPhone Changed the World">{{Web deregi|url=https://www.cultofmac.com/103229/how-iphone-changed-the-world/|bet=How iPhone Changed the World|avtor=Elgan|at=Mike|sáne=July 2, 2011|jumıs=Cult of Mac|qaralǵan sáne=October 17, 2019}}</ref> Rawajlanǵan qollanbalardı qollap-quwatlay alatuǵın jetkilikli kúshli programmalıq támiyinlew hám úlken sıyımlı sensorlı ekranǵa iye dizaynnıń artıqmashlıqları basqa smartfon OS platformasınıń, [[Android]]-tıń rawajlanıwına tásir etti. Dáslep BlackBerry-ge uqsas prototip qurılma ısırılıp shıǵarılatuǵın fizikalıq klaviaturası bar sensorlı ekranlı qurılma paydasına biykar etildi, sebebi Google injenerleri sol waqıtta sensorlı ekran fizikalıq klaviatura hám túymelerdi tolıq almastıra almaydı dep esaplaǵan.<ref name="atlantic-startover">{{Web deregi|url=https://www.theatlantic.com/technology/archive/2013/12/the-day-google-had-to-start-over-on-android/282479/|bet=The Day Google Had to 'Start Over' on Android|sáne=December 18, 2013|jumıs=The Atlantic|qaralǵan sáne=20 December 2013}}</ref><ref name="AndroidInc">{{Web deregi|url=http://www.businessweek.com/technology/content/aug2005/tc20050817_0949_tc024.htm|bet=Google Buys Android for Its Mobile Arsenal|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110205190729/http://www.businessweek.com/technology/content/aug2005/tc20050817_0949_tc024.htm|arxivsáne=5 February 2011|avtor=Elgin|at=Ben|sáne=17 August 2005|jumıs=Bloomberg Businessweek|baspaxana=Bloomberg|qaralǵan sáne=2012-02-20}}</ref><ref name="EngadgetMobileOS">{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2007/08/28/google-is-working-on-a-mobile-os-and-its-due-out-shortly|bet=Google is working on a mobile OS, and it's due out shortly|avtor=Block|at=Ryan|sáne=28 August 2007|jumıs=[[Engadget]]|qaralǵan sáne=2012-02-17}}</ref> Android PDA hám funkciyalı telefonlardan beyimlestirilgen [[Mobil operaciyalıq sistema|mobil operaciyalıq sistemalarǵa]] qaraǵanda kóbirek quwat beriwshi modifikaciyalanǵan Linux yadrosına tiykarlanǵan. Birinshi Android qurılması, gorizontal ısırılıwshı HTC Dream, 2008-jıldıń sentyabr ayında shıǵarıldı.<ref name="cnet-tmobileretailer">{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/all-t-mobile-retail-stores-to-carry-g1/|bet=All T-Mobile retail stores to carry G1|avtor=Cha|at=Bonnie|sáne=January 23, 2009|jumıs=[[CNET]]|qaralǵan sáne=28 December 2021}}</ref> 2012-jılı Asus PadFone dep atalatuǵın konvertaciyalanatuǵın dok-sistemasın sınap kóre basladı, onda óz aldına jumıs isleytuǵın qol telefonı zárúr bolǵanda planshet ólshemindegi ekran blogına kirgizilip, integraciyalanǵan qollap-quwatlawshı batareyası menen birge paydalanılıwı múmkin edi. 2013 hám 2014-jılları Samsung ıqsham kamera menen smartfonnıń gibrid kombinaciyasın sınap kórdi, Galaxy S4 Zoom hám K Zoom modellerin shıǵardı. Olardıń hár biri integraciyalanǵan 10× optikalıq zum linzası hám qol parametrleri (sonıń ishinde qol ekspoziciya hám fokus) menen támiyinlengen edi, bul smartfonlar arasında keń tarqalıwınan bir neshe jıl burın boldı. S4 Zoom modelinde qosımsha linza átirapında aylanbalı saqıyna hám shtativ bekitkishi bar edi. Ekran ólshemleri úlkeygen bolsa da, óndiriwshiler smartfonlardı paydalılıq hám bekkemlik esabınan jińishke etiwge háreket etti, sebebi jińishke korpus mayısıwǵa kóbirek beyim hám komponentler, ásirese batareya sıyımlılıǵı ushın az orın qaldıradı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.pocket-lint.com/phones/news/131105-bendgate-is-the-iphone-6-plus-bending-too-easily-or-is-it-a-storm-in-a-teacup|bet=Bendgate: Is the iPhone 6 Plus bending too easily or is it a st|sáne=24 September 2014|til=en-gb|jumıs=www.pocket-lint.com|qaralǵan sáne=26 January 2022}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.businessinsider.com/samsung-infographic-explains-why-galaxy-note-7-phones-exploded-2017-1|bet=Here's Samsung's infographic that explains why the Note 7 phones exploded|avtor=Oreskovic|at=Alexei|sáne=23 January 2017|jumıs=Business Insider|qaralǵan sáne=26 January 2022}}</ref> ==== Operaciyalıq sistema básekesi ==== [[Fayl:Meizu_MX4.jpg|nobaý|Flyme OS ornatılǵan Meizu MX4]] iPhone hám keyingi tek sensorlı ekranlı [[Android]] qurılmaları birge úlken sıyımlı sensorlı ekrandı tiykarǵı tásir etiw quralı sıpatında paydalanatuǵın plita formasın keń tarqattı hám burınǵı klavish hám klaviaturaǵa tiykarlanǵan platformalardıń qulawına alıp keldi.<ref name="How iPhone Changed the World">{{Web deregi|url=https://www.cultofmac.com/103229/how-iphone-changed-the-world/|bet=How iPhone Changed the World|avtor=Elgan|at=Mike|sáne=July 2, 2011|jumıs=Cult of Mac|qaralǵan sáne=October 17, 2019}}</ref> Keyinirek, úy, artqa, menyu, tapsırma hám izlew sıyaqlı navigaciya túymeleri de fizikalıq emes sensorlı túymeler, sońınan virtual, ekranda imitaciya qılınǵan navigaciya túymeleri menen almastırıldı. Bul kóbinese menyu túymesin qısqa basıwdı imitaciya qılıw ushın tapsırma túymesin uzaq basıw yaki izlew ushın úy túymesin basıw sıyaqlı kombinaciyalar arqalı ámelge asırıladı.<ref>{{Web deregi|url=https://galaxys5guide.com/samsung-galaxy-s5-how-to-guides/how-to-access-the-hardware-menu-button/|bet=How to access the hardware menu button on Samsung Galaxy S5?|sáne=2014-05-07|jumıs=Samsung Galaxy S5 Guide}}</ref> Jaqında payda bolǵan "ramkasız" túrleri navigaciya túymelerin imitaciya qılıw ushın joǵaltılǵan displey maydanın kompensaciyalaw ushın ekran betin qurılmanıń aldıńǵı tómengi bólimine shekem keńeytedi. Virtual túymeler kóbirek potencial jekelestiriw múmkinshiligin bergeni menen, olardıń jaylasıwı ekrannıń burılıwına hám paydalanılatuǵın baǵdarlamaǵa baylanıslı sistemalar arasında turaqsız bolıwı múmkin. Bir neshe vendorlar [[Android]] hám [[IPhone|iPhone]] menen jaqsıraq básekelesiw ushın ózleriniń bar bolǵan smartfon platformaları hám qurılmaların jańalawǵa yaki almastırıwǵa háreket etti; Palm kompaniyası 2009-jıldıń aqırında Palm OS ornına Palm Pre ushın webOS dep atalǵan jańa platformanı usındı. Bul platforma tapsırmaǵa tiykarlanǵan "karta" metaforasına hám hár qıylı onlayn xızmetler arasındaǵı úziliksiz sinxronizaciya hám integraciyaǵa dıqqat qarattı (sol waqıttaǵı smartfonnıń paydalanıwshı maǵlıwmatları ushın "kanonik, avtoritetli saqlaw ornı" xızmetin atqarıwshı kompyuterge mútáj bolıwı koncepciyasına qarama-qarsı).<ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2009/01/palm-launches-new-handset-pre-operating-system-at-ces/|bet=Palm strikes back with new OS, pre handset at CES|avtor=Stokes|at=Jon|sáne=2009-01-08|jumıs=Ars Technica|qaralǵan sáne=2020-02-25}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2009/01/of-clouds-palms-webos-and-cutting-the-cord/|bet="Synergy" means no need to "save" or "sync" on Palm's pre|avtor=Stokes|at=Jon|sáne=2009-01-12|jumıs=Ars Technica|qaralǵan sáne=2020-02-25}}</ref> [[Hewlett-Packard|HP]] kompaniyası 2010-jılı Palm kompaniyasın satıp aldı hám Pre 3 hám HP TouchPad plansheti sıyaqlı bir neshe basqa webOS qurılmaların shıǵardı. Tutınıwshı biznesin satıw hám kárxana baǵdarlamalıq támiynatına kóbirek dıqqat qaratıw usınısınıń bir bólegi sıpatında, HP 2011-jıldıń avgust ayında keleshektegi webOS qurılmaların rawajlandırıwdı tosattan toqtattı hám 2013-jılı webOS huqıqların aqılı televizor platforması sıpatında paydalanıw ushın LG Electronics kompaniyasına sattı.<ref>{{Cite news|last=Iwatani|first=Yukari|url=https://www.wsj.com/articles/SB10001424053111904070604576516770382416428|title=Pioneering Firm Bows to 'Post-PC World'|date=August 19, 2011|access-date=November 30, 2011}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.bbc.com/news/technology-21587666|title=HP sells Palm WebOS assets to LG|date=2013-02-26|access-date=2020-03-02}}</ref> Research in Motion kompaniyası 2010-jılı vertikal sırǵanaytuǵın BlackBerry Torch hám BlackBerry OS 6 operaciyalıq sistemasın usındı. Bul sistema qayta dizayn islengen paydalanıwshı interfeysine, kishireytiw ushın shımshıw sıyaqlı jestlerdi qollaw múmkinshiligine hám iPhone qollanatuǵın WebKit rendering sistemasına tiykarlanǵan jańa veb-brauzerge iye edi.<ref>{{Cite news|url=https://www.cnet.com/reviews/blackberry-torch-9800-review/|title=BlackBerry Torch 9800 review: BlackBerry Torch 9800|last=Cha|first=Bonnie|access-date=2020-02-25}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.ocregister.com/2010/09/21/can-blackerry-torch-compete-with-iphone/|bet=Can Blackerry Torch compete with iPhone?|sáne=2010-09-21|jumıs=Orange County Register|qaralǵan sáne=2020-02-25}}</ref> Kelesi jılı RIM kompaniyası BlackBerry OS 7 operaciyalıq sistemasın hám Bold hám Torch qatarlarındaǵı jańa modellerdi shıǵardı. Bularǵa klaviaturası menen birge sensorlı ekranǵa iye jańa Bold hám fizikalıq klaviaturası joq birinshi BlackBerry telefonı bolǵan Torch 9860 kiredi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2011/08/03/rim-launches-blackberry-torch-9810-torch-9850-and/|bet=RIM launches BlackBerry Torch 9810, Torch 9860 and Bold 9900, we go hands-on!|sáne=August 3, 2011|jumıs=Engadget|qaralǵan sáne=2020-02-25}}</ref> 2013-jılı kompaniya eski BlackBerry OS ornına QNX tiykarında qayta islep shıǵılǵan BlackBerry 10 dep atalǵan jańa platformanı usındı. Bul platformanıń dáslepki qurılmaları tolıq sensorlı BlackBerry Z10 hám klaviaturalı Q10 boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2013/1/30/3929760/blackberry-z10-review|bet=BlackBerry Z10 review: a new life, or life support?|avtor=Topolsky|at=Joshua|sáne=2013-01-30|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=2020-02-25}}</ref> 2010-jılı [[Microsoft]] kompaniyası Windows Mobile ornına Windows Phone dep atalatuǵın jańa operaciyalıq sistemanı usındı. Bul sistema jańa sensorlı ekranǵa baǵdarlanǵan [[Paydalanıwshı interfeysi|paydalanıwshı interfeysine]] iye bolıp, tegis dizayn hám tipografiyaǵa tiykarlanǵan edi. Onıń bas ekranında qosımshalardan jańalanıwlar aǵımın kórsetetuǵın "janlı plitkalar" hám integraciyalanǵan Microsoft Office qosımshaları bar edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.pcworld.com/article/189347/Windows_Phone_7_An_Indepth_Look_at_the_Features_and_Interface.html|bet=Windows Phone 7: An In-depth Look at the Features and Interface|sáne=2010-02-15|jumıs=PCWorld|qaralǵan sáne=2020-02-25}}</ref> 2011-jıldıń fevral ayında [[Nokia]] kompaniyası Microsoft penen úlken birge islesiw kelisimin dúzgenin járiyaladı. Bul kelisimge muwapıq, Nokia barlıq keleshektegi smartfonlarında tek Windows Phone sistemasın qollanıwı hám barlıq keleshektegi qurılmalarına Microsoft kompaniyasınıń Bing izlew sisteması hám Bing Maps xızmetin (bul birge islesiwdiń bir bólegi sıpatında Nokia Maps maǵlıwmatların da licenziyalaytuǵın edi) integraciyalawı kerek edi. Bul járiyalaw Symbian sistemasınıń, sonday-aq Intel kompaniyası menen birge islep shıǵarılıp atırǵan Linux tiykarındaǵı MeeGo mobil platformasınıń da jabılıwına alıp keldi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.bbc.com/news/business-12427680|bet=Nokia and Microsoft form partnership|sáne=11 February 2011|jumıs=BBC News|qaralǵan sáne=16 December 2018}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://tech.fortune.cnn.com/2011/02/08/nokias-elop-drops-bomb-the-platform-is-on-fire/|title=Nokia's Elop drops bomb: the platform is on fire|date=2011-02-08|access-date=2013-06-14}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.bloomberg.com/news/2011-02-11/nokia-joins-forces-with-microsoft-to-challenge-dominance-of-apple-google.html|title=Nokia Falls Most Since July 2009 After Microsoft Deal|date=11 February 2011|access-date=2020-02-26}}</ref> Nokia kompaniyasınıń tómen bahalı Lumia 520 modeli kúshli sorawǵa iye boldı hám Windows Phone sistemasınıń ayırım bazarlarda belgili bir ataqlılıqqa erisiwine járdem berdi,<ref name=":0">{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2017/10/windows-phone-is-now-officially-dead-a-sad-tale-of-what-might-have-been/|bet=Windows Phone is now officially dead: A sad tale of what might have been|avtor=Bright|at=Peter|sáne=2017-10-09|jumıs=Ars Technica|qaralǵan sáne=2020-02-26}}</ref> 2013-jılı global bazar úlesinde BlackBerry sistemasınan ozıp ketti.<ref>{{Web deregi|url=https://www.zdnet.com/article/lumia-520-extends-lead-as-most-popular-windows-phone-as-nokia-takes-90-percent-of-the-market/|bet=Lumia 520 extends lead as most popular Windows Phone, as Nokia takes 90 percent of the market|avtor=Tung|at=Liam|jumıs=ZDNet|qaralǵan sáne=2020-02-26}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.zdnet.com/article/idc-windows-phone-sees-largest-year-over-year-increase-android-still-dominates/|bet=IDC: Windows Phone sees largest year-over-year increase, Android still dominates|avtor=Miller|at=Matthew|jumıs=ZDNet|qaralǵan sáne=2020-02-26}}</ref> 2012-jıldıń iyun ayınıń ortasında Meizu kompaniyası óziniń [[Mobil operaciyalıq sistema|mobil operaciyalıq sisteması]] Flyme OS ti shıǵardı. Android hám iPhone menen básekilesiwge baǵdarlanǵan bul háreketlerdiń kópshiligi uzaq dawam etpedi. On jıl ishinde bul eki platforma smartfonlar satıwı hám bazar úlesi boyınsha anıq duopoliyaǵa aylandı, al BlackBerry, Windows Phone hám basqa operaciyalıq sistemalar aqır-aqıbet ólshewge kelmeytuǵın dárejede kishi bazar úlesine iye bolıp qaldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2017/2/16/14634656/android-ios-market-share-blackberry-2016|bet=99.6 percent of new smartphones run Android or iOS|avtor=Vincent|at=James|sáne=2017-02-16|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=2020-02-25}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2015/8/20/9181269/gartner-q2-2015-smartphone-sales|bet=96.8 percent of new smartphones sold are either iPhone or Android devices|avtor=Savov|at=Vlad|sáne=2015-08-20|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=2020-03-02}}</ref> 2015-jılı BlackBerry kompaniyası óziniń ishki mobil platformalarınan bas tartıp, Android qurılmaların islep shıǵarıwǵa qaray baǵdar aldı hám bul baǵdarlamalıq támiyinattıń qáwipsizligi kúsheytilgen versiyasına kóbirek itibar berdi. Kelesi jılı kompaniya apparatlıq támiynat bazarınan shıǵıp, baǵdarlamalıq támiynat hám óziniń kárxanalarǵa arnalǵan middleware ine kóbirek dıqqat qaratıwın járiyaladı,<ref>{{Cite news|url=https://www.cnet.com/au/news/blackberry-to-stop-building-its-own-smartphones/|title=BlackBerry bails on building its own phones|access-date=June 21, 2017}}</ref> sonday-aq BlackBerry brendin hám óziniń Android distribuciyasın keleshektegi qurılmalar ushın TCL sıyaqlı úshinshi tárep OEM lerine licenziyalay basladı.<ref name="tc-tcldeal">{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2016/12/15/blackberry/|bet=TCL signs an exclusive deal to build BlackBerry-branded phones|sáne=December 15, 2016|jumıs=TechCrunch|qaralǵan sáne=December 15, 2016}}</ref><ref name="gandm-bbpriv">{{Cite news|title=BlackBerry bets on Android's apps to buoy new Priv|url=https://www.theglobeandmail.com/technology/tech-news/blackberry-revenue-falls-short-adjusted-loss-more-than-expected/article26539263/|access-date=26 September 2015}}</ref> 2013-jıldıń sentyabr ayında Microsoft kompaniyası Nokia nıń mobil qurılmalar biznesin 7.1 milliard dollarǵa satıp alıw niyetin járiyaladı. Bul CEO Stiv Ballmerdiń Microsoft tı "qurılmalar hám xızmetler" kompaniyasına aylandırıw strategiyasınıń bir bólegi edi.<ref name="auto1">{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2015/7/8/8910999/microsoft-job-cuts-2015-nokia-write-off|bet=Microsoft writes off $7.6 billion from Nokia deal, announces 7,800 job cuts|avtor=Warren|at=Tom|sáne=2015-07-08|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=2020-02-26}}</ref> Windows Phone hám Lumia qatarınıń ósiwine qaramastan (olar satılǵan barlıq Windows Phone qurılmalarınıń derlik 90% in quraytuǵın edi),<ref name="PocketNowNokia90percent">{{Cite news|url=http://pocketnow.com/2013/10/18/nokia-owns-90-of-the-windows-phone-market-share|title=Nokia owns 90% of the Windows Phone market share.|date=18 October 2013|access-date=February 26, 2020}}</ref> bul platforma hesh qashan AQSH tıń tiykarǵı bazarında áhmiyetli úleske iye bola almadı,<ref name=":0">{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2017/10/windows-phone-is-now-officially-dead-a-sad-tale-of-what-might-have-been/|bet=Windows Phone is now officially dead: A sad tale of what might have been|avtor=Bright|at=Peter|sáne=2017-10-09|jumıs=Ars Technica|qaralǵan sáne=2020-02-26}}</ref> al Microsoft keyingi jıllar dawamında Windows Phone nıń rawajlanıwın saqlap qala almadı, nátiyjede paydalanıwshılar hám qosımsha jaratıwshılardıń qızıǵıwshılıǵı páseydi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2015/10/23/9602350/microsoft-windows-phone-app-removal-windows-store|bet=Windows Phone has a new app problem|avtor=Warren|at=Tom|sáne=2015-10-23|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=2020-02-26}}</ref> Ballmerdi Microsoft tıń CEO lıǵında Satya Nadella almastırǵannan keyin (ol baǵdarlamalıq támiynat hám bult esaplawlarına kóbirek itibar qarattı), kompaniya 2015-jıldıń iyul ayında Nokia aktivlerin 7.6 milliard dollarǵa esaptan shıǵardı hám 2016-jıldıń may ayında Microsoft Mobile bóliminiń derlik barlıq xızmetkerlerin jumıstan bosattı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2016/5/25/11766344/microsoft-nokia-impairment-layoffs-may-2016|bet=Microsoft lays off hundreds as it guts its phone business|avtor=Warren|at=Tom|sáne=2016-05-25|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=2020-02-26}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2017/10/10/16452162/windows-phone-history-glorious-failure|bet=Windows Phone was a glorious failure|avtor=Savov|at=Vlad|sáne=2017-10-10|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=2020-02-26}}</ref><ref name="auto1" /> Microsoft ke satılıwı tamamlanbastan burın, Nokia rawajlanıp kiyatırǵan bazarlar ushın Nokia X dep atalǵan Androidqa tiykarlanǵan smartfonlar seriyasın shıǵardı. Bul qurılmalar Android tiykarındaǵı platformanı Windows Phone hám Nokia nıń Asha atlı ápiwayı telefon platformasınıń elementleri menen biriktirip, Google xızmetleri ornına Microsoft hám Nokia xızmetlerin paydalandı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2014/2/24/5440498/nokia-x-android-phone-hands-on|bet=This is Nokia X: Android and Windows Phone collide|avtor=Warren|at=Tom|sáne=2014-02-24|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=2020-03-02}}</ref> === Kamera jetiskenlikleri === [[Fayl:Xiaomi_13_Ultra.jpg|oñğa|nobaý|Xiaomi 13 Ultra Leica Summicron kamera sisteması menen úskenelendi.]] [[Fayl:Oppo_Find_X6_Pro.jpg|oñğa|nobaý|Oppo Find X6 Hasselblad penen birgelikte islep shıǵılǵan baǵdarlamalıq támiynat tiykarındaǵı sazlawdı usındı.]] Birinshi kommerciyalıq kameralı telefon Kyocera Visual Phone VP-210 bolıp, ol 1999-jıldıń may ayında Yaponiyada satıwǵa shıqtı.<ref name="CameraphonesLookBackForward">{{Web deregi|url=https://www.computerworld.com/article/2473084/camera-phones--a-look-back-and-forward.html|bet=Camera phones: A look back and forward|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191009064125/https://www.computerworld.com/article/2473084/camera-phones--a-look-back-and-forward.html|arxivsáne=October 9, 2019|avtor=Yegulalp|at=Serdar|sáne=May 11, 2012|jumıs=[[Computerworld]]|qaralǵan sáne=September 15, 2019}}</ref> Ol waqıtta onı "mobil videotelefon" dep ataǵan, hám onıń aldıńǵı tárepinde 110,000 pikselli kamerası bar edi.<ref name="CameraphonesLookBackForward" /> Ol Yaponiyanıń Personal Handy-phone System (PHS) uyalı tarmaǵı arqalı sekundına eki súwretke shekem jibere alatuǵın edi hám 20 ǵa shekem JPEG cifrlı súwretlerdi saqlay aldı, olardı elektron pochta arqalı jiberiwge bolatuǵın edi.<ref name="CameraphonesLookBackForward" /> Birinshi massalıq kameralı telefon J-SH04 boldı, ol Sharp J-Phone modeliniń Yaponiyada 2000-jıldıń noyabr ayında satılǵan túri edi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.hoista.net/post/18437919296/evolution-of-the-cameraphone-from-sharp-j-sh04-to|bet=Evolution of the Camera phone: From Sharp J-SH04 to Nokia 808 Pureview|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130731053246/http://www.hoista.net/post/18437919296/evolution-of-the-cameraphone-from-sharp-j-sh04-to|arxivsáne=July 31, 2013|avtor=Wan|at=Hoi|sáne=February 28, 2012|baspaxana=Hoista.net|qaralǵan sáne=June 21, 2013}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.digitaltrends.com/mobile/camera-phone-history/|bet=From J-Phone to Lumia 1020: A complete history of the camera phone|sáne=August 11, 2013|jumıs=[[Digital Trends]]|qaralǵan sáne=September 15, 2019}}</ref> Ol súwretlerdi uyalı baylanıs arqalı dárhal jibere alatuǵın edi. 2000-jıllardıń ortasına kelip, joqarı dárejeli uyalı telefonlarda ádette integraciyalanǵan cifrlı kameralar boldı. 2003-jılı kameralı telefonlar óz aldına cifrlı kameralarǵa qaraǵanda kóbirek satıldı, al 2006-jılı olar plenkalı hám cifrlı óz aldına kameralarǵa qaraǵanda kóbirek satıldı. Bes jıl ishinde bes milliard kameralı telefon satıldı hám 2007-jılǵa kelip barlıq ornatılǵan mobil telefonlardıń yarımınan kóbisi kameralı telefonlar edi. Óz aldına kameralardıń satılıwı 2008-jılı eń joqarı shegarasına jetti.<ref name="SmartphonesTollonGPS">{{Web deregi|url=https://www.nytimes.com/2010/11/15/technology/15iht-navigate.html|bet=Smartphone Sales Taking Toll on G.P.S. Devices|avtor=O'Brien|at=Kevin J.|sáne=November 15, 2010|jumıs=[[The New York Times]]}}</ref> Kóp erte smartfonlarda ulıwma kameralar bolmaǵan, al kameraları bar erte modellerde tómen ónimdarlıq hám jetkiliksiz súwret hám video sapası bolǵan, olar byudjetli qalta kameraları menen básekilese almaǵan hám paydalanıwshılardıń talapların qanaatlandıra almaǵan.<ref name="Nokia6111">{{Web deregi|url=https://www.gsmarena.com/nokia_6111-review-61.php|bet=Nokia 6111 review: Venus and maybe Mars too|jumıs=GSMArena.com}}</ref> 2010-jıllardıń basına kelip derlik barlıq smartfonlarda integraciyalanǵan cifrlı kamera bar edi. Óz aldına kameralardıń satılıwınıń azayıwı tezlesti, sebebi kúndelikli fotosúwretke túsiriw ushın tez jaqsılanıp atırǵan kamera texnologiyasına iye smartfonlardıń qollanılıwı arttı, súwretlerdi ańsat ózgertiw hám qosımshalar hám vebke-tiykarlanǵan xızmetler arqalı súwretlerdi tikkeley bólisiw múmkinshilikleri payda boldı.<ref name="SmartphonesKillingPoint-and-shoots">{{Web deregi|url=https://gigaom.com/2011/12/22/smartphones-killing-point-and-shoots-now-take-almost-13-of-photos/|bet=Smartphones killing point-and-shoots, now take almost 1/3 of photos|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190714065702/https://gigaom.com/2011/12/22/smartphones-killing-point-and-shoots-now-take-almost-13-of-photos/|arxivsáne=July 14, 2019|avtor=Ogg|at=Erica|sáne=December 22, 2011|jumıs=Gigaom|qaralǵan sáne=October 22, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2011/04/17/iphone-4-camera/|bet=iPhone 4 About To Be Flickr's Top Camera. Point & Shoots? Pretty Much The Opposite.|avtor=Siegler|at=MG|sáne=April 17, 2011|jumıs=[[TechCrunch]]|qaralǵan sáne=November 4, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://fstoppers.com/news/nikon-closes-china-camera-factory-cites-smartphones-cause-201773|bet=Nikon Closes China Camera Factory, Cites Smartphones as Cause|avtor=Cooke|at=Alex|sáne=October 30, 2017|jumıs=Fstoppers|qaralǵan sáne=August 23, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.nytimes.com/2012/12/20/technology/personaltech/androidcameras-from-nikon-and-samsung-go-beyond-cellphones-review.html?pagewanted=all&_r=1&|bet=Smile, and Say 'Android'|sáne=December 20, 2012|jumıs=[[The New York Times]]|qaralǵan sáne=August 22, 2013}}</ref> 2011-jılǵa kelip, integraciyalanǵan kameralı uyalı telefonlar jılına júz millionlap satıla basladı. 2015-jılı cifrlı kameralardıń satılıwı 35.395 million danaǵa jetti, bul olardıń eń joqarı kórsetkishiniń tek úshten birinen az hám sonday-aq plenkalı kameralardıń eń joqarı satılıw kórsetkishinen sál azıraq edi.<ref>{{Web deregi|url=http://tomstirrphotography.com/digital-camera-sales-continued-decline|bet=Digital Camera Sales Continued To Decline In 2015|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161031212454/http://tomstirrphotography.com/digital-camera-sales-continued-decline|arxivsáne=October 31, 2016|avtor=Stirr|at=Thomas|sáne=April 2, 2016|qaralǵan sáne=October 31, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.statista.com/statistics/269927/sales-of-analog-and-digital-cameras-worldwide-since-2002/|bet=Worldwide unit sales of digital cameras from 2011 to 2016 (in millions)|qaralǵan sáne=March 28, 2017}}</ref> Arnawlı kameralar ornına fotosúwretke túsiriw ushın smartfonlardıń qollanılıwınıń kóbeyiwine úles qosqan faktorlardıń biri - kishi qalta kameralarınıń súwretlerde bokex effektin jaratıwda qıyınshılıq kóriwi, biraq házirgi waqıtta ayırım smartfonlarda qos linzalı kameralar bar, olar bokex effektin ańsat jaratadı hám hátte túsirip bolǵannan keyin bokex dárejesin ózgerte aladı. Bul hár qıylı fokus parametrleri menen bir neshe súwret túsirip, keyin tiykarǵı súwrettiń fonın makro fokus túsirilgen súwret penen biriktiriw arqalı iske asırıladı. 2007-jılı Nokia N95 smartfonı 5.0 megapikselli (MP) kamerası menen ayrıqsha boldı, sebebi sol waqıtta kópshilik smartfonlarda 3 MP yamasa 2 MP dan kem kameralar bar edi. Sol jıldıń aqırında shıǵarılǵan LG Viewty, Samsung SGH-G800 hám Sony Ericsson K850i sıyaqlı ayırım arnawlı funkciyalı telefonlarda da 5.0 MP kameralar bolǵan. 2010-jılǵa kelip 5.0 MP kameralar keń tarqaldı; ayırım smartfonlarda 8.0 MP kameralar bar edi, al Nokia N8, Sony Ericsson Satio,<ref>{{Web deregi|url=http://www.newtechnology.co.in/sony-ericsson-satio-a-phone-with-ultimate-multimedia-experience/|bet=Sony Ericsson Satio – A Phone with Ultimate multimedia experience|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120714020642/http://www.newtechnology.co.in/sony-ericsson-satio-a-phone-with-ultimate-multimedia-experience/|arxivsáne=July 14, 2012|baspaxana=Newtechnology.co.in|qaralǵan sáne=June 21, 2013}}</ref> hám Samsung M8910 Pixon12<ref>{{Web deregi|url=http://www.newtechnology.co.in/samsung-pixon12-m8910-worlds-first-12-megapixel-camera-phone/|bet=Samsung Pixon12 M8910 Price in India - 12 megapixel camera-phone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120424142402/http://www.newtechnology.co.in/samsung-pixon12-m8910-worlds-first-12-megapixel-camera-phone/|arxivsáne=April 24, 2012|baspaxana=Newtechnology.co.in|qaralǵan sáne=June 21, 2013}}</ref> funkciyalı telefonlarında 12 MP kamera bolǵan. 2009-jılǵı Nokia N86 nıń tiykarǵı kamerası ózgeshe bolıp, onda úsh dárejeli aperturalı linza bar edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.gsmarena.com/nokia_n86_8mp-review-366p7.php|bet=Nokia N86 8MP review: Lens wide open|sáne=2009-06-24|jumıs=GSMArena.com}}</ref> 2010-jıldıń aqırında 14-megapikselli, 3x optikalıq zum linzası hám 720p HD video kamerası bar Altek Leo smartfonı shıǵarıldı.<ref>{{Web deregi|url=http://asia.cnet.com/crave/hands-on-with-the-14-megapixel-altek-leo-62111524.htm|bet=Hands-on with the 14-megapixel Altek Leo|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120403042848/http://asia.cnet.com/crave/hands-on-with-the-14-megapixel-altek-leo-62111524.htm|arxivsáne=April 3, 2012|avtor=Chan|at=John|sáne=June 15, 2010|jumıs=CNET|baspaxana=CBS Interactive}}</ref> 2011-jılı, Nintendo 3DS shıqqan jılı, HTC kompaniyası Evo 3D telefonın tanıstırdı. Bul 3D telefonda keńislik súwretke túsiriw ushın eki bes megapikselli artqı kamera ornatılǵan bolıp, ol artqı tárepinde birden kóp kamerası bar dáslepki mobil telefonlardıń biri boldı. 2012-jılǵı Samsung Galaxy S3 dawıs buyrıqları arqalı súwretke túsiriw múmkinshiligin kirgizdi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/how-to/use-your-voice-to-take-pictures-with-the-samsung-galaxy-s-iii/|bet=Use your voice to take pictures with the Samsung Galaxy S III|avtor=Cozma|at=Nicole|jumıs=CNET|qaralǵan sáne=2021-05-29}}</ref> 2012-jılı Nokia kompaniyası 41-megapikselli 1/1.2-dyuymlik sensorı hám joqarı ajıratımlılıqtaǵı f/2.4 Zeiss tolıq asferikalıq bir toparlı linzası bar Nokia 808 PureView telefonın járiyaladı hám shıǵardı. Joqarı ajıratımlılıq 1080p sapada tórt ese hám 720p sapada altı ese súwret sapasın joǵaltpaytuǵın cifrlı zumdı támiyinleydi, bul súwret sensorın kesiw arqalı iske asırıladı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.gsmarena.com/nokia_808_pureview-review-776p7.php|bet=Nokia 808 PureView review: Photo Finnish|sáne=2012-06-22|jumıs=GSMArena.com}}</ref> 2013-jılǵı Nokia Lumia 1020 de usıǵan uqsas joqarı ajıratımlılıqtaǵı kamera qurılmasına iye, oǵan qosımsha optikalıq súwret turaqlandırıwshı hám joqarı klasslı mobil telefonlarda keń tarqalıwınan bir neshe jıl burın qolǵa kirgizilgen qol rejimindegi kamera parametrleri bar, biraq sáykes joqarı fayl kólemleri ushın paydalı bolıwı múmkin bolǵan keńeytiletuǵın yadı joq. Mobil optikalıq súwret turaqlandırıwshı birinshi ret 2012-jılı Nokia tárepinen Lumia 920 modelinde engizilgen, al optikalıq turaqlandırılǵan aldıńǵı kamerası bar birinshi belgili smartfon 2016-jılǵı HTC 10 boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.androidcentral.com/htc-10|bet=HTC 10 review: Iconic, impressive, imperfect|avtor=Dobie|at=Alex|sáne=19 April 2016|til=en|jumıs=Android Central|qaralǵan sáne=16 May 2023}}</ref> Optikalıq súwret turaqlandırıwshı tómen jaqtılıqta súwretke túsiriw ushın uzaǵıraq ekspoziciya waqıtın hám qolda uslap video túsirgende silkiniwlerdi tegislewdi támiyinleydi, sebebi silkiniwler úlken displeyde, máselen, monitor yamasa televizorda kóbirek seziledi, bul kóriw tájiriybesine zıyan keltiriwi múmkin. 2012-jıldan baslap smartfonlar video túsiriw barısında súwretke túsiriw múmkinshiligine iye bola basladı. Bul súwretlerdiń ajıratımlılıǵı qurılmalar arasında ózgerip turıwı múmkin. Samsung videonıń aspekt qatnasında eń joqarı súwret sensorı ajıratımlılıǵın qollanǵan, bul 16:9 qatnasta Galaxy S3 te 6 megapiksel (3264 × 1836) hám Galaxy S4 te 9.6 megapiksel (4128 × 2322) bolǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.gsmarena.com/samsung_i9300_galaxy_s_iii-review-761p9.php|bet=Samsung I9300 Galaxy S III review: S to the third|sáne=2012-05-20|jumıs=GSMArena.com}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.gsmarena.com/samsung_galaxy_s4-review-914p9.php|bet=Samsung Galaxy S4 review: Supernova|sáne=2013-03-28|jumıs=GSMArena.com}}</ref> Usınday funkciyaǵa iye birinshi iPhone lar, iPhone 5 hám 5s, video túsiriw barısında 0.9 megapikselli (1280 × 720) súwretlerdi bir waqıtta túsire alatuǵın edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.lifewire.com/take-photo-while-recording-video-iphone-1999621|bet=Snap Photos and Record Video on an iPhone at the Same Time|avtor=Costello|at=sam|sáne=2020-01-22|jumıs=Lifewire}}</ref> 2013-jıldan baslap Xperia Z1 de Sony haqıyqıy waqıt rejiminde tolıqtırılǵan reallıq kamera effektlerin sınap kóre basladı, mısalı, qalqıp júrgen tekst, virtual ósimlikler, vulkan hám kóriniske júrip kiyatırǵan dinozavr sıyaqlı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.dpreview.com/reviews/sony-xperia-z1-camera-review/5|bet=Sony Xperia Z1 review: A smartphone with a camera-sized sensor|sáne=2013-11-01|jumıs=DPReview}}</ref> Keyinirek, 2017-jılı Apple de iPhone X penen usıǵan uqsas nárse isledi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/sites/bizcarson/2017/09/12/tim-cook-isnt-wrong-why-the-iphone-x-could-change-how-we-use-phones-forever/|bet=Tim Cook Isn't Wrong: Why The iPhone X Could Change How We Use Phones Forever|avtor=Carson|at=Biz|sáne=2017-09-12|jumıs=Forbes}}</ref> Sol jılı iOS 7 keyin keń qollanılǵan vizir intuiciyasın engizdi, onda ekspoziciya mánisi vertikal sıypalaw arqalı dúzetiliwi múmkin, fokus hám ekspoziciya basıw arqalı belgilengennen keyin, hátte qısqa waqıt basıp turǵannan soń bekitilgennen keyin de.<ref>{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/222584/how-to-control-focus-and-depth-of-field-on-your-iphone-camera.html|bet=How to control focus and depth of field on your iPhone camera|sáne=2014-01-05|jumıs=Macworld}}</ref> Ayırım qurılmalarda bul intuiciya video/áste qozǵalıs rejimlerinde hám aldıńǵı kamera ushın baǵdarlama tárepinen sheklengen bolıwı múmkin. 2013 hám 2014-jılları Samsung ıqsham kamera menen smartfonnıń gibrid kombinaciyasın sınap kórdi, Galaxy S4 Zoom hám K Zoom modellerin shıǵardı. Olardıń hár biri integraciyalanǵan 10× optikalıq zum linzası hám qol parametrleri (sonıń ishinde qol ekspoziciya hám fokus) menen támiyinlengen edi, bul smartfonlar arasında keń tarqalıwınan bir neshe jıl burın boldı. S4 Zoom modelinde qosımsha linza átirapında aylanbalı saqıyna hám shtativ bekitkishi bar edi. 2014-jılǵı Panasonic Lumix DMC-CM1 mobil telefon menen ıqsham kameranı biriktiriwdiń jáne bir háreketi boldı, hátte ol Lumix brendin miyras etip aldı. Optikalıq zumǵa iye bolmasa da, onıń súwret sensorı Lumix DMC-LX100 hám Sony CyberShot DSC-RX100 seriyasındaǵı joqarı klasslı ıqsham kameralarda qollanılatuǵın 1" formatına iye, bul ádettegi mobil kamera súwret sensorınıń bet maydanınan bir neshe ese úlken, sonday-aq ISO 25600 ge shekem jaqtılıqqa sezgirlikti qollaydı, bul ádettegi mobil kameranıń jaqtılıqqa sezgirlik diapazonınan ádewir joqarı. 2021-jılǵa kelip, hesh qanday miyrasxorı shıǵarılmadı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.dpreview.com/reviews/panasonic-lumix-dmc-cm1-camera-review/10|bet=Panasonic Lumix DMC-CM1 camera review|sáne=2015-05-27|jumıs=DPReview|qaralǵan sáne=20 April 2021}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.imaging-resource.com/PRODS/panasonic-cm1/panasonic-cm1A.HTM|bet=Panasonic CM1 Review|avtor=Brawley|at=William|sáne=2015-04-27|jumıs=Imaging Resource|qaralǵan sáne=20 April 2021}}</ref> 2013 hám 2014-jılları HTC kompaniyası One M7 hám M8 modellerinde piksel sanın piksel bet maydanı menen almastırıw boyınsha eksperimentler ótkerdi. Eki model de tek tórt megapikselge iye bolıp, UltraPixel dep ataldı. Kompaniya bunı tómen jaqtılıqta jaqsılanǵan jaqtılıq hám az shawqım menen túsindirdi, biraq keyingi One M8 modelinde optikalıq súwret turaqlandırıw joq.<ref>{{Web deregi|url=https://www.trustedreviews.com/reviews/htc-one-m8-ultrapixel-camera-image-quality-page-7|bet=UltraPixel Camera Image Quality Review|sáne=2016-11-18|jumıs=Trusted Reviews}}</ref> One M8 sonday-aq qos kamera sisteması menen úskenelengen dáslepki smartfonlardıń biri boldı. Onıń baǵdarlamalıq támiynatı 3D panoramalaw, hawa rayı effektleri hám fokustı retlew ("UFocus") sıyaqlı vizual keńislik effektlerin jaratıwǵa múmkinshilik beredi, bul jaqtılıq maydanlı kamera menen alınǵan súwretlerdiń súwret alınǵannan keyin tańlap fokuslaw múmkinshiligin imitaciya etedi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/htc-one-m8-the-camera-review/|bet=HTC One M8: the camera review|avtor=Savvides|at=Lexy|sáne=2014-04-10|til=en|jumıs=CNET}}</ref> HTC 2015-jılǵı One M9 modelinde joqarı megapikselli bir kameralı sistemaǵa qayttı. Sol arada, 2014-jılı LG Mobile time-of-flight kamera funkciyası menen eksperiment islep basladı, bunda aralıqtı ólsheytuǵın artqı lazer nurı avtofokustı tezlestiredi. 2010-jıllardıń ortasında faza-detekciyalı avtofokus keńnen qollanıla basladı, bul kontrast detekciyasına qaraǵanda tezirek hám anıǵıraq fokuslawǵa múmkinshilik berdi. 2016-jılı [[Apple Inc.|Apple]] qos kamera sistemasın keń taratqan telefonlardıń biri bolǵan iPhone 7 Plus modelin usındı. iPhone 7 Plus tiykarǵı 12 MP kamera menen birge 12 MP telefoto kameranı óz ishine aldı.<ref>{{Web deregi|url=https://petapixel.com/2016/10/24/apple-just-released-fake-bokeh-portrait-mode-everyone/|bet=Apple Just Released Their Fake Bokeh Portrait Mode to Everyone|avtor=Cade|at=DL|sáne=October 24, 2016|jumıs=PetaPixel|qaralǵan sáne=November 5, 2019}}</ref> 2018-jıldıń basında Huawei kompaniyası Leica optikası menen úsh kameralı sistemaǵa iye bolǵan birinshi flagman telefonlardıń biri - Huawei P20 Pro modelin shıǵardı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.digitaltrends.com/cell-phone-reviews/huawei-p20-pro-review/#/2/1|bet=Huawei P20 Pro review|avtor=Boxall|at=Andy|sáne=June 4, 2018}}</ref> 2018-jıldıń aqırında [[Samsung]] dúnyadaǵı birinshi tórt kameralı sistemaǵa iye jańa orta klass smartfonı Galaxy A9 (2018) di shıǵardı. 2019-jılı bes linzalı kamera sistemasına iye Nokia 9 PureView shıǵarıldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.gsmarena.com/nokia_9_pureview-8867.php|bet=Nokia 9 PureView - Full phone specifications|jumıs=GSMarena.com|qaralǵan sáne=May 20, 2019}}</ref> 2019-jıl joqarı ajıratımlılıqtaǵı sensorlardıń kommerciyalastırılıwın kórdi, olar kóbirek jaqtılıq tutıw ushın piksel binińin qollanadı. Sony hám Samsung tárepinen islep shıǵarılǵan 48 MP hám 64 MP sensorlar bir qansha óndiriwshiler tárepinen keńnen qollanıladı. 108 MP sensorlar dáslep 2019-jıldıń aqırı hám 2020-jıldıń basında engizildi. ==== Video ajıratımlılıǵı ==== {| class="wikitable sortable" style="float:right;" |+Waqıt sızıǵı (artqı kamera) !Ajıratımlılıq !Birinshi jıl |- |720p (HD) |2009 |- |720p at 60fps |2012 |- |1080p (Full HD) |2011 |- |1080p at 60fps |2013 |- |2160p (4K) |2013 |- |2160p at 60fps |2017 |- |4320p (8K) |2020 |- |} Joqarı piksel tezliginde esaplaw júklemesin qollanıw talapların orınlay alatuǵın kúshlirek chipsetler menen, mobil video ajıratımlılıǵı hám kadr jiyiligi jıllar dawamında arnawlı tutınıwshı dárejesindegi kameralar menen teńlesip qaldı. 2009-jılı Samsung Omnia HD 720p HD video jazıw múmkinshiligine iye birinshi mobil telefon boldı. Sol jılı Apple dáslep iPhone 3GS modeline 480p video jazıw funkciyasın qostı, al 2007-jılǵı [[IPhone (1-áwlad)|dáslepki iPhone]] hám 2008-jılǵı iPhone 3G modellerinde video jazıw funkciyası pútkilley joq edi. 720p ajıratımlılıq 2010-jılı dáslepki Samsung Galaxy S, Sony Ericsson Xperia X10, iPhone 4 hám HTC Desire HD sıyaqlı smartfonlarda keńirek qollanıla basladı. 2010-jıllardıń bası mobil video ajıratımlılıǵınıń tez ósiwin alıp keldi. 1080p mobil video jazıw 2011-jılı Samsung Galaxy S2, HTC Sensation hám iPhone 4s modellerinde ámelge asırıldı. 2012 hám 2013-jılları sekundına 60 kadr tezliginde 720p video túsiriw múmkinshiligine iye ayırım qurılmalar shıǵarıldı: Asus PadFone 2 hám HTC One M7, Samsung, Sony hám Apple flagmanlarınan parqlı túrde. Biraq, 2013-jılǵı Samsung Galaxy S4 Zoom bunı qollaydı. 2013-jılı Samsung Galaxy Note 3 sekundına 30 kadr tezliginde 2160p (4K) video jazıwdı, sonday-aq tegislik ushın sekundına 60 kadrǵa shekem kóbeytilgen 1080p video jazıwdı usındı. Basqa óndiriwshiler 2160p jazıwdı 2014-jılı qabıl etti, sonıń ishinde optikalıq turaqlandırıwǵa iye LG G3. Apple bunı birinshi ret 2015-jıldıń aqırında iPhone 6s hám 6s Plus modellerinde ámelge asırdı. 2160p ajıratımlılıqtaǵı kadrlar jiyiligi 2017 hám 2018-jılları keńnen 60-qa eki eselendi, iPhone 8, Galaxy S9, LG G7 hám OnePlus 6 modellerinen baslap. Chipsetlerdiń jetkilikli esaplaw ónimdarlıǵı hám súwret sensorınıń ajıratımlılıǵı hám onıń oqıw tezligi 2020-jılı mobil 4320p (8K) video túsiriwdi múmkin etti, bul Samsung Galaxy S20 hám Redmi K30 Pro modellerinde usınıldı. Degen menen, rawajlanıw barısında ayırım joqarı ajıratımlılıq dárejeleri ótkerip jiberildi, sonıń ishinde 1440p (2.5K), 2880p (5K) hám 3240p (6K), tek Samsung Galaxy aldıńǵı kameralarındaǵı 1440p qaldı. ; Orta klass Orta klass smartfon seriyaları arasında joqarı video ajıratımlılıqlarınıń engiziliwi dáslep flagman úlgilerge salıstırǵanda eki-úsh jılǵa keshiktirildi. 720p 2012-jılı keńnen qollanıldı, sonıń ishinde Samsung Galaxy S3 Mini, Sony Xperia go, al 1080p 2013-jılı Samsung Galaxy S4 Mini hám HTC One mini modellerinde qollanıldı. 1080p-dan joqarı video ajıratımlılıqlarınıń keń tarqalıwı bir neshe jılǵa keyinge qaldırıldı. Orta klass Sony Xperia M5 2016-jılı 2160p video túsiriwdi qolladı, al Samsung-nıń Galaxy J hám A seriyası sıyaqlı orta klass seriyaları 2019-jılǵa shekem altı jıl dawamında qatań túrde 1080p ajıratımlılıǵı hám hár qanday ajıratımlılıqta sekundına 30 kadr menen sheklengen edi, bunıń texnikalıq sebepleri bar-joqlıǵı hám qanshelli ekenligi anıq emes. ; Sazlaw Tómenirek video ajıratımlılıq sazlawı saqlaw ornın hám quwat sarpın azaytıw arqalı jazıw waqtın uzaytıw ushın qolaylı bolıwı múmkin. Ayırım smartfonlardıń kamera baǵdarlamalıq támiynatı ajıratımlılıq, kadr jiyiligi hám bit jiyiligi ushın ayırım basqarıw elementleri menen támiyinlengen. Bunday basqarıw elementleri bar smartfonǵa mısal retinde LG V10 di keltiriwge boladı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/reviews/lg-v10-review/|bet=The dual-display LG V10 offers ultimate camera and video control (review)|avtor=La|at=Lynn|til=en|jumıs=CNET}}</ref> ==== Áste-aqırın qozǵalıslı video ==== Hár qıylı kamera baǵdarlamalıq támiynatları arasındaǵı ayırmashılıq - joqarı kadr jiyiligindegi video materialın saqlaw usılı. Jańaraq telefonlar súwret sensorınıń dáslepki shıǵıs kadr jiyiligin hám audionı saqlap qaladı, al erterek shıqqan telefonlar audio jazbaydı hám videonı sozadı, sonda onı ádettegi tezlikte áste oynatıwǵa boladı. Erterek shıqqan telefonlarda qollanılǵan sozılǵan kodlaw usılı, ádette eski qurılmalarda ushırasatuǵın qol menen oynatıw tezligin basqarıw múmkinshiligi joq video oynatıwshı [[Programmalıq támiynat|baǵdarlamalarda]] áste-aqırın qozǵalıslı oynatıwǵa múmkinshilik beredi. Eger maqset áste-aqırın qozǵalıs effektine erisiw bolsa, jańaraq telefonlarda qollanılatuǵın haqıyqıy waqıt usılı video montajı ushın kóbirek qolaylılıq usınadı. Bunda paydalanıwshı videonıń ásteletilgen bólimlerin erkin tańlap alıwı hám olardı ayırım videoǵa eksportlawı múmkin. Bul maqsette qollanılatuǵın ápiwayı video montajlaw baǵdarlaması ádette aldın ala ornatılǵan boladı. Videonı qálegen jaǵdayda normal (haqıyqıy waqıt) tezliginde, ádettegi video sıyaqlı oynatıwǵa boladı. ; Rawajlanıw Áste-aqırın qozǵalıs rejimine iye bolǵan birinshi smartfon 2009-jılǵı Samsung i8000 Omnia II bolıp esaplanadı. Ol QVGA (320×240) ólsheminde 120 fps (sekundına kadr) tezliginde jazba alıw múmkinshiligine iye edi. Áste-aqırın qozǵalıs rejimi Galaxy S1, Galaxy S2, Galaxy Note 1 hám Galaxy S3 flagman úlgilerinde joq edi. 2012-jıldıń basında HTC One X 768×432 piksel ólsheminde áste-aqırın qozǵalıs rejiminde túsiriw múmkinshiligin berdi, biraq kadr jiyiligi haqqında hesh qanday maǵlıwmat berilmegen edi. Alınǵan videonıń tezligi haqıyqıy waqıttıń úshten birine teń ekenligi anıqlanǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.gsmarena.com/htc_one_x-review-747p6.php|bet=HTC One X review: eXtra special|sáne=2012-04-12|jumıs=GSMArena.com}}</ref> 2012-jıldıń aqırında Galaxy Note 2 áste-aqırın qozǵalıs rejimin qayta kirgizdi, D1 (720 × 480) ólsheminde 120 fps tezliginde. 2013-jıldıń basında Galaxy S4 hám HTC One M7 usı kadr jiyiliginde 800 × 450 ólsheminde jazba aldı, sońınan 2013-jıldıń aqırında Note 3 hám iPhone 5s 720p (1280 × 720) ólshemine ótti, sońǵısı barlıq keyingi iPhone úlgileri sıyaqlı sesti hám dáslepki sensor kadr jiyiligin saqlap qaldı. 2014-jıldıń basında Sony Xperia Z2 hám HTC One M8 de usı ólshemdi qollandı. 2014-jıldıń aqırında iPhone 6 kadr jiyiligin 240 fps ke jetkerdi, al 2015-jıldıń aqırında iPhone 6s 1080p (1920 × 1080) ólsheminde 120 fps qollaw múmkinshiligin qostı. 2015-jıldıń basında Galaxy S6 sensor kadr jiyiligin hám sesti saqlap qalǵan birinshi Samsung mobil telefonı boldı, al 2016-jıldıń basında Galaxy S7 720p ólsheminde 240 fps jazba alıw múmkinshiligine iye bolǵan birinshi Samsung mobil telefonı boldı. 2015-jıldıń basında MediaTek kompaniyasınıń MT6795 chipseti 1080p@480 fps video jazba alıw múmkinshiligin wáde etti. Bul joybardıń házirgi jaǵdayı belgisiz.<ref>{{Web deregi|url=https://www.neowin.net/news/mediatek-shows-off-480fps-super-slow-motion-1080p-video-recording-on-the-mt6795/|bet=MediaTek shows off 480fps super slow-motion 1080p video recording on the MT6795|sáne=2015-02-17|til=en|jumıs=Neowin}}</ref> 2017-jıldıń basınan baslap, Sony Xperia XZ menen baslanıp, smartfonlar áste-aqırın qozǵalıs rejiminde bir neshe ese joqarı kadr jiyiliginde turaqsız túrde jazba alıw múmkinshiligine iye boldı. Bul kadrlardı waqıtsha súwret sensorınıń ishki jedel yadına saqlaw arqalı ámelge asırıladı. Bunday jazba eń kóp degende bir neshe sekund dawam etedi. 2017-jıldıń aqırında iPhone 8 1080p ólsheminde 240 fps hám 2160p ólsheminde 60 fps jazba alıw múmkinshiligin kirgizdi, onıń izinen 2018-jıldıń basında Galaxy S9 usı múmkinshiliklerge iye boldı. 2018-jıldıń ortasında OnePlus 6 720p ólsheminde 480 fps jazba alıw múmkinshiligin kirgizdi, bul bir minut dawamında turaqlı túrde jazba alıwǵa múmkinshilik beredi. 2021-jıldıń basında OnePlus 9 Pro 2160p ólsheminde 120 fps jazba alıw múmkinshiligine iye bolǵan birinshi telefon boldı. ==== HDR video ==== 2013-jıldıń basında shıqqan Sony Xperia Z hám 2013-jıldıń ortasında shıqqan Xperia Z Ultra HDR video jazbasın alıw múmkinshiligine iye bolǵan birinshi smartfonlar boldı. Olardıń izinen 2014-jıldıń basında Galaxy S5 usı múmkinshilikke iye boldı. Bul úsh model de 1080p sapasında HDR video jazbasın alıw múmkinshiligine iye edi. ==== Audio jazıw ==== Bir neshe mikrofonǵa iye bolǵan mobil telefonlar ádette keńislik sezimin beriw ushın stereo audio menen video jazbasın alıw múmkinshiligine iye. Samsung, Sony hám HTC kompaniyaları 2012-jılı ózleriniń Samsung Galaxy S3, Sony Xperia S hám HTC One X modellerinde bul texnologiyanı birinshi bolıp qollandı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.gsmarena.com/samsung_i9300_galaxy_s_iii-review-761p9.php|bet=Samsung I9300 Galaxy S III review: S to the third|jumıs=GSMArena.com}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.gsmarena.com/sony_xperia_s-review-741p6.php|bet=Sony Xperia S review: NXT of kin|jumıs=GSMArena.com}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.gsmarena.com/htc_one_x-review-747.php|bet=HTC One X review: eXtra special|til=en-US|jumıs=GSMArena.com|qaralǵan sáne=2021-04-02}}</ref> Apple kompaniyası bolsa stereo audio jazıwdı 2018-jılı shıqqan iPhone Xs shańaraǵı hám iPhone XR modellerinen baslap engizdi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.gsmarena.com/apple_iphone_xs-review-1827p7.php|bet=Apple iPhone XS review|jumıs=GSMArena.com}}</ref> ==== Aldıńǵı kameralar ==== ===== Foto ===== 2010-jıllardıń ortasınan baslap aldıńǵı kameralarǵa kóbirek itibar berilip atır. Aldıńǵı kameralardıń sapası artqı kameralardıń sapasına jetip, hátte ayırım jaǵdaylarda onnan da asıp ketti. Mısalı, 2015-jılǵı LG G4 (8 megapiksel), Sony Xperia C5 Ultra (13 megapiksel) hám 2016-jılǵı Sony Xperia XA Ultra (16 megapiksel, optikalıq turaqlandırıw menen) modelleri oǵan mısal bola aladı. 2015-jılǵı LG V10 modelinde eki aldıńǵı kamera ornatılǵan bolıp, ekinshi kamera topar súwretke túsiriw ushın keńirek múyeshke iye edi. Samsung kompaniyası Galaxy Note 4 modelinen baslap aldıńǵı kamerada panorama súwretke túsiriw (panorama selfi) funkciyasın engizdi, bul kóriw maydanın keńeytiwge múmkinshilik berdi. ===== Video ===== 2012-jılı Galaxy S3 hám iPhone 5 modelleri aldıńǵı kamerada 720p HD sapasında video jazıw múmkinshiligin (30 fps) kirgizdi. 2013-jıldıń basında Samsung Galaxy S4, HTC One M7 hám Sony Xperia Z modelleri 1080p Full HD sapasında sol kadr jiyiliginde video jazıw múmkinshiligin berdi. 2014-jıldıń aqırında Galaxy Note 4 aldıńǵı kamerada 1440p sapasında video jazıw múmkinshiligin kirgizdi. Apple kompaniyası bolsa 2016-jıldıń aqırında shıqqan iPhone 7 modelinde aldıńǵı kamerada 1080p sapasında video jazıw múmkinshiligin kirgizdi. 2019-jılı smartfonlar aldıńǵı kamerada 2160p 4K sapasında video jazıw múmkinshiligin kirgize basladı. Bul artqı kamerada 2160p sapasında video jazıw múmkinshiligi Galaxy Note 3 modelinde kirgizilgennen altı jıl keyin boldı. === Displey rawajlanıwları === [[Fayl:G7_power_at_Best_Buy_jeh.jpg|nobaý|Moto G7 Power modeliniń displeyi uzın formatqa iye hám "notch" (kesik) texnologiyasın qollanadı.]] 2010-jıllardıń basında ekran ólshemi keminde 140 millimetr (5.5 dyuym) diagonalǵa iye bolǵan iri smartfonlar, "fablet" dep atalǵan qurılmalar keń tarqala basladı. 2011-jılı shıqqan Samsung Galaxy Note seriyası ayrıqsha keń qollanıwqa iye boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2011/12/29/1-million-galaxy-notes-shipped-worldwide-us-fans-throw-money-at/|bet=1 million Galaxy Notes shipped worldwide, US fans throw money at their screens|avtor=Smith|at=Mat|sáne=December 29, 2011|baspaxana=[[Engadget]]}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://news.cnet.com/8301-1035_3-57493718-94/samsung-10m-galaxy-notes-sold-in-nine-months/|bet=Samsung: 10M Galaxy Notes sold in nine months|jumıs=[[CNET]]|qaralǵan sáne=January 18, 2013}}</ref> 2013-jılı Huawei kompaniyası Huawei Mate seriyasın islep shıǵardı. Bul seriyanıń smartfonları 155 millimetr (6.1 dyuym) HD (1280 x 720) IPS+ LCD displeyge iye bolıp, sol waqıtta bul displey júdá úlken dep esaplanǵan edi. 2013-jılı ayırım kompaniyalar iyilgish displeylerdi qollanıp, iymek formalı smartfonlardı shıǵara basladı. Mısalı, Samsung Galaxy Round hám LG G Flex modelleri.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2013/10/8/4818572/samsung-galaxy-round-curved-oled-smartphone-official|bet=Samsung's Galaxy Round is the first phone with a curved display|sáne=October 8, 2013|jumıs=The Verge|baspaxana=Vox Media|qaralǵan sáne=March 21, 2017}}</ref><ref name="engadget-gflexfcc">{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2013/11/15/lg-g-flex-att-lte/|bet=LG G Flex appears on the FCC with AT&T-friendly LTE|sáne=November 15, 2013|jumıs=Engadget|qaralǵan sáne=March 9, 2014}}</ref><ref name="engadget-gflexannounce">{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2013/10/27/lg-g-flex/|bet=LG G Flex announced with vertically curved 6-inch 720p screen, 'self-repairing' back cover|sáne=October 28, 2013|jumıs=Engadget|baspaxana=Verizon Media|qaralǵan sáne=March 9, 2014}}</ref> 2014-jılǵa kelip, joqarı klasslı smartfonlarda 1440p displeyler payda bola basladı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2014/02/18/do-you-really-need-a-4k-smartphone-screen/|bet=Do you really need a 4K smartphone screen?|avtor=Dent|at=Steve|sáne=February 18, 2014}}</ref> 2015-jılı Sony kompaniyası Xperia Z5 Premium modelin shıǵardı. Bul model 4K sapalı displeyge iye edi, biraq tek súwretler hám videolar ǵana sol sapada kórsetile alatuǵın edi (basqa barlıq baǵdarlamalar 1080p sapasında kórsetiletuǵın edi).<ref name="engadget-4k1080psony">{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2015/09/15/sony-xperia-z5-premium-not-so-4k/|bet=Sony's 4K smartphone shows most content in 1080p|sáne=September 15, 2015|jumıs=Engadget|qaralǵan sáne=March 21, 2017}}</ref> 2017-jılı smartfon displeylerinde jańa tendenciyalar payda bola basladı. LG hám Samsung kompaniyaları ózleriniń joqarı klasslı smartfonların (LG G6 hám Galaxy S8) shıǵardı. Bul modeller ádettegi 16:9 formatınan uzınıraq formattaǵı displeylerge iye bolıp, ekrannıń korpusqa qatnası joqarı edi. Bul dizayn "ramkasız dizayn" dep te ataladı. Bunday dizaynlar displeydiń diagonal ólshemin úlkeytiwge múmkinshilik beredi, biraq 16:9 formatındaǵı sonday ólshemdegi displeylerge salıstırǵanda jińishkerek boladı.<ref name="ndtv-lgg6">{{Web deregi|url=http://gadgets.ndtv.com/mobiles/news/lg-g6-launched-at-mwc-2017-price-release-date-specifications-and-more-1663697|bet=LG G6 With 5.7-Inch FullVision Display, Google Assistant Launched at MWC 2017|sáne=February 26, 2017|jumıs=Gadgets360|baspaxana=NDTV|qaralǵan sáne=February 26, 2017}}</ref><ref name="verge-g6unveil">{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/circuitbreaker/2017/2/26/14741886/lg-g6-announced-specs-features-mwc-2017|bet=The LG G6 is sleek, solid, and surprisingly sensible|sáne=February 26, 2017|jumıs=The Verge|baspaxana=Vox Media|qaralǵan sáne=February 26, 2017}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.theverge.com/2017/3/29/15087530/samsung-galaxy-s8-announced-features-release-date-video-specifications|title=This is the Samsung Galaxy S8, coming April 21st|access-date=October 4, 2018}}</ref> 2017-jılı jáne bir keń tarqalǵan tendenciya - displeydiń joqarǵı orayında kamera hám basqa da sensorlar ushın arnalǵan kesik - xalıq tilinde "notch" (oyıq) dep atalatuǵın dizayn boldı.<ref>{{Cite news|url=https://www.livemint.com/Technology/YFHDoI8YuK4SkZqViPN4VN/Why-do-Android-phones-want-a-notch.html|title=Why do Android phones want a notch?|date=April 29, 2018|access-date=October 4, 2018}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.pcworld.com/article/3293447/android/android-phone-notch-requirements.html|title=Google thankfully bans Android phones with three notches or other exotic configurations|access-date=October 4, 2018}}</ref> Bul dizayn "shetten-shetke" displeylerdi jaratıwǵa múmkinshilik berdi, yaǵnıy displey qurılmanıń derlik pútkil biyikligin qaplap, joqarǵı tárepte az ǵana yamasa hesh qanday ramka qaldırmaydı, al tómengi tárepte de minimal ramka boladı. Bul dizayn ózgesheligi derlik bir waqıtta Sharp Aquos S2 hám Essential Phone modellerinde payda boldı.<ref>{{Cite news|url=https://www.phonearena.com/news/First-notch-phone-Sharp-not-Essential_id105608|title=What was the first phone with a notch? Answer may surprise you|access-date=October 4, 2018}}</ref> Bul modellerde kameralar ushın kishi dóńgelek kesikler bar edi. Bir ay ótpey-aq, iPhone X modeli shıqtı, onda keńirek kesik bolıp, onda kamera hám Face ID dep atalatuǵın betti skanerlew sisteması jaylasqan edi.<ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2017/11/how-devs-updated-their-apps-for-the-iphone-xs-screen-and-the-notch/2/|bet=How app developers and designers feel about the iPhone X—and the notch|avtor=Axon|at=Samuel|sáne=November 25, 2017|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=December 4, 2017}}</ref> 2016-jılǵı LG V10 modeli bul koncepciyanıń aldın ala úlgisi bolǵan edi. Onda ekrannıń bir bólegi sol joqarǵı múyeshtegi kamera átirapın qorshap turatuǵın edi. Bul zona "ekinshi" displey sıpatında marketing etilip, hár qıylı qosımsha funkciyalar ushın qollanılatuǵın edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.techradar.com/news/cut-it-out-a-brief-history-of-the-smartphone-notch|bet=Cut it out: how the smartphone notch became 'a thing'|avtor=Williams|at=Andrew|sáne=2018-11-14|til=en|jumıs=TechRadar|qaralǵan sáne=2020-02-25}}</ref> [[Fayl:SamsungGalaxyS20plus5G128G2020SMG9860TaiwanFrontReady20200910.jpg|nobaý|Samsung Galaxy S20 Plus modeliniń "tesik" kamerası bar displeyi]] Keyinirek bul ámeliyattıń basqa da variantları payda boldı, mısalı, "tesik" kamera (Honor View 20, Samsung Galaxy A8s hám Galaxy S10 modellerindegi sıyaqlı) - bul dizaynda "notch" oyıǵı ornına ekrannıń ishinde dóńgelek yamasa dóńgeleklengen tórt múyeshli kesik qollanıladı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.pocket-lint.com/phones/news/146822-hole-punch-camera-vs-notch-vs-slider-honor-samsung|bet=Is the hole-punch camera here to stay? We look at the pros and cons of the front camera design|sáne=2020-02-11|til=en-gb|jumıs=Pocket-lint|qaralǵan sáne=2020-02-25}}</ref> Al Oppo kompaniyası bolsa hesh qanday oyıǵı joq birinshi "tolıq ekranlı" telefonlardı shıǵardı,<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/reviews/oppo-find-x-review/|bet=Oppo Find X review: Sexier and more innovative than the Galaxy S9|avtor=Low|at=Aloysius|sáne=August 20, 2019|jumıs=CNET|qaralǵan sáne=February 26, 2020}}</ref> sonıń ishinde mexanikalıq aldıńǵı kamerası bar model de bar (Find X), onda kamera qurılmanıń joqarǵı bóliminen shıǵıp keledi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/circuitbreaker/2018/6/19/17476338/oppo-find-x-phone-announcement-specs-price|bet=Oppo's Find X ditches the notch for pop-up cameras|avtor=Seifert|at=Dan|sáne=2018-06-19|til=en|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=2020-02-25}}</ref> 2019-jılı Oppo kompaniyası aldıńǵı kameranı displeydiń astına jasırıp ornatıw múmkin bolǵan prototipti kórsetti. Bunda arnawlı jartılay móldir ekran strukturası qollanılıp, ol jaqtılıqtıń paneldiń astındaǵı súwret sensorına jetiwine múmkinshilik beredi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2019/6/26/18759380/under-display-selfie-camera-first-oppo-announcement|bet=Oppo unveils the world's first under-screen selfie camera|avtor=Byford|at=Sam|sáne=2019-06-26|til=en|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=2020-02-25}}</ref> Bul texnologiyanıń birinshi ámeliy qollanılıwı ZTE Axon 20 5G modelinde boldı, onda Visionox kompaniyası tárepinen islep shıǵarılǵan 32 MP sensorı qollanılǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2020/8/19/21376546/zte-smartphone-under-display-camera-axon-20-5g-renders-images|bet=Here's your best look yet at ZTE's first smartphone with an under-display camera|avtor=Peters|at=Jay|sáne=19 August 2020|jumıs=[[The Verge]]|qaralǵan sáne=1 September 2020}}</ref> Joqarı jańalanıw jiyiligine iye displeyler (mısalı, 60 Gc-ten joqarı bolǵan 90 Gc yamasa 120 Gc) 2017-jıldan baslap smartfonlarda payda bola basladı. Dáslep bul texnologiya tek "oyın" smartfonlarında, mısalı Razer Phone (2017) hám Asus ROG Phone (2018) modellerinde qollanıldı. Keyinirek ol Pixel 4 (2019) hám Samsung Galaxy S21 seriyası (2021) sıyaqlı flagman telefonlarda da keń tarqaldı. Joqarı jańalanıw jiyiligi tegis háreket hám tómen kiris keshigiwin támiyinleydi, biraq kóbinese batareya ómiriniń qısqarıwı esabınan. Sonlıqtan, qurılma joqarı jańalanıw jiyiligin óshirip qoyıw múmkinshiligin usınıwı múmkin, yamasa ekrandaǵı háreket az bolǵan jaǵdayda jańalanıw jiyiligin avtomatik túrde tómenletiwge konfiguraciya qılınıwı múmkin.<ref>{{Web deregi|url=https://www.digitaltrends.com/mobile/refresh-rate-smartphone-screen-explainer/|bet=What does a 90Hz or 120Hz refresh rate mean for your smartphone screen?|avtor=Jansen|at=Mark|sáne=19 July 2020|jumıs=[[Digital Trends]]|qaralǵan sáne=23 July 2020}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2018/6/7/17436168/android-gaming-rog-phone-computex-2018|bet=Android gaming phones have a lot of growing up to do|avtor=Savov|at=Vlad|sáne=2018-06-07|til=en|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=2021-05-26}}</ref> ==== Kóp tapsırmalı rejim ==== Smartfon displeyinde bir waqıtta bir neshe tapsırmanı orınlawdıń dáslepki implementaciyası 2012-jılǵı Samsung Galaxy S3 modelindegi súwret ishinde súwret video oynatıw rejimi ("pop-up play") hám oynap turǵan video miniatyuraları menen "tikkeley video dizimi" boldı. Bunıń birinshi variatı keyinirek programmalıq támiyinlew jańalanıwı arqalı 2011-jılǵı Samsung Galaxy Note modeline de qosıldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.sammobile.com/2012/12/13/n7000bls4tce-%E2%80%93-galaxy-note-android-4-1-2-jelly-bean-test-firmware/|bet=N7000UBLS4 – Galaxy Note Android 4.1.2 Jelly Bean TEST firmware From Tel Cel Mexico|sáne=2013-02-17|jumıs=SamMobile}}</ref> Sol jıldıń aqırında ekrandı bóliw rejimi Galaxy Note 2 modelinde engizildi, keyinirek "premium suite upgrade" arqalı Galaxy S3 modeline de qosıldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/samsungs-galaxy-s3-to-get-premium-suite-upgrade/|bet=Samsung's Galaxy S3 to get Premium Suite upgrade|avtor=Reisinger|at=Don|sáne=2012-12-07|til=en|jumıs=CNET}}</ref> Kompyuter hám noutbuklarǵa uqsas ayna rejiminiń eń dáslepki implementaciyası 2013-jılǵı Samsung Galaxy Note 3 modelinde boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.tomsguide.com/us/samsung-galaxy-note-3-guide,review-2906-3.html|bet=Samsung Galaxy Note 3 User Guide|avtor=|sáne=2013-09-07|til=en|jumıs=Tom's Guide}}</ref> === Jıynalmalı smartfonlar === Iyilgish displeylerdi qollanatuǵın smartfonlar óndiriw qárejetleri hám processleri múmkin bolǵan waqıtta ámelge asırılıwı múmkin dep boljanǵan edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.smh.com.au/technology/bendable-smartphones-arent-coming-anytime-soon-20131213-2zbtq.html|bet=Bendable smartphones aren't coming anytime soon|avtor=King|at=Ian|sáne=2013-12-15|jumıs=The Sydney Morning Herald|qaralǵan sáne=2019-02-05}}</ref> 2018-jıldıń noyabr ayında Royole startap kompaniyası birinshi kommerciyalıq jıynalmalı (búklemeli) smartfon - Royole FlexPai modelin tanıstırdı. Sol ayda Samsung óz baǵdarlamashılar konferenciyasında "Infinity Flex Display" texnologiyasın qollanǵan prototip telefondı kórsetti. Bul telefonnıń sırtqı tárepinde kishkene displey, al ashılǵanda planshet ólshemindegi úlken displey bar edi. Samsung kompaniyası shiysheniń ornına displeydi qaplaw ushın jańa polimer materialın da islep shıǵıwǵa tuwra kelgenin málim etti.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2018/11/8/18074838/samsung-foldable-phone-infinity-flex-display-technology-report|bet=The foldable phones are coming|avtor=Warren|at=Tom|sáne=2018-11-08|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=2019-02-05}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/circuitbreaker/2018/11/5/18067116/royole-flexpai-flexible-display-foldable-smartphone-tablet-pricing-features-release-date|bet=We tried the world's first folding phone, and it actually works|avtor=Statt|at=Nick|sáne=2018-11-05|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=2019-02-05}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2018/11/7/18072514/samsung-foldable-phone-screen-features-photos-sdc-2018|bet=This is Samsung's foldable smartphone|avtor=Warren|at=Tom|sáne=2018-11-07|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=2019-02-05}}</ref> Samsung 2019-jıldıń fevral ayında aldın kórsetilgen prototipke tiykarlanǵan Galaxy Fold modelin rásmiy túrde járiyaladı hám onıń aprel ayınıń aqırında satıwǵa shıǵarılıwı rejelestirilgen edi.<ref name="ars-galaxyfold">{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2019/02/samsungs-foldable-phone-is-finally-official-meet-the-galaxy-fold/|bet=Samsung's foldable phone is finally official—meet the Galaxy Fold|avtor=Dunn|at=Jeff|sáne=2019-02-20|til=en-us|jumıs=Ars Technica|qaralǵan sáne=2019-02-23}}</ref> Biraq dáslepki testlewshiler tárepinen displey hám búklew mexanizminde hár qıylı bekkemlik máseleleri anıqlanǵannan soń, Galaxy Fold modeliniń shıǵarılıwı dizayndı ózgertiw ushın sentyabr ayına shekem keyinge qaldırıldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2019/9/5/20850693/samsung-galaxy-fold-hands-on-ifa-2019-fixed-display-hinge|bet=How Samsung fixed the Galaxy Fold|avtor=Warren|at=Tom|sáne=2019-09-05|til=en|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=2020-02-25}}</ref> 2019-jıldıń noyabr ayında Motorola kompaniyası bul koncepciyanıń ózgeshe variantın - Razr modeliniń jańa interpretaciyasın tanıstırdı. Bul modelde gorizontal baǵıtta búkleniwshi displey qollanılıp, burınǵı sol atamadaǵı knopkalı telefonlar seriyasınan ilham alınǵan qaqpaqlı dizayn jaratıldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2019/11/13/20963294/motorola-razr-new-foldable-smartphone-android-hands-on-flip-phone-photos-video|bet=Motorola resurrects the Razr as a foldable Android smartphone|avtor=Gartenberg|at=Chaim|sáne=2019-11-13|til=en|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=2020-02-25}}</ref> Kelesi jıldıń fevral ayında Samsung kompaniyası usıǵan uqsas Galaxy Z Flip qurılmasın kórsetti.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/samsung-galaxy-z-flips-foldable-glass-screen-already-more-impressive-than-razr/|bet=Samsung Galaxy Z Flip's foldable glass screen: Already more impressive than the Razr|avtor=Dolcourt|at=Jessica|til=en|jumıs=CNET|qaralǵan sáne=2021-05-26}}</ref> === 2010-jıllardaǵı basqa da rawajlanıwlar === Barmaq izi oqıwshısı ornatılǵan birinshi smartfon 2011-jılı shıǵarılǵan Motorola Atrix 4G boldı.<ref name="Fingerprint Scanner On Phones: History & Evolution, But Do We Really Need That?">{{Web deregi|url=https://www.igadgetsworld.com/fingerprint-scanner-history-evolution-but-do-we-really-need-that/|bet=Fingerprint Scanner On Phones: History & Evolution, But Do We Really Need That?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200726202349/https://www.igadgetsworld.com/fingerprint-scanner-history-evolution-but-do-we-really-need-that/|arxivsáne=July 26, 2020|sáne=April 17, 2016|baspaxana=Web cusp|qaralǵan sáne=March 15, 2018}}</ref> 2013-jıldıń sentyabr ayında iPhone 5S modeli AQSH-taǵı iri mobil baylanıs operatorlarında Atrix-ten keyingi bul texnologiyanı qollanǵan birinshi smartfon sıpatında tanıstırıldı.<ref name="The Verge announcement">{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2013/9/10/4715372/confirmed-apple-iphone-5s-will-include-touch-id-fingerprint-scanner|bet=Apple's new iPhone will read your fingerprint|avtor=Newton|at=Casey|sáne=September 10, 2013|jumıs=[[The Verge]]|qaralǵan sáne=September 11, 2013}}</ref> Jáne de [[IPhone|iPhone]] bul koncepciyanı keń qollanıwqa engizdi. Tutınıwshılar arasında barmaq izin oqıw texnologiyasınıń keń tarqalıwına kesent bolǵan tosqınlıqlardıń biri qáwipsizlik máselesi edi, biraq [[Apple Inc.|Apple]] bul máseleni sheshti. Olar barmaq izi maǵlıwmatların telefon ishindegi A7 processorında shifrlew, sonday-aq bul informaciyaǵa úshinshi tárep qosımshalarınıń kirip alıw múmkinshiligin sheklew hám onı [[iCloud]] yamasa Apple serverlerinde saqlamaw arqalı qáwipsizlikti támiyinledi.<ref>{{Web deregi|url=https://gadgets.ndtv.com/mobiles/news/touch-id-inside-the-fingerprint-scanner-on-apples-iphone-5s-417141|bet=Touch ID: Inside the fingerprint scanner on Apple's iPhone 5s|sáne=September 11, 2013|til=en|jumıs=NDTV Gadgets 360|qaralǵan sáne=25 January 2021}}</ref> 2012-jılı Samsung Galaxy S3 (GT-i9300) modelin tanıstırdı. Bul modelde qosımsha ornatılatuǵın sımsız zaryadlaw, qalqıp shıǵatuǵın video oynatıw, 4G-LTE variant (GT-i9305) hám tórt yadrolı processor kirgizilgen edi. 2013-jılı Fairphone kompaniyası London Dizayn Festivalında óziniń birinshi "sociallıq jaqtan etikalıq" smartfonın tanıstırdı. Bul smartfon óndiris ushın materiallar alıw máselesine itibar qarattı.<ref name="Fair">{{Cite news|title=Why is Apple so shifty about how it makes the iPhone?|url=https://www.theguardian.com/commentisfree/2013/sep/23/apple-shifty-about-making-iphone?CMP=EMCNEWEML6619I2&et_cid=50104&et_rid=7107573&Linkid=http%3a%2f%2fwww.theguardian.com%2fcommentisfree%2f2013%2fsep%2f23%2fapple-shifty-about-making-iphone|access-date=September 24, 2013|newspaper=The Guardian|date=September 23, 2013|first=George|last=Monbiot}}</ref> 2015-jılı Shiftphone kompaniyası da usınday smartfon shıǵardı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.gruenderszene.de/allgemein/shiftphone-fairphone-deutschland-test|bet=So gut ist das erste Fairphone aus Deutschland|avtor=Schröder|at=Horst|sáne=4 April 2016|jumıs=www.gruenderszene.de|qaralǵan sáne=5 September 2018}}</ref> 2013-jıldıń aqırında QSAlpha kompaniyası tolıǵı menen qáwipsizlik, shifrlaw hám jeke adamdı qorǵawǵa arnalǵan smartfonnıń óndirisin basladı.<ref>{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2013/10/09/quasar-iv-encrypted-ninja-smartphone-goes-into-production-despite-indiegogo-failure/?ncid=tcdaily|bet=Quasar IV Encrypted Ninja Smartphone Goes Into Production, Despite Indiegogo Failure|avtor=Etherington|at=Darrell|sáne=October 10, 2013|jumıs=TechCrunch|baspaxana=Verizon Media|qaralǵan sáne=October 10, 2013}}</ref> 2013-jıldıń oktyabr ayında Motorola Mobility kompaniyası Project Ara joybarın járiyaladı. Bul modulli smartfon platformasınıń koncepciyası bolıp, paydalanıwshılarǵa magnit arqalı ramkaǵa bekitiletuǵın qosımsha moduller járdeminde óz telefonların ózgertiw hám jańalaw imkaniyatın bermekshi edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2013/10/29/5041336/motorola-project-ara-modular-smartphones|bet=Motorola reveals ambitious plan to build modular smartphones|avtor=Byford|at=Sam|sáne=29 October 2013|jumıs=The Verge|baspaxana=Vox Media|qaralǵan sáne=29 October 2013}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://news.cnet.com/8301-1035_3-57609735-94/motorola-unveils-project-ara-for-custom-smartphones/|bet=Motorola unveils Project Ara for custom smartphones|avtor=Musil|at=Steven|sáne=29 October 2013|jumıs=CNET|baspaxana=CBS Interactive|qaralǵan sáne=29 October 2013}}</ref> Google kompaniyası Motorola Mobility bólimin Lenovo kompaniyasına satqannan soń da Ara joybarın ózinde qaldırdı, biraq 2016-jılı onı toqtattı.<ref name="verge-cancelled">{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2016/9/2/12775922/google-project-ara-modular-phone-suspended-confirm|bet=Google confirms the end of its modular Project Ara smartphone|sáne=September 2, 2016|jumıs=The Verge|baspaxana=Vox Media|qaralǵan sáne=2 September 2016}}</ref> Sol jılı LG hám Motorola kompaniyaları sheklengen túrde modulli aksessuarlardı qollaytuǵın smartfonlardı tanıstırdı; LG G5 modeli batareya bólimin alıp taslaw arqalı aksessuarlardı ornatıwǵa múmkinshilik berse,<ref name="ars-g5unveil">{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2016/02/lg-g5-hands-on-lg-may-have-made-the-most-innovative-phone-of-mwc/|bet=LG G5 hands-on—LG may have made the most innovative phone of MWC|sáne=February 21, 2016|jumıs=Ars Technica|qaralǵan sáne=21 February 2016}}</ref> Moto Z modeli qurılmanıń arqa tárepine magnit arqalı bekitiletuǵın aksessuarlardı paydalandı.<ref name="cnet-motoz">{{Web deregi|url=http://www.cnet.com/products/motorola-moto-z/|bet=Motorola's new Moto Z ditches the headphone jack, adds hot-swapping magnetic modular accessories|jumıs=CNET|baspaxana=CBS Interactive|qaralǵan sáne=9 June 2016}}</ref> Microsoft, Motorolanıń qısqa múddetli "Webtop" koncepciyasın keńeytip, Windows 10 operaciyalıq sistemasınıń telefonlar ushın qollanılatuǵın funkcionallıǵın ashıp berdi, bul funkcionallıq qollaw kórsetiletuǵın qurılmalardı kompyuter stilindegi desktop ortalıǵı menen paydalanıw ushın qosıwǵa múmkinshilik beredi.<ref name="time-msw10">{{Web deregi|url=https://time.com/4121314/microsoft-continuum/|bet=Inside Microsoft's Plan to Unlock the Full Power of Your Phone|sáne=November 20, 2015|jumıs=[[Time (magazine)|Time]]|qaralǵan sáne=21 March 2017}}</ref><ref name="verge-displaydock">{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2015/10/6/9453577/microsoft-display-dock-announced-price-release-date-continuum|bet=Microsoft's new Display Dock transforms your Windows 10 mobile into a PC|avtor=Miller|at=Ross|sáne=October 6, 2015|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=October 6, 2015}}</ref> Samsung hám LG paydalanıwshılar almastıra alatuǵın batareyaları bar joqarı dárejeli qurılmalardı usınıwshı "aqırǵı turǵan" óndiriwshiler bolıp esaplanatuǵın edi. Biraq 2015-jılı Samsung Apple tárepinen ornatılǵan minimalizm baǵdarına boysınıp, paydalanıwshı almastıra almaytuǵın batareyası bar Galaxy S6 nı tanıstırdı. Bunnan tısqarı, Samsung MHL, MicroUSB 3.0, suwǵa shıdamlılıq hám MicroSD karta qollawı sıyaqlı uzaq waqıttan beri qollanılıp kiyatırǵan funkciyalardı alıp taslaǵanı ushın sınǵa ushıradı, olardıń ishinde sońǵı ekewi 2016-jılı Galaxy S7 hám S7 Edge penen qaytıp keldi. 2015-jılǵa kelip, smartfonǵa iyelik etiwdiń global medianası 43% boldı.<ref>{{Cite news|title=This map shows the percentage of people around the world who own smartphones|url=http://www.businessinsider.com/how-many-people-own-smartphones-around-the-world-2016-2?IR=T}}</ref> Statista nıń boljawı boyınsha, 2020-jılı 2.87 milliard adam smartfonǵa iye boladı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.statista.com/statistics/330695/number-of-smartphone-users-worldwide/|bet=Number of smartphone users worldwide 2014-2020 {{!}} Statista|jumıs=Statista|qaralǵan sáne=23 May 2017}}</ref> Sol on jıllıq ishinde, LTE uyalı tarmaǵınıń tez jayılıwı hám smartfonlardıń keń taralıwı televidenie xızmetlerin translyaciyalaw hám oǵan sáykes mobil TV qosımshalarınıń ataqlılıǵın arttırdı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.thehindubusinessline.com/info-tech/in-4g-era-app-video-streaming-experience-key-for-brand-loyalty-report/article9035994.ece|bet=In 4G era, app, video streaming experience key for brand loyalty: Report|sáne=2016-08-26|til=en|jumıs=www.thehindubusinessline.com|qaralǵan sáne=2023-01-20}}</ref> 2016-jılı keń tarala baslaǵan tiykarǵı texnologiyalarǵa smartfonlarǵa baǵdarlanǵan virtual reallıq hám tolıqtırılǵan reallıq tájiriybelerine itibar qaratıw, jańadan engizilgen USB-C baylanıstırǵıshı hám jetilistirilgen LTE texnologiyaları kiredi.<ref name="pcw-2016trends">{{Web deregi|url=http://www.pcworld.com/article/3030317/phones/7-smartphone-trends-to-watch-this-year.html|bet=7 exciting smartphone trends to watch in 2016: VR, super-fast LTE, and more|sáne=February 5, 2016|jumıs=PC World|qaralǵan sáne=21 March 2017}}</ref> 2016-jılı desktop kompyuterleriniń operaciyalıq sistemalarınan belgili bolǵan dúzetiwge bolatuǵın ekran ajıratımlılıǵı quwattı únemlew ushın smartfonlarǵa engizildi, al ózgermeli ekran jańalanıw tezligi 2020-jılı keń tarqaldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.slashgear.com/galaxy-note-7-power-saving-mode-lowers-resolution-to-save-battery-03450613/|bet=Galaxy Note 7 power saving mode lowers resolution to save battery|sáne=3 August 2016|jumıs=SlashGear|qaralǵan sáne=31 October 2021}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.androidauthority.com/samsung-display-adaptive-refresh-rate-1146678/|bet=Samsung's adaptive refresh rate tech could be coming to a phone near you|sáne=11 August 2020|jumıs=Android Authority|qaralǵan sáne=31 October 2021}}</ref> 2018-jılı OLED displeylerge ornatılǵan barmaq izi oqıwshılarına iye birinshi smartfonlar járiyalandı, bunnan soń 2019-jılı Samsung Galaxy S10 da ultraseslik sensordı qollanıw ámelge asırıldı.<ref>{{Cite news|url=https://www.theverge.com/circuitbreaker/2018/1/9/16867536/vivo-fingerprint-reader-integrated-display-biometric-ces-2018|title=I tried the first phone with an in-display fingerprint sensor|access-date=2018-10-04}}</ref><ref name="verge-s10unveil">{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2019/2/20/18232248/samsung-galaxy-s10-plus-camera-price-release-date-features-size-photos-hands-on-video|bet=Samsung officially announces the Galaxy S10 and S10 Plus, starting at $899|avtor=Seifert|at=Dan|sáne=2019-02-20|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=2019-02-20}}</ref> 2019-jılı shıǵarılǵan smartfonlardıń kópshiliginde birneshe kamera bar, IP67 hám IP68 reytingleri menen suwǵa shıdamlı, hám betti tanıw yamasa barmaq izi skanerleri arqalı qulıptan shıǵarıladı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.telcoworld.com.au/news-blog/seven-new-smartphone-features-for-2019/|bet=Seven New Smartphone Features For 2019 - TelcoWorld Corp. Melbourne Mobile Phone Repairs}}</ref> [[Fayl:Smartphone_camera_controls_popularized_by_iOS_7_(added_width).svg|nobaý|Kamera kóriniw maydanınıń bul dúzilisi birinshi ret 2013-jılı Apple tárepinen iOS 7 de engizilgen. 2010-jıllardıń aqırına qaray, basqa birneshe smartfon óndiriwshileri óz dúzilislerin taslap, usı dúzilistiń variantların qollandı.]] Apple tárepinen birinshi bolıp ámelge asırılǵan dizaynlar basqa óndiriwshiler tárepinen birneshe márte qaytalanǵan. Bularǵa batareyanı almastırıwǵa múmkinshilik bermeytuǵın jabıq korpus, fizikalıq audio baylanıstırǵıshtıń joqlıǵı (2016-jıldan baslap iPhone 7 den), ekrannıń joqarǵı bóliminde qulaqlıq hám aldıńǵı kamera hám sensorlar ushın kesilgen maydan (xalıq arasında "notch" dep ataladı; 2017-jıldan baslap iPhone X ten), jetkerip beriw komplektinen zaryadlaw diywal adapteriniń alıp taslanıwı (2019-jıldan baslap iPhone 12 den), hám dóńgelek hám ádette bir túsli zatvor túymesi menen kamera interfeysi hám perpendikulyar tekst penen kamera rejimin tańlawshı hám foto hám video ushın ayırım kamera rejimleri (2013-jıldan baslap iOS 7 den) kiredi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.androidauthority.com/samsung-headphone-jack-ads-1017246/|bet=Samsung is hiding its ads that made fun of Apple's removal of headphone jack|sáne=8 August 2019|til=en|jumıs=Android Authority|qaralǵan sáne=17 October 2022}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.businessinsider.com/apple-vs-the-notch-asus-oppo-xiaomi-smartphone-makers-2019-6?op=1|bet=Apple's iPhone X introduced the 'notch' trend 2 years ago. Now, smartphone makers are trying to kill it once and for all.|avtor=Smith|at=Dave|sáne=2019-06-06|jumıs=Business Insider|qaralǵan sáne=17 October 2022}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://mashable.com/article/xiaomi-ditches-charger-brick-after-mocking-apple|bet=Xiaomi ditches chargers for the Mi 11 after mocking Apple's similar move|avtor=Rosenberg|at=Adam|sáne=26 December 2020|til=en|jumıs=Mashable|qaralǵan sáne=17 October 2022}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.ndtv.com/offbeat/xiaomi-removes-charger-from-box-after-mocking-apple-for-it-2344556|bet=Xiaomi Removes Charger From Box After Mocking Apple For It|sáne=2020-12-28|jumıs=NDTV.com|qaralǵan sáne=17 October 2022}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.techgamingreport.com/after-apple-xiaomi-and-samsung-the-next-mobile-manufacturer-falls-apart/|bet=After Apple, Xiaomi and Samsung: The next mobile manufacturer falls apart|avtor=Robbins|at=Ebenezer|sáne=11 September 2022|jumıs=Tech Gaming Report|qaralǵan sáne=17 October 2022}}</ref> === 2020-jıllardaǵı basqa rawajlanıwlar === 2020-jılı joqarı tezlikli 5G tarmaq múmkinshiligine iye birinshi smartfonlar járiyalandı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.crn.com/news/mobility/10-mobile-trends-to-watch-out-for-in-2020|bet=10 Mobile Trends To Watch Out For In 2020|avtor=Alspach|at=Kyle|sáne=17 October 2019|jumıs=CRN|qaralǵan sáne=10 February 2021}}</ref> 2020-jıldan baslap, smartfonlar burınnan berilip kelgen quwat adapteri hám qulaqlıq sıyaqlı ápiwayı aksessuarlar menen az-azdan jetkerilip atır. Bul tendenciya Apple kompaniyasınıń iPhone 12 úlgisi menen baslandı, keyin Samsung hám Xiaomi kompaniyaları sáykes túrde Galaxy S21 hám Mi 11 úlgilerinde usı joldı qollandı, bul haqqında bir neshe ay aldın reklamalar arqalı mazaq etken bolsa da. Bul qádemniń sebebi sıpatında ekologiyalıq iz qaldırıwdı azaytıw kórsetilgen, biraq jańa úlgiler qollaytuǵın joqarı zaryadlaw tezliklerine erisiw ushın óz ekologiyalıq izi bar jańa zaryadlaǵıshtı ayırım qaptamada jetkeriw talap etiledi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.hngn.com/articles/233701/20201228/samsung-xiaomi-remove-charger-smartphones-mocking-apple.htm|bet=Samsung, Xiaomi Remove Charger From Smartphones After Mocking Apple|avtor=Tranate|at=Jess|sáne=28 December 2020|til=en|jumıs=HNGN - Headlines & Global News|qaralǵan sáne=27 September 2021}}</ref> [[Fayl:Librem5_phone_convergence_-_screen_keyboard_mouse.jpg|nobaý|Mobil/desktop jaqınlasıwı: Librem 5 smartfonın ápiwayı desktop kompyuteri sıpatında paydalanıwǵa boladı.]] 2020-jıllarda PinePhone hám Librem 5 smartfonlarınıń rawajlanıwı menen, smartfonlar ushın [[ashıq kodlı]] GNU/Linux [[Operatsion sistema|operaciyalıq sistemasın]] [[IOS|iOS]] hám [[Android]] sistemalarına tiykarǵı alternativa etiw boyınsha kúshli háreketler ámelge asırılmaqta.<ref>{{Cite news|title=The $149 Smartphone That Could Bring The Linux Mobile Ecosystem to Life|url=https://www.vice.com/en/article/v7e77y/the-dollar149-smartphone-that-could-bring-the-linux-mobile-ecosystem-to-life|access-date=30 January 2022|language=en}}</ref><ref>{{Cite news|title=PinePhone KDE Linux phone is getting ready for pre-orders|url=https://www.zdnet.com/article/pinephone-kde-linux-phone-is-getting-ready-for-pre-orders/|access-date=30 January 2022|language=en}}</ref><ref>{{Cite news|title=Purism's Librem 5 phone starts shipping—a fully open GNU/Linux phone|url=https://arstechnica.com/gadgets/2019/09/purisms-librem-5-phone-starts-shipping-a-fully-open-gnulinux-phone/|access-date=30 January 2022|date=26 September 2019|language=en-us}}</ref> Sonıń menen bir qatarda, baylanıslı [[Programmalıq támiynat|baǵdarlamalıq támiynat]] (konvergentli<ref>{{Cite news|title=Maui Project Wants to Bring Convergent Apps to Linux Desktops and Android|url=https://9to5linux.com/maui-project-convergent-apps-linux-and-android|access-date=30 January 2022|date=16 February 2020}}</ref> hám gibrid qosımshalardan tısqarı) smartfonlardı [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]], [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]] hám monitor menen baylanıstırıp, desktop kompyuteri sıyaqlı qollanıwǵa múmkinshilik berdi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.techdrivein.com/2019/03/purism-linux-os-convergence.html|bet=Purism: A Linux OS is talking Convergence again|avtor=Jose|at=Manuel}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.phoronix.com/scan.php?page=news_item&px=PureOS-Convergence|bet=Purism's PureOS Proclaims Convergence Success For Mobile & Desktop Support - Phoronix|avtor=Larabel|at=Michael|jumıs=Phoronix}}</ref><ref name="maui">{{Cite news|title=Maui Shell is Here, Ushering in a New Era of Desktop Linux|url=https://news.itsfoss.com/maui-shell-unveiled/|access-date=16 January 2022|date=30 December 2021}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://puri.sm/posts/desktop-and-phone-convergence/|bet=Desktop and Phone Convergence|avtor=Hamner|at=David|sáne=29 September 2020|jumıs=Purism|qaralǵan sáne=30 January 2022}}</ref> 2020-jıllardıń basında, óndiriwshiler jergilikli jer ústi baylanıs infrastrukturaları, mısalı sımlı hám uyalı tarmaqlar joq bolǵan shetki aymaqlarda paydalanıw ushın smartfon qurılmalarına sputniklik baylanıs funkciyasın qosıp basladı. Ádettegi telefonlardaǵı antenna sheklewleri sebepli, ámelge asırıwdıń dáslepki basqıshlarında sputniklik baylanıs tek sputniklik xabar almasıw hám sputniklik ayrıqsha jaǵday xızmetleri menen sheklengen boladı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/qualcomm-snapdragon-satellite-messaging-android-211037007.html|bet=Qualcomm's Snapdragon Satellite will let Android phones text off the grid|sáne=January 5, 2023|til=en-US|jumıs=Engadget|qaralǵan sáne=2023-01-15}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://qz.com/the-problems-with-elon-musks-satellite-phone-plan-1849462167|bet=The problems with Elon Musk's satellite phone plan|sáne=2022-08-26|til=en|jumıs=Quartz|qaralǵan sáne=2023-01-15}}</ref> == Apparatlıq támiynat == [[Fayl:Samsung_Galaxy_S6_edge_(17448278539).jpg|nobaý|Aralıqtan basqarıw pulti sıpatında paydalanıw ushın ústinde infraqızıl nur shıǵarǵıshı bar smartfon]] Ádettegi smartfon bir neshe metal-oksid-yarımótkizgish (MOS) integral sxema (IC) chiplerin óz ishine aladı,<ref name="Kim">{{Cite book|title=RF and mm-Wave Power Generation in Silicon|date=2015}}</ref> olar óz gezeginde milliardlaǵan kishi MOS maydan-effektli tranzistorlardı (MOSFET) qamtıydı.<ref name="uspto">{{Web deregi|url=https://www.uspto.gov/about-us/news-updates/remarks-director-iancu-2019-international-intellectual-property-conference|bet=Remarks by Director Iancu at the 2019 International Intellectual Property Conference|sáne=June 10, 2019|jumıs=[[United States Patent and Trademark Office]]|qaralǵan sáne=20 July 2019}}</ref> Ádettegi smartfonda tómendegi MOS IC chipleri boladı:<ref name="Kim" /> * Qollanba processorı (CMOS sistema-chipte) * Flesh-yadı (qalqıwshı-zatvorlı MOS yadı) * Uyalı modem (bazalıq jiyilik RF CMOS) * RF qabıllaǵısh-uzatqısh (RF CMOS) * Telefon kamerasınıń súwret sensorı (CMOS súwret sensorı) * Quwat basqarıw integral sxeması (quwat MOSFETleri) * Displey drayveri (LCD yamasa LED drayveri) * Sımsız baylanıs chipleri (Wi-Fi, Bluetooth, GPS qabıllaǵısh) * Ses chipi (audio kodek hám quwat kúsheytkish) * Giroskop * Sıyımlı sensorlı ekran kontrolleri (ASIC hám DSP)<ref name="Kim">{{Cite book|title=RF and mm-Wave Power Generation in Silicon|date=2015}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFKim2015">Kim, Woonyun (2015). [https://books.google.com/books?id=PzzLAwAAQBAJ&pg=PA89 "CMOS power amplifier design for cellular applications: an EDGE/GSM dual-mode quad-band PA in 0.18 μm CMOS"]. In Wang, Hua; Sengupta, Kaushik (eds.). ''RF and mm-Wave Power Generation in Silicon''. [[Academic Press]]. pp.&nbsp;89–90. [[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/978-0-12-409522-9|<bdi>978-0-12-409522-9</bdi>]].</cite></ref><ref>{{Cite book|title=2010 CMOS Emerging Technologies Conference Presentation Slides|date=May 2010}}</ref> * RF quwat kúsheytkishi (LDMOS)<ref name="Baliga2005">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=StJpDQAAQBAJ|title=Silicon RF Power MOSFETS|date=2005}}</ref><ref name="Asif">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=yg1mDwAAQBAJ&pg=PT128|title=5G Mobile Communications: Concepts and Technologies|date=2018}}</ref><ref name="NXP-LDMOS">{{Web deregi|url=https://www.nxp.com/products/rf/rf-power/ldmos-products-and-solutions:RF-LDMOS-Products-Sol|bet=LDMOS Products and Solutions|jumıs=[[NXP Semiconductors]]|qaralǵan sáne=4 December 2019}}</ref> Ayırımları FM radio qabıllaǵısh, apparatlıq xabarlandırıw LED indikatorı hám aralıqtan basqarıw ushın infraqızıl uzatqısh penen de úskenelengen. Bir neshe modellerde qosımsha sensorlar bar, mısalı, átiraptaǵı temperaturanı ólshew ushın termometr, ıǵallıqtı ólshew ushın gigrometr hám ultrafiolet nurların ólshew ushın sensor. Belgili maqsetler ushın jobalanǵan bir neshe smartfonlar ádettegiden tıs apparatlıq qurallar menen úskenelengen, mısalı, proektor (Samsung Beam i8520 hám Samsung Galaxy Beam i8530), optikalıq zum obektivleri (Samsung Galaxy S4 Zoom hám Samsung Galaxy K Zoom), jıllılıq kamerası, hátte PMR446 (raciya) qabıllaǵısh-uzatqıshı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.trustedreviews.com/reviews/cat-s60-camera-and-thermal-imaging-page-3|bet=Camera and thermal imaging Review|sáne=11 November 2016|til=en|jumıs=Trusted Reviews|qaralǵan sáne=19 April 2021}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://veditto.com/ulefone-armor-3t-review|bet=Ulefone Armor 3T Review: A Digital Walkie-Talkie Smartphone|avtor=Chopra|at=Purvi|sáne=19 November 2018|jumıs=Veditto|qaralǵan sáne=19 April 2021}}</ref> === Oraylıq processor blogı === Smartfonlarda kompyuterlerdegige uqsas oraylıq processor blokları (CPU) bar, biraq olar tómen quwat ortalıqlarında islew ushın optimallastırılǵan. Smartfonlarda CPU ádette CMOS (komplementar metal-oksid-yarımótkizgish) sistema-chipte (SoC) qollanba processorına birigip jaylasqan.<ref name="Kim">{{Cite book|title=RF and mm-Wave Power Generation in Silicon|date=2015}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFKim2015">Kim, Woonyun (2015). [https://books.google.com/books?id=PzzLAwAAQBAJ&pg=PA89 "CMOS power amplifier design for cellular applications: an EDGE/GSM dual-mode quad-band PA in 0.18 μm CMOS"]. In Wang, Hua; Sengupta, Kaushik (eds.). ''RF and mm-Wave Power Generation in Silicon''. [[Academic Press]]. pp.&nbsp;89–90. [[ISBN (identifier)|ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/978-0-12-409522-9|<bdi>978-0-12-409522-9</bdi>]].</cite></ref> Mobil CPU ónimdarlıǵı tek taktlıq jiyilikke (ádette gerc eselerinde beriledi)<ref>{{Web deregi|url=http://www.cpu-world.com/Glossary/C/CPU_Frequency.html|bet=CPU Frequency|sáne=25 March 2008|jumıs=CPU World Glossary|baspaxana=CPU World|qaralǵan sáne=1 January 2010}}</ref> ǵana emes, sonday-aq yadtıń ierarxiyasına da baylanıslı. Usı qıyınshılıqlarǵa baylanıslı, mobil telefon CPU-larınıń ónimdarlıǵı kóbinese jiyi qollanılatuǵın qosımshalarda haqıyqıy nátiyjeli ónimdarlıqtı ólshew ushın hár qıylı standartlastırılǵan sınaqlardan alınǵan ballar menen anıǵıraq beriledi. [[Fayl:TouchWiz_2013_device_options.png|nobaý|Samsung Mobile kompaniyasınıń TouchWiz paydalanıwshı interfeysiniń 2013-jılǵı "Qurılma parametrleri" menyusı, quwat túymesin bir sekund basıp turıw arqalı ashıladı]] [[Fayl:HTC_Desire_-_optic_navigation.jpeg|nobaý|HTC Desire, optikalıq trekpad hám izlew túymesi bar 2010-jılǵı smartfon]] Smartfonlar ádette quwat túymesi hám dawıs kúshi túymeleri menen úskenelengen. Geypara dawıs kúshi túymeleri birlestirilgen. Ayırımları arnawlı kamera ısırıw túymesi menen úskenelengen. Sırtta paydalanıw ushın arnalǵan qurılmalar "SOS" ayrıqsha jaǵday qońırawı hám "PTT" (basıp sóylew) túymesi menen úskeneleniwi múmkin. 2010-jıllar dawamında úy hám navigaciya túymeleri sıyaqlı aldıńǵı táreptegi fizikalıq túymelerdiń bolıwı azayıp, olardıń ornın sıyımlı sensorlı datchikler hám virtual (ekrandaǵı) túymeler iyeley basladı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.techradar.com/best/best-rugged-smartphones|bet=Best rugged smartphones of 2021: waterproof, shockproof and IP68 mobiles|avtor=Athow|at=Desire|sáne=2021-03-09|til=en|jumıs=TechRadar|qaralǵan sáne=18 June 2021}}</ref> Klassikalıq mobil telefonlar sıyaqlı, Samsung Omnia II sıyaqlı dáslepki smartfonlar da telefon qońırawların qabıllaw hám biykarlaw ushın túymeler menen úskenelengen edi. Telefon qońırawlarınan tısqarı funkcionallıqtıń rawajlanıwına baylanıslı, bular "menyu" (sonday-aq "opciyalar" dep te ataladı), "artqa" hám "tapsırmalar" sıyaqlı navigaciya túymeleri menen almastırıldı. HTC Desire sıyaqlı 2010-jıllardıń basındaǵı ayırım smartfonlar qosımsha túrde veb-izlew sistemasına yamasa qosımshalardıń ishki izlew funkciyasına tez kiriw ushın "Izlew" túymesi (🔍) menen úskenelengen edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.androidpolice.com/2019/11/13/the-menu-navigation-button-has-finally-been-retired-in-android-10/|bet=The menu navigation button has finally been retired in Android 10|avtor=Corbin Davenport|sáne=2019-11-13|til=en|qaralǵan sáne=2021-06-20}}</ref> 2013-jıldan baslap, iPhone 5s hám Samsung Galaxy S5 modellerinen baslap, smartfonlardıń úy túymelerine barmaq izi skanerleri birlestirile basladı. Funkciyalar túyme kombinaciyalarına tayınlanıwı múmkin. Mısalı, ekran súwretlerin ádette úy hám quwat túymelerin paydalanıp alıwǵa boladı, bunda iOS-te qısqa basıw, al eń keń tarqalǵan eki [[mobil operaciyalıq sistema]] bolǵan [[Android]] OS-te bir sekund basıp turıw kerek. Fizikalıq úy túymesi joq smartfonlarda ádette quwat túymesi menen birge dawıs páseytiw túymesi basıladı. Ayırım smartfonlarda navigaciya túymeleri panelinde yamasa quwat túymesi menyusında ekran súwreti hám múmkin bolǵan ekran jazıw tez kiriw sіltemeleri bar.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/21340137/apple-iphone-screenshots-ios-how-to-take|bet=How to take screenshots on your iPhone|avtor=Krasnoff|at=Barbara|sáne=2020-07-27|til=en|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=21 June 2021}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.droidviews.com/how-to-take-screenshot-on-lg-g3/|bet=How to Take Screenshot on LG G3 (3 Methods)|sáne=2014-08-14|jumıs=DroidViews|qaralǵan sáne=21 June 2021}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.naldotech.com/screenshot-samsung-galaxy-note-20-ultra/|bet=4 Ways To Take a Screenshot on the Samsung Galaxy Note 20 and Note 20 Ultra - NaldoTech|sáne=2020-08-20|qaralǵan sáne=21 June 2021}}</ref> === Displey === [[Fayl:Livraria_do_Senado_(22622160063).jpg|nobaý|Smartfonnıń sensorlı ekranı]] Smartfonlardıń tiykarǵı ózgeshelikleriniń biri - bul ekran. Qurılmanıń dizaynına baylanıslı, ekran qurılmanıń aldıńǵı betiniń kópshilik bólimin yamasa derlik barlıǵın qaplaydı. Kóplegen smartfon displeyleriniń aspekt qatnası 16:9, biraq 2017-jıldan baslap biyigirek aspekt qatnasları keńirek tarqaldı, sonday-aq displey betin shetlerine múmkin bolǵanınsha jaqınlastırıp, jiyeklerdi joq qılıw maqseti de payda boldı. ==== Ekran ólshemleri ==== Ekran ólshemleri diagonal dyuymler menen ólshenedi. Ekranı 5.2 dyuymnen úlken telefonlar kóbinese "fabletler" dep ataladı. Ekranı 4.5 dyuymnen úlken smartfonlardı tek bir qol menen paydalanıw ádette qıyın, sebebi kópshilik bas barmaqlar pútkil ekran betine jete almaydı; olardı qolda jıljıtıw, bir qolda uslap ekinshi qol menen basqarıw yamasa eki qoldı da paydalanıp turıp isletiw kerek bolıwı múmkin. Dizayndaǵı jetiskenlikler sebepli, úlken ekranlı hám "shetten-shetke" dizaynǵa iye ayırım zamanagóy smartfonlar ergonomikasın jaqsılaytuǵın ıqsham qurılısqa iye, al biyigirek aspekt qatnaslarına ótiw kishirek 16:9 displeyler menen baylanıslı ergonomikanı saqlap qalıp, úlkenirek ekran ólshemlerine iye telefonlarǵa alıp keldi.<ref name="phonearena-s7edgenotphablet">{{Web deregi|url=http://www.phonearena.com/news/Dont-call-it-a-phablet-the-5.5-Samsung-Galaxy-S7-Edge-is-narrower-than-many-5.2-devices_id79482|bet=Don't call it a phablet: the 5.5" Samsung Galaxy S7 Edge is narrower than many 5.2" devices|sáne=March 21, 2016|jumıs=PhoneArena|qaralǵan sáne=3 April 2017}}</ref><ref name="verge-phabletpytha">{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/tldr/2017/3/30/15120824/screen-aspect-ratio-mathematics-galaxy-s8-lg-g6|bet=We're gonna need Pythagoras' help to compare screen sizes in 2017|sáne=March 30, 2017|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=3 April 2017}}</ref><ref name="verge-s8aspectratio">{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/circuitbreaker/2017/3/30/15121526/samsung-galaxy-s8-vs-google-pixel-iphone-7-screen-size-comparison|bet=The Samsung Galaxy S8 will change the way we think about display sizes|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180725110244/https://www.theverge.com/circuitbreaker/2017/3/30/15121526/samsung-galaxy-s8-vs-google-pixel-iphone-7-screen-size-comparison|arxivsáne=July 25, 2018|sáne=March 30, 2017|jumıs=The Verge|baspaxana=Vox Media|qaralǵan sáne=3 April 2017}}</ref> ==== Panel túrleri ==== Suyıq kristallı displeyler (LCD) hám organikalıq jaqtılıq shıǵarıwshı diod (OLED) displeyleri eń keń tarqalǵan. Ayırım displeyler Wacom hám [[Samsung]] tárepinen islep shıǵılǵan,<ref>{{Cite journal|last1=Ward|first1=J. R.|last2=Phillips|first2=M. J.|date=1987-04-01|title=Digitizer Technology: Performance Characteristics and the Effects on the User Interface|journal=IEEE Computer Graphics and Applications|volume=7|issue=4|pages=31–44|doi=10.1109/MCG.1987.276869|issn=0272-1716}}</ref> sonday-aq Apple-dıń Force Touch sisteması sıyaqlı basımǵa sezgir cifrlaw qurılmaları menen biriktirilgen. Ayırım telefonlar, mısalı YotaPhone prototipi, elektron kitap oqıwshılarda qollanılatuǵın tómen quwatlı elektron qaǵaz artqı displeyi menen úskenelengen. ==== Alternativ kiris usılları ==== [[Fayl:Mobile_URL_tooltip.png|nobaý|Kiwi Browser-de, Google Chromium dóretpesinde, Samsung Galaxy Note 4-te stilus járdeminde qoyındılar dizimine tiygizbey turıp tolıq URL adresin kórsetetuǵın qalqıma málimleme.]] [[Fayl:HTC_Legend_-_optic_sensor.jpeg|nobaý|HTC Legend-tıń optikalıq trekpad sensorı, 2010-jıl.]] Ayırım qurılmalar joqarı dálliktegi kiris hám qalqıp turıwdı anıqlaw ushın stilus yamasa qalqıp turǵan barmaqtı anıqlaw ushın ózi-sıyımlı sensorlı ekran qatlamı sıyaqlı qosımsha kiris usılları menen úskenelengen. Sońǵısı Samsung Galaxy S4, Note 3, S5, Alpha hám Sony Xperia Sola sıyaqlı bir neshe telefonda ámelge asırılǵan, bul Galaxy Note 3-ti házirshe ekewi de bar jalǵız smartfonǵa aylandıradı. Qalqıp turıw video oynatqıshtıń izlew panelinde, xabarlarda hám nomer teriw panelindegi tez baylanıslar sıyaqlı aldın ala kóriw qalqıma málimlemelerin, sonday-aq qulıplaw ekranınıń animaciyaların hám veb-saytlarda qalqıp turǵan [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]] kursorın imitaciyalawdı ámelge asıra aladı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.samsung.com/global/galaxy/what-is/air-view/|title=How does Air view work?|language=en|website=Samsung Galaxy site}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://developer.sonymobile.com/knowledge-base/technologies/floating-touch|title=Floating touch™ – Developer World|archive-url=https://web.archive.org/web/20120917003815/http://developer.sonymobile.com/knowledge-base/technologies/floating-touch|archive-date=September 17, 2012|date=17 September 2012}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://androidwidgetcenter.com/android-tips/how-to-change-unlock-effect-on-galaxy-s4-lock-screen/|title=How to Change Unlock Effect on Galaxy S4 Lock Screen|date=13 May 2013|language=en|website=Android Widget Center}}</ref> Ayırım stiluslar da qalqıp turıwdı qollaydı hám cifrlı etiketka jazba qaǵazları hám basılıp turıp súyregen waqıtta tekst penen elementlerdi belgilew sıyaqlı tiyisli qurallarǵa tez kiriw ushın túyme menen úskenelengen, bul [[kompyuter tıshqanshası]] menen saylap alıwǵa uqsaydı. Samsung Galaxy Note seriya hám LG G Stylus seriya sıyaqlı ayırım seriyalar stilustı saqlaw ushın integraciyalanǵan lotokqa iye.<ref>{{Web deregi|url=https://www.androidauthority.com/note-4-s-pen-feature-532978/|bet=S Pen on the Note 4 is better than ever: Feature Focus|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220119012837/https://www.androidauthority.com/note-4-s-pen-feature-532978/|arxivsáne=January 19, 2022|sáne=2 October 2014|jumıs=Android Authority|qaralǵan sáne=April 9, 2021}}</ref> iPhone 6s-ten iPhone Xs-ke shekem hám Huawei Mate S sıyaqlı az ǵana qurılmalar basımǵa sezgir sensorlı ekran menen úskenelengen, onda basım video oyınlarda gaz pedalın imitaciyalaw, aldın ala kóriw aynaları hám qısqasha menyularǵa kiriw, teriw kursorın basqarıw hám salmaq ólshegish ushın qollanılıwı múmkin, sońǵısı Apple tárepinen [[App Store]]-dan bas tartılǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://uk.pcmag.com/gallery/121589/how-to-use-and-control-3d-touch-on-your-iphone|bet=How to Use and Control 3D Touch on Your iPhone|avtor=Whitney|at=Lance|sáne=2019-07-08|til=en-gb|jumıs=PCMag UK|qaralǵan sáne=2021-04-02}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.idownloadblog.com/2015/10/28/apple-pulls-gravity-app/|bet=Apple rejects Gravity, a 3D Touch-based iPhone 6s digital scale app|avtor=Zibreg|at=Christian|sáne=2015-10-28|til=en-US|jumıs=iDownloadBlog.com|qaralǵan sáne=2021-04-02}}</ref> HTC Desire (Bravo) hám HTC Legend sıyaqlı 2010-jıllardıń basındaǵı ayırım HTC smartfonları aylandırıw hám tańlaw ushın optikalıq trekpad penen úskenelengen.<ref>{{Web deregi|url=https://phandroid.com/2010/01/21/htc-bravo-tmo-uk-nexus-one-plus-optical-trackpad/|bet=HTC Bravo: TMO UK Nexus One Plus Optical Trackpad – Phandroid|sáne=21 January 2010|jumıs=phandroid.com|qaralǵan sáne=20 July 2021}}</ref> ==== Xabarlandırıw jaqtısı ==== [[Fayl:Notification_LED.webm|oñğa|nobaý]] Apple iPhone-larınan basqa kóplegen smartfonlar ekrannan tısqarı tómen quwatlı jaqtı shıǵarıwshı diodlar menen úskenelengen bolıp, olar paydalanıwshıǵa kelgen xabarlar, ótkizip jiberilgen qońırawlar, tómen batareya dárejeleri haqqında xabar beriwge hám qarańǵılıqta mobil telefondı tabıwǵa járdem beredi, bunda energiya sarpı derlik bolmaydı. === Sensorlar === Smartfonlar sistema funkciyaların hám úshinshi tárep qosımshaların ámelge asırıw ushın kóplegen sensorlar menen úskenelengen. ==== Keń tarqalǵan sensorlar ==== Akselerometrler hám giroskoplar ekran aylanıwın avtomatik basqarıwǵa múmkinshilik beredi. Úshinshi tárep baǵdarlamalıq támiynati tárepinen qollanılıwı kópirshik dárejesin simulyaciyalawdı óz ishine aladı. Qorshaǵan ortalıq jaqtılıq sensorı ekrannıń jaqtılıǵı menen kontrastın avtomatik túrde retlewge múmkinshilik beredi, al RGB sensorı ekran reńin beyimlewge imkaniyat beredi. Kóplegen mobil telefonlar, mısalı, Samsung 2012-jıldan baslap Galaxy S3 penen hám Apple 2014-jıldan baslap iPhone 6 menen, hawa basımın ólshew ushın barometr sensorı menen de úskenelengen. Bul biyiklik ózgerislerin bahalawǵa hám anıqlawǵa múmkinshilik beredi. Magnitometr Jerdiń magnit maydanın ólshew arqalı [[Kompas|cifrlı kompas]] sıpatında isley aladı. ==== Siyrek ushırasatuǵın sensorlar ==== Samsung óziniń joqarı klasslı smartfonların 2014-jılǵı Galaxy S5 hám Galaxy Note 4 modellerinen baslap fitnes penen baylanıslı qollanıwlarǵa járdem beriw hám aldıńǵı kamera ushın zatvor túymesi sıpatında islew ushın júrek soǵıw jiyiligin ólsheytuǵın sensor menen úskenelegen.<ref>{{Web deregi|url=https://androidwidgetcenter.com/android-tips/use-heart-rate-sensor-note-4-shutter-button/|bet=How to Use Heart Rate Sensor on Note 4 as a Shutter Button|sáne=2014-12-25|til=en|jumıs=Android Widget Center|qaralǵan sáne=2021-04-02}}</ref> Házirge shekem tek 2013-jılǵı Samsung Galaxy S4 hám Note 3 qorshaǵan ortalıq temperatura sensorı hám ıǵallılıq sensorı menen, al tek Note 4 paydalanıwshını shamadan tıs nurlanıw haqqında eskerte alatuǵın ultrafiolet nurlanıw sensorı menen úskenelengen.<ref>{{Web deregi|url=https://www.sammobile.com/2013/04/10/hidden-innovation-in-the-galaxy-s4/|title=Hidden innovation in the Galaxy S4|last=|date=2013-04-10|language=en-US|access-date=|website=SamMobile}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.phonearena.com/news/Playing-with-the-Note-4s-UV-and-SpO2-sensors_id60358|title=Playing with the Note 4's UV and SpO2 sensors|last=S|first=Ray|date=September 6, 2014|language=en-US|access-date=2021-04-02|website=Phone Arena}}</ref> Artqı infraqızıl lazer nurı aralıqtı ólshew ushın qollanılıp, LG G3 hám LG V10 modellerinen baslap ayırım LG mobil telefonlarında ámelge asırılǵanday, tezletilgen avtofokus penen time-of-flight kamera funkciyasın iske qosıwı múmkin. Házirgi waqıtta smartfonlar arasında siyrek ushırasatuǵınlıǵı sebepli, bul sensorlardı paydalanıw ushın ele kóp baǵdarlama islep shıǵılmaǵan. === Saqlaw ornı === Mobil telefonlarda kóbinese eMMC (embedded multi media card) flesh-yadı qollanılsa da, onıń ornın basıwshı, joqarı klasslı qurılmalar ushın 2010-jıllar dawamında payda bolǵan joqarı tezlikli UFS (Universal Flash Storage) iyeledi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.dignited.com/23879/emmc-or-ufs-mobile-phone-storage/|bet=eMMC or UFS: Understanding new generation of mobile phone storage|avtor=Ezekiel|at=Odunayo|sáne=18 November 2019|jumıs=Dignited}}</ref> ; Sıyımlılıǵı Mobil telefonlardıń ishki saqlaw ornı sıyımlılıǵı 2010-jıllardıń birinshi yarımında derlik turaqlı bolsa da, ekinshi yarımında tezirek ósti. Mısalı, Samsung 2016-jıldan 2018-jılǵa shekem tek 2 jıl ishinde óziniń joqarı klasslı qurılmalarınıń qoljetimli ishki saqlaw ornı opciyaların 32 GB-tan 512 GB-qa shekem kóbeytti.<ref>{{Web deregi|url=https://www.lifewire.com/smartphone-buying-guides-577502|bet=Understanding Smartphone Storage – How much storage does your phone need?|avtor=Ware|at=Russell|sáne=2019-11-13|jumıs=Lifewire}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.businesswire.com/news/home/20171204006182/en/Samsung-Starts-Producing-512-Gigabyte-Universal-Flash-Storage|bet=Samsung Starts Producing First 512-Gigabyte Universal Flash Storage for Next-Generation Mobile Devices|sáne=5 December 2017|til=en|jumıs=www.businesswire.com}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/samsung-512gb-memory-chip-announcement/|bet=Samsung is bringing a huge 512GB memory chip to its phones|avtor=Gottsegen|at=Gordon|sáne=2017-12-05|til=en|jumıs=CNET}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.androidauthority.com/us-getting-32gb-galaxy-s7-s7-edge-675313/|bet=US will only receive 32GB Galaxy S7 and Galaxy S7 edge|sáne=21 February 2016|jumıs=Android Authority}}</ref> ==== Yad kartaları ==== [[Fayl:Huawei_U8950D_no_cover.JPG|nobaý|Salınatuǵın yadı hám SIM kartaları]] Ayırım mobil telefonlardıń maǵlıwmat saqlaw ornı MicroSD yad kartaları arqalı keńeytiliwi múmkin, olardıń sıyımlılıǵı 2010-jıllar dawamında bir neshe ese arttı (→ SD karta § 2009–2019: SDXC). USB on the go saqlaw ornı hám bult saqlaw ornına salıstırǵanda artıqmashlıqları: oflayn qoljetimlilik hám jeke qupıyalıq, zaryadlaw portın bánt etpewi hám onnan shıǵıp turmawı, baylanıs turaqsızlıǵı yamasa keshigiwiniń joqlıǵı, kólemli maǵlıwmat paketlerine ǵárezli emesligi, hám qurılmanıń turaqlı ishki saqlaw ornınıń sheklengen qayta jazıw ciklların saqlawı. Úlken kólemdegi maǵlıwmatlar yadı kartaların almastırıw arqalı qurılmalar arasında dárhal kóshiriliwi múmkin, úlken kólemli maǵlıwmat rezerv kóshirmeleri oflayn ámelge asırılıwı múmkin, hám eger smartfon islemey qalsa, maǵlıwmatlar sırttan oqılıwı múmkin.<ref>{{Web deregi|url=https://news.wirefly.com/2013/05/31/microsd-vs-cloud-storage-which-do-you-prefer|bet=MicroSD vs. cloud storage: Which do you prefer?|sáne=31 May 2013|til=en-us|jumıs=phonedog.com}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.ni.com/en-nz/support/documentation/supplemental/12/understanding-life-expectancy-of-flash-storage.html|bet=Understanding Life Expectancy of Flash Storage|sáne=2020-07-23|til=en-nz|jumıs=www.ni.com}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.androidauthority.com/backup-android-phone-708622/|bet=How to back up your Android phone|sáne=2022-12-09|til=en|jumıs=Android Authority|qaralǵan sáne=2023-02-13}}</ref> Suyıqlıq zıyanı, qulap ketiw, ekran zaqımlanıwı, iyiliw zıyanı, zıyanlı baǵdarlama yamasa jalǵan sistema jańalanıwları,<ref>{{Web deregi|url=https://news.softpedia.com/news/xiaomi-ships-android-11-update-completely-bricks-devices-531859.shtml|bet=Xiaomi Ships Android 11 Update, Completely Bricks Devices|avtor=Popa|at=Bogdan|sáne=2019-12-31|til=english|jumıs=softpedia}}</ref> hám t.b. sebepli qurılmanıń paydalanıwǵa yamasa júklewge jaramsız bolıp qalıwına alıp keletuǵın texnikalıq hálsizlikler jaǵdayında, yad kartasında saqlanǵan maǵlıwmatlardı sırttan qutqarıp alıw múmkinshiligi bar, al qol jetpeytuǵın ishki saqlaw ornındaǵı maǵlıwmatlar joǵalıp ketedi. Yad kartasın ádette aldın ala fayllardı kóshiriw zárúrligisiz, yad kartasın qollaytuǵın basqa qurılmada dárhal qayta paydalanıwǵa boladı. Ayırım eki SIM kartalı mobil telefonlar gibrid slotı menen támiyinlengen, onda eki slottıń birinshisine SIM karta yamasa yad kartasın salıwǵa boladı. Ayırım modeller, ádette joqarı klasslıları, úsh slot penen támiyinlengen, sonıń ishinde bir arnawlı yad kartası slotı bar, bul eki SIM hám yad kartasın bir waqıtta paydalanıwǵa múmkinshilik beredi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.techstage.de/ratgeber/kaufberatung-smartphones-mit-dual-sim-und-micro-sd/3t4xzm3|bet=Kaufberatung: Smartphones mit Dual-SIM und Micro-SD|sáne=2019-01-29|til=de|jumıs=TechStage|qaralǵan sáne=13 June 2021}}</ref> ; Fizikalıq jaylasıwı SIM hám yad karta slotlarınıń jaylasıwı qurılmalar arasında hár qıylı boladı, olar arqa qapaqtıń artında qol jeterli jerde yamasa batareyanıń artında jaylasıwı múmkin, sońǵısı ıssı almastırıwǵa jol qoymaydı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.nextpit.com/how-to-increase-internal-memory-on-galaxy-note-4|bet=How to increase internal memory on the Galaxy Note 4|sáne=July 5, 2015|til=en|jumıs=NextPit}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.techradar.com/reviews/phones/mobile-phones/samsung-galaxy-s4-mini-1137603/review|bet=Samsung Galaxy S4 Mini review|avtor=Thorn|at=Thomas|sáne=2013-08-09|til=en|jumıs=TechRadar}}</ref> Alınbaytuǵın arqa qapaǵı bar mobil telefonlarda SIM hám yad kartaları ádette qurılmanıń ramkasındaǵı kishi lotokta jaylasadı, onı iyne quralın tesikshege kirgiziw arqalı shıǵarıp alıwǵa boladı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.lifewire.com/install-sim-memory-galaxy-s7-4023729|bet=Replace the SIM & Memory Card in a Samsung Galaxy S7 or S7 Edge|avtor=Hidalgo|at=Jason|til=en|jumıs=Lifewire}}</ref> 2011-jılǵı Samsung Galaxy Fit hám Ace sıyaqlı ayırım erterek orta klasslı telefonlarda ramkada qural talap etpeytuǵın qapaqsha menen jabılǵan qaptal yad kartası slotı bar.<ref>{{Web deregi|url=https://www.gsmarena.com/samsung_galaxy_ace_s5830-review-573.php|bet=Samsung Galaxy Ace S5830 review: Ace in the hole|sáne=2011-02-23|jumıs=GSMArena.com}}</ref> ==== Fayl kóshiriw ==== Dáslep, kompyuterlerge USB arqalı ǵalabalıq saqlaw ornına kiriw imkaniyatı keń tarqalǵan edi. Waqıttıń ótiwi menen, ǵalabalıq saqlaw ornına kiriw imkaniyatı alıp taslandı hám USB arqalı fayl kóshiriw ushın Media Kóshiriw Protokolı (Media Transfer Protocol) qaldı. Bul protokoldıń artıqmashlıqları: - Eksklyuziv emes kiriw imkaniyatı, yaǵnıy baylanıs dawamında kompyuter saqlaw ornına kire aladı, al mobil telefonnıń baǵdarlamalıq támiynatı ushın ol bloklanbaydı. - Ulıwma fayl sistemasın qollaw zárúrligi joq, sebebi baylanıs abstrakciya qatlamı arqalı ámelge asırıladı. Biraq, ǵalabalıq saqlaw ornınan ayırmashılıǵı, Media Kóshiriw Protokolı (MTP) parallel islew imkaniyatına iye emes. Bul bir waqıtta tek bir kóshiriw processi orınlana aladı degendi ańlatadı, al basqa kóshiriw sorawları usı process pitkenshe kútiwi kerek. Mısalı, bul aktiv fayl kóshiriw barısında qurılmadan súwretlerdi kóriw hám videolardı oynatıw imkaniyatın bermeydi. Ayırım baǵdarlamalar hám qurılmalar MTP-ni qollap-quwatlamaydı. Bunnan tısqarı, MTP arqalı fayllarǵa tuwrıdan-tuwrı hám qálegen orınnan kiriw múmkin emes. Qálegen fayl ashılıwdan aldın qurılmadan tolıǵı menen júklep alınıwı kerek.<ref>{{Web deregi|url=https://mobilityarena.com/what-happened-to-mass-storage-and-file-management/|bet=What Happened To Mass Storage & File Management? [Updated] - Mobility Arena - Mobile Phone, Smartphone, Cell Phone Reviews|sáne=2011-11-18|jumıs=mobilityarena.com}}</ref> === Dawıs === Ayırım dawıs sapasın jaqsılawshı qásiyetler, mısalı Voice over LTE hám HD Voice payda boldı hám kóbinese jańa smartfonlarda bar. Telefonnıń dizaynı, uyalı tarmaqtıń sapası hám uzaq aralıqtaǵı qońırawlarda qollanılatuǵın qısıw algoritmleri sebepli ses sapası mashqala bolıp qalıwı múmkin.<ref>{{Web deregi|url=https://spectrum.ieee.org/why-mobile-voice-quality-still-stinksand-how-to-fix-it|bet=Why Mobile Voice Quality Still Stinks—and How to Fix It|avtor=Hecht|at=Jeff|sáne=September 30, 2014|jumıs=[[IEEE]]}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.scientificamerican.com/article/why-is-cell-phone-call-quality-so-terrible|bet=Why Is Cell Phone Call Quality So Terrible?|avtor=Malykhina|at=Elena|jumıs=Scientific American}}</ref> Wi-Fi arqalı VoIP qollanbasın paydalanıw arqalı ses sapasın jaqsılawǵa boladı.<ref>{{Web deregi|url=http://lifehacker.com/whats-the-best-mobile-voip-app-1579791681|bet=What's the Best Mobile VoIP App?|avtor=Henry|at=Alan|sáne=May 22, 2014|jumıs=Lifehacker|baspaxana=Gawker Media}}</ref> Uyalı telefonlarda kishi dinamikler bar, solay etip paydalanıwshı telefondı qulaǵına tutpay-aq spikerfon funkciyasın qollanıp sóylese aladı. Kishi dinamiklerdi sonday-aq cifrlı audio faylların, muzıka yamasa sóylewdi tıńlaw yamasa audio komponenti bar videolardı kóriw ushın da qollanıwǵa boladı, telefondı qulaqqa jaqın tutpay-aq. Biraq, orın únemlew ushın integraciyalanǵan dinamikler kishi hám sheklengen dawıs sapasına iye bolıwı múmkin. HTC One M8 hám Sony Xperia Z2 sıyaqlı ayırım uyalı telefonlar gorizontal baǵdarda keńislikli ses payda etiw ushın stereofoniyalıq dinamikler menen úskenelengen.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/htc-one-m8-speaker-comparison/|bet=HTC One M8 BoomSound speakers are loud and proud|avtor=Hoyle|at=Andrew|sáne=2014-03-25|til=en|jumıs=CNET}}</ref> ==== Audio konnektor ==== 3.5 mm naushnik uyası (sóylew tilinde "naushnik jaǵı" dep ataladı) passiv naushniklerdi dárhal paydalanıwǵa, sonday-aq basqa sırtqı qosımsha audio qurılmalarǵa qosılıwǵa múmkinshilik beredi. Bul konnektor menen úskenelengen qurılmalar arasında, ol kóbinese qurılmanıń tómengi bóliminde (zaryadka portı tárepinde) jaylasqan boladı, joqarǵı bóliminen góre. Barlıq iri óndiriwshilerdiń jańadan shıǵarılǵan uyalı telefonlarında bul konnektordı qollanıwdıń kemeyiwi 2016-jılı Apple iPhone 7 modelinde onıń joqlıǵı menen baslandı. Zaryadka portın saqlaytuǵın adapter arqalı bul uyanı qayta ornatıwǵa boladı. Batareyadan isleytuǵın sımsız Bluetooth naushnikleri alternativa bolıp tabıladı. Biraq olar ishki qurılmalarǵa mútáj bolǵanlıqtan, mısalı Bluetooth qabıllaǵısh-uzatqısh hám zaryadka kontrolleri bar batareya sıyaqlı, qımbatıraq bolıwı múmkin, sonday-aq hár bir qollanıwdan aldın Bluetooth baylanısın ornatıw talap etiledi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.soundguys.com/was-ditching-the-headphone-jack-a-good-idea-13825/|bet=Was ditching the headphone jack a good idea?|sáne=9 August 2019|jumıs=SoundGuys}}</ref> === Batareya === Smartfonlar ádette litiy-ion yamasa litiy-polimer batareyaların qollanadı, sebebi olardıń energiya tıǵızlıǵı joqarı.<ref name="Williams">{{Cite journal|last1=Williams|first1=R. K.|last2=Darwish|first2=M. N.|last3=Blanchard|first3=R. A.|last4=Siemieniec|first4=R.|last5=Rutter|first5=P.|last6=Kawaguchi|first6=Y.|date=2017|title=The Trench Power MOSFET—Part II: Application Specific VDMOS, LDMOS, Packaging, and Reliability|journal=IEEE Transactions on Electron Devices|volume=64|issue=3|pages=692–712|bibcode=2017ITED...64..692W|doi=10.1109/TED.2017.2655149|issn=0018-9383}}</ref><ref name="ieee">{{Web deregi|url=https://www.ieee.org/about/awards/bios/environmental-safety-recipients.html|bet=IEEE Medal for Environmental and Safety Technologies Recipients|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190325040102/https://www.ieee.org/about/awards/bios/environmental-safety-recipients.html|arxivsáne=March 25, 2019|jumıs=[[IEEE Medal for Environmental and Safety Technologies]]|baspaxana=[[Institute of Electrical and Electronics Engineers]]|qaralǵan sáne=29 July 2019}}</ref><ref name="Sony-Energy">{{Web deregi|url=http://www.sonyenergy-devices.co.jp/en/keyword|bet=Keywords to understanding Sony Energy Devices – keyword 1991|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160304224245/http://www.sonyenergy-devices.co.jp/en/keyword/|arxivsáne=4 March 2016|jumıs=[[Sony Energy Devices Corporation]]|baspaxana=[[Sony]]}}</ref> Batareyalar ádettegi qollanıw barısında qayta-qayta zaryadlanıw hám razryadlanıw nátiyjesinde ximiyalıq jaqtan tozadı, energiya sıyımlılıǵı hám shıǵıs quwatı tómenleydi, bul óz gezeginde processordıń tezliginiń páseyiwine hám sistemanıń óship qalıwına alıp keledi.<ref>{{Web deregi|url=https://rtcl.eecs.umich.edu/rtclweb/assets/publications/2020/youngmoon-mobisys20.pdf|bet=Causes and Fixes of Unexpected Phone Shutoffs - RTCL ... rtcl.eecs.umich.edu › assets › 2020|sáne=2020-06-15}}</ref> Batareyanıń sıyımlılıǵı bir neshe júz ret zaryadlanǵannan keyin 80% ǵa deyin tómenlewi múmkin, hám bul kórsetkishtiń tómenlewi waqıt ótiwi menen tezlesedi.<ref>{{Web deregi|url=https://theconversation.com/explainer-how-to-extend-your-phones-battery-life-80958|bet=Explainer: how to extend your phone's battery life|avtor=Jasieniak|at=Jacek|sáne=July 31, 2017|til=en|jumıs=The Conversation}}</ref> Ayırım uyalı telefonlar paydalanıwshınıń ózi batareyanı almastıra alatuǵınday etip islengen, ádette arqa qaqpaǵın ashıw arqalı. Bunday dizayn dáslep kópshilik uyalı telefonlarda, sonıń ishinde Apple iPhone bolmaǵan sensorlı ekranlı telefonlarda da qollanılǵan bolsa da, 2010-jıllar dawamında onıń ornın turaqlı ornatılǵan, almastırılmaytuǵın batareyalar iyeledi; bul dizayn ámeliyatı jobalastırılǵan eskiriw ushın sınǵa alındı.<ref>{{Web deregi|url=https://blog.ravpower.com/2018/11/planned-obsolescence-upgrade-phone/|bet=Planning for Obsolescence: When to Buy a New Phone|avtor=RAVPower|at=Team|sáne=9 November 2018|jumıs=RAVPower}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.theguardian.com/technology/2020/apr/15/the-right-to-repair-planned-obsolescence-electronic-waste-mountain|bet=Planned obsolescence: the outrage of our electronic waste mountain|sáne=15 April 2020|til=en|jumıs=the Guardian}}</ref> ==== Zaryadlaw ==== [[Fayl:USB_battery_charger.jpg|nobaý|Joqarı sıyımlıqtaǵı kóshpeli batareya zaryadlaǵısh (power bank)]] Házirgi USB kabelleriniń mıs sımları kótere alatuǵın [[Elektr togı|elektr togınıń]] sheklewleri sebepli, Qualcomm Quick Charge hám MediaTek Pump Express sıyaqlı joqarı kernewdi paydalanatuǵın zaryadlaw protokolları islep shıǵılǵan. Bul protokollar tezirek zaryadlaw ushın quwat ótkizgishligin arttırıwǵa, ergonomikalıq sheklewlersiz paydalanıw waqtın maksimallastırıwǵa hám qurılmanıń quwat deregine qosılıp turıwı kerek bolǵan waqıttı minimallastırıwǵa arnalǵan. Smartfonnıń integraciyalanǵan zaryadlaw kontrolleri (IC) qollap-quwatlanatuǵın zaryadlaǵıshtan joqarı kernewdi soraydı. Oppo kompaniyasınıń "VOOC" texnologiyası, sonday-aq "dash charge" dep te ataladı, qarama-qarsı tásildi qollanıp, aqırǵı qurılmada kelip túsetuǵın kernewdi batareyanıń zaryadlaw terminalı kernewine deyin ishki retlewden payda bolatuǵın ıssılıqtıń bir bólegin kesiw ushın toqtı kóbeytti. Biraq bul texnologiya bar USB kabelleri menen úylespeydi, sebebi ol joqarı toklı USB kabelleriniń qalıń mıs sımların talap etedi. Keyinirek, USB Power Delivery (USB-PD) islep shıǵıldı, onıń maqseti 100 Vattqa shekem quwatlı qurılmalar arasında zaryadlaw parametrlerin standartlastırıw edi, biraq ol tek eki ushında da USB-C bolǵan kabellerde ǵana qollap-quwatlanadı, sebebi bul konnektordıń arnawlı PD kanalları bar.<ref>{{Web deregi|url=https://techpp.com/2020/04/09/qualcomm-quick-charge-vs-oneplus-warp-charge-vs-oppo-vooc-vs-usb-pd/|bet=Qualcomm Quick Charge vs OnePlus Warp Charge vs Oppo VOOC vs USB-PD - TechPP|avtor=Rao|at=Sumukh|sáne=2020-04-09|jumıs=techpp.com|qaralǵan sáne=9 December 2021}}</ref> Zaryadlaw tezligi artıp barǵan, 2014-jılı 15 vatt,<ref>{{Web deregi|url=https://www.anandtech.com/show/8613/the-samsung-galaxy-note-4-review/3|bet=The Samsung Galaxy Note 4 Review|avtor=Ho|at=Joshua|sáne=2014|jumıs=www.anandtech.com}}</ref> 2016-jılı 20 vatt,<ref>{{Web deregi|url=https://www.phonearena.com/news/How-it-works-Dash-Charge-fast-charging-on-the-OnePlus-3_id82646|bet=How it works: Dash Charge fast charging on the OnePlus 3|avtor=T|at=Nick|sáne=2016-06-30|jumıs=Phone Arena}}</ref> al 2018-jılı 45 vatt<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/circuitbreaker/2018/10/10/17958648/oppo-super-vooc-fast-charging-find-x-lamborghini-edition|bet=Oppo has the fastest fast charging we've ever seen|avtor=Byford|at=Sam|sáne=10 October 2018|til=en|jumıs=The Verge}}</ref> bolǵan, biraq qurılmanı paydalanıw barısında quwat ótkizgishligi ádewir tómenlewi múmkin.<ref>{{Web deregi|url=https://phandroid.com/2017/05/11/samsung-galaxy-s8-plus-wont-fast-charge-problems/|bet=PSA: The Galaxy S8 and S8+ doesn't actually Fast Charge while you're using it – Phandroid|sáne=11 May 2017|jumıs=phandroid.com}}</ref> Sımsız zaryadlaw keń qollanılıp atır, ol zaryadlaw portın jiyi qayta qosıw arqalı tozıp ketiwden saqlap, úzilisli qayta zaryadlawǵa múmkinshilik beredi. Bunda Qi eń keń tarqalǵan standart bolıp, onnan keyin Powermat keledi. Sımsız quwat beriwdiń tómenirek nátiyjeliligi sebepli, zaryadlaw tezligi sımlı zaryadlawǵa qaraǵanda tómenirek hám uqsas zaryadlaw tezliginde kóbirek ıssılıq payda boladı. 2017-jıldıń aqırına kelip, smartfon batareyasınıń jumıs waqtı ulıwma alǵanda jetkilikli boldı;<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/smartphones-best-long-battery-life/|bet=6 phones with the best battery life|qaralǵan sáne=October 31, 2017}}</ref> biraq, burınıraq smartfon batareyasınıń jumıs waqtı jaman edi, sebebi hálsiz batareyalar smartfonlardıń kompyuter sistemaları hám túrli reńli ekranlarınıń ádewir quwat talapların kótere almaytuǵın edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.zdnet.com/article/the-secret-behind-poor-smartphone-battery-life/|bet=The secret behind poor smartphone battery life|avtor=Kendrick|at=James|sáne=August 4, 2014|jumıs=ZDNet|qaralǵan sáne=November 2, 2017}}</ref><ref>{{Cite news|title=Peak Battery: Why Smartphone Battery Life Still Stinks, and Will for Years|journal=[[Time (magazine)|Time]]|date=April 1, 2013}}</ref> Smartfon paydalanıwshıları úyden tısqarı, jumısta hám mashinalarda paydalanıw ushın qosımsha zaryadlaǵıshlar hám kóshpeli sırtqı "batareya paketlerin" satıp aladı. Sırtqı batareya paketlerine smartfonǵa kabel menen qosılatuǵın ulıwma modeller hám smartfonnıń qabına "minip" turatuǵın arnawlı islengen modeller kiredi. 2016-jılı Samsung kompaniyası jarılıwshı batareya máselesi sebepli millionlaǵan Galaxy Note 7 smartfonların qaytarıp alıwǵa májbúr boldı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.digitaltrends.com/mobile/samsung-halts-galaxy-note-7-shipments-phones-catching-fire/|bet=Refurbished version of ill-fated Galaxy Note 7 will soon be available overseas|sáne=May 5, 2017}}</ref> Tutınıwshılar ushın qolaylılıq jaratıw maqsetinde ayırım miymanxanalarda, barlarda hám basqa da jámiyetlik orınlarda sımsız zaryadlaw stanciyaları ornatılǵan. ==== Quwattı basqarıw ==== Quwat tutınıwın azaytıwdıń bir usılı - paneldiń ózin-ózi jańalawı, bunda ekranda kórsetiletuǵın súwret processordan displey komponentiniń integraciyalanǵan kontrollerine (IC) hár waqıtta emes, al tek ekrandaǵı informaciya ózgergende ǵana jiberiledi. Bunıń ornına displeydiń integraciyalanǵan kontrolleri sońǵı ekran mazmunın este saqlaydı hám ekrandı ózi jańalaydı. Bul texnologiya shama menen 2014-jılı engizilgen hám quwat tutınıwın bir neshe júz millivattqa azaytqan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.anandtech.com/show/9394/analysing-amoled-power-efficiency|bet=Analysing AMOLED Power Efficiency Improvements|avtor=Frumusanu|at=Andrei|sáne=2015-06-23|jumıs=www.anandtech.com|qaralǵan sáne=14 September 2023}}</ref> === Kameralar === Kameralar smartfonlardıń standart ózgesheliklerine aylanǵan. 2019-jılǵa kelip, telefon kameraları házir modeller arasındaǵı ayırmashılıqtı kórsetiwdiń júdá básekili tarawına aylandı, reklama kampaniyaları kóbinese qurılmanıń tiykarǵı kameralarınıń sapası yamasa múmkinshiliklerine tiykarlanadı. Súwretler ádette JPEG fayl formatında saqlanadı; 2010-jıllardıń ortasınan baslap ayırım joqarı klasslı telefonlar RAW súwret alıw múmkinshiligine de iye.<ref>{{Web deregi|url=https://www.androidbeat.com/2016/04/how-to-shoot-photos-dng-raw-galaxy-s7/|bet=How to Shoot Photos in DNG/RAW on Samsung Galaxy S7|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210819213752/https://www.androidbeat.com/2016/04/how-to-shoot-photos-dng-raw-galaxy-s7/|arxivsáne=August 19, 2021|sáne=24 April 2016|til=en-us|jumıs=Android Beat {{!}} Android News, Hacks, Apps, Tips & Reviews Blog|qaralǵan sáne=19 August 2021}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.techshout.com/samsung-to-bless-galaxy-s6-and-s6-edge-with-raw-photo-support-via-android-5-1-1-update/|bet=Samsung Dropping RAW Image Support Into Galaxy S6 And S6 Edge Via Android 5.1.1 Update - TechShout|avtor=Nikam|at=Sohil|sáne=2015-05-08|jumıs=www.techshout.com|qaralǵan sáne=19 August 2021}}</ref> ==== Keńislik sheklewleri ==== Ádette smartfonlarda kem degende bir tiykarǵı artqı kamera hám "selfi" hám video sóylesiw ushın tómenirek ajıratımlılıqqa iye aldıńǵı kamera boladı. Smartfonlarda súwret sensorları hám optika ushın sheklengen tereńlik sebepli, artqı kameralar kóbinese telefonnıń qalǵan bólimine qaraǵanda qalıńıraq bolǵan "dóńeslikte" jaylasqan. Barǵan sayın juqa bolıp baratırǵan mobil telefonlarda arnawlı kameralarda jaqsıraq linzalar ushın zárúr hám qollanılatuǵın tereńlikke qaraǵanda kóbirek gorizontal keńislik bar bolǵanlıqtan, telefon óndiriwshileri bir neshe kameralardı kirgiziw baǵdarında ketip atır, olardıń hár biri belgili bir maqset ushın optimallastırılǵan (telefoto, keń múyeshli hám t.b.). Artınan qaraǵanda, artqı kameralar ádette joqarǵı ortada yamasa joqarǵı shep múyeshte jaylasqan. Múyeshtegi jaylasıw kamera moduliniń átirapına basqa apparatlıq qurallardı jaylastırıwdı talap etpeydi hám sonnıń menen birge ergonomikanı jaqsılaydı, sebebi gorizontal uslap turǵanda linza betiniń jabılıp qalıw itimallıǵı azıraq boladı. Házirgi zamanagóy smartfonlarda optikalıq súwret turaqlandırıw (OIS), úlkenirek sensorlar, jaqtı linzalar, hátte optikalıq zum hám RAW súwretler menen kameralar bar. HDR, kóp linzalı "Bokeh rejimi" hám kóp kadrlı túngi rejimler endi ádettegi nársege aylandı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.ephotozine.com/article/top-16-best-camera-phones-for-photography-2019-23050|bet=Top 16 Best Camera Phones For Photography 2019|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190512034618/https://www.ephotozine.com/article/top-16-best-camera-phones-for-photography-2019-23050|arxivsáne=May 12, 2019|sáne=April 4, 2019}}</ref> Kóp jańa smartfon kamera funkciyaları esaplaw fotografiya súwret islew hám bir neshe arnawlı linzalar arqalı iske asırılmaqta, úlkenirek sensorlar hám linzalar arqalı emes, sebebi telefonlar múmkin bolǵanınsha juqa etip islenip atırǵanlıqtan, olardıń ishindegi keńislik sheklengen. ==== Arnawlı kamera túymesi ==== Samsung i8000 Omnia 2, ayırım Nokia Lumia hám Sony Xperia sıyaqlı geybir mobil telefonlar fizikalıq kamera zatvorı túymesi menen támiyinlengen. Eki basım dárejesine iye bolǵanları arnawlı ıqsham kameralardıń kózlep alıp atıw intuiciyasına uqsaydı. Kamera túymesi kamera baǵdarlamalıq támiynatın tez hám ergonomikalıq túrde iske qosıw ushın tez baylanıs sıpatında paydalanılıwı múmkin, sebebi ol qaltanıń ishinde quwat túymesine qaraǵanda qolaylıraq jaylasqan. === Arqa qaplama materialları === Smartfonlardıń arqa qaplamaları ádette polikarbonat, alyuminiy yamasa shiysheden islenedi. Polikarbonat arqa qaqpaqlar jıltır yamasa gúńgirt bolıwı múmkin, hám múmkin teksturalı bolıwı múmkin, mısalı Galaxy S5-te noqatlı yamasa Galaxy Note 3 hám Note 4-te teri sıyaqlı. Polikarbonat arqa qaplamalar kórkemlik hám trendke baǵdarlanǵan paydalanıwshılar arasında "premium" emes dep qabıl etiliwi múmkin bolsa da, onıń utilitar kúshli tárepleri hám texnikalıq artıqmashlıqları tómendegilerdi óz ishine aladı: bekkemlik hám soqqı sińiriw, metalǵa qaraǵanda turaqlı mayısıwǵa qarsı úlkenirek serpimlilik, shiyshe sıyaqlı sınıwǵa uqıpsızlıq, bul onı almalı etip jobalawdı ańsatlastıradı; jaqsıraq óndiris qárejeti nátiyjeliligi hám metalǵa uqsap radio signallardı yamasa sımsız quwattı tosqınlıq etpewi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.anandtech.com/show/7984/discussion-on-material-choices-in-mobile|bet=A Discussion on Material Choices in Mobile|avtor=Ho|at=Joshua|sáne=2014-05-05|jumıs=www.anandtech.com|qaralǵan sáne=11 April 2021}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.androidauthority.com/bring-back-plastic-phones-1004824/|bet=Bring back plastic phones.|sáne=5 July 2019|jumıs=Android Authority}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.tuflite.com/blog/benefits-applications-polycarbonates|bet=Benefits And Applications Of Polycarbonates|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210411235448/https://www.tuflite.com/blog/benefits-applications-polycarbonates|arxivsáne=April 11, 2021|sáne=17 June 2020|jumıs=Tuflite|qaralǵan sáne=April 11, 2021}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.androidauthority.com/build-materials-metal-vs-glass-vs-plastic-617553/|bet=Build materials: metal vs glass vs plastic|sáne=19 July 2018|jumıs=Android Authority}}</ref> === Aksessuarlar === Smartfonlar ushın keń kólemli aksessuarlar satıladı, olardıń qatarına tómendegiler kiredi: qaplar, yad kartaları, ekran qorǵaǵıshları, zaryadlaǵıshlar, sımsız quwat stanciyaları, USB On-The-Go adapterleri (USB disklerin hám ayırım jaǵdaylarda sırtqı monitorǵa HDMI kabelin qosıw ushın), MHL adapterleri, qosımsha batareyalar, quwat bankleri, qulaqlıqlar, birgelikte qulaqlıq-mikrofonlar (mısalı, adamǵa qurılmanı qulaǵına tutpastan jeke sóylesiwler alıp barıwǵa múmkinshilik beredi), hám paydalanıwshılarǵa óz smartfonlarınan medianı sımsız tıńlawǵa imkaniyat beretuǵın Bluetooth qosılǵan quwatlı dinamikler. Qaplar soqqılardan ortasha qorǵanıw hám tırnalıwdan jaqsı qorǵanıw beretuǵın salıstırmalı arzan rezina yamasa jumsaq plastik qaplardan baslap, rezina qaplama menen qattı sırtqı qabıqtı birgelikte qollanatuǵın qımbatıraq, awır jumıs ushın arnalǵan qaplarǵa shekem boladı. Ayırım qaplar "kitap" tárizli formaǵa iye bolıp, paydalanıwshı qurılmanı qollanıw ushın ashatuǵın qaplamaǵa iye; qaplama jabıq bolǵanda, ol ekrandı qorǵaydı. Ayırım "kitap" tárizli qaplarda kredit kartaları ushın qosımsha qaltalar bar, bul adamlarǵa olardı shıjlan sıpatında paydalanıwǵa múmkinshilik beredi. Aksessuarlarǵa smartfon óndiriwshisi tárepinen satılatuǵın ónimler hám basqa óndiriwshiler tárepinen islengen úylesimli ónimler kiredi. Biraq, [[Apple Inc.|Apple]] sıyaqlı ayırım kompaniyalar "uglerod izlerin azaytıw" hám t.b. sebepler menen smartfonlarǵa zaryadlaǵıshlardı qosıwdı toqtattı, bul kóp sanlı tutınıwshılardıń zaryadlaw adapterleri ushın qosımsha tólewine alıp keldi. == Programmalıq támiynatı == === Mobil operaciyalıq sistemalar === [[Mobil operaciyalıq sistema]] (yamasa mobil OS) - bul telefonlar, planshetler, aqıllı saatlar yamasa basqa mobil qurılmalar ushın operaciyalıq sistema. Dúnya júzi boyınsha, [[Android]] hám [[IOS]] paydalanıw úlesi boyınsha eń kóp qollanılatuǵın eki mobil operaciyalıq sistema bolıp esaplanadı, birinshi atalǵanı 2013-jıldan baslap barlıq qurılmalarda dúnya júzi boyınsha eń kóp satılatuǵın OS bolıp kelmekte. [[Mobil operaciyalıq sistema|Mobil operaciyalıq sistemalar]] jeke kompyuter operaciyalıq sistemasınıń ózgesheliklerin mobil yamasa qolda uslap júriwge qolaylı basqa ózgeshelikler menen biriktiredi; ádette tómendegilerdiń kópshiligin óz ishine aladı hám házirgi zaman mobil sistemalarında olar zárúrli dep esaplanadı: sensorlı ekran, uyalı baylanıs, Bluetooth, Wi-Fi Protected Access, Wi-Fi, Global jaylasıw sisteması (GPS) mobil navigaciya, video hám bir kadrlı súwret kameraları, sózdi tanıw, dawıs jazǵısh, muzıka oynatqısh, jaqın maydan baylanısı hám infraqızıl nurlandırǵısh. 2018-jıldıń birinshi kvartalına kelip, 383 millionnan aslam smartfon satılǵan bolıp, olardıń 85,9 procenti Android, 14,1 procenti iOS sistemasında isleydi hám basqa OS larda isleytuǵın smartfonlardıń sanı oǵada az.<ref>{{Web deregi|url=https://www.gartner.com/newsroom/id/3876865/|bet=Gartner Says Worldwide Sales of Smartphones Returned to Growth in First Quarter of 2018|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180613220451/https://www.gartner.com/newsroom/id/3876865|arxivsáne=June 13, 2018|sáne=May 29, 2018|jumıs=Gartner, Inc.|baspaxana=Gartner|qaralǵan sáne=August 25, 2018}}</ref> Android ózi Windows ataqlı desktop operaciyalıq sistemasınan da keń tarqalǵan, ulıwma alǵanda, smartfon qollanıwı (hátte planshetlersiz de) desktop kompyuterlerin qollanıwdan asıp ketedi. Basqa belgili mobil operaciyalıq sistemalar - Flyme OS hám Harmony OS. Mobil baylanıs múmkinshiliklerine iye mobil qurılmalar (mısalı, smartfonlar) eki [[Mobil operaciyalıq sistema|mobil operaciyalıq sistemanı]] óz ishine aladı - tiykarǵı paydalanıwshıǵa baǵdarlanǵan programmalıq platforma tómen dárejeli menshik haqıyqıy waqıt rejiminde isleytuǵın operaciyalıq sistema menen tolıqtırıladı, ol radio hám basqa da apparatlıq qurallardı basqaradı. Izertlewler kórsetkenindey, bul tómen dárejeli sistemalar bir qatar qáwipsizlik hálsizliklerine iye bolıwı múmkin, bul zıyanlı bazalıq stanciyalarǵa mobil qurılma ústinen joqarı dárejeli baqlaw ornatıwǵa múmkinshilik beredi. === Mobil qosımsha === Mobil qosımsha - bul mobil qurılmada, mısalı smartfonda islewge arnalǵan kompyuter programması. "Qosımsha" termini "programmalıq támiynat qosımshası" termininiń qısqartılǵan forması.<ref>{{Web deregi|url=https://www.businessinsider.com/what-the-heck-is-an-app-2011-3|bet=What The Heck Is An "App"?|jumıs=Business Insider}}</ref> === Qosımshalar dúkanları === [[Apple Inc.|Apple]] kompaniyasınıń 2008-jılı iyul ayında iPhone hám iPod Touch ushın [[App Store]] dúkanın ashıwı bir platformaǵa baǵdarlanǵan úshinshi tárep qosımshaların ([[programmalıq támiynat]] hám [[Kompyuter programması|kompyuter programmaların]]) óndiriwshi tárepinen basqarılatuǵın onlayn tarqatıw usılın keń qollanıwǵa kirgizdi. Házirgi waqıtta video oyınlar, muzıkalıq ónimler hám biznes quralların óz ishine alǵan úlken kólemdegi qosımshalar bar. Sol waqıtqa shekem smartfon qosımshaların tarqatıw GetJar, Handango, Handmark hám PocketGear sıyaqlı bir neshe platforma ushın qosımshalar usınatuǵın úshinshi tárep dereklerine tiykarlanǵan edi. [[App Store]] dúkanınıń tabıslı bolıwınan keyin, basqa smartfon óndiriwshileri de óz qosımshalar dúkanların iske qostı, mısalı, Google kompaniyasınıń Android Market dúkanı (keyinirek Google Play Store dep ózgertildi) hám RIM kompaniyasınıń BlackBerry App World dúkanı, sonday-aq Android platformasına baylanıslı Aptoide, Cafe Bazaar, F-Droid, GetJar hám Opera Mobile Store sıyaqlı qosımshalar dúkanları payda boldı. 2014-jıldıń fevral ayında mobil qosımshalardı islep shıǵıwshılardıń 93% birinshi gezekte smartfonlardı maqset etip alǵan edi. == Házirgi smartfon brendleriniń dizimi == <div style="column-width:100px"> * Asus * Gionee * Google Pixel * Honor * HTC * Huawei * Infinix * [[IPhone|iPhone]] * iQOO * Itel * Lava * Lenovo * Meizu * Motorola * [[Nokia]] * Nothing * Nubia * OnePlus * Oppo * POCO * Realme * Redmi * Samsung Galaxy * Sharp * Sony Xperia * Tecno * Umidigi * Vivo * Xiaomi * ZTE </div> == Derekler == {{Derekler}} [[Kategoriya:Programmalıq injiniring]] <references /> __BÖLİDİMÖNDEMEW__ [[Kategoriya:IPhone]] gc19kki0vgjneij6x1r8jtc15lcjj7y Android 0 21153 125319 122783 2025-07-08T21:52:15Z Bekan88 11311 125319 wikitext text/x-wiki '''Android''' ‒ bul tiykarınan [[Smartfon|smartfonlar]] hám planshetler sıyaqlı sensorlı ekranlı mobil qurılmalarǵa arnalǵan, [[Linux yadrosı|Linux yadrosınıń]] modifikaciyalanǵan versiyası hám basqa [[Ashıq kodlı programmalıq támiynat|ashıq kodlı baǵdarlamalıq támiynatqa]] tiykarlanǵan [[mobil operaciyalıq sistema]]. Ol dúnyadaǵı eń keń qollanılatuǵın [[operaciyalıq sistema]] bolıp tabıladı, sebebi ol kópshilik smartfonlar hám planshetlerde qollanıladı, tek [[IPhone|iPhone]] hám iPad qurılmaları oǵan kirmeydi, olar sáykesinshe [[Apple Inc.|Apple]] kompaniyasınıń [[IOS|iOS]] hám iPadOS sistemaların paydalanadı. 2024-jıldıń oktyabr ayındaǵı maǵlıwmatlarǵa sáykes, Android dúnya júzilik [[Mobil operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistema]] bazarınıń 45% in iyeleydi, onnan keyin [[Microsoft Windows|Windows]] 26% menen ekinshi orında turadı.<ref>{{Web deregi|url=https://gs.statcounter.com/os-market-share/desktop-mobile-tablet/worldwide/#monthly-202410-202410-bar|bet=Desktop, Mobile & Tablet Operating System Market Share Worldwide|arxivurl=|arxivsáne=|sáne=2024-10-11|til=en|jumıs=StatCounter Global Stats|qaralǵan sáne=2024-10-11}}</ref> Android dáslep Open Handset Alliance dep atalǵan baǵdarlamashılar konsorciumı tárepinen islep shıǵılǵan, biraq onıń eń keń tarqalǵan versiyası tiykarınan [[Google]] tárepinen rawajlandırıladı. Ol 2007-jıldıń noyabr ayında járiyalandı, al birinshi kommerciyalıq Android qurılması, HTC Dream, 2008-jıldıń sentyabr ayında satıwǵa shıǵarıldı. Negizinde, bul operaciyalıq sistema Android Open Source Project (AOSP) dep ataladı hám ol tiykarınan Apache licenziyası boyınsha [[Biypul hám ashıq kodlı programmalıq támiynat|biypul hám ashıq kodlı baǵdarlamalıq támiynat]] (FOSS) bolıp esaplanadı. Biraq, kópshilik qurılmalar [[Google]] tárepinen islep shıǵılǵan menshikli Android versiyasın paydalanadı,<ref>{{Web deregi|url=https://www.makeuseof.com/tag/android-really-open-source-matter/|bet=Is Android Really Open Source? And Does It Even Matter?|sáne=March 28, 2016|jumıs=MakeUseOf}}</ref> ol qosımsha menshikli jabıq kodlı baǵdarlamalıq támiynat penen birge keledi. Olardıń ishinde eń áhmiyetlisi Google Mobile Services (GMS) bolıp,<ref>{{Web deregi|url=https://www.android.com/gms/|bet=Android — Google Mobile Services|jumıs=Android|qaralǵan sáne=October 21, 2018|citata=While the Android Open Source Project (AOSP) provides common, device-level functionalities such as email and calling, GMS is not part of AOSP. GMS is only available through a license with Google [..] We ask GMS partners to pass a simple compatibility test and adhere to our compatibility requirements for their Android devices.}}</ref> ol Google Chrome sıyaqlı tiykarǵı qosımshalardı, [[Google Play]] cifrlı tarqatıw platformasın hám oǵan baylanıslı Google Play Services rawajlandırıw platformasın óz ishine aladı. Xabarlandırıwlar ushın Firebase Cloud Messaging qollanıladı. AOSP biypul bolsa da, "Android" atı hám logotipi Google kompaniyasınıń sawda belgileri bolıp tabıladı, hám Google óz ekosistemasınan tısqarı "sertifikatlanbaǵan" qurılmalardıń Android brendin qollanıwın sheklew ushın standartlar ornatadı.<ref>{{Web deregi|url=https://source.android.com/setup/start/faqs|bet=Frequently Asked Questions|baspaxana=Android Open Source Project|qaralǵan sáne=January 4, 2021}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.greenbot.com/article/3153485/with-cyanogen-dead-googles-control-over-android-is-tighter-than-ever.html|bet=With Cyanogen dead, Google's control over Android is tighter than ever|avtor=Simon|at=Michael|sáne=December 26, 2016|jumıs=www.greenbot.com|qaralǵan sáne=January 4, 2021}}</ref> Android Open Source Project tiykarındaǵı smartfonlardıń 70% ten kóbiregi Google ekosistemasın (ápiwayı túrde Android dep atalatuǵın) paydalanadı, olardıń geyparaları [[Samsung]] kompaniyasınıń TouchWiz hám keyingi One UI, sonday-aq HTC Sense sıyaqlı óndiriwshiler tárepinen qáliplestirilgen paydalanıwshı interfeysleri hám baǵdarlamalıq toplamları menen keledi.<ref>{{Web deregi|url=https://appdevelopermagazine.com/google-and-android-are-not-the-same...-and-that's-a-good-thing/|bet=Google and Android Are Not the Same... and That's a Good Thing|avtor=Hughes|at=Terry|sáne=July 28, 2014|jumıs=App Developer Magazine|qaralǵan sáne=July 29, 2020}}</ref> AOSP ge tiykarlanǵan básekiles ekosistemalar hám tarmaqlar qatarına Amazon tárepinen islep shıǵılǵan Fire OS, Oppo nıń ColorOS i, Vivo nıń OriginOS i, Honor dıń MagicUI i, sonday-aq LineageOS sıyaqlı arnawlı ROM lar hám VR garnituraları ushın Meta Horizon OS kiredi. Android tıń [[derek kodı]] basqa da elektronika túrlerin rawajlandırıw ushın qollanılǵan, mısalı, oyın konsolları, cifrlı kameralar, kóshpeli media pleerler hám kompyuterler, olardıń hár biri arnawlı [[Paydalanıwshı interfeysi|paydalanıwshı interfeysine]] iye. Keń belgili dóretpeler qatarına Google tárepinen islep shıǵılǵan televizorlar ushın Android TV hám kiyiletuǵın qurılmalar ushın [[Wear OS]] kiredi. Android taǵı baǵdarlamalıq paketler APK formatın paydalanadı hám ádette Google Play Store, Amazon Appstore, Samsung Galaxy Store, Huawei AppGallery, Cafe Bazaar, GetJar hám Aptoide sıyaqlı menshikli qosımshalar dúkanları arqalı yamasa F-Droid sıyaqlı ashıq kodlı platformalar arqalı tarqatıladı. Android 2011-jıldan baslap smartfonlarda hám 2013-jıldan baslap planshetlerde dúnya júzi boyınsha eń kóp qollanılatuǵın operaciyalıq sistema bolıp kelmekte. 2021-jıldıń may ayınıń maǵlıwmatları boyınsha, onıń hár ayda úsh milliardtan aslam aktiv paydalanıwshısı bar, bul dúnyadaǵı hár qanday operaciyalıq sistemanıń eń úlken ornatılǵan bazası bolıp esaplanadı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2021/5/18/22440813/android-devices-active-number-smartphones-google-2021|bet=There are over 3 billion active Android devices|avtor=Cranz|at=Alex|sáne=May 18, 2021|til=en|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=March 24, 2022}}</ref> 2024-jılǵı maǵlıwmatlarǵa sáykes, Google Play Store da 1.7 million qosımsha bar; bul 2021-jıldıń aprel ayındaǵı 3 millionnan aslam qosımsha bolǵan eń joqarı kórsetkishten tómenlewdi kórsetedi.<ref name="3 million apps">{{Web deregi|url=https://www.appbrain.com/stats/number-of-android-apps|bet=Number of Android applications on the Google Play store|jumıs=AppBrain|qaralǵan sáne=August 12, 2020}}</ref> 2024-jıldıń 15-oktyabrinde shıǵarılǵan Android 15 eń sońǵı versiya bolıp, oǵan búklemeli telefonlar, planshetler, úlken ekranlı qurılmalar hám Chromebook lar ushın arnawlı jaqsılanıwlar kirgizilgen.<ref>{{Web deregi|url=https://blog.google/products/android/android-15/|bet=What's new in Android 15, plus more updates|sáne=2024-10-15|til=en-us|jumıs=Google|qaralǵan sáne=2024-10-16}}</ref> == Tariyxı == '''Android Inc.''' 2003-jıldıń oktyabr ayında Kaliforniyadaǵı Palo-Alto qalasında Endi Rubin, Rich Mayner, Nik Sirs hám Kris Uayt tárepinen qurılǵan.<ref>{{Web deregi|url=http://www.phonearena.com/news/Googles-Android-OS-Past-Present-and-Future_id21273|bet=Google's Android OS: Past, Present, and Future|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170313044444/http://www.phonearena.com/news/Googles-Android-OS-Past-Present-and-Future_id21273|arxivsáne=March 13, 2017|sáne=August 18, 2011|jumıs=PhoneArena|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref><ref name="Google Buys Android">{{Web deregi|url=http://www.businessweek.com/technology/content/aug2005/tc20050817_0949_tc024.htm|bet=Google Buys Android for Its Mobile Arsenal|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110205190729/http://www.businessweek.com/technology/content/aug2005/tc20050817_0949_tc024.htm|arxivsáne=February 5, 2011|avtor=Elgin|at=Ben|sáne=August 17, 2005|jumıs=[[Bloomberg Businessweek]]|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> Rubin Android proektin "iyesiniń ornı hám qálewleri haqqında kóbirek xabardar bolǵan aqıllıraq mobil qurılmalardı rawajlandırıwda úlken potencialǵa iye" dep táriyiplegen.<ref name="Google Buys Android" /> Kompaniyanıń dáslepki maqseti cifrlı kameralar ushın joqarı dárejeli operaciyalıq sistema islep shıǵıw edi hám bul 2004-jıldıń aprel ayında investorlarǵa usınılǵan tiykarǵı ideya boldı.<ref name="pcworld-camera-os">{{Web deregi|url=https://www.pcworld.com/article/2034723/android-founder-we-aimed-to-make-a-camera-os.html|bet=Android founder: We aimed to make a camera OS|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170510103305/http://www.pcworld.com/article/2034723/android-founder-we-aimed-to-make-a-camera-os.html|arxivsáne=May 10, 2017|avtor=Alabaster|at=Jay|sáne=April 16, 2013|jumıs=[[PC World]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=May 9, 2017}}</ref> Keyin kompaniya kameralar bazarınıń óz maqsetleri ushın jetkilikli dárejede úlken emesligin túsindi hám bes aydan soń óz kúsh-ǵayratın basqa tarawǵa burıp, Android ti Symbian hám Microsoft Windows Mobile menen básekilese alatuǵın telefon operaciyalıq sisteması sıpatında usına basladı.<ref name="pcworld-camera-os" /><ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2013/4/16/4230468/android-originally-designed-for-cameras-before-smartphones|bet=Before it took over smartphones, Android was originally destined for cameras|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170429062213/http://www.theverge.com/2013/4/16/4230468/android-originally-designed-for-cameras-before-smartphones|arxivsáne=April 29, 2017|avtor=Welch|at=Chris|sáne=April 16, 2013|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=May 9, 2017}}</ref> Rubin dáslepki basqıshta investorlardı tartıwda qıyınshılıqlarǵa dus keldi hám Android keńse jayınan shıǵarılıw qáwpi astında qaldı. Rubinniń jaqın dostı Stiv Perlman oǵan konvertte 10,000 dollar naq pul alıp keldi hám kóp ótpey belgisiz muǵdarda dáslepki qarjılandırıw jiberdi. Perlman kompaniyadan úles alıwdan bas tarttı hám "Men bunı isledim hám Endige járdem bergim kelgeni ushın isledim" dep aytqan.<ref>{{Web deregi|url=http://www.businessinsider.com/how-android-was-created-2015-3|bet=THE RISE OF ANDROID: How a flailing startup became the world's biggest computing platform|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170520025143/http://www.businessinsider.com/how-android-was-created-2015-3|arxivsáne=May 20, 2017|avtor=Eadicicco|at=Lisa|sáne=March 27, 2015|jumıs=[[Business Insider]]|baspaxana=[[Axel Springer SE]]|qaralǵan sáne=May 9, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2011-07-27/steve-perlmans-wireless-fix|bet=Steve Perlman's Wireless Fix|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170319032000/https://www.bloomberg.com/news/articles/2011-07-27/steve-perlmans-wireless-fix|arxivsáne=March 19, 2017|avtor=Vance|avtorsilteme=Ashlee Vance|at=Ashlee|sáne=July 29, 2011|jumıs=[[Bloomberg Businessweek]]|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> I2005-jılı Rubin [[Samsung]]<ref name="MPC">{{Cite book|last=McAfee|first=Andrew|url=https://www.worldcat.org/oclc/987909505|title=Machine, Platform, Crowd : Harnessing Our Digital Future|date=2017}}</ref> hám HTC<ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/information-technology/2021/08/excerpt-the-history-of-android-as-written-by-a-longtime-android-developer/|bet=Excerpt: How Google bought Android—according to folks in the room|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210813112821/https://arstechnica.com/information-technology/2021/08/excerpt-the-history-of-android-as-written-by-a-longtime-android-developer/|arxivsáne=August 13, 2021|avtor=Haase|at=Chet|sáne=August 13, 2021|til=en-us|jumıs=[[Ars Technica]]|qaralǵan sáne=August 13, 2021}}</ref> kompaniyaları menen kelisimler dúziwge háreket etti. Kóp ótpey, sol jıldıń iyul ayında [[Google]] kompaniyanı keminde 50 million dollarǵa satıp aldı;<ref name="Google Buys Android">{{Web deregi|url=http://www.businessweek.com/technology/content/aug2005/tc20050817_0949_tc024.htm|bet=Google Buys Android for Its Mobile Arsenal|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110205190729/http://www.businessweek.com/technology/content/aug2005/tc20050817_0949_tc024.htm|arxivsáne=February 5, 2011|avtor=Elgin|at=Ben|sáne=August 17, 2005|jumıs=[[Bloomberg Businessweek]]|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFElgin2005">Elgin, Ben (August 17, 2005). </cite></ref><ref name="Murky road despite dominance">{{Web deregi|url=https://www.nytimes.com/2015/05/28/technology/personaltech/a-murky-road-ahead-for-android-despite-market-dominance.html|bet=A Murky Road Ahead for Android, Despite Market Dominance|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170706094446/https://www.nytimes.com/2015/05/28/technology/personaltech/a-murky-road-ahead-for-android-despite-market-dominance.html|arxivsáne=July 6, 2017|avtor=Manjoo|at=Farhad|sáne=May 27, 2015|jumıs=[[The New York Times]]|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> 2010-jılı Google kompaniyasınıń sol waqıttaǵı korporativ rawajlanıw boyınsha vice-prezidenti Devid Loui bunı "Google dıń eń jaqsı kelisimi" dep ataǵan.<ref name="MPC" /> Android tiń tiykarǵı xızmetkerleri, sonıń ishinde Rubin, Mayner, Sirs hám Uayt, satıp alınıw barısında Google ǵa qosıldı.<ref name="Google Buys Android" /> Sol waqıtta sır saqlawshı Android Inc. haqqında kóp nárse belgili emes edi, kompaniya mobil telefonlar ushın baǵdarlama islep atırǵanı haqqındaǵı az ǵana maǵlıwmattan basqa hesh nárse aytpaǵan edi.<ref name="Google Buys Android" /> Google da Rubin basshılıǵındaǵı komanda Linux yadrosı tiykarında isleytuǵın mobil qurılma platformasın islep shıqtı. Google bul platformanı qurılma islep shıǵarıwshılarǵa hám baylanıs operatorlarına iykemli, jańartılıwı múmkin bolǵan sistema sıpatında usındı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2007/08/28/google-is-working-on-a-mobile-os-and-its-due-out-shortly/|bet=Google is working on a mobile OS, and it's due out shortly|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170312063351/https://www.engadget.com/2007/08/28/google-is-working-on-a-mobile-os-and-its-due-out-shortly/|arxivsáne=March 12, 2017|avtor=Block|at=Ryan|sáne=August 28, 2007|jumıs=[[Engadget]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=March 11, 2017}}</ref> Google "apparatlıq komponentler hám baǵdarlamalıq támiyinlewshi sheriklerdiń bir qatarın tayarlap, baylanıs operatorlarına hár qıylı dárejedegi birge islesiwge tayar ekenligin bildirgen".<ref>{{Web deregi|url=https://www.wsj.com/articles/SB118602176520985718|bet=Google Pushes Tailored Phones To Win Lucrative Ad Market|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170729160919/https://www.wsj.com/articles/SB118602176520985718|arxivsáne=July 29, 2017|avtor=Sharma|at=Amol|sáne=August 2, 2007|jumıs=[[The Wall Street Journal]]|qaralǵan sáne=July 24, 2017}}</ref> Google kompaniyasınıń mobil baylanıs bazarına kiriw niyeti haqqındaǵı boljawlar 2006-jıldıń dekabr ayına shekem dawam etti. Dáslepki prototip sensorlı ekranı joq hám fizikalıq QWERTY klaviaturası bar BlackBerry telefonına uqsas edi, biraq 2007-jılı [[Apple Inc.|Apple]] [[IPhone|iPhone]] nıń payda bolıwı Android tiń "qaytadan jobalanıwına" alıp keldi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.pcworld.com/article/254539/original_android_prototype_revealed_during_google_oracle_trial.html|bet=Original Android Prototype Revealed During Google, Oracle Trial|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170211210905/http://www.pcworld.com/article/254539/original_android_prototype_revealed_during_google_oracle_trial.html|arxivsáne=February 11, 2017|avtor=Ionescu|at=Daniel|sáne=April 26, 2012|jumıs=[[PC World]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2012/4/25/2974676/this-was-the-original-google-phone-presented-in-2006|bet=This was the original 'Google Phone' presented in 2006|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170325035619/http://www.theverge.com/2012/4/25/2974676/this-was-the-original-google-phone-presented-in-2006|arxivsáne=March 25, 2017|avtor=Ziegler|at=Chris|sáne=April 25, 2012|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> Google keyinirek óziniń Android specifikaciya hújjetlerin "Sensorlı ekranlar qollanıladı" dep ózgertti, degen menen "Ónim fizikalıq túymelerdiń bolıwın esapqa alıp jobalanǵan, sonlıqtan sensorlı ekran fizikalıq túymelerdi tolıq almastıra almaydı" degen pikir de qosılǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2012/4/25/2974843/google-in-2007-a-touchscreen-cannot-completely-replace-physical/in/2731667|bet=Google in 2007: 'a touchscreen cannot completely replace physical buttons'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170623190711/https://www.theverge.com/2012/4/25/2974843/google-in-2007-a-touchscreen-cannot-completely-replace-physical/in/2731667|arxivsáne=June 23, 2017|avtor=Ziegler|at=Chris|sáne=April 25, 2012|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> 2008-jılǵa kelip, [[Nokia]] hám BlackBerry ekewi de iPhone 3G ge básekiles sensorlı smartfonlardı járiyaladı, al Android tiń dıqqatı aqırında tek sensorlı ekranlarǵa qaratıldı. Android operaciyalıq sistemasında isleytuǵın birinshi kommerciyalıq smartfon HTC Dream, sonday-aq T-Mobile G1 dep te atalatuǵın qurılma 2008-jıl 23-sentyabrde járiyalandı.<ref>{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2008/09/23/t-mobile-officially-announces-the-g1-android-phone/|bet=T-Mobile officially announces the G1 Android phone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170313042152/https://techcrunch.com/2008/09/23/t-mobile-officially-announces-the-g1-android-phone/|arxivsáne=March 13, 2017|avtor=Aamoth|at=Doug|sáne=September 23, 2008|jumıs=[[TechCrunch]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.androidpolice.com/2016/09/23/android-first-purchasable-product-t-mobile-g1-celebrate-8th-birthdays-today/|bet=Android and its first purchasable product, the T-Mobile G1, celebrate their 8th birthdays today|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170313045236/http://www.androidpolice.com/2016/09/23/android-first-purchasable-product-t-mobile-g1-celebrate-8th-birthdays-today/|arxivsáne=March 13, 2017|avtor=Gao|at=Richard|sáne=September 23, 2016|jumıs=Android Police|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> [[Fayl:HTC_Android_T-Mobile_G1.jpg|solğa|nobaý|200x200 nükte|HTC Dream yamasa T-Mobile G1, Android ta isleytuǵın birinshi kommerciyalıq túrde shıǵarılǵan qurılma (2008)]] 2007-jıl 5-noyabrde Open Handset Alliance, yaǵnıy Google, HTC, Motorola hám Samsung sıyaqlı qurılma óndiriwshiler, Sprint hám T-Mobile sıyaqlı sımsız baylanıs operatorları, Qualcomm hám Texas Instruments sıyaqlı chip islewshilerden ibarat texnologiya kompaniyalarınıń konsorciumı "mobil qurılmalar ushın birinshi haqıyqıy ashıq hám keń qamtıwshı platformanı" rawajlandırıw maqsetinde ózin járiyaladı.<ref name="Announcement of OHA">{{Web deregi|url=http://www.openhandsetalliance.com/press_110507.html|bet=Industry Leaders Announce Open Platform for Mobile Devices|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120309171729/http://www.openhandsetalliance.com/press_110507.html|arxivsáne=March 9, 2012|sáne=November 5, 2007|jumıs=[[Open Handset Alliance]]|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2007/11/05/breaking-google-announces-android-and-open-handset-alliance/|bet=Breaking: Google Announces Android and Open Handset Alliance|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170622140334/https://techcrunch.com/2007/11/05/breaking-google-announces-android-and-open-handset-alliance/|arxivsáne=June 22, 2017|avtor=Schonfeld|at=Erick|sáne=November 5, 2007|jumıs=[[TechCrunch]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://googleblog.blogspot.no/2007/11/wheres-my-gphone.html|bet=Where's my Gphone?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170313040638/https://googleblog.blogspot.no/2007/11/wheres-my-gphone.html|arxivsáne=March 13, 2017|avtor=Rubin|at=Andy|sáne=November 5, 2007|jumıs=Official Google Blog|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> Bir jıl ishinde Open Handset Alliance eki basqa ashıq kodlı básekileske — Symbian Foundation hám LiMo Foundation ǵa dus keldi, sońǵısı da Google sıyaqlı [[Linux]] tiykarındaǵı mobil operaciyalıq sistemasın rawajlandırmaqta edi. 2007-jıldıń sentyabr ayında InformationWeek Google dıń mobil telefoniya tarawında bir neshe patent ótinish beriwi haqqında Evalueserve izertlewin járiyaladı.<ref>{{Web deregi|url=https://gigaom.com/2007/09/20/419-googles-strong-mobile-related-patent-portfolio/|bet=Google's Strong Mobile-Related Patent Portfolio|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170313124031/https://gigaom.com/2007/09/20/419-googles-strong-mobile-related-patent-portfolio/|arxivsáne=March 13, 2017|avtor=Pearce|at=James Quintana|sáne=September 20, 2007|jumıs=[[Gigaom]]|baspaxana=Knowingly, Corp.|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> 2008-jıl 23-sentyabrde Android Endi Rubin, Larri Peydj, Sergey Brin, Koul Brodman, Kristofer Shlaffer hám Piter Chou tárepinen [[Nyu-York]] qalasınıń metro stanciyasında ótkerilgen baspasóz konferenciyasında tanıstırıldı.<ref>{{Citation |title=T-Mobile launches G1, first Google Android phone — Video |url=https://www.cnet.com/videos/t-mobile-launches-g1-first-google-android-phone/ |access-date=November 21, 2023 |language=en}}</ref> 2008-jıldan baslap, Android operaciyalıq sistemanı izbe-iz jaqsılap, jańa funkciyalardı qosıp hám aldıńǵı versiyalardaǵı kemshiliklerdi dúzetip, kóplegen jańalanıwlardı kórdi. Hár bir úlken versiya alfavit tártibinde desert yamasa mazalı taǵamnıń atına qoyılǵan, dáslepki Android versiyaları "Cupcake", "Donut", "Eclair" hám "Froyo" dep atalǵan. 2013-jılı Android KitKat tı járiyalaw waqtında Google: "Bul qurılmalar ómirimizdi sonshelli mazalı etkeni ushın, hár bir Android versiyası desert atına qoyılǵan" dep túsindirdi. Biraq, Google wákili CNN ge bergen intervyusinde: "Bul biraz ishki komanda isi sıyaqlı, hám biz bul máselede azǵana — qalay aytsam eken — túsiniksizirek bolıwdı maqul kóremiz, dep aytayın" dedi.<ref>{{Web deregi|url=http://indianexpress.com/article/lifestyle/food-wine/from-donut-to-nougat-why-are-android-versions-named-after-sweets-2887237/|bet=Android Nougat: Here's why Google names the OS after sweets|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170313044156/http://indianexpress.com/article/lifestyle/food-wine/from-donut-to-nougat-why-are-android-versions-named-after-sweets-2887237/|arxivsáne=March 13, 2017|avtor=Menon|at=Murali K.|sáne=July 3, 2016|jumıs=[[The Indian Express]]|baspaxana=[[Indian Express Limited]]|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> 2010-jılı Google óziniń Nexus qurılmalar seriyasın islep shıǵardı. Bul seriyada Google hár qıylı qurılma óndiriwshiler menen birlesip jańa qurılmalar isledi hám jańa Android versiyaların engizdi. Bul seriya "Android tariyxında jańa programmalıq támiyinlewdi hám apparatlıq standartlardı engiziwde sheshiwshi rol oynadı" dep sıpatlandı hám óziniń "artıqsha programmalardan azat" hám "waqtında ... jańalanatuǵın" programmalıq támiyinlewi menen tanıldı.<ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2013/05/from-the-nexus-one-to-the-nexus-10-a-brief-history-of-nexus-devices/|bet=From Nexus One to Nexus 10: a brief history of Google's flagship devices|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170624004245/https://arstechnica.com/gadgets/2013/05/from-the-nexus-one-to-the-nexus-10-a-brief-history-of-nexus-devices/|arxivsáne=June 24, 2017|avtor=Ion|at=Florence|sáne=May 15, 2013|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> 2013-jıldıń may ayında ótkerilgen óndiriwshiler konferenciyasında Google Samsung Galaxy S4 tiń arnawlı versiyasın járiyaladı. Bul versiyada Samsung tiń óz Android kórsetpeleri ornına, telefon "standart Android" tı paydalandı hám jańa sistema jańalanıwların tez alıwǵa wáde berildi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2013/5/15/4333716/galaxy-s4-stock-android-google-io-2013|bet=Google turns the Samsung Galaxy S4 into a Nexus phone, coming June 26th for $649|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161226220255/http://www.theverge.com/2013/5/15/4333716/galaxy-s4-stock-android-google-io-2013|arxivsáne=December 26, 2016|avtor=Hollister|at=Sean|sáne=May 15, 2013|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> Bul qurılma Google Play edition programmasınıń baslanıwı boldı hám onnan keyin basqa qurılmalar, sonıń ishinde HTC One Google Play edition<ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2013/07/review-the-htc-one-google-play-edition-offers-the-best-of-both-worlds/|bet=Review: The HTC One Google Play edition offers the best of both worlds|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170313043321/https://arstechnica.com/gadgets/2013/07/review-the-htc-one-google-play-edition-offers-the-best-of-both-worlds/|arxivsáne=March 13, 2017|avtor=Cunningham|at=Andrew|sáne=July 4, 2013|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> hám Moto G Google Play edition<ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2014/01/moto-g-google-play-edition-replaces-near-stock-android-with-stock-android/|bet=Moto G Google Play edition replaces near-stock Android with stock Android|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170313042911/https://arstechnica.com/gadgets/2014/01/moto-g-google-play-edition-replaces-near-stock-android-with-stock-android/|arxivsáne=March 13, 2017|avtor=Cunningham|at=Andrew|sáne=January 14, 2014|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> payda boldı. 2015-jılı Ars Technica bılay dep jazdı: "Usı hápteniń basında Google diń onlayn dúkanındaǵı sońǵı Google Play edition Android telefonları "endi satıwda joq" dep kórsetildi" hám "Endi olardıń hámmesi joq boldı, hám bul programmanıń juwmaqlanǵanına uqsaydı".<ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2015/01/dont-cry-for-the-google-play-edition-program-it-was-already-dead/|bet=Don't cry for the Google Play edition program; it was already dead|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170313124209/https://arstechnica.com/gadgets/2015/01/dont-cry-for-the-google-play-edition-program-it-was-already-dead/|arxivsáne=March 13, 2017|avtor=Cunningham|at=Andrew|sáne=January 25, 2015|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://phandroid.com/2015/01/21/google-kills-htc-one-m8-google-play-edition/|bet=Google kills off the last remaining Google Play Edition device in the Play Store|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161129102958/http://phandroid.com/2015/01/21/google-kills-htc-one-m8-google-play-edition/|arxivsáne=November 29, 2016|avtor=Chavez|at=Chris|sáne=January 21, 2015|jumıs=Phandroid|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> [[Fayl:A_Press_Conference_for_the_Launch_of_Nexus_7_on_September_27,_2012_in_Seoul_from_acrofan_3.JPG|nobaý|Erik Shmidt, Endi Rubin hám Xugo Barra 2012-jılǵı Google diń Nexus 7 planshetin járiyalaǵan baspasóz konferenciyasında]] 2008-jıldan 2013-jılǵa shekem Xugo Barra ónim boyınsha sóylewshi xızmetin atqardı, baspasóz konferenciyalarında hám Google I/O da, yaǵnıy Google diń jıl sayınlıq óndiriwshilerge baǵdarlanǵan konferenciyasında Android ti wákillik etti. Ol 2013-jıldıń avgust ayında Google den ketip, qıtaylı telefon óndiriwshi Xiaomi ǵa qosıldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2013/08/28/android-vp-hugo-barra-report-leaves-google-xiaomi/|bet=Android VP Hugo Barra leaves Google, joins Chinese phone maker Xiaomi (updated)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170313041804/https://www.engadget.com/2013/08/28/android-vp-hugo-barra-report-leaves-google-xiaomi/|arxivsáne=March 13, 2017|avtor=Smith|at=Mat|sáne=August 28, 2013|jumıs=[[Engadget]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.theinquirer.net/inquirer/news/2291600/googles-android-vp-hugo-barra-joins-chinese-phone-maker-xiaomi|bet=Google's Android VP Hugo Barra joins Chinese phone maker Xiaomi|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170313041606/http://www.theinquirer.net/inquirer/news/2291600/googles-android-vp-hugo-barra-joins-chinese-phone-maker-xiaomi|arxivsáne=March 13, 2017|avtor=Orion|at=Egan|sáne=August 28, 2013|jumıs=[[The Inquirer]]|baspaxana=[[Incisive Media]]|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref>Bunnan altı aydan az waqıt burın, Google diń sol waqıttaǵı bas direktorı Larri Peydj óziniń blog jazbasında Endi Rubinniń Android bóliminen Google daǵı jańa joybarlarǵa ótkenin hám Sundar Pichay jańa Android basshısı bolatuǵının járiyaladı.<ref>{{Web deregi|url=https://googleblog.blogspot.no/2013/03/update-from-ceo.html|bet=Update from the CEO|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170313043456/https://googleblog.blogspot.no/2013/03/update-from-ceo.html|arxivsáne=March 13, 2017|avtor=Page|at=Larry|sáne=March 13, 2013|jumıs=Official Google Blog|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.theguardian.com/technology/2013/mar/13/andy-rubin-google-move|bet=Andy Rubin moved from Android to take on 'moonshots' at Google|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170312004957/https://www.theguardian.com/technology/2013/mar/13/andy-rubin-google-move|arxivsáne=March 12, 2017|avtor=Arthur|at=Charles|sáne=March 13, 2013|jumıs=[[The Guardian]]|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> Keyinirek Pichaydıń ózi de lawazımın ózgertti, 2015-jıldıń avgust ayında kompaniyanıń Alphabet konglomeratına qayta dúziliwinen keyin Google diń jańa bas direktorı boldı,<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2015/8/10/9128083/sundar-pichai-ceo-google-larry-page-sergey-brin|bet=Google is reorganizing and Sundar Pichai will become new CEO|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170313042225/http://www.theverge.com/2015/8/10/9128083/sundar-pichai-ceo-google-larry-page-sergey-brin|arxivsáne=March 13, 2017|avtor=Brandom|at=Russell|sáne=August 10, 2015|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2015/08/10/google-gets-an-overhaul-and-a-new-ceo-sundar-pichai/|bet=Google gets an overhaul and a new CEO: Sundar Pichai|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170313041506/https://www.engadget.com/2015/08/10/google-gets-an-overhaul-and-a-new-ceo-sundar-pichai/|arxivsáne=March 13, 2017|avtor=Conditt|at=Jessica|sáne=August 10, 2015|jumıs=[[Engadget]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> bul Xiroshi Lokxeymerdi Android tiń jańa basshısı etip qoydı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.recode.net/2015/10/9/11619448/new-google-ceo-sundar-pichai-makes-first-major-executive-picks|bet=New Google CEO Sundar Pichai Makes First Major Executive Picks|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170114190148/http://www.recode.net/2015/10/9/11619448/new-google-ceo-sundar-pichai-makes-first-major-executive-picks|arxivsáne=January 14, 2017|avtor=Bergen|at=Mark|sáne=October 9, 2015|jumıs=[[Recode]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.androidcentral.com/sundar-pichai-promotes-hiroshi-lockheimer-oversee-android-chrome-os-and-chromecast|bet=Sundar Pichai promotes Hiroshi Lockheimer to oversee Android, Chrome OS and Chromecast|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170223132142/http://www.androidcentral.com/sundar-pichai-promotes-hiroshi-lockheimer-oversee-android-chrome-os-and-chromecast|arxivsáne=February 23, 2017|avtor=Martonik|at=Andrew|sáne=October 9, 2015|jumıs=Android Central|baspaxana=Mobile Nations|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> Android 4.4, KitKat te, MicroSD hám kartalarına bólisilgen jazıw múmkinshiligi paydalanıwshı ornatqan qosımshalar ushın sheklengen, tek <code>Android/data/</code> ishindegi sáykes paket atamaları menen arnawlı papkalar ǵana jazılıwı múmkin bolıp qalǵan. Jazıw múmkinshiligi Android 5 Lollipop penen artqa úylesimsiz Google Storage Access Framework interfeysi arqalı qayta tiklegen.<ref>{{Web deregi|url=https://gadgets.ndtv.com/mobiles/news/android-50-lollipop-brings-full-sd-card-access-for-third-party-apps-616420|bet=Android 5.0 Lollipop Brings Full SD Card Access for Third-Party Apps|sáne=November 5, 2014|jumıs=NDTV Gadgets 360}}</ref> 2014-jılı iyun ayında Google Android One dep atalatuǵın "apparat úlgi modellerin" járiyaladı, bul "qurılma islewshilerge tómen bahada joqarı sapalı telefonlar jasawǵa múmkinshilik beredi" hám rawajlanıp atırǵan ellerdegi tutınıwshılar ushın arnalǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2014/6/25/5841976/android-one-hardware-reference-program|bet=Android One will help manufacturers build low-cost phones for developing markets|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170313042536/http://www.theverge.com/2014/6/25/5841976/android-one-hardware-reference-program|arxivsáne=March 13, 2017|avtor=Kastrenakes|at=Jacob|sáne=June 25, 2014|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2014/6/26/5845562/android-one-google-the-next-billion|bet=With Android One, Google is poised to own the entire world|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170313042129/http://www.theverge.com/2014/6/26/5845562/android-one-google-the-next-billion|arxivsáne=March 13, 2017|avtor=Seifert|at=Dan|sáne=June 26, 2014|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://thenextweb.com/google/2014/06/25/google-announces-android-one-standard-affordable-devices-arriving-first-india-100/|bet=Google announces 'Android One' standard for affordable devices, arriving first in India at under $100|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170313042912/https://thenextweb.com/google/2014/06/25/google-announces-android-one-standard-affordable-devices-arriving-first-india-100/|arxivsáne=March 13, 2017|avtor=Woods|at=Ben|sáne=June 25, 2014|jumıs=The Next Web|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> Sentyabr ayında Google Hindstanda satıwǵa shıǵarılatuǵın birinshi Android One telefonların járiyaladı.<ref>{{Web deregi|url=https://googleblog.blogspot.no/2014/09/for-next-five-billion-android-one.html|bet=For the next five billion: Android One|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170313044048/https://googleblog.blogspot.no/2014/09/for-next-five-billion-android-one.html|arxivsáne=March 13, 2017|avtor=Pichai|at=Sundar|sáne=September 15, 2014|jumıs=Official Google Blog|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.bbc.com/news/technology-29209103|bet=Android One smartphones released in India|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170313043427/http://www.bbc.com/news/technology-29209103|arxivsáne=March 13, 2017|sáne=September 15, 2014|jumıs=[[BBC News]]|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> Biraq, Recode 2015-jıldıń iyun ayında bul proekttiń "úmitsizlik" ekenin xabarladı, "qarsılıq bildirgen tutınıwshılar hám óndiriwshi sherikler" hám "hesh qashan apparat tárepin tolıq sheshe almaǵan izlew kompaniyasınıń sátsizlikleri" sebep retinde kórsetildi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.recode.net/2015/6/11/11563484/beset-with-failures-google-tries-to-breathe-new-life-into-android-one|bet=Beset With Failures, Google Tries to Breathe New Life Into Android One|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170313042711/http://www.recode.net/2015/6/11/11563484/beset-with-failures-google-tries-to-breathe-new-life-into-android-one|arxivsáne=March 13, 2017|avtor=Bergen|at=Mark|sáne=June 11, 2015|jumıs=[[Recode]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> 2015-jıldıń avgust ayında Android One di qayta islep shıǵıw jobaları payda boldı,<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2015/8/9/9123151/google-will-take-another-shot-at-low-cost-android-one-initiative|bet=Google will take another shot at low-cost Android One initiative|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170313042727/http://www.theverge.com/2015/8/9/9123151/google-will-take-another-shot-at-low-cost-android-one-initiative|arxivsáne=March 13, 2017|avtor=D'Orazio|at=Dante|sáne=August 9, 2015|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> hám bir hápteden soń Afrika bul baǵdarlama ushın kelesi orın sıpatında járiyalandı.<ref>{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2015/08/18/google-pushes-android-one-to-africa/|bet=Google Pushes Android One To Africa|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170313041807/https://techcrunch.com/2015/08/18/google-pushes-android-one-to-africa/|arxivsáne=March 13, 2017|avtor=Lomas|at=Natasha|sáne=August 18, 2015|jumıs=[[TechCrunch]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2015/08/18/google-android-one-africa/|bet=Google brings Android One devices to Africa|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170313041909/https://www.engadget.com/2015/08/18/google-android-one-africa/|arxivsáne=March 13, 2017|avtor=Cooper|at=Daniel|sáne=August 18, 2015|jumıs=[[Engadget]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> The Information nıń 2017-jıldıń yanvar ayındaǵı esabatında Google óziniń arzan Android One baǵdarlamasın AQSH qa keńeytip atırǵanı aytıldı, biraq The Verge kompaniyanıń ózi haqıyqıy qurılmalardı islep shıǵarmaytuǵının atap ótti.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2017/1/17/14305288/google-android-one-us-low-cost-report|bet=Low-cost Android One phones reportedly coming to the US|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171103203735/https://www.theverge.com/2017/1/17/14305288/google-android-one-us-low-cost-report|arxivsáne=November 3, 2017|avtor=Bohn|at=Dieter|sáne=January 17, 2017|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=November 9, 2017}}</ref> Google 2016-jıldıń oktyabr ayında Pixel hám Pixel XL smartfonların tanıstırdı, olar Google tárepinen islengen birinshi telefonlar sıpatında bazarǵa shıǵarıldı,<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2016/10/4/13161028/google-phone-announced-pixel-xl-price-release-date-specs|bet=Pixel 'phone by Google' announced|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161005081521/http://www.theverge.com/2016/10/4/13161028/google-phone-announced-pixel-xl-price-release-date-specs|arxivsáne=October 5, 2016|avtor=Savov|at=Vlad|sáne=October 4, 2016|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=March 13, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2016/10/04/made-by-google-pixel-pixel-xl/|bet=Google's Pixel phones make their debut|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170313214402/https://www.engadget.com/2016/10/04/made-by-google-pixel-pixel-xl/|arxivsáne=March 13, 2017|avtor=Lawler|at=Richard|sáne=October 4, 2016|jumıs=[[Engadget]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=March 13, 2017}}</ref> hám Google Assistant sıyaqlı ayırım baǵdarlama ózgesheliklerin keń tarqatıwdan aldın ózinde ǵana qollandı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2016/10/4/13098314/google-android-update-7-1-nougat-new-features|bet=Google's new Pixel phones come with Android 7.1 Nougat|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170511092758/https://www.theverge.com/2016/10/4/13098314/google-android-update-7-1-nougat-new-features|arxivsáne=May 11, 2017|avtor=Seifert|at=Dan|sáne=October 4, 2016|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=March 13, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/google-pixel-android-7-1-assistant-now/|bet=Pixel won't share Google Assistant with other Android phones|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170313221308/https://www.cnet.com/news/google-pixel-android-7-1-assistant-now/|arxivsáne=March 13, 2017|avtor=Ng|at=Alfred|sáne=October 6, 2016|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=March 13, 2017}}</ref> Pixel telefonları Nexus seriyasın almastırdı,<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/a/google-pixel-phone-new-hardware-interview-2016|bet=The Google Phone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170106213353/http://www.theverge.com/a/google-pixel-phone-new-hardware-interview-2016|arxivsáne=January 6, 2017|avtor=Bohn|at=Dieter|sáne=October 4, 2016|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=March 13, 2017}}</ref> al Pixel telefonlarınıń jańa áwladı 2017-jıldıń oktyabr ayında shıǵarıldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/circuitbreaker/2017/10/4/16408962/new-google-pixel-2-phone-announced-price-release-date-features|bet=Google Pixel 2 and 2 XL announced with water resistance, 'dual-pixel' camera, and always-on display|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171011074252/https://www.theverge.com/circuitbreaker/2017/10/4/16408962/new-google-pixel-2-phone-announced-price-release-date-features|arxivsáne=October 11, 2017|avtor=Kastrenakes|at=Jacob|sáne=October 4, 2017|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=October 12, 2017}}</ref> 2019-jıldıń may ayında operaciyalıq sistema Huawei qatnasqan Qıtay hám AQSH arasındaǵı sawda urısına aralasıp qaldı, sebebi Huawei, kóplegen basqa texnologiya firmaları sıyaqlı, Android platformasına qatnaw múmkinshiligine ǵárezli bolıp qalǵan edi.<ref>{{Cite news|url=https://www.theverge.com/2019/5/19/18631558/google-huawei-android-suspension|title=Google pulls Huawei's Android license, forcing it to use open source version|last=Sottek|first=T.C.|date=May 19, 2019|access-date=July 20, 2019}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.telegraph.co.uk/technology/2019/05/20/google-restricts-huawei-using-android-could-mean/|title=Google restricts Huawei from using Android: Here's what that could mean for you|last=Cook|first=James|date=May 20, 2019|access-date=July 20, 2019}}</ref> 2019-jıldıń jazında Huawei Android qa alternativ bolǵan Harmony OS<ref>{{Cite news|last=Reichert|first=Corinne|date=June 14, 2019|title=Huawei moves to trademark its own OS while objecting to US ban|url=https://www.cnet.com/news/huawei-files-trademark-for-hongmeng-os-while-objecting-to-us-ban-reports-say/|access-date=August 10, 2019}}</ref> dep atalatuǵın operaciyalıq sistema jaratıwın járiyaladı<ref>{{Cite news|last=Sohail|first=Omar|date=May 20, 2019|title=Huawei's Own Smartphone Operating System Reportedly Named HongMeng OS, According to Foreign Sources|url=https://wccftech.com/huawei-hongmeng-os-for-smartphones/|access-date=August 10, 2019}}</ref> hám úlken global bazarlarda intellektual múlk huqıqların rásmiylestiriwge ótinish berdi.<ref>{{Cite news|last=Jie|first=Yang|date=May 24, 2019|title=Who Needs Google's Android? Huawei Trademarks Its Own Smartphone OS|url=https://www.wsj.com/articles/who-needs-googles-android-huawei-trademarks-its-own-smartphone-os-11558693195|access-date=August 10, 2019}}</ref><ref>{{Cite news|last=England|first=Jason|date=June 14, 2019|title=Huawei begins trademarking its Android replacement OS—HongMeng|url=https://www.androidcentral.com/huawei-begins-trademarking-its-android-replacement-os-several-countries|access-date=August 10, 2019}}</ref> Usınday sankciyalar astında Huawei 2022-jılı Android ti jańa operaciyalıq sistema menen almastırıwdı uzaq múddetli joba etip atır, sebebi Harmony OS dáslep smartfonlar hám planshetler emes, al zattar interneti qurılmaları ushın jobalanǵan edi.<ref name="verge-harmony">{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2019/8/9/20798251/huawei-harmonyos-hongmengos-smartphones-internet-of-things-operating-system-android|bet=Huawei's new operating system is called HarmonyOS|avtor=Porter|at=Jon|sáne=August 9, 2019|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=August 9, 2019}}</ref> 2019-jıldıń 22-avgust kúni Android "Q" nıń rásmiy túrde Android 10 dep atalatuǵını járiyalandı, bul úlken versiyalardı mazalı taǵamlar ataması menen ataw dástúrin juwmaqladı. Google bul atamalardıń xalıqaralıq paydalanıwshılar ushın "qamtıwshı" emesligin bildirdi (sebebi joqarıda aytılǵan taǵamlar xalıqaralıq dárejede belgili emes yamasa ayırım tillerde aytılıwı qıyın).<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2019/8/22/20827231/android-10-q-google-name-officially-announced-new-logo-wordmark-desserts|bet=Google deserts desserts: Android 10 is the official name for Android Q|avtor=Bohn|at=Dieter|sáne=August 22, 2019|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=August 22, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2019/08/unsweetened-android-swaps-sugary-codenames-for-boring-numbers/|bet=Unsweetened: Android swaps sugary codenames for boring numbers|avtor=Amadeo|at=Ron|sáne=August 22, 2019|jumıs=Ars Technica|qaralǵan sáne=August 22, 2019}}</ref> Sol kúni Android Police Google baǵdarlamashılardıń jańa ofisiniń foyesine úlken "10" sanınıń músinin ornatıwǵa buyırtpa bergenin xabarladı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.androidpolice.com/2019/08/22/androids-iconic-dessert-names-are-going-away-starting-with-android-10/|bet=Android's iconic dessert names are going away, starting with Android 10|sáne=August 22, 2019|jumıs=Android Police|qaralǵan sáne=August 22, 2019}}</ref> Android 10 dáslep Google Pixel telefonları ushın 2019-jıldıń 3-sentyabr kúni shıǵarıldı. 2021-jıldıń aqırında ayırım paydalanıwshılar ayrıqsha járdem xızmetlerine qońıraw ete almaǵanlıǵın xabarladı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2021/12/10/22828234/microsoft-teams-android-bug-blocked-911-call-go-read-this|bet=Go read this story explaining in detail the scary Teams bug that blocked a 911 call|avtor=Shakir|at=Umar|sáne=December 10, 2021|til=en-US|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=December 7, 2022}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.zdnet.com/article/this-important-microsoft-teams-for-android-update-fixes-the-strange-911-calling-bug/|bet=This important Microsoft Teams for Android update fixes the strange 911 calling bug|til=en|jumıs=ZDNET|qaralǵan sáne=December 7, 2022}}</ref> Bul másele Android hám Microsoft Teams qosımshasındaǵı qáteliklerdiń birlesiwinen kelip shıqqan edi; eki kompaniya da bul máseleni sheshetuǵın jańalanıwlardı shıǵardı.<ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2022/01/google-fixes-nightmare-android-bug-that-stopped-user-from-calling-911/|bet=Google fixes nightmare Android bug that stopped user from calling 911|avtor=Amadeo|at=Ron|sáne=January 5, 2022|til=en-us|jumıs=Ars Technica|qaralǵan sáne=December 7, 2022}}</ref> == Ózgeshelikleri == === Interfeys === Android tıń ádettegi paydalanıwshı interfeysi tiykarınan tikkeley basqarıwǵa tiykarlanǵan bolıp, ekrandaǵı obektlerdi basqarıw ushın sıypaw, basıw, qısıw hám keri qısıw sıyaqlı haqıyqıy dúnyadaǵı háreketlerge sáykes keletuǵın sensorlı kirgiziwlerdi, sonıń menen birge virtual klaviaturanı qollanadı.<ref>{{Web deregi|url=http://source.android.com/tech/input/touch-devices.html|bet=Touch Devices|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120125061950/http://source.android.com/tech/input/touch-devices.html|arxivsáne=January 25, 2012|jumıs=Android Open Source Project|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> Oyın basqarıwshıları hám tolıq ólshemli fizikalıq klaviaturalar Bluetooth yamasa USB arqalı qollap-quwatlanadı.<ref>{{Web deregi|url=https://developer.android.com/training/game-controllers/controller-input.html|bet=Handling Controller Actions|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170312195206/https://developer.android.com/training/game-controllers/controller-input.html|arxivsáne=March 12, 2017|jumıs=Android Developers|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://developer.android.com/training/keyboard-input/index.html|bet=Handling Keyboard Input|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170313041058/https://developer.android.com/training/keyboard-input/index.html|arxivsáne=March 13, 2017|jumıs=Android Developers|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> Paydalanıwshı kirgiziwine juwap dárhal bolıwǵa mólsherlengen hám qollanıwshıǵa taktil keri baylanıs beriw ushın kóbinese qurılmanıń vibraciya múmkinshiliklerin qollanıp, sıypalmalı sensorlı interfeysti támiyinleydi. Ayırım qosımshalar qosımsha qollanıwshı háreketlerine juwap beriw ushın akselerometrler, giroskoplar hám jaqınlıq sensorları sıyaqlı ishki apparatlıq qurallardı qollanadı, mısalı, qurılmanıń qalay jaylasqanına baylanıslı ekrandı portretten landshaftqa ózgertiw,<ref>{{Web deregi|url=https://developer.android.com/guide/topics/sensors/sensors_overview.html|bet=Sensors Overview|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170216064514/https://developer.android.com/guide/topics/sensors/sensors_overview.html|arxivsáne=February 16, 2017|jumıs=Android Developers|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> yamasa paydalanıwshıǵa qurılmanı aylandırıw arqalı jarıs oyınında kólikti basqarıwǵa múmkinshilik beriw, rul dóńgelegin basqarıwdı imitaciya etiw.<ref>{{Web deregi|url=http://phandroid.com/2011/12/22/real-racing-2-speeds-into-the-android-market-leaves-part-1-in-the-dust/|bet=Real Racing 2 Speeds Into The Android Market — Leaves Part 1 In The Dust|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170219030819/http://phandroid.com/2011/12/22/real-racing-2-speeds-into-the-android-market-leaves-part-1-in-the-dust/|arxivsáne=February 19, 2017|avtor=Chavez|at=Chris|sáne=December 22, 2011|jumıs=Phandroid|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> ==== Bas ekran ==== Android qurılmaları bas ekranǵa júkleniwden baslanadı, bul Android qurılmalarındaǵı tiykarǵı navigaciya hám informaciya "orayı" bolıp, jeke kompyuterlerdegi jumıs stolına uqsas. Android bas ekranları ádette qosımsha belgisheleri hám vidjetlerden turadı; qosımsha belgisheleri tiyisli qosımshanı iske qosadı, al vidjetler hawa rayı boljawı, qollanıwshınıń elektron pochta qutısı yamasa jańalıqlar belgisi sıyaqlı tikkeley bas ekranda janlı, avtomatik jańalanatuǵın mazmundı kórsetedi.<ref>{{Web deregi|url=https://developer.android.com/design/patterns/widgets.html|bet=Widgets|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170312200056/https://developer.android.com/design/patterns/widgets.html|arxivsáne=March 12, 2017|jumıs=Android Developers|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> Bas ekran bir neshe betten turwı múmkin, paydalanıwshı olardıń arasında aldıǵa hám artqa sıypaw arqalı óte aladı.<ref name="Design info">{{Web deregi|url=https://developer.android.com/design/handhelds/index.html|bet=Phones & Tablets|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170331154020/http://developer.android.com/design/handhelds/index.html|arxivsáne=March 31, 2017|jumıs=Android Developers|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> Google Play hám basqa qosımshalar dúkanlarında jaylastırılǵan úshinshi tárep qosımshaları bas ekrannıń kórinisin tolıq ózgertiwi,<ref>{{Web deregi|url=https://www.androidauthority.com/best-android-launcher-apps-222408/|bet=15 best Android launcher apps of 2017|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170501192958/http://www.androidauthority.com/best-android-launcher-apps-222408|arxivsáne=May 1, 2017|avtor=Hindy|at=Joe|sáne=February 4, 2017|jumıs=Android Authority|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> hátte Windows Phone sıyaqlı basqa operaciyalıq sistemalardıń kórinisin imitaciya etiwi múmkin.<ref>{{Web deregi|url=http://lifehacker.com/5804091/launcher-7-brings-windows-phones-simple-attractive-interface-to-android|bet=Launcher 7 Brings Windows Phone's Simple, Attractive Interface to Android|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170108143524/http://lifehacker.com/5804091/launcher-7-brings-windows-phones-simple-attractive-interface-to-android|arxivsáne=January 8, 2017|avtor=Gordon|at=Whitson|sáne=May 20, 2011|jumıs=[[Lifehacker]]|baspaxana=[[Univision Communications]]|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> Kópshilik óndiriwshiler ózleriniń Android qurılmalarınıń kórinisi hám funkciyaların básekilesiwshilerinen ayırmashılıqtı kórsetiw ushın ózgertedi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.dummies.com/consumer-electronics/smartphones/droid/looking-at-the-android-operating-system/|bet=Looking at the Android operating system|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170312195620/http://www.dummies.com/consumer-electronics/smartphones/droid/looking-at-the-android-operating-system/|arxivsáne=March 12, 2017|avtor=Begun|at=Daniel A.|jumıs=[[For Dummies]]|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> ==== Hal-ahwal qatarı ==== Ekrannıń joqarǵı bóliminde qurılma hám onıń baylanısı haqqında informaciyanı kórsetetuǵın hal-ahwal (status) qatarı jaylasqan. Bul hal-ahwal qatarın tómenge qaray tartıw (sıypaw) arqalı xabarlandırıw ekranın ashıwǵa boladı, bunda qosımshalar áhmiyetli informaciya yamasa jańalanıwlardı kórsetedi, sonday-aq displey jaqtılıǵı, baylanıs parametrleri (WiFi, Bluetooth, uyalı maǵlıwmatlar), audio rejimi hám fonar sıyaqlı sistema basqarıw elementleri hám qosqıshlarına tez kiriw múmkinshiligi bar.<ref name="Design info">{{Web deregi|url=https://developer.android.com/design/handhelds/index.html|bet=Phones & Tablets|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170331154020/http://developer.android.com/design/handhelds/index.html|arxivsáne=March 31, 2017|jumıs=Android Developers|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://developer.android.com/design/handhelds/index.html "Phones & Tablets"]. </cite></ref> Óndiriwshiler fonar jaqtılıǵın retlew sıyaqlı keńeytilgen parametrlerdi ámelge asırıwı múmkin.<ref>{{Web deregi|url=https://www.sammobile.com/2017/01/25/nougat-tip-change-the-intensity-of-the-flashlight-on-your-galaxy-s7-or-s7-edge/|bet=Nougat Tip: Change the intensity of the flashlight on your Galaxy S7 or S7 edge|sáne=January 25, 2017|jumıs=SamMobile}}</ref> ==== Xabarlandırıwlar ==== Xabarlandırıwlar — bul "qosımsha qollanılmay turǵanda, ol haqqında qısqa, waqtılı hám tiyisli informaciya", hám oǵan basqanda, qollanıwshılar xabarlandırıwǵa baylanıslı qosımsha ishindegi ekranǵa jóneltiledi.<ref>{{Web deregi|url=https://material.io/guidelines/patterns/notifications.html|bet=Notifications|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170322170613/https://material.io/guidelines/patterns/notifications.html|arxivsáne=March 22, 2017|jumıs=Material Design|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> Android 4.1 "Jelly Bean" versiyasınan baslap, "keńeytiletuǵın xabarlandırıwlar" qollanıwshıǵa xabarlandırıwdaǵı belgishege basıw arqalı onı keńeytiw hám kóbirek informaciyanı hám múmkin bolǵan qosımsha háreketlerin tikkeley xabarlandırıwdan kóriw imkaniyatın beredi.<ref>{{Cite news|title=Notifications|url=https://developer.android.com/design/patterns/notifications.html|access-date=March 12, 2017}}</ref> ==== Qosımshalar dizimi ==== "Barlıq qosımshalar" ekranı barlıq ornatılǵan qosımshalardı kórsetedi, bunda qollanıwshılar qosımshanı dizimnen bas ekranǵa súyrep aparıw múmkinshiligine iye. Qosımshalar dizimine Android versiyasına baylanıslı jest yamasa túyme arqalı kiriwge boladı. "Sońǵılar" ekranı, sonday-aq "Ulıwma kórinisi" dep te ataladı, qollanıwshılarǵa jaqında qollanılǵan qosımshalar arasında almasıw imkaniyatın beredi.<ref name="Design info">{{Web deregi|url=https://developer.android.com/design/handhelds/index.html|bet=Phones & Tablets|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170331154020/http://developer.android.com/design/handhelds/index.html|arxivsáne=March 31, 2017|jumıs=Android Developers|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://developer.android.com/design/handhelds/index.html "Phones & Tablets"]. </cite></ref> Sońǵı qosımshalar dizimi Android versiyası hám óndiriwshige baylanıslı qatar yamasa qabatlasıp kóriniwi múmkin.<ref>{{Web deregi|url=https://lifehacker.com/how-to-get-android-ps-new-recent-apps-layout-for-your-s-1827113803|bet=How to Get Android P's New 'Recent Apps' Layout for Your Samsung Smartphone|sáne=June 25, 2018|jumıs=Lifehacker}}</ref> ==== Navigaciya túymeleri ==== [[Fayl:HTC_Desire_-_optic_navigation.jpeg|nobaý|HTC Desire smartfonınıń aldıńǵı túymeleri (bas bet, menyu/opciyalar, artqa qaytıw, izlew) hám optikalıq trekpadı, 2010-jılǵı Android operaciyalıq sisteması bar [[Smartfon|smartfonı]]]] Kóp erte Android OS smartfonları veb-izlew sistemasına hám ayırım qosımshalardıń ishki izlew funkciyasına tez kiriw ushın arnawlı izlew túymesi menen támiyinlengen edi. Sońǵı úlgidegi qurılmalarda bul funkciya ádette bas bet túymesin uzaq basıw yamasa sıypap ótiw arqalı orınlanadı.<ref name="MenuKey">{{Web deregi|url=https://www.androidpolice.com/2019/11/13/the-menu-navigation-button-has-finally-been-retired-in-android-10/|bet=The menu navigation button has finally been retired in Android 10|avtor=Corbin Davenport|sáne=November 13, 2019|til=en}}</ref> Arnawlı opciyalar túymesi, sonday-aq menyu túymesi dep te ataladı, hám onıń ekrandaǵı simulyaciyası Android 10 versiyasınan baslap qollap-quwatlanbaydı. Google mobil qosımsha baǵdarlamashılarına menyulardı [[Paydalanıwshı interfeysi|paydalanıwshı interfeysiniń]] ishine jaylastırıwdı usınıs etedi.<ref name="MenuKey">{{Web deregi|url=https://www.androidpolice.com/2019/11/13/the-menu-navigation-button-has-finally-been-retired-in-android-10/|bet=The menu navigation button has finally been retired in Android 10|avtor=Corbin Davenport|sáne=November 13, 2019|til=en}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFCorbin_Davenport2019">Corbin Davenport (November 13, 2019). </cite></ref> Jańaraq telefonlarda onıń ornın háreketke keltirilgende jaqında qollanılǵan qosımshalar dizimine kiriw ushın qollanılatuǵın tapsırma túymesi iyeleydi. Qurılmaǵa baylanıslı, onı uzaq basıw menyu túymesin basıwdı simulyaciyalawı yamasa ekrandı bóliw kórinisin iske túsiriwi múmkin, sońǵısı standart Android 7 versiyasınan baslap ádepki háreket bolıp esaplanadı.<ref>{{Web deregi|url=http://androidadvices.com/use-menu-key-samsung-galaxy-s5/|bet=How to use the Hidden Menu Key in Samsung Galaxy S5 [with Recent Key]|sáne=April 17, 2014|jumıs=Android Advices}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.androidcentral.com/samsung-galaxy-s5-menu-button-hidden|bet=The Samsung Galaxy S5 still has a menu button, it's just hidden|sáne=April 12, 2014|jumıs=Android Central}}</ref><ref name="NougatSplit">{{Web deregi|url=https://wccftech.com/android-7-nougat-split-screen-multitasking/|bet=How To Use And Master Android 7.0 Nougat Split-Screen Multitasking|avtor=Ghani|at=Uzair|sáne=August 29, 2016|jumıs=Wccftech}}</ref> ==== Bóleklengen ekran kórinisi ==== Standart Android 7.0 Nougat versiyasında ekrandı bóliw kórinisine nativlik qollap-quwatlaw qosılǵan.<ref name="NougatSplit">{{Web deregi|url=https://wccftech.com/android-7-nougat-split-screen-multitasking/|bet=How To Use And Master Android 7.0 Nougat Split-Screen Multitasking|avtor=Ghani|at=Uzair|sáne=August 29, 2016|jumıs=Wccftech}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFGhani2016">Ghani, Uzair (August 29, 2016). </cite></ref> Ekrandı bóliw kórinisi rejimin qollaǵan birinshi óndiriwshi tárepinen ózgertilgen Android tiykarındaǵı smartfonlar 2012-jılǵı Samsung Galaxy S3 hám Note 2 bolıp esaplanadı. Olardıń birinshi úlgisi bul funkciyanı Android 4.1 Jelly Bean menen birge kelgen TouchWiz daǵı premium jıynaq jańalanıwı arqalı alǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/samsungs-galaxy-s3-to-get-premium-suite-upgrade/|bet=Samsung's Galaxy S3 to get Premium Suite upgrade|avtor=Reisinger|at=Don|sáne=December 7, 2012|jumıs=CNET|qaralǵan sáne=April 3, 2021}}</ref> ==== Óshirilgen waqıtta zaryadlaw ==== Qurılma óshirilgende zaryadlaw quwatın qosqanda yamasa ajıratqanda, sonday-aq quwat túymesin yamasa bas bet túymesin qısqa waqıt basqanda, ekranda óndiriwshiler arasında kórinisi ózgeshe bolǵan vizual batareya ólshegishi payda boladı. Bul paydalanıwshıǵa qurılmanı iske túsirmesten óshirilgen waqıttaǵı zaryad statusın tez bahalawǵa múmkinshilik beredi. Ayırımları batareya procentin kórsetedi.<ref>{{Web deregi|url=https://appuals.com/change-offline-charging-animation-android-devices/|bet=How to change offline charging animation for Android devices|sáne=December 10, 2015|jumıs=Appuals.com}}</ref> === Qosımshalar === Kópshilik Android qurılmaları aldınnan ornatılǵan Google qosımshaları menen keledi, olardıń qatarına [[Gmail]], [[Google Kartalar|Google Maps]], [[Google Chrome]], [[YouTube]], Google Play Movies & TV hám basqalar kiredi. Qurılmalardıń funkcionallıǵın keńeytetuǵın qosımshalar ("apps") (hám 64-bitli bolıwı kerek<ref>{{Web deregi|url=https://android-developers.googleblog.com/2019/01/get-your-apps-ready-for-64-bit.html|bet=Get your apps ready for the 64-bit requirement|jumıs=Android Developers Blog|qaralǵan sáne=August 14, 2020}}</ref>), Android baǵdarlamalıq támiyinlewdi rawajlandırıw jıynaǵı (SDK)<ref>{{Web deregi|url=http://www.androidauthority.com/how-to-install-android-sdk-software-development-kit-21137/|bet=How to install the Android SDK (Software Development Kit)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170503091526/http://www.androidauthority.com/how-to-install-android-sdk-software-development-kit-21137|arxivsáne=May 3, 2017|avtor=Mullis|at=Alex|sáne=November 21, 2016|jumıs=Android Authority|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> járdeminde hám kóbinese [[Kotlin (programmalastırıw tili)|Kotlin]] [[Programmalastırıw tili|programmalastırıw tilinde]] jazıladı. Kotlin 2019-jıldıń may ayında [[Java (programmalastırıw tili)|Java]] ornına [[Google]] tárepinen Android qosımshaların rawajlandırıw ushın qálegen [[Programmalastırıw tili|til]] sıpatında jariyalandı,<ref>{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2019/05/07/kotlin-is-now-googles-preferred-language-for-android-app-development/|bet=Kotlin is now Google's preferred language for Android app development|arxivurl=https://archive.today/20200617201052/http://social.techcrunch.com/2019/05/07/kotlin-is-now-googles-preferred-language-for-android-app-development/|arxivsáne=June 17, 2020|sáne=May 7, 2019|jumıs=TechCrunch|qaralǵan sáne=May 8, 2019}}</ref> al dáslep 2017-jıldıń may ayında járiyalanǵan edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2017/5/17/15654988/google-jet-brains-kotlin-programming-language-android-development-io-2017|bet=Google is adding Kotlin as an official programming language for Android development|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170517201937/https://www.theverge.com/2017/5/17/15654988/google-jet-brains-kotlin-programming-language-android-development-io-2017|arxivsáne=May 17, 2017|avtor=Miller|at=Paul|sáne=May 17, 2017|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=May 22, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2017/05/17/google-makes-kotlin-a-first-class-language-for-writing-android-apps/|bet=Google makes Kotlin a first-class language for writing Android apps|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170522065631/https://techcrunch.com/2017/05/17/google-makes-kotlin-a-first-class-language-for-writing-android-apps/|arxivsáne=May 22, 2017|avtor=Lardinois|at=Frederic|sáne=May 17, 2017|jumıs=[[TechCrunch]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=May 22, 2017}}</ref> Java házirge shekem qollap-quwatlanadı (dáslep paydalanıwshı keńisligindegi baǵdarlamalar ushın jalǵız variant bolǵan hám kóbinese Kotlin menen aralastırılıp qollanıladı), sonday-aq [[C++]] ta qollap-quwatlanadı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.androidauthority.com/develop-android-apps-languages-learn-391008/|bet=I want to develop Android Apps—What languages should I learn?|avtor=Sinicki|at=Adam|sáne=August 10, 2019|jumıs=Android Authority|qaralǵan sáne=September 12, 2019}}</ref> Java yamasa Kotlin sıyaqlı basqa JVM tilleri C/C++ menen birge qollanılıwı múmkin,<ref>{{Web deregi|url=https://developer.android.com/ndk/guides/stable_apis.html|bet=Android NDK Native APIs|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170312194146/https://developer.android.com/ndk/guides/stable_apis.html|arxivsáne=March 12, 2017|jumıs=Android Developers|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> sonıń menen birge C++ ti jaqsıraq qollap-quwatlaytuǵın standart emes orınlaw ortalıqların tańlaw múmkinshiligi bar.<ref>{{Web deregi|url=https://developer.android.com/ndk/guides/cpp-support.html|bet=C++ Library Support|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170312194748/https://developer.android.com/ndk/guides/cpp-support.html|arxivsáne=March 12, 2017|jumıs=Android Developers|qaralǵan sáne=March 12, 2017}}</ref> SDK óz ishine rawajlandırıwdıń keń kólemli quralların aladı,<ref>{{Web deregi|url=https://developer.android.com/guide/developing/tools/index.html|bet=Tools Overview|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120613232535/http://developer.android.com/guide/developing/tools/index.html|arxivsáne=June 13, 2012|sáne=July 21, 2009|jumıs=Android Developers}}</ref> sonıń ishinde debagger, baǵdarlamalıq támiyinlew kitapxanaları, QEMU tiykarındaǵı qol telefonı emulyatorı, dokumentaciya, úlgi kodlar hám sabaqlıqlar bar. Dáslep, Google qollap-quwatlaǵan [[Programmalastırıw ortalıǵı (IDE)|integraciyalanǵan rawajlandırıw ortalıǵı]] (IDE) Android Development Tools (ADT) plagini menen Eclipse edi; 2014-jıldıń dekabr ayında Google Android qosımshaların rawajlandırıw ushın tiykarǵı IDE sıpatında IntelliJ IDEA tiykarında islep shıǵılǵan [[Android Studio]] nı shıǵardı. Basqa da rawajlandırıw quralları bar, sonıń ishinde C yamasa C++ tilindegi qosımshalar yamasa keńeytiwler ushın native development kit (NDK), jańadan baslawshı programmistler ushın vizual ortalıq bolǵan Google App Inventor, hám hár qıylı platforma aralıq mobil veb qosımshalar freymvorkları bar. 2014-jıldıń yanvar ayında Google Chrome HTML 5 veb qosımshaların Android ke kóshiriw ushın Apache Cordova tiykarındaǵı freymvorktı járiyaladı, ol tiykarǵı qosımsha qabıǵına oralǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2014/1/28/5355064/chrome-apps-are-coming-to-ios-and-android|bet=Chrome Apps are coming to iOS and Android|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170210034633/http://www.theverge.com/2014/1/28/5355064/chrome-apps-are-coming-to-ios-and-android|arxivsáne=February 10, 2017|avtor=Opam|at=Kwame|sáne=January 28, 2014|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=March 11, 2017}}</ref> Sonıń menen bir qatarda, Google 2014-jılı qosımsha hám veb rawajlandırıwshılar ushın paydalı qurallar usınatuǵın Firebase ti satıp aldı.<ref>{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2014/10/21/google-acquires-firebase-to-help-developers-build-better-realtime-apps/|bet=Google Acquires Firebase To Help Developers Build Better Real-Time Apps|sáne=October 21, 2014|jumıs=TechCrunch|qaralǵan sáne=April 25, 2020}}</ref> Android te úshinshi tárep qosımshalarınıń ósip baratırǵan tańlawı bar, olardı paydalanıwshılar qosımshanıń APK (Android application package) faylın júklep alıw hám ornatıw arqalı, yamasa paydalanıwshılarǵa qurılmalarına qosımshalardı ornatıwǵa, jańalawǵa hám óshiriwge múmkinshilik beretuǵın qosımsha dúkan baǵdarlamasın júklep alıw arqalı iyeley aladı. [[Google Play|Google Play Store]] — bul Google úylesimlilik talaplarına juwap beretuǵın hám Google Mobile Services baǵdarlamalıq támiyinlewin licenziyalaytuǵın Android qurılmalarına ornatılǵan tiykarǵı qosımsha dúkanı.<ref name="ars-irongrip">{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2013/10/googles-iron-grip-on-android-controlling-open-source-by-any-means-necessary/|bet=Google's iron grip on Android: Controlling open source by any means necessary|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170310080416/https://arstechnica.com/gadgets/2013/10/googles-iron-grip-on-android-controlling-open-source-by-any-means-necessary/|arxivsáne=March 10, 2017|avtor=Amadeo|at=Ron|sáne=October 21, 2013|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=March 11, 2017}}</ref><ref name="geek-poweredby">{{Web deregi|url=http://www.geek.com/android/google-mandates-powered-by-android-branding-on-new-devices-1589253/|bet=Google mandates 'Powered by Android' branding on new devices|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140328203431/http://www.geek.com/android/google-mandates-powered-by-android-branding-on-new-devices-1589253/|arxivsáne=March 28, 2014|jumıs=Geek.com|qaralǵan sáne=March 28, 2014}}</ref> Google Play Store paydalanıwshılarǵa Google hám úshinshi tárep baǵdarlamashıları tárepinen járiyalanǵan qosımshalardı kóriw, júklep alıw hám jańalaw múmkinshiligin beredi; 2021-jıldıń yanvar ayına Play Store da Android ushın úsh millionnan aslam qosımsha bar.<ref name="3 million apps">{{Web deregi|url=https://www.appbrain.com/stats/number-of-android-apps|bet=Number of Android applications on the Google Play store|jumıs=AppBrain|qaralǵan sáne=August 12, 2020}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.appbrain.com/stats/number-of-android-apps "Number of Android applications on the Google Play store"]. </cite></ref><ref>{{Web deregi|url=http://mashable.com/2013/07/24/google-play-1-million/|bet=Google Play Hits 1 Million Apps|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140102193051/http://mashable.com/2013/07/24/google-play-1-million/|arxivsáne=January 2, 2014|sáne=July 24, 2013|jumıs=Mashable|qaralǵan sáne=January 2, 2014}}</ref> 2013-jıldıń iyul ayına 50 milliard qosımsha ornatıwı ámelge asırılǵan.<ref name="Google Play Hits 1 Million Apps">{{Web deregi|url=http://mashable.com/2013/07/24/google-play-1-million/|bet=Google Play Hits 1 Million Apps|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140530013939/http://mashable.com/2013/07/24/google-play-1-million/|arxivsáne=May 30, 2014|avtor=Warren|at=Christina|sáne=July 24, 2013|baspaxana=Mashable|qaralǵan sáne=June 4, 2014}}</ref><ref name="android-compatibility">{{Web deregi|url=https://developer.android.com/guide/practices/compatibility.html|bet=Android Compatibility|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131017081434/http://developer.android.com/guide/practices/compatibility.html|arxivsáne=October 17, 2013|jumıs=Android Developers|qaralǵan sáne=November 16, 2013}}</ref> Ayırım baylanıs operatorları Google Play qosımshaların satıp alıw ushın tuwrıdan-tuwrı operator esap-kitabın usınadı, bunda qosımshanıń bahası paydalanıwshınıń aylıq esap-kitabına qosıladı.<ref>{{Web deregi|url=http://android-developers.blogspot.com/2011/04/new-carrier-billing-options-on-android.html|bet=Android Developers Blog: New Carrier Billing Options on Android Market|arxivurl=http://archive.wikiwix.com/cache/20110628054436/http://android-developers.blogspot.com/2011/04/new-carrier-billing-options-on-android.html|arxivsáne=June 28, 2011|avtor=Chu|at=Eric|sáne=April 13, 2011|baspaxana=android-developers.blogspot.com|qaralǵan sáne=May 15, 2011}}</ref> 2017-jıldıń may ayına Gmail, Android, Chrome, Google Play hám Maps ushın ayına bir milliardtan aslam aktiv paydalanıwshı bar. Android tiń ashıq tábiyatı sebepli, Android ushın bir qatar úshinshi tárep qosımsha bazarları da bar, olar Google Play Store menen jetkeriliwine ruqsat etilmegen qurılmalar ushın almastırıwshı usınıw, siyasat buzılıwları sebepli Google Play Store da usınıla almaytuǵın qosımshalardı beriw yamasa basqa sebepler ushın xızmet etedi. Bul úshinshi tárep dúkanlarınıń mısallarına Amazon Appstore, GetJar hám SlideMe kiredi. Basqa bir alternativ bazar bolǵan F-Droid tek [[Biypul hám ashıq kodlı programmalıq támiynat|biypul hám ashıq kodlı]] licenziyalar boyınsha tarqatılatuǵın qosımshalardı usınıwǵa umtıladı.<ref name="ars-irongrip">{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2013/10/googles-iron-grip-on-android-controlling-open-source-by-any-means-necessary/|bet=Google's iron grip on Android: Controlling open source by any means necessary|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170310080416/https://arstechnica.com/gadgets/2013/10/googles-iron-grip-on-android-controlling-open-source-by-any-means-necessary/|arxivsáne=March 10, 2017|avtor=Amadeo|at=Ron|sáne=October 21, 2013|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=March 11, 2017}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFAmadeo2013">Amadeo, Ron (October 21, 2013). </cite></ref><ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2014/07/exploring-the-world-of-foss-android-can-a-smartphone-be-open-source/|bet=The great Ars experiment—free and open source software on a smartphone?!|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170312064905/https://arstechnica.com/gadgets/2014/07/exploring-the-world-of-foss-android-can-a-smartphone-be-open-source/|arxivsáne=March 12, 2017|avtor=Amadeo|at=Ron|sáne=July 29, 2014|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=March 11, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2013/03/google-evicts-ad-blocking-software-from-google-play-store/|bet=Google evicts ad-blocking software from Google Play store|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170210102321/https://arstechnica.com/gadgets/2013/03/google-evicts-ad-blocking-software-from-google-play-store/|arxivsáne=February 10, 2017|avtor=Hutchinson|at=Lee|sáne=March 14, 2013|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=March 11, 2017}}</ref> 2020-jıldıń oktyabr ayında Google bir neshe Android qosımshaların [[Google Play|Play Store]] dan alıp tasladı, sebebi olar maǵlıwmat jıynaw qaǵıydaların buzıp atırǵanı anıqlandı. Xalıqaralıq Cifrlı Juwapkershilik Keńesi (IDAC) firmaǵa Number Coloring, Princess Salon hám Cats & Cosplay sıyaqlı balalar ushın qosımshalardıń, barlıǵı 20 million júklep alınıwı menen, Google siyasatların buzıp atırǵanın xabarladı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.techradar.com/news/these-android-apps-for-children-were-stealing-user-data|bet=Android apps for children were actually stealing user data|sáne=October 26, 2020|jumıs=TechRadar|qaralǵan sáne=October 26, 2020}}</ref> 2021-jıldıń iyun ayında Windows 11 járiyalaw waqıyasında, [[Microsoft]] Android Ashıq Kodlı Proekti (AOSP) ushın qollaw kórsetiwdi ámelge asırıw maqsetinde jańa Windows Subsystem for Android (WSA) nı kórsetti, biraq ol sońınan eskirgen dep tabıldı. Ol paydalanıwshılarǵa Windows 11 de ózleriniń Windows stolında Android qosımshaları hám oyınların isletiwge múmkinshilik beriwi kerek edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.windowslatest.com/2021/06/27/microsoft-confirms-android-apps-will-run-on-all-windows-11-pcs/|bet=Microsoft confirms Android apps will run on all Windows 11 PCs|avtor=Parmar|at=Mayank|sáne=June 27, 2021|baspaxana=Windows Latest|qaralǵan sáne=June 28, 2021}}</ref> 2024-jıldıń 5-mart kúni Microsoft WSA nıń gónergenin járiyaladı hám onıń qollawı 2025-jıldıń 5-martında toqtatılatuǵının bildirdi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2024/3/5/24091370/microsoft-windows-11-android-apps-end-of-support|bet=Microsoft to end its Android apps on Windows 11 subsystem in 2025|avtor=Warren|at=Tom|sáne=March 5, 2024|til=en|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=March 5, 2024}}</ref> === Saqlaw ornı === Android qurılmalarınıń saqlaw ornın SD kartalar sıyaqlı qosımsha qurılmalar arqalı keńeytiwge boladı. Android eki túrli qosımsha saqlaw ornın tanıydı: kóshpeli saqlaw ornı (ádette qollanıladı) hám qabıllawǵa bolatuǵın saqlaw ornı. Kóshpeli saqlaw ornı sırtqı saqlaw qurılması retinde qaraladı. Android 6.0 de engizilgen qabıllawǵa bolatuǵın saqlaw ornı, qurılmanıń ishki saqlaw ornın SD karta menen birlestiriwge múmkinshilik beredi, onı ishki saqlaw ornınıń keńeytiwi sıpatında qaraydı. Onıń kemshiligi — eger ol qayta formatlanbasa, yadtan saqlaw kartasın basqa qurılma menen paydalanıw múmkin emes.<ref name="Ars Technica review">{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2015/10/android-6-0-marshmallow-thoroughly-reviewed/|bet=Android 6.0 Marshmallow, thoroughly reviewed|avtor=Amadeo|at=Ron|sáne=October 5, 2015|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=March 6, 2017}}</ref> Android 4.4 qurılmanıń fayl sistemasındaǵı fayllarǵa kiriw ushın API ler toplamı bolǵan Storage Access Framework (SAF) ti engizdi.<ref name="anandtech-sdkitkat">{{Web deregi|url=http://www.anandtech.com/show/7859/examining-microsd-changes-in-android-44|bet=Examining MicroSD changes in Android 4.4|avtor=Ho|at=Joshua|jumıs=Anandtech|qaralǵan sáne=March 28, 2014}}</ref> Android 11 den baslap, Android qosımshalardı scoped storage dep atalatuǵın maǵlıwmat qupıyalılıǵı siyasatına boysınıwın talap etti, oǵan sáykes qosımshalar tek belgili papkalarǵa (mısalı, súwretler, muzıka hám video ushın) hám ózleri jaratqan qosımshaǵa tiyisli papkalarǵa avtomatik túrde kire aladı. Qosımshalar fayl sistemasınıń basqa bólimlerine kiriw ushın SAF ti paydalanıwı kerek.<ref name=":32">{{Web deregi|url=https://developer.android.com/about/versions/11/behavior-changes-11|bet=Behavior changes: Apps targeting Android 11|til=en|jumıs=Android Developers|qaralǵan sáne=August 18, 2020}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://android-developers.googleblog.com/2019/04/android-q-scoped-storage-best-practices.html|bet=Android Q Scoped Storage: Best Practices and Updates|jumıs=Android Developers Blog|qaralǵan sáne=August 15, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://developer.android.com/preview/privacy/scoped-storage|bet=Android Q privacy change: Scoped storage|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190711073559/https://developer.android.com/preview/privacy/scoped-storage|arxivsáne=July 11, 2019|jumıs=Android Developers|qaralǵan sáne=August 15, 2019}}</ref> === Yadtı basqarıw === Android qurılmaları ádette batareyadan pitkeriletuǵın bolǵanlıqtan, Android processlerdi basqarıw arqalı quwat sarpın minimumda saqlaw ushın jobalanǵan. Qosımsha paydalanılmaǵan waqıtta, sistema onıń jumısın toqtatıp qoyadı, sonlıqtan ol dárhal paydalanıwǵa tayar bolsa da, batareya quwatın yaki CPU resursların paydalanbaydı.<ref name="phonedogtask">{{Web deregi|url=http://www.phonedog.com/2011/06/26/the-truth-about-android-task-killers-and-why-you-don-t-need-them/|bet=The truth about Android task killers and why you don't need them|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121023073622/http://www.phonedog.com/2011/06/26/the-truth-about-android-task-killers-and-why-you-don-t-need-them/|arxivsáne=October 23, 2012|sáne=June 26, 2011|baspaxana=PhoneDog|qaralǵan sáne=October 30, 2012}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://grail.cba.csuohio.edu/~matos/notes/cis-493/lecture-notes/Android-Chapter03-Life-Cycle.pdf|bet=Lesson 3: Android Application's Life Cycle|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140222153131/http://grail.cba.csuohio.edu/~matos/notes/cis-493/lecture-notes/Android-Chapter03-Life-Cycle.pdf|arxivsáne=February 22, 2014|avtor=Victor Matos|sáne=September 9, 2013|jumıs=grail.cba.csuohio.edu|baspaxana=Cleveland State University|qaralǵan sáne=April 15, 2014}}</ref> Android yadta saqlanǵan qosımshalardı avtomatik túrde basqaradı: yad az bolǵanda, sistema kórinbeytuǵın hám avtomatik túrde aktiv emes processlerdi jabıwdı baslaydı, eń uzaq waqıt dawamında aktiv bolmaǵan processlerden baslap.<ref name="phandroidtask">{{Web deregi|url=http://phandroid.com/2011/06/16/android-psa-stop-using-task-killer-apps-now/|bet=Android PSA: Stop Using Task Killer Apps|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130217024640/http://phandroid.com/2011/06/16/android-psa-stop-using-task-killer-apps-now/|arxivsáne=February 17, 2013|sáne=June 16, 2011|baspaxana=Phandroid.com|qaralǵan sáne=October 30, 2012}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=g3hAdK1IBkYC&pg=PT53|title=Professional Android 4 Application Development|last=Reto Meier|publisher=John Wiley & Sons|date=2012}}</ref> Lifehacker 2011-jılı úshinshi tárep tapsırma-zıyanlawshı qosımshaları paydadan góre zıyan keltirip atırǵanın xabarladı.<ref name="lifehackertask">{{Web deregi|url=http://lifehacker.com/5862994/real-world-test-show-that-android-task-killers-are-still-useless|bet=Updates|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121105184651/http://lifehacker.com/5862994/real-world-test-show-that-android-task-killers-are-still-useless|arxivsáne=November 5, 2012|sáne=November 28, 2011|baspaxana=Lifehacker.com|qaralǵan sáne=November 2, 2012}}</ref> === Baǵdarlamashı opciyaları === Baǵdarlamashılar tárepinen paydalanılatuǵın ayırım sazlawlar hám tájiriybeli paydalanıwshılar ushın "Baǵdarlamashı opciyaları" dep atalatuǵın qosımsha menyuda jaylasqan. Bul opciyalarǵa displeydiń jańalanıp atırǵan bólimlerin belgilew, sensorlı ekrannıń aǵımdaǵı jaǵdayın kórsetetuǵın qatlam kórsetiw, ekrandı jazıp alıwda paydalanıw múmkin bolǵan tiyisiw noqatların kórsetiw, fonda jumıs islep atırǵan juwap bermeytuǵın processler haqqında paydalanıwshıǵa xabar beriw hám olardı toqtatıw múmkinshiligi ("Barlıq ANR lardı kórsetiw", yaǵnıy "Qosımsha juwap bermey atır"), Bluetooth audio klientiniń sistema ses kólemin basqarıwın aldın alıw ("Absolyut ses kólemin óshirip qoyıw"), hám ótiw animaciyalarınıń dawamlılıǵın ózgertiw yaki navigaciyanı tezletiw ushın olardı tolıǵı menen óshirip qoyıw kiredi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.androidcentral.com/all-about-your-phones-developer-options|bet=Your phone's dev options, explained|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210613220706/https://www.androidcentral.com/all-about-your-phones-developer-options|arxivsáne=June 13, 2021|sáne=September 22, 2014|jumıs=Android Central|qaralǵan sáne=June 13, 2021}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://thedroidguy.com/how-to-increase-bluetooth-headset-volume-for-your-phone-1087946|bet=How To Increase Bluetooth Headset Volume For Your Phone|jumıs=thedroidguy.com}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.howtogeek.com/175033/how-to-speed-up-any-android-phone-by-disabling-animations/|bet=How to Speed Up Animations to Make Android Feel Faster|avtor=Summerson|at=Cameron|sáne=December 15, 2017|jumıs=How-To Geek|qaralǵan sáne=June 13, 2021}}</ref> Baǵdarlamashı opciyaları Android 4.2 "Jelly Bean" nen baslap dáslepki gezde jasırın boladı, biraq qurılma haqqındaǵı informaciyada operaciyalıq sistemanıń qurılıs sanın jeti márte basıw arqalı iske túsiriliwi múmkin. Baǵdarlamashı opciyaların qaytadan jasırıw ushın "Sazlawlar" qosımshasınıń paydalanıwshı maǵlıwmatların óshiriw kerek, bul basqa ayırım sazlawlardı da qayta ornatıwı múmkin.<ref>{{Web deregi|url=https://www.droidviews.com/how-to-hide-developer-options-on-android-devices/|bet=Turn Off Developer Options on Android Devices — Tutorial|sáne=December 29, 2018|jumıs=DroidViews|qaralǵan sáne=June 13, 2021}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://9to5google.com/2017/06/11/how-to-disable-developer-options-android-basics/|bet=How to hide Android's Developer options|avtor=Duino|at=Justin|sáne=June 11, 2017|jumıs=[[9to5Google]]|qaralǵan sáne=June 13, 2021}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/how-to/restore-the-developer-options-menu-in-android-4-2/|bet=Restore the Developer Options menu in Android 4.2|avtor=Cipriani|at=Jason|til=en|jumıs=CNET|qaralǵan sáne=June 13, 2021}}</ref> == Apparatlıq támiyinlew == Android tıń tiykarǵı apparatlıq platforması ARM (ARMv7 hám ARMv8-A arxitekturaları) bolıp, x86 hám x86-64 arxitekturaları da Android tıń keyingi versiyalarında rásmiy túrde qollap-quwatlanadı.<ref name="Android Lollipop platform support">{{Web deregi|url=https://developer.android.com/about/versions/lollipop.html|bet=Android Lollipop|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170130145944/https://developer.android.com/about/versions/lollipop.html|arxivsáne=January 30, 2017|jumıs=Android Developers|qaralǵan sáne=March 11, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://developer.android.com/ndk/guides/x86-64.html|bet=Support for 64-bit x86|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170306033848/https://developer.android.com/ndk/guides/x86-64.html|arxivsáne=March 6, 2017|jumıs=Android Developers|qaralǵan sáne=March 11, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://developer.android.com/ndk/downloads/revision_history|bet=NDK Revision History|jumıs=Android Developers|qaralǵan sáne=July 17, 2018}}</ref> Rásmiy emes Android-x86 joybarı rásmiy qollap-quwatlawdan aldın x86 arxitekturaların qollap-quwatlawdı támiyinledi.<ref name="ARMAN-4.0-on-x86">{{Web deregi|url=http://www.computerworld.com/s/article/9222323/Google_s_Android_4.0_ported_to_x86_processors|bet=Google's Android 4.0 ported to x86 processors|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120124084934/http://www.computerworld.com/s/article/9222323/Google_s_Android_4.0_ported_to_x86_processors|arxivsáne=January 24, 2012|avtor=Shah|at=Agam|sáne=December 1, 2011|jumıs=[[Computerworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=March 11, 2017}}</ref><ref name="auto">{{Web deregi|url=https://01.org/android-ia/|bet=Android on Intel Architecture|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140209101735/https://01.org/android-ia/|arxivsáne=February 9, 2014|sáne=July 11, 2013|baspaxana=01.org|qaralǵan sáne=February 9, 2014}}</ref> 2012-jıldan baslap, telefonlar<ref>{{Web deregi|url=https://www.telegraph.co.uk/technology/mobile-phone-reviews/9314362/Orange-San-Diego-Intel-Android-mobile-phone-review.html|bet=Orange San Diego Intel Android mobile phone review|arxivurl=https://ghostarchive.org/archive/20220110/https://www.telegraph.co.uk/technology/mobile-phone-reviews/9314362/Orange-San-Diego-Intel-Android-mobile-phone-review.html|arxivsáne=January 10, 2022|avtor=Warman|at=Matt|sáne=June 7, 2012|jumıs=The Daily Telegraph|qaralǵan sáne=June 19, 2013}}</ref> hám planshetlerdi qosqanda, [[Intel]] processorlı Android qurılmaları payda bola basladı. 64-bitli platformalar ushın qollap-quwatlawdı alıp, Android dáslep 64-bitli x86 da, keyin ARM64 te islewge mólsherlendi. Operaciyalıq sistemanıń RISC-V arxitekturasına rásmiy emes eksperimental portı 2021-jılı shıǵarıldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.xda-developers.com/android-risc-v-port/|bet=Android has been ported to a RISC-V board|sáne=January 21, 2021|jumıs=[[xda-developers]]|qaralǵan sáne=January 25, 2021}}</ref> Android 7.1 di isletip atırǵan qurılmalar ushın minimal RAM muǵdarı talapları ámelde eń jaqsı apparatlıq támiyinlew ushın 2 GB dan, eń keń tarqalǵan ekran ushın 1 GB ǵa shekem ózgeredi. Android OpenGL ES tiń barlıq versiyaların hám Vulkan dı qollap-quwatlaydı (hám ayırım qurılmalar ushın 1.1 versiyası bar<ref>{{Cite news|url=https://developer.nvidia.com/vulkan-android|title=Vulkan on Android|quote=Vulkan 1.1 is available as a Developer Preview OTA for the NVIDIA SHIELD TV.|date=February 10, 2016|work=NVIDIA Developer|access-date=March 21, 2018}}</ref>). Android qurılmaları kóplegen qosımsha apparatlıq komponentlerdi óz ishine aladı, sonıń ishinde foto yamasa video kameralar, GPS, baǵdar sensorları, arnawlı oyın basqarıw elementleri, akselerometrler, giroskoplar, barometrler, magnitometrler, jaqınlıq sensorları, basım sensorları, termometrler hám sensorlı ekranlar. Ayırım apparatlıq komponentler talap etilmeydi, biraq [[Smartfon|smartfonlar]] sıyaqlı belgili bir klasstaǵı qurılmalarda standart bolıp qáliplesti, hám eger olar bar bolsa, qosımsha talaplar qollanıladı. Basqa ayırım [[Apparatlıq támiynat|apparatlıq támiyinlewler]] dáslep talap etilgen, biraq bul talaplar jumsartılǵan yamasa tolıǵı menen alıp taslanǵan. Mısalı, Android dáslepki waqıtta telefon operaciyalıq sisteması sıpatında islep shıǵılǵanlıqtan, mikrofonlar sıyaqlı apparatlıq támiyinlew talap etilgen, al waqıt ótiwi menen telefon funkciyası qosımsha bolıp qaldı.<ref name="android-compatibility">{{Web deregi|url=https://developer.android.com/guide/practices/compatibility.html|bet=Android Compatibility|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131017081434/http://developer.android.com/guide/practices/compatibility.html|arxivsáne=October 17, 2013|jumıs=Android Developers|qaralǵan sáne=November 16, 2013}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://developer.android.com/guide/practices/compatibility.html "Android Compatibility"]. </cite></ref> Android dáslep avtofokuslı kameranı talap etken, bul talap keyin turaqlı fokuslı kameraǵa ózgertilgen,<ref name="android-compatibility" /> eger ulıwma bar bolsa, sebebi Android set-top box larda qollanıla baslanǵanda kamera talabı tolıǵı menen alıp taslandı. Smartfonlar hám planshetlerde islewden tısqarı, bir neshe óndiriwshiler Android tı ápiwayı [[Kompyuter apparatlıq támiynatı|kompyuter apparatlıq támiyinlewinde]] [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]] hám [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]] menen nativlik túrde iske túsiredi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.pcworld.com/product/1427121/n308.html|bet=Lenovo N308 Desktop specs|arxivurl=https://web.archive.org/web/20141028175231/http://www.pcworld.com/product/1427121/n308.html|arxivsáne=October 28, 2014|sáne=May 8, 2014|jumıs=PCWorld|qaralǵan sáne=November 1, 2014}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.jide.com/remixos-for-pc|bet=Remix OS for PC|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170927135811/http://www.jide.com/remixos-for-pc|arxivsáne=September 27, 2017|qaralǵan sáne=September 22, 2017|citata=Now powered by Android Marshmallow.}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.pcworld.com/article/2152540/android-on-the-big-screen-we-chew-up-and-spit-out-three-jelly-bean-all-in-one-pcs.html|bet=Three Android all-in-one PCs reviewed|arxivurl=https://web.archive.org/web/20141028170619/http://www.pcworld.com/article/2152540/android-on-the-big-screen-we-chew-up-and-spit-out-three-jelly-bean-all-in-one-pcs.html|arxivsáne=October 28, 2014|avtor=Michael Brown|sáne=May 8, 2014|jumıs=PCWorld|qaralǵan sáne=November 1, 2014}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.techspot.com/review/805-acer-ta272-hul-android-aio/|bet=Acer TA272 HUL Android All-in-One Review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20141028215542/http://www.techspot.com/review/805-acer-ta272-hul-android-aio/|arxivsáne=October 28, 2014|avtor=Shawn Knight|sáne=April 16, 2014|jumıs=TechSpot|qaralǵan sáne=November 1, 2014}}</ref> [[Kommerciya|Kommerciyalıq]] jaqtan qoljetimli apparatlıq támiyinlewde bolıwınan tısqarı, Android tıń usıǵan uqsas kompyuter apparatlıq támiyinlewine ılayıqlı versiyaları Android-x86 joybarınan biypul jetkerip berilip atır, sonıń ishinde Android 4.4 tiń qáliplestirilgen versiyası da bar.<ref>{{Web deregi|url=http://www.android-x86.org/releases/releasenote-4-4-r1|bet=ReleaseNote 4.4-r1 — Android-x86 — Porting Android to x86|arxivurl=https://web.archive.org/web/20141028173131/http://www.android-x86.org/releases/releasenote-4-4-r1|arxivsáne=October 28, 2014|qaralǵan sáne=November 1, 2014}}</ref> Android SDK niń bir bólegi Android emulyatorın yamasa úshinshi tárep emulyatorların paydalanıp, Android ti x86 arxitekturasında nativlik emes túrde de iske túsiriw múmkin.<ref>{{Web deregi|url=http://www.howtogeek.com/179691/4-ways-to-run-android-on-your-pc-and-make-your-own-dual-os-system/|bet=4 Ways to Run Android on Your PC and Make Your Own "Dual OS" System|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140407084905/http://www.howtogeek.com/179691/4-ways-to-run-android-on-your-pc-and-make-your-own-dual-os-system/|arxivsáne=April 7, 2014|sáne=January 13, 2014|baspaxana=Howtogeek.com|qaralǵan sáne=April 7, 2014}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.pcworld.com/article/2048220/hybrid-hijinks-how-to-install-android-on-your-pc.html|bet=Hybrid hijinks: How to install Android on your PC|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140407071525/http://www.pcworld.com/article/2048220/hybrid-hijinks-how-to-install-android-on-your-pc.html|arxivsáne=April 7, 2014|avtor=Brad Chacos|sáne=September 6, 2013|baspaxana=PCWorld|qaralǵan sáne=April 7, 2014}}</ref> Qıtay kompaniyaları "Microsoft Windows hám [[Google]] Android penen tuwrıdan-tuwrı básekilesiw" ushın Android tiykarında kompyuter hám mobil operaciyalıq sistemasın islep shıǵarmaqta.<ref>{{Web deregi|url=https://money.cnn.com/2014/08/25/technology/security/china-os/|bet=China ditching Windows and Android for its own operating system|arxivurl=https://web.archive.org/web/20141028171711/https://money.cnn.com/2014/08/25/technology/security/china-os/|arxivsáne=October 28, 2014|avtor=Jose Pagliery|sáne=August 25, 2014|jumıs=CNNMoney|qaralǵan sáne=November 1, 2014}}</ref> Qıtay injeneriya akademiyası húkimet kompyuterlerinde Windows 8 di paydalanıwǵa Qıtay tárepinen tıyım salınıwınan keyin "onnan aslam" kompaniya Android ti qáliplestirip atırǵanın atap ótti.<ref>{{Web deregi|url=https://www.wsj.com/news/articles/SB10001424127887324539404578342132324098420|bet=China Criticizes Android's Dominance|avtor=Paul Mozur|sáne=March 5, 2013|jumıs=WSJ|qaralǵan sáne=November 1, 2014}}</ref> == Rawajlandırıw == [[Fayl:AOSP_Android_Stack.png|nobaý|214x214 nükte|Android Ashıq Kodlı Proektiniń stegi]] Android Google tárepinen eń sońǵı ózgerisler hám jańalanıwlar shıǵarıwǵa tayar bolǵanǵa shekem rawajlandırıladı, usı waqıtta [[derek kodı]] Android Ashıq Kodlı Proekti (AOSP) ǵa jetkerip berilip atır,<ref>{{Web deregi|url=http://source.android.com/|bet=Welcome to the Android Open Source Project!|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170312181554/http://source.android.com/|arxivsáne=March 12, 2017|jumıs=Android Source|qaralǵan sáne=March 13, 2017}}</ref> bul Google basshılıǵındaǵı ashıq kodlı baslama.<ref>{{Web deregi|url=https://source.android.com/|bet=Android Open Source Project|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171222213939/https://source.android.com/|arxivsáne=December 22, 2017|qaralǵan sáne=December 22, 2017}}</ref> Birinshi derek kodı shıǵarılıwı 2007-jılǵı dáslepki shıǵarılım menen birge ámelge asırıldı. Barlıq shıǵarılımlar Apache licenziyası boyınsha.<ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/uncategorized/2007/11/why-google-chose-the-apache-software-license-over-gplv2/|bet=Why Google chose the Apache Software License over GPLv2 for Android|avtor=Paul|at=Ryan|sáne=November 6, 2007|til=en-us|jumıs=Ars Technica|qaralǵan sáne=December 9, 2022}}</ref> AOSP kodı minimallıq ózgerisler menen ayırım qurılmalarda, tiykarınan burınǵı Nexus hám házirgi Android One seriyasındaǵı qurılmalarda tabılıwı múmkin.<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/powerful-pure-android-phones/|bet=Powerful, pure Android handsets (roundup)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170314064159/https://www.cnet.com/news/powerful-pure-android-phones/|arxivsáne=March 14, 2017|avtor=La|at=Lynn|sáne=November 14, 2014|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=March 13, 2017}}</ref> Biraq, kópshilik túpnusqa úskene óndiriwshileri (OEMs) derek kodın óz apparatlıq támiyinlewinde islewi ushın qáliplestiredi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2012/07/09/android-4-1-jelly-bean-source-code-now-available/|bet=Android 4.1 Jelly Bean source code now available|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170314151854/https://www.engadget.com/2012/07/09/android-4-1-jelly-bean-source-code-now-available/|arxivsáne=March 14, 2017|avtor=Lawler|at=Richard|sáne=July 9, 2012|jumıs=[[Engadget]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=March 13, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.techradar.com/news/phone-and-communications/mobile-phones/android-4-1-jelly-bean-source-code-released-1088404|bet=Android 4.1 Jelly Bean source code released|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120713010734/http://www.techradar.com/news/phone-and-communications/mobile-phones/android-4-1-jelly-bean-source-code-released-1088404|arxivsáne=July 13, 2012|avtor=McCann|at=John|sáne=July 10, 2012|jumıs=[[TechRadar]]|baspaxana=[[Future plc]]|qaralǵan sáne=March 13, 2017}}</ref> Android derek kodı ayırım apparatlıq komponentler ushın kerek bolǵan qurılma drayverlerin, kóbinese patentlengen, óz ishine almaydı,<ref name="Building for devices">{{Web deregi|url=http://source.android.com:80/source/building-devices.html|bet=Building for devices|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120107123505/http://source.android.com/source/building-devices.html|arxivsáne=January 7, 2012|jumıs=Android Open Source Project|qaralǵan sáne=March 13, 2017}}</ref> sonday-aq kóplegen qosımshalar ǵárezli bolǵan Google Play Services [[Derek kodı|derek kodın]] da óz ishine almaydı. Nátiyjede, Google óziniń qurılmaların qosqanda, kópshilik Android qurılmaları [[Biypul hám ashıq kodlı programmalıq támiynat|biypul hám ashıq kodlı]] hám patentlengen [[Programmalıq támiynat|baǵdarlamalıq támiyinlewdiń]] kombinaciyası menen jetkerip beriledi, bunda Google xızmetlerine kiriw ushın kerek bolǵan baǵdarlamalıq támiyinlew sońǵı kategoriyaǵa kiredi. Buǵan juwap retinde, AOSP tiykarında tolıq operaciyalıq sistemalardı biypul baǵdarlamalıq támiyinlew sıpatında qurıwshı ayırım joybarlar bar, olardıń birinshi bolǵanı CyanogenMod (tómendegi Ashıq kodlı jámiyet bólimin qarań). === Jańalanıw kestesi === Google hár jılı<ref>{{Web deregi|url=http://www.phonearena.com/news/Well-get-a-major-Android-release-every-year-from-now-on-Android-M-tomorrow-Android-N-in-2016_id69709|bet=We'll get a major Android release every year from now on: Android M tomorrow, Android N in 2016|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170313214349/http://www.phonearena.com/news/Well-get-a-major-Android-release-every-year-from-now-on-Android-M-tomorrow-Android-N-in-2016_id69709|arxivsáne=March 13, 2017|avtor=K.|at=Peter|sáne=May 27, 2015|jumıs=PhoneArena|qaralǵan sáne=March 13, 2017}}</ref> Android shıǵarılımların, jańa qurılmalarǵa zavodta ornatıw ushın da, bar qurılmalarǵa hawa arqalı jańalaw ushın da usınadı.<ref>{{Web deregi|url=https://source.android.com/devices/tech/ota/|bet=OTA Updates|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161225095155/https://source.android.com/devices/tech/ota/|arxivsáne=December 25, 2016|jumıs=Android Source|qaralǵan sáne=March 13, 2017}}</ref> Eń sońǵı úlken shıǵarılım — Android 14. Android qurılmalarındaǵı [[Apparatlıq támiynat|apparatlıq támiyinlewdiń]] keń kólemli ózgesheligi<ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2012/05/android-fragmentation-one-developer-encounters-3997-devices/|bet=Android fragmentation: one developer encounters 3,997 devices|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170314063422/https://arstechnica.com/gadgets/2012/05/android-fragmentation-one-developer-encounters-3997-devices/|arxivsáne=March 14, 2017|avtor=Johnston|at=Casey|sáne=May 16, 2012|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=March 13, 2017}}</ref> baǵdarlamalıq támiyinlew jańalanıwları hám qáwipsizlik patchları ushın ádewir keshigiwlerge sebep bolǵan. Hár bir jańalanıw arnawlı beyimlestiriliwi kerek bolǵan, bul waqıt hám resurs talap etetuǵın process.<ref>{{Web deregi|url=http://www.androidcentral.com/solving-impossible-problem-android-updates|bet=Solving the impossible problem of Android updates|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170303061348/http://www.androidcentral.com/solving-impossible-problem-android-updates|arxivsáne=March 3, 2017|avtor=Dobie|at=Alex|sáne=January 18, 2014|jumıs=Android Central|baspaxana=Mobile Nations|qaralǵan sáne=March 13, 2017}}</ref> Google Nexus hám Pixel brendleri ishindegi qurılmalardan basqa, jańalanıwlar kóbinese jańa versiyanıń shıǵarılıwınan aylar keyin kelgen yamasa ulıwma kelmegen.<ref>{{Web deregi|url=http://nordic.businessinsider.com/nexus-6-android-70-nougat-update-delayed-2016-9/|bet=The latest Android delay is why I'm sticking to iPhone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170314063958/http://nordic.businessinsider.com/nexus-6-android-70-nougat-update-delayed-2016-9/|arxivsáne=March 14, 2017|avtor=Villas-Boas|at=Antonio|sáne=September 14, 2016|jumıs=[[Business Insider]]|baspaxana=[[Axel Springer SE]]|qaralǵan sáne=March 13, 2017}}</ref> Óndiriwshiler kóbinese ózleriniń eń jańa qurılmalarına basımlıq beredi hám eski qurılmalardı artta qaldıradı.<ref name="alliance">{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2012/06/what-happened-to-the-android-update-alliance/|bet=What happened to the Android Update Alliance?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170312063530/https://arstechnica.com/gadgets/2012/06/what-happened-to-the-android-update-alliance/|arxivsáne=March 12, 2017|avtor=Cunningham|at=Andrew|sáne=June 28, 2011|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=March 11, 2017}}</ref> Qosımsha keshigiwler sımsız baylanıs operatorları tárepinen kirgiziliwi múmkin, olar óndiriwshilerden jańalanıwlardı alǵannan keyin, Android-tı óz talaplarına qaray qayta beyimleydi hám jańalanıwdı jiberiwden aldın óz tarmaqlarında keń kólemli sınaqtan ótkeredi.<ref name="alliance" /><ref>{{Web deregi|url=https://www.howtogeek.com/163958/why-do-carriers-delay-updates-for-android-but-not-iphone/|bet=Why Do Carriers Delay Updates for Android But Not iPhone?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170312225544/https://www.howtogeek.com/163958/why-do-carriers-delay-updates-for-android-but-not-iphone/|arxivsáne=March 12, 2017|avtor=Hoffman|at=Chris|sáne=May 25, 2013|jumıs=How-To Keep|qaralǵan sáne=March 13, 2017}}</ref> Sonday-aq, óndiriwshi zárúr drayverlerdi jańalamaǵanlıǵı sebepli jańalanıwlar múmkin bolmaytuǵın jaǵdaylar da bar.<ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2016/08/why-isnt-your-old-phone-getting-nougat-theres-blame-enough-to-go-around/|bet=Why isn't your old phone getting Nougat? There's blame enough to go around|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170403194841/https://arstechnica.com/gadgets/2016/08/why-isnt-your-old-phone-getting-nougat-theres-blame-enough-to-go-around/|arxivsáne=April 3, 2017|avtor=Cunningham|at=Andrew|sáne=August 31, 2016|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=April 3, 2017}}</ref> Óndiriwshiler hám baylanıs operatorları tárepinen satıwdan keyingi qollap-quwatlawdıń jetispewshiligi tutınıwshılar toparları hám texnologiya mediası tárepinen keń túrde sınǵa alınǵan.<ref>{{Cite journal|title=New Phones Still Sold With Old Versions of Android|url=https://www.wired.com/2010/03/android-version-confusion/|access-date=March 13, 2017}}</ref><ref>{{Cite news|title=Make Sure You Know Which Version Of Android Is On That Phone Before Buying It|url=https://consumerist.com/2010/03/15/make-sure-you-know-which-version-of-android-is-on-that-phone-before-buying-it/|access-date=March 13, 2017}}</ref><ref name="The Guardian upgrades">{{Web deregi|url=https://www.theguardian.com/commentisfree/2012/oct/28/android-smartphone-os-upgrade|bet=Android's smartphone OS upgrade issues need more than a quick fix|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170314064542/https://www.theguardian.com/commentisfree/2012/oct/28/android-smartphone-os-upgrade|arxivsáne=March 14, 2017|avtor=Gillmor|at=Dan|sáne=October 28, 2012|jumıs=[[The Guardian]]|qaralǵan sáne=March 13, 2017}}</ref> Ayırım kommentatorlar, industriyanıń óz qurılmaların jańalamawǵa finanslıq stimulı bar ekenligin atap ótti, sebebi bar qurılmalar ushın jańalanıwlardıń bolmawı jańaların satıp alıwǵa túrtki boladı,<ref>{{Web deregi|url=https://www.theregister.co.uk/2011/11/22/android_patching_mess|bet=Security takes a backseat on Android in update shambles|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170314064219/http://www.theregister.co.uk/2011/11/22/android_patching_mess|arxivsáne=March 14, 2017|avtor=Leyden|at=John|sáne=November 22, 2011|jumıs=[[The Register]]|baspaxana=Situation Publishing|qaralǵan sáne=March 13, 2017}}</ref> bul qatnas "mazaq" dep táriyiplengen.<ref name="The Guardian upgrades" /> The Guardian gazetası jańalanıwlardı tarqatıw usılınıń tek óndiriwshiler hám operatorlar onı usılay jobalastırǵanı ushın quramalasqanın ayıpladı.<ref name="The Guardian upgrades" /> 2011-jılı Google industriya wákilleriniń bir qatarı menen birge "Android jańalanıw alyansı"n járiyalaw ushın birlesti, hár bir qurılma ushın onıń shıǵarılıwınan keyin 18 ay dawamında óz waqtında jańalanıwlardı jetkerip beriwge wáde berdi; biraq, sol járiyalawdan keyin bul alyans haqqında basqa rásmiy málimleme bolmadı.<ref name="alliance">{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2012/06/what-happened-to-the-android-update-alliance/|bet=What happened to the Android Update Alliance?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170312063530/https://arstechnica.com/gadgets/2012/06/what-happened-to-the-android-update-alliance/|arxivsáne=March 12, 2017|avtor=Cunningham|at=Andrew|sáne=June 28, 2011|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=March 11, 2017}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFCunningham2011">Cunningham, Andrew (June 28, 2011). </cite></ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.computerworld.com/article/2475873/android/it-s-time-to-rethink-the-android-upgrade-standard.html|bet=It's time to rethink the Android upgrade standard|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170213194813/http://www.computerworld.com/article/2475873/android/it-s-time-to-rethink-the-android-upgrade-standard.html|arxivsáne=February 13, 2017|avtor=Raphael|at=JR|sáne=February 13, 2014|jumıs=[[Computerworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=March 13, 2017}}</ref> 2012-jılı Google operaciyalıq sistemanıń ayırım aspektlerin (ásirese onıń oraylıq qollanbaların) ajıratıp basladı, solay etip olar operaciyalıq sistemadan ǵárezsiz túrde [[Google Play]] dúkanı arqalı jańalana alatuǵın boldı. Usı komponentlerdiń biri, Google Play Services, Google xızmetleri ushın API-lerdi támiyinleytuǵın jabıq kodlı sistema dárejesindegi process bolıp, Android 2.2 "Froyo" hám onnan joqarı versiyalarda isleytuǵın derlik barlıq qurılmalarǵa avtomat túrde ornatıladı. Bul ózgerisler menen Google operaciyalıq sistemanıń ózine jańalanıwdı tarqatpastan jańa sistema funkciyaların qosıwı hám qollanbalardı jańalawı múmkin.<ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2013/09/balky-carriers-and-slow-oems-step-aside-google-is-defragging-android/|bet=Balky carriers and slow OEMs step aside: Google is defragging Android|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130903011541/http://arstechnica.com/gadgets/2013/09/balky-carriers-and-slow-oems-step-aside-google-is-defragging-android/|arxivsáne=September 3, 2013|avtor=Amadeo|at=Ron|sáne=September 3, 2013|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=March 11, 2017}}</ref> Nátiyjede, Android 4.2 hám 4.3 "Jelly Bean" versiyaları salıstırmalı túrde az paydalanıwshıǵa baǵdarlanǵan ózgerislerdi óz ishine aldı, kóbirek kishi ózgerisler hám platforma jaqsılanıwlarına itibar qarattı.<ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2013/08/review-android-4-3-future-proofs-the-platform-with-multitude-of-minor-changes/|bet=Review: Android 4.3's multitude of minor changes future-proofs the platform|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170314063711/https://arstechnica.com/gadgets/2013/08/review-android-4-3-future-proofs-the-platform-with-multitude-of-minor-changes/|arxivsáne=March 14, 2017|avtor=Cunningham|at=Andrew|sáne=August 9, 2013|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=March 13, 2017}}</ref> HTC kompaniyasınıń sol waqıttaǵı basshısı Djeyson Makkenzi 2015-jılı aylıq qáwipsizlik jańalanıwların "ámelge asırıwǵa bolmaytuǵın" dep atadı, al Google bolsa tasıwshılardı qáwipsizlik patchların tolıq sınaq proceduralarınan shıǵarıp taslawǵa kóndiriwge háreket etti. 2016-jıldıń may ayında Bloomberg Businessweek basılımı Google kompaniyasınıń Android-ti kóbirek jańalanǵanda saqlaw ushın háreket etip atırǵanlıǵın xabarladı, buǵan qáwipsizlik jańalanıwlarınıń tezlestirilgen pátleri, texnologiyalıq sheshimlerdi engiziw, telefonlardı sınawǵa qoyılatuǵın talaplardı azaytıw hám telefon óndiriwshilerdi "uyaltıw" arqalı jaqsıraq háreket etiwge májbúrlew ushın reyting dúziw kiredi. Bloomberg basılımınıń aytıwınsha: "Smartfonlar kóbirek múmkinshiliklerge iye bolıp, quramalı hám buzıp kiriwge jol qoyatuǵın bolıp barǵan sayın, eń sońǵı [[Programmalıq támiynat|baǵdarlamalıq támiynattıń]] [[apparatlıq támiynat]] penen tıǵız baylanısta islewi anaǵurlım áhmiyetli bolıp barmaqta".Android bóliminiń basshısı Xiroshi Lokxeymer "Bul ideal jaǵday emes" dep moyınladı hám jańalanıwlardıń joqlıǵı "Android qáwipsizligindegi eń hálsiz buwın" ekenin qosımsha túsindirdi. Esabatta sımsız baylanıs operatorları "eń qıyın sáwbetler" dep sıpatlandı, sebebi olar óz tarmaqlarında sınaqtan ótkeriw waqtın sozadı, geypara operatorlar, sonıń ishinde Verizon Wireless hám Sprint Corporation, óz maqullaw múddetlerin qısqartqanına qaramastan. Isendiriw ushın qosımsha háreket retinde, Google óziniń Android sherikleri menen jańalanǵan qurılmalar boyınsha joqarı dárejeli telefon óndiriwshileriniń dizimin bólisti hám bul dizimdi járiyalawdı qarastırmaqta. Telefon óndiriwshi Nextbit kompaniyasınıń tiykarshısı hám burınǵı Android baǵdarlamashısı Mayk Chan: "Bul máseleni sheshiwdiń eń jaqsı jolı — operaciyalıq sistemanı tolıq qayta qurıw" yamasa "Google óndiriwshiler hám operatorlardı 'jaqsı Android puqaraları bolıwǵa' úyretiwge investiciya salıwı múmkin" dedi..<ref>{{Web deregi|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2016-05-25/google-steps-up-pressure-on-partners-tardy-in-updating-android|bet=Google Steps Up Pressure on Partners Tardy in Updating Android|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170330113629/https://www.bloomberg.com/news/articles/2016-05-25/google-steps-up-pressure-on-partners-tardy-in-updating-android|arxivsáne=March 30, 2017|avtor=Clark|at=Jack|sáne=May 25, 2016|baspaxana=[[Bloomberg L.P.]]|qaralǵan sáne=March 15, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2016/05/google-hopes-to-shame-slow-android-oems-with-update-rankings/|bet=Google's making a list: Android OEMs to be ranked, shamed by update speed|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170316113202/https://arstechnica.com/gadgets/2016/05/google-hopes-to-shame-slow-android-oems-with-update-rankings/|arxivsáne=March 16, 2017|avtor=Amadeo|at=Ron|sáne=May 26, 2016|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=March 15, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://9to5google.com/2016/05/25/android-security-os-updates/|bet=Report: Google pressuring OEMs and carriers to speed up Android updates, security patches|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170316025422/https://9to5google.com/2016/05/25/android-security-os-updates/|arxivsáne=March 16, 2017|avtor=Li|at=Abner|sáne=May 25, 2016|jumıs=[[9to5Google]]|qaralǵan sáne=March 15, 2017}}</ref> 2017-jıldıń may ayında, Android 8.0 járiyalanıwı menen birge, Google Project Treble dep atalatuǵın joybardı tanıstırdı. Bul Android OS freymvorkin úlken kólemde qayta qurıw bolıp, óndiriwshilerge qurılmalardı Android-tıń jańa versiyalarına jeńil, tez hám arzan jańalawǵa múmkinshilik beredi. Project Treble vendor implementaciyasın (qurılmaǵa tiyisli, tómengi dárejeli baǵdarlama támiyinlewi, kremniy óndiriwshileri tárepinen jazılǵan) Android OS freymvorkinen jańa "vendor interfeysi" arqalı ajıratadı. Android 7.0 hám onnan burınǵı versiyalarda rásmiy vendor interfeysi joq edi, sonlıqtan qurılma óndiriwshileri qurılmanı operaciyalıq sistemanıń jańa versiyasına ótkeriw ushın Android kodınıń úlken bólimlerin jańalawı kerek edi. Treble menen jańa turaqlı vendor interfeysi Android-tiń apparatlıq bólimlerine kiriw múmkinshiligin beredi, bul qurılma óndiriwshilerine jańa Android versiyaların tek Android OS freymvorkin jańalaw arqalı beriwge múmkinshilik beredi, "kremniy óndiriwshilerinen qosımsha jumıs talap etilmeydi".<ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2017/05/google-hopes-to-fix-android-updates-no-really-with-project-treble/|bet=Google's "Project Treble" solves one of Android's many update roadblocks|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171203010312/https://arstechnica.com/gadgets/2017/05/google-hopes-to-fix-android-updates-no-really-with-project-treble/|arxivsáne=December 3, 2017|avtor=Amadeo|at=Ron|sáne=May 12, 2017|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=November 10, 2017}}</ref> 2017-jıldıń sentyabr ayında, Google-dıń Project Treble komandası, Android qurılmalarınıń qáwipsizlik ómir ciklin jaqsılaw boyınsha óz háreketleriniń bir bólimi sıpatında, Google Linux Foundation-dı Linux Long-Term Support (LTS) yadro tarmaǵınıń qollaw ómir ciklin burınǵı 2 jıldan keleshektegi LTS yadro versiyaları ushın 6 jılǵa deyin uzaytıwǵa kelisiwge erise alǵanın ashıqladı, bul Linux yadro 4.4 versiyasınan baslandı.<ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2017/09/android-users-rejoice-linux-kernel-lts-releases-are-now-good-for-6-years/|bet=Android users rejoice! Linux kernel LTS releases are now good for 6 years|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171111043334/https://arstechnica.com/gadgets/2017/09/android-users-rejoice-linux-kernel-lts-releases-are-now-good-for-6-years/|arxivsáne=November 11, 2017|avtor=Amadeo|at=Ron|sáne=September 29, 2017|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=November 10, 2017}}</ref> 2019-jıldıń may ayında, Android 10 járiyalanıwı menen birge, Google Android ekosistemasına jańalanıwlardı ápiwayılastırıw hám tezletiw ushın Project Mainline-dı tanıstırdı. Project Mainline operaciyalıq sistemanıń tiykarǵı komponentlerin Google Play Store arqalı jańalawǵa múmkinshilik beredi. Nátiyjede, burın tolıq OS jańalanıwlarınıń bir bólimi bolıwı kerek bolǵan áhmiyetli qáwipsizlik hám ónimdarlıq jaqsılanıwları endi qosımsha jańalanıwı sıyaqlı ańsat júklep alınıwı hám ornatılıwı múmkin.<ref>{{Web deregi|url=https://android-developers.googleblog.com/2019/05/fresher-os-with-projects-treble-and-mainline.html|bet=Fresher OS with Projects Treble and Mainline|jumıs=Android Developers Blog|qaralǵan sáne=July 29, 2019}}</ref> [[Google]] Android 12-de úshinshi tárep qosımsha dúkanların paydalanıwdı jeńillestiriwge baǵdarlanǵan jańa dúzetiwlerdi engizgenin xabarladı. Bul járiyalaw Android qosımshaların rawajlandırıw boyınsha bildirilgen táshwishlerdi, sonıń ishinde alternativ qosımsha ishindegi tólem sisteması ushın gúres hám COVID-19 sebepli onlayn rejimge ótken bizneslerdiń qıyınshılıqların dúzetti.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2020/9/28/21472139/google-android-12-app-store-installation-payment-fees|bet=Google says Android 12 will make using third-party app stores easier|sáne=September 28, 2020|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=September 28, 2020}}</ref> === Linux yadrosı === Android yadrosı Linux yadrosınıń uzaq múddetli qollaw (LTS) tarmaqlarına tiykarlanǵan. 2024-jılǵa kelip, Android (14) 6.1 yamasa 5.15 versiyaların qollanadı ("Feature yadroları" ushın, "Launch yadroları" ushın burınǵıraq bolıwı múmkin, mısalı, android12-5.10, android11-5.4, Android versiyasına baylanıslı android11-5.4, android-4.14-stable, android-4.9-q deyin), al eski Android versiyaları 5.15 versiyasın yamasa bir qatar eski yadrolardı qollanadı.<ref>{{Web deregi|url=https://source.android.com/docs/core/architecture/kernel/android-common|bet=Android common kernels|til=en|jumıs=Android Open Source Project|qaralǵan sáne=March 14, 2024}}</ref> Haqıyqıy yadro hár bir qurılmaǵa baylanıslı boladı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.androidcentral.com/android-z-what-kernel|bet=What is a kernel?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170527152852/http://www.androidcentral.com/android-z-what-kernel|arxivsáne=May 27, 2017|avtor=Hildenbrand|at=Jerry|sáne=January 23, 2012|jumıs=Android Central|qaralǵan sáne=June 20, 2017}}</ref> Android-tiń Linux yadrosı variantı Google tárepinen ádettegi Linux yadrosın rawajlandırıw ciklinen tıs ámelge asırılǵan qosımsha arxitekturalıq ózgerislerge iye, mısalı, qurılma aǵashları, ashmem, ION hám hár qıylı este saqlawdıń jetispewshiligin (OOM) basqarıw sıyaqlı komponentlerdi óz ishine aladı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/sites/quora/2013/05/13/what-are-the-major-changes-that-android-made-to-the-linux-kernel/|bet=What Are The Major Changes That Android Made To The Linux Kernel?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170104090354/http://www.forbes.com/sites/quora/2013/05/13/what-are-the-major-changes-that-android-made-to-the-linux-kernel/|arxivsáne=January 4, 2017|sáne=May 13, 2013|jumıs=[[Forbes]]|qaralǵan sáne=June 20, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://wiki.linaro.org/LMG/Kernel/Upstreaming|bet=LMG Upstreaming|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180109063643/https://wiki.linaro.org/LMG/Kernel/Upstreaming|arxivsáne=January 9, 2018|sáne=December 5, 2016|jumıs=Linaro|qaralǵan sáne=June 26, 2017}}</ref> . Google-dıń Linux yadrosına qaytarıp bergen ayırım ózgeshelikleri, ásirese "wakelocks" dep atalatuǵın quwat basqarıw ózgesheligi,<ref>{{Web deregi|url=https://www.linux.com/news/garretts-linuxcon-talk-emphasizes-lessons-learned-androidkernel-saga|bet=Garrett's LinuxCon Talk Emphasizes Lessons Learned from Android/Kernel Saga|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170629190535/https://www.linux.com/news/garretts-linuxcon-talk-emphasizes-lessons-learned-androidkernel-saga|arxivsáne=June 29, 2017|avtor=Proffitt|at=Brian|sáne=August 10, 2010|jumıs=[[LinuxCon]]|baspaxana=[[Linux Foundation]]|qaralǵan sáne=June 20, 2017}}</ref> dáslep tiykarǵı yadro baǵdarlamashıları tárepinen qabıl etilmedi, sebebi olar Google-dıń óz kodın saqlap qalıw niyeti joq dep esapladı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.zdnet.com/article/linux-developer-explains-android-kernel-code-removal/|bet=Linux developer explains Android kernel code removal|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161015045139/http://www.zdnet.com/article/linux-developer-explains-android-kernel-code-removal/|arxivsáne=October 15, 2016|avtor=Meyer|at=David|sáne=February 3, 2010|jumıs=[[ZDNet]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=March 11, 2017}}</ref><ref name="hartman">{{Web deregi|url=http://www.kroah.com/log/linux/android-kernel-problems.html|bet=Android and the Linux kernel community|avtor=Kroah-Hartman|avtorsilteme=Greg Kroah-Hartman|at=Greg|sáne=December 9, 2010|jumıs=Linux kernel monkey log|qaralǵan sáne=June 20, 2017}}</ref> Google 2010-jıldıń aprel ayında Linux yadrosı jámiyeti menen birge islew ushın eki xızmetkerdi jumısqa alatuǵının járiyaladı,<ref>{{Web deregi|url=https://www.zdnet.com/article/dibona-google-will-hire-two-android-coders-to-work-with-kernel-org/|bet=DiBona: Google will hire two Android coders to work with kernel.org|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100617005554/http://www.zdnet.com/blog/open-source/dibona-google-will-hire-two-android-coders-to-work-with-kernelorg/6274|arxivsáne=June 17, 2010|avtor=Rooney|at=Paula|sáne=April 15, 2010|jumıs=[[ZDNet]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=March 11, 2017}}</ref> biraq turaqlı tarmaq ushın házirgi Linux yadrosın saqlawshı Greg Kroa-Xartman 2010-jıldıń dekabr ayında Google endi óz kod ózgerislerin tiykarǵı Linux-ke kirgiziwge urınbay atırǵanınan táshwishlengenin bildirdi.<ref name="hartman" /> Google injeneri Patrik Breydi bir waqıtları kompaniyanıń baǵdarlamashılar konferenciyasında "Android — bul Linux emes" dep málimledi,<ref name="ars introduction developer">{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2009/02/an-introduction-to-google-android-for-developers/|bet=Dream(sheep++): A developer's introduction to Google Android|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170704115615/https://arstechnica.com/gadgets/2009/02/an-introduction-to-google-android-for-developers/|arxivsáne=July 4, 2017|avtor=Paul|at=Ryan|sáne=February 24, 2009|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=June 20, 2017}}</ref> al Computerworld buǵan "Sizler ushın ápiwayı etip aytsam, Linux bolmasa, Android ta bolmaydı" dep qostı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.computerworld.com/article/2469087/mobile-apps/android-linux-kernel-fight-continues.html|bet=Android/Linux kernel fight continues|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170214190045/http://www.computerworld.com/article/2469087/mobile-apps/android-linux-kernel-fight-continues.html|arxivsáne=February 14, 2017|avtor=Vaughan-Nichols|at=Steven J.|sáne=September 7, 2010|jumıs=[[Computerworld]]|baspaxana=[[International Data Group]]|qaralǵan sáne=June 20, 2017}}</ref> Ars Technica "Android Linux yadrosı ústine qurılǵan bolsa da, platformanıń ádettegi kompyuter Linux stegi menen ulıwma uqsaslıǵı joq" dep jazdı.<ref name="ars introduction developer" /> 2011-jıldıń avgust ayında Linus Torvalds "aqır-aqıbetinde Android hám Linux ulıwma yadroǵa qaytıp keledi, biraq bul bálkim tórt-bes jıldan keyin boladı" dep ayttı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.zdnet.com/article/linus-torvalds-on-android-the-linux-fork/|bet=Linus Torvalds on Android, the Linux fork|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170218053104/http://www.zdnet.com/article/linus-torvalds-on-android-the-linux-fork/|arxivsáne=February 18, 2017|avtor=Vaughan-Nichols|at=Steven J.|sáne=August 18, 2011|jumıs=[[ZDNet]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=March 11, 2017}}</ref> (Bul ele de bolmadı, ayırım kodlar joqarıǵa jiberilgen bolsa da, hámmesi emes, sonlıqtan modifikaciyalanǵan yadrolar qollanılıwın dawam etpekte). 2011-jıldıń dekabr ayında Greg Kroa-Xartman Android Mainlining Project baslanǵanın járiyaladı, bul joybar ayırım Android drayverlerin, patchların hám funkciyaların Linux 3.3 baslanıp Linux yadrosına qaytarıwdı maqset etedi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.h-online.com/open/news/item/Android-drivers-to-be-included-in-Linux-3-3-kernel-1400996.html|bet=Android drivers to be included in Linux 3.3 kernel|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131208130029/http://www.h-online.com/open/news/item/Android-drivers-to-be-included-in-Linux-3-3-kernel-1400996.html|arxivsáne=December 8, 2013|avtor=Chris von Eitzen|sáne=December 23, 2011|jumıs=h-online.com|qaralǵan sáne=February 15, 2012}}</ref> Linux kóp márte birlestiriw háreketlerinen soń 3.5 yadrosına avtomatik uyqı hám oyatıw qulıpları múmkinshiliklerin kirgizdi. Interfeysler birdey, biraq joqarıǵa jiberilgen Linux implementaciyası eki hár qıylı toqtatıw rejimine ruqsat beredi: yadqa (Android qollanatuǵın dástúrli toqtatıw) hám diskke (kompyuterde belgili bolǵanday, gibernaciya).<ref>{{Web deregi|url=https://lwn.net/Articles/479841/|bet=Autosleep and wakelocks|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120826165126/http://lwn.net/Articles/479841/|arxivsáne=August 26, 2012|avtor=Jonathan|at=Corbet|baspaxana=LWN}}</ref> Google Android-ti eń sońǵı turaqlı Linux versiyalarına tiykarlap qayta qurıw boyınsha eksperimental jumısların óz ishine alǵan ashıq kod repozitoriyin saqlaydı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.phoronix.com/scan.php?page=news_item&px=MTMxMzc|bet=Google Working On Android Based On Linux 3.8|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130302004730/http://www.phoronix.com/scan.php?page=news_item&px=MTMxMzc|arxivsáne=March 2, 2013|sáne=February 28, 2013|qaralǵan sáne=February 28, 2013}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.pocketdroid.net/google-working-on-experimental-linux-kernel-3-10-for-android/|bet=Google working on experimental Linux Kernel 3.10 for Android|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130827220633/http://www.pocketdroid.net/google-working-on-experimental-linux-kernel-3-10-for-android/|arxivsáne=August 27, 2013|baspaxana=Pocketdroid.net|qaralǵan sáne=September 3, 2013}}</ref> Linux Foundation,<ref>{{Web deregi|url=http://www.linuxfoundation.org/news-media/blogs/browse/2012/12/what-year-linux-please-join-us-celebration|bet=What a Year for Linux: Please Join us in Celebration|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140417232521/http://www.linuxfoundation.org/news-media/blogs/browse/2012/12/what-year-linux-please-join-us-celebration|arxivsáne=April 17, 2014|avtor=McPherson|at=Amanda|sáne=December 13, 2012|baspaxana=Linux Foundation|qaralǵan sáne=April 16, 2014}}</ref> Google-dıń ashıq kodlı bóliminiń basshısı Kris DiBona<ref>{{Web deregi|url=http://derstandard.at/1308186313932/Interview-Google-Android-is-the-Linux-desktop-dream-come-true|bet=Google: "Android is the Linux desktop dream come true"|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130422021245/http://derstandard.at/1308186313932/Interview-Google-Android-is-the-Linux-desktop-dream-come-true|arxivsáne=April 22, 2013|avtor=Proschofsky|at=Andreas|sáne=July 10, 2011|jumıs=derStandard.at|qaralǵan sáne=March 14, 2013}}</ref> hám bir qatar jurnalistlerdiń<ref>{{Web deregi|url=http://www.androidcentral.com/ask-ac-android-linux|bet=Ask AC: Is Android Linux?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170408213437/http://www.androidcentral.com/ask-ac-android-linux|arxivsáne=April 8, 2017|avtor=Hildenbrand|at=Jerry|sáne=November 8, 2012|jumıs=Android Central|baspaxana=Mobile Nations|qaralǵan sáne=March 11, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.itworld.com/open-source/369810/android-really-linux-distribution|bet=Is Android really a Linux distribution?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140205165359/http://www.itworld.com/open-source/369810/android-really-linux-distribution|arxivsáne=February 5, 2014|avtor=Lynch|at=Jim|sáne=August 20, 2013|jumıs=ITworld|qaralǵan sáne=April 17, 2014}}</ref> pikirinshe, Android — bul Linux distribuciyası. Basqalar, máselen, Google injeneri Patrik Bredi, Android-tiń dástúrli Unix sıyaqlı Linux distribuciyası mánisinde Linux emesligin aytadı; Android GNU C kitapxanasın qospaydı (ol alternativ C kitapxanası sıpatında Bionic-ti qollanadı) hám Linux distribuciyalarında ádette ushırasatuǵın basqa da ayırım komponentlerdi óz ishine almaydı.<ref name="APIs">{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2009/02/an-introduction-to-google-android-for-developers/|bet=Dream(sheep++): A developer's introduction to Google Android|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170312064709/https://arstechnica.com/gadgets/2009/02/an-introduction-to-google-android-for-developers/|arxivsáne=March 12, 2017|avtor=Paul|at=Ryan|sáne=February 24, 2009|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=March 11, 2017}}</ref> 2017-jılı Android Oreo shıǵarılıwı menen, Google qáwipsizlik sebeplerine baylanıslı jańa SoC-lar menen jetkeriletuǵın qurılmalarda Linux yadrosınıń 4.4 yamasa onnan joqarı versiyasın talap ete basladı. Oreo-ǵa jańalanǵan bar qurılmalar hám eski SoC-lar menen shıǵarılǵan jańa ónimler bul qaǵıydadan azat etildi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.xda-developers.com/google-mandating-linux-kernel-versions-android-oreo/|bet=Google is Mandating Linux Kernel Versions in Android Oreo|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170904023054/https://www.xda-developers.com/google-mandating-linux-kernel-versions-android-oreo/|arxivsáne=September 4, 2017|avtor=Lynch|at=Doug|sáne=September 2, 2017|jumıs=[[XDA Developers]]|qaralǵan sáne=November 9, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://betanews.com/2017/09/03/android-oreo-linux-kernel/|bet=With Android Oreo, Google is introducing Linux kernel requirements|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171107013445/https://betanews.com/2017/09/03/android-oreo-linux-kernel/|arxivsáne=November 7, 2017|avtor=Wyciślik-Wilson|at=Sofia|sáne=September 3, 2017|jumıs=BetaNews|baspaxana=[[eFront]]|qaralǵan sáne=November 9, 2017}}</ref> === Rutlaw === Android qurılmalarındaǵı flesh-yadı bir neshe bólimlerge bólingen, máselen, operaciyalıq sistema ushın <code>/system/</code> hám paydalanıwshı maǵlıwmatları hám qosımshalardı ornatıw ushın <code>/data/</code>.<ref>{{Cite news|url=http://www.addictivetips.com/mobile/android-partitions-explained-boot-system-recovery-data-cache-misc/|title=Android Partitions Explained: boot, system, recovery, data, cache & misc|access-date=September 15, 2012}}</ref> Ádettegi stol ústi Linux distribuciyalarınan parqlı, Android qurılma iyelerine operaciyalıq sistemaǵa root kiriw huqıqı berilmeydi hám /system/ sıyaqlı áhmiyetli bólimleriniń bir bólegin tek oqıw ushın boladı. Degen menen, Android-tegi qáwipsizlik kemshiliklerinen paydalanıp root kiriw huqıqın alıw múmkin, bunı ashıq kodlı jámiyet óz qurılmalarınıń múmkinshiliklerin hám sazlaw qábiletin arttırıw ushın jiyi qollanadı, biraq zıyankes tárepler de viruslar hám [[Zıyanlı programma|zıyanlı baǵdarlamalardı]] ornatıw ushın paydalanadı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.techradar.com/news/phone-and-communications/mobile-phones/android-malware-gives-itself-root-access-1062294|bet=Android malware gives itself root access &#124; News|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120901170804/http://www.techradar.com/news/phone-and-communications/mobile-phones/android-malware-gives-itself-root-access-1062294|arxivsáne=September 1, 2012|avtor=Jools Whitehorn|sáne=February 10, 2012|baspaxana=TechRadar|qaralǵan sáne=September 15, 2012}}</ref> Root kiriw huqıqın kópshilik Android qurılmalarında bar bolǵan júklewshini ashıw arqalı da alıw múmkin, mısalı, kópshilik Google Pixel, OnePlus hám Nothing modellerinde rawajlandırıwshı sazlamalarındaǵı OEM Unlocking opciyası Fastboot-qa júklewshini ashıwǵa múmkinshilik beredi. Biraq kópshilik OEM-lerdiń óz usılları bar. Ashıw procesi sistemanı zavodtaǵı halatına qaytaradı, paydalanıwshınıń barlıq maǵlıwmatların óshiredi.<ref>{{Web deregi|url=https://ifixit.com/Anleitung/Bootloader+Recovery+and+the+joy+of+unlocking/62398|bet=Bootloader, Recovery, and the joy of unlocking|sáne=April 29, 2016|jumıs=iFixit}}</ref> === Baǵdarlama stegi === [[Fayl:Android-System-Architecture.svg|oñğa|nobaý|250x250 nükte|Android arxitekturasınıń diagramması]] Linux yadrosınıń ústinde [[C]] tilinde jazılǵan aralıq baǵdarlama, kitapxanalar hám API-ler, sonday-aq Java-úylesimli kitapxanalardı óz ishine alǵan qollanba freymvorkinde isleytuǵın qollanba baǵdarlamalıq támiynatı jaylasqan. Linux yadrosın rawajlandırıw Android-tıń basqa ashıq kodlı joybarlarınan ǵárezsiz dawam etedi. Android óziniń orınlanıw ortalıǵı sıpatında Android Runtime (ART) di qollanadı (4.4-versiyada engizilgen), ol qollanbanı ornatıw waqtında qollanba baytkodın tolıǵı menen [[Mashina kodı|mashina kodına]] kompilyaciya qılıw ushın aldın ala (AOT) kompilyaciyasın paydalanadı. Android 4.4-te ART eksperimental múmkinshilik bolıp, ádepki boyınsha iske qosılmaǵan edi; ol Android-tiń kelesi úlken versiyası 5.0-de jalǵız orınlanıw ortalıǵı opciyasına aylandı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.androidpolice.com/2013/11/06/meet-art-part-1-the-new-super-fast-android-runtime-google-has-been-working-on-in-secret-for-over-2-years-debuts-in-kitkat/|bet=Meet ART, Part 1: The New Super-Fast Android Runtime Google Has Been Working On In Secret For Over 2 Years Debuts In KitKat|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140513062758/http://www.androidpolice.com/2013/11/06/meet-art-part-1-the-new-super-fast-android-runtime-google-has-been-working-on-in-secret-for-over-2-years-debuts-in-kitkat/|arxivsáne=May 13, 2014|avtor=Toombs|at=Cody|sáne=November 6, 2013|jumıs=Android Police|qaralǵan sáne=April 27, 2014}}</ref> Endi qollap-quwatlanbaytuǵın versiyalarda, ART basqarıwdı óz qolına alǵan 5.0-versiyaǵa shekem, Android burın Dalvik "dex-kodın" (Dalvik Executable) orınlaw ushın trassaǵa tiykarlanǵan just-in-time (JIT) kompilyaciyası menen Dalvik process virtual mashinasın paydalanǵan, bul kod ádette Java baytkodınan awdarılǵan. Trassaǵa tiykarlanǵan JIT principine boysına otırıp, qollanba kodınıń kópshilik bólegin [[Interpretator|interpretaciya]] qılıwdan tısqarı, Dalvik hár saparı qollanba iske qosılǵanda jiyi orınlanatuǵın kod bólimlerin ("trassalar") [[Kompilyator|kompilyaciya etiw]] hám [[Mashina kodı|nativtik orınlawdı]] ámelge asıradı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.android-app-developer.co.uk/android-app-development-docs/android-jit-compiler-androids-dalvik-vm.pdf|bet=A JIT Compiler for Android's Dalvik VM|arxivurl=https://web.archive.org/web/20151106221110/http://www.android-app-developer.co.uk/android-app-development-docs/android-jit-compiler-androids-dalvik-vm.pdf|arxivsáne=November 6, 2015|avtor=Ben Cheng|sáne=May 2010|jumıs=android-app-developer.co.uk|betler=5–14|qaralǵan sáne=March 18, 2015}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.androidcentral.com/google-android-developer-explains-more-about-dalvik-and-jit-froyo|bet=Google Android developer explains more about Dalvik and the JIT in Froyo|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170408183538/http://www.androidcentral.com/google-android-developer-explains-more-about-dalvik-and-jit-froyo|arxivsáne=April 8, 2017|avtor=Nickinson|at=Phil|sáne=May 26, 2010|jumıs=Android Central|baspaxana=Mobile Nations|qaralǵan sáne=March 11, 2017}}</ref><ref name="brady_dissects_android">{{Web deregi|url=https://www.zdnet.com/article/patrick-brady-dissects-android/|bet=Patrick Brady dissects Android|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170705145635/http://www.zdnet.com/article/patrick-brady-dissects-android/|arxivsáne=July 5, 2017|avtor=Burnette|at=Ed|sáne=June 4, 2008|jumıs=[[ZDNet]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=March 11, 2017}}</ref> Óziniń Java kitapxanası ushın Android platforması házirgi waqıtta toqtatılǵan Apache Harmony proektiniń bir bólegin paydalanadı.<ref name="ars-njdk">{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/tech-policy/2016/01/android-n-switches-to-openjdk-google-tells-oracle-it-is-protected-by-the-gpl/|bet=Android N switches to OpenJDK, Google tells Oracle it is protected by the GPL|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170312065019/https://arstechnica.com/tech-policy/2016/01/android-n-switches-to-openjdk-google-tells-oracle-it-is-protected-by-the-gpl/|arxivsáne=March 12, 2017|avtor=Amadeo|at=Ron|sáne=January 6, 2012|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=March 11, 2017}}</ref> 2015-jıldıń dekabr ayında Google Android-tiń kelesi versiyası OpenJDK proektine tiykarlanǵan Java implementaciyasına ótetuǵının járiyaladı.<ref name="vb-openjdk">{{Web deregi|url=https://venturebeat.com/2015/12/29/google-confirms-next-android-version-wont-use-oracles-proprietary-java-apis/|bet=Google confirms next Android version won't implement Oracle's proprietary Java APIs|arxivurl=https://web.archive.org/web/20151230021134/http://venturebeat.com/2015/12/29/google-confirms-next-android-version-wont-use-oracles-proprietary-java-apis/|arxivsáne=December 30, 2015|sáne=December 29, 2015|jumıs=VentureBeat|qaralǵan sáne=December 30, 2015}}</ref> Android-tiń standart C kitapxanası Bionic, Google tárepinen arnawlı Android ushın BSD standart C kitapxana kodınıń dóretpesi sıpatında islep shıǵılǵan. Bionic ózi Linux yadrosına tán bir neshe tiykarǵı ózgeshelikler menen jobalastırılǵan. GNU C kitapxanası (glibc) yamasa uClibc ornına Bionic-ti paydalanıwdıń tiykarǵı artıqmashlıqları — onıń kishirek orınlaw miyrasxorı hám tómen jiyilikli processorlar ushın optimallastırılǵanı. Sonnıń menen birge, Bionic BSD licenziyası shártleri boyınsha licenziyalanǵan, bunı Google Android-tıń ulıwma licenziyalaw modeli ushın qolaylıraq dep esaplaydı.<ref name="brady_dissects_android">{{Web deregi|url=https://www.zdnet.com/article/patrick-brady-dissects-android/|bet=Patrick Brady dissects Android|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170705145635/http://www.zdnet.com/article/patrick-brady-dissects-android/|arxivsáne=July 5, 2017|avtor=Burnette|at=Ed|sáne=June 4, 2008|jumıs=[[ZDNet]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=March 11, 2017}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBurnette2008">Burnette, Ed (June 4, 2008). </cite></ref> Basqasha licenziyalaw modelin kózlep, 2012-jıldıń aqırına qaray Google Android-tegi Bluetooth stegin GPL-licenziyalı BlueZ-dan Apache-licenziyalı BlueDroid-qa ózgertti.<ref>{{Web deregi|url=https://lwn.net/Articles/597293/|bet=Returning BlueZ to Android|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140625090633/http://lwn.net/Articles/597293/|arxivsáne=June 25, 2014|sáne=May 6, 2014|baspaxana=[[LWN.net]]}}</ref> BlueDroid implementaciyasındaǵı qátelerdi dúzetiw ushın Gabeldorsche dep atalatuǵın jańa Bluetooth stegi islep shıǵıldı.<ref>{{Web deregi|url=https://9to5google.com/2020/02/19/android-11-dp1-gabeldorsche-bluetooth/|bet=Android 11's new 'Gabeldorsche' Bluetooth stack was given its name for a great reason|avtor=Bradshaw|at=Kyle|sáne=February 20, 2020|jumıs=[[9to5Google]]}}</ref> Android ádettegidey X Window System-ge iye emes, sonday-aq ol standart GNU kitapxanalarınıń tolıq toplamın qollap-quwatlamaydı. Bul bar Linux qollanbaların yamasa kitapxanaların Android-ke kóshiriwdi qıyınlastırdı,<ref name="APIs">{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2009/02/an-introduction-to-google-android-for-developers/|bet=Dream(sheep++): A developer's introduction to Google Android|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170312064709/https://arstechnica.com/gadgets/2009/02/an-introduction-to-google-android-for-developers/|arxivsáne=March 12, 2017|avtor=Paul|at=Ryan|sáne=February 24, 2009|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=March 11, 2017}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">Paul, Ryan (February 24, 2009). </cite></ref> Android Native Development Kit-tiń r5 versiyası tolıǵı menen [[C]] yamasa [[C++]] [[Programmalastırıw tili|tilinde]] jazılǵan qollanbalardı qollap-quwatlawdı kirgizgenge shekem.<ref>{{Web deregi|url=http://android-developers.blogspot.com/2011/01/gingerbread-ndk-awesomeness.html|bet=Gingerbread NDK Awesomeness|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140219125015/http://android-developers.blogspot.com/2011/01/gingerbread-ndk-awesomeness.html|arxivsáne=February 19, 2014|avtor=Pruett|at=Chris|sáne=January 11, 2011|jumıs=Android Developers Blog|baspaxana=Google, Inc.|qaralǵan sáne=April 22, 2014}}</ref> C tilinde jazılǵan kitapxanalar da kishi shim kirgiziw hám JNI-den paydalanıw arqalı qollanbalarda qollanılıwı múmkin.<ref name="sdlandroid">{{Web deregi|url=http://www.libsdl.org/tmp/SDL/README.android|bet=Simple DirectMedia Layer for Android|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120604080429/http://www.libsdl.org/tmp/SDL/README.android|arxivsáne=June 4, 2012|sáne=August 12, 2012|jumıs=[[Simple DirectMedia Layer|SDL]]}}</ref> Android-tiń házirgi versiyalarında "Toybox", komandalıq qatar utilitaları toplamı (tiykarınan qollanbalar tárepinen paydalanıw ushın, sebebi Android ádettegidey komandalıq qatar interfeysin bermeydi) qollanıladı (Marshmallow shıǵarılǵannan baslap), ol aldıńǵı Android versiyalarında tabılǵan uqsas "Toolbox" toplamın almastırdı. Android ishinde basqa da operaciyalıq sistema, Trusty OS bar, ol "mobil qurılmalarda Isenimli Orınlanıw Ortalıǵın (TEE) qollap-quwatlaytuǵın" "Trusty" "baǵdarlamalıq komponentleriniń" bir bólegi sıpatında. "Trusty hám Trusty API ózgeriske ushırawı múmkin. [..] Trusty OS ushın qollanbalar C/C++ tilinde jazılıwı múmkin (C++ qollap-quwatlanıwı sheklengen), hám olar kishi C kitapxanasına kiriw múmkinshiligine iye. [..] Barlıq Trusty qollanbaları bir aǵımlı; Trusty paydalanıwshı keńisliginde kóp aǵımlılıq házirshe qollap-quwatlanbaydı. [..] Úshinshi tárep qollanbaların islep shıǵıw" házirgi versiyada qollap-quwatlanbaydı, hám OS-te jumıs isleytuǵın baǵdarlama hám onıń processorı "qorǵalǵan kontent ushın DRM freymvorkin" iske túsiredi. [..] TEE ushın mobil tólemler, qáwipsiz bank operaciyaları, tolıq diskti shifrlaw, kóp faktorlı autentifikaciya, qurılmanı qayta tiklewden qorǵaw, qaytalanıwdan qorǵalǵan turaqlı saqlaw, qorǵalǵan kontentti sımsız kórsetiw ("translyaciya"), qáwipsiz PIN hám barmaq izi processi, hátte zıyanlı baǵdarlamalardı anıqlaw sıyaqlı kóp basqa da qollanıwlar bar."<ref>{{Web deregi|url=https://source.android.com/security/trusty/index.html|bet=Trusty TEE|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161018232112/https://source.android.com/security/trusty/index.html|arxivsáne=October 18, 2016}}</ref> === Ashıq kodlı jámiyet === Android tıń [[derek kodı]] Google tárepinen ashıq kodlı licenziya boyınsha járiyalanadı, hám onıń ashıq tábiyatı úlken baǵdarlamashılar hám qızıǵıwshılar jámiyetin ashıq kodlı kodtı jámiyet tárepinen basqarılatuǵın proektler ushın tiykar sıpatında paydalanıwǵa xoshametledi. Bul proektler eski qurılmalarǵa jańalanıwlar jetkeredi, tájiriybeli paydalanıwshılar ushın jańa funkciyalar qosadı yamasa dáslep basqa operaciyalıq sistemalar menen shıǵarılǵan qurılmalarǵa Android tı alıp keledi.<ref>{{Web deregi|url=http://reviews.cnet.co.uk/mobile-apps/best-custom-roms-for-the-samsung-galaxy-s2-50007658|bet=Best custom ROMs for the Samsung Galaxy S2|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120419194709/http://reviews.cnet.co.uk/mobile-apps/best-custom-roms-for-the-samsung-galaxy-s2-50007658|arxivsáne=April 19, 2012|avtor=McFerran|at=Damien|sáne=April 17, 2012|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=March 11, 2017}}</ref> Bul jámiyet tárepinen islep shıǵılǵan versiyalar kóbinese jańa funkciyalar hám jańalanıwlardı rásmiy óndiriwshi/operator kanallarına qaraǵanda tezirek, biraq uqsas sapa dárejesinde jetkeredi; rásmiy jańalanıwlardı endi almaytuǵın eski qurılmalar ushın qollap-quwatlawdı dawam etedi; yamasa dáslep basqa operaciyalıq sistemalar menen shıǵarılǵan qurılmalarǵa, mısalı HP TouchPad qa Android ti alıp keledi. Jámiyet versiyaları kóbinese aldın ala rutlanǵan boladı hám dáslepki vendor tárepinen berilmegen modifikaciyalardı óz ishine aladı, mısalı, qurılmanıń processorın tezletiw yamasa kernewin joqarılatıw/tómenletiw múmkinshiligi. CyanogenMod eń keń tarqalǵan jámiyetlik proshivka bolǵan,<ref>{{Web deregi|url=http://www.androidpolice.com/2012/05/28/cyanogenmod-has-been-installed-over-2-million-times-doubles-install-numbers-since-january/|bet=CyanogenMod Has Now Been Installed On Over 2 Million Devices, Doubles Install Numbers Since January|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120804015756/http://www.androidpolice.com/2012/05/28/cyanogenmod-has-been-installed-over-2-million-times-doubles-install-numbers-since-january/|arxivsáne=August 4, 2012|sáne=May 28, 2012|baspaxana=Androidpolice.com|qaralǵan sáne=September 15, 2012}}</ref> házir ol toqtatılǵan hám onıń ornın LineageOS alǵan.<ref>{{Web deregi|url=http://lineageos.org/|bet=Lineage OS — Lineage OS Android Distribution|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161225080905/http://lineageos.org/|arxivsáne=December 25, 2016|avtor=OS|at=Lineage|jumıs=lineageos.org|qaralǵan sáne=January 31, 2017}}</ref> 2019-jıldıń avgust ayına kelip, 2018-jıldıń avgust ayında járiyalanǵan Android versiyası 9.0 Pie niń bir neshe belgili arnawlı Android distribuciyaları (ROM ları) bar. Arnawlı Android distribuciyalarınıń dizimin kóriń. Tariyxıy jaqtan, qurılma óndiriwshileri hám mobil operatorları ádette úshinshi tárep proshivkaların islep shıǵıwdı qollap-quwatlamaǵan. Óndiriwshiler rásmiy emes baǵdarlamalıq támiyinlewdi paydalanatuǵın qurılmalardıń nadurıs islewi hám bunnan kelip shıǵatuǵın qollap-quwatlaw qárejetleri haqqında táshiwish bildiredi.<ref name="htcdev">{{Web deregi|url=http://htcdev.com/bootloader|bet=HTC's bootloader unlock page|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121019020546/http://htcdev.com/bootloader|arxivsáne=October 19, 2012|baspaxana=Htcdev.com|qaralǵan sáne=September 15, 2012}}</ref> Sonıń menen bir qatarda, CyanogenMod sıyaqlı modifikaciyalanǵan proshivkalar geyde operatorlar qımbat bahaǵa usınatuǵın funkciyalardı, mısalı, tetering funkciyasın usınadı. Nátiyjede, kóp qurılmalarda qulıplanǵan zagruzchikler hám sheklengen root huqıqları sıyaqlı texnikalıq tosqınlıqlar keń tarqalǵan. Degen menen, jámiyet tárepinen islep shıǵılǵan baǵdarlamalıq támiyinlew kóbirek keń tarqalıp, AQSH taǵı Kongress kitapxanashısınıń mobil qurılmalardı "jailbreak" qılıwǵa ruqsat beriwi haqqındaǵı málimlemesinen soń,<ref>{{Web deregi|url=http://www.tuaw.com/2010/07/26/library-of-congress-rules-in-favor-of-jailbreaking/|bet=LoC rules in favor of jailbreaking|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121030023251/http://www.tuaw.com/2010/07/26/library-of-congress-rules-in-favor-of-jailbreaking/|arxivsáne=October 30, 2012|avtor=Sadun|at=Erica|sáne=July 26, 2010|baspaxana=Tuaw.com|qaralǵan sáne=September 15, 2012}}</ref> óndiriwshiler hám operatorlar úshinshi tárep islep shıǵıwshılarına qatnasın jumsarttı, al ayırımları, sonıń ishinde HTC,<ref name="htcdev" /> Motorola,<ref>{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2011/10/24/motorola-offers-unlocked-bootloader-tool-for-droid-razr-verizon-removes-it/|bet=Motorola Offers Unlocked Bootloader Tool For Droid RAZR, Verizon Removes It|arxivurl=https://web.archive.org/web/20111025174051/http://techcrunch.com/2011/10/24/motorola-offers-unlocked-bootloader-tool-for-droid-razr-verizon-removes-it/|arxivsáne=October 25, 2011|avtor=Crook|at=Jordan|sáne=October 24, 2011|jumıs=[[TechCrunch]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=June 25, 2017}}</ref> [[Samsung]]<ref>{{Web deregi|url=http://www.inspiredgeek.com/2011/06/08/cyanogenmod-7-for-samsung-galaxy-s2-ii-development-already-started/|bet=CyanogenMod 7 for Samsung Galaxy S2 (II): Development Already Started!|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120822051352/http://www.inspiredgeek.com/2011/06/08/cyanogenmod-7-for-samsung-galaxy-s2-ii-development-already-started/|arxivsáne=August 22, 2012|sáne=June 8, 2011|jumıs=Inspired Geek|qaralǵan sáne=September 15, 2012}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.androidcentral.com/cyanogenmod-coming-galaxy-sii-thanks-samsung|bet=CyanogenMod coming to the Galaxy S 2, thanks to Samsung|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170408230750/http://www.androidcentral.com/cyanogenmod-coming-galaxy-sii-thanks-samsung|arxivsáne=April 8, 2017|avtor=Menno|sáne=June 6, 2011|jumıs=Android Central|baspaxana=Mobile Nations|qaralǵan sáne=March 11, 2017}}</ref> hám [[Sony Ericsson|Sony]],<ref>{{Web deregi|url=http://developer.sonyericsson.com/wp/2011/09/28/sony-ericsson-supports-independent-developers/|bet=Sony Ericsson supports independent developers — Developer World|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120212160322/http://developer.sonyericsson.com/wp/2011/09/28/sony-ericsson-supports-independent-developers/|arxivsáne=February 12, 2012|avtor=Forian|at=Daniel|baspaxana=Developer.sonyericsson.com|qaralǵan sáne=September 15, 2012}}</ref> qollap-quwatlaw kórsetip, islep shıǵıwdı xoshametley basladı. Usınıń nátiyjesinde, waqıt ótiwi menen rásmiy emes proshivkanı ornatıw ushın apparatlıq sheklewlerdi aylanıp ótiw zárúrligi azaydı, sebebi kóbirek qurılmalar Nexus telefonlar seriyasına uqsap, qulıplanbaǵan yamasa qulpın ashıwǵa bolatuǵın zagruzchikler menen shıǵarılmaqta, biraq ádette paydalanıwshılardan bunı islew ushın qurılmalarınıń kepilliginen bas tartıwın talap etedi.<ref name="htcdev" /> Degen menen, óndiriwshilerdiń qabıl etiwine qaramastan, AQSH taǵı ayırım operatorlar ele de telefonlardıń qulıplanǵan bolıwın talap etedi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2012/11/20/3666668/access-denied-android-unlocked-bootloaders|bet=Access Denied: why Android's broken promise of unlocked bootloaders needs to be fixed|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170210040817/http://www.theverge.com/2012/11/20/3666668/access-denied-android-unlocked-bootloaders|arxivsáne=February 10, 2017|avtor=Kopfstein|at=Janus|sáne=November 20, 2012|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=March 11, 2017}}</ref> === Qurılma kod atamaları === Ishki jaqtan, Android hár bir qollap-quwatlanatuǵın qurılmanı onıń '''qurılma kod ataması''', qısqa qatar arqalı anıqlaydı,<ref>{{Web deregi|url=https://forum.xda-developers.com/wiki/Device_codename|bet=Device codename — XDA-Developers|sáne=April 30, 2013|jumıs=forum.xda-developers.com|qaralǵan sáne=March 13, 2019}}</ref> bul atama qurılmanı marketingte qollanılatuǵın model atamasına uqsawı yamasa uqsamawı múmkin. Mısalı, Pixel smartfonınıń qurılma kod ataması — sailfish. Qurılma kod ataması ádette aqırǵı paydalanıwshıǵa kórinbeydi, biraq modifikaciyalanǵan Android versiyaları menen sáykesligin anıqlaw ushın áhmiyetli. Ol geyde qurılma haqqında maqalalarda da aytıladı, sebebi ol óndiriwshi bir atama menen usınsa da, qurılmanıń hár qıylı apparatlıq variantların ayırıp kórsetiwge múmkinshilik beredi. Qurılma kod ataması islep turǵan qosımshalar ushın <code>android.os.Build.DEVICE</code> boyınsha qoljetimli.<ref>{{Web deregi|url=https://developer.android.com/reference/android/os/Build#DEVICE|bet=Documentation of the Build class|jumıs=Android Developers|qaralǵan sáne=March 13, 2019}}</ref> == Qáwipsizlik hám jeke maǵlıwmatlardıń qorǵalıwı == 2020-jılı Google Android qáwipsizligin jaqsılaw ushın Android Sheriklesiniń Hálsizlik Baslamasın iske qostı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.tomsguide.com/uk/news/google-pixel-5-just-got-a-lot-more-appealing-heres-why|bet=Google Pixel 5 just got a lot more appealing—here's why|avtor=Tom Pritchard|sáne=October 5, 2020|jumıs=Tom's Guide|qaralǵan sáne=October 5, 2020}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.xda-developers.com/google-launches-android-partner-vulnerability-initiative/|bet=Google launches initiative to improve the security of non-Pixel devices|sáne=October 2, 2020|jumıs=xda-developers|qaralǵan sáne=October 3, 2020}}</ref> Olar jáne de Android qáwipsizlik komandasın qurdı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.xda-developers.com/google-forming-android-security-team-find-bugs-sensitive-apps/|bet=Google is forming an Android security team to find bugs in sensitive apps|sáne=October 5, 2020|jumıs=xda-developers|qaralǵan sáne=October 5, 2020}}</ref> === Ulıwma qáwipsizlik qáwipleri === Trend Micro qáwipsizlik kompaniyasınıń izertlewi boyınsha, Android zıyanlı baǵdarlamalarınıń eń keń tarqalǵan túri — bul premium xızmetlerdi asıra paydalanıw, bunda juqtırılǵan telefonlardan paydalanıwshınıń kelisimisiz yamasa hátte biliwisiz joqarı tarifli telefon nomerlerine xabarlar jiberiledi. Basqa zıyanlı baǵdarlamalar qurılmada qálemegen hám mazalı reklamalardı kórsetedi yamasa jeke maǵlıwmatlardı ruqsatsız úshinshi táreplerge jiberedi.<ref>{{Cite news|title=Android malware numbers explode to 25,000 in June 2012|url=https://www.zdnet.com/article/android-malware-numbers-explode-to-25000-in-june-2012/|access-date=March 11, 2017}}</ref> Android-taǵı qáwipsizlik qáwipleri eksponencial túrde ósip atırǵanı haqqında xabar etilmekte; biraq, Google injenerleri Android-taǵı zıyanlı baǵdarlamalar hám viruslar qáwpi qáwipsizlik kompaniyaları tárepinen kommerciyalıq maqsetlerde asırıp kórsetilip atır dep pikir bildirdi,<ref name="exaggeration">{{Web deregi|url=http://www.pcadvisor.co.uk/news/network-wifi/3320818/mobile-malware-exaggerated-by-charlatan-vendors-says-google-engineer/|bet=Mobile malware exaggerated by "charlatan" vendors, says Google engineer|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130308075557/http://www.pcadvisor.co.uk/news/network-wifi/3320818/mobile-malware-exaggerated-by-charlatan-vendors-says-google-engineer/|arxivsáne=March 8, 2013|sáne=November 24, 2011|baspaxana=PC Advisor|qaralǵan sáne=November 9, 2012}}</ref><ref name="extremely">{{Web deregi|url=http://www.androidcentral.com/android-42-brings-new-security-features-scan-sideloaded-apps|bet=Android 4.2 brings new security features to scan sideloaded apps|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170408194541/http://www.androidcentral.com/android-42-brings-new-security-features-scan-sideloaded-apps|arxivsáne=April 8, 2017|avtor=Hildenbrand|at=Jerry|sáne=November 2, 2012|jumıs=Android Central|baspaxana=Mobile Nations|qaralǵan sáne=March 11, 2017}}</ref> hám qáwipsizlik industriyasın paydalanıwshılarǵa virustan qorǵanıw baǵdarlamaların satıw ushın qorqınıshlardı paydalanıwda ayıpladı.<ref name="exaggeration" /> Google qáwipli zıyanlı baǵdarlamalar ámelde júdá siyrek ushırasatuǵının tastıyıqlaydı,<ref name="extremely" /> al F-Secure tárepinen ótkerilgen soraw Android zıyanlı baǵdarlamalarınıń tek 0.5% ǵana Google Play dúkanınan kelip shıqqanın kórsetti.<ref>{{Web deregi|url=http://www.phonearena.com/news/Android-malware-perspective-only-0.5-comes-from-the-Play-Store_id36696|bet=Android malware perspective: only 0.5% comes from the Play Store|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130509190547/http://www.phonearena.com/news/Android-malware-perspective-only-0.5-comes-from-the-Play-Store_id36696|arxivsáne=May 9, 2013|sáne=November 15, 2012|baspaxana=Phonearena.com|qaralǵan sáne=March 14, 2013}}</ref> 2021-jılı jurnalistler hám izertlewshiler Pegasus dep atalatuǵın tıńshılıq baǵdarlamasınıń ashılǵanı haqqında xabar berdi. Bul baǵdarlama jeke kompaniya tárepinen islep shıǵılǵan hám tarqatılǵan bolıp, ol [[IOS|iOS]] hám Android smartfonların jiyi juqtıra aladı hám juqtırǵan — bir bólegin 0-kúnlik hálsizliklerdi paydalanıw arqalı — paydalanıwshınıń qatnasıwın talap etpesten yamasa paydalanıwshıǵa aytarlıqtay belgi bermey, sońınan maǵlıwmatlardı sırtqa shıǵarıw, paydalanıwshınıń jaylasıwın qadaǵalaw, kamerası arqalı video túsiriw hám qálegen waqıtta mikrofondı aktivlestiriw ushın qollanılǵan. Android variantların isletip atırǵan keń tarqalǵan smartfonlardıń maǵlıwmat trafigin analizlew, bul aldın ala ornatılǵan baǵdarlamalıq támiyinlewdiń ádettegidey maǵlıwmat jıynawı hám bólisiwiniń aytarlıqtay ekenin hám bas tartıw múmkinshiligi joq ekenin anıqladı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.scss.tcd.ie/Doug.Leith/Android_privacy_report.pdf|bet=Android Mobile OS Snooping By Samsung, Xiaomi, Huawei and Realme Handsets|avtor=Liu|at=Haoyu|sáne=October 6, 2021|qaralǵan sáne=November 16, 2021}}</ref> Bul eki máseleniń ekewi de qáwipsizlik patchları menen sheshilmeydi yamasa sheshiliwi múmkin emes. ==== Qáwipsizlik patchları (jamawları) ==== 2015-jıldıń avgust ayında Google kompaniyası Google Nexus seriyasındaǵı qurılmalardıń hár ayda qáwipsizlik patchların ala baslaytuǵının járiyaladı. Google jáne "Nexus qurılmaları keminde eki jıl dawamında úlken jańalanıwlardı hám úsh jıl dawamında birinshi satılımǵa shıqqannan baslap yamasa Google Store arqalı sońǵı satılımnan 18 ay ótkennen keyin qáwipsizlik patchların alıwdı dawam etedi" dep jazdı.<ref>{{Web deregi|url=https://android.googleblog.com/2015/08/an-update-to-nexus-devices.html|bet=An Update to Nexus Devices|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170318164542/https://android.googleblog.com/2015/08/an-update-to-nexus-devices.html|arxivsáne=March 18, 2017|avtor=Ludwig|at=Adrian|sáne=August 5, 2015|jumıs=Official Android Blog|qaralǵan sáne=March 16, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.androidpolice.com/2015/08/05/google-announces-new-update-policy-for-nexus-devices-including-monthly-security-patches-for-3-years-and-major-otas-for-2-years-from-release/|bet=Google Announces New Update Policy For Nexus Devices Including Monthly Security Patches For 3 Years And Major OTAs For 2 Years From Release|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170126054028/http://www.androidpolice.com/2015/08/05/google-announces-new-update-policy-for-nexus-devices-including-monthly-security-patches-for-3-years-and-major-otas-for-2-years-from-release/|arxivsáne=January 26, 2017|avtor=Whitwam|at=Ryan|sáne=August 5, 2015|jumıs=Android Police|qaralǵan sáne=March 16, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.anandtech.com/show/9496/google-commits-to-monthly-security-updates-for-nexus-devices|bet=Google Commits To Monthly Security Updates For Nexus Devices|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170317054707/http://www.anandtech.com/show/9496/google-commits-to-monthly-security-updates-for-nexus-devices|arxivsáne=March 17, 2017|avtor=Chester|at=Brandon|sáne=August 5, 2015|jumıs=[[AnandTech]]|baspaxana=[[Purch Group]]|qaralǵan sáne=March 16, 2017}}</ref> Kelesi oktyabr ayında [[Kembridj universiteti|Kembridj universitetiniń]] izertlewshileri qollanıwdaǵı Android telefonlarınıń 87.7% jańalanıwlar hám qollap-quwatlawdıń jetispewshiligi sebepli belgili, biraq jamalmaǵan (patchlanbaǵan) qáwipsizlik hálsizliklerine iye ekenligin anıqladı.<ref>{{Web deregi|url=http://androidvulnerabilities.org/press/2015-10-08|bet=87% of Android devices insecure|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170222080441/http://www.androidvulnerabilities.org/press/2015-10-08|arxivsáne=February 22, 2017|sáne=October 8, 2015|jumıs=Android Vulnerabilities|baspaxana=[[University of Cambridge]]|qaralǵan sáne=March 11, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.cl.cam.ac.uk/~drt24/papers/spsm-scoring.pdf|bet=Security Metrics for the Android Ecosystem|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170222134830/https://www.cl.cam.ac.uk/~drt24/papers/spsm-scoring.pdf|arxivsáne=February 22, 2017|avtor=Thomas|at=Daniel R.|baspaxana=[[Libraries of the University of Cambridge|Computer Laboratory]], [[University of Cambridge]]|qaralǵan sáne=March 16, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/security/2015/10/university-of-cambridge-study-finds-87-of-android-devices-are-insecure/|bet=University of Cambridge study finds 87% of Android devices are insecure|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170312063812/https://arstechnica.com/security/2015/10/university-of-cambridge-study-finds-87-of-android-devices-are-insecure/|arxivsáne=March 12, 2017|avtor=Amadeo|at=Ron|sáne=October 14, 2015|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=March 11, 2017}}</ref> Ars Technica saytınıń jurnalisti Ron Amadeo 2015-jıldıń avgust ayında bılay dep jazdı: "Android dáslep, eń aldı menen, keń qollanılıwı ushın jobalanǵan edi. Google nólden baslamaqshı edi, sonlıqtan ol qabıllaw ushın baqlawdı qoldan beriwge hám hámmege stol átirapınan orın beriwge tayar edi. [...] Biraq házir Android dúnya júzi boyınsha smartfonlar bazarınıń 75-80 procentin iyelep tur — bul onı tek ǵana dúnyadaǵı eń keń tarqalǵan mobil operaciyalıq sistema emes, al ulıwma eń keń tarqalǵan operaciyalıq sistema etedi. Sonlıqtan, qáwipsizlik úlken máselege aylandı. Android ele de jańalanıwı kerek bolǵan hesh qanday qurılma bolmaǵan waqıtta jobalanǵan baǵdarlama jańalanıwınıń buyrıq shınjırın paydalanadı, hám bul ápiwayı islemeydi".<ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2015/08/waiting-for-androids-inevitable-security-armageddon/|bet=Waiting for Android's inevitable security Armageddon|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170312065601/https://arstechnica.com/gadgets/2015/08/waiting-for-androids-inevitable-security-armageddon/|arxivsáne=March 12, 2017|avtor=Amadeo|at=Ron|sáne=August 6, 2015|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=March 11, 2017}}</ref> Google kompaniyasınıń aylıq kestesi haqqındaǵı xabarlardan keyin Samsung hám LG sıyaqlı ayırım óndiriwshiler hár ayda qáwipsizlik jańalanıwların shıǵarıwǵa wáde berdi,<ref>{{Web deregi|url=https://www.zdnet.com/article/after-stagefright-samsung-and-lg-join-google-with-monthly-android-patches/|bet=After Stagefright, Samsung and LG join Google with monthly Android patches|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170312051109/http://www.zdnet.com/article/after-stagefright-samsung-and-lg-join-google-with-monthly-android-patches/|arxivsáne=March 12, 2017|avtor=Tung|at=Liam|sáne=August 6, 2015|jumıs=[[ZDNet]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=March 11, 2017}}</ref> biraq Android Central saytında 2016-jıldıń fevral ayında Djerri Xildenbrand atap ótkenindey, "onıń ornına biz bir neshe modellerdiń ayırım versiyalarına bir neshe jańalanıwlar aldıq. Hám bir topar buzılǵan wádeler".<ref>{{Web deregi|url=http://www.androidcentral.com/monthly-security-patches-are-most-important-updates-youll-never-get|bet=Monthly security patches are the most important updates you'll never get|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170115232057/http://www.androidcentral.com/monthly-security-patches-are-most-important-updates-youll-never-get|arxivsáne=January 15, 2017|avtor=Hildenbrand|at=Jerry|sáne=February 19, 2016|jumıs=Android Central|baspaxana=Mobile Nations|qaralǵan sáne=March 11, 2017}}</ref> 2017-jıldıń mart ayında Google qáwipsizlik blogındaǵı jazbasında, Android qáwipsizlik basshıları Adrian Lyudvig hám Mel Miller bılay dep jazdı: "2016-jılı 200+ óndiriwshiden 735 millionnan aslam qurılma platforma qáwipsizligi jańalanıwın aldı" hám "Biziń baylanıs operatorları hám apparatlıq óndiriwshilerimiz bul jańalanıwlardı jayıltıwǵa járdem berdi, 2016-jıldıń sońǵı kvartalında dúnya júzi boyınsha eń joqarı 50 qurılmanıń yarımınan kóbine jańalanıwlar shıǵardı". Olar jáne bılay dep jazdı: "2016-jıldıń aqırında qollanıwda bolǵan qurılmalardıń shama menen yarımı ótken jıl ishinde platforma qáwipsizligi jańalanıwın almaǵan", óndiriwshiler tárepinen ápiwayı ornatılıwı ushın qáwipsizlik jańalanıwları baǵdarlamasın jetilistiriwge dıqqat awdarıwdı dawam etetuǵının bildirdi.<ref>{{Web deregi|url=https://security.googleblog.com/2017/03/diverse-protections-for-diverse.html|bet=Diverse protections for a diverse ecosystem: Android Security 2016 Year in Review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170322141254/http://security.googleblog.com/2017/03/diverse-protections-for-diverse.html|arxivsáne=March 22, 2017|avtor=Ludwig|at=Adrian|sáne=March 22, 2017|jumıs=Google Security Blog|qaralǵan sáne=March 22, 2017|citata=<!--More than 735 million devices from 200+ manufacturers received a platform security update in 2016. [..]-->We released monthly Android security updates throughout the year for devices running Android 4.4.4 and up—that accounts for 86.3 percent of all active Android devices worldwide.}}</ref> Sonıń menen bir qatarda, TechCrunch saytına bergen túsindirmesinde Lyudvig qáwipsizlik jańalanıwların kútiw waqtınıń "altı-toǵız hápteden bir neshe kúnge deyin" qısqarǵanın, 2016-jıldıń aqırında Arqa Amerikadaǵı joqarı dárejeli qurılmalardıń 78% qáwipsizlik boyınsha jańalanǵanın ayttı.<ref>{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2017/03/22/security-updates-are-still-slow-for-android-users/|bet=Android plans to improve security update speed this year|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170322144352/https://techcrunch.com/2017/03/22/security-updates-are-still-slow-for-android-users/|arxivsáne=March 22, 2017|avtor=Conger|at=Kate|sáne=March 22, 2017|jumıs=[[TechCrunch]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=March 22, 2017}}</ref> Tiykarǵı operaciyalıq sistemada tabılǵan qátelerge dúzetiwler kóbinese eski hám arzan bahalı qurılmalardıń paydalanıwshılarına jetip barmaydı.<ref>{{Web deregi|url=https://motherboard.vice.com/en_us/article/goodbye-android|bet=Goodbye, Android|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170316205243/https://motherboard.vice.com/en_us/article/goodbye-android|arxivsáne=March 16, 2017|avtor=Franceschi-Bicchierai|at=Lorenzo|sáne=July 29, 2015|jumıs=Motherboard|baspaxana=[[Vice Media]]|qaralǵan sáne=March 16, 2017}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.zdnet.com/article/the-android-toxic-hellstew-survival-guide/|bet=The Android 'toxic hellstew' survival guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170327220116/http://www.zdnet.com/article/the-android-toxic-hellstew-survival-guide/|arxivsáne=March 27, 2017|avtor=Kingsley-Hughes|at=Adrian|sáne=June 9, 2014|jumıs=[[ZDNet]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=March 11, 2017}}</ref> Biraq, Android-tıń ashıq kodlı tábiyatı qáwipsizlik máseleleri menen shuǵıllanıwshı kompaniyalarǵa bar bolǵan qurılmalardı alıp, olardı joqarı dárejede qáwipsiz qollanıwlar ushın beyimlestiriwge múmkinshilik beredi. Mısalı, Samsung kompaniyası General Dynamics penen birge olardıń Open Kernel Labs satıp alıwı arqalı "Knox" proekti ushın Jelly Bean-di bekkemlengen mikrovizor ústinde qayta qurdı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theregister.co.uk/2013/02/28/general_dynamics/|bet=Air-to-ground rocket men flog top-secret mobe-crypto to Brad in accounts|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130728215538/http://www.theregister.co.uk/2013/02/28/general_dynamics/|arxivsáne=July 28, 2013|sáne=February 28, 2013|baspaxana=The Register|qaralǵan sáne=August 8, 2013}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.nytimes.com/2013/02/28/technology/samsung-armors-android-to-take-on-blackberry.html|bet=Samsung Armors Android to Take On BlackBerry|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170623171457/http://www.nytimes.com/2013/02/28/technology/samsung-armors-android-to-take-on-blackberry.html|arxivsáne=June 23, 2017|sáne=February 28, 2013|jumıs=The New York Times}}</ref> === Jaylasıwdı anıqlaw === Android smartfonları Wi-Fi baylanıs noqatlarınıń jaylasqan jerin xabarlaw múmkinshiligine iye. Telefon paydalanıwshıları júrgen waqıtta, bul maǵlıwmatlar jıynalıp, júz millionlaǵan usınday baylanıs noqatlarınıń fizikalıq ornalasıwın óz ishine alǵan maǵlıwmatlar bazasın dúziwge xızmet etedi. Bul maǵlıwmatlar bazaları smartfonlardı anıqlaw ushın elektronlıq kartalardı payda etedi, bul arqalı Foursquare, Google Latitude, Facebook Places sıyaqlı qosımshalardı isletiwge hám jaylasıwǵa tiykarlanǵan reklamalardı jetkeriwge múmkinshilik beredi. TaintDroid<ref>{{Web deregi|url=http://appanalysis.org/faq.html|bet=AppAnalysis.org: Real Time Privacy Monitoring on Smartphones|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120315153458/http://appanalysis.org/faq.html|arxivsáne=March 15, 2012|sáne=March 15, 2018|qaralǵan sáne=October 9, 2018}}</ref> sıyaqlı úshinshi tárep baqlaw baǵdarlamalıq támiynatı, yaǵnıy ilimiy izertlew tárepinen qarjılandırılǵan proekt, ayırım jaǵdaylarda jeke informaciyanıń qosımshalardan alıstaǵı serverlerge jiberilip atırǵanın anıqlay aladı. == Licenziyalaw == Android ushın [[derek kodı]] [[ashıq kodlı]]: ol Google tárepinen jeke túrde islep shıǵıladı, al derek kodı Android-tıń jańa versiyası shıqqanda járiyalanadı. Google kodtıń kópshilik bólegin (tarmaq hám telefoniya steklerin qosqanda) [[Kopyleft|kopileft]] emes Apache License 2.0 versiyası boyınsha járiyalaydı, bul ózgertiwge hám qayta tarqatıwǵa ruqsat beredi.<ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/uncategorized/2007/11/why-google-chose-the-apache-software-license-over-gplv2/|bet=Why Google chose the Apache Software License over GPLv2 for Android|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170312063844/https://arstechnica.com/uncategorized/2007/11/why-google-chose-the-apache-software-license-over-gplv2/|arxivsáne=March 12, 2017|avtor=Paul|at=Ryan|sáne=November 6, 2007|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=March 11, 2017}}</ref> Licenziya "Android" sawda belgisine huqıqlardı bermeydi, sonlıqtan qurılma óndiriwshiler hám sımsız baylanıs operatorları onı Google-dan jeke kelisimler arqalı licenziyalawı kerek. Baylanıslı Linux yadrosınıń ózgerisleri [[Kopyleft|kopileft]] GNU General Public License 2-versiyası boyınsha járiyalanadı, Open Handset Alliance tárepinen islep shıǵılǵan, derek kodı hár waqıtta jámiyetshilikke ashıq.<ref>{{Web deregi|url=http://source.android.com/faqs.html#what-is-involved-in-releasing-the-source-code-for-a-new-android-version|bet=Frequently Asked Questions: What is involved in releasing the source code for a new Android version?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100803005840/http://source.android.com/faqs.html|arxivsáne=August 3, 2010|jumıs=Android Open Source Project|qaralǵan sáne=February 16, 2012}}</ref> Operativ dárek kodı retinde járiyalanbaǵan jalǵız Android versiyası tek planshetler ushın shıǵarılǵan 3.0 Honeycomb boldı. Andy Rubin-niń rásmiy Android blogındaǵı jazıwı boyınsha, onıń sebebi Honeycomb-tıń Motorola Xoom óndirisi ushın asıǵıs túrde shıǵarılǵanı,<ref>{{Web deregi|url=http://android-developers.blogspot.com/2011/04/i-think-im-having-gene-amdahl-moment.html|bet=I think I'm having a Gene Amdahl moment|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120103150422/http://android-developers.blogspot.com/2011/04/i-think-im-having-gene-amdahl-moment.html|arxivsáne=January 3, 2012|avtor=Bray|at=Tim|sáne=April 6, 2011|baspaxana=Android Developers Blog|qaralǵan sáne=February 16, 2012}}</ref> hám olar úshinshi táreplerdiń planshetler ushın arnalǵan Android versiyasın smartfonlarǵa ornatıw arqalı "júdá jaman paydalanıwshı tájiriybesin" jaratıwın qálemegeni edi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.androidcentral.com/google-not-open-sourcing-honeycomb-says-bloomberg|bet=Honeycomb won't be open-sourced? Say it ain't so!|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120201151102/http://www.androidcentral.com/google-not-open-sourcing-honeycomb-says-bloomberg|arxivsáne=February 1, 2012|avtor=Jerry Hildenbrand|sáne=March 24, 2011|baspaxana=Android Central|qaralǵan sáne=February 16, 2012}}</ref> Tek tiykarǵı Android operaciyalıq sisteması (ayırım qosımshalardı qosqanda) ashıq kodlı baǵdarlama bolıp esaplanadı, al kópshilik Android qurılmaları ádewir muǵdarda menshikli baǵdarlamalar menen jetkerip beriledi. Oǵan Google Mobile Services kiredi, ol Google Play Store, [[Google Search]] hám [[Google Play|Google Play Services]] sıyaqlı qosımshalardı óz ishine aladı — bul baǵdarlamalıq qatlam Google tárepinen berilgen xızmetler menen integraciyalanıw ushın API-lerdi támiyinleydi. Bul qosımshalar qurılma jaratıwshılar tárepinen Google-dan licenziyalanıwı kerek hám tek onıń úylesimlilik nızamlarına hám basqa talaplarǵa juwap beretuǵın qurılmalarda ǵana jetkeriliwi múmkin.<ref name="geek-poweredby">{{Web deregi|url=http://www.geek.com/android/google-mandates-powered-by-android-branding-on-new-devices-1589253/|bet=Google mandates 'Powered by Android' branding on new devices|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140328203431/http://www.geek.com/android/google-mandates-powered-by-android-branding-on-new-devices-1589253/|arxivsáne=March 28, 2014|jumıs=Geek.com|qaralǵan sáne=March 28, 2014}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.geek.com/android/google-mandates-powered-by-android-branding-on-new-devices-1589253/ "Google mandates 'Powered by Android' branding on new devices"]. </cite></ref> Óndiriwshiler (mısalı, Samsung Experience) tárepinen islep shıǵılǵan Android-tıń arnawlı, sertifikatlanǵan distribuciyaları standart Android qosımshaların ózleriniń menshikli variantları menen almastırıwı hám standart Android operaciyalıq sistemasında bolmaǵan qosımsha baǵdarlamalardı qosıwı múmkin.<ref name="ars-irongrip">{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2013/10/googles-iron-grip-on-android-controlling-open-source-by-any-means-necessary/|bet=Google's iron grip on Android: Controlling open source by any means necessary|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170310080416/https://arstechnica.com/gadgets/2013/10/googles-iron-grip-on-android-controlling-open-source-by-any-means-necessary/|arxivsáne=March 10, 2017|avtor=Amadeo|at=Ron|sáne=October 21, 2013|jumıs=[[Ars Technica]]|baspaxana=[[Condé Nast]]|qaralǵan sáne=March 11, 2017}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFAmadeo2013">Amadeo, Ron (October 21, 2013). </cite></ref> Google Pixel qurılmalar qatarınıń payda bolıwı menen Google ózi de belgili Android funkciyaların Pixel seriyası ushın waqıtsha yamasa turaqlı eksklyuziv etip belgiledi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2019/12/10/20998944/google-pixel-4-software-update-feature-drop-quarterly-photos-call-screening-strategy|bet=The Google Pixel will get bigger, more regular software updates you might actually remember|avtor=Bohn|at=Dieter|sáne=December 10, 2019|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=March 26, 2020}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.pocket-lint.com/phones/news/google/139226-google-pixel-exclusive-features-explored-a-cut-above-the-rest-of-android|bet=Google Pixel exclusive features explored: A cut above the rest of Android?|avtor=Pocket-lint|sáne=October 19, 2016|jumıs=Pocket-lint|qaralǵan sáne=March 26, 2020}}</ref> Sonday-aq, qurılmadaǵı ayırım apparatlıq komponentler ushın "binar blob" drayverleri talap etiliwi múmkin.<ref name="ars-irongrip" /><ref name="Building for devices">{{Web deregi|url=http://source.android.com:80/source/building-devices.html|bet=Building for devices|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120107123505/http://source.android.com/source/building-devices.html|arxivsáne=January 7, 2012|jumıs=Android Open Source Project|qaralǵan sáne=March 13, 2017}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20120107123505/http://source.android.com/source/building-devices.html "Building for devices"]. </cite></ref> Eń belgili tolıq ashıq kodlı Android xızmetleri — bul LineageOS distribuciyası hám Google Play Services-tiń ashıq kodlı almastırıwshısı sıpatında isleytuǵın MicroG. Richard Stollman hám Biypul Baǵdarlama Fondı Android-qa sın kóz benen qarap, Replicant sıyaqlı alternativalardı paydalanıwdı usınıs etken. Bunıń sebebi, Android qurılmalarınıń durıs islewi ushın zárúr bolǵan drayverler hám mikrobaǵdarlama ádette menshikli boladı, hám Google Play Store qosımshası májbúriy túrde qosımshalardı ornatıwı yamasa óshiriwi múmkin, nátiyjede biypul emes baǵdarlamalardı shaqırıwı múmkin. Eki jaǵdayda da jabıq kodlı baǵdarlamanı qollanıw sistemanı artqı esiklerge beyim etedi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.gnu.org/philosophy/android-and-users-freedom.html|bet=Android and Users' Freedom — Support the Free Your Android campaign|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120905074919/http://www.gnu.org/philosophy/android-and-users-freedom.html|arxivsáne=September 5, 2012|avtor=Stallman|at=Richard|sáne=August 5, 2012|jumıs=GNU.org|baspaxana=[[Free Software Foundation]]|qaralǵan sáne=September 9, 2012}}</ref> Baǵdarlamashılardan kóbinese Google brendli Android licenziyasın satıp alıw talap etiletuǵını sebepli, bul teoriyalıq jaqtan ashıq sistemanı freemium xızmetine aylandırǵan degen pikir bar.<ref name="JemielniakPrzegalinska2020">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=yLDMDwAAQBAJ|title=Collaborative Society}}</ref>  == Derekler == {{Derekler}} <references /> __BÖLİDİMÖNDEMEW__ [[Kategoriya:Alphabet Inc.]] 8q3zz198jjlrpqhqnrgm6mvqock39c3 Jeke kompyuter 0 21173 125314 120996 2025-07-08T21:47:34Z Bekan88 11311 125314 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Crystal_Project_computer.png|oñğa|nobaý|2000-jıllardaǵı jeke stol kompyuteriniń súwretlengen kórinisi, onıń quramına esaplaw komponentleri bar metall korpus, displey hám [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]] kiredi ([[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]] kórsetilmegen)]] '''Jeke kompyuter''' ''([[Inglis tili|ingl]]. Personal computer, PC)'', kóbinese '''JK''' dep ataladı, jeke paydalanıwǵa arnalǵan [[kompyuter]] bolıp tabıladı. Ol ádette [[tekst processorı]], internet brauzer, elektron pochta, [[Multimedia|multimediyalıq]] oynatıw hám oyın oynaw sıyaqlı wazıypalar ushın qollanıladı. Jeke kompyuterler kompyuter eksperti yamasa texnigi emes, al tikkeley sońǵı paydalanıwshı tárepinen basqarıwǵa arnalǵan. Úlken, qımbat minikompyuterler menen meynfreymlerden ayırmashılıǵı, jeke kompyuterlerde bir waqıtta kóp adamlar tárepinen waqıttı bólisiw qollanılmaydı. Tiykarınan 1970-jıllardıń aqırı hám 1980-jıllarda, úy kompyuteri termini de qollanılǵan. Jeke kompyuterlerdiń payda bolıwı hám onıń menen bir waqıtta júz bergen cifrlı revolyuciya adamlardıń ómirine aytarlıqtay tásir etti. 1960-jıllarda mákemeler yamasa korporativ kompyuter iyeleri kompyuterler menen paydalı jumıs islew ushın óz [[Programma|baǵdarlamaların]] jazıwǵa májbúr bolǵan. Jeke kompyuter [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshıları]] óz qollanbaların islep shıǵara alsa da, ádette bul sistemalar kommerciyalıq [[Programmalıq támiynat|baǵdarlamalıq támiynattı]], biypul baǵdarlamalıq támiynattı ("freeware"), kóbinese menshikli bolǵan, yamasa [[Biypul hám ashıq kodlı programmalıq támiynat|ashıq kodlı hám biypul baǵdarlamalıq támiynattı]] paydalanadı, olar paydalanıwǵa tayar yamasa [[Mashina kodı|binar]] formada beriledi. Jeke kompyuterler ushın baǵdarlamalıq támiynat ádette [[apparatlıq támiynat]] yamasa [[operaciyalıq sistema]] óndiriwshilerinen ǵárezsiz islep shıǵarıladı hám tarqatıladı.<ref>{{Citation |last=Conlon, Tom |title=The iPad's Closed System: Sometimes I Hate Being Right |date=29 January 2010 |url=http://www.popsci.com/gadgets/article/2010-01/ipad%E2%80%99s-closed-system-sometimes-i-hate-being-right |access-date=2010-10-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100420043520/http://www.popsci.com/gadgets/article/2010-01/ipad%E2%80%99s-closed-system-sometimes-i-hate-being-right |url-status=dead |publisher=Popular Science |quote=The iPad is not a personal computer in the sense that we currently understand. |archive-date=2010-04-20}}</ref> Kóplegen jeke kompyuter paydalanıwshıları jeke kompyuterden paydalanıw ushın endi óz baǵdarlamaların jazıwǵa mútáj emes, degen menen aqırǵı paydalanıwshı baǵdarlamalastırıwı ele de múmkin. Bul mobil sistemalar menen salıstırǵanda, onda baǵdarlamalıq támiynat kóbinese tek óndiriwshi qollap-quwatlaytuǵın kanal arqalı jetkerip beriletuǵın,<ref>{{Web deregi|url=https://docs.microsoft.com/en-us/deployoffice/overview-of-update-channels-for-office-365-proplus|bet=Overview of update channels for Office 365 ProPlus|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180422104229/https://docs.microsoft.com/en-us/DeployOffice/overview-of-update-channels-for-office-365-proplus|arxivsáne=2018-04-22|sáne=2018|jumıs=Microsoft|qaralǵan sáne=2018-04-22}}</ref> al sońǵı paydalanıwshı baǵdarlamasın islep shıǵıw óndiriwshi tárepinen qollap-quwatlanbawı sebepli qıyınlasıwı múmkin. 1990-jıllardıń basınan baslap [[Microsoft]] [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemaları]] (dáslep [[MS-DOS]], keyin [[Microsoft Windows|Windows]] penen) hám [[Intel]] [[Apparatlıq támiynat|apparatlıq támiynatı]] — birgelikte Wintel dep atalatuǵın — jeke kompyuter bazarında ústemlik etip kelmekte, hám búgingi kúnde JK ''(ingl.PC)'' termini ádette keń tarqalǵan Wintel platformasına qatnaslı qollanıladı.<ref>{{Web deregi|url=https://courses.lumenlearning.com/suny-informationliteracy/chapter/personal-computers/|bet=Personal Computers {{!}} Information Literacy|til=en-US|jumıs=courses.lumenlearning.com|qaralǵan sáne=2023-05-24}}</ref> Windows-qa alternativalar bazardıń az bólegin iyeleydi; bularǵa [[Apple Inc.|Apple]] kompaniyasınıń Mac platforması (macOS operaciyalıq sistemasın paydalanatuǵın), hám [[Linux]] sıyaqlı [[Biypul hám ashıq kodlı programmalıq támiynat|biypul hám ashıq kodlı]], [[Unix]]-ke uqsas [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemalar]] kiredi. 1990-jıllarǵa shekem basqa da belgili platformalar Commodore kompaniyasınıń Amiga-sı hám [[NEC]] kompaniyasınıń PC-98-i bolǵan. == Terminologiya == PC termini "personal computer" (jeke kompyuter) sóziniń qısqartılǵan túri. IBM Personal Computer óz model atına bul atamanı qosqan bolsa da, bul termin dáslep hár qanday brendtegi jeke kompyuterlerdi táriyiplew ushın qollanılǵan. Ayırım jaǵdaylarda, PC termini Apple Macintosh kompyuterin bildiretuǵın Mac penen salıstırıw ushın qollanıladı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.intel.com/content/www/us/en/tech-tips-and-tricks/pc-vs-mac-the-big-debate.html|bet=Mac* vs. PC Debate|arxivurl=https://web.archive.org/web/20141006071707/http://www.intel.com/content/www/us/en/tech-tips-and-tricks/pc-vs-mac-the-big-debate.html|arxivsáne=6 October 2014|jumıs=intel.com|baspaxana=[[Intel]]|qaralǵan sáne=5 October 2014}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.computerworld.com/article/2541666/computer-hardware/mac-vs--pc-cost-analysis--how-does-it-all-add-up-.html|bet=Mac vs. PC cost analysis: How does it all add up?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140927001825/http://www.computerworld.com/article/2541666/computer-hardware/mac-vs--pc-cost-analysis--how-does-it-all-add-up-.html|arxivsáne=27 September 2014|avtor=Finnie|at=Scot|sáne=8 June 2007|jumıs=[[Computerworld]]|baspaxana=Computerworld, Inc|qaralǵan sáne=5 October 2014}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.cnet.com/news/dont-buy-a-new-pc-or-mac-before-you-read-this/|bet=Don't buy a new PC or Mac before you read this|arxivurl=https://web.archive.org/web/20141008141054/http://www.cnet.com/news/dont-buy-a-new-pc-or-mac-before-you-read-this/|arxivsáne=8 October 2014|avtor=Ackerman|at=Dan|sáne=22 August 2013|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=5 October 2014}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.macworld.co.uk/feature/mac/mac-or-pc-ten-reasons-why-macs-are-better-pcs-3493363/|bet=Mac or PC? Ten reasons why Macs are better than PCs|arxivurl=https://web.archive.org/web/20141223154418/http://www.macworld.co.uk/feature/mac/mac-or-pc-ten-reasons-why-macs-are-better-pcs-3493363/|arxivsáne=23 December 2014|avtor=Haslam|at=Karen|sáne=11 December 2013|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[IDG]]|qaralǵan sáne=5 October 2014}}</ref> Bul Apple ónimleriniń hesh biri úlken kompyuterler yamasa waqıttı bólisiw sistemaları bolmaǵanlıqtan, olardıń hámmesi jeke kompyuterler edi, biraq PC (brend) kompyuterleri emes edi. 1995-jılı CBS kanalınıń PC-lerdiń ósip baratırǵan ataqlılıǵı haqqındaǵı reportajında bılay delingen: "Kóp jańa [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılar]] ushın PC 'Pain and Confusion' (Awırıw hám Aljasıw) degendi ańlatadı."<ref>{{Cite news|title=1995 video shows the struggle was real for first-time PC users|url=https://www.cbsnews.com/news/1995-video-shows-woman-struggle-was-real-for-first-time-pc-users/|date=2015-01-23|work=CBS News|first=Dan|last=Rather|author-link=Dan Rather|access-date=2021-04-01}}</ref> == Tariyxı == [[Fayl:Commodore_PET_Exhibit_at_American_Museum_of_Science_and_Energy_Oak_Ridge_Tennessee.jpg|nobaý|1983-jılǵı Commodore PET (Amerika Ilim hám Energiya Muzeyinde), jeke kompyuterdiń erte mısallarınan biri]] [[Fayl:Pn-pravez-class-4.jpg|nobaý|1982-jıldan baslap [[Bolgariya|Bolgariyada]] islep shıǵarılǵan 8-bitli arxitekturalı Pravetz 82 kompyuteri, Sovet Awqamındaǵı klass bólmesinde]] "Miy" [kompyuter] bir kúni biziń [qarapayım adamlardıń] dárejemizge túsip, salıq hám buxgalterlik esap-kitaplarımızdı júrgiziwge járdem beriwi múmkin. Biraq bul boljaw ǵana hám házirshe bunıń hesh qanday belgisi joq. Britaniya gazetası The Star, 1949-jılı iyun ayındaǵı EDSAC kompyuteri haqqındaǵı jańalıqlar maqalasında, jeke kompyuterler dáwirinen ádewir burın. [[Esaplaw texnikası]] tariyxında dáslepki eksperimental mashinalardı bir adam basqara alatuǵın edi. Mısalı, 1946-jılı iske túsken ENIAC kompyuterin bir adam, álbette joqarı dárejede tayarlanǵan adam basqara alatuǵın edi. Bul rejim toparlıq programmalastırıw yamasa kóp paydalanıwshılardıń terminallar arqalı úlken kompyuterlerge qosılıwı menen waqıttı bólisiw rejimlerinen burın payda bolǵan. Laboratoriya, ólshew ásbapları yamasa injenerlik maqsetler ushın arnalǵan kompyuterler qurılıp, olardı bir adam interaktiv túrde basqara alatuǵın edi. Oǵan mısallar retinde 1956-jılǵı Bendix G15 hám LGP-30 sistemaların, sonday-aq 1965-jıldan 1969-jılǵa shekem islep shıǵarılǵan sovet MIR seriyalı kompyuterlerin keltiriwge boladı. 1970-jıllardıń basına kelip, akademiyalıq yamasa ilimiy-izertlew mákemelerindegi adamlar kompyuter sistemasın uzaq waqıt dawamında interaktiv rejimde jeke paydalanıw múmkinshiligine iye boldı, degen menen bul sistemalar ele de bir adamnıń jeke menshigi bolıwı ushın júdá qımbat edi. Jeke kompyuter yarım ótkizgishler texnologiyasındaǵı úlken jetiskenlikler arqasında múmkin boldı. 1959-jılı Fairchild Semiconductor kompaniyasında Robert Noys tárepinen kremniy integral sxema (IS) chipi islep shıǵıldı,<ref>{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/siliconengine/practical-monolithic-integrated-circuit-concept-patented/|bet=1959: Practical Monolithic Integrated Circuit Concept Patented &#124; The Silicon Engine &#124; Computer History Museum|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191024144046/https://www.computerhistory.org/siliconengine/practical-monolithic-integrated-circuit-concept-patented/|arxivsáne=2019-10-24|jumıs=www.computerhistory.org|qaralǵan sáne=2019-08-30}}</ref> al Bell Labs laboratoriyasında Moxamed Atalla hám Davon Kang tárepinen metall-oksid-yarım ótkizgish (MOS) tranzistorı islep shıǵıldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/siliconengine/metal-oxide-semiconductor-mos-transistor-demonstrated/|bet=1960: Metal Oxide Semiconductor (MOS) Transistor Demonstrated &#124; The Silicon Engine &#124; Computer History Museum|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191027045554/https://www.computerhistory.org/siliconengine/metal-oxide-semiconductor-mos-transistor-demonstrated/|arxivsáne=2019-10-27|jumıs=www.computerhistory.org|qaralǵan sáne=2019-08-30}}</ref> MOS integral sxeması 1964-jılı RCA kompaniyası tárepinen kommerciyalıq túrde islep shıǵarıldı,<ref>{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/siliconengine/first-commercial-mos-ic-introduced/|bet=1964: First Commercial MOS IC Introduced &#124; The Silicon Engine &#124; Computer History Museum|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211026113609/https://www.computerhistory.org/siliconengine/first-commercial-mos-ic-introduced/|arxivsáne=2021-10-26|jumıs=www.computerhistory.org|qaralǵan sáne=2019-08-30}}</ref> al 1968-jılı Fairchild kompaniyasında Federiko Fadjin tárepinen kremniy-geytli MOS integral sxeması islep shıǵarıldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/siliconengine/silicon-gate-technology-developed-for-ics/|bet=1968: Silicon Gate Technology Developed for ICs &#124; The Silicon Engine &#124; Computer History Museum|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200729145834/https://www.computerhistory.org/siliconengine/silicon-gate-technology-developed-for-ics/|arxivsáne=2020-07-29|jumıs=www.computerhistory.org|qaralǵan sáne=2019-08-30}}</ref> Keyinirek Fadjin kremniy-geytli MOS texnologiyasın qollanıp, 1971-jılı birinshi bir chipli [[mikroprocessor]] — Intel 4004 ti islep shıqtı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/siliconengine/microprocessor-integrates-cpu-function-onto-a-single-chip/|bet=1971: Microprocessor Integrates CPU Function onto a Single Chip &#124; The Silicon Engine &#124; Computer History Museum|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210812104243/https://www.computerhistory.org/siliconengine/microprocessor-integrates-cpu-function-onto-a-single-chip/|arxivsáne=2021-08-12|jumıs=www.computerhistory.org|qaralǵan sáne=2019-08-30}}</ref> Mikroprocessorlarǵa tiykarlanǵan birinshi mikrokompyuterler 1970-jıllardıń basında islep shıǵıldı. 1970-jıllardıń ortasınan baslap mikroprocessorlardıń keń kommerciyalıq jetkilikliligi kompyuterlerdi kishi biznes hám jeke adamlar ushın jetkilikli dárejede arzan etti. Keyinirek "Barlıq demolardıń anası" dep atalǵan kórsetiwde, SRI izertlewshisi Duglas Engelbart 1968-jılı jeke kompyuterlerdiń keleshektegi tiykarǵı qásiyetleriniń aldın ala kórsetpesin berdi: elektron pochta, gipertekst, tekst processorı, video konferenciya hám [[kompyuter tıshqanshası]]. Bul demonstraciya texnikalıq qollap-quwatlaw xızmetkerlerin hám sol waqıtta jeke biznes paydalanıwı ushın júdá qımbat bolǵan waqıttı bólisiw kompyuterin talap etti. Dáslepki jeke kompyuterler — ádette mikrokompyuterler dep atalǵan — kóbinese komplekt túrinde hám sheklengen kólemde satıldı hám tiykarınan háweskerler hám texnikler ushın qızıǵıwshılıq tuwdırdı. Minimal programmalastırıw kórsetpeleredi kirgiziw ushın almastırıp qosqıshlar menen islendi, al shıǵıs aldıńǵı panel lampaları arqalı berildi. Ámeliy qollanıw [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]], kompyuter displeyi, disk qurılmaları hám [[Printеr|printerler]] sıyaqlı qosımsha qurılmalardı qosıwdı talap etti. Micral N [[Mikroprocessor|mikroprocessorǵa]], yaǵnıy Intel 8008 ge tiykarlanǵan eń dáslepki kommerciyalıq, jıynaq (komplekt) emes mikrokompyuter boldı. Ol 1972-jıldan baslap qurıldı hám bir neshe júz dana satıldı. Bunnan aldın 1970-jılı Datapoint 2200 shıǵarılǵan edi, ol ushın Intel 8008 buyırtpa berilgen, biraq qollanıwǵa qabıl etilmegen edi. Datapoint 2200 de ámelge asırılǵan CPU dizaynı dáslepki IBM PC hám onıń dawamshılarında paydalanılǵan x86 arxitekturasınıń tiykarı boldı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.computerworld.com/action/article.do?command=viewArticleBasic&articleId=9111341|bet=Forgotten PC history: The true origins of the personal computer|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080822130226/http://www.computerworld.com/action/article.do?command=viewArticleBasic&articleId=9111341|arxivsáne=22 August 2008|sáne=22 August 2008|qaralǵan sáne=9 January 2017}}</ref> 1973-jılı [[IBM]] kompaniyasınıń Los-Gatos Ilimiy Orayı IBM PALM processorına tiykarlanǵan, Philips ıqsham kasseta qurılması, kishi CRT hám tolıq funkciyalı [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]] menen úskenelengen SCAMP (Special Computer APL Machine Portable) dep atalǵan kóshpeli kompyuter prototipin islep shıqtı. SCAMP APL/1130 di júrgiziw ushın IBM 1130 minikompyuterin emulyaciya qıldı.<ref name="www03.ibm.com">{{Web deregi|url=http://www03.ibm.com/ibm/history/exhibits/pc/pc_1.html|bet=IBM Archives|arxivurl=https://archive.today/20030210111221/http://www03.ibm.com/ibm/history/exhibits/pc/pc_1.html|arxivsáne=10 February 2003|qaralǵan sáne=9 January 2017}}</ref> 1973-jılı APL tek úlken kompyuterlerde ǵana jumıs isleytuǵın edi, al Wang 2200 yamasa HP 9800 sıyaqlı kópshilik stol ústi mikrokompyuterleri tek BASIC ti usınatuǵın edi. SCAMP kóshpeli, bir [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshı]] kompyuterde APL/1130 ónimdarlıǵın emulyaciya qılǵan birinshi bolǵanlıqtan, PC Magazine jurnalı 1983-jılı SCAMP ti "revolyuciyalıq koncepciya" hám "dúnyadaǵı birinshi jeke kompyuter" dep belgiledi.<ref name="www03.ibm.com" /> Bul dáslepki, bir paydalanıwshı kóshpeli kompyuter házir Vashington qalasındaǵı Smitson institutında saqlanbaqta. 1973-jılǵı SCAMP prototipiniń tabıslı kórsetiliwi 1975-jılı injenerler, analitikler, statistikler hám basqa biznes máselelerin sheshiwshiler ushın APL hám BASIC [[Programmalastırıw tili|tillerinde]] [[programmalastırıw]] múmkinshiligi menen shıǵarılǵan IBM 5100 kóshpeli mikrokompyuteriniń jaratılıwına alıp keldi. 1960-jıllardıń sońında bunday mashina eki stol ólshemindey úlken hám shama menen yarım tonna awırlıqta bolǵan edi.<ref name="www03.ibm.com" /> Basqa bir stol ústi kóshpeli APL mashinası, MCM/70, 1973-jılı kórsetilip, 1974-jılı satıwǵa shıǵarıldı. Ol Intel 8008 processorın qollandı. Jeke kompyuterler tariyxında áhmiyetli qádem 1973-jılǵı Xerox Alto boldı, ol Xerox kompaniyasınıń Palo-Alto Izertlew Orayında (PARC) islep shıǵıldı. Onıń [[grafikalıq paydalanıwshı interfeysi]] (GUI) bar edi, ol keyin [[Apple Inc.|Apple]] kompaniyasınıń Macintosh hám [[Microsoft]] kompaniyasınıń [[Microsoft Windows|Windows]] operaciyalıq sistemaları ushın ilham deregi boldı. Alto demonstraciyalıq proekt edi, kommerciyalastırılmadı, sebebi onıń bólekleri júdá qımbat bolıp, satıp alıw múmkin emes edi. Jáne de 1973-jılı [[Hewlett-Packard|Hewlett Packard]] tolıǵı menen BASIC te programmalastırılatuǵın, [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]], kishi bir qatarlı displey hám printerdi óz ishine alǵan, stol ústine tolıq sıyatuǵın mikrokompyuterlerdi shıǵardı. 1973-jılǵı Wang 2200 mikrokompyuterinde tolıq ólshemli katod nurlı trubka (CRT) hám kassetalı lenta saqlaw qurılması bar edi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.wang2200.org/#2200|bet=The Wang 2200|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080531144159/http://www.wang2200.org/#2200|arxivsáne=May 31, 2008|avtor=Jim Battle|sáne=August 9, 2008|jumıs=Wang2200.org|baspaxana=Jim Battle|qaralǵan sáne=November 13, 2013}}</ref> Olar ulıwma alǵanda biznes yamasa ilimiy maqsetlerde qollanıw ushın satılatuǵın qımbat arnawlı kompyuterler edi. [[Fayl:Altair_8800_Computer.jpg|solğa|nobaý|Altair 8800 kompyuteri]] 1974-jılı kóplegen adamlar tárepinen birinshi haqıyqıy jeke kompyuter dep esaplanatuǵın Altair 8800 payda boldı, onı Micro Instrumentation and Telemetry Systems (MITS) kompaniyası jarattı. 8-bitli Intel 8080 Mikroprocessorına tiykarlanǵan Altair, birinshi kommerciyalıq tabıslı jeke kompyuter sıpatında[5] mikrokompyuter revolyuciyasın jandırǵan ushqın retinde keń tán alınǵan.<ref>{{Cite journal|last=Garland|first=Harry|title=Design Innovations in Personal Computers|page=24|url=http://www.computer.org/csdl/mags/co/1977/03/01646402-abs.html}}</ref> Altair ushın dizayn islengen kompyuter shinası S-100 shinası túrinde de-fakto standartqa aylandı, al mashina ushın birinshi [[programmalastırıw tili]] [[Microsoft]] kompaniyasınıń dáslepki ónimi bolǵan Altair BASIC edi.<ref name="Altair announcement">{{Cite book|last=Ceruzzi|first=Paul E.|title=A History of Modern Computing|publisher=MIT Press|year=2003|location=Cambridge, MA|page=[https://archive.org/details/historyofmodernc00ceru_0/page/226 226]|isbn=978-0-262-53203-7|url=https://archive.org/details/historyofmodernc00ceru_0/page/226}} "This announcement [Altair 8800] ranks with IBM's announcement of the System/360 a decade earlier as one of the most significant in the history of computing."</ref><ref name="Altair Impact">{{Cite book|last=Freiberger|first=Paul|title=Fire in the Valley: The Making of the Personal Computer|publisher=McGraw-Hill|year=2000|location=New York|isbn=978-0-07-135892-7|url=https://archive.org/details/fireinvalleymaki00frei_0}}</ref> 1976-jılı [[Stiv Djobs]] hám Stiv Voznyak tolıq tayar hám shama menen 30 chipten ibarat Apple I kompyuter platasın satıwǵa shıǵardı. Apple I kompyuteri sol dáwirdiń basqa jıynaq (komplekt) túrindegi háwesker kompyuterlerinen ayırmashılıq etetuǵın edi. Byte Shop dúkanınıń iyesi Pol Terrelldiń ótinishi boyınsha, Djobs hám Voznyak ózleriniń birinshi buyırtpasın aldı — 50 dana Apple I kompyuteri ushın, biraq tek kompyuterler jıynalǵan hám tekserilgen bolsa, jıynaq túrinde emes. Terrell tek tájiriybeli elektronika háweskerleri ushın emes, al keń kólemdegi [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılarǵa]] satıw ushın kompyuterlerge iye bolıwdı qáledi. Jetkerilgen Apple I texnikalıq jaqtan ele de jıynaq (komplekt) kompyuter bolıp esaplandı, sebebi Byte Shop ǵa jetkerilgende onıń quwat deregi, korpusı yamasa [[Kompyuter klaviaturası|klaviaturası]] joq edi. [[Fayl:Home_or_Personal_Computers_from_1977_-_Commodore_PET_2001,_Apple_II,_TRS-80_Model_I,_together_called_'Trinity77'_(edited_image).jpg|nobaý|412x412 nükte|Byte jurnalı tárepinen úy kompyuterleriniń "1977-jılǵı úshligi" dep atalǵan úsh jeke kompyuter: Commodore PET, Apple II hám TRS-80 Model I.]] Birinshi tabıslı massalıq bazarǵa shıǵarılǵan jeke kompyuter Commodore PET boldı, ol 1977-jıldıń yanvar ayında járiyalandı. Biraq, ol aldın ala buyırtpa berilgen edi hám sol jıldıń keyinirek waqtında ǵana jetkilikli boldı.<ref name="Byte Feb 1978">{{Citation |last=What's New |title=Commodore Ships First PET Computers |date=February 1978 |work=BYTE |volume=3 |issue=2 |page=190}} Commodore press release. "The PET computer made its debut recently as the first 100 units were shipped to waiting customers in mid-October 1977."</ref> Úsh aydan soń (aprel ayında) Apple II (ádette Apple dep ataladı) járiyalandı, birinshi úlgileri 1977-jıl 10-iyunda jónetildi.<ref name="Apple II History">{{Web deregi|url=http://apple2history.org/history/ah02/#03|bet=Apple II History|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140510060638/http://apple2history.org/history/ah02/#03|arxivsáne=2014-05-10|sáne=2008-11-04|baspaxana=Apple II History|qaralǵan sáne=May 8, 2014}}</ref> Bunnan soń Tandy Corporation / Tandy Radio Shack kompaniyasınıń TRS-80 úlgisi 1977-jıldıń avgust ayında payda boldı, ol óz ómiri dawamında 100,000 nan aslam dana satıldı. Birge alǵanda, ásirese Arqa Amerika bazarında, bul 3 mashina "1977-jılǵı úshlik" dep ataldı. Ǵalabalıq bazar ushın, aldın ala jıynalǵan kompyuterler payda boldı hám adamlardıń keńirek toparına kompyuterlerdi paydalanıw múmkinshiligin berdi, processor qurılmasın rawajlandırıwdan góre programmalıq qollanbalarǵa kóbirek itibar qaratıldı. 1977-jılı Heath kompaniyası Heathkits dep atalǵan jeke kompyuter komplektlerin usındı, dáslep Heathkit H8 benen baslap, keyin 1979-jıldıń aqırında Heathkit H89 benen dawam etti. Heathkit H8 satıp alǵanıńızda, ózińiz jıynawıńız ushın shassi hám processor kartasın alasız, programmalardı isletiw ushın 4 KB RAM bar H8-1 yadro taqtası sıyaqlı qosımsha qurılmalardı da satıp alıwǵa boladı. Heathkit H11 úlgisi 1978-jılı shıǵarıldı hám birinshi 16-bitli jeke kompyuterlerdiń biri boldı; biraq, onıń 1,295 dollar bolǵan joqarı bahası sebepli 1982-jılı óndiris toqtatıldı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.classiccmp.org/hp/hk/heathkit.htm|bet=Joe's Heathkit Computer Catalog Page|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180525122846/http://www.classiccmp.org/hp/hk/heathkit.htm|arxivsáne=2018-05-25|jumıs=www.classiccmp.org|qaralǵan sáne=2019-03-07}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://vintagecomputer.com/heathkit-h8.html|bet=Heathkit H8|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230117221645/https://vintagecomputer.com/heathkit-h8.html|arxivsáne=2023-01-17|sáne=8 August 2013|jumıs=vintagecomputer.com|qaralǵan sáne=2019-03-04}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://oldcomputers.net/heathkit-h89.html|bet=Heathkit H89 computer|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190219221548/http://oldcomputers.net/heathkit-h89.html|arxivsáne=2019-02-19|jumıs=oldcomputers.net|qaralǵan sáne=2019-03-04}}</ref> [[Fayl:IBM_PC_5150.jpg|nobaý|IBM 5150, 1981-jılı shıǵarılǵan]] [[Fayl:PMD_85-1.jpg|nobaý|8-bitli PMD 85 jeke kompyuteri 1985-1990-jılları burınǵı Socialistlik Chexoslovakiyada Tesla kompaniyası tárepinen islep shıǵarılǵan.]] 1980-jıllardıń basında úy kompyuterleri úy-turmısta qollanıw ushın jetilistirildi, jeke ónimlilik, programmalastırıw hám oyınlar ushın baǵdarlamalar menen. Olar ádette úydegi televizordı kompyuter displeyi sıpatında paydalanıwǵa bolatuǵın edi, tómen sapalı bloklı grafika hám sheklengen reńler diapazonı menen, hám tekst shama menen 40 hárip keńligi hám 25 hárip biyikligi boldı. Britaniyalıq Sinclair Research<ref name="Sinclair Research">{{Web deregi|url=http://www.sinclairzx.com/about-us.html|bet=Sinclair Research website|arxivurl=https://web.archive.org/web/20141214131822/http://www.sinclairzx.com/about-us.html|arxivsáne=2014-12-14|qaralǵan sáne=2014-08-06}}</ref> kompaniyası ZX seriyasın — ZX80 (1980), ZX81 (1981) hám ZX Spectrum óndirdi; sońǵısı 1982-jılı shıǵarılıp, ulıwma 8 million dana satıldı. Keyin Commodore 64 shıqtı, ol ulıwma 17 million dana satıldı,<ref name="Reimer1">{{Web deregi|url=http://www.jeremyreimer.com/total_share.html|bet=Personal Computer Market Share: 1975–2004|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120606003537/http://www.jeremyreimer.com/total_share.html|arxivsáne=June 6, 2012|avtor=Reimer|at=Jeremy|sáne=November 2, 2009|qaralǵan sáne=2009-07-17}}</ref><ref name="Reimer2">{{Web deregi|url=http://jeremyreimer.com/monarch/m-item?i=137|bet=Personal Computer Market Share: 1975–2004|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230117221650/https://jeremyreimer.com/monarch/m-item?i=137|arxivsáne=2023-01-17|avtor=Reimer|at=Jeremy|sáne=December 2, 2012|qaralǵan sáne=2013-02-09}}</ref> [[Yugoslaviya|Yugoslaviyada]] shıǵarılǵan Galaksija (1983)<ref>{{Cite journal|title=Hands On Yugoslavia'ｓ Home-Brewed Microcomputer}}</ref> hám Amstrad CPC seriyası (464–6128) payda boldı. Sol jılı NEC PC-98 usınıldı, ol 18 millionnan aslam dana satılǵan júdá ataqlı jeke kompyuter boldı. Taǵı bir ataqlı jeke kompyuter, revolyuciyalıq Amiga 1000, Commodore tárepinen 1985-jıldıń 23-iyulinde kórsetildi. Amiga 1000 kóp tapsırmalı, aynalı operaciyalıq sistema, 4096 reńli palitrası bar túsli grafika, stereo ses, Motorola 68000 processorı, 256 KB RAM hám 880 KB 3.5-dyuymlik disk qurılması menen támiyinlengen bolıp, bahası 1,295 AQSH dolları edi.<ref>{{Web deregi|url=http://pctimeline.info/amiga/|bet=Chronology of Amiga Computers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140402200515/http://pctimeline.info/amiga/|arxivsáne=2 April 2014|avtor=Polsson|at=Ken|qaralǵan sáne=9 May 2014}}</ref> IBM-niń birinshi jeke kompyuteri 1981-jıldıń 12-avgustında usınılıp, ol jeke kompyuter arxitekturası ushın ǵalabalıq bazar standartın belgiledi.<ref>{{Cite news|newspaper=[[Information Week]]|date=5 August 1991|title=A Decade of Personal Computing|page=24}}</ref> 1982-jılı Kompyuter Time jurnalı tárepinen Jıldıń mashinası dep ataldı.<ref>{{Web deregi|url=http://jackedin.martinangler.com/2014/02/obituary-personal-computer/|bet=Obituary: The PC is Dead|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140223112327/http://jackedin.martinangler.com/2014/02/obituary-personal-computer/|arxivsáne=February 23, 2014|avtor=Angler|at=Martin|baspaxana=JACKED IN|qaralǵan sáne=February 12, 2014}}</ref> Biraz úlkenirek hám qımbatıraq sistemalar keńse hám kishi biznes ushın arnalǵan edi. Bular kóbinese 80 baǵanalı tekst displeylerine iye boldı, biraq grafika yamasa ses múmkinshilikleri bolmawı múmkin boldı. Bul [[Mikroprocessor|mikroprocessorǵa]] tiykarlanǵan sistemalar ele de bólisilgen waqıtlı úlken kompyuterler yamasa minikompyuterlerge qaraǵanda arzanıraq bolǵan. Jumıs stanciyaları joqarı ónimli processorlar hám grafikalıq displeyler, úlken sıyımlılıqtaǵı jergilikli disk saqlaw qurılması, tarmaq múmkinshiligi hám kóp tapsırmalı operaciyalıq sistema astında islewi menen ajıralıp turdı. Aqır-aqıbetinde, IBM PC-niń jeke kompyuter bazarına tásiri sebepli, jeke kompyuterler hám úy kompyuterleri arasındaǵı texnikalıq ayırmashılıq joǵaldı. Biznes kompyuterleri reńli grafika múmkinshiligi hám seske iye boldı, al úy kompyuterleri hám oyın sistemaları [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshıları]] keńse xızmetkerleri sıyaqlı birdey processorlar hám operaciyalıq sistemalardı paydalandı. Ǵalabalıq bazar kompyuterleri bir neshe jıl burınǵı arnawlı jumıs stanciyalarına uqsas grafikalıq múmkinshilikler hám yadqa iye boldı. Hátte dáslep biznes kompyuterlerine qımbat massalıq saqlaw qurılmaları hám periferiyalardı bólisiwge múmkinshilik beretuǵın lokal tarmaq ta úyde paydalanılatuǵın jeke kompyuterlerdiń standart ózgesheligine aylandı. Jeke kompyuterlerdiń qollanılıwınıń barǵan sayın áhmiyetli bolıp baratırǵan bir toparı kompyuterdiń basqa kompyuter sistemaları menen baylanısıw qábiletine, yaǵnıy informaciya almasıwǵa múmkinshilik beriwine tiykarlanǵan edi. Ortaq paydalanılatuǵın úlken kompyuter sistemasına eksperimental jámiyetlik kiriw múmkinshiligi 1973-jılı-aq Community Memory joybarında kórsetilgen bolsa da, xabarlandırıw taxtası sistemaları hám onlayn xızmet kórsetiwshiler 1978-jıldan keyin keńirek qoljetimli bola basladı. 1980-jıllardıń aqırında kommerciyalıq [[Internet]] xızmet kórsetiwshiler payda bolıp, tez ósip atırǵan tarmaqqa jámiyetlik kiriw múmkinshiligin berdi. 1991-jılı Pútkil dúnya júzilik tor ([[World Wide Web]]) jámiyetlik paydalanıw ushın ashıq etildi. Kúshli jeke kompyuterlerdiń joqarı ajıratımlılıqtaǵı grafika hám ses penen birge keliwi, Internet tárepinen islengen infrastruktura hám veb-brauzerlerdiń kiriw usıllarınıń standartlastırılıwı házirgi zaman turmısınıń ádewir bóleginiń tiykarın qurdı. Bul avtobus júriw kestelerinen baslap sheksiz muǵdarda biypul videolar tarqatıwǵa hám onlayn [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılar]] tárepinen redakciyalanatuǵın enciklopediyalarǵa shekem bolǵan nárselerdi óz ishine aladı. == Túrleri == === Stacionar === ==== Jumıs stanciyası ==== [[Fayl:SPARCstation_1_edit.jpg|nobaý|1990-jıllardıń basındaǵı 25 MGc RISC processorlı Sun SPARCstation 1+]] Jumıs stanciyası — texnikalıq, matematikalıq yamasa ilimiy qollanıwlar ushın arnalǵan joqarı dárejeli jeke kompyuter. Tiykarınan bir adam tárepinen bir waqıtta qollanılıwǵa arnalǵan, olar ádette jergilikli tarmaqqa qosılǵan hám kóp paydalanıwshılı [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemalarda]] isleydi. Jumıs stanciyaları kompyuter járdeminde dizayn, sızıw hám modellestiriw, esaplaw-intensiv ilimiy hám injenerlik esaplawlar, súwret islew, arxitekturalıq modellestiriw hám animaciya hám kino vizual effektleri ushın [[kompyuter grafikası]] sıyaqlı wazıypalar ushın qollanıladı. ==== Desktop (stol ústi) kompyuteri ==== [[Fayl:Desktop_personal_computer.jpg|nobaý|Dell OptiPlex stol ústi kompyuteri (2006)]] Jeke kompyuterler keń tarqalmastan burın, stol ústine sıyatuǵın kompyuter ayrıqsha kishi bolıp esaplanǵan, bul desktop yaǵnıy stol ústi atamasınıń payda bolıwına alıp kelgen. Sońǵı waqıtları bul sóz dizbegi ádette kompyuter korpusınıń belgili bir stilin bildiredi. Stol ústi kompyuterleri úlken vertikal minara tárizli korpuslardan baslap, LCD monitorlardıń artına jasırılatuǵın yamasa onıń astına tikkeley jaylastırılatuǵın (hám tirek bolatuǵın) kishi modellerge shekem hár qıylı stillerde keledi. Desktop/Stol ústi termini kóbinese vertikal jaylasqan kompyuter minara korpusına iye kompyuterge qatnaslı bolsa da, bul túrler kóbinese jerde yamasa stol astında turadı. Usı kóringen qarama-qarsılıqqa qaramastan, stol ústi termini ádette usı vertikal minara korpuslarına, sonday-aq haqıyqattan da stol ústine qoyıwǵa arnalǵan gorizontal jaylasqan modellerge de qatnaslı boladı. Sońǵıları stol ústi terminine kóbirek sáykes keledi, biraq bazı bir fizikalıq jaylasıw ayırmashılıqlarınan basqa kópshilik ámeliy jaǵdaylarda eki túri de usı stol ústi atamasına sáykes keledi. Kompyuter korpusınıń eki stili de sistemanıń apparatlıq komponentlerin, mısalı, tiykarǵı plata, processor chipi hám basqa da ishki jumıs bóleklerin óz ishine aladı. Stol ústi kompyuterleriniń sırtqı displey ekranlı monitori hám sırtqı [[Kompyuter klaviaturası|klaviaturası]] bar, olar kompyuter korpusınıń artındaǵı portlarǵa qosıladı. Stol ústi kompyuterleri úy hám biznes qollanıwları ushın keń tarqalǵan, sebebi olar stol ústinde bir neshe monitorlar ushın orın qaldıradı. Oyın kompyuteri — bul ádette talapshań video oyınlardıń tezligi hám juwap beriw qábiletin jaqsılaw ushın joqarı ónimli videokarta, processor hám RAM-dı óz ishine alatuǵın stol ústi kompyuteri.<ref>{{Web deregi|url=http://www.digitalstorm.com/unlocked/evolution-of-custom-gaming-pcs-what-really-made-the-difference-idnum20/|bet=Evolution of Custom Gaming PCs: What Really Made the Difference|avtor=Houghton|at=Andy|jumıs=digitalstorm.com|qaralǵan sáne=28 September 2015}}</ref> Hámme nárse bir qurılmada (sonday-aq bir bloklı JK dep te ataladı) bolǵan kompyuter — bul monitor menen processordı bir blokta birlestirgen stol ústi kompyuteri. Bólek klaviatura hám [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]] standart kirgiziw qurılmaları bolıp, ayırım monitorlarda sensorlı ekran múmkinshiligi de bar. Processor hám basqa jumıs komponentleri ádette standart stol ústi kompyuterlerine salıstırǵanda ólshemi kishireytilgen, monitordıń artında jaylasqan hám noutbuklarǵa uqsas konfiguraciyalanǵan. Nettop kompyuteri [[Intel]] tárepinen 2008-jıldıń fevral ayında tanıstırılǵan bolıp, tómen bahası hám sheklengen funkcionallıǵı menen sıpatlanadı. Bular veb-brauzerlerdi hám internet qollanbaların iske qosıw ushın internet baylanısı menen paydalanıwǵa arnalǵan edi. Úy teatrı JK (HTPC) jeke kompyuter hám cifrlı video jazıw qurılmasınıń funkciyaların birlestiredi. Ol televizorǵa yamasa sáykes ólshemdegi kompyuter displeyine qosıladı hám kóbinese cifrlı foto kóriw qurılması, muzıka hám video pleyeri, televizor qabıllaǵıshı hám cifrlı video jazıw qurılması sıpatında qollanıladı. HTPC-ler sonday-aq media oraylıq sistemalar yamasa media serverler dep te ataladı. Maqset — úy teatrı qurılmasınıń kóp yamasa barlıq komponentlerin bir qutıǵa ulıwmalastırıw. HTPC-ler sonday-aq talap boyınsha filmler hám telebaǵdarlamalar usınatuǵın xızmetlerge de qosıla aladı. HTPC-lerdi kompyuterge telebaǵdarlamalardı qosıw ushın kerekli apparatlıq hám programmalıq támiyinlew menen aldın ala konfiguraciyalanǵan túrde satıp alıwǵa yamasa komponentlerden jıynawǵa boladı. Klaviatura kompyuterleri — bul [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]] ishindegi kompyuterler bolıp, ádette sırtqı kompyuter monitorına yamasa televizorǵa qosılıwǵa arnalǵan. Mısallar qatarına Atari ST, Amstrad CPC, BBC Micro, Commodore 64, MSX, Raspberry Pi 400 hám ZX Spectrum kiredi. === Portativli (kóshpeli) === ==== Kóshirip júriwge bolatuǵın ==== [[Fayl:IBM_5100_-_MfK_Bern.jpg|nobaý|1975-jılǵı IBM 5100, dáslepki kóshpeli kompyuterlerdiń biri]] Portativli (kóshpeli) kompyuterlerdiń potencial paydası erte dáwirlerden-aq ayqın boldı. Alan Key 1972-jılı Dynabook-tı súwretledi, biraq hesh qanday apparatlıq támiyinlew islep shıǵarılmadı. Xerox NoteTaker 1978-jıl dógereginde júdá kishi eksperimentallıq toplam túrinde islep shıǵarıldı. 1975-jılı IBM 5100 transport qutısına sıydırılıwı múmkin edi, bul onı portativli kompyuter etti, biraq onıń salmaǵı shama menen 50 funt edi. Jurnalistler bunday erte portativli kompyuterlerdi olardıń awırlıǵına baylanıslı kóshirip júriwge bolatuǵın dep atadı. IBM PC engizilgenge shekem, processor, displey, disk qurılmaları hám [[Kompyuter klaviaturası|klaviaturadan]] turatuǵın portativli kompyuterler, chemodan stilindegi portativli korpusta, [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılarǵa]] kompyuterdi ofisten úyge alıp keliwge yamasa klassta jazba jazıwǵa múmkinshilik berdi. Mısallar qatarına Osborne 1 hám Kaypro; hám Commodore SX-64 kiredi. Bul mashinalar aynımalı tok penen isleytuǵın edi hám kishi CRT displey ekranın óz ishine alatuǵın edi. Form-faktor bul sistemalardı samolyotqa qol júgi sıpatında alıp shıǵıwǵa múmkinshilik beriwge arnalǵan edi, biraq olardıń joqarı quwat talabı olardıń ushıw waqtında paydalanılıwına jol qoymadı. Integraciyalanǵan CRT displey salıstırmalı túrde awır paket isledi, biraq bul mashinalar sol dáwirdegi stol ústi analoglarına qaraǵanda kóbirek portativli edi. Ayırım modellerde sırtqı video monitordı basqarıw ushın standart yamasa qosımsha baylanıslar bar edi, bul úlkenirek ekrandı yamasa video proektorlar menen paydalanıwǵa múmkinshilik berdi. IBM PC-ge úylesimli chemodan formatındaǵı kompyuterler PC engizilgennen keyin tez arada payda boldı, Compaq Portable bul túrdiń jetekshi mısalı boldı. Keyingi modeller zamanagóy stol ústi kompyuterlerine shama menen teń ónimdarlıqtı beriw ushın [[Qattı magnitli disk|qattı diskti]] óz ishine aldı. Juqa plazmalı displey hám LCD ekranlardıń rawajlanıwı azmaz kishkenelew form-faktorǵa múmkinshilik berdi, ol túski awqat qutısı kompyuteri dep ataldı. Ekran qaplamanıń bir tárepin quradı, al ajıratılatuǵın klaviatura hám bir yamasa eki yarım biyikliktegi iykemli disk qurılmaları kompyuterdiń ushlarına qarap ornatılǵan edi. Ayırım variantlarǵa batareya kirgizilgen bolıp, bul elektr rozetkalarınan uzaqta jumıs islewge imkaniyat berdi. ==== Noutbuk ==== [[Fayl:MSI_laptop_with_English_Wikipedia_screenshot_20100614.jpg|nobaý|MSI noutbuk kompyuteri]] Noutbuk kompyuteri portativlik ushın qaqpaqlı dizayn menen jobalastırılǵan, onda [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]] hám kompyuter komponentleri bir panelde, al ekinshi panelde topsalı jalpaq displey ekranı bar. Noutbukti jabıw tasıw waqtında ekran hám klaviaturanı qorǵaydı. Noutbukler ádette qayta zaryadlanatuǵın batareyaǵa iye, bul olardıń portativligin arttıradı. Quwat, salmaq hám orındı únemlew ushın, noutbuk grafikalıq chipleri kóp jaǵdaylarda CPU yamasa chipsetke biriktirilgen hám sistema RAM-ın paydalanadı, bul stol ústi mashinalarına salıstırǵanda grafikalıq ónimdarlıqtıń tómenlewine alıp keledi, sebebi olarda ádette grafikalıq karta ornatılǵan boladı. Usı sebepli, oyın maqsetleri ushın stol ústi kompyuterleri noutbuklerge qaraǵanda kóbirek artıqmashılıqqa iye. Stol ústi kompyuterlerine qaraǵanda, sheklengen orın hám quwat sebepli tek kishi ishki jańartıwlar (mısalı, operativ yadtı hám qattı diskti) ǵana múmkin. Noutbuklerde sırtqı displeylerdi, [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqanshalardı]], kameralardı, saqlaw qurılmaların hám klaviaturalardı qosıw ushın stol ústi kompyuterlerindegidey kiris hám shıǵıs portları bar. Noutbukler stol ústi kompyuterlerine salıstırǵanda biraz qımbatıraq, sebebi noutbukler ushın miniatyuralastırılǵan komponentlerdiń ózi qımbat. TRS-80 Model 100 hám Epson HX-20 sıyaqlı noutbuk kompyuterleri shama menen jazıw qaǵazınıń (ANSI A yamasa ISO A4) ólshemlerine iye edi. Bul mashinalarda stol ústi sistemasına salıstırǵanda azǵana kishireytilgen ólshemdegi klaviatura hám klaviatura menen bir tegislikte jaylasqan turaqlı LCD displey ekranı bar edi. Bul displeyler ádette kishi bolıp, 8 den 16 ǵa shekem tekst qatarına, geyde tek 40 baǵanalı qatar uzınlıǵına iye edi. Degen menen, bul mashinalar bir ret paydalanılatuǵın yamasa qayta zaryadlanatuǵın batareyalarda uzaq waqıt isley alatuǵın edi. Olar ádette ishki disk drayvlerin óz ishine almasa da, bul forma faktorı kóbinese telefon baylanısı ushın modemdi óz ishine alatuǵın edi hám kóbinese sırtqı kasseta yamasa disk saqlawı ushın imkaniyatlarǵa iye bolatuǵın edi. Keyinirek, usınday kishi ólshemli qaqpaqlı formattaǵı noutbuk kompyuterleri de noutbukler dep ataldı.<ref name="fd">{{Cite book|last=Gookin|first=Dan|date=2005|url=https://books.google.com/books?id=o8jSwAEACAAJ|title=Laptops for Dummies|publisher=Wiley|pages=7–17|isbn=9780764575556}}</ref> Stol ústin almastırıwshı kompyuter — bul stol ústi kompyuteriniń tolıq múmkinshiliklerin beriwshi kóshpeli kompyuter. Bunday kompyuterler házirgi waqıtta úlken noutbukler bolıp esaplanadı. Bul klasstaǵı kompyuterler ádette kishirek kóshpeli kompyuterlerde tabılatuǵınlarǵa qaraǵanda kúshlirek komponentlerge hám úlkenirek displeyge iye boladı hám sheklengen batareya sıyımlılıǵına yamasa batareyası bolmawı múmkin. [[Fayl:HP_2133_Mini-Note_PC.jpg|nobaý|[[Hewlett-Packard|HP]] netbuk]] Netbukler, sonday-aq mini noutbukler yamasa subnoutbukler dep te ataladı, ulıwma esaplaw tapsırmaları hám vebke-tiykarlanǵan qollanbalarǵa kiriw ushın qolaylastırılǵan noutbuklerdiń bir toparın quraydı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.zdnet.com/article/the-pc-was-supposed-to-die-a-decade-ago-instead-this-happened/|bet=The PC was supposed to die a decade ago. Instead, this happened|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230117221650/https://www.zdnet.com/article/the-pc-was-supposed-to-die-a-decade-ago-instead-this-happened/|arxivsáne=2023-01-17|avtor=Bott|at=Ed|jumıs=ZDNet|qaralǵan sáne=2019-12-18}}</ref>Dáslep, netbuklerdiń tiykarǵı ayrıqsha ózgesheligi optikalıq disk drayveriniń joqlıǵı, kishirek ólshemi hám tolıq ólshemli noutbuklerge qaraǵanda tómenirek ónimdarlıǵı boldı. 2009-jıldıń ortasına kelip, netbukler [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılarǵa]] uyalı maǵlıwmat tariyfin satıp alıw arqalı keńeytilgen xızmet kórsetiw shártnaması menen "biypul" usınılǵan.<ref>{{Citation |title=Light and Cheap, Netbooks Are Poised to Reshape PC Industry |date=April 1, 2009 |url=https://www.nytimes.com/2009/04/02/technology/02netbooks.html |work=The New York Times |access-date=2010-10-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170526223852/http://www.nytimes.com/2009/04/02/technology/02netbooks.html |url-status=live |quote=AT&T announced on Tuesday that customers in Atlanta could get a type of compact PC called a netbook for just 50 US$ if they signed up for an Internet service plan... 'The era of a perfect Internet computer for 99 US$ is coming this year,' said Jen-Hsun Huang, the chief executive of Nvidia, a maker of PC graphics chips that is trying to adapt to the new technological order. |archive-date=2017-05-26}}</ref> Sońınan ultrabukler hám Xrombukler netbukler qaldırǵan boslıqtı toltırdı. Ulıwma netbuk atamasınan parqlı, Ultrabuk hám Xrombuk texnikalıq jaqtan sáykesinshe Intel hám Google tárepinen berilgen specifikaciyalar bolıp tabıladı. ==== Planshet ==== [[Fayl:HP_Tablet_PC_running_Windows_XP_(Tablet_PC_edition)_(2006).jpg|oñğa|nobaý|[[Hewlett-Packard|HP]] Compaq aylanbalı/alınbalı klaviaturası bar planshet kompyuteri]] Planshet sensorlı displeydi qollanadı, onı stilus qálem yamasa barmaq penen basqarıwǵa boladı. Ayırım planshetler gibrid yamasa ózgermeli dizayndı qollanıwı múmkin, olar qosımsha retinde alıp taslanatuǵın [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]] yamasa klaviaturanıń ústine tikkeley aylandırıp jabıwǵa bolatuǵın ekrandı usınadı. Ayırım planshetler Windows yamasa Linux sıyaqlı stol ústi kompyuterleriniń operaciyalıq sistemaların qollanıwı múmkin yamasa tiykarınan planshetler ushın arnalǵan operaciyalıq sistemanı iske túsiriwi múmkin. Kóplegen planshet kompyuterlerinde USB portları bar, olarǵa klaviatura yamasa [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]] qosıwǵa boladı. ==== Smartfon ==== [[Fayl:LG_G4-2.jpg|nobaý|LG G4 smartfonı]] [[Smartfon|Smartfonlar]] kóbinese planshet kompyuterlerine uqsas boladı, ayırmashılıǵı sonda, smartfonlarda hámme waqıtta uyalı baylanıs integraciyası boladı. Olar ádette planshetlerge qaraǵanda kishkene boladı hám taqta formasında bolmawı múmkin. ==== Ultra-mobil JK ==== Ultra-mobil JK (UMPC) — bul kishi planshet kompyuteri. Ol [[Microsoft]], [[Intel]] hám [[Samsung]] sıyaqlı kompaniyalar tárepinen islep shıǵarılǵan. Házirgi UMPCler ádette Windows XP, Windows Vista, Windows 7 yamasa [[Linux]] [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemaların]] hám tómen voltlı Intel Atom yamasa VIA C7-M processorların qollanadı. ==== Qalta JK ==== Qalta JK — bul [[Microsoft]] Windows Mobile [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemasın]] ámelge asıratuǵın qol kompyuteri (jeke cifrlı járdemshi, PDA) ushın apparatlıq specifikaciya. Ol NetBSD yamasa [[Linux]] sıyaqlı alternativ operaciyalıq sistemanı júrgiziw múmkinshiligine iye bolıwı múmkin. Qalta JKleri stol ústi JKleriniń kóplegen múmkinshiliklerine iye. Microsoft Pocket PC specifikaciyasına sáykes keletuǵın qol qurılmaları ushın kóplegen qosımshalar bar, olardıń kópshiligi biypul [[Programmalıq támiynat|baǵdarlamalıq támiynat]]. Microsoft talaplarına sáykes keletuǵın Qalta JKlerin GPS qabıllaǵıshları, shtrix-kod oqıwshıları, RFID oqıwshıları hám kameralar sıyaqlı kóplegen qosımsha qurılmalar menen de paydalanıwǵa boladı. 2007-jılı Windows Mobile 6 shıǵarılıwı menen Microsoft Pocket PC atın jańa atlar sxeması paydasına tasladı: integraciyalanǵan telefonı joq qurılmalar Pocket PC ornına Windows Mobile Classic dep ataladı, al integraciyalanǵan telefonı hám sensorlı ekranı bar qurılmalar Windows Mobile Professional dep ataladı. ==== Qalta hám qol JKleri ==== Qalta JKleri 1980-jıllardıń aqırında payda bolǵan, ádette klaviaturası bar qabıqlı formada DOS operaciyalıq sistemasın júrgizetuǵın miniatyura qalta ólshemindegi kompyuterler edi. x86 emes processorlarǵa tiykarlanǵan qurılmalar kóbinese qalta kompyuterleri dep ataldı, mısalı, Psion Series 3. Keyingi jılları Microsoft tárepinen Windows CE operaciyalıq sistemasın júrgizetuǵın Qol PK dep atalatuǵın apparatlıq specifikaciya shıǵarıldı. == Apparatlıq támiynat == [[Fayl:Personal_computer,_exploded_6.svg|nobaý|Jeke kompyuter hám periferiya qurılmalarınıń (olardıń geyparaları qosımsha) bóleklerge ajıratılǵan kórinisi: {{Ordered list|[[Image scanner|Scanner]]|[[CPU]] ([[microprocessor]])|[[Computer memory|Memory]] ([[RAM]])|[[Expansion card]]s ([[graphics card]]s, etc.)|[[Power supply unit (computer)|Power supply]]|[[Optical disc]] [[Optical disc drive|drive]]|[[Computer data storage#Secondary storage|Storage]] ([[hard disk]] or [[SSD]])|[[Motherboard]]|[[Loudspeaker|Speakers]]|[[Computer display|Monitor]]|[[System software]]|[[Application software]]|[[Computer keyboard|Keyboard]]|[[Computer mouse|Mouse]]|[[External hard disk drive|External hard disk]]|[[Computer printer|Printer]]}}]] [[Kompyuter apparatlıq támiynatı]] — bul kompyuterdiń barlıq fizikalıq hám materiallıq bóleklerin qamtıytuǵın keń túsinik bolıp, ol kompyuter ishinde saqlanatuǵın yamasa islew processinde paydalanılatuǵın maǵlıwmatlardan, sonday-aq apparatlıq támiynatqa wazıypalardı orınlaw ushın kórsetpeler beretuǵın baǵdarlamalıq támiynattan ózgeshelenedi. Jeke kompyuterdiń ayırım qosımsha sistemaları, máselen, [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]] kontrolleri sıyaqlı, belgilengen baǵdarlamanı yamasa mikrobaǵdarlamanı júrgizetuǵın processorlardı óz ishine alıwı múmkin. Ádette mikrobaǵdarlama jeke kompyuterdiń aqırǵı paydalanıwshısı tárepinen ózgertilmeydi. 2010 hám 2020 — jıllardaǵı jeke kompyuterlerdiń kópshiligi [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılardan]] tek quwat deregin, monitordı hám basqa kabellerdi qosıwdı talap etedi. Ádettegi stol ústi kompyuteri kompyuter korpusınan (yamasa minaradan) ibarat bolıp, ol quwat blogın, ana platanı, [[Qattı magnitli disk|qattı disk]] yamasa qattı jaǵdaydaǵı disk sıyaqlı saqlaw qurılmasın hám kóbinese optikalıq diskovodın uslap turatuǵın metall shassiden ibarat. Kópshilik minaralarda paydalanıwshılar qosımsha komponentlerdi qosa alatuǵın bos orın bar. Kompyuter monitorı yamasa vizual displey blogı, klaviatura hám kórsetkishli qurılma ([[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]]) sıyaqlı sırtqı qurılmalar ádette jeke kompyuterde tabıladı. Ana plata barlıq processor, yadro hám periferiya qurılmaların bir-birine baylanıstıradı. Operativ yadro, grafikalıq karta hám processor kópshilik jaǵdaylarda tikkeley ana plataǵa ornatıladı. Oraylıq processor blogı (mikroprocessor chipi) CPU rozetkasına qosıladı, al operativ yadro modulleri sáykes yadro rozetkalarına qosıladı. Ayırım ana platalarda video displey adapteri, ses hám basqa periferiya qurılmaları ana plataǵa integraciyalanǵan, al basqalarında grafikalıq kartalar, tarmaq kartaları yamasa basqa kiris/shıǵıs qurılmaları ushın keńeytiw slotları qollanıladı. Grafikalıq karta yamasa ses kartası analog bóleklerin kompyuter korpusı ishindegi elektromagnit nurlanıwınan uzaqta uslap turıw ushın bóliw qutısın paydalanıwı múmkin. Ǵalabalıq saqlawdı támiyinleytuǵın diskovodlar ana plataǵa bir kabel menen, al quwat blogına basqa kabel arqalı qosıladı. Ádette, diskovodlar ana plata menen birge bir korpusta ornatıladı; qosımsha disk saqlawı ushın keńeytiw shassileri de islenedi. Úlken kólemdegi maǵlıwmatlar ushın lenta diskovodın qollanılıwı múmkin yamasa qosımsha qattı diskler sırtqı korpusta biriktiriliwi múmkin. [[Kompyuter klaviaturası|Klaviatura]] hám [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]] kompyuter korpusınıń artqı tárepindegi kiris/shıǵıs panelindegi qosqıshlar arqalı kompyuterge qosılatuǵın sırtqı qurılmalar bolıp tabıladı. Monitor da kiris/shıǵıs (I/O) paneline qosıladı, yamasa ana platadaǵı kiris portı arqalı, ya bolmasa grafikalıq kartadaǵı port arqalı. Jeke kompyuterdiń apparatlıq múmkinshilikleri geyde keńeytiw shinası arqalı qosılǵan keńeytiw kartaların qosıw arqalı keńeytiliwi múmkin. Jeke kompyuterlerge keńeytiw kartaların qosıw ushın jiyi qollanılatuǵın standart periferiya shinaları PCI, PCI Express (PCIe) hám AGP (eski kompyuterlerde tabılatuǵın grafikalıq adapterlerge arnalǵan joqarı tezlikli PCI shinası) di óz ishine aladı. Kópshilik zamanagóy jeke kompyuterlerde bir neshe fizikalıq PCI Express keńeytiw slotları bar, al ayırımlarında PCI slotları da bar. Periferiya — bul "kompyuterge baylanıs (kirgiziw hám shıǵarıw sıyaqlı) yamasa qosımsha funkciyalardı (qosımsha saqlaw sıyaqlı) támiyinlew ushın qosılǵan qurılma".[1] Periferiya qurılmaları ádette kompyuterge USB portları yamasa kiris/shıǵıs panelinde jaylasqan kirisler arqalı qosıladı. USB flesh-diskleri flesh-yadı qollanıp kóshpeli saqlawdı támiyinleydi, bul paydalanıwshılarǵa diskte saqlanǵan fayllarǵa hár qanday kompyuterde kiriwge múmkinshilik beredi. Yad kartaları da paydalanıwshılarǵa kóshpeli saqlawdı támiyinleydi, olar kóbinese mobil telefonlar hám cifrlı kameralar sıyaqlı basqa elektronika qurılmalarında qollanıladı, bul kartalarda saqlanǵan informaciya qurılmalar arasında maǵlıwmat almasıw ushın yad kartasın oqıwshı arqalı alınıwı múmkin. Veb-kameralar kompyuter apparatına ornatılǵan yamasa USB arqalı qosılǵan bolıp, real waqıtta video jazıp alatuǵın videokameralar bolıp, yamasa kompyuterde saqlanıwı, ya bolmasa internet arqalı basqa jerge translyaciya etiliwi múmkin. Oyın basqarıwshıları USB arqalı qosılıp, klaviatura hám tıshqanshanı qollanıwǵa alternativa sıpatında video oyınlar ushın kiris qurılması sıpatında qollanılıwı múmkin. Qulaqlıqlar hám dinamikler USB arqalı yamasa qosımsha port (kiris/shıǵıs panelinde tabıladı) arqalı qosılıp, paydalanıwshılarǵa kompyuterlerinde alınǵan audionı tıńlawǵa múmkinshilik beredi; biraq, dinamikler islewi ushın qosımsha quwat deregin talap etiwi múmkin. Mikrofonlar kiris/shıǵıs panelindegi audio kiris portı arqalı qosılıp, kompyuterge sesti elektr signalına aylandırıwǵa múmkinshilik beredi, bul kompyuter tárepinen qollanılıwı yamasa jiberiwi múmkin. == Programmalıq támiynat == [[Fayl:LibreOffice_7.2.4.1_Writer_screenshot.png|alt=|nobaý|LibreOffice Writer programmalıq támiynatınıń skrinshotı]] Kompyuter [[Programmalıq támiynat|programmalıq támiynatı]] — bul kompyuter sistemasında belgili bir wazıypanı orınlaytuǵın hár qanday [[kompyuter programması]], [[Algoritm|procedurası]] yamasa hújjetlestiriwi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.wordreference.com/definition/software|bet=Wordreference.com: WordNet 2.0|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190330105217/http://www.wordreference.com/definition/software|arxivsáne=2019-03-30|baspaxana=Princeton University, Princeton, NJ|qaralǵan sáne=2007-08-19}}</ref> Bul termin óz ishine qollanba programmalıq támiynatın aladı, mısalı, [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılar]] ushın ónimli tapsırmalardı orınlaytuǵın tekst processorları, sistemalıq programmalıq támiynat, mısalı, qollanba programmalıq támiynatı ushın zárúr xızmetlerdi támiyinlew ushın kompyuter apparatlıq támiynatı menen baylanısatuǵın [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemalar]], hám bólistirilgen sistemalardı basqaratuǵın hám koordinaciyalaytuǵın aralıq programmalıq támiynat. [[Fayl:Krita_5.0.0_screenshot.png|alt=|nobaý|Rastrlı grafikalıq redaktor Krita programmasınıń skrinshotı]] [[Fayl:US_Navy_050210-N-2802K-001_Chief_Aviation_Warfare_Systems_Operator_Richard_McCurdy_demonstrates_how_to_create_a_PowerPoint_presentation_to_Shirley_Lanham_Elementary_School_fourth-graders.jpg|alt=|nobaý|2005-jılı balalarǵa noutbuk kompyuterin qollanıwdı úyretiw. Fonda eski (1990-jıllardaǵı) stol ústi jeke kompyuteriniń CRT monitorı kórinip tur.]] Programmalıq támiynat qollanbaları tekst processingi, Internetke kiriw, [[Internet]] arqalı faks jiberiw, elektron pochta hám basqa da cifrlı xabar almasıw, [[Multimedia|multimediya]] oynatıw, kompyuter oyınların oynaw hám [[Programmalastırıw|kompyuter programmalastırıw]] ushın keń tarqalǵan. Paydalanıwshı operaciyalıq ortalıq hám qollanba programmaları haqqında ádewir bilimge iye bolıwı múmkin, biraq ol zárúr túrde programmalastırıw menen qızıqpawı yamasa hátte kompyuter ushın programmalar jaza almawı múmkin. Sonlıqtan, tiykarınan jeke kompyuterler ushın jazılǵan kópshilik [[Programmalıq támiynat|programmalıq támiynatlar]] ápiwayı qollanıw yamasa paydalanıwshıǵa qolaylılıq názerde tutılıp jobalanǵan boladı. Degen menen, programmalıq támiynat industriyası úziliksiz túrde jeke kompyuterlerde paydalanıw ushın jańa ónimlerdiń keń kólemin usınıp baradı, olar hám tájiriybeli, hám tájiriybesiz paydalanıwshılarǵa baǵdarlanǵan. === Operaciyalıq sistema === [[Operaciyalıq sistema]] (OS) kompyuter resursların basqaradı hám [[Programmist (Baǵdarlamashı)|programmistlerge]] usı resurslarǵa kiriw ushın qollanılatuǵın [[Paydalanıwshı interfeysi|interfeysti]] támiyinleydi. Operaciyalıq sistema sistema maǵlıwmatların hám [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshı]] kirgizgen maǵlıwmatlardı qayta isleydi hám sistema paydalanıwshıları hám programmalarına xızmet kórsetiw ushın wazıypalardı hám ishki sistema resursların bólistiriw hám basqarıw arqalı juwap beredi. Operaciyalıq sistema yadtı basqarıw hám bólistiriw, sistema sorawların áhmiyetlilik dárejesine qaray tártiplew, kiris/shıǵıs qurılmaların basqarıw, kompyuter tarmaqların jeńillestiriw hám fayllardı basqarıw sıyaqlı tiykarǵı wazıypalardı orınlaydı. Házirgi zaman keń tarqalǵan stol ústi operaciyalıq sistemaları — [[Microsoft Windows]], macOS, [[Linux]], Solaris hám FreeBSD. Windows, macOS hám [[Linux]] hámmesiniń server hám jeke variantları bar. Microsoft Windows ti esapqa almaǵanda, olardıń hár biriniń dizaynı Unix operaciyalıq sistemasınan ilhamlanǵan yamasa onnan tikkeley miyras alǵan. Dáslepki jeke kompyuterler buyrıq qatarı menen háreketlesiwdi qollaytuǵın operaciyalıq sistemalardı paydalanǵan, alfavit-sanlı displey hám [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]] arqalı. Paydalanıwshı, mısalı, fayldı redakciyalaw ushın ashıw yamasa tekstti bir jerden ekinshi jerge kóshiriw ushın kóp sanlı buyrıqlardı este saqlawı kerek edi. 1960-jıllardıń baslarınan baslap, [[Grafikalıq paydalanıwshı interfeysi|grafikalıq paydalanıwshı interfeysiniń]] artıqmashılıqları izertlene baslandı, biraq keń tarqalıwı ushın arzanıraq grafikalıq displey úskeneleri talap etildi. 1984-jılǵa kelip, grafikalıq paydalanıwshı interfeysin qollanatuǵın massalıq bazar kompyuter sistemaları payda boldı; XXI ásirdiń basına kelip, tekst rejimindegi operaciyalıq sistemalar jeke kompyuter bazarınıń áhmiyetli bólegin quramaytuǵın boldı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.linfo.org/gui.html|bet=GUI Definition|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181101093554/http://www.linfo.org/gui.html|arxivsáne=2018-11-01|jumıs=www.linfo.org|qaralǵan sáne=2019-02-22}}</ref> === Qollanbalar === Ulıwma alǵanda, kompyuter paydalanıwshısı belgili bir wazıypanı orınlaw ushın qollanba programmalıq támiynattı paydalanadı. Sistema programmalıq támiynatı qollanbalardı qollaydı[1] hám yadtı basqarıw, tarmaq baylanısı hám qurılma drayverleri sıyaqlı ulıwma xızmetlerdi usınadı, bulardıń barlıǵı qollanbalar tárepinen paydalanılıwı múmkin, biraq aqırǵı paydalanıwshı ushın tikkeley qızıǵıwshılıq tuwdırmaydı. Apparatlıq támiynat dúnyasındaǵı ápiwayılastırılǵan uqsaslıq elektr lampochkası (qollanba) menen elektr energiyasın óndiriw stanciyası (sistema) arasındaǵı qatnas bolar edi:<ref>{{Web deregi|url=https://www.sciencedaily.com/terms/application_software.htm|bet=Application software|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150430094836/http://www.sciencedaily.com/terms/application_software.htm|arxivsáne=2015-04-30|jumıs=ScienceDaily}}</ref> elektr stanciyası tek elektr energiyasın óndiredi, ol ózi hesh qanday haqıyqıy payda keltirmeydi, paydalanıwshıǵa payda keltiretuǵın xızmet kórsetetuǵın elektr jaqtılıǵı sıyaqlı qollanbaǵa qosılǵanǵa shekem. Programmalıq támiynat qollanbalarınıń tipik mısalları — tekst processorları, kesteli processorlar hám media pleerler. Bir paket sıpatında birgelikte toplanǵan bir neshe qollanbalar geyde qollanba toplamı dep ataladı. Microsoft Office hám LibreOffice,<ref>{{Cite book|last=Kinser|first=Jason|date=2015|title=Kinematic Labs with Mobile Devices|publisher=Morgan and Claypool|isbn=978-1-6270-5627-4|doi=10.1088/978-1-6270-5628-1}}</ref> óz ishine tekst processorın, kesteli processordı hám bir neshe basqa ayırım qollanbalardı qamtıytuǵın tipik mısallar bolıp tabıladı.<ref>{{Cite journal|last=Garrison|first=Bruce|date=1999|title=Microsoft Office 2000 software suite}}</ref> Toplamdaǵı ayırım qollanbalar ádette [[Paydalanıwshı interfeysi|paydalanıwshı interfeysine]] iye bolıp, bul paydalanıwshıǵa hár bir qollanbanı úyreniw hám paydalanıwdı ańsatlastıradı. Kóbinese, olar paydalanıwshıǵa paydalı bolǵan usıllarda bir-biri menen tásir etiw imkaniyatına iye bolıwı múmkin; mısalı, kesteli processorda jaratılǵan keste, tekst processor hújjetine jaylastırılıwı múmkin, hátteki ol ayırım kesteli processor qollanbasında dúzilgen bolsa da. Aqırǵı paydalanıwshı tárepinen islep shıǵıw sistemalardı paydalanıwshınıń ayrıqsha talaplarına sáykeslestiredi. Paydalanıwshı tárepinen jazılǵan programmalıq támiynatqa kesteli processor shablonları, tekst processor makrosları, ilimiy simulyaciyalar, grafika hám animaciya skriptleri kiredi; hátte elektron pochta filtrleri de paydalanıwshı programmalıq támiynatınıń bir túri bolıp esaplanadı. Paydalanıwshılar bul programmalıq támiynattı ózleri jaratadı hám kóbinese onıń qanshelli áhmiyetli ekenligin itibardan shıǵarıp qoyadı. === Oyın oynaw === Kompyuterde oyın oynaw joqarı dárejeli kompyuter bazarında keń tarqalǵan. Newzoo tárepinen 2018-jıldıń aprel ayında alıp barılǵan bazar analizi boyınsha, kompyuterde oyın oynaw konsol hám mobil oyınlardan keyin úshinshi eń iri oyın sektorı bolıp, pútkil bazardıń 24% úlesin iyelegen. Kompyuterde oyın oynaw bazarı rawajlanıwdı dawam etpekte hám 2021-jılı 32,3 milliard dollar tabıs alıp keliwi kútilmekte.<ref>{{Web deregi|url=https://newzoo.com/insights/articles/global-games-market-reaches-137-9-billion-in-2018-mobile-games-take-half/|bet=Global Games Market Revenues 2018 {{!}} Per Region & Segment|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191017230718/https://newzoo.com/insights/articles/global-games-market-reaches-137-9-billion-in-2018-mobile-games-take-half/|arxivsáne=2019-10-17|jumıs=Newzoo|qaralǵan sáne=2019-04-25}}</ref> Kompyuterde oyın oynaw jarısqa tiykarlanǵan oyınlardıń, yaǵnıy kibersporttıń aldıńǵı qatarında turıptı, League of Legends, Valorant hám Counter-Strike: Global Offensive sıyaqlı oyınlar 2019-jılı tabısı bir milliard dollardan asıwı kútilgen industriyaǵa basshılıq etpekte.<ref>{{Web deregi|url=https://www.gamesindustry.biz/articles/2019-02-12-newzoo-global-esports-market-will-exceed-USD1-billion-in-2019|bet=Newzoo: Global esports market will exceed $1 billion in 2019|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230117221654/https://www.gamesindustry.biz/newzoo-global-esports-market-will-exceed-usd1-billion-in-2019|arxivsáne=2023-01-17|sáne=12 February 2019|til=en|jumıs=GamesIndustry.biz|qaralǵan sáne=2019-04-25}}</ref> Visual Capitalist tárepinen 2023-jıldıń dekabr ayında alıp barılǵan bazar analizi boyınsha, 2022-jılǵa kelip kompyuterde oyın oynaw sektorı barlıq platformalar arasında ekinshi eń iri kategoriya bolıp, 45 milliard AQSH dolları bahasında bahalanǵan hám 2020-jılǵa kelip konsol bazarı tabısınan asıp ketken.<ref>{{Web deregi|url=https://www.visualcapitalist.com/video-game-industry-revenues-by-platform/#google_vignette|bet=50 Years of Video Game Industry Revenues, by Platform|sáne=31 December 2023|jumıs=visualcapitalist.com}}</ref> Bir neshe hár qıylı oyın tarqatıwshıları bar; oyınshılar oyınlardı dúkanlardan jeke satıp alıwı yamasa cifrlı túrde satıp alıwı múmkin. Cifrlı oyın tarqatıwshılarınıń ishinde Epic Games, Valve Corporation, Electronic Arts hám Ubisoft sıyaqlı iri atamalar bar. Usınday tarqatıwshılar kóplegen oyınlardı [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılar]] ushın satıp alıwǵa hám jetkilikli bolıwına múmkinshilik beredi.<ref>{{Cite journal|last=Chmielarz|first=Witold|date=2018|title=Analysis of Selected Internet Platforms of Distributors of Computer Games in the Assessment of Users}}</ref> Geypara tarqatıwshılar tek óz kompaniyası tárepinen jaratılǵan oyınlardı satsa da, kóplegen oyınlar hám franshizalar bir neshe tarqatıwshı platformalarında tabıladı. Ayırım kóp oyınshılı kompyuter oyınları platforma aralıq bolıwı múmkin, bul oyınshılarǵa kompyuter hám hár qıylı konsoller sıyaqlı basqa platformalar menen birge oynaw múmkinshiligin beredi. Tarqatıwshı platformalarında oyınshılarǵa oyın qosımshasın emulyator sıpatında paydalanıp basqa belgili oyınlardı oynawǵa múmkinshilik beretuǵın oyınlar ba;<ref>{{Web deregi|url=https://store.steampowered.com/app/1118310/RetroArch/|bet=RetroArch|til=en|jumıs=Steam|qaralǵan sáne=2024-04-04}}</ref> bul oyınlar dáslebinde oyınshınıń házirgi qurılması tárepinen qollap-quwatlanbawı múmkin, meyli ol platformaǵa baylanıslı bolsın yamasa kompyuterdiń [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sisteması]] tárepinen endi qollap-quwatlanbaytuǵın bolsın. Hár bir tarqatıwshı platformasında hár qıylı video oyın janrlarınıń sanı hár qıylı bolıwı múmkin, mısalı, birinshi jeke-adam atıspalı oyınlar, MMO oyınlar, sayaxat oyınları hám t.b. Kóplegen oyınlar, ásirese biypul oynalatuǵın oyınlar, oyınshılar ushın mikrotranzakciyalarǵa iye. Bul tranzakciyalar oyın barısın jaqsılawǵa yamasa personajların jekelestiriwge járdem bere aladı.<ref>{{Cite book|last=Petrovskaya|first=Elena|date=2022-04-29|title=CHI Conference on Human Factors in Computing Systems|publisher=Association for Computing Machinery|doi=10.1145/3491102.3502056|isbn=978-1-4503-9157-3}}</ref> The Sims sıyaqlı oyınlar bar, olar oyınshılarǵa qosımsha jańa oyın múmkinshiliklerine iye bolıw ushın qosımsha oyın paketlerin satıp alıwǵa múmkinshilik beredi. == Satıwlar == === Bazar úlesi === <div class="floatright"> <timeline> ImageSize=width:375 height:350 PlotArea=left:60 bottom:51 top:10 right:16 AlignBars=justify Period=from:0 till:400 TimeAxis=orientation:horizontal Colors= id:gray value:gray(0.5) id:line1 value:gray(0.9) id:line2 value:gray(0.7) ScaleMajor=unit:year increment:50 start:0 gridcolor:line2 ScaleMinor=unit:year increment:50 start:0 gridcolor:line1 BarData= bar:1996 text:1996 bar:1997 text:1997 bar:1998 text:1998 bar:1999 text:1999 bar:2000 text:2000 bar:2001 text:2001 bar:2002 text:2002 bar:2003 text:2003 bar:2004 text:2004 bar:2005 text:2005 bar:2006 text:2006 bar:2007 text:2007 bar:2008 text:2008 bar:2009 text:2009 bar:2010 text:2010 bar:2011 text:2011 bar:2012 text:2012 bar:2013 text:2013 bar:2014 text:2014 bar:2015 text:2015 bar:2016 text:2016 bar:2017 text:2017 PlotData= color:tan1 width:10 bar:1996 from:start till:70.90000 text:70.9 million bar:1997 from:start till:80.60000 text:80.6 million bar:1998 from:start till:92.90000 text:92.9 million bar:1999 from:start till:113.500000 text:113.5 million bar:2000 from:start till:134.700000 text:134.7 million bar:2001 from:start till:128.10000 text:128.1 million bar:2002 from:start till:132.40000 text:132.4 million bar:2003 from:start till:168.90000 text:168.9 million bar:2004 from:start till:189.0000 text:189 million bar:2005 from:start till:218.50000 text:218.5 million bar:2006 from:start till:239.4 text:239.4 million bar:2007 from:start till:271.20000 text:271.2 million bar:2008 from:start till:290.80000 text:290.8 million bar:2009 from:start till:308.30000 text:308.3 million bar:2010 from:start till:350.90000 text:350.9 million bar:2011 from:start till:365.400000 text:365.4 million bar:2012 from:start till:351.100000 text:351.1 million bar:2013 from:start till:316.50000 text:316.5 million bar:2014 from:start till:313.70000 text:313.7 million bar:2015 from:start till:287.70000 text:287.7 million bar:2016 from:start till:269.70000 text:269.7 million bar:2017 from:start till:259.40000 text:259.4 million TextData= pos:(70,20) textcolor:gray fontsize:S text:Worldwide PC sales TextData= pos:(70,5) textcolor:gray fontsize:S text:(1996–2017) </timeline></div> [[Fayl:Personal_computers_(million)_ITU.png|nobaý|Dúnya júzi boyınsha jeke kompyuterler million danada, rawajlanǵan hám rawajlanıp atırǵan eller boyınsha ajıratılǵan]] 2001-jılı 125 million jeke kompyuter jetkerip berilgen, al 1977-jılı bul kórsetkish 48,000 bolǵan.<ref name="cnet">{{Web deregi|url=http://news.cnet.com/2100-1040-940713.html|bet=PCs: More than 1 billion served|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120825104555/http://news.cnet.com/2100-1040-940713.html|arxivsáne=August 25, 2012|avtor=Kanellos|at=Michael|sáne=June 30, 2002|baspaxana=CNET News|qaralǵan sáne=August 9, 2001}}</ref> 2002-jılı 500 millionnan aslam jeke kompyuter qollanılǵan hám 1970-jıllardıń ortasınan usı waqıtqa shekem dúnya júzi boyınsha bir milliard jeke kompyuter satılǵan. Sońǵı kórsetkishtiń 75% kásiplik yamasa jumısqa baylanıslı bolǵan, al qalǵanı jeke yamasa úy paydalanıwı ushın satılǵan. Jetkerip berilgen jeke kompyuterlerdiń shama menen 81.5% stol ústi kompyuterleri, 16.4% noutbukler hám 2.1% serverler bolǵan. Amerika Qurama Shtatları jetkerip berilgen kompyuterlerdiń 38.8% (394 million) alǵan, Evropa 25% hám 11.7% 2002-jılǵa kelip eń tez ósip atırǵan bazar bolǵan Aziya-Tınısh okeanı aymaǵına ketken. Ekinshi milliardtıń 2008-jılǵa kelip satılıwı kútilgen.<ref name="cnet" /> [[Batıs Evropa|Batıs Evropadaǵı]] barlıq úy xojalıqlarınıń derlik yarımında jeke kompyuter bolǵan hám Ullıbritaniyada úylerdiń 40% kompyuter tabılǵan, al 1985-jılı bul kórsetkish tek 13% bolǵan. Dúnya júzi boyınsha jeke kompyuterlerdiń jetkerip beriliwi 2010-jılı 350.9 million dana, 2009-jılı 308.3 million dana hám 2008-jılı 302.2 million dana boldı. iSuppli maǵlıwmatlarına sáykes, 2007-jılı jetkerip berilgen kompyuterler sanı 264 million dana boldı,<ref name="cw2009-01-13">{{Citation |title=ISuppli Raises 2007 Computer Sales Forecast |date=2007-06-19 |url=http://www.pcworld.com/article/133102/isuppli_raises_2007_computer_sales_forecast.html |access-date=January 13, 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120119155256/http://www.pcworld.com/article/133102/isuppli_raises_2007_computer_sales_forecast.html |url-status=dead |publisher=pcworld.com |archive-date=2012-01-19}}</ref> bul 2006-jıldaǵı 239 millionnan 11.2% kóp.<ref name="mw2009-01-13">{{Citation |title=iSuppli raises 2007 computer sales forecast |url=http://www.macworld.co.uk/business/news/index.cfm?newsid=18326 |access-date=January 13, 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110610170443/http://www.macworld.co.uk/business/news/index.cfm?newsid=18326 |url-status=dead |publisher=[[Macworld UK]] |archive-date=June 10, 2011}}</ref> 2004-jılı dúnya júzi boyınsha jetkerip berilgen kompyuterler sanı 183 million dana boldı, bul 2003-jılǵa salıstırǵanda 11.6% ósim.<ref name="nf2009-01-13">{{Citation |title=Global PC Sales Leveling Off |url=http://www.newsfactor.com/story.xhtml?story_id=30526&full_skip=1 |df=mdy-all |access-date=January 13, 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110614173506/http://www.newsfactor.com/story.xhtml?story_id=30526&full_skip=1 |url-status=dead |publisher=newsfactor.com |archive-date=June 14, 2011}}</ref> 2003-jılı 152.6 million kompyuter jetkerip berildi, onıń bahası shama menen 175 milliard dollar.<ref name="cnet2009-01-13">{{Citation |title=HP back on top of PC market |url=http://news.cnet.com/HP-back-on-top-of-PC-market/2100-1003_3-5141213.html |access-date=January 13, 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141118020238/http://news.cnet.com/HP-back-on-top-of-PC-market/2100-1003_3-5141213.html |url-status=live |archive-date=November 18, 2014}}</ref> 2002-jılı 136.7 million kompyuter jetkerip berildi, onıń bahası shama menen 175 milliard dollar.<ref name="cnet2009-01-13" /> 2000-jılı 140.2 million jeke kompyuter jetkerip berildi, onıń bahası shama menen 226 milliard dollar.<ref name="cnet2009-01-13" /> Dúnya júzi boyınsha jeke kompyuterlerdiń jetkerip beriliwi 1999-jılı 100 millionnan asıp, 1998-jıldaǵı 93.3 million danadan 113.5 million danaǵa ósti. 1999-jılı Aziyaǵa 14.1 million dana jetkerip berildi. 2008-jıldıń iyun ayına kelip, dúnya júzinde qollanılıp atırǵan jeke kompyuterlerdiń sanı bir milliardqa jetti,<ref>{{Web deregi|url=http://www.cbc.ca/news/technology/worldwide-pc-use-to-reach-1-billion-by-2008-report-1.666962|bet=Worldwide PC use to reach 1&nbsp;billion by 2008: report|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140823181604/http://www.cbc.ca/news/technology/worldwide-pc-use-to-reach-1-billion-by-2008-report-1.666962|arxivsáne=August 23, 2014|baspaxana=CBC News|qaralǵan sáne=June 12, 2007}}</ref> al ekinshi milliardqa 2014-jılǵa kelip jetiwi kútilmekte. [[Amerika Qurama Shtatları]], [[Batıs Evropa]] hám [[Yaponiya]] sıyaqlı rawajlanǵan bazarlar dúnya júzi boyınsha ornatılǵan kompyuterlerdiń 58% quradı. Rawajlanıp atırǵan bazarlarda 2012-jılǵa kelip ornatılǵan kompyuterler sanınıń eki ese artıwı hám ekinshi milliard kompyuterlerdiń 70% iyelewi kútilmekte. 2008-jılı shama menen 180 million kompyuterdiń (házirgi ornatılǵan bazanıń 16%) almastırılıwı hám 35 millionnıń shıǵındı maydanlarına taslap jiberiwi kútilgen. Pútkil ornatılǵan baza jılına 12% ósti.[.<ref>{{Cite news|url=https://www.reuters.com/article/technologyNews/idUSL2324525420080623|title=Computers in use pass 1&nbsp;billion mark: Gartner|publisher=Reuters|access-date=2010-10-14}}</ref> Xalıqaralıq Maǵlıwmatlar Korporaciyasınıń (IDC) 2011-jıldıń 2-kvartalı ushın maǵlıwmatlarına tiykarlanıp, birinshi márte Qıtay AQSH-tan kompyuter jetkerip beriwde ozıp ketti, sáykesinshe 18.5 million hám 17.7 million dana menen. Bul tendenciya rawajlanıp atırǵan bazarlardıń kóteriliwin, sonday-aq rawajlanǵan aymaqlardıń salıstırmalı qulawın (hálsirewin) kórsetedi. Rawajlanǵan dúnyada jeke kompyuterlerdiń joqarı bahasın saqlap qalıw ushın funkciyalardı qosıp barıw satıwshılar dástúrine aylanǵan edi. Biraq, Hár Balaǵa Bir Noutbuk fondınıń hám onıń arzan bahalı XO-1 noutbugınıń payda bolıwı menen, kompyuter industriyası bahaǵa da itibar bere basladı. Tek bir jıl burın kirgizilgenine qaramastan, 2008-jılı 14 million netbuk satıldı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.olpcnews.com/use_cases/technology/4p_computing_olpc_impact.html|bet=4P Computing — Negroponte's 14 Million Laptop Impact|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190207015534/http://www.olpcnews.com/use_cases/technology/4p_computing_olpc_impact.html|arxivsáne=2019-02-07|sáne=December 11, 2008|baspaxana=OLPC News|qaralǵan sáne=2010-10-14}}</ref> Ádettegi kompyuter óndiriwshilerden tısqarı, ayrıqsha bekkem kompyuter versiyaların islep shıǵaratuǵın kompaniyalar payda boldı, olar ekstremal hawa rayı yamasa ortalıqlarda óz mashinaların paydalanatuǵın adamlar ushın alternativalar usınbaqta.<ref>{{Web deregi|url=http://www.ruggedpcreview.com/2_leaders.html|bet=Rugged PC leaders|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190425055712/http://www.ruggedpcreview.com/2_leaders.html|arxivsáne=2019-04-25|avtor=Conrad H. Blickenstorfer|baspaxana=Ruggedpcreview.com|qaralǵan sáne=2010-10-14}}</ref> 2011-jılı Deloitte konsalting firması [[Smartfon|smartfonlar]] hám planshet kompyuterler esaplaw qurılmaları sıpatında dástúriy kompyuterler satılıwınan ozıp ketedi dep boljaǵan edi (bul 2012-jıldan baslap ámelge astı). 2013-jılǵa kelip, dúnya júzi boyınsha kompyuter satılıwı tómenley basladı, sebebi kóplegen tutınıwshılar planshetler hám smartfonlarǵa ótti. 2012-jıldıń tórtinshi kvartalında 90.3 million dana satılıwı 2011-jıldıń tórtinshi kvartalına salıstırǵanda 4.9% tómenlewdi kórsetti. IDC maǵlıwmatlarına sáykes, 2013-jıldıń birinshi kvartalında global kompyuter satılıwı anaǵurlım tómenledi. Jıllıq 14% tómenlew firma 1994-jıldan baslap baqlaw júrgizgennen beri eń úlken kórsetkish boldı hám analitikler kútkeniniń eki esesin quradı.<ref name="slump" /> 2013-jıldıń ekinshi kvartalındaǵı kompyuter jetkerip beriwdiń tómenlewi besinshi izbe-iz kvartal satılıwdıń tómenlewin belgiledi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.post-gazette.com/stories/business/news/steve-ballmers-retirement-leaves-microsoft-in-a-replacement-crisis-700543/|bet=Steve Ballmer's retirement leaves Microsoft in a replacement crisis|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130824194335/http://www.post-gazette.com/stories/business/news/steve-ballmers-retirement-leaves-microsoft-in-a-replacement-crisis-700543/|arxivsáne=August 24, 2013|avtor=King|at=Ian|sáne=August 24, 2013|jumıs=Pittsburgh Post-Gazette|qaralǵan sáne=August 25, 2013}}</ref> "Bul kompyuterler ushın qorqınıshlı jańalıq," dep atap ótti bir analitik. "Házir hámmesi mobil esaplaw haqqında. Biz sózsiz burılıw noqatına jettik."<ref name="feeble" /> Gartner maǵlıwmatları usı dáwir ushın uqsas tómenlewdi kórsetti.<ref name="feeble" /> Qıtaydıń Lenovo Group kompaniyası ulıwma tendenciyaǵa qarsı shıqtı, sebebi rawajlanıp atırǵan ellerdegi birinshi ret satıp alıwshılarǵa kúshli satılıwlar kompaniyanıń ulıwma satılıwın turaqlı saqlawǵa múmkinshilik berdi.<ref name="feeble" /> Planshet/smartfon baǵdarlamalıq támiynatına uqsas bolıwǵa mólsherlengen Windows 8 jańa kompyuter satılıwınıń tómenlewine sebep bolǵan faktor sıpatında kórsetildi. "Tilekke qarsı, Windows 8 iske túsiriliwi tek kompyuter bazarına unamlı tásir etpegeni ǵana emes, al bazardı páseytkenini de ayqın kórinip tur," dedi IDC vice-prezidenti Bob O'Donnell. 2013-jıldıń avgust ayında Credit Suisse kompyuter industriyasınıń operaciyalıq paydasınıń shama menen 75% in Microsoft (operaciyalıq sistema) hám Intel (yarım ótkizgishler) kompaniyalarına tiyisli ekenin kórsetetuǵın izertlew nátiyjelerin járiyaladı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.thefinancialist.com/the-apple-vs-samsung-title-fight-for-mobile-supremacy/|bet=The Apple Vs. Samsung Title Fight for Mobile Supremacy|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130814130300/http://www.thefinancialist.com/the-apple-vs-samsung-title-fight-for-mobile-supremacy/|arxivsáne=August 14, 2013|sáne=August 8, 2013|jumıs=The Financialist|baspaxana=Credit Suisse|qaralǵan sáne=August 13, 2013}}</ref> IDC maǵlıwmatları boyınsha, 2013-jılı kompyuter jetkerip beriwleri tutınıwshılardıń mobil qurılmalardı paydalanıw tendenciyasına sáykes 9.8% ke tómenledi, bul eń úlken tómenlew boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2014/03/04/idc-pc-shipments-2013/|bet=PC shipments faced their steepest-ever drop in 2013|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170625170553/https://www.engadget.com/2014/03/04/idc-pc-shipments-2013/|arxivsáne=June 25, 2017|avtor=John Fingas|sáne=March 4, 2014|qaralǵan sáne=September 8, 2017}}</ref> 2018-jıldıń ekinshi kvartalında kompyuter satılıwı 2012-jıldıń birinshi kvartalınan beri birinshi ret ósti. Gartner izertlew firmasınıń maǵlıwmatları boyınsha, ósim tiykarınan biznes bazarınan keldi, al tutınıwshı bazarı tómenlewdi bastan ótkerdi. 2020-jılı COVID-19 pandemiyası nátiyjesinde kóbirek adamlar úyde islep hám aralıqtan oqıw sebepli, IDC maǵlıwmatları boyınsha, kompyuter satılıwı aldıńǵı jıllarǵa salıstırǵanda 26.1% ke ósti.<ref>{{Web deregi|url=https://www.idc.com/getdoc.jsp?containerId=prUS47274421|bet=PC Sales Remain on Fire as Fourth Quarter Shipments Grow 26.1% Over the Previous Year, According to IDC|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211230151858/https://www.idc.com/getdoc.jsp?containerId=prUS47274421|arxivsáne=2021-12-30|jumıs=IDC: The premier global market intelligence company|qaralǵan sáne=2022-07-24}}</ref> Canalys kompaniyasınıń maǵlıwmatları boyınsha, 2020-jıl kompyuter bazarı ushın 2011-jıldan beri eń joqarı ósiw procentin kórsetti.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theregister.com/2020/10/12/pc_sales_up_2020/|bet=Laptops are on fire! In a good way (if you're selling). PC sales race to highest growth rate since 2011|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220724094134/https://www.theregister.com/2020/10/12/pc_sales_up_2020/|arxivsáne=2022-07-24|avtor=Kunert|at=Paul|til=en|jumıs=www.theregister.com|qaralǵan sáne=2022-07-24}}</ref> === Ortasha satıw bahası === Jeke kompyuterlerdiń satıw bahaları óndiris hám islep shıǵarıw qárejetleriniń tómenlewi sebepli turaqlı túrde tómenledi, al kompyuterlerdiń múmkinshilikleri arttı. 1975-jılı Altair jıynaǵı (komplekti) shama menen tek 400 AQSH dollarına satıldı, biraq tutınıwshılardan komponentlerdi sxema taxtalarına biriktiriwdi talap etti; sistema menen alfavit-sanlı formada óz-ara tásir etiw ushın zárúr bolǵan periferiya qurılmaları jáne 2000 dollar qostı, al nátiyjede alınǵan sistema tek háweskerler ushın paydalı edi. 1981-jılı olardıń payda bolıwında Osborne 1 hám onıń básekelesi Kaypro-nıń 1,795 AQSH dolları bahası tartımlı baha noqatı dep esaplanǵan; bul sistemalarda tek tekst kórsetiletuǵın displeyler hám saqlaw ushın tek disketalar bar edi. 1982-jılǵa kelip, Maykl Dell usaqlap satıwda shama menen 3,000 AQSH dollarına satılatuǵın jeke kompyuter sisteması dilerge shama menen 600 dollarǵa túsetuǵın komponentlerden ibarat ekenin bayqadı; kompyuter blogınıń tipik ulıwma paydası shama menen 1,000 dollar edi. 1983-jılı AQSH-ta jeke kompyuterler satıp alıwdıń ulıwma qunı shama menen 4 milliard dollardı quradı, bul úy haywanları azıǵınıń ulıwma satılıwına tuwrı keledi. 1998-jıldıń aqırına kelip, AQSH-taǵı jeke kompyuter sistemalarınıń ortasha satıw bahası 1,000 dollardan tómenledi. [[Microsoft Windows]] sistemaları ushın ortasha satıw bahası (OSB) 2008/2009-jıllarda tómenlewdi kórsetti, bul arzan netbuklerge baylanıslı bolıwı múmkin, 2008-jıldıń avgust ayında AQSH usaqlap satıw sawdasında stol ústi kompyuterleri ushın 569 dollar hám noutbukler ushın 689 dollardı quradı. 2009-jılı OSB jáne de tómenlep, yanvar ayında stol ústi kompyuterleri ushın 533 dollarǵa hám noutbukler ushın 602 dollarǵa, al fevral ayında 540 hám 560 dollarǵa tústi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.eweek.com/c/a/Windows/Netbooks-Are-Destroying-the-Laptop-Market-and-Microsoft-Needs-to-Act-Now-863307/|bet=Netbooks Are Destroying the Laptop Market and Microsoft Needs to Act Now|arxivurl=https://wayback.archive-it.org/all/20090417001909/http://www.eweek.com/c/a/Windows/Netbooks-Are-Destroying-the-Laptop-Market-and-Microsoft-Needs-to-Act-Now-863307/|arxivsáne=April 17, 2009|avtor=Joe Wilcox|sáne=April 16, 2009|baspaxana=[[eWeek]]|qaralǵan sáne=2010-10-14}}</ref> NPD izertlew kompaniyasınıń maǵlıwmatlarına sáykes, barlıq Windows portativ kompyuterleriniń ortasha satıw bahası 2008-jıldıń oktyabr ayındaǵı 659 dollardan 2009-jıldıń oktyabr ayında 519 dollarǵa deyin tómenledi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.cio.com/article/509556/Falling_PC_Prices_Pit_Microsoft_Against_PC_Makers|bet=Falling PC Prices Pit Microsoft Against PC Makers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140312212746/http://www.cio.com/article/509556/Falling_PC_Prices_Pit_Microsoft_Against_PC_Makers|arxivsáne=2014-03-12|avtor=Shane O'Neill|sáne=December 2, 2009|qaralǵan sáne=2010-10-14}}</ref> == Qorshaǵan ortalıqqa tásiri == Qorshaǵan ortalıqqa tásirdiń sırtqı shıǵınları jeke kompyuterlerdiń satıw bahasına tolıq kirgizilmegen.<ref>{{Web deregi|url=https://www.greenbiz.com/blog/2012/10/03/true-cost-personal-computers|bet=The true cost of personal computers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161002102420/https://www.greenbiz.com/blog/2012/10/03/true-cost-personal-computers|arxivsáne=2016-10-02|avtor=Mattison|at=Richard|sáne=2012-10-03|jumıs=GreenBiz|baspaxana=GreenBiz Group Inc.|qaralǵan sáne=28 September 2016}}</ref> Birlesken Milletler Shólkeminiń Qorshaǵan ortalıq baǵdarlamasınıń maǵlıwmatlarına sáykes, jeke kompyuterler jıl sayın payda bolatuǵın 50 million tonna elektron qaldıqlardıń úlken úlesin quraydı. Rawajlanıp kiyatırǵan ellerge hám qorshaǵan ortalıqqa tásir etetuǵın elektron qaldıqlar máselesin sheshiw ushın hár túrli ellerde hám shtatlarda óndiriwshiniń keńeytilgen juwapkershiligi (ÓKJ) haqqındaǵı nızamlar ámelge kirgizilgen.<ref>{{Cite journal|last1=Nash|first1=Jennifer|title=Extended Producer Responsibility in the United States: Full Speed Ahead?|date=2013|url=http://www.hks.harvard.edu/var/ezp_site/storage/fckeditor/file/pdfs/centers-programs/centers/mrcbg/publications/awp/Nash_Bosso_2013-10.pdf|access-date=August 23, 2014}}</ref> Elektron qaldıqlardı eksport hám import etiw boyınsha keń kólemli milliy nızamlar yamasa qaǵıydalardıń joqlıǵı sebepli, Silicon Valley Toxics Coalition hám BAN (Basel Action Network) AQSH hám Kanadadaǵı elektron qayta islew kompaniyaları menen birlesip, elektron qaldıqlardı tártipli joq etiw ushın elektron basqarıw baǵdarlamasın dúzdi. Ayırım shólkemler ÓKJ qaǵıydalarına qarsı shıǵadı hám óndiriwshiler tábiyiy túrde material hám energiya paydalanıwdı azaytıwǵa qaray háreket etedi dep pikir bildiredi. == Derekler == * ''Accidental Empires: How the boys of Silicon Valley make their millions, battle foreign competition, and still can't get a date'', Robert X. Cringely, Addison-Wesley Publishing, (1992),   * [https://books.google.com/books?id=qURs4j9vKn4C ''PC Magazine'', Vol. 2], No. 6, November 1983, "SCAMP: The Missing Link in the PC's Past?" [[Kategoriya:Programmalıq injiniring]] <references /> __BÖLİDİMÖNDEMEW__ pe33bonmy02o427jco6cuunymoiz0m8 Kompyuter apparatlıq támiynatı 0 21181 125307 98383 2025-07-08T21:41:29Z Bekan88 11311 125307 wikitext text/x-wiki [[Fayl:PDP-11-M7270.jpg|nobaý|PDP-11 CPU platası]] '''Kompyuter apparatlıq támiynatı''' ''([[Inglis tili|ingl]]. Computer hardware) ‒'' [[Kompyuter|kompyuterdiń]] fizikalıq bóleklerin óz ishine aladı, mısalı, oraylıq processor blogı (CPU), [[operativ yad]] (RAM), tiykarǵı plata, kompyuter maǵlıwmat saqlaw qurılması, grafikalıq karta, dawıs kartası hám kompyuter korpusı. Ol sırtqı (tiykarǵı) qurılmalardı da óz ishine aladı, mısalı, monitor, [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]], [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]] hám dinamikler.<ref>{{Web deregi|url=http://windows.microsoft.com/en-us/windows-vista/parts-of-a-computer|bet=Parts of computer|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131127145607/http://windows.microsoft.com/en-US/windows-vista/Parts-of-a-computer|arxivsáne=27 November 2013|baspaxana=Microsoft|qaralǵan sáne=5 December 2013}}</ref> Kerisinshe, [[programmalıq támiynat]] - bul [[apparatlıq támiynat]] tárepinen saqlanıp hám orınlanatuǵın jazba kórsetpeler toplamı. Apparatlıq támiynat óziniń atın ózgerislerge qattı yamasa qatań bolǵanı ushın alǵan, al programmalıq támiynat bolsa jumsaq, sebebi onı ózgertiw ańsat. Apparatlıq támiynat ádette hár qanday buyrıqtı yamasa kórsetpeni orınlaw ushın programmalıq támiynat tárepinen basqarıladı. Apparatlıq hám programmalıq támiynattıń birikpesi qollanıwǵa jaramlı esaplaw sistemasın payda etedi, biraq tek apparatlıq támiynattan ibarat basqa sistemalar da bar. == Tariyxı == Dáslepki esaplaw qurılmaları áyyemgi [[Abakus|abakustan]] da quramalıraq bolıp, olar XVII ásirge tiyisli. Francuz matematigi Blez Paskal tisli dóńgeleklerge tiykarlanǵan qosıw hám alıw múmkin bolǵan qurılmanı oylap taptı hám shama menen 50 modelin sattı. 1676-jılǵa kelip [[Gotfrid Leybnic]] tárepinen basqıshlı esaplawshısın oylap tabıldı, ol bóliw hám kóbeytiw ámellerin de orınlay alatuǵın edi. Sol dáwirdegi islep shıǵarıw múmkinshilikleriniń sheklengenligi hám dizayndaǵı kemshilikler sebepli, Leybnictiń esaplawshısı júdá funkcional emes edi, biraq usıǵan uqsas qurılmalar (Leybnic dóńgelegi) 1970-jıllarǵa shekem qollanılıp keldi.{{Sfn|Blum|2011|p=13–14}} XIX ásirde inglis Charlz Bebbidj ayırmashılıq mashinasın, yaǵnıy astronomiyalıq maqsetler ushın kóp aǵzalılardı esaplaytuǵın mexanikalıq qurılmanı oylap taptı.{{Sfn|Blum|2011|p=14}} Bebbidj jáne de ulıwma maqsetli kompyuterdi proektlestirdi, biraq ol hesh qashan qurılmadı. Bul dizaynnıń kóp bólegi eń dáslepki kompyuterlerge kirgizildi: kirgiziw hám shıǵarıw ushın perfokartalar, yad, oraylıq processor blogına uqsas arifmetikalıq blok, hátte assembler tiline uqsas dáslepki [[programmalastırıw tili]].{{Sfn|Blum|2011|p=15}} 1936-jılı [[Alan Tyuring]] hár qanday kompyuter túrin modellestiriw ushın universal Tyuring mashinasın islep shıqtı, bul arqalı hesh bir kompyuterdiń sheshim qabıllaw máselesin sheshe almaytuǵının dálilledi.{{Sfn|Blum|2011|pp=21, 23}} Universal Tyuring mashinası saqlanǵan programmalı kompyuterdiń bir túri bolıp, oǵan berilgen programmalıq kórsetpelerge tiykarlanıp, hár qanday Tyuring mashinasınıń (kompyuter modeli) operaciyaların qaytalay alatuǵın edi. [[Kompyuter programması|Kompyuter programmaların]] saqlaw zamanagóy kompyuterleriniń jumıs islewinde gilt rol oynaydı hám kompyuterdiń [[Apparatlıq támiynat|apparatlıq támiynatı]] menen [[Programmalıq támiynat|programmalıq támiynatı]] arasındaǵı baylanıstı támiyinleydi.{{Sfn|Blum|2011|p=25}} Bunnan da burın, XIX ásirdiń ortasında matematik Djordj Bul, Bul algebrasın oylap taptı - bul hár bir pikir yamasa haqıyqıy, ya jalǵan bolatuǵın logika sisteması. Házirgi waqıtta Bul algebrası házirgi zaman kompyuterleriniń apparatlıq támiynatın quraytuǵın integral sxemalardıń [[Tranzistor|tranzistorları]] hám basqa komponentlerin modellestiretuǵın sxemalardıń tiykarı bolıp tabıladı. 1945-jılı Tyuring hesh qashan qurılmaǵan kompyuterdiń (Avtomatik Esaplaw Mashinası) dizaynın pitkerdi.{{Sfn|Blum|2011|pp=34-35}} [[Fayl:Von_Neumann_Architecture.svg|nobaý|Fon Neyman arxitekturasınıń sxeması]] Usı waqıtta rele hám vakuumlı lampalardaǵı texnologiyalıq progress birinshi kompyuterlerdi jaratıwǵa múmkinshilik berdi. Bebbidjdiń dizaynına tiykarlanıp, rele kompyuterleri Bell Laboratoriyasında Djordj Stibic hám Garvard universitetiniń Govard Aykeni tárepinen jaratıldı, ol MARK I di islep shıqtı. Jáne de 1945-jılı, Pensilvaniya universitetindegi ENIAC proekti ústinde islep atırǵan matematik Djon fon Neyman kópshilik házirgi zaman kompyuterleri ushın úlgi bolǵan fon Neyman arxitekturasınıń tiykarın islep shıqtı.{{Sfn|Blum|2011|pp=72, 74}} Fon Neymannıń dizaynı oraylastırılǵan yadtı óz ishine aldı, ol hám maǵlıwmatlardı, hám programmalardı saqladı, yadqa birinshi gezekte kiriw múmkinshiligine iye bolǵan oraylıq processor blogı (CPU), hám kiriw hám shıǵıw (I/O) blokları bar edi. Fon Neyman maǵlıwmatlardı jiberiw ushın bir shinanı paydalandı, bul onıń programmalar menen maǵlıwmatlardı bir-birine jaqın jaylastırıw arqalı saqlaw máselesin sheshiwi sistemanıń ekewin bir waqıtta alıwǵa urınǵanda fon Neyman tıǵının payda etti - bul kóbinese sistemanıń ónimdarlıǵın shekleydi. == Kompyuter arxitekturası == [[Fayl:Growth_in_processor_performance,_1978–2010.png|nobaý|Processor ónimdarlıǵınıń ósiwi (benchmarklar menen ólshengen),{{Sfn|Hennessy|Patterson|2011|pp=41-42}} 1978–2010]] Kompyuter arxitekturası baha, tezlik, jetkiliklilik hám energiya nátiyjeliligi sıyaqlı hár qıylı maqsetler arasında basımlıqlardı belgilewdi talap etedi. Dizayner apparatlıq támiynat talapların hám [[Kompilyator|kompilyatorlardan]] baslap integral sxemalardı proektlestiriwge shekem esaplaw texnikasınıń kóp túrli aspektlerin jaqsı túsiniwi kerek. Baha da óndiriwshiler ushın óz ónimlerin básekilesler usınıp atırǵan júdá uqsas tovarǵa qaraǵanda arzanıraq satıw ushın áhmiyetli sheklew bolıp qaldı. Payda normaları da tómenledi.{{Sfn|Hennessy|Patterson|2011|pp=27-28, 32}} Hátteki ónimdarlıq artpaǵan jaǵdayda da, komponentlerdiń bahası waqıt ótiwi menen tómenlep baradı, sebebi jetilistirilgen óndiris usılları sapanı tekseriw basqıshında qabıllanbaǵan komponentler sanın azayttı. === Buyrıqlar toplamı arxitekturası === Eń keń tarqalǵan buyrıqlar toplamı arxitekturası (ISA) - kompyuterdiń apparatlıq támiynatı menen programmalıq támiynatı arasındaǵı interfeys - 1945-jılı fon Neyman tárepinen islep shıǵılǵan arxitekturaǵa tiykarlanǵan. Kóp sxemalarda esaplaw blogı menen kiris/shıǵıs sistemasınıń bólek kórsetiliwine qaramastan, ádette apparatlıq támiynat bólisiledi, esaplaw blogındaǵı bir bit onıń esaplaw yamasa kiris/shıǵıs rejiminde ekenligin kórsetedi. ISA-nıń keń tarqalǵan túrlerine CISC (kompleks buyrıqlar toplamı kompyuteri), RISC (qısqartılǵan buyrıqlar toplamı kompyuteri), vektor operaciyaları hám gibrid rejimleri kiredi. CISC mashinalarǵa kerek bolǵan buyrıqlar sanın azaytıw ushın úlkenirek ańlatpalar toplamın qollanıwdı óz ishine aladı. Tek bir neshe buyrıqlardıń jiyi qollanılatuǵının moyınlawǵa tiykarlanıp, RISC qosımsha ápiwayılıq ushın buyrıqlar toplamın qısqartadı, bul jáne kóbirek registrlerdi qosıwǵa múmkinshilik beredi. 1980-jılları RISC oylap tabılǵannan keyin, konveyerlew hám keshlewdi qollanıp ónimdarlıqtı arttırǵan RISC tiykarındaǵı arxitekturalar CISC arxitekturaların almastırdı, ásirese quwat sarpı yamasa orın boyınsha sheklewleri bar qollanıwlarda (mısalı, [[Mobil telefon|mobil telefonlarda]]). 1986-jıldan 2003-jılǵa shekem apparatlıq támiynat ónimdarlıǵınıń jıllıq ósiw páti 50 procentten astı, bul planshetler hám mobil qurılmalar sıyaqlı jańa esaplaw qurılmaların rawajlandırıwǵa múmkinshilik berdi. Tranzistorlar tıǵızlıǵı menen birge DRAM yadı, sonday-aq flesh hám magnit diskleri de eksponencial túrde qısqaraq hám arzanıraq boldı. XXI ásirde jaqsılanıw páti páseydi.{{Sfn|Hennessy|Patterson|2011|pp=17–18}} XXI ásirde ónimdarlıqtıń artıwı parallellikti kóbirek paydalanıw arqalı ámelge asırıldı. Qollanbalar kóbinese eki jol menen parallellestiriledi: yamasa bir funkciya maǵlıwmatlardıń bir neshe tarawında birge isleydi (maǵlıwmat parallelligi), ya bolmasa hár qıylı tapsırmalar sheklengen óz-ara tásir etisiw menen bir waqıtta orınlanadı (tapsırma parallelligi). Parallelliktiń bul formaları hár qıylı apparatlıq támiynat strategiyaları arqalı ámelge asırıladı, sonıń ishinde buyrıq dárejesindegi parallellik (mısalı, buyrıqlardı konveyerlew), maǵlıwmat parallelligin ámelge asıra alatuǵın vektor arxitekturaları hám grafikalıq processor blokları (GPUlar), sonday-aq aǵım dárejesindegi parallellik hám soraw dárejesindegi parallellik (ekewi de tapsırma dárejesindegi parallellikti ámelge asıradı).{{Sfn|Hennessy|Patterson|2011|p=9}} === Mikroarxitektura === Mikroarxitektura, kompyuter shólkemlestiriwi dep te ataladı, CPU dizaynı, yadro hám yadro baylanısı sıyaqlı joqarı dárejeli apparatlıq támiynat máselelerine tiyisli. Yadro ierarxiyası tezirek qatnas jasawǵa bolatuǵın (hám qımbatıraq) yadronıń CPU ǵa jaqınıraq jaylasıwın, al úlken kólemli saqlaw ushın ásterek, arzanıraq yadronıń uzaǵıraq jaylasıwın támiyinleydi. Yadro ádette baǵdarlamalardı maǵlıwmatlardan ajıratıw hám hújim etiwshiniń baǵdarlamalardı ózgertiw múmkinshiligin sheklew ushın bólinedi. Kópshilik kompyuterler baǵdarlamalar ushın adreslewdi ápiwayılastırıw ushın virtual yadronı qollanadı, [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemanı]] virtual yadronı sheklengen fizikalıq yadronıń hár túrli tarawlarına sáykeslestiriw ushın paydalanadı.{{Sfn|Wang|2021|pp=51-52}} === Salqınlatıw === Kompyuter processorları jıllılıq payda etedi, hám artıqsha jıllılıq olardıń islewine tásir etedi hám komponentlerge zıyan keltiriwi múmkin. Kóplegen kompyuter chipleri ózleriniń artıqsha qızıp ketiwinen saqlanıw ushın avtomatlı túrde óz ónimdarlıǵın páseytedi. Kompyuterlerde ádette artıqsha jıllılıqtı tarqatıw ushın mexanizmler boladı, mısalı, CPU hám GPU ushın hawa yamasa suyıqlıq salqınlatqıshları hám RAM sıyaqlı basqa komponentler ushın jıllılıq tarqatqıshlar. Kompyuter korpusları da kóbinese kompyuterden jıllılıqtı tarqatıwǵa járdem beriw ushın ventilyaciyalanǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://www.intel.com/content/www/us/en/gaming/resources/pc-cooling-the-importance-of-keeping-your-pc-cool.html|bet=PC Cooling: The Importance of Keeping Your PC Cool|til=en|jumıs=Intel|qaralǵan sáne=20 July 2024}}</ref> Maǵlıwmat orayları ádette pútkil oraydıń jumıs temperaturasın qáwipsiz saqlaw ushın quramalıraq salqınlatıw sheshimlerin qollanadı. Hawa menen salqınlatıw sistemaları kishkene yamasa eski maǵlıwmat oraylarında kóbirek ushırasadı, al suyıqlıq penen salqınlatıw batırıw (hár bir kompyuter salqınlatıwshı suyıqlıq penen qorshalǵan) hám tuwrıdan-tuwrı chipke (salqınlatıwshı suyıqlıq hár bir kompyuter chipine baǵdarlanǵan) qımbatıraq bolıwı múmkin, biraq olar nátiyjelirek.<ref>{{Web deregi|url=https://gatewaymechanical.ca/data-center-cooling-what-you-need-to-know/|bet=Data Center Cooling: What are the top concepts you need to know?|sáne=11 August 2021|til=en-CA|jumıs=gatewaymechanical.ca|qaralǵan sáne=20 July 2024}}</ref> Kópshilik kompyuterler ózleriniń salqınlatıw sistemasınan kúshlirek bolıwǵa mólsherlengen, biraq olardıń uzaq múddetli jumısı salqınlatıw sistemasınıń quwatınan asıp kete almaydı. Kompyuter ıssı bolmaǵan waqıtta ónimdarlıqtı waqıtsha arttırıwǵa bolsa da (taktlıq jiyilikti arttırıw), apparatlıq támiynattı artıqsha jıllılıqtan qorǵaw ushın sistema avtomatlı túrde ónimdarlıqtı tómenletedi yamasa zárúr bolǵanda processordı óshiredi. Processorlar da jıllılıqtı azaytıw ushın háreketsiz bolǵanda óshedi yamasa tómen quwat rejimine ótedi. Quwat jetkiziw hám jıllılıq tarqatıw apparatlıq támiynat dizaynınıń eń qıyın tárepleri bolıp, XXI ásirdiń basınan baslap kishirek hám tezirek chiplerdi rawajlandırıwdıń sheklewshi faktorı bolıp kelgen. Ónimdarlıqtıń artıwı energiya paydalanıwdıń hám salqınlatıw talabınıń sáykes ósiwin talap etedi. == Kompyuter apparatlıq támiynat sistemalarınıń túrleri == === Jeke kompyuter === [[Fayl:Personal_computer,_exploded_6.svg|nobaý|Jeke kompyuterdiń tiykarǵı apparatlıq támiynat bólekleri, sonıń ishinde monitor, ana plata, processor, operativ yadta saqlaw qurılması, eki keńeytiw kartası, quwat blogı, optikalıq disk diskovodı, [[Qattı magnitli disk|qattı disk]] diskovodı, klaviatura hám [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]]]] [[Fayl:Computer_from_inside_018.jpg|nobaý|Arnawlı jıynalǵan kompyuterdiń ishki kórinisi: tómende jaylasqan quwat blogında óziniń salqınlatıw samallatqıshı bar]] [[Jeke kompyuter]] - óziniń kóp tárepliligi hám salıstırmalı túrde arzan bahası sebepli eń keń tarqalǵan kompyuter túrleriniń biri. * Stol ústi jeke kompyuterleriniń monitor, [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]], [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]] hám kompyuter korpusı boladı. Kompyuter korpusında ana plata, maǵlıwmat saqlaw ushın turaqlı yamasa almalı-salmalı [[Qattı magnitli disk|disk]] diskovodları, quwat blogı hám basqa da modem yamasa tarmaq interfeysleri sıyaqlı periferiya qurılmaları bolıwı múmkin. Stol ústi kompyuterleriniń ayırım modellerinde monitor hám klaviatura processor hám quwat blogı menen bir korpusta jaylasqan. Elementlerdi ayırım qoyıw paydalanıwshıǵa komponentlerdi qolaylı hám jaǵımlı etip jaylastırıw imkaniyatın beredi, biraq olardıń arasındaǵı quwat hám maǵlıwmat kabellerin basqarıwdı talap etedi. * Noutbukler kóshirip júriwge qolaylastırılǵan, biraq stol ústi kompyuterlerine uqsas isleydi. Olar tómen quwatlı yamasa kishkene ólshemli komponentlerdi paydalanıwı múmkin, bul usınday bahadaǵı stol ústi kompyuterine salıstırǵanda tómenirek ónimdarlıqqa alıp keledi.<ref name="desktop vs laptop computer">{{Web deregi|url=https://www.computerhope.com/issues/ch001399.htm|bet=Desktop computer vs. Laptop computer|sáne=2019-12-30|jumıs=Computer Hope|qaralǵan sáne=2020-01-15}}</ref> Noutbuklerde [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]], displey hám processor bir korpusta jaylasqan. Korpustıń jıynalatuǵın joqarǵı qaqpaǵındaǵı monitor tasıw waqtında ekran hám klaviaturanı qorǵaw ushın jabılıwı múmkin. [[Kompyuter tıshqanshası|Tıshqansha]] ornına noutbuklerde sensorlı paneli yamasa kórsetiw tayaqshası bolıwı múmkin. * Planshetler - tiykarǵı kirgiziw qurılması sıpatında sensorlı ekrandı paydalanatuǵın kóshirip júriwge bolatuǵın kompyuterler. Planshetler ádette noutbuklerge qaraǵanda jeńil hám kishirek boladı. Ayırım planshetlerde jıynalatuǵın klaviaturaları bar yamasa sırtqı klaviaturalarǵa qosılıw múmkinshiligi bar. Noutbuklerdiń ayırım modellerinde alıp taslanatuǵın klaviatura bar, bul sistemanı sensorlı ekranlı planshet sıpatında konfiguraciyalawǵa múmkinshilik beredi. Olardı geyde 2-wi-1 winde alıp taslanatuǵın noutbukler yamasa planshet-noutbuk gibridleri dep te ataydı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.ign.com/articles/best-2-in-1-detachable-laptops|bet=Best 2-in-1 Detachable Laptops 2020: The Best Tablet-Laptop Hybrids|avtor=Cipriani|at=Jason|sáne=29 May 2020|jumıs=IGN|qaralǵan sáne=20 July 2020}}</ref> * [[Mobil telefon|Mobil telefonlar]] uzaq waqıt isleytuǵın batareya hám jeńil salmaqqa iye bolıwǵa, sonday-aq úlken kompyuterlerge qaraǵanda az funkcionallıqqa iye bolıwǵa arnalǵan. Olardıń hár qıylı apparatlıq támiynat arxitekturası bar, kóbinese antennalar, mikrofonlar, kameralar, GPS qurılmaları hám dinamiklerdi óz ishine aladı. Quwat hám maǵlıwmat baylanısları telefonlarǵa baylanıslı hár qıylı boladı. === Úlken masshtablı kompyuterler === [[Fayl:Front_Z9_2094.jpg|nobaý|IBM System z9 meynfreymı]] * Meynfreym kompyuter - bul ádette bólmeni toltıratuǵın hám jeke kompyuterden júzlegen yamasa mıńlaǵan ese qımbat bolıwı múmkin bolǵan ádewir úlken kompyuter. Olar húkimetler hám iri kárxanalar ushın úlken kólemdegi esaplawlardı orınlawǵa arnalǵan. * 1960-jıllar hám 1970-jıllarda kóbirek bólimler processlerdi basqarıw hám laboratoriya avtomatizaciyası sıyaqlı belgili maqsetler ushın arzanıraq hám arnawlı sistemalardı paydalana basladı. Minikompyuter, yamasa sóylesiw tilinde mini, - bul 1960-jıllardıń ortasında<ref>{{Cite book|title=Electronic technology, corporate strategy, and world transformation|date=1995|publisher=Quorum Books|location=Westport, Conn.|isbn=0899309690|page=[https://archive.org/details/electronictechno0000esta/page/53 53]}}</ref> islep shıǵılǵan hám [[IBM]] hám onıń tikkeley básekilesinen shıqqan meynfreym[3] hám orta ólshemli [[Kompyuter|kompyuterlerge]] qaraǵanda ádewir arzan satılǵan kishirek kompyuterler klassı. * Superkompyuterler júzlegen million dollarǵa túsiwi múmkin. Olar qalqıwshı útirli arifmetika menen ónimdarlıqtı maksimallastırıwǵa hám orınlanıwı júdá uzaq waqıt (máselen, hápteler) alatuǵın paketli baǵdarlamalardı isletiwge arnalǵan. Parallel baǵdarlamalar arasındaǵı baylanıs zárúrligi sebepli, ishki tarmaqtıń tezligine áhmiyet beriw kerek.{{Sfn|Hennessy|Patterson|2011|p=8}} * Qoyma (sklad) masshtabındaǵı kompyuterler - bul [[Internet|internet]] arqalı xızmet sıpatında baǵdarlamalıq támiynat (SaaS) penen birge payda bolǵan klaster kompyuterleriniń úlkenirek versiyaları. Olardıń dizaynı hár bir operaciya ushın shıǵındı hám energiya jumsawdı minimallastırıwǵa baǵdarlanǵan, sebebi qoyma hám onıń ishindegi kompyuterler 100 million dollardan artıq turıwı múmkin (kompyuterlerdi hár bir neshe jılda almastırıp turıw kerek). SaaS ónimleri ushın jumıs islewi áhmiyetli bolsa da, baǵdarlamalıq támiynat jumıs islewdegi kemshiliklerdi ótew ushın dúzilgen - superkompyuterlerden ayırmashılıǵı.{{Sfn|Hennessy|Patterson|2011|p=8}} === Virtual apparatlıq támiynat === Virtual apparatlıq támiynat - bul apparatlıq támiynattıń funkciyasın tákirarlaytuǵın baǵdarlamalıq támiynat; ol kóbinese infrastruktura xızmet sıpatında (IaaS) hám platforma xızmet sıpatında (PaaS) qollanıladı.{{Sfn|Wang|2021|pp=1, 3}} === Engizilgen sistema === Engizilgen ''(sonday-aq: ornatılǵan; ingl. embedded system)'' sistemalar ózleriniń óndiriw quwatı hám bahası boyınsha eń kóp ózgeshelikke iye: 0.10 AQSH dollarınan da arzan bolıwı múmkin bolǵan 8-bitli processordan baslap, sekundına milliardlaǵan operaciyalardı orınlay alatuǵın hám 100 AQSH dollarınan qımbat turatuǵın joqarı dárejeli processorlarǵa shekem. Baha bul sistemalarda ayrıqsha áhmiyetli, dizaynerler kóbinese ónimdarlıq talapların qanaatlandıratuǵın eń arzan varianttı tańlaydı.{{Sfn|Hennessy|Patterson|2011|pp=8-9}} == Komponentler == === Korpus === Kompyuter korpusı stol ústi kompyuter sistemasınıń kópshilik komponentlerin qamtıydı. Ol analıq plata, disk qurılmaları hám quwat blogı sıyaqlı ishki elementler ushın mexanikalıq qollaw hám qorǵawdı támiyinleydi, sonday-aq ishki komponentler ústinen salqınlatıwshı hawanıń aǵısın basqaradı hám baǵıtlaydı. Korpus jáne de kompyuter tárepinen nurlanatuǵın elektromagnit interferenciyasın basqarıw sistemasınıń bir bólegi bolıp, ishki bóleklerdi elektrostatikalıq razryadtan qorǵaydı. Úlken minara tárizli korpuslar bir neshe disk qurılmaları yamasa basqa periferiya qurılmaları ushın orın beredi hám ádette polda turadı, al stol ústi korpusları keńeytiw ushın azıraq orın beredi. Hámmesi-bir stildegi dizaynlar sol korpusqa qurılǵan video displeydi óz ishine aladı. Portativ hám noutbuk kompyuterleri qurılmanı soqqıdan qorǵaytuǵın korpuslardı talap etedi. Háweskerler korpuslardı túrli reńli jaqtılar, boyaw yamasa basqa ózgeshelikler menen bezewi múmkin, bul iskerlik korpustı modifikaciyalaw dep ataladı. === Quwat blogı === Kópshilik jeke kompyuterlerdiń quwat blokları ATX standartına sáykes keledi hám elektr rozetkasınan beriletuǵın 120 hám 277 volt aralıǵındaǵı ózgermeli toktı (AC) ádewir tómenirek kernewdegi tuwrı tokqa (DC) aylandıradı: ádette 12, 5 yamasa 3.3 volt.<ref>{{Cite book|last1=Wilson|first1=Kevin|title=Exploring Computer Hardware: The Illustrated Guide to Understanding Computer Hardware, Components, Peripherals & Networks|date=2022|publisher=Elluminet Press|isbn=978-1-913151-73-7|url=https://books.google.com/books?id=RaN4EAAAQBAJ&dq=%22power+supply+(PSU)+converts+high%22&pg=PT111|language=en}}</ref> === Analıq plata === [[Fayl:Computer-motherboard.jpg|nobaý|Kompyuter analıq platası]] Analıq plata kompyuterdiń tiykarǵı komponenti bolıp tabıladı. Bul integraciyalanǵan sxemaları bar plata bolıp, ol kompyuterdiń basqa bóleklerin, sonıń ishinde processor (CPU), operativ yad (RAM), disk qurılmaların (CD, DVD, [[Qattı magnitli disk|qattı disk]] yamasa basqalar), sonday-aq portlar yamasa keńeytiw slotları arqalı qosılǵan hár qanday periferiya qurılmaların baylanıstıradı. Kompyuterdegi integraciyalanǵan sxema (IC) chipleri ádette milliardlaǵan kishi metall-oksid-yarım ótkizgishli maydan effektli tranzistorlardı (MOSFET) óz ishine aladı.<ref name="computerhistory2018">{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/atchm/13-sextillion-counting-the-long-winding-road-to-the-most-frequently-manufactured-human-artifact-in-history/|bet=13 Sextillion & Counting: The Long & Winding Road to the Most Frequently Manufactured Human Artifact in History|sáne=April 2, 2018|jumıs=[[Computer History Museum]]|qaralǵan sáne=28 July 2019}}</ref> Analıq plataǵa tikkeley bekitilgen yamasa onıń bir bólegi bolǵan komponentler: * Eń keminde bir processor (oraylıq processor blogı, CPU), ol kompyuterdiń islewin támiyinleytuǵın kópshilik esaplawlardı orınlaydı. Onı rásmiy emes túrde kompyuterdiń miyi dep atawǵa boladı. Ol operativ yadtan (RAM) programma kórsetpelerin aladı, olardı interpretaciyalaydı hám qayta isleydi, sońınan nátiyjelerdi qaytarıp jiberedi, solay etip tiyisli komponentler kórsetpelerdi orınlay aladı. Processor - bul [[mikroprocessor]] bolıp, ol metall-oksid-yarım ótkizgish (MOS) integraciyalanǵan sxema (IC) chipinde islengen. Ol ádette salqınlatqısh hám ventilyator yamasa suw menen salqınlatıw sisteması arqalı salqınlatıladı. Kóplegen jańa processorlar chipke ornatılǵan grafikalıq processordı (GPU) óz ishine aladı. Processordıń taktlıq jiyiligi onıń kórsetpelerdi qanshelli tez orınlaytuǵının basqaradı hám GGc penen ólshenedi; ádettegi mánisler 1 GGc hám 5 GGc aralıǵında boladı. Sonday-aq, processorǵa kóbirek yadrolar qosıw tendenciyası bar - hár biri óz aldına ǵárezsiz processor sıyaqlı isleydi - bul parallel esaplawlardı arttırıw ushın islenedi. * Ishki shina processordı tiykarǵı yad penen bir waqıtta baylanıs ushın bir neshe sızıqlar arqalı baylanıstıradı - ádette 50 den 100 ge shekem - olar adreslew yamasa yad, maǵlıwmat hám buyrıq yamasa basqarıw ushın bólingen. Parallel shinalar burın kóbirek qollanılǵan bolsa da, XXI ásirde bir sım arqalı kóbirek informaciya jiberiw ushın seriyalawshı qollanılatuǵın seriyalı shinalar kóbirek tarqaldı. Kóp processorlı kompyuterlerge baylanıs shinası kerek boladı, onı ádette arqa kópir basqaradı, al qubla kópir ásterek periferiya hám kiriw-shıǵıw qurılmaları menen baylanıstı basqaradı. * Operativ jad (RAM), processor tárepinen aktiv paydalanılıp atırǵan kod hám maǵlıwmatlardı saqlaydı, olar keyingi ret qashan qollanılıwı kútiliwine qaray ierarxiyada jaylastırıladı. Registrler processorǵa eń jaqın, biraq olardıń sıyımlılıǵı júdá sheklengen. Processorlarda ádette registrlerge qaraǵanda ádewir kóbirek, biraq tiykarǵı yadqa qaraǵanda ádewir az sıyımlılıqqa iye bir neshe kesh yad aymaqları boladı; olarǵa kiriw registrlerge qaraǵanda ásterek, biraq tiykarǵı yadqa qaraǵanda ádewir tezirek. Keshlew processorǵa kerek bolmastan aldın maǵlıwmatlardı aldın ala júklew arqalı isleydi, bul keshigiwdi azaytadı. Eger processorǵa kerekli maǵlıwmat keshte bolmasa, onı tiykarǵı yadtan alıwǵa boladı. Kesh yadı ádette SRAM bolsa, tiykarǵı yad ádette DRAM boladı. RAM turaqsız bolıp, kompyuter óshirilgende onıń mazmunı joǵaladı. * Turaqlı saqlaw yamasa turaqlı yad ádettegi yadqa qaraǵanda joqarı sıyımlılıqqa iye hám arzanıraq, biraq oǵan kiriw ádewir kóp waqıt aladı. Tariyxıy jaqtan, bunday saqlaw ádette qattı disk túrinde berilgen, biraq qattı hal diskleri (SSD) arzanlasıp baratır hám ádewir tezirek, sonlıqtan olardıń qollanılıwı artıp barmaqta. USB diskleri hám tarmaq yamasa bult saqlawı da variantlar bolıp tabıladı. * Tek oqıw yadı (ROM) kompyuter qosılǵanda yamasa orınlawdı baslaǵanda isleytuǵın BIOStı saqlaydı, bul process Bootstrapping, yamasa júkleniw dep ataladı. ROM ádette turaqsız (ózgeriwshi) BIOS yad chipi bolıp, onı tek arnawlı texnologiya menen bir ret jazıwǵa boladı. ** BIOS (Tiykarǵı Kiriw Shıǵıw Sisteması) júklew mikrobaǵdarlaması hám quwat basqarıw mikrobaǵdarlamasın óz ishine aladı. Jańa ana platalar BIOS ornına Birlesken Keńeytiletuǵın Mikrobaǵdarlama Interfeysin (UEFI) qollanadı. * CMOS (komplementar MOS) batareyası BIOS chipindegi sáne hám waqıt ushın CMOS yadın quwatlandıradı. Bul batareya ádette saat batareyası bolıp tabıladı. * Quwat MOSFETleri kernewdi retlewshi moduldi (VRM) quraydı, ol basqa apparatlıq támiynat komponentleriniń qansha kernew alıwın basqaradı.<ref name="tomshardware">{{Web deregi|url=https://www.tomshardware.com/uk/reviews/mosfet-defintion-transistor-pc-motherboard-psu-explained,6343.html|bet=What Is a MOSFET? A Basic Definition|avtor=Harding|at=Scharon|sáne=September 17, 2019|jumıs=[[Tom's Hardware]]|qaralǵan sáne=7 November 2019}}</ref> === Keńeytiw kartaları === Esaplaw texnikasında keńeytiw kartası - bul kompyuter sistemasınıń funkcionallıǵın keńeytiw shinası arqalı arttırıw ushın kompyuter ana platasınıń yamasa arqa taxtasınıń keńeytiw slotına ornatılatuǵın baspa plata. Keńeytiw kartaları ana plata usınbaytuǵın funkciyalardı alıw yamasa keńeytiw ushın qollanılıwı múmkin. Video processor ushın keńeytiw kartaların qollanıw burın keń tarqalǵan edi, biraq házirgi kompyuterlerde kóbinese GPU ana plataǵa integraciyalanǵan boladı. === Kirgiziw/shıǵarıw === Kópshilik kompyuterlerde sonday-aq periferiya qurılmaların ana plataǵa qosıw ushın sırtqı maǵlıwmat shinası bar. Eń keń tarqalǵanı - Universal Seriyalıq Shina (USB). Ishki shinadan ayırmashılıǵı, sırtqı shina periferiya sistemasınıń CPU-dan basqa tezlikte islewine múmkinshilik beretuǵın shina kontrolleri arqalı qosıladı. Kirgiziw hám shıǵarıw qurılmaları sáykesinshe sırtqı dúnyadan maǵlıwmat alıw yamasa maǵlıwmat jazıw ushın qollanıladı. Keń tarqalǵan mısallar - [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]] hám [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqanshalar]] (kirgiziw) hám displeyler hám printerler (shıǵarıw). Tarmaq interfeysi kontrollerleri [[Internet|Internetke]] kiriw ushın qollanıladı. USB portları qosılǵan qurılmalarǵa quwat ta beriwi múmkin - standart USB 5 volt hám 500 milliamperge shekem (2.5 vatt) quwat beredi, al qosımsha kontaktları bar quwatlanǵan USB portları kóbirek quwat beriwi múmkin - 24 voltta 6 amperge shekem. == Satıw == 2023-jılı kompyuter apparatlıq támiynatınan global tabıs 705.17 milliard dollarǵa jetti.<ref>{{Web deregi|url=https://www.thebusinessresearchcompany.com/report/computer-hardware-global-market-report#:~:text=The%20global%20computer%20hardware%20market,least%20in%20the%20short%20term.|bet=Computer Hardware Market Size, Trends and Global Forecast To 2032|jumıs=The Business Research Company|qaralǵan sáne=2023-03-03}}</ref> == Qayta islew == Kompyuter bólekleri qáwipli materiallardı óz ishine alǵanlıqtan, eski hám eskirgen bóleklerdi qayta islew háreketi kúsheyip atır. Kompyuter apparatlıq támiynatı qorǵasın, sınap, nikel hám kadmiy sıyaqlı qáwipli ximiyalıq zatlardı óz ishine aladı. EPA maǵlıwmatları boyınsha, bul elektron qaldıqlar durıs joq etilmese, qorshaǵan ortalıqqa zıyanlı tásir kórsetedi. Apparatlıq támiynat islep shıǵarıw energiyanı talap etedi, al bóleklerdi qayta islew hawa pataslanıwın, suw pataslanıwın, sonday-aq parnik gazleriniń shıǵarılıwın azaytadı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.newtechrecycling.com/disposal/computer-recycling/computer-recycling.html|bet=Newtech Recycling Specializes in Computer Disposal, Laptop Disposal, Desktop Disposal Mainframe Disposal and Server Disposal|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170329142805/https://www.newtechrecycling.com/disposal/computer-recycling/computer-recycling.html|arxivsáne=29 March 2017|jumıs=Newtech Recycling, Inc.|qaralǵan sáne=2017-04-18}}</ref> Ruqsat etilmegen kompyuter úskenelerin taslaw haqıyqatında nızamsız. Nızamshılıq kompyuterlerdi húkimet tárepinen maqullanǵan obektler arqalı qayta islewdi májbúriy etedi. Kompyuterdi qayta islewdi ayırım qayta qollanılatuǵın bóleklerdi alıp taslaw arqalı ańsatlastırıw múmkin. Mısalı, RAM, DVD diskovodı, grafikalıq karta, qattı disk yamasa SSD hám basqa usınday alıp taslanatuǵın bóleklerdi qayta qollanıwǵa boladı. Kompyuter apparatlıq támiynatında qollanılatuǵın kóplegen materiallardı qayta islew arqalı keleshekte óndiriwde paydalanıw ushın qayta alıwǵa boladı. Kompyuterlerde yamasa basqa elektronika ónimlerinde kóp muǵdarda ushırasatuǵın qalayı, kremniy, [[temir]], alyuminiy hám hár qıylı plastmassalardı qayta paydalanıw jańa sistemalardı qurıw qárejetlerin azaytıwı múmkin. Komponentler kóbinese mıs, [[altın]], tantal,<ref>{{Web deregi|url=https://www.raci.org.au/document/item/488|bet=TANTALUM|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170226021016/https://www.raci.org.au/document/item/488|arxivsáne=26 February 2017|avtor=Robert-Tissot|at=Sarah|sáne=2011|jumıs=Royal Australian Chemical instatute|qaralǵan sáne=March 3, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/niobium/mcs-2019-tanta.pdf|bet=TANTALUM|avtor=Padilla|at=Abraham|sáne=February 2019|jumıs=United states geological survey|qaralǵan sáne=March 3, 2019}}</ref> gúmis, platina, palladiy hám qorǵasın, sonday-aq qayta alıwǵa jaramlı basqa da qımbatlı materiallardı óz ishine aladı.<ref>{{Web deregi|url=https://pubs.usgs.gov/fs/fs060-01/fs060-01.pdf|bet=Obsolete Computers, "Gold Mine," or High-Tech Trash? Resource Recovery from Recycling|avtor=Bleiwas|at=D|sáne=July 2001|jumıs=USGS|qaralǵan sáne=March 4, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.thebalancesmb.com/electronic-devices-source-of-metals-for-recyclers-2877986|bet=Electronic Devices a Rich Source of Precious Metals for Recyclers|avtor=LeBlanc|at=Rick|til=en|jumıs=The Balance Small Business|qaralǵan sáne=2019-03-04}}</ref> === Uwlı kompyuter komponentleri === Oraylıq processor kóp muǵdarda uwlı materiallardı óz ishine aladı. Ol metall plastinalarda qorǵasın hám xrom bar. Rezistorlar, yarım ótkizgishler, infraqızıl detektorlar, stabilizatorlar, kabeller hám sımlarda kadmiy bar. Kompyuterdegi sxema platalarında sınap hám xrom bar.<ref>{{Cite news|url=http://smallbusiness.chron.com/toxic-components-computers-monitors-69693.html|title=The Toxic Components of Computers and Monitors|access-date=2017-04-26|language=en}}</ref> Bunday túrdegi materiallar hám ximiyalıq zatlar durıs joq etilmese, qorshaǵan ortalıq ushın qáwipli boladı. === Qorshaǵan ortalıqqa tásiri === Elektron qaldıqlardıń ornın basıwshı ónimleri jer astı suwlarına sińgende, jandırılǵanda yamasa qayta islew barısında qáte qollanılǵanda zıyan keltiredi. Bunday uwlı zatlar menen baylanıslı densawlıq mashqalalarına aqıl-oy rawajlanıwınıń buzılıwı, rak awırıwı hám ókpe, bawır hám búyreklerdiń zaqımlanıwı kiredi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.electronicstakeback.com/2015/05/28/whats-going-on-with-electronic-waste/|bet=What's Going On with Electronic Waste? – Electronics TakeBack Coalition|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170427103038/http://www.electronicstakeback.com/2015/05/28/whats-going-on-with-electronic-waste/|arxivsáne=27 April 2017|qaralǵan sáne=2017-04-26}}</ref> Kompyuter komponentleri dioksinler, polixlorlanǵan bifeniller (PCBs), kadmiy, xrom, radioaktiv izotoplar hám sınap sıyaqlı kóplegen uwlı zatlardı óz ishine aladı. Sxema platalarında úlken muǵdarda qorǵasın-qalayı eritpeleri bar, olar jer astı suwlarına sińiwi yamasa jandırıw nátiyjesinde hawa pataslanıwın payda etiwi múmkin.<ref name=":0">{{Web deregi|url=https://computer.howstuffworks.com/discarded-old-computer1.htm|bet=What Happens to your Discarded Old Computer?|avtor=Toothman|at=Jessika|sáne=2 June 2008|jumıs=HowStuffWorks}}</ref> Kompyuter apparatlıq támiynatın qayta islew ekologiyalıq jaqtan paydalı dep esaplanadı, sebebi ol awır metallar hám kancerogen zatlar sıyaqlı qáwipli qaldıqlardıń atmosferaǵa, shıǵındı taslaytuǵın jerlerge yamasa suw jollarına túsiwiniń aldın aladı. Elektronika ónimleri payda bolǵan ulıwma qaldıqlardıń az bólegin qurasa da, olar ádewir qáwipli. Ásbap-úskenelerdi turaqlı joq etiwdi ámelge asırıw hám xoshametlew ushın qatań nızamlar islep shıǵılǵan, olardıń eń belgilisi [[Evropa Awqamı|Evropa Awqamınıń]] Elektr hám elektron úskeneler qaldıqları boyınsha direktivası hám [[Amerika Qurama Shtatları|Amerika Qurama Shtatlarınıń]] Milliy kompyuterlerdi qayta islew nızamı bolıp tabıladı. === Kompyuter apparatlıq támiynatı qaldıqların azaytıw boyınsha háreketler === Elektronlıq qayta islew, yaǵnıy kompyuter apparatlıq támiynatın qayta islew - bul qollanılǵan elektronika ónimlerin sawǵa etiw, qayta paydalanıw, maydalaw hám ulıwma jıynawdı ańlatadı. Ulıwma mániste, bul termin qollanılǵan yamasa taslap atırılǵan elektron úskenelerdegi komponentlerdi yamasa metallardı jıynaw, dáldallıq etiw, bólsheklew, ońlaw hám qayta islew procesin bildiredi, bunı jáne elektron qaldıqları (e-waste) dep te ataydı. Elektronlıq qayta islewge jaramlı zatlarǵa mınalar kiredi, biraq olar menen sheklenbeydi: televizorlar, kompyuterler, mikrotolqınlı peshler, shań sorǵıshlar, telefonlar hám uyalı telefonlar, stereosistemalar, hám VCR hám DVD qurılmaları - ulıwma aytqanda, sımı, jaqtısı bar yamasa qanday da bir batareyanı paydalanatuǵın hár qanday zat.<ref name="epa-ewaste-presentation">{{Web deregi|url=https://www.epa.gov/sites/production/files/2014-05/documents/overview.pdf|bet=Broad Overview of E-Waste Management Policies in the U.S.|avtor=T. Gallo|at=Daniel|sáne=2013-07-15|jumıs=www.epa.gov|qaralǵan sáne=2020-01-17}}</ref> Dell hám [[Apple Inc.|Apple]] sıyaqlı ayırım kompaniyalar óz ónimlerin yamasa basqa kompaniyalardıń ónimlerin qayta isleydi. Bolmasa, kompyuterdi Computer Aid International shólkemine sawǵa etiwge boladı, bul shólkem eski kompyuterlerdi qayta islep, ońlap, keyin olardı emlewxanalar, mektepler, universitetler hám t.b. ushın beriw menen shuǵıllanadı.<ref>{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/technology/askjack/2015/feb/19/how-safely-recycle-old-pcs-computers|title=How can I safely recycle my old PCs?|access-date=2017-04-26}}</ref> == Derekler == [[Kategoriya:Programmalıq injiniring]] <references /> __BÖLİDİMÖNDEMEW__ 8xi1c78t82wtl87kg1bnqkxbcln8c1w Kompyuter klaviaturası 0 21188 125308 98629 2025-07-08T21:43:04Z Bekan88 11311 125308 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Typing_example.ogv|nobaý|Noutbuk klaviaturasında terip atırǵan kórinis]] '''Kompyuter klaviaturası''' - bul jazıw mashinkası klaviaturası úlgisinde islengen periferiya kirgiziw qurılması<ref>{{Cite news|url=https://www.thefreedictionary.com/computer+keyboard|title=computer keyboard|access-date=2018-06-26}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.nidirect.gov.uk/articles/keyboard-and-mouse-basics|bet=Keyboard and mouse basics {{!}} nidirect|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220707173045/https://www.nidirect.gov.uk/articles/keyboard-and-mouse-basics|arxivsáne=7 July 2022|sáne=2015-12-04|til=en|jumıs=www.nidirect.gov.uk|qaralǵan sáne=2022-07-21}}</ref> bolıp, ol mexanikalıq rıchaglar yamasa elektron ajıratqıshlar sıpatında isleytuǵın túymeler yamasa klavishalar jıynaǵın paydalanadı. Dáslepki perfokartalar hám qaǵaz lenta texnologiyasın almastırıp, teleprinter stilindegi klaviaturalar arqalı óz-ara tásir etiw 1970-jıllardan baslap [[Kompyuter|kompyuterler]] ushın tiykarǵı kirgiziw usılı bolıp kelgen, 1980-jıllardan baslap [[kompyuter tıshqanshası]] menen tolıqtırılǵan. Klaviatura klavishalarında (túymelerinde) ádette belgilerdiń jıynaǵı oyıp jazılǵan yamasa basılǵan boladı, hám hár bir klavishanı basıw ádette bir jazba belgige sáykes keledi. Biraq, geybir belgilerdi payda etiw ushın bir neshe klavishanı bir waqıtta yamasa izbe-iz basıw hám uslap turıw talap etiliwi múmkin.<ref>{{Cite book|title=New Directions in Behavioral Biometrics|url=https://books.google.com/books?id=rISKDQAAQBAJ|isbn=978-1315349312|author=Khalid Saeed|date=2016|publisher=CRC Press}}</ref> Kópshilik klavishalar [[Hárip|háripler]], sanlar yamasa belgiler sıyaqlı simvollardı payda etse de, basqa klavishalar (mısalı, shıǵıw klavishası) kompyuterge sistema buyrıqların orınlawǵa májbúrley aladı. Zamanagóy kompyuterde klavishalardı basıwdı túsindiriw ulıwma alǵanda [[Programmalıq támiynat|baǵdarlamalıq támiynatqa]] qaldırıladı: kompyuterge jiberilgen [[Informaciya túsinigi|informaciya]], skanerlew kodı, oǵan tek qaysı fizikalıq klavisha (yamasa klavishalar) basılǵanın yamasa bosatılǵanın aytadı. Ádettegi qollanıwda, klaviatura sóz processorı, veb-brauzer yamasa [[sociallıq media]] qosımshası sıyaqlı baǵdarlamalıq támiynatlarǵa tekst, sanlar hám belgilerdi terip kirgiziw ushın tekst kirgiziw interfeysi retinde paydalanıladı. Sensorlı ekranlar virtual klaviaturalardı paydalanadı. Jazıw mashinkaları barlıq klavishaǵa tiykarlanǵan tekst kirgiziw qurılmalarınıń anıq ata-babası bolıp esaplanadı, biraq elektromexanikalıq maǵlıwmat kirgiziw hám baylanıs qurılması sıpatındaǵı kompyuter klaviaturası kóbinese eki qurılmanıń paydalılıǵınan kelip shıqqan: teleprinterler (yamasa teletayplar) hám perforatorlar. Zamanagóy kompyuter klaviaturaları ózleriniń dúzilisin usınday qurılmalardan miyras etip alǵan. 1870-jıllardıń baslarında-aq teleprinterge uqsas qurılmalar bir waqıttıń ózinde klaviaturadan birja tekst maǵlıwmatların terip, onı telegraf sızıqları arqalı birja tiker mashinalarına jiberiw ushın qollanılǵan, sol jerde olar dárhal kóshirilip, tiker lentasına kórsetilgen. Teleprinter, onıń zamanagóyirek formasında, 1907-jıllardan 1910-jıllarǵa shekem amerikalı mexanik-injener Charlz Krum hám onıń ulı Govard tárepinen, elektr injeneri Frenk Pirnniń dáslepki úlesleri menen islep shıǵılǵan. Erterek modeller Royal Erl Xaus hám Frederik G. Krid sıyaqlı adamlar tárepinen bólek islep shıǵılǵan. Burınıraq, German Xollerit birinshi perforator qurılmaların islep shıqtı, olar tez arada 1930-jıllarǵa kelip ádettegi jazıw mashinkalarına uqsas tekst hám san kirgiziw ushın klavishalardı óz ishine alatuǵın boldı.<ref>{{Cite news|url=http://www.zdnet.com/pictures/gallery-ibm-100-years-of-thinking-big/|title=Gallery: IBM: 100 Years of THINKing Big|author=Smith, Andy|work=[[ZDNet]]|date=15 June 2011|access-date=20 October 2015}}</ref> Teleprinterdegi klaviatura XX ásirdiń kóp bóleginde noqattan-noqatqa hám noqattan-kóp noqatqa baylanısta kúshli rol oynadı, al perforator qurılmasındaǵı klaviatura sonday uzaq waqıt dawamında maǵlıwmatlardı kirgiziw hám saqlawda kúshli rol oynadı. Eń dáslepki kompyuterlerdiń ayırımlarınıń rawajlanıwı elektr jazıw mashinkalarınıń klaviaturaların óz ishine aldı: ENIAC kompyuteriniń rawajlanıwı perforator qurılmasın hám kirgiziw, hám qaǵazǵa tiykarlanǵan shıǵarıw qurılması sıpatında óz ishine aldı, al BINAC kompyuteri maǵlıwmatlardı magnit lentasına (qaǵazdıń ornına) kirgiziw hám maǵlıwmatlardı shıǵarıw ushın elektromexanikalıq basqarılatuǵın jazıw mashinkasın paydalandı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.computerworld.com/article/2493059/computer-peripherals/past-is-prototype--the-evolution-of-the-computer-keyboard.html|bet=Past is prototype: The evolution of the computer keyboard|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180806212417/https://www.computerworld.com/article/2493059/computer-peripherals/past-is-prototype--the-evolution-of-the-computer-keyboard.html|arxivsáne=6 August 2018|sáne=2 November 2012|jumıs=ComputerWorld.com|qaralǵan sáne=6 August 2018}}</ref> Klaviatura 1984-jılı tutınıwshı qurılması sıpatında [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqanshanıń]] engiziliwine deyin jeke kompyuterler dáwirinde tiykarǵı, eń integraciyalanǵan kompyuter periferiya qurılması bolıp qaldı. Bul waqıtqa kelip, siyrek grafikalı tek tekstli [[Paydalanıwshı interfeysi|paydalanıwshı interfeysleri]] ekranda salıstırmalı túrde grafikaǵa bay belgishelerge jol berdi.<ref>{{Cite book|chapter=Linear interface for graphical interface of touch-screen|author=D Kocielinski|title=Proceedings of the 15th international conference on Human-computer interaction with mobile devices and services - MobileHCI '13|date=2013|page=546|doi=10.1145/2493190.2494439|isbn=9781450322737}}</ref> Degen menen, klaviaturalar házirgi kúnge shekem adam-kompyuter óz-ara tásirlesiwinde oraylıq orındı iyeleydi, yaǵnıy [[Smartfon|smartfonlar]] hám planshetler sıyaqlı mobil jeke kompyuter qurılmaları virtual klaviaturanı paydalansa da. == Túrleri hám standartları == [[Fayl:LenovoKeyboard.jpg|oñğa|nobaý|Lenovo tárepinen islep shıǵarılǵan stol kompyuteri ushın sımlı kompyuter klaviaturası]] Hár qıylı túrdegi klaviaturalar bar bolıp, hár biri belgili bir zárúrliklerge sáykes keletuǵın ayrıqsha ózgesheliklerge dıqqat awdarıp jobalanǵan. Búgingi kúnde, kópshilik tolıq ólshemli klaviaturalar úsh túrli mexanikalıq dúzilistiń birewin qollanadı, ádette olardı ápiwayı ISO (ISO/IEC 9995-2), ANSI (ANSI-INCITS 154-1988) hám JIS (JIS X 6002-1980) dep ataydı, bul atamalar sáykes túrde dúnya júzilik, Amerika Qurama Shtatlar hám Yaponiya standartların shıǵaratuǵın shólkemlerge shama menen tiyisli. (Haqıyqatında, "ISO" hám "ANSI" dep atalatuǵın mexanikalıq dúzilisler atalǵan standartlardaǵı tiykarǵı usınıslarǵa sáykes keledi, al usı standartlardıń hár biri haqıyqatında basqa usılǵa da ruqsat beredi.) ANSI standartındaǵı alfavit-sanlı klaviaturalardıń klavishaları úsh sherek dyuym oraylarında (0.75 dyuym (19 mm)) jaylasqan hám keminde 0.15 dyuym (3.8 mm) júris uzınlıǵına iye. [[Fayl:Keyboard_sizes.svg|nobaý|Tipik klaviatura formatları arasındaǵı ólshem salıstırması]] Zamanagóy klaviatura úlgileri belgilengen standartqa muwapıq ulıwma klavishalar sanına iye bolıp, olar 101, 104, 105 hám t.b. dep sıpatlanadı hám "Tolıq ólshemli" klaviaturalar sıpatında satıladı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.keyboardco.com/blog/index.php/2017/08/full-size-tkl-60-and-more-a-guide-to-mechanical-keyboard-sizes/|bet=Full-size, TKL, 60% and more: a guide to mechanical keyboard sizes|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191018134432/https://www.keyboardco.com/blog/index.php/2017/08/full-size-tkl-60-and-more-a-guide-to-mechanical-keyboard-sizes/|arxivsáne=18 October 2019|avtor=Judd|at=William|sáne=9 August 2017|jumıs=The Keyboard Company|qaralǵan sáne=18 October 2019}}</ref> AQSH úrip-ádetlerine sáykes keletuǵın zamanagóy klaviaturalarda ádette 104 klavisha boladı, al dúnyanıń qalǵan bóliminde 105 klavishalı dúzilis norma bolıp esaplanadı. Bul san hámme waqıtta saqlanbaydı, hám ayırım klavishalar yamasa pútin bólimler kóbinese ıqshamlılıq yamasa [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshınıń]] qálewi ushın ótkerip jiberiledi. Eń keń tarqalǵan tańlaw - sanlı paneldi kirgizbew, onı ádette alfavit-sanlı bólim tolıq almastıra aladı; bunday dizaynlar "on klavishasız" (yamasa TKL) dep ataladı.<ref>{{Web deregi|url=https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/tenkeyless|bet=TENKEYLESS <nowiki>|</nowiki> English meaning|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210226025825/https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/tenkeyless|arxivsáne=26 February 2021|jumıs=Cambridge Dictionary|baspaxana=Cambridge University Press|qaralǵan sáne=1 November 2022}}</ref> Noutbuklar hám sımsız periferiya qurılmalarında kóbinese qaytalanatuǵın hám siyrek qollanılatuǵın klavishalar bolmaydı. Funkciya hám baǵıt kórsetkish klavishaları derlik hámme waqıtta bar boladı. Klaviaturanıń ólshemin anıqlaytuǵın jáne bir faktor - klavishalardıń ólshemi hám aralıǵı. Kishkenelestiriw klavishalardıń barmaqlar menen ańsat basılıwı ushın jetkilikli úlken bolıwı kerek degen ámeliy kóz-qaras penen sheklengen. Basqa jaǵdayda, kishi klavishalardı basıw ushın qural qollanıladı. === Stol ústi yamasa tolıq ólshemli === Stol ústi (desktop) kompyuter klaviaturaları alfavit háripleri hám sanlardı (hám ádette qosımsha sanlı klaviaturanı), tipografiyalıq belgiler hám punktuaciya belgilerin, bir yamasa bir neshe valyuta belgilerin hám basqa arnawlı háriplerdi, diakritikalıq belgilerdi hám hár túrli funkciya klavishaların óz ishine aladı. Klaviatura klavishalarına oyılǵan gliflerdiń jıynaǵı milliy úrip-ádetler hám til talaplarına sáykes keledi. Kompyuter klaviaturaları elektr jazıw mashinkalarınıń klaviaturalarına uqsas, biraq komanda klavishası yamasa Windows klavishaları sıyaqlı qosımsha klavishalarǵa iye. === Noutbuk ólshemindegi === [[Fayl:QWERTY_keyboard.jpg|nobaý|Noutbuklardaǵı klaviaturalar ádette qısqaraq júris aralıǵına hám qısqartılǵan klavishalar jıynaǵına iye boladı.]] Noutbuklar hám noutbuklardaǵı klaviaturalar ádette klavishanı basıw ushın qısqaraq júris aralıǵına, qısqaraq qosımsha júris aralıǵına hám qısqa klavishalar toplamına iye. Olarda sanlı klaviatura bolmawı múmkin, al funkciya klavishaları standart, tolıq ólshemli klaviaturadaǵı jaylasıwınan ózgeshe orınlarǵa jaylastırılıwı múmkin. Noutbuk klaviaturasınıń ózgertiw mexanizmi rezina gúmbezge qaraǵanda qayshı tárizli ózgertiwshi bolıwı itimal; bul tolıq ólshemli klaviaturalar ushın qarama-qarsı tendenciya. === Iyilgish klaviaturalar === Iyilgish klaviaturalar ádettegi tip penen noutbuk tipindegi klaviaturalar arasındaǵı birlesiwdi kórsetedi: ádettegiden tolıq klavishalar jaylasıwı, al noutbukten qısqa klavisha aralıǵı alınǵan. Sonıń menen bir qatarda, iyilgishlik [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshıǵa]] klaviaturanı jaqsıraq saqlaw hám alıp júriw ushın búklewge/túriwge múmkinshilik beredi. Degen menen, terip jazıw ushın klaviatura qattı betke qoyılıwı kerek. Bazardaǵı iyilgish klaviaturalardıń kópshiligi<ref>{{Web deregi|url=http://www.nelson-miller.com/what-is-a-flexible-keyboard|bet=What is a Flexible Keyboard?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181030170414/http://www.nelson-miller.com/what-is-a-flexible-keyboard|arxivsáne=30 October 2018|sáne=31 August 2017|jumıs=Nelson-Miller.com|qaralǵan sáne=30 October 2018|citata=flexible keyboards ..The most common material .. silicone}}</ref> silikonnan islengen; bul material olardı suw hám shańnan qorǵaydı. Bul emlewxanalarda,<ref>{{Web deregi|url=https://www.alliedelec.com/m/d/14cddaf36d8e0972092b549c108359cf.pdf|bet=Specifications Wireless Multimedia Flexible Keyboard|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181030170351/https://www.alliedelec.com/m/d/14cddaf36d8e0972092b549c108359cf.pdf|arxivsáne=30 October 2018|qaralǵan sáne=30 October 2018|citata=flexible keyboard is ... perfect for healthcare applications and other clean or dirty}}</ref> onda klaviaturalar jiyi juwıladı, hám basqa da kir yamasa taza bolıwı kerek bolǵan ortalıqlarda paydalı. === Qolǵa arnalǵan === [[Fayl:AlphaGrip_Handheld_Keyboard_placed_on_top_of_a_table,_Oct_2013.png|oñğa|nobaý|AlphaGrip qolda uslanatuǵın klaviatura]] Qolda uslanatuǵın ergonomikalıq klaviaturalar<ref>"One of the first products we caught wind of at the Consumer Electronics Show was the TrewGrip keyboard, a handheld model" {{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2014/01/trewgrip-handheld-keyboard-almost-a-solution-for-thumb-typing|bet=TrewGrip handheld keyboard almost a solution for thumb-typing|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180807002051/https://arstechnica.com/gadgets/2014/01/trewgrip-handheld-keyboard-almost-a-solution-for-thumb-typing/|arxivsáne=7 August 2018|sáne=11 January 2014|qaralǵan sáne=6 August 2018}}</ref><ref>"Jul 28, 2009 – If you do a lot of typing, or if you have employees who do a lot of typing – ergonomic keyboards make a great deal of sense." {{Web deregi|url=https://www.techrepublic.com/blog/10-things/10-ergonomic-keyboards-that-actually-do-their-job|bet=10 ergonomic keyboards that actually do their job|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180807063450/https://www.techrepublic.com/blog/10-things/10-ergonomic-keyboards-that-actually-do-their-job/|arxivsáne=7 August 2018|sáne=28 July 2009|jumıs=TechRepublic.com|qaralǵan sáne=6 August 2018}}</ref> oyın pulti sıyaqlı uslawǵa arnalǵan hám olardı stol betiniń ústine tegis emes etip paydalanıwǵa boladı. Ádette qol klaviaturalarında standart klaviaturadaǵı barlıq háriplik-sanlı klavishalar hám simvollar boladı, biraq olarǵa tek eki klavishalar jıynaǵın bir waqıtta basıw arqalı kiriw múmkin; olardıń biri standart klaviaturadaǵı bas háriplerdi jazıwǵa múmkinshilik beretuǵın 'Shift' klavishasına uqsas funkciya klavishası sıpatında isleydi. Qol klaviaturaları paydalanıwshıǵa bólme ishinde júriw yamasa orınlıqqa shalqayıp otırıw menen birge kompyuterdiń aldında yamasa onnan uzaqta terip jazıw múmkinshiligin beredi. Qol ergonomikalıq klaviaturalardıń ayırım túrlerinde [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]] háreketin hám terip jazıwdı bir qolda uslanatuǵın qurılmada birgelikte támiyinleytuǵın trekbol tıshqanshası da bar.<ref>"It combines the body of a game controller with the functions of both a trackball and a keyboard." {{Web deregi|url=https://www.allthingsergo.com/alphagrip-review-igrip|bet=AlphaGrip Review (iGrip)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180805141948/http://www.allthingsergo.com/alphagrip-review-igrip/|arxivsáne=5 August 2018|sáne=9 February 2018|qaralǵan sáne=6 August 2018}}</ref> === Bas barmaq ólshemindegi === Kishirek sırtqı klaviaturalar PDA hám smartfonlar sıyaqlı ishki klaviaturası joq qurılmalar ushın engizilgen. Kishi klaviaturalar sheklengen jumıs keńisligi bar orınlarda da paydalı.<ref>{{Cite journal|title=Tablet Keyboard Configuration Affects Performance, Discomfort|author=MB Trudeau|journal=PLOS ONE|volume=8|issue=6|pages=e67525|date=2013|doi=10.1371/journal.pone.0067525|pmid=23840730|pmc=3694062}}</ref> Bas barmaq klaviaturası (thumb board) Palm Treo hám BlackBerry sıyaqlı ayırım jeke cifrlı járdemshilerde hám OQO sıyaqlı ayırım Ultra-mobil JK larda qollanıladı. Sanlı klaviaturalarda tek sanlar, qosıw, alıw, kóbeytiw hám bóliw ushın matematikalıq simvollar, onnan keyingi útir hám bir neshe funkciya klavishaları boladı. Olar kóbinese sanlı klaviaturası joq kishirek klaviaturalar, ádette noutbuk kompyuterleriniń klaviaturaları menen maǵlıwmat kirgiziwdi ańsatlastırıw ushın qollanıladı. Bul klavishalar birgelikte sanlı taqta, sanlı klavishalar yamasa sanlı klaviatura dep ataladı hám olarda tómendegi túrdegi klavishalar bolıwı múmkin: [[Arifmetika|Arifmetikalıq operatorlar]], sanlar, baǵıt kórsetkish klavishalar, Navigaciya klavishaları, Num Lock hám Enter klavishası. === Kóp funkciyalı === [[Fayl:Ascom_BEG_100.jpg|nobaý|LCD funkciya klavishaları bar kóp funkciyalı klaviatura]] Kóp funkciyalı klaviaturalar standart klaviaturadan tısqarı qosımsha funkciyalardı támiyinleydi. Olardıń kópshiligi programmalastırılatuǵın, konfiguraciyalanatuǵın kompyuter klaviaturaları bolıp, ayırımları bir neshe [[Jeke kompyuter|JK]], jumıs stanciyaların hám basqa informaciya dereklerin, ádette kóp ekranlı jumıs ortalıqlarında basqaradı. [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|Paydalanıwshılar]] standart funkciyalardan tısqarı qosımsha klavisha funkciyalarına iye boladı hám ádette bir klaviatura hám [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]] arqalı bir neshe dereklerge kire aladı. [[Fayl:WEY_Smart_Touch.png|alt=WEY Smart Touch|nobaý|Sensorlı kóp funkciyalı klaviatura]] Kóp funkciyalı klaviaturalarda arnawlı klaviaturalar, makroslar/aldın ala ornatılǵan nárseler ushın tolıq programmalastırılatuǵın funkciya yamasa jumsaq klavishalar, biometrikalıq yamasa smart-karta oqıwshıları, trekbollar hám t.b. bolıwı múmkin. Jańa áwlad kóp funkciyalı klaviaturalar video translyaciya qılıw, audio-vizual media hám signalizaciyalardı basqarıw, qollanba kirislerin orınlaw, jeke kompyuter ortalıqların konfiguraciyalaw hám t.b. ushın sensorlı displeyge iye. Kóp funkciyalı klaviaturalar jáne paydalanıwshılarǵa [[Jeke kompyuter|JK]] hám basqa informaciya dereklerine kiriwdi bólisiwge múmkinshilik beriwi múmkin. Sırtqı qurılmalardı biriktiriw ushın bir neshe interfeysler (seriyalı, USB, audio, Ethernet hám t.b.) qollanıladı. Ayırım kóp funkciyalı klaviaturalar jáne video diywallardı tuwrıdan-tuwrı hám intuitiv basqarıw ushın qollanıladı. Kóp funkciyalı klaviaturalar ushın ulıwmalıq ortalıqlar - bul finans treyderleri hám basqarıw bólmesi operatorları (ayrıqsha jaǵdaylar xızmeti, qáwipsizlik, hawa qatnasın basqarıw; sanaat, kommunallıq xızmetlerdi basqarıw hám t.b.) ushın quramalı, joqarı ónimli jumıs orınları. == Standart emes jaylasıw hám arnawlı paydalanıw túrleri == === Bir qol menen jumıs isleytuǵın klaviaturalar === Kóp klaviaturalar bir qol menen jumıs islewge arnalǵan. Birinshi bolıp, akkordlı klaviatura Duglas Engelbart tárepinen oylap tabılǵan. Basqa bir qollı klaviatura túrlerine FrogPad, Yarım-klaviatura, hám bir qollı terip jazıwǵa arnalǵan bir qollı Dvorak klaviatura jaylasıwları kiredi. ==== Akkordlı ==== Basqa klaviaturalar ulıwma hár bir klavishanı bir háreket penen baylanıstırsa, akkordlı klaviaturalar háreketlerdi klavishalardı basıw kombinaciyaları menen baylanıstıradı. Kóp kombinaciyalar bar bolǵanlıqtan, akkordlı klaviaturalar az klavishalı taxtada kóbirek háreketlerdi nátiyjeli túrde islep shıǵara aladı. Sud reporterleriniń stenotip mashinaları hár basıwda bir hárip ornına bir buwındı terip, tekstti ádewir tezirek kirgiziw ushın akkordlı klaviaturalardı qollanadı. Eń tez terip jazıwshılar (2007-jılǵa) stenograftı, yaǵnıy kópshilik sud reporterleri hám jabıq subtitrler reporterleri tárepinen qollanılatuǵın akkordlı klaviatura túrin qollanadı. Ayırım akkordlı klaviaturalar jáne tek bir qol menen qollanıla alatuǵın qurılmalarda hám úlken klaviaturalar ushın orın joq kishi mobil qurılmalarda az klavishalar maqul bolǵan jaǵdaylarda qollanıw ushın islenedi. Akkordlı klaviaturalar kóp jaǵdaylarda onsha zárúr emes, óytkeni ádette sheber bolıw ushın kombinaciyalardı úyreniw hám yadlaw talap etiledi. === Virtual === Virtual klaviaturalar, geyde ekran ústi klaviaturaları dep ataladı (siyrek jaǵdayda programmalıq támiynat klaviaturaları), ekranda klaviatura súwretin kórsetetuǵın kompyuter programmalarınan ibarat. [[Kompyuter tıshqanshası|Tıshqansha]] yamasa sensorlı ekran sıyaqlı basqa kirgiziw qurılması tekst kirgiziw ushın hár bir virtual klavishanı basqarıw ushın qollanılıwı múmkin. Virtual klaviaturalar sensorlı ekranlı uyalı telefonlarda basqa túrdegi apparatlıq klaviaturalardıń qosımsha qunı hám orın talapları sebepli júdá keń tarqalǵan. Microsoft Windows, Mac OS X hám geybir Linux túrleri tıshqansha menen basqarılatuǵın ekran ústi klaviaturaların óz ishine aladı. Olarda tıshqanshanı programmalıq támiynat tárepinen berilgen ekrandaǵı háriplerge jıljıtıw kerek. Hárip basılǵanda, programmalıq támiynat sáykes háripti sáykes orınǵa jazadı. === Proekciyalı === Proekciyalı klaviaturalar, ádette lazer menen, tegis betke klavishalar súwretin proekciyalaydı. Sońınan qurılma kamera yamasa infraqızıl sensordı qollanıp paydalanıwshınıń barmaqları qay jerge jıljıytuǵının "baqlaydı" hám paydalanıwshınıń barmaǵı proekciyalanǵan súwretke tiygenin "kórgende" klavisha basılǵan dep esaplaydı. Proekciyalı klaviaturalar júdá kishi proektordan tolıq ólshemli klaviaturanı simulyaciya ete aladı. "Klavishalar" ápiwayı proekciyalanǵan súwretler bolǵanlıqtan, olar basılǵanda sezilmeydi. Proekciyalı klaviaturalardı paydalanıwshılar kóbinese terip atırǵanda "jumsaqlıqtıń" joqlıǵı sebepli barmaq ushlarında kóbirek qolaysızlıqtı sezedi. Klavishalardı proekciyalaw ushın tegis, shaǵılıspaytuǵın bet te talap etiledi. Kópshilik proekciyalı klaviaturalar kishi ólshemli bolǵanlıǵı sebepli PDA hám smartfonlar menen paydalanıw ushın islengen. === Optikalıq klaviatura texnologiyası === Sonday-aq foto-optikalıq klaviatura, jaqtılıqqa sezgir klaviatura, foto-elektr klaviaturası hám optikalıq klavisha háreketin anıqlaw texnologiyası dep te ataladı. Optikalıq klaviatura texnologiyası<ref>{{Web deregi|url=https://www.wisegeek.com/what-is-an-optical-keyboard.htm|bet=What is an Optical Keyboard?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180807001541/https://www.wisegeek.com/what-is-an-optical-keyboard.htm|arxivsáne=7 August 2018|qaralǵan sáne=6 August 2018}}</ref>  basılǵan klavishalardı optikalıq jollar menen anıqlaw ushın LED hám foto sensorlardı paydalanadı. Kóbinese nurlandırǵıshlar hám sensorlar shette, kishi PCB-ǵa ornatılǵan. Jaqtılıq klaviaturanıń ishki tárepinen bir tárepten ekinshi tárepke baǵdarlanǵan hám onı tek basılǵan klavishalar tosqınlıq ete aladı. Kópshilik optikalıq klaviaturalar<ref>{{Web deregi|url=https://www.gamingfactors.com/best-optical-keyboard|bet=Best Optical Keyboards|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180807063512/https://www.gamingfactors.com/best-optical-keyboard/|arxivsáne=7 August 2018|qaralǵan sáne=6 August 2018}}</ref> basılǵan klavishanı anıqlaw ushın keminde 2 nurdı talap etedi (kóbinese vertikal nur hám gorizontal nur). Geybir optikalıq klaviaturalar jaqtılıqtı belgili bir úlgide tosatuǵın arnawlı klavisha dúzilisin qollanadı, bul klavishalardıń hár bir qatarı ushın tek bir nurǵa ruqsat beredi (kóbinese gorizontal nur). == Klavisha túrleri == === Háripli-sanlı === [[Fayl:Greek_Keyboard_(Macbook_Pro).jpg|nobaý|Grek klaviaturası paydalanıwshıǵa hám [[Grek tili|grek]], hám latın alfavitinde terip shıǵıwǵa múmkinshilik beredi (MacBook Pro).]] Háriplik, san hám punktuaciya belgileri klavishaları sóz processorı programmasına, tekst redaktorına, maǵlıwmat elektron kestesine yamasa basqa programmaǵa óz belgisin kirgiziw ushın mashinkadaǵı sıyaqlı qollanıladı. Bul klavishalardıń kópshiligi modifikator klavishaları yamasa úlken hárip klavishaları basılǵanda hár qıylı belgilerdi shıǵaradı. Alfavit háripleri úlken hárip klavishası yamasa Caps Lock klavishası basılǵanda bas háriplerge aylanadı. San belgileri úlken hárip klavishası basılǵanda simvollarǵa yamasa punktuaciya belgilerine aylanadı. Alfavit, san hám punktuaciya belgileri klavishaları ayırım modifikator klavishaları menen bir waqıtta basılǵanda basqa funkciyalarǵa da iye bola aladı. Probel klavishası - eń tómengi qatardaǵı gorizontal sızıq bolıp, basqa klavishalarǵa qaraǵanda ádewir keńirek. Alfavit-sanlı háripler sıyaqlı, ol da mexanikalıq jazıw mashinkasınan kelip shıqqan. Onıń tiykarǵı maqseti - terip atırǵanda sózler arasına boslıq qoyıw. Ol eki qoldıń bas barmaǵı menen ańsat qollanıw ushın jetkilikli dárejede úlken. Operaciyalıq sistemaǵa baylanıslı, probel klavishası basqarıw klavishası sıyaqlı modifikator klavishası menen birge qollanılǵanda, házirgi aynanı qayta ólshew yamasa jabıw, yarım boslıq qoyıw yamasa artqa qaytıw sıyaqlı funkciyalarǵa iye bolıwı múmkin. Kompyuter oyınlarında hám basqa qollanbalarda bul klavisha terip shıǵarıwdaǵı ádettegi maqsetinen tısqarı sekiriw hám belgilew qutılarına belgi qoyıw sıyaqlı kóp sanlı maqsetlerde qollanıladı. Cifrlı videonı qayta oynatıw ushın ayırım programmalarda probel klavishası oynatıwdı toqtatıw hám qayta baslaw ushın qollanıladı. === Modifikator klavishaları === [[Fayl:CtrlWindowsAlt.jpg|nobaý|Control, Windows hám Alt klavishaları áhmiyetli modifikator klavishaları bolıp esaplanadı.]] [[Fayl:Space-cadet.jpg|nobaý|Space-cadet klaviaturasında kóp sanlı modifikator klavishaları bar.]] Modifikator klavishaları - bul basqa klavisha menen birge basılǵanda, sol klavishanıń ádettegi háreketin ózgertetuǵın arnawlı klavishalar. Mısalı, Microsoft Windows-ta '''Alt+F4''' basılǵanda aktiv aynadaǵı programma jabıladı. Al tek '''F4''' klavishasın basıw, eger belgili bir programmada arnawlı funkciya berilmegen bolsa, hesh nárse islemeydi. Óz aldına, modifikator klavishaları ádette hesh nárse islemeydi. Eń keń qollanılatuǵın modifikator klavishalarına '''Control''' klavishası, '''Shift''' klavishası hám '''Alt''' klavishası kiredi. AltGr klavishası úsh simvol basılǵan klavishalardıń qosımsha simvollarına kiriw ushın qollanıladı. Macintosh hám Apple klaviaturalarında modifikator klavishaları sáykesinshe Option klavishası hám Command klavishası bolıp tabıladı. [[Sun Microsystems]] hám Lisp mashina klaviaturalarında Meta klavishası modifikator sıpatında qollanıladı, al Windows klaviaturaları ushın Windows klavishası bar. Íqsham klaviatura dúzilisleri kóbinese '''Fn''' klavishasın qollanadı. "Óli klavishalar" kelesi háripke diakritikalıq belgi, mısalı, belgi qoyıwǵa múmkinshilik beredi (mısalı, Compose klavishası). Enter/return klavishası ádette komanda qatarı, ayna forması yamasa dialog qutısınıń standart funkciyasın iske túsiredi, bul kóbinese "kirgiziwdi" tamamlaw hám qálegen processti baslaw bolıp tabıladı. Tekst processorı qollanbalarında enter klavishasın basıw abzactı juwmaqlaydı hám jańasın baslaydı. === Kursor klavishaları === Navigaciya klavishaları yamasa kursor klavishaları kursordı ekrannıń hár qıylı orınlarına jıljıtatuǵın bir qatar klavishalardı óz ishine aladı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.pcguide.com/ref/kb/groupNav-c.html|bet=Dedicated Cursor Control and Navigation Keys|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170202171914/http://www.pcguide.com/ref/kb/groupNav-c.html|arxivsáne=2 February 2017|qaralǵan sáne=6 August 2018}}</ref>Baǵdar klavishaları kursordı belgilengen baǵıtta jıljıtıw ushın programmalastırılǵan; bet aylandırıw klavishaları, mısalı Page Up hám Page Down klavishaları, betti joqarıǵa hám tómenge aylandıradı. Home klavishası kursordı ol jaylasqan qatardıń basına qaytarıw ushın qollanıladı; End klavishası kursordı qatardıń aqırına qoyadı. Tab klavishası kursordı kelesi tab toqtawına jıljıtadı. Insert klavishası tiykarınan ústinen jazıw rejimi menen qıstırıw rejimi arasında almasıw ushın qollanıladı. Ústinen jazıw rejiminde kursor óziniń házirgi ornı hám onnan keyingi hár qanday tekstti ústinen jazıp ótedi, al qıstırıw rejiminde kursor óziniń házirgi poziciyasına bir belgini qıstırıp, onnan keyingi barlıq belgilerdi bir poziciyaǵa alǵa jıljıtadı. Delete klavishası kursor poziciyasınan keyingi belgini óshirip, onnan keyingi barlıq belgilerdi bir poziciyaǵa "artqa", bosaǵan orınǵa qaray jıljıtadı. Kóp noutbuk klaviaturalarında Delete dep belgilengen klavisha (geyde Delete hám Backspace bir klavishaǵa basılǵan) Backspace klavishası sıyaqlı xızmet etedi. Backspace klavishası aldıńǵı belgini óshiredi. Lock klavishaları tańlanǵan sazlawlarǵa baylanıslı klaviaturanıń bir bólegin qulıplaydı. Qulıplaw klavishaları klaviatura boylap shashırańqı jaylasqan. Klaviaturalardıń kópshilik stillerinde san padınıń joqarǵı oń múyeshinde qaysı qulıplardıń qosılǵanın kórsetetuǵın úsh LED bar. Qulıplaw klavishalarına Scroll lock, Num lock (san klaviaturasın paydalanıwǵa múmkinshilik beredi) hám Caps lock kiredi.<ref>{{Web deregi|url=https://social.technet.microsoft.com/Forums/en-US/408e7457-b85f-47e7-a2e0-ace80a8b3a60/keyboard-num-lock-and-caps-lock-key-leds-not-working|bet=Keyboard, num lock and caps lock key LED's not working|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211020173726/https://social.technet.microsoft.com/Forums/en-US/408e7457-b85f-47e7-a2e0-ace80a8b3a60/keyboard-num-lock-and-caps-lock-key-leds-not-working|arxivsáne=20 October 2021|avtor=JoshuaBsfc|sáne=2014-11-14|jumıs=[[TechNet Forums]]|qaralǵan sáne=2021-10-21}}</ref> === Sistema buyrıqları === [[Fayl:4800-52-mainframe-dumb-terminal-keyboard.jpg|nobaý|1980-jıllardıń ortasına tiyisli 4800-52 meynfreym / ǵúńelek terminal klaviaturası. Modifikator hám baǵıt klavishalarınıń, qatar awıstırıw klavishasınıń, úziw klavishasınıń, bos klavishalardıń hám qaytalaw klavishasınıń ádettegiden ózgeshe konfiguraciyasına itibar beriń.]] SysRq hám Print screen buyrıqları kóbinese bir klavishanı bólisedi. SysRq erterek kompyuterlerde sistemanıń islewden toqtawınan qutılıw ushın "panika" túymesi sıpatında qollanılǵan (hám ol házirge shekem Linux yadrosı tárepinen usı mániste belgili dárejede qollanılıp atır; Magic SysRq key maqalasın qarań). Print screen buyrıǵı burın pútkil ekrandı uslap alıp printerge jiberiwshi edi, biraq házir ádette skrinshottı buferge jaylastıradı. ==== Úziw (Break) klavishası ==== Úziw klavishası/Pauza klavishasınıń házirgi waqıtta anıq belgilengen maqseti joq. Onıń kelip shıǵıwı teleprinter paydalanıwshılarına barıp taqaladı, olar baylanıs sızıǵın waqıtsha úziw ushın klavisha qálegen edi. Úziw klavishası baǵdarlamalıq támiynat tárepinen bir neshe túrli usıllarda qollanılıwı múmkin, mısalı, bir neshe kiriw sessiyaları arasında almasıw, baǵdarlamanı toqtatıw yamasa modem baylanısın úziw ushın. Programmalastırıwda, ásirese eski DOS stilindegi BASIC, Pascal hám C tillerinde, Úziw klavishası (Ctrl menen birge) baǵdarlama orınlanıwın toqtatıw ushın qollanıladı. Bunnan tısqarı, Linux hám onıń variantları, sonday-aq kóplegen DOS baǵdarlamaları bul kombinaciyanı Ctrl+C menen birdey etip qabıl etedi. Zamanagóy klaviaturalarında úziw klavishası ádette Pause/Break dep belgilengen. Kópshilik Windows ortalıqlarında Windows klavishası+Pause kombinaciyası sistema qásiyetlerin ashadı. ==== Shıǵıw klavishası (ESC) ==== Shıǵıw klavishasınıń (ESC) mánisi Operaciyalıq sistema, qollanba yamasa ekewine de baylanıslı túrde hár qıylı boladı. "Derlik hár waqıtta",<ref name="SF">{{Web deregi|url=http://qodem.sourceforge.net/|bet=The Qodem Homepage|arxivurl=https://web.archive.org/web/20101222041727/http://qodem.sourceforge.net/|arxivsáne=22 December 2010|sáne=18 June 2017|jumıs=SourceForge|qaralǵan sáne=30 October 2018|citata=Nearly all of the time pressing the ESCAPE key ... will work to get out of dialogs}}</ref> ol Toqtatıw,<ref>{{Web deregi|url=https://www.nytimes.com/2012/10/07/magazine/who-made-that-escape-key.html|bet=Who Made That Escape Key?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181115155513/https://www.nytimes.com/2012/10/07/magazine/who-made-that-escape-key.html|arxivsáne=15 November 2018|avtor=Pagan Kennedy|sáne=5 October 2012|jumıs=[[The New York Times]]|qaralǵan sáne=30 October 2018}}</ref> ''SHÍǴÍW'',<ref>{{Web deregi|url=http://www.columbia.edu/kermit/ftp/bbcmicro/bbckerdoc.txt|bet=Kermit Manual|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191116121311/http://www.columbia.edu/kermit/ftp/bbcmicro/bbckerdoc.txt|arxivsáne=16 November 2019|qaralǵan sáne=30 October 2018|citata=ESCAPE key to quit and input another command.}}</ref> yamasa "dialog aynasınan (yamasa qalqıp shıǵıwshı aynadan) shıǵarıp jiber" degendi ańlatadı.<ref name="SF" /><ref>{{Web deregi|url=http://www.dictionary.com/browse/escape-key|bet=Escape key|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180809152717/https://www.dictionary.com/browse/escape-key|arxivsáne=9 August 2018|jumıs=dictionary.com|qaralǵan sáne=30 October 2018}}</ref> Ol kóplegen veb-brauzerlerde Toqtatıw funkciyasın iske túsiredi.<ref name="SF2">{{Web deregi|url=https://www.plaza.ir/search/category-Keyboard|bet=The Qodem Homepage|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200728185746/https://www.plaza.ir/search/category-Keyboard|arxivsáne=28 July 2020|sáne=18 June 2017|jumıs=SourceForge|qaralǵan sáne=13 July 2020|citata=Nearly all of the time pressing the ESCAPE key ... will work to get out of dialogs}}</ref> Shıǵıw klavishası Teletype Model 33 standart klaviaturasınıń bir bólegi bolǵan (1964-jılı engizilgen hám kóplegen dáslepki minikompyuterler menen qollanılǵan).<ref>{{Web deregi|url=https://www.pdp8.net/asr33/asr33.shtml|bet=ASR 33 Information|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200224071524/http://www.pdp8.net/asr33/asr33.shtml|arxivsáne=24 February 2020|avtor=Gesswein|at=David|sáne=n.d.|qaralǵan sáne=31 October 2019}}</ref> 1974-jılı iyul ayında shıǵarılǵan DEC VT50 de Esc klavishasına iye edi. TECO tekst redaktorı (shama menen 1963-jıl) hám onıń áwladı Emacs (shama menen 1985-jıl) Esc klavishasın keń túrde qollanadı. Tariyxıy jaqtan ol sonday-aq ózgeshe túrdegi registr klavishası sıpatında xızmet etken, yaǵnıy bir yamasa bir neshe keyingi belgiler basqasha túsindirilgen, sonnan "shıǵıw izbe-izligi" termini kelip shıqqan, ol ádette shıǵıw belgisi menen baslanatuǵın belgiler qatarın ańlatadı.<ref>{{Web deregi|url=http://ascii-table.com/ansi-escape-sequences-vt-100.php|bet=ASCII Table – ANSI Escape sequences|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090227051140/http://ascii-table.com/ansi-escape-sequences-vt-100.php|arxivsáne=27 February 2009|qaralǵan sáne=30 October 2018}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.itsmarc.com/crs/mergedprojects/marcspec/marcspec/accessing_alternate_graphic_character_sets_character_sets_marc_8.htm|bet=Accessing Alternate Graphic Character Sets|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190907001536/https://www.itsmarc.com/crs/mergedprojects/marcspec/marcspec/accessing_alternate_graphic_character_sets_character_sets_marc_8.htm|arxivsáne=7 September 2019|qaralǵan sáne=30 October 2018}}</ref> Microsoft Windows operaciyalıq sistemasında ámelge asıralatuǵın mashinalarda, klaviaturalarda Windows klavishası engizilgenge shekem, "baslaw" (start) túymesin shaqırıwdıń ádettegi usılı control klavishasın basıp turıp, escape klavishasın basıw edi. Bul process ele de Windows 95, 98, Me, NT 4, 2000, XP, Vista, 7, 8 hám 10 versiyalarında jumıs isleydi.<ref>{{Web deregi|url=https://support.microsoft.com/en-us/help/12445/windows-keyboard-shortcuts|bet=Keyboard shortcuts in Windows|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180308040855/https://support.microsoft.com/en-us/help/12445/windows-keyboard-shortcuts|arxivsáne=8 March 2018|jumıs=microsoft.com|qaralǵan sáne=23 November 2018}}</ref> ==== Enter klavishası yamasa Return klavishası ==== 'Enter klavishası' [⌅ Enter] hám 'return klavishası' ↵ [Return] - bul [[operaciyalıq sistema]] hám qollanbaǵa baylanıslı túrde bir-birine jaqın hám ayrıqsha funkciyalarǵa iye eki klavisha. Tolıq ólshemli klaviaturalarda usınday eki klavisha bar, birewi alfavit-sanlı klavishalar arasında, al ekinshisi sanlı klavishalar arasında jaylasqan. Enter klavishasınıń maqseti - teriwdi tastıyıqlaw. Return klavishası mashinkalardıń dáslepki qatar almastırıw/qaytarıw funkciyasına tiykarlanǵan: mısalı, kóplegen tekst redaktorlarında return klavishası abzactı juwmaqlaydı; elektronlıq kestede ol aǵımdaǵı yacheykanı toltırıp, kelesi yacheykaǵa ótedi. Enter klavishasınıń forması ISO hám ANSI klaviaturaları arasında ózgeshelenedi: sońǵısında Enter klavishası bir qatarda jaylasqan (ádette tómennen úshinshi qatar), al birinshi túrinde ol eki qatarǵa sozılıp, teris L háribi formasına iye. ==== Shift klavishası ==== [Shift] klavishasınıń maqseti - onıń menen bir waqıtta basılǵan klavishanıń birinshi alternativ funkciyasın iske qosıw. Alfavit klavishaları ushın, shift+hárip sol háriptiń bas hárip nusqasın beredi. Basqa klavishalar ushın, klavishada shift basılmaǵan hám basılǵan nátiyjeler ushın belgiler oyılǵan. Basqa basqarıw klavishaları menen birge qollanılǵanda ([Ctrl], [Alt] yamasa [AltGr]), tásiri sistema hám qollanbaǵa baylanıslı boladı. ==== Menyu klavishası ==== Menyu klavishası yamasa Qollanba klavishası - Windowsqa baǵdarlanǵan kompyuter klaviaturalarında tabılatuǵın klavisha. Ol ádettegi oń [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]] túymesiniń ornına klaviatura arqalı kontekst menyusın ashıw ushın qollanıladı. Klavishanıń belgisi ádette menyu ústinde turǵan kursordı sáwlelendiretuǵın kishi belgi túrinde boladı. Ayırım Samsung klaviaturalarında belgidegi kursor joq, tek menyu kórsetiledi. Bul klavisha Windows klavishası menen bir waqıtta dúzilgen. Bul klavisha ádette tıshqanshada oń túyme bolmaǵan jaǵdayda qollanıladı. Ayırım Windows jámiyetlik terminallarınıń klaviaturasında paydalanıwshılardıń oń túymeni basıwınıń aldın alıw ushın Menyu klavishası joq (biraq, kóplegen Windows qollanbalarında usıǵan uqsas funkciyanı Shift+F10 klaviatura qısqartpası arqalı shaqırıw múmkin). === San paneli === Kóplegen, biraq barlıq emes, kompyuter klaviaturalarında alfavit klaviaturasınıń oń jaǵında sanlı klaviatura bar, kóbinese funkciya klavishaları hám sistema buyrıq klavishaları sıyaqlı basqa klavisha toplarınan bólek turadı, onda sanlar, tiykarǵı matematikalıq belgiler (mısalı, qosıw, alıw hám t.b.) hám bir neshe funkciya klavishaları bar. Joqarǵı alfavit qatarınıń ústindegi san qatarınan tısqarı, kópshilik stol klaviaturalarında klaviaturanıń oń jaǵında san paneli yamasa esap paneli bar. Num lock qosılǵan waqıtta, bul klavishalardaǵı sanlar san qatarın qaytalaydı; eger qosılmaǵan bolsa, olardıń oyılǵan alternativ funkciyaları bar. Sanlardan tısqarı, bul panelde esaplawlarǵa baylanıslı qosıw, alıw, kóbeytiw hám bóliw belgileri sıyaqlı buyrıq belgileri bar. Bul klavishalardaǵı enter klavishası teńlik belgisin ańlatadı. === Hár túrli === [[Fayl:Multimediakb.jpg|nobaý|Ayırım klaviaturalardaǵı multimediya túymeleri Internetke tez kiriwdi yamasa dinamiklerdiń dawısın basqarıwdı támiyinleydi.]] Yapon/Koreya klaviaturalarında tildi ózgertiw ushın til kirgiziw klavishaları bolıwı múmkin. Ayırım klaviaturalarda quwat basqarıw klavishaları (mısalı, quwat klavishası, uyqı klavishası hám oyanıw klavishası); veb-brauzerge yamasa elektron poshtaǵa kiriw ushın Internet klavishaları; hám/yamasa dawıs basqarıw sıyaqlı multimediya klavishaları; yamasa paydalanıwshı belgili bir qosımshanı yamasa barlıq aynalardı kishireytiw sıyaqlı buyrıqtı iske qosıw ushın programmalastıra alatuǵın klavishalar bar. === Kóp túrli jaylasıwlar === Operaciyalıq sistema ishinde bir neshe klaviatura jaylasıwların ornatıw hám olardıń arasında almasıw múmkin, bul yamasa OS ishinde ámelge asırılǵan funkciyalar arqalı, ya sırtqı qosımsha arqalı islenedi. [[Microsoft Windows]],<ref name="MicrosoftLayout">{{Web deregi|url=http://office.microsoft.com/en-us/onenote-help/use-a-keyboard-layout-for-a-specific-language-HP003084567.aspx|bet=Use a keyboard layout for a specific language|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100924200028/http://office.microsoft.com/en-us/onenote-help/use-a-keyboard-layout-for-a-specific-language-HP003084567.aspx|arxivsáne=24 September 2010|qaralǵan sáne=7 October 2010}}</ref> [[Linux]],<ref name="LinuxLayout">{{Web deregi|url=http://www.howtoforge.com/changing-language-and-keyboard-layout-on-various-linux-distributions|bet=Changing The Language & Keyboard Layout On Various Distributions|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100701161025/http://www.howtoforge.com/changing-language-and-keyboard-layout-on-various-linux-distributions|arxivsáne=1 July 2010|qaralǵan sáne=7 October 2010}}</ref> hám Mac<ref>{{Web deregi|url=http://hints.macworld.com/article.php?story=20060601175751872|bet=Change the default keyboard layout|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100912134120/http://hints.macworld.com/article.php?story=20060601175751872|arxivsáne=12 September 2010|qaralǵan sáne=7 October 2010}}</ref> klaviatura jaylasıwların qosıw hám olardıń arasınan tańlaw múmkinshiligin beredi. == Jaqtılandırıw == [[Fayl:Mars_Gaming_MK6_gaming_keyboard_(49426225481).jpg|oñğa|nobaý|Artqı jaqtılandırılǵan mexanikalıq klaviatura]] Klaviaturalar hám san panelleri, ásirese mobil qollanıw ushın úskenelerde, ishki tárepten jaqtılandırılıwı múmkin. Kompyuterlerge qurılǵan klaviaturalar da, sırtqı klaviaturalar da artqı jaqtılandırıwdı qollay aladı; sırtqı artqı jaqtılandırılǵan klaviaturalar sımlı USB baylanısına iye bolıwı yamasa sımsız baylanısıp, batareyalar menen jumıs islewi múmkin. Jaqtılandırıw qarańǵı ortalıqlarda klaviatura yamasa san panelin qollanıwdı jeńillestiredi. Ulıwma ónimdarlıq ushın, tek ǵana klavishalar bir tekli artqı jaqtılandırılıwı múmkin, klavishalar átirapında alaǵada qılatuǵın jaqtı bolmaydı. [[Fayl:Keyboard_keys_with_light.jpg|nobaý|Integraciyalanǵan LED indikator jaqtıları bar klavishalar]] Kóplegen oyın klaviaturaları estetikalıq hám funkcional tartımlılıqqa iye bolıwǵa mólsherlengen, bir neshe reńler hám reńli-kodlanǵan klavishalar menen, oyınshılardıń qarańǵı bólmede oynap atırǵanda buyrıq klavishaların ańsat tabıwı ushın.<ref>{{Web deregi|url=https://windowsreport.com/best-backlit-keyboards/|bet=10 best backlit keyboards to buy|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190525005804/https://windowsreport.com/best-backlit-keyboards/|arxivsáne=25 May 2019|avtor=Kenneth Kimari|sáne=2 September 2018|jumıs=Windows Report|qaralǵan sáne=19 March 2019}}</ref> Basqasha jaqtılandırılmaǵan kóplegen klaviaturalarda bir neshe áhmiyetli funkciya klavishalarında yamasa korpustıń basqa jerinde kishi LED indikator jaqtıları bolıwı múmkin, eger olardıń funkciyası aktivlestirilgen bolsa (suwretti qarań). == Texnologiya == === Klavisha óshirip-jandırǵıshları === 1970-jıllardıń basındaǵı dáslepki elektron klaviaturalarda, klavisha óshirip-jandırǵıshları metall ramalardaǵı tesiklerge salınǵan jeke óshirip-jandırǵıshlar edi. Bul klaviaturalar 80-nen 120 AQSH dollarına shekem turdı hám tiykarǵı kompyuter maǵlıwmat terminallarında qollanıldı. Eń keń tarqalǵan óshirip-jandırǵısh túrleri qamıs óshirip-jandırǵıshları edi (shiyshe kapsulada vakuumda jaylasqan kontaktlar, óshirip-jandırǵısh plunjerine ornatılǵan magnit tásir etedi). 1970-jıllardıń ortasında, arzanıraq tikkeley baylanıslı klavisha óshirip-jandırǵıshları engizildi, biraq olardıń óshirip-jandırǵısh cikllarındaǵı ómiri ádewir qısqaraq boldı (on million cikl dep bahalanǵan), sebebi olar qorshaǵan ortalıqqa ashıq edi. Degen menen, bul sol waqıttaǵı kompyuter terminallarında qollanıw ushın qabıl etile basladı, sebebi olar rawajlanǵan sayın model ómir dawamlılıǵı qısqarıp bardı.<ref>{{Web deregi|url=https://computer.howstuffworks.com/keyboard3.htm|bet=Keyboard Switches – How Computer Keyboards Work|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180806210729/https://computer.howstuffworks.com/keyboard3.htm|arxivsáne=6 August 2018|sáne=21 November 2000|qaralǵan sáne=6 August 2018}}</ref> 1978-jılı Key Tronic Corporation sıyımlılıqqa tiykarlanǵan óshirip-jandırǵıshları bar klaviaturalardı tanıstırdı, bul óz ishine alınǵan óshirip-jandırǵıshlardı paydalanbaytuǵın dáslepki klaviatura texnologiyalarınıń biri edi. Óshirip-jandırǵısh plunjerinde tek ǵana ótkizgish qaplanǵan Mylar plastik beti bar gubka pad hám tómendegi basılǵan sxema taxtasında eki yarım ay izlew úlgileri bar edi. Klavisha basılǵanda, plunjer padı menen tómendegi PCB-daǵı úlgiler arasındaǵı sıyımlılıq ózgerdi, bul integraciyalanǵan sxemalar (IC) arqalı anıqlandı. Bul klaviaturalar induktivli hám Xoll-effektli sıyaqlı basqa "qattı hallı óshirip-jandırǵısh" klaviaturaları menen birdey isenimlilikke iye, biraq tuwrıdan-tuwrı baylanıslı klaviaturalar menen básekige qabiletli dep maqtaldı. Klaviaturalar ushın 60 dollar bahasına erisildi, hám Key Tronic tez arada eń iri ǵárezsiz klaviatura óndiriwshige aylandı. Sonıń menen bir qatarda, [[IBM]] ózi patentlengen texnologiyasın qollanıp, óz klaviaturaların islep shıǵardı: Eski IBM klaviaturalarındaǵı klavishalar<ref>{{Web deregi|url=https://hardware.slashdot.org/story/18/07/07/0121214/why-i-use-the-ibm-model-m-keyboard-thats-older-than-i-am|bet=Why I Use the IBM Model M Keyboard That's Older Than I Am|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180806210913/https://hardware.slashdot.org/story/18/07/07/0121214/why-i-use-the-ibm-model-m-keyboard-thats-older-than-i-am|arxivsáne=6 August 2018|sáne=7 July 2018|jumıs=SlashDot.org|qaralǵan sáne=6 August 2018}}</ref> "búgiletuǵın prujina" mexanizmi menen islengen edi, onda klavisha astındaǵı spiral prujina paydalanıwshınıń barmaǵınıń basımı astında búgiledi, bul ótkizgish izleri bar eki plastik betti (membranalardı) birge basatuǵın balǵanı háreketke keltirip, shınjırdı pitkeredi. Bul shırtıldaǵan ses shıǵaradı hám terip atırǵan adamǵa fizikalıq keri baylanıs beredi, klavishanıń basılǵanın kórsetedi. Dáslepki elektronlı klaviaturalarda jazıw mashinkası klavishasınıń júriw aralıǵı 0.187 dyuym (4.75 mm) boldı, klavisha ústileri yarım dyuym (12.7 mm) biyiklikte, al klaviaturalar shama menen eki dyuym (5 sm) qalıńlıqta edi. Waqıttıń ótiwi menen, bazarda klavishanıń az júriwi qabıl etildi, aqırında 0.110 dyuymge (2.79 mm) kelip toqtadı. Usıǵan baylanıslı, Key Tronic qalıńlıǵı tek bir dyuymge jaqın bolǵan klaviaturanı birinshi bolıp shıǵarǵan kompaniya boldı. Al házir klaviaturalar tek yarım dyuym qalıńlıqta bolıp qaldı. [[Fayl:Cherry_MX_Black_switches_in_G80-3000.jpg|nobaý|Klaviaturanıń ayırım klavisha ústileri alıp taslanǵan, bul onıń tiykarında jatqan Cherry MX "Qara" óshirip-jandırǵıshların kórsetedi. MX óshirip-jandırǵıshları mexanikalıq klaviaturalar ushın keń tarqalǵan tańlaw bolıp esaplanadı.]] [[Fayl:Cherry_MX_Brown_switch_(composite).jpg|nobaý|Cherry MX óshirip-jandırǵıshınıń sezgir, shırtıldamaytuǵın "qońır" versiyası bóleklengen túrde kórsetilgen (tórt bólek, shep hám orta), ústi alıp taslanǵan (oń joqarı) hám qayta jıynalǵan (oń tómende) ]] Klavisha ústileri klaviaturalardıń áhmiyetli elementi bolıp tabıladı. Basında, klaviatura klavishalarınıń ústi, ózlerinen aldınǵı jazıw mashinkaları sıyaqlı, "tabaqsha tárizli" bolǵan. Klaviatura klavishalarınıń jazıwları on millionlaǵan basıwlarǵa shıdamlı bolıwı kerek, sebebi olar barmaqlar hám tırnaqlardan keletuǵın kúshli mexanikalıq tozıwǵa ushıraydı, hám qol mayları menen kremlerge dus keledi, sonlıqtan burın ayırım óshirip-jandırǵıshlar ushın islengenindey, klavisha jazıwların oyıp, boyaw menen toltırıw hesh qashan qolaylı bolmaǵan. Sonlıqtan, dáslepki elektronlı klaviaturalar ushın klavisha jazıwları eki ret quyıw (yamasa qos quyıw, yamasa eki túsli quyıw) usılı menen islep shıǵarılǵan, bunda ya klavishanıń sırtqı qabıǵı, ya bolmasa klavisha jazıwı bar ishki bólegi birinshi quyılıp, keyin ekinshi tús quyılǵan. Biraq, qárejetti únemlew ushın, sublimaciyalı basıp shıǵarıw hám lazer menen oyıw sıyaqlı basqa usıllar izertlendi, bul eki usıl pútkil klaviaturanı bir waqıtta basıp shıǵarıw ushın qollanılıwı múmkin edi. Dáslep, sublimaciyalı basıp shıǵarıw usılında, arnawlı sıya klavisha betine basılıp, ıssılıq tásirinde sıya molekulaları plastik modullerge sińip, aralasıp ketetuǵın edi, biraq barmaq mayları molekulalardıń tarqalıp ketiwine sebep bolatuǵın edi, sońınan bunıń aldın alıw ushın qattı móldir qaplama qollanıldı. IBM kompaniyası óz klaviaturalarında joqarı kólemde birinshi ret qollanǵan sublimaciyalı basıp shıǵarıw usılı menen bir waqıtta, IBM bir tárepi iyilgen tabaqsha tárizli klavishalardı engizdi, bul oyıq bet ornına turaqlı iyilgen betti payda etip, klavisha jazıwların sapalı basıp shıǵarıwdı jeńillestirdi. Biraq sublimaciyalı yamasa lazerli basıp shıǵarıwdıń bir mashqalası sol edi, bul processler kóp waqıt alatuǵın edi hám tek qara jazıwlar ǵana ashıq túsli klavishalarǵa basılıp shıǵarıla alatuǵın edi. Basqa bir másele, IBM ayırıqsha bolıp, klavisha tiykarlarında ayırım qabıqlar, yamasa "klavisha qalpaqları"n qollanǵan. Bul olardıń hár qıylı klaviatura dúzilislerin islep shıǵarıwın jeńillestirgen bolıwı múmkin, biraq bunı islewdiń sebebi sol edi, sublimaciyalı basıp shıǵarıw ushın zárúr bolǵan plastik material standart ABS klavisha plastik materialınan ózgeshe boldı. Úsh aqırǵı mexanikalıq texnologiya klaviaturalardı házirgi kúnge shekem alıp keldi, bahasın 10 dollardan da tómenge túsirdi: # "Monoblok" klaviatura dizaynları islep shıǵıldı, bunda ayırım túyme korpusları saplastırılıp, olardıń ornına bir bólekli "monoblok" korpusı qollanıldı. Bul quyıw texnikaları arqalı múmkin boldı, olar klaviatura keńligi boyınsha túyme-plunjer tesikleri hám baǵıtlawshıları ushın júdá qatań sheklewlerdi támiyinley aldı, usılayınsha túyme plunjeriniń korpusqa qatnası júdá tar da, júdá bos ta bolmadı, óytkeni bulardıń ekewi de túymelerdiń qısılıp qalıwına alıp keliwi múmkin edi. # Monoblok astında kontaktlı membrana qatlamlarınıń qollanılıwı. Bul texnologiya tegis panelli membrana túymelerinen kelip shıqtı, onda túyme kontaktları joqarǵı hám tómengi qatlamlardıń ishine basılıp shıǵarıladı, al olardıń arasında aralıqlawshı qatlam jaylasadı, solay etip ústińgi tárepke basım túskende, tikkeley elektr baylanısı payda boladı. Membrana qatlamları júdá joqarı kólemli, tómen bahalı "oramnan oramǵa" basıp shıǵarıw mashinaları arqalı basıp shıǵarılıwı múmkin, hár bir klaviatura membranası keyin kesilip, tesiledi. Plastik materiallar elektron klaviaturalardıń rawajlanıwı hám progressinde júdá áhmiyetli orın iyeledi. "Monobloklar" payda bolǵanǵa shekem, GE kompaniyasınıń "ózin maylaytuǵın" Delrini klaviatura túyme plunjerleri ushın jalǵız plastik material boldı, ol on millionlaǵan cikllik qollanıw dawamında soqqılarǵa shıday alatuǵın edi. Túyme plunjerlerin maylaw qálewge ılayıq emes, óytkeni bul waqıt ótiwi menen kir jıynalıwına alıp kelip, aqır-aqıbetinde túymelerdiń seziliwine tásir etip, hátte olardı qısıp qaldırıwı múmkin edi (degenmen, klaviatura óndiriwshileri geyde bunı óz klaviaturalarına jasırın qosatuǵın edi, ásirese eger olar túyme plunjerleri menen korpuslardıń dálligin jetkilikli dárejede qadaǵalay almasa hám tegis túyme basılıwın támiyinley almasa yamasa qısılıp qalıwdıń aldın ala almasa). Biraq Delrin tek qara hám aq reńlerde bar edi hám túyme ústileri ushın qolaylı emes boldı (júdá jumsaq), sonlıqtan túyme ústileri ABS plastiginen islendi. Degen menen, plastikti quyıw texnologiyası qatań sheklewlerdi saqlawda alǵa ilgerilegen sayın hám túymelerdiń júriw uzınlıǵı 0.187 dyuymnen 0.110 dyuymge (4.75 mm den 2.79 mm ge) qısqarǵanı sayın, bir bólekli túyme ústi/plunjerler ABS plastiginen islenip, klaviatura monoblokları da ABS plastiginen islene basladı. Ulıwma qollanıwda, "mexanikalıq klaviatura" termini hár biri tolıq qaplanǵan plunjer, onıń astında prujina hám shetinde metall elektr kontaktları bar jeke mexanikalıq túyme óshirip-jandırǵıshları bar klaviaturanı ańlatadı. Plunjer prujina ústinde jaylasqan, hám kóbinese túyme plunjer yarımǵa basılǵanda kontaktlardı jabadı. Basqa óshirip-jandırǵıshlar plunjerdiń tolıq basılıwın talap etedi. Kontaktlardıń jabılıwı ushın plunjerdiń basılıwı kerek bolǵan tereńlik aktivlestiriw aralıǵı dep ataladı. Túyme óshirip-jandırǵıshlarınıń aktivlestiriw aralıǵın baǵdarlama arqalı qayta konfiguraciyalaw múmkin bolǵan analog klaviaturalar, lazer nurların tosıw arqalı isleytuǵın optikalıq óshirip-jandırǵıshlar, hám Xoll effektiniń sensorın aktivlestiriw ushın magnitti qollanatuǵın túyme óshirip-jandırǵıshları bar Xoll effekti klaviaturaları da bar. Geybir klaviaturalar, basım-sezgir dep atalatuǵın, analog djoystikke uqsas, basılǵan aralıqqa baylanıslı ózgermeli kiris maǵlıwmatın beriwge múmkinshilik beredi.<ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2022/03/razers-huntsman-mini-analog-keyboard-has-pressure-sensitive-mechanical-keys/|bet=Razer adds joystick-like control to a small mechanical keyboard|avtor=Harding|at=Scharon|sáne=4 March 2022|jumıs=Arstechnica}}</ref> === Basqarıw processorı === [[Fayl:FunctionalCircuitDiagramOfKeyboardNumPadScanningProcedure-small.gif|nobaý|Skanerlew procedurası]] Kompyuter klaviaturaları túyme basıwlardı kompyuterdiń elektronikası túsine alatuǵın túyme kodlarına<ref>{{Web deregi|url=http://iopscience.iop.org/book/978-0-7503-1350-6/chapter/bk978-0-7503-1350-6ch16|bet=Electrical commutation matrixer keyboards for computers|jumıs=IOPscience.org}}</ref> (ádette skankodlarǵa) aylandırıw ushın basqarıw sxemaların óz ishine aladı. Túyme óshirip-jandırǵıshları baspa platası arqalı elektr X-Y matricasında baylanısqan, onda Y sızıqlarına izbe-iz kernew beriledi hám, túyme basılǵanda, X sızıqların skanerlew arqalı izbe-iz anıqlanadı. Birinshi kompyuter klaviaturaları meynfreym kompyuterleriniń maǵlıwmat terminalları ushın bolǵan hám diskret elektron bóleklerin qollanǵan. Birinshi klaviatura mikroprocessorı 1972-jılı General Instruments tárepinen engizilgen, biraq klaviaturalar 1978-jıldan baslap qoljetimli bolǵan bir chiplik 8048 mikrokontroller variantın qollanıp kiyatır. Klaviatura óshirip-jandırǵısh matricası onıń kirgiziwlerine tutastırılǵan, ol túyme basıwlardı túyme kodlarına aylandıradı hám, ajıratılǵan klaviatura ushın, kodlardı seriyalı kabel (klaviatura sımı) arqalı kompyuter ana platasındaǵı tiykarǵı processorǵa jiberedi. Bul seriyalı klaviatura kabel kommunikaciyası tek kompyuter elektronikası caps lock, num lock hám scroll lock jaqtıların basqarıw dárejesinde eki tárepleme boladı. Kompyuterdiń islemey qalǵanın tekseriwdiń bir usılı - caps lock túymesin basıw. Klaviatura túyme kodın tiykarǵı kompyuterde islep atırǵan klaviatura drayverine jiberedi; eger tiykarǵı kompyuter islep atırǵan bolsa, ol jaqtını jandırıwdı buyıradı. Basqa barlıq indikator jaqtıları da usınday jol menen isleydi. Klaviatura drayveri jáne de klaviaturanıń Shift, alt hám control jaǵdayların qadaǵalap baradı. Ayırım tómen sapalı klaviaturalarda jetkiliksiz elektr dizaynı sebepli bir neshe yamasa jalǵan túyme kirgiziwleri boladı. Bular tómende túsindirilgen eki jaǵdayǵa baylanıslı: jetkiliksiz túyme óshirip-jandırǵısh "debaunsingi" yamasa bir waqıtta bir neshe túymeni basıwǵa jol bermeytuǵın jetkiliksiz túyme óshirip-jandırǵısh matrica jaylasıwı: Klaviatura túymesin basqanda, túyme kontaktları turaqlı baylanısqa kelmesten burın bir neshe millisekund dawamında bir-birine "sekiriwi" múmkin. Bosatılǵanda, olar baylanıssız halǵa qaytqansha jáne de biraz sekiredi. Eger kompyuter hár bir impulsti baqlap turǵan bolsa, ol paydalanıwshı bir ret bastı dep oylaǵan nárse ushın kóp túyme basıwlardı kórer edi. Bul máseleni sheshiw ushın, klaviaturadaǵı (yamasa kompyuterdegi) processor túyme basıwlardı "debauns" qıladı, olardı waqıt boyınsha ulıwmalastırıp, bir "tastıyıqlanǵan" túyme basıwdı payda etedi. Ayırım tómen sapalı klaviaturalar rolloverge baylanıslı máselelerden de zıyan kóredi (yaǵnıy, bir waqıtta bir neshe túyme basılǵanda, yamasa túymeler sonshelli tez basılǵanda, bir neshe túyme bir millisekund ishinde basılıp qaladı). Dáslepki "qattı haldaǵı" túyme óshirip-jandırǵısh klaviaturalarda bul másele bolmaǵan, sebebi túyme óshirip-jandırǵıshlar bir-birinen elektr jaqtan izolyaciyalanǵan, al dáslepki "tuwrıdan-tuwrı baylanıslı" túyme óshirip-jandırǵısh klaviaturalar hár bir túyme óshirip-jandırǵısh ushın izolyaciyalaw diodların qollanıw arqalı bul máseleden qashqan. Bul erte klaviaturalarda "n-túyme" rolloveri bolǵan, bul qálegen sandaǵı túymeler basılsa da, klaviatura jáne de kelesi basılǵan túymeni tanıydı degendi ańlatadı. Biraq izolyaciyalaw diodları joq "tuwrıdan-tuwrı baylanıslı" túyme óshirip-jandırǵısh matricada úsh túyme bir waqıtta basılǵanda (elektr jaqtan jabılǵanda), klaviatura elektronikası tórtinshi "fantom" túymeni kóriwi múmkin, ol úsh túymenin X hám Y sızıqlarınıń kesilisiwi bolıp tabıladı. Ayırım túrdegi klaviatura sxemaları bir waqıtta túymelerdiń maksimal sanın ǵana dizimge aladı. "Úsh túymeli" rolloverde, onı jáne "fantom túyme bloklaw" yamasa "fantom túyme qulıplaw" dep te ataydı, tek úsh túyme dizimge alınadı hám úsh túymeniń biri kóterilgenshe basqa barlıq túymeler itibarǵa alınbaydı. Bul ásirese tez terip jazıw ushın (barmaqlar aldıńǵı túymelerdi bosatıwǵa úlgermey jańa túymelerdi basıw) hám [[Oyın|oyınlar]] ushın (bir neshe túymeni birge basıwǵa mólsherlengen) qálewsiz jaǵday. Tikkeley baylanıslı membranalı klaviaturalar keń tarqalǵan sayın, túymelerdiń jetkilikli rolloveri eń kóp ushırasatuǵın túyme izbe-izligin analizlew hám bul túymelerdi elektr túyme matricasında potencial fantom túymeler payda bolmaytuǵın etip jaylastırıw arqalı optimallastırıldı (mısalı, bir waqıtta basılıwı múmkin bolǵan úsh yamasa tórt túymeni bir X yamasa bir Y sızıǵına jaylastırıw, solay etip fantom túyme kesilisiwi/qısqa tutasıwı bolmaydı), sonlıqtan úshinshi túymeni bloklaw kóbinese másele emes. Biraq tómen sapalı klaviatura dizaynları hám bilimsiz injenerler bul hiylelerdi bilmewi múmkin, hám hár túrli oyınlarda hár qıylı yamasa konfiguraciyalanatuǵın jaylasıwlar sebepli bul ele de oyınlarda másele bolıwı múmkin. === Jalǵanıw túrleri === [[Fayl:Apple_Wireless_Keyboard_(German_QWERTZ_layout)_2012.jpg|nobaý|Apple sımsız klaviaturası]] Klaviaturanı sistema blogına (anıǵıraq aytqanda, onıń klaviatura kontrollerine) qosıwdıń bir neshe jolları bar, sonıń ishinde kabellerdi qollanıw, ana platalarda jiyi ushırasatuǵın standart AT konnektorı, keyinnen onıń ornın PS/2 hám USB jalǵanıwı aldı. iMac sistemalar qatarına shekem, Apple óziniń klaviatura konnektorı ushın menshikli Apple Desktop Bus ti paydalandı. Sımsız klaviaturalar keń tarqaldı. Sımsız klaviaturada qurılǵan transmitter bolıwı kerek, al qabıllaǵısh kompyuterdiń klaviatura portına qosıladı; ol ya radio jiyilik (RF) yamasa infraqızıl (IR) signalları arqalı baylanısadı. Sımsız klaviatura industriya standartı bolǵan Bluetooth radio baylanısın qollanıwı múmkin, bul jaǵdayda qabıllaǵısh kompyuterge qurılǵan bolıwı múmkin. Sımsız klaviaturalarǵa quwat ushın batareyalar kerek, hám olar maǵlıwmatlardı jasırın tıńlaw qáwpine ushırawı múmkin. Sımsız quyash klaviaturaları óz batareyaların tábiyǵıy yamasa jasalma jaqtılıqtan kishi quyash panelleri arqalı zaryadlaydı. 1984-jılǵı Apricot Portable IR klaviaturanıń erte mısalı bolıp esaplanadı. == Alternativ tekst kirgiziw usılları == [[Fayl:OnBoardKeyboard.png|nobaý|[[Kompyuter tıshqanshası|Tıshqansha]] menen basqarılatuǵın ekrandaǵı klaviaturanı qozǵalıs múmkinshiligi sheklengen paydalanıwshılar qollana aladı.]] Optikalıq háriplerdi tanıw (OCR) bar bolǵan tekstti mashina oqıy alatuǵın formatqa ótkeriw ushın qayta teriwden góre jaqsıraq (mısalı, 1940-jıllardaǵı Linotype qurılmasında basılǵan kitap). Basqasha aytqanda, tekstti súwretten redakciyalanatuǵın tekstke ótkeriw ushın (yaǵnıy, hárip kodları qatarına), adam onı qayta teriwi múmkin, yamasa kompyuter súwretke qarap hár bir háriptiń ne ekenin anıqlay aladı. OCR texnologiyası álleqashan ájayıp dárejege jetti (mısalı, Google Book Search) hám keleshekte jáne de kóbirek nárse wáde etedi. Sóylewdi tanıw sóylewdi mashina oqıy alatuǵın tekstke (yaǵnıy, hárip kodları qatarına) aylandıradı. Bul texnologiya da rawajlanǵan dárejege jetti hám hár qıylı programmalıq ónimlerde qollanıladı. Ayırım maqsetler ushın (mısalı, medicinalıq yamasa yuridikalıq diktovkanı transkripciyalaw; jurnalistika; esse yamasa romanlar jazıw) sóylewdi tanıw klaviaturanıń ornın basladı. Biraq, dawıslı buyrıqlar hám diktovka beriwde jeke qupıyalıqtıń joqlıǵı bul kirgiziw túrin kóp ortalıqlar ushın qolaysız etedi. Kórsetkish qurılmalar fizikalıq klaviaturanı qollanıw orınsız yamasa múmkin bolmaǵan jaǵdaylarda tekst yamasa háriplerdi kirgiziw ushın qollanılıwı múmkin. Bul qosımsha qurılmalar ádette háriplerdi displeyde kórsetedi, jiyi qollanılatuǵın háripler yamasa hárip kombinaciyalarına tez kiriwdi támiyinleytuǵın jaylasıwda. Bunday kirgiziwdiń keń tarqalǵan mısalları - Graffiti, Dasher hám ekrandaǵı virtual klaviaturalar. == Basqa máseleler == === Klaviatura basıwların jazıp alıw === Shifrlanbaǵan sımsız Bluetooth klaviaturalardıń signalların urlawǵa beyim ekenligi belgili, klaviatura menen bir bólmede jasırın tıńlaw qurılmasın jaylastırıp, paydalanıwshı basqan klavishalardı jazıp alıw maqsetinde Bluetooth paketlerin uslaw hám jazıp alıw arqalı. [[Microsoft]] sımsız klaviaturaları 2011-jıl hám onnan burınǵıları usı hálsizlikke iye ekenligi hújjetlestirilgen.<ref>{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2015/01/14/this-fake-phone-charger-is-actually-recording-every-key-you-type/?ncid=txtlnkusaolp00000591|bet=This Fake Phone Charger Is Actually Recording Every Key You Type|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170810130517/https://techcrunch.com/2015/01/14/this-fake-phone-charger-is-actually-recording-every-key-you-type/?ncid=txtlnkusaolp00000591|arxivsáne=10 August 2017|sáne=14 January 2015|jumıs=TechCrunch|baspaxana=AOL}}</ref> Klaviatura basıwların jazıp alıw (kóbinese keylogging dep ataladı) - paydalanıwshınıń klaviatura basıwların uslap alıw hám jazıp alıw usılı. Ol nızamlı túrde belgili keńse tapsırmalarında xızmetkerlerdiń ónimdarlıǵın ólshew ushın, yamasa huqıq qorǵaw uyımları tárepinen nızamsız háreketler haqqında biliw ushın qollanılsa da, xakerler tárepinen hár qıylı nızamsız yamasa zıyanlı háreketler ushın da qollanıladı. Xakerler parollerdi yamasa shifrlaw giltlerin alıw hám solay etip basqa qáwipsizlik ilajların aylanıp ótiw quralı sıpatında keylogger-lerdi paydalanadı. Klaviatura basıwların jazıp alıw hám apparatlıq, hám programmalıq jollar menen ámelge asırılıwı múmkin. Apparatlıq klaviatura jazıp alǵıshlar klaviatura kabeline qosıladı yamasa standart klaviaturalardıń ishine ornatıladı. Programmalıq klaviatura jazıp alǵıshlar kózlengen kompyuterdiń operaciyalıq sistemasında isleydi hám apparatlıq bólimge ruqsatsız kiriwdi aladı, operaciyalıq sistema tárepinen berilgen funkciyalar arqalı klaviaturaǵa qosıladı, yamasa jazıp alınǵan maǵlıwmatlardı kózlengen kompyuterden alıstaǵı orınǵa jiberiw ushın alıstan kiriw programmasın paydalanadı. Ayırım xakerler sımsız klaviatura hám onıń qabıllaǵıshı arasında berilip atırǵan maǵlıwmat paketlerin jıynaw ushın sımsız klaviatura jazıp alǵısh snayferlerin de paydalanadı, sońınan eki qurılma arasındaǵı sımsız baylanıstı qorǵaw ushın qollanılıp atırǵan shifrlaw giltin buzadı. Antishpion programmaları kóplegen klaviatura jazıp alǵıshlardı anıqlay aladı hám olardı tazalaydı. Baqlaw programmasınıń juwapker satıwshıları antishpion programmaları tárepinen anıqlanıwdı qollap-quwatlaydı, solay etip programmanıń nadurıs paydalanılıwınıń aldın aladı. Brandmauerdi iske túsiriw óz-ózinen klaviatura jazıp alǵıshlardı toqtatpaydı, biraq durıs konfiguraciyalanǵan bolsa, jazıp alınǵan materialdıń tarmaq arqalı beriliwiniń aldın alıwı múmkin. Tarmaq monitorları (keri brandmauerler dep te ataladı) qanday da bir programma tarmaq baylanısın ornatıwǵa háreket etken waqıtta paydalanıwshıǵa eskertiw beriw ushın qollanılıwı múmkin. Bul paydalanıwshıǵa klaviatura jazıp alǵıshtıń terilgen informaciyası menen "úyge qońıraw etiwiniń" aldın alıw múmkinshiligin beredi. Avtomatik forma toltırıw programmaları klaviaturanı ulıwma paydalanbay, klaviatura jazıp alıwdıń pútkilley aldın alıwı múmkin. Tariyxıy jaqtan alǵanda, kópshilik klaviatura jazıp alǵıshlardı kiriw maǵlıwmatların teriw menen fokus aynasınıń basqa jerinde háripler terip gezeklestiriw arqalı aldawǵa bolatuǵın edi.<ref>{{Web deregi|url=http://cups.cs.cmu.edu/soups/2006/posters/herley-poster_abstract.pdf|bet=How To Login From an Internet Cafe Without Worrying About Keyloggers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170808070236/http://cups.cs.cmu.edu/soups/2006/posters/herley-poster_abstract.pdf|arxivsáne=8 August 2017|avtor=Herley|at=Cormac|sáne=2006|baspaxana=Microsoft Research, Redmond|qaralǵan sáne=10 September 2008}}</ref> Klaviaturalar sonday-aq arnawlı tıńshılıq ásbapları arqalı anıqlanıp, klaviaturada basılǵan túymelerdi qayta tiklew ushın paydalanılatuǵın elektromagnitlik belgilerdi shıǵaratuǵını belgili. Identifikaciyalıq urlaw keńesiniń atqarıwshı direktorı Nil O'Farrell InformationWeek-ke bılay dep málim etti: "25 jıldan aslam waqıt burın, eki burınǵı tıńshı maǵan kósheniń arǵı tárepinde turǵan furgonnan qalay paydalanıwshınıń bankomat PIN kodın uslap alıwdı kórsetti. Olar ápiwayı túrde hár bir túymeni basqanda payda bolatuǵın elektromagnitlik signallardı uslap alıp hám dekodlaw arqalı bunı isledi," dedi O'Farrell. "Olar hátte jaqın orınlardaǵı kompyuterlerdiń túymelerin de uslap ala alatuǵın edi, biraq texnologiya belgili bir kompyuterge dıqqat awdarıw ushın jeterli dárejede rawajlanbaǵan edi."<ref>{{Web deregi|url=http://www.informationweek.com/security/vulnerabilities-and-threats/6-tips-to-secure-webcams-stop-keyloggers/d/d-id/1113012|bet=6 Tips To Secure Webcams, Stop Keyloggers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131230233248/http://www.informationweek.com/security/vulnerabilities-and-threats/6-tips-to-secure-webcams-stop-keyloggers/d/d-id/1113012|arxivsáne=30 December 2013|sáne=10 December 2013|jumıs=Dark Reading}}</ref> === Fizikalıq jaraqat === [[Fayl:Computer_Workstation_Variables.jpg|nobaý|Qaytalanatuǵın deformaciya jaraqatlarınıń aldın alıw ushın kompyuter klaviaturası stollarınıń durıs ergonomikalıq dizaynı zárúr, sebebi bul jaraqatlar waqıt ótiwi menen rawajlanıp, uzaq múddetli mayıplıqqa alıp keliwi múmkin. Izertlewler burın aytılǵan tik poziciya diskiniń distrofiyalıq keselligine alıp keliwi múmkin ekenin hám 45 gradusqa eńkeytilgen turıstıń kóbirek paydalı ekenligin kórsetedi.]] Hár qanday klaviaturanı qollanıw qollar, bilekler, qollar, moyın yamasa arqaǵa awır jaraqat (yaǵnıy, karpal tonnel sindromı yamasa basqa qaytalanatuǵın deformaciya jaraqatı) keltiriwi múmkin.<ref>{{Web deregi|url=https://www.webmd.com/pain-management/carpal-tunnel/how-can-i-prevent-carpal-tunnel-syndrome|bet=How To Prevent Carpal Tunnel Syndrome: 9 Hand & Wrist Exercises|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181114100602/https://www.webmd.com/pain-management/carpal-tunnel/how-can-i-prevent-carpal-tunnel-syndrome|arxivsáne=14 November 2018|qaralǵan sáne=14 November 2018}}</ref> Jaraqat qáwpin hár saattıń ishinde bir neshe ret qısqa úzilisler islep, turıp júrip keliw arqalı azaytıwǵa boladı. Sonday-aq, paydalanıwshılar qollar men bileklerdi artıq paydalanbaw ushın kún dawamında hár qıylı tapsırmalardı orınlawı kerek. Klaviaturada jazıw waqtında adam iyinlerin bosańqıratıp, shıǵanaqların janında uslap turıwı kerek, al klaviatura hám [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]] sozılıwǵa zárúrlik bolmaytuǵınday etip jaylastırılıwı kerek. Orınlıq biyikligi hám klaviatura tartpası bilekler tuwrı bolatuǵınday etip dúzetiliwi kerek, hám bilekler ushqır stol shetlerine tiyip turmawı kerek.<ref>{{Web deregi|url=https://discussions.apple.com/thread/2471321|bet=Sharp Edges on Mac Book Pro|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181114141442/https://discussions.apple.com/thread/2471321|arxivsáne=14 November 2018|qaralǵan sáne=14 November 2018}}</ref> Jazıw waqtında bilek yamasa alaqan tiregishlerin paydalanbaw kerek.<ref>{{Web deregi|url=https://www.ccohs.ca/oshanswers/ergonomics/office/wrist.html|bet=Wrist Rests : OSH Answers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170415012243/https://www.ccohs.ca/oshanswers/ergonomics/office/wrist.html|arxivsáne=15 April 2017|sáne=5 December 2021|qaralǵan sáne=14 November 2018}}</ref> Arnawlı klaviaturalardan baslap, tıshqansha almastırıwshıları hám qálem planshet interfeyslerinen sóylewdi tanıw baǵdarlamalıq támiynatına shekem ayırım beyimlesiwshi texnologiyalar jaraqat qáwpin azaytıwı múmkin. Úzilis baǵdarlamalıq támiynatı paydalanıwshıǵa jiyi-jiyi úzilis etiwdi esletip turadı. Vertikal tıshqansha yamasa djoystik tıshqansha sıyaqlı ádewir ergonomikalıq tıshqanshaǵa ótiw jeńillik beriwi múmkin. Tıshqansha ornına sensorlı taxta yamasa grafikalıq planshet penen stilus qálemin paydalanıw arqalı qollar hám bileklerdegi qaytalanatuǵın deformaciyanı azaytıwǵa boladı.<ref>{{Cite book|title=Complete Computer Hardware|page=165|url=https://books.google.com/books?id=WSYjdR425p4C|quote=wrists should not be rested on sharp table edges. ... Switching .. to using a stylus pen with graphic tablet or a trackpad such as ...}}</ref> == Sonday-aq qarań: == * Klaviaturalı kompyuter - 1980-jıllardıń basında keń tarqalǵan kompyuter túri * Cifrlı qálem * Dvorak * IBM PC klaviaturası * Klaviatura jaylasıwı * Klaviatura qorǵawshısı * Klaviatura texnologiyası * Klaviatura * Maltron * Sanlı klaviatura * Qaplamalı klaviatura * Klaviatura qısqartpaları kestesi * Virtual klaviatura (sensorlı ekran klaviaturası) == Derekler == [[Kategoriya:Programmalıq injiniring]] <references /> __BÖLİDİMÖNDEMEW__ 4z9d4ye8hebcen1etmjgt50p6l4iyc6 Úlgi:Islam dini 10 22579 125320 102601 2025-07-09T06:17:16Z 159.146.12.254 125320 wikitext text/x-wiki {{Sidebar with collapsible lists | name = Islam | pretitle = [[:Kategoriya:Islam|Kategoriya maqalalardıń]] bir bólegi | title = [[Islam]] | image = [[Fayl:Allah3.svg|110px|link=Alla]] | bodystyle = border-collapse:collapse; | basestyle = background-color:#dcf5dc; | listtitlestyle = background:#dcf5dc;padding:0.2em; | liststyle = padding-left:0.2em; padding-right:0.2em; | navbarstyle = padding-right:0.2em; | listclass = hlist | contentstyle = padding-top:0; | expanded = {{{expanded|{{{selected|{{{1|}}}}}}}}} | list1name = beliefs | list1title = [[Iyman (Islam)|Isenimler]] | list1 = [[Alla]]nıń [[Tavhid|jalǵızlıǵı]] {{*}} [[Perishte]]ler {{*}} [[Islamiy muqaddes kitaplar|Muqaddes kitaplar]] {{*}} [[Islamdaǵı payǵambarlar hám xabarshılar|Payǵambarlar]] {{*}} [[Qiyamet kúni]] {{*}} [[Islamda táǵdir|Táǵdir]] | list2name = ámeller | list2title = [[Islamnıń bes shárti|Ámeller]] | list2 = [[Kalimai shahadat|Iyman keltiriw]] {{*}} [[Namaz|Ibádát etiw]] {{*}} [[Zakat|Sadaqa beriw]] {{*}} [[Oraza|Oraza tutıw]] {{*}} [[Haj|Ziyaratqa barıw]] | list3name = tekstler | list3title = {{hlist |[[Islamiy tekstler dizimi|Tekstler]] |[[Islamiy izertlewler|Izertlewler]]}} | list3 = ''[[Quran]]'' {{*}} ''[[Súnnet]]'' (''[[Hádis]]'', ''[[Payǵambar biografiyası|Siyrat]]'') {{*}} ''[[Tafsir]]'' {{*}} ''[[Aqida]]'' {{*}} [[Qisas ul-Anbiyo|''Qisas ul-Anbiyo'' («Payǵambarlar qıssası»)]] {{*}} [[Masnaviy]] (Qosıqlar) {{*}} [[Fiqh|''Fiqh'' (huqıqtanıw)]] {{*}} [[Shariat|''Sháriyat'' (nızam)]] | list4name = tariyx | list4title = [[Islam tariyxı|Tariyx]] | list4 = [[Musılman tariyxınıń waqıt kesteleri|Xronologiya]] {{*}} [[Islamda Muhammed|Muhammed]] {{*}} ''[[Ahl ul-Bayt]]'' {{*}} ''[[Sahoba]]'' {{*}} ''[[Roshidun]]'' {{*}} [[Xalifalıq]] {{*}} [[Imamlar]] {{*}} [[Orta ásirler islam áleminde ilim-pán|Orta ásirler islam ilimi]] {{*}} [[Islamnıń tarqalıwı]] {{*}} [[Muhammedtiń dawamshıları]] | list5name = mádeniyat | list5title = [[Islamiy mádeniyat|Mádeniyat]] hám [[Islam dúnyası|jámiyet]] | list5 = [[Islamiy izertlewler|Alımlar]] {{*}} [[Islamda haywanlar|Haywanlar]] {{*}} [[Islamiy kórkem-óner|Kórkem-óner]] {{*}} [[Futbol assotsiaciyasında Islam|Futbol awqamı]] {{*}} [[Islamiy kalendar|Kalendar]] {{*}} [[Islam hám balalar|Balalar]] {{*}} [[Xatna (súnnet)|Súnnet]] {{*}} [[Islamiy mámleketler|Demografiya]] {{*}} [[Musılman diasporası|Diaspora]] {{*}} [[Firqa]] {{*}} [[Sunniylik]] {{*}} [[Shialıq]] {{*}} [[Islamiy ekonomika|Ekonomika]] {{*}} [[Islamda tálim|Tálim]] {{*}} [[Islam axloqi|Axloq]] {{*}} [[Islamda ruhga egalik qilish hám jinni quvish|Jin quwıw]] {{*}} [[Islam feminizmi|Feminizm]] {{*}} [[Islamiy bayramlar|Bayramlar]] {{*}} [[Islam bank isi hám finansı|Finans]] {{*}} [[Medrese]] {{*}} [[Islamda axloq|Axloqiy táliymatlar]] {{*}} [[Meshit]] {{*}} [[Islamiy muzıka|Muzıka]] {{*}} [[Tasavvuf]] {{*}} [[Islam filosofiyası|Filosofiya]] {{*}} [[Islam sheʼriyati|Sheʼriyat]] {{*}} [[Islam dininiń siyasiy tárepleri|Siyasat]] {{*}} [[Daʼvat|Prozelitizm]] {{*}} [[Islamnıń pánge múnásibeti|Pán]] {{*}} [[Islamda jınsıy baylanıs|Jınsıy baylanıs]] {{*}} [[LGBT hám Islam|LGBT]] {{*}} [[Qullıqqa islamiy kóz-qaraslar|Qullıq]] {{*}} [[Islam hám insaniyat|Jámiyetlik tatıwlıq]] {{*}} [[Islam dininde áyel|hayallar]] | list6name = baylanıslı | list6title = [[:Kategoriya:Islam|Baylanıslı temalar]] | list6 = [[Islamda murtadlıq|Murtadlıq]] {{*}} [[Islamdı sın pikirlew|Sın pikir]] {{*}}[[Muhammedti sın pikirlew|Muhammed]] {{*}}{{*}} [[Qurandı sın pikirlew|Quran]] {{*}} [[Hádisti en jaydırıw|Hádis]] {{*}} [[Islam hám basqa dinler|Basqa dinler]] {{*}} [[Islamizm]] {{*}} [[Islam hám zorlıq|Zorlıq]] {{*}} [[Islamiy terrorizm|terrorizm]] {{*}} [[Islam hám urıs|urıs]] {{*}} [[Islamofobiya]] {{*}} [[Jihod]] {{*}} [[Jihodizm]] {{*}} [[Islam áskeriy yurisprudensiyası|Urıs nızamı]] {{*}} [[Islam sózligi|Sózlik]] | belowclass = plainlist | belowstyle = padding-top:0.1em;font-weight:bold;line-height:1.5em; | below = * {{portal-inline|Islam|size=tiny}} }}<noinclude> {{Hújjet}} </noinclude> oxfpyl869j7xvu2lusylb4e3yw65igj Kogeziya (kompyuter ilimi) 0 22908 125311 103122 2025-07-08T21:45:38Z Bekan88 11311 125311 wikitext text/x-wiki [[Programmalastırıw|Kompyuter programmalastırıwda]], '''kogeziya''' ([[Inglis tili|ingl]]. ''cohesion'') ‒ modul ishindegi elementlerdiń bir-birine qanshelli tiyisli ekenin ańlatadı. Bir mániste, bul klasstıń metodları menen maǵlıwmatları arasındaǵı baylanıstıń kúshin hám sol klass xızmet etetuǵın birlestiriwshi maqset yamasa koncepciyanı ólsheydi. Basqa mániste, bul klasstıń metodları menen maǵlıwmatları arasındaǵı baylanıstıń kúshin ólsheydi.<ref name="Yourdon_1979"/> Kogeziya - bul tártiplik ólshew túri hám ádette "joqarı kogeziya" yamasa "tómen kogeziya" dep táriyiplenedi. Joqarı kogeziyalı moduller ádette maqul kóriledi, óytkeni joqarı kogeziya bekkemlik, isenimlilik, qayta qollanıwǵa jaramlılıq hám túsiniklilik sıyaqlı bir qansha qálegen programmalıq támiynat qásiyetleri menen baylanıslı. Kerisinshe, tómen kogeziya texnikalıq xızmet kórsetiwdiń, testlewdiń, qayta qollanıwdıń yamasa túsiniwdiń qıyınlıǵı sıyaqlı qálemegen qásiyetler menen baylanıslı. Kogeziya kóbinese baylanıs penen salıstırıladı. Joqarı kogeziya kóbinese bos baylanıs penen baylanıslı boladı, hám kerisinshe. Baylanıs hám kogeziyanıń programmalıq ólshemleri 1960-jıllardıń aqırında Larri Konstantin tárepinen Strukturalıq Dizaynnıń bir bólegi retinde oylap tabılǵan, texnikalıq xızmet kórsetiw hám ózgertiw shıǵınların azaytatuǵın "jaqsı" programmalastırıw ámeliyatlarınıń ózgesheliklerine tiykarlanǵan. Strukturalıq Dizayn, kogeziya hám baylanıs Stivens, Mayers hám Konstantinniń (1974) maqalasında hám Yordon hám Konstantinniń (1979) kitabında járiyalanǵan. Sońǵı ekewi keyin [[Programmalıq injiniring|programmalıq támiynat injeneriyasında]] standart terminlerge aylandı.<ref name="Ingeno_2018"/><ref name="Stevens_1974"/><ref name="Yourdon_1979"/> == Joqarı kogeziya == [[Obyektke baǵdarlanǵan programmalastırıw|Obektke baǵdarlanǵan programmalastırıwda]], eger klasska xızmet etetuǵın metodlar kóp tárepleri boyınsha uqsas bolsa, klass joqarı kogeziyaǵa iye dep esaplanadı. Joqarı kogeziyalı sistemada, kodtıń oqıwǵa jaramlılıǵı hám qayta qollanıwǵa jaramlılıǵı artadı, al quramalılıq basqarılatuǵın dárejede saqlanadı.<ref name="Marsic_2012"/> [[Fayl:CouplingVsCohesion.svg|nobaý|Kogeziya]] Kogeziya tómendegi jaǵdaylarda artadı: * Klassta jaylasqan, onıń metodları arqalı kiriletuǵın funkcionallıqlar kóp ulıwmalıqqa iye bolsa. * Metodlar úlken kólemli yamasa baylanıssız maǵlıwmatlar toplamlarınan qashıp, az sanlı baylanıslı háreketlerdi orınlaydı. * Baylanıslı metodlar bir dereklik faylda yamasa basqasha toplanǵan; mısalı, ayırım fayllarda, biraq bir qosımsha direktoriya/papkada. Joqarı kogeziyanıń (yamasa "kúshli kogeziyanıń") artıqmashlıqları: * Az operaciyalar menen moduldiń quramalılıǵın azaytıw. * Sistemanıń texnikalıq xızmet kórsetiwge jaramlılıǵın arttırıw, sebebi tarawdaǵı logikalıq ózgerisler az sanlı modullerge tásir etedi, hám bir moduldegi ózgerisler basqa modullerde az ózgerislerdi talap etedi. * Moduldiń qayta qollanıwǵa jaramlılıǵın arttırıw, sebebi baǵdarlamashılar modul tárepinen usınılǵan kogeziyalı operaciyalar toplamı arasınan ózlerine kerekli komponentti ańsatıraq tabadı. Principte, modul tek bir ǵana atomlıq elementten ibarat bolıp - mısalı, tek bir funkciyaǵa iye bolıp - quramalı kogeziyaǵa iye bola alsa da, ámelde quramalı wazıypalardı bir ǵana ápiwayı element penen ańlatıw múmkin emes. Solay etip, bir elementli modulde wazıypanı orınlaw ushın ya júdá quramalı, yamasa júdá tar hám sonlıqtan basqa moduller menen tıǵız baylanısqan element bar. Demek, kogeziya hám blok quramalılıǵı, hám baylanıs arasında teńsalmaqlastırılǵan. == Kogeziya túrleri == Kogeziya sapalıq ólshem bolıp, derek kodı rubrika járdeminde izertlenip, klassifikaciya anıqlanadı. Kogeziya túrleri, eń jamanınan eń jaqsısına qaray, tómendegishe: ; Tosınnan kogeziya (eń jamanı) : Tosınnan kogeziya - moduldiń bólimleri qálegen túrde toplanǵan jaǵday. Bólimler arasındaǵı jalǵız baylanıs - olardıń birge toplanǵanı (mısalı, "Utilitalar" klassı). Mısal: :: <syntaxhighlight lang="c">/* Toparlar: Funkciya anıqlamaları Bólimler: Hár funkciyadaǵı terminler */ A Moduli { /* r(x) = 5x + 3 funkciyasınıń implementaciyası Funkciyalardı bul túrde toplawdıń hesh qanday ayrıqsha sebebi joq, sonlıqtan moduldiń Tosınnan Kogeziyaǵa iye ekenligi aytıladı. */ r(x) = a(x) + b(x) a(x) = 2x + 1 b(x) = 3x + 2 } </syntaxhighlight> ; Logikalıq kogeziya : Logikalıq kogeziya - moduldiń bólimleri tábiyatı boyınsha hár túrli bolsa da, logikalıq jaqtan bir nárseni islew ushın gruppalastırılǵan jaǵday (mısalı, barlıq [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]] hám klaviatura kirgiziwin basqarıw proceduraların toplaw yamasa MVC úlgisinde barlıq modellerdi, kórinislerdi hám basqarıwshılardı ayırım papkalarda jámlestiriw). ; Waqıtlıq kogeziya : Waqıtlıq kogeziya - moduldiń bólimleri olardıń qayta islenetuǵın waqtına qaray gruppalastırılǵan jaǵday. Bólimler baǵdarlama orınlanıwınıń belgili bir waqtında qayta islenedi (mısalı, qátelik júz bergennen keyin shaqırılatuǵın, ashıq fayllardı jabatuǵın, qátelik jurnalın jaratıwshı hám paydalanıwshıǵa xabar beretuǵın funkciya). ; Proceduralıq kogeziya : Proceduralıq kogeziya - moduldiń bólimleri bárhama belgili bir orınlanıw izbe-izligin gózlegeni ushın gruppalastırılǵan jaǵday (mısalı, fayl ruqsatnamaların tekseretuǵın, sońınan fayldı ashatuǵın funkciya). ; Kommunikaciyalıq/informaciyalıq kogeziya : Kommunikaciyalıq kogeziya - moduldiń bólimleri bir maǵlıwmat ústinde islegeni ushın gruppalastırılǵan jaǵday (mısalı, informaciyanıń bir jazbası ústinde isleytuǵın modul). ; Izbe-iz kogeziya : Izbe-iz kogeziya - moduldiń bólimleri konveyer sıyaqlı bir bólimniń shıǵısı ekinshi bólimniń kirisine aylanǵanı ushın gruppalastırılǵan jaǵday (mısalı, fayldan maǵlıwmat oqıytuǵın hám sol maǵlıwmattı qayta isleytuǵın funkciya). ; Funkcionallıq kogeziya (eń jaqsısı) : Funkcionallıq kogeziya - moduldiń bólimleri hámmesi moduldiń bir anıq belgilengen wazıypasın orınlawǵa úles qosqanı ushın gruppalastırılǵan jaǵday (mısalı, XML qatarınıń leksikalıq analizi). Mısalı: :: <syntaxhighlight lang="c">/* Toparlar: Funkciya anıqlamaları Bólimler: Hár bir funkciyadaǵı terminler */ A Moduli { /* Arifmetikalıq ámellerdiń ámelge asırılıwı Bul modul funkcionallıq kogeziyaǵa iye dep esaplanadı, sebebi onda ápiwayı arifmetikalıq ámellerdi gruppalastırıw maqseti bar. */ a(x, y) = x + y b(x, y) = x * y } B Moduli { /* B Moduli: r(x) = 5x + 3 ni ámelge asıradı Bul modul atomlıq kogeziyaǵa iye dep aytıwǵa boladı. Pútkil sistema (A hám B Modulleri bólimler sıpatında) funkcionallıq kogeziyaǵa iye dep te aytıwǵa boladı, sebebi onıń bólimleriniń ekewi de ózine tán ayrıqsha maqsetlerge iye. */ r(x) = [A Moduli].a([A Moduli].b(5, x), 3) } </syntaxhighlight> ; Ájayıp kogeziya (atomlıq) : Mısal. :: <syntaxhighlight lang="c">/* Toparlar: Funkciya anıqlamaları Bólimler: Hár bir funkciyadaǵı terminler */ A Moduli { /* r(x) = 2x + 1 + 3x + 2 niń ámelge asırılıwı Bul ájayıp kogeziyaǵa iye dep esaplanadı, sebebi onı bunnan artıq qısqartıw múmkin emes. */ r(x) = 2x + 1 + 3x + 2 } </syntaxhighlight> Kogeziya dárejelendiriw túrindegi shkala bolsa da, bul dárejeler kogeziyanıń turaqlı jaqsılanıwın kórsetpeydi. Larri Konstantin, Edvard Yordon hám Stiv Makkonnelldiń izertlewleri kórsetkenindey, kogeziyanıń birinshi eki túri tómen sapalı, kommunikaciyalıq hám izbe-iz kogeziya júdá jaqsı, al funkcionallıq kogeziya bolsa eń joqarı sapalı bolıp esaplanadı.<ref name="McConnell"/> == Derekler == {{reflist|refs= <ref name="Ingeno_2018">{{cite book |author-last=Ingeno |author-first=Joseph |title=Software Architect's Handbook |publisher=[[Packt Publishing]] |date=2018 |pages=175 |isbn=978-178862406-0}}</ref> <ref name="Stevens_1974">{{Cite journal |doi=10.1147/sj.132.0115 |title=Structured design |journal=[[IBM Systems Journal]] |volume=13 |issue=2 |pages=115–139 |date=June 1974 |author-last1=Stevens |author-first1=Wayne P. |author-link1=Wayne Stevens (software engineer) |author-last2=Myers |author-first2=Glenford J. |author-link2=Glenford J. Myers |author-last3=Constantine |author-first3=Larry LeRoy |author-link3=Larry LeRoy Constantine}}</ref> <ref name="Yourdon_1979">{{Cite book |title=Structured Design: Fundamentals of a Discipline of Computer Program and Systems Design |author-last1=Yourdon |author-first1=Edward |author-link1=Edward Yourdon |author-last2=Constantine |author-first2=Larry LeRoy |author-link2=Larry LeRoy Constantine |date=1979 |orig-year=1975 |publisher=Yourdon Press |isbn=978-0-13-854471-3 |bibcode=1979sdfd.book.....Y}}</ref> <ref name="Marsic_2012">{{cite book |author-last=Marsic |author-first=Ivan |date=2012 |title=Software Engineering |publisher=[[Rutgers University]]}}</ref> <ref name="McConnell">{{cite book |author-first=Steve |author-last=McConnell |author-link=Steve McConnell |title=Code Complete |title-link=Code Complete |edition=2 |date=June 2004 |orig-year=1993 |isbn=978-0-7356-1967-8 |pages=[https://archive.org/details/codecomplete0000mcco/page/168 168-171] |publisher=Pearson Education }}</ref> }} [[Kategoriya:Programmalıq támiynat arxitekturası]] 8tnvx9zpwcbrgexxcu7zfol1d8hhf16 Komanda qatarı interfeysi 0 22911 125312 103171 2025-07-08T21:46:01Z Bekan88 11311 125312 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Linux_command-line._Bash._GNOME_Terminal._screenshot.png|nobaý|300x300 nükte|GNOME Terminal 3, Fedora 15 te úlgi Bash sessiyasınıń skrinshotı]] [[Fayl:Windows_PowerShell_1.0_PD.png|nobaý|317x317 nükte|Windows Vista da islep atırǵan Windows PowerShell 1.0 diń skrinshotı]] '''Komanda qatarı interfeysi''' yamasa '''CLI''' ([[Inglis tili|ingl]]. ''Command-line interface'') ‒ bul komanda qatarları dep atalatuǵın tekst qatarların kirgiziw arqalı [[Kompyuter programması|kompyuter baǵdarlaması]] menen óz-ara tásir etiw usılı. Komanda qatarı interfeysleri 1960-jıllardıń ortasında kompyuter terminallarında payda boldı hám perfokartalar menen qollanılatuǵın interaktiv emes rejimge qaraǵanda interaktiv hám [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshıǵa]] qolaylıraq alternativa retinde payda boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.contentstack.com/blog/tech-talk/the-evolution-of-command-line-interface-cli-a-historical-insight|bet=The evolution of command line interface (CLI): A historical insight {{!}} Contentstack|til=en|jumıs=www.contentstack.com|qaralǵan sáne=2025-01-28}}</ref> Búgingi kúnde kópshilik kompyuter paydalanıwshıları CLI ornına grafikalıq paydalanıwshı interfeyslerine ("GUI") isenedi. Biraq, kóp baǵdarlamalar hám [[operaciyalıq sistema]] utilitaları GUI ge iye emes hám CLI arqalı qollanılıwǵa arnalǵan. CLI haqqında biliw skriptler jazıw arqalı baǵdarlamalardı avtomatlastırıw ushın da paydalı. Avtomatlastırıw tek ǵana grafikalıq interfeyslerge qaraǵanda CLI ge iye baǵdarlamalar ushın ashıq opciya bolıp tabıladı, óytkeni kóp jeke komandalardı skriptler dep atalatuǵın bir fayllarǵa birlestiriwge boladı. Óz aldına baǵdarlamalar retinde orınlanatuǵın skriptler óz ishine alǵan CLI komandalar toparın bir waqıtta bir komandalar toplamı sıpatında orınlawǵa múmkinshilik beredi. CLI ler komanda qatarı interpretatorları yamasa komanda qatarı processorları arqalı múmkin boladı, bular komanda qatarların oqıytuǵın hám komandalardı orınlaytuǵın baǵdarlamalar. CLI ge alternativalar - bul GUI ler (ásirese [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]] kórsetkishi bar stol metaforaları, mısalı [[Microsoft Windows]]), tekstke tiykarlanǵan paydalanıwshı interfeys menyuleri (mısalı DOS Shell hám IBM AIX SMIT) hám klavishler kombinaciyaları. == Grafikalıq paydalanıwshı interfeysi menen salıstırıw == [[Fayl:Gem_11_Desktop.png|nobaý|250x250 nükte|Belgiler hám aynalar menen [[grafikalıq paydalanıwshı interfeysi]] (GEM 1.1 Stol)]] [[Grafikalıq paydalanıwshı interfeysi|Grafikalıq paydalanıwshı interfeysine]] salıstırǵanda, komanda qatarı interfeysin ámelge asırıw ushın az sistema resursları talap etiledi. Komandalar ushın opciyalar hár bir komanda qatarında bir neshe háripler menen berilgenlikten, tájiriybeli paydalanıwshı kóbinese opciyalarǵa kiriwdi ańsatıraq tabadı. Qaytalanatuǵın tapsırmalardı avtomatlastırıw qatarlardı redakciyalaw hám jiyi qollanılatuǵın izbe-izliklerdi saqlaw ushın tariyx mexanizmleri arqalı ápiwayılastırıladı; bul parametrler hám ózgermeli opciyalardı qabıl ete alatuǵın skript tiline keńeytiliwi múmkin. Komanda qatarı tariyxı saqlanıwı múmkin, bul komandalardı qayta kóriw yamasa qaytalawǵa múmkinshilik beredi. Komanda qatarı sisteması paydalanıwshınıń paydalanıwı ushın qaǵaz yamasa onlayn qollanbalardı talap etiwi múmkin, biraq kóbinese járdem opciyası komandanıń opciyalarınıń qısqasha sholıwın beredi. Komanda qatarı ortalıǵı GUI de tabılatuǵın hár qıylı shriftler yamasa keńeytilgen redaktorlaw aynaları sıyaqlı grafikalıq jaqsılanıwlardı bermewi múmkin. Jańa paydalanıwshı ushın, qollanbalarǵa baylanıspastan, [[Grafikalıq paydalanıwshı interfeysi|grafikalıq paydalanıwshı interfeysiniń]] belgileri hám ashılmalı menyulerine salıstırǵanda, barlıq komandalar hám bar bolǵan opciyalar menen tanısıw qıyın bolıwı múmkin. == Túrleri == === Operaciyalıq sistema komanda qatarı interfeysleri === Operaciyalıq sistema (OS) komanda qatarı interfeysleri ádette operaciyalıq sistema menen birge beriletuǵın ayrıqsha baǵdarlamalar bolıp tabıladı. Bunday tekst interfeysin ámelge asıratuǵın baǵdarlama kóbinese komanda qatarı interpretatorı, komanda processorı yamasa shell dep ataladı. Komanda qatarı interpretatorlarına mısallar: Nushell, DEC kompaniyasınıń OpenVMS hám RSX-11 degi DIGITAL Command Language (DCL), hár túrli Unix shelleri (sh, ksh, csh, tcsh, zsh, Bash hám t.b.), CP/M niń CCP si, DOS tıń COMMAND.COM ı, sonday-aq OS/2 hám Windows tıń CMD.EXE baǵdarlamaları, sońǵı toparlar kóbinese DEC kompaniyasınıń RSX-11 hám RSTS CLI lerine tiykarlanǵan. Kópshilik operaciyalıq sistemalarda standart shell baǵdarlamasın basqa alternativalar menen almastırıw múmkin; mısallar qatarına DOS ushın 4DOS, OS/2 ushın 4OS2 hám Windows ushın 4NT / Take Command kiredi. Geyde "shell" termini komandalıq qatar interpretatorın táriyiplew ushın qollanılsa da, qatań túrde aytqanda, shell tolıq grafikalıq baǵdarlanǵanlardı da óz ishine alıp, paydalanıwshı interfeysin quraytuǵın hár qanday programma bolıwı múmkin. Mısalı, standart Windows GUI - bul WIN.INI konfiguraciya faylındaǵı SHELL=EXPLORER.EXE qatarı menen anıqlanǵan EXPLORER.EXE atlı shell programması. Bul programmalar shell bolsa da, CLI (komanda qatar interfeysi) emes. === Qosımsha komanda qatar interfeysleri === [[Fayl:GNUOctave430.png|nobaý|250x250 nükte|GNU Octave programmasınıń komanda qatar interfeysi bar GUI]] Qosımsha programmalar (ámeliyat sistemalarınan ayırmashılıǵı) da komanda qatar interfeyslerine iye bolıwı múmkin. Qosımsha programması tómendegi úsh tiykarǵı komanda qatar interfeys mexanizmleriniń hesh birin, hár qanday yamasa hámmesin qollay aladı: * Parametrler: Kópshilik komandalıq qatar interfeysleri programma isletilgende oǵan qosımsha informaciya jiberiw usılın qollaydı. * Interaktiv komandalıq qatar sessiyaları: Isletilgennen keyin, programma operatorǵa komandalardı engiziw ushın ǵárezsiz usıl usınıwı múmkin. * Processler aralıq baylanıs: Kópshilik operaciyalıq sistemaları processler aralıq baylanıs usılların qollaydı (mısalı, standart aǵımlar yamasa atalǵan qubırlar). Klient processlerinen komanda qatarlar usı usıllardıń biri arqalı CLI programmasına qayta baǵdarlanıwı múmkin. Geypara qollanbalar CLI di qollap, paydalanıwshıǵa ózleriniń soraw belgisin kórsetedi hám komandalıq qatarlardı qabıl etedi. Basqa programmalar CLI di de, GUI di de qollaydı. Geybir jaǵdaylarda, GUI ápiwayı túrde bólek CLI orınlanbalı faylı ushın qabıq bolıp tabıladı. Basqa jaǵdaylarda, programma GUI ge alternativ retinde CLI di qosımsha usınıwı múmkin. CLI ler hám GUI ler kóbinese hár qıylı funkcionallıqtı qollaydı. Mısalı, san analizi kompyuter programması [[MATLAB]] tıń barlıq múmkinshilikleri CLI arqalı qoljetimli, al MATLAB GUI múmkinshiliklerdiń tek kishi toplamın kórsetedi. 1975-jılǵı Colossal Cave Adventure oyınında paydalanıwshı úńgir sistemasın izertlew ushın CLI arqalı bir yamasa eki sóz engizedi. == Tariyxı == Komanda qatarı interfeysi teleprinter (TTY) mashinaları arqalı adamlar tárepinen alıp barılǵan baylanıs formasınan rawajlandı. Geyde bular teleks arqalı buyrıq yaki tastıyıqlaw jiberiwdi óz ishine aladı. Dáslepki kompyuter sistemaları kóbinese operator menen óz-ara tásirlesiw quralları retinde teleprinterdi paydalanǵan. Mexanikalıq teleprinter "shiyshe TTY", teleprinterdi imitaciyalawshı klaviatura hám ekran menen almastırıldı. "Aqıllı" terminallar pútkil ekranda kursordıń júriwi yaki kompyuterge jiberiw ushın terminaldaǵı maǵlıwmatlardı jergilikli redakciyalaw sıyaqlı qosımsha funkciyalarǵa ruqsat etti. Mikrokompyuter revolyuciyası dástúrli – minikompyuter + terminallar – waqıt bólisiw arxitekturasın almastırǵanda, apparatlıq terminallar terminal emulyatorları – JK-nıń seriyalıq portları arqalı jiberilgen terminal signalların tártiplewshi JK baǵdarlamalıq támiynatı menen almastırıldı. Bular ádette shólkemniń jańa JK-ların olardıń bar minikompyuterleri yaki meynfreym kompyuterleri menen baylanıstırıw yaki JK-dan JK-ǵa baylanıstırıw ushın paydalanıldı. Bul JK-lardıń ayırımları Byulleten Taqtası Sisteması baǵdarlamalıq támiynatın isletken. Dáslepki operaciyalıq sistema CLI-leri rezident monitor baǵdarlamalarınıń bir bólegi retinde ámelge asırıldı hám ańsat almastırıla almadı. Almastırılatuǵın komponent retinde shelldiń birinshi ámelge asırılıwı Multics waqıt bólisiw [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemasınıń]] bir bólegi boldı. 1964-jılı MIT Esaplaw Orayınıń xızmetkeri Lui Puzin argument almastırıwǵa ruqsat ete otırıp, buyrıq skriptlerin orınlaw ushın RUNCOM quralların islep shıqtı. Puzin baǵdarlamalastırıw tili sıyaqlı buyrıqlardı paydalanıw texnikasın súwretlew ushın shell terminin oylap taptı hám Multics operaciyalıq sistemasında ideyanı qalay ámelge asırıw haqqında maqala jazdı. Puzin 1965-jılı ózi tuwılǵan Franciyasına qaytıp keldi hám birinshi Multics shelli Glenda Shreder tárepinen islep shıǵıldı. [[Fayl:Version_7_UNIX_SIMH_PDP11_Kernels_Shell.png|nobaý|250x250 nükte|7-versiya Unix-tegi Born shelliniń óz-ara tásirlesiwi]] Birinshi Unix shelli, V6 shelli, 1971-jılı Bell Labsta Ken Tompson tárepinen islep shıǵıldı hám Shrederdiń Multics shellinen úlgi alındı. Born shelli 1977-jılı V6 shelliniń ornına kirgizildi. Ol óz-ara tásirlesiwshi buyrıq tártiplewshisi retinde paydalanılsa da, ol skript tili retinde de mólsherlengen hám ádette strukturalıq baǵdarlamalardı islep shıǵarıw ushın esaplanatuǵın funkciyalardıń kóplerin óz ishine aladı. Born shelli KornShell (ksh), Almquist shell (ash) hám belgili Born-qayta shelli (yaki Bash) rawajlanıwına alıp keldi. Dáslepki mikrokompyuterlerdiń ózleri CP/M, DOS yaki AppleSoft BASIC sıyaqlı komanda qatarı interfeysine tiykarlanǵan edi. 1980-jıllar hám 1990-jıllarda Apple Macintosh hám JKlarda [[Microsoft Windows|Microsoft Windowstıń]] kirgiziliwi komanda qatarı interfeysiniń [[Grafikalıq paydalanıwshı interfeysi|Grafikalıq Paydalanıwshı Interfeysi]] menen almastırılǵan tiykarǵı paydalanıwshı interfeysi retinde kórildi.<ref>{{Web deregi|url=https://kartsci.org/kocomu/computer-history/graphical-user-interface-history/|bet=Graphical User Interface History|til=en-US|jumıs=KASS|qaralǵan sáne=2024-03-24}}</ref> Komanda qatarı sistema administratorları hám sistema administraciyası, [[Programmalastırıw|kompyuter baǵdarlamalastırıw]] hám paketli islew ushın basqa aldınǵı paydalanıwshılar tárepinen kóbinese paydalanılatuǵın alternativ paydalanıwshı interfeysi retinde bar bolıp qaldı. 2006-jıldıń noyabr ayında [[Microsoft]] Windows PowerShell-diń 1.0 versiyasın (burınǵı kod atı Monad) shıǵardı, ol dástúrli Unix shellleriniń funkciyaların olardıń menshikli obektke baǵdarlanǵan .NET Framework-i menen birlestirdi. MinGW hám Cygwin Windows ushın Unix-qa uqsas CLI-di usınatuǵın [[Ashıq kodlı programmalıq támiynat|ashıq kodlı]] paketler. Microsoft MKS Inc.-nıń ksh ámelge asırılıwın MKS Korn shell-di Windows ushın UNIX ushın Xızmetleri qosımshası arqalı támiyinleydi. 2001-jıldan baslap Macintosh operaciyalıq sisteması macOS Darwin dep atalatuǵın Unix-qa uqsas operaciyalıq sistemasına tiykarlanǵan.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=K8vUkpOXhN4C&dq=macos+was+based+on+darwin&pg=PR7|title=Mac OS X Internals: A Systems Approach|language=en}}</ref> Bul kompyuterlerde paydalanıwshılar Qosımshalar papkasınıń Utilitalar pod-papkasında tabılatuǵın Terminal dep atalatuǵın terminal emulyator baǵdarlamasın isletiw arqalı yaki ssh arqalı mashinaǵa alıstan kiriw arqalı Unix-qa uqsas buyrıq qatarı interfeysine kire aladı. Z shell macOS ushın ádepki shell bolıp tabıladı; Bash, tcsh hám KornShell de támiyinlengen. macOS Catalina-ǵa shekem Bash ádepki shell edi. == Qollanılıwı == Keń (yamasa erkin) opciyalar diapazonı menen birge úlken komandalar yaki sorawlar sózligi bolǵanda, taza GUI-ge qaraǵanda tekst retinde tezirek kirgiziliwi múmkin bolǵan jaǵdaylarda CLI paydalanıladı. Bul ádette operaciyalıq sistema komanda shelllerinde boladı. CLI-ler [[Grafikalıq paydalanıwshı interfeysi|grafikalıq paydalanıwshı interfeysin]] qollap-quwatlaw ushın jetkilikli resursları bolmaǵan sistemalar tárepinen de paydalanıladı. Ayırım kompyuter tili sistemaları ([[Python (Programmalastırıw tili)|Python]],<ref>{{Web deregi|url=https://docs.python.org/3/using/cmdline.html|bet=1. Command line and environment|til=en|jumıs=Python documentation|qaralǵan sáne=2024-08-05}}</ref> Forth, LISP, Rexx hám BASIC-tıń kóp dialektleri sıyaqlı) kodtı tez bahalawǵa ruqsat etiw ushın óz-ara tásirlesiwshi komanda qatarı rejimin támiyinleydi. CLI-ler kóbinese baǵdarlamashılar hám sistema administratorları, injenerlik hám ilimiy ortalıqlarda hám texnikalıq jaqtan aldınǵı jeke kompyuter paydalanıwshıları tárepinen paydalanıladı.<ref>{{Web deregi|url=https://aws.amazon.com/what-is/cli/#:~:text=You%20can%20use%20a%20command,benefit%20from%20using%20the%20CLI.|bet=What is a CLI? - Command Line Interface Explained - AWS|til=en-US|jumıs=Amazon Web Services, Inc.|qaralǵan sáne=2025-01-28}}</ref> CLI-ler kózi ázzi insanlar arasında da keń tarqalǵan, sebebi komandalar hám juwaplar jańalanıwshı Brayl displeyleri arqalı kórsetiliwi múmkin. == Shell CLI-diń anatomiyası == Komanda qatarı interfeysiniń ulıwma úlgisi: Prompt command param1 param2 param3 … paramN * Prompt — paydalanıwshı ushın kontekst támiyinlew ushın baǵdarlama tárepinen islep shıǵarıladı. * Komanda — paydalanıwshı tárepinen támiyinlenedi. Komandalar ádette eki klasstıń biri boladı: *# Ishki komandalar komanda qatarı tártiplewshisi tárepinen tanıladı hám islep shıǵarıladı. Ishki komandalar sonday-aq ornatılǵan komandalar dep ataladı.<ref>{{Web deregi|url=https://linuxhandbook.com/shell-builtin-commands/|bet=Shell Built-in Commands List|sáne=2023-07-05|til=en|jumıs=Linux Handbook|qaralǵan sáne=2024-08-05}}</ref> *# Sırtqı komandalar ayırım orınlanatuǵın fayllarda tabılatuǵın orınlanatuǵın fayllardı isletedi. Komanda qatarı tártiplewshisi sırtqı komandaǵa sáykes keletuǵın atawları bar orınlanatuǵın fayllardı izleydi.<ref>{{Web deregi|url=https://opensource.com/article/17/6/set-path-linux|bet=How to set your $PATH variable in Linux {{!}} Opensource.com|avtor=B|at=Jason|til=en|jumıs=opensource.com|qaralǵan sáne=2024-08-05}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://learn.microsoft.com/en-us/windows-server/administration/windows-commands/path|bet=path|avtor=JasonGerend|sáne=2023-02-03|til=en-us|jumıs=learn.microsoft.com|qaralǵan sáne=2024-08-05}}</ref> * param1 …paramN — paydalanıwshı tárepinen támiyinlengen parametrler. Parametrlerdiń formatı hám mánisi komandaǵa baylanıslı. Sırtqı komandalar jaǵdayında parametrlerdiń mánleri OS tárepinen isletilgende baǵdarlamaǵa jetkiziledi. Parametrler argumentler yaki opciyalar bolıwı múmkin. Bul formatta komanda qatarı elementleri arasındaǵı delimiterler bos orın belgileri hám qatar aqırı delimiterı jańa qatar delimiterı bolıp tabıladı. Bul keń tarqalǵan (biraq universal emes) konvenciya. CLI ádette [[Sintaksis (programmalastırıw tilleri)|sintaksis]] hám semantikadan turadı dep esaplanıwı múmkin. Sintaksis barlıq komandalar ámel etiwi kerek bolǵan grammatika bolıp tabıladı. [[Operaciyalıq sistema|Operaciyalıq sistemalar]] jaǵdayında DOS hám [[Unix]] hár biri barlıq komandalar ámel etiwi kerek bolǵan óz qaǵıydalar jıynaǵın belgileydi. Ornatılǵan sistemalar jaǵdayında Nortel, Juniper Networks yaki Cisco Systems sıyaqlı hár bir satıwshı óz menshikli qaǵıydalar jıynaǵın belgileydi. Bul qaǵıydalar sonday-aq paydalanıwshınıń komandalar sisteması arqalı qalay alıp barılatuǵının belgileydi. Semantika qanday operaciyalardıń múmkin ekenligin, bul operaciyalar qanday maǵlıwmatlarda orınlanıwı múmkinligin hám grammatika bul operaciyalar hám maǵlıwmatlardı qalay kórsetedi – sintaksistegi simvolikalıq mánisti belgileydi. Eki túrli CLI sintaksis yamasa semantika boyınsha kelisiwi múmkin, biraq olar ekewi boyınsha da keliskende ǵana paydalanıwshılar hesh nárse úyreniw talap etilmesten eki CLI-di de paydalanıwǵa ruqsat etiw, sonday-aq skriptlerdi qayta paydalanıwǵa ruqsat etiw ushın jetkilikli dárejede uqsas dep esaplanıwı múmkin. Ápiwayı CLI (komanda qatarı interfeysi) soraw belgisin kórsetedi, paydalanıwshı tárepinen Enter túymesi menen juwmaqlanǵan terilgen komandalıq qatardı qabıl etedi, sonnan keyin kórsetilgen komandanı orınlaydı hám nátiyjeler yamasa qáte xabarlarınıń tekstlik kórinisin usınadı. Rawajlanǵan CLI ler komandanı orınlawdan aldın komandalıq qatardı tekseredi, interpretaciyalaydı hám parametrlerin keńeytedi, sonday-aq qálegen jaǵdayda onıń shıǵısın qamtıp aladı yamasa qayta baǵdarlaydı. GUI degi túyme yamasa menyu elementinen ayırmashılıǵı, komandalıq qatar ádette ózin-ózi hújjetlestiredi,<ref>{{Web deregi|url=https://tutorials.cloudfoundry.org/cf4devs/getting-started/cli/#:~:text=Documentation,the%20most%20frequently%20used%20commands|bet=Command Line Interface (CLI)|jumıs=tutorials.cloudfoundry.org|qaralǵan sáne=2025-01-28}}</ref> paydalanıwshı neni isletiwdi qáleytuǵının anıq aytadı. Sonıń menen bir qatarda, komandalıq qatarlar ádette nátiyjelerdi ózlestiriw ushın ózgertiliwi múmkin bolǵan kóplegen standart mánislerdi óz ishine aladı. Paydalı komandalıq qatarlardı tolıq komandaǵa wákillik etetuǵın háriplik qatar yamasa teń atama (alias) tayınlaw arqalı saqlaw múmkin, yamasa bir neshe komandalardı, mısalı, programmanı kompilyaciyalaw, ornatıw hám isletiw sıyaqlı quramalıraq izbe-izlikti orınlaw ushın birlestiriw múmkin, sóytip komandalıq procedura yaki skript dep atalatuǵın bir birlik dúziwge boladı, onnan keyin onıń ózine komanda sıpatında qatnasıwǵa boladı. Bul artıqmashlıqlar paydalanıwshı quramalı komanda yamasa komandalar izbe-izligin tek bir ret oylap tabıwı kerek degendi ańlatadı, sebebi olardı saqlawǵa boladı, qayta qollanıw ushın. CLI shell ge berilgen komandalar kóbinese tómendegi formalardıń birinde boladı: * <code>doSomething how toFiles</code> * <code>doSomething how sourceFile destinationFile</code> * <code>doSomething how < inputFile > outputFile</code> * <code>doSomething how | doSomething how | doSomething how > outputFile</code> Bunda doSomething tásirde feyil, how ráwish (mısalı, komanda tolıq maǵlıwmatlı yamasa tınısh orınlanıwı kerek pe) hám toFiles komanda tásir etiwi kerek bolǵan obekt yamasa obektler (ádette bir yamasa bir neshe fayllar). Úshinshi mısaldaǵı > qayta baǵdarlaw operatorı bolıp, komanda-qatar interpretatorına komandanıń shıǵısın óziniń standart shıǵısına (ekranǵa) emes, atı atalǵan faylǵa jiberiwdi buyıradı. Bul fayldıń ústinen jazadı. >> di qollanıw shıǵıstı qayta baǵdarlaydı hám onı faylǵa qosadı. Basqa qayta baǵdarlaw operatorı - vertikal sızıq (|), ol bir komandanıń shıǵısı kelesi komandanıń kirisine aynalatuǵın qubır dúzedi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.oreilly.com/library/view/learning-the-bash/1565923472/|bet=Learning the bash Shell, Second Edition [Book]|til=en|jumıs=www.oreilly.com|qaralǵan sáne=2024-08-05}}</ref> === CLI hám resurslardı qorǵaw === PATH ámeliyat sisteması ózgeriwshisinde payda bolatuǵın jollardı ózgertiw arqalı ashıq komandalar toplamın ózgertiwge boladı. Unix tiykarında komandalar orınlanatuǵın fayllar retinde belgileniwi kerek. Jol ózgeriwshisindegi kataloglar berilgen tártipte izlenedi. Joldı qayta tártiplew arqalı, bir adam standart tártip qarama-qarsı bolǵan jaǵdayda, mısalı, \OS2\E.EXE ornına \OS2\MDOS\E.EXE ni islete aladı. Orınlanıwshı fayllardıń atın ózgertiw de isleydi: adamlar kóbinese ózleriniń súyikli redaktorın EDIT dep qayta ataydı. Komanda qatarı ashıq komandalardı sheklewge múmkinshilik beredi, mısalı, rawajlanǵan ishki komandalarǵa kiriwdi. Windows CMD.EXE bunı isleydi. Kóbinese, shareware programmaları komandalar diapazonın shekleydi, soraw belgisinen "siziń administratorıńız toplam fayllardı isletiwdi óshirdi" degen komandanı shıǵarıwdı qosqanda. Tarmaq marshrutizatorlarındaǵılar sıyaqlı geybir CLI lerdiń rejimler ierarxiyası bar bolıp, hár bir rejimde komandalardıń hár qıylı toplamı qollanıladı. Komandalar toplamı qáwipsizlik, sistema, interfeys hám t.b. menen baylanısı boyınsha toplanǵan. Bul sistemalarda paydalanıwshı bir qatar sub-rejimler arqalı ótiwi múmkin. Mısalı, eger CLI de interface hám system dep atalatuǵın eki rejim bolsa, paydalanıwshı interface komandasın interfeys rejimine kiriw ushın qollanıwı múmkin. Bul noqatta, sistema rejiminen komandalar paydalanıwshı interfeys rejiminen shıqpaǵansha hám sistema rejimine kirmegenshe ashıq bolmawı múmkin. == Derekler == [[Kategoriya:Programmalıq támiynat arxitekturası]] <references /> __BÖLİDİMÖNDEMEW__ 5utkpnk8wc6xa0bpvykkk05ihi9mn9e Grafikalıq paydalanıwshı interfeysi 0 22931 125305 110486 2025-07-08T21:40:12Z Bekan88 11311 125305 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Example_of_a_GUI.png|nobaý|240x240 nükte|Hár túrli elementlerdi kórsetetuǵın grafikalıq paydalanıwshı interfeysi (GUI): radio túymeleri, belgilew qutıları hám basqa elementler]] '''Grafikalıq paydalanıwshı interfeysi''' yamasa '''GUI''' ([[Inglis tili|ingl]]. ''graphical user interface'') ‒ [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılarǵa]] [[Grafika|grafikalıq]] belgiler hám qosımsha belgilew sıyaqlı vizual indikatorlar arqalı elektron qurılmalar menen óz-ara baylanısqa shıǵıwǵa múmkinshilik beretuǵın [[Paydalanıwshı interfeysi|paydalanıwshı interfeysiniń]] bir túri. Kóplegen qollanbalarda GUI-ler terilgen komanda belgilerine yamasa tekst navigaciyasına tiykarlanǵan tekst tiykarındaǵı UI-ler ornına qollanıladı. GUI-ler [[Komanda qatarı interfeysi|komanda qatarı interfeysleriniń]] (CLI) úyreniwi qıyın dep esaplanǵanlıǵı sebepli jaratılǵan,<ref name="computerhope.com">{{Web deregi|url=https://www.computerhope.com/issues/ch000619.htm|bet=Command line vs. GUI|til=en|jumıs=Computer Hope|qaralǵan sáne=2020-04-03}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://learn.microsoft.com/en-us/archive/blogs/mscom/the-gui-versus-the-command-line-which-is-better-part-1|bet=The GUI versus the Command Line: Which is better? (Part 1)|sáne=2007-03-12|jumıs=[[Microsoft Learn]]|qaralǵan sáne=2024-01-30}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://learn.microsoft.com/en-us/archive/blogs/mscom/the-gui-versus-the-command-line-which-is-better-part-2|bet=The GUI versus the Command Line: Which is better? (Part 2)|sáne=2007-03-26|jumıs=[[Microsoft Learn]]|qaralǵan sáne=2024-01-30}}</ref> sebebi CLI-ler [[Kompyuter klaviaturası|kompyuter klaviaturasında]] komandalardı teriwdi talap etedi. GUI-degi háreketler ádette grafikalıq elementlerdi tikkeley basqarıw arqalı orınlanadı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.sciencedaily.com/terms/graphical_user_interface.htm|bet=Graphical user interface|til=en|jumıs=ScienceDaily|qaralǵan sáne=2019-05-09}}</ref> Kompyuterlerden tısqarı, GUI-ler kóplegen qol qurılmalarında qollanıladı, mısalı MP3 pleerler, portativ media pleerler, oyın qurılmaları, [[Smartfon|smartfonlar]] hám kishi úy-jay, keńse hám óndiris basqarıw qurılmaları. GUI termini ádette basqa tómen displey ajıratımlılıǵı bar [[Paydalanıwshı interfeysi|interfeys]] túrlerine qollanılmaydı, mısalı, video oyınlarǵa (onda head-up displeyleri (HUD) artıq kóriledi)<ref>{{Web deregi|url=http://www.gamasutra.com/features/20060203/wilson_01.shtml|bet=Off with Their HUDs!: Rethinking the Heads-Up Display in Console Game Design|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100119031340/http://www.gamasutra.com/features/20060203/wilson_01.shtml|arxivsáne=January 19, 2010|avtor=Greg Wilson|jıl=2006|jumıs=[[Gamasutra]]|qaralǵan sáne=February 14, 2006}}</ref> yamasa kólemli displeyler sıyaqlı tegis ekranlardı óz ishine almaydı,<ref>{{Web deregi|url=http://www.linfo.org/gui.html|bet=GUI definition|sáne=October 1, 2004|jumıs=Linux Information Project|qaralǵan sáne=12 November 2008}}</ref> sebebi bul termin Xerox Palo Alto Izertlew Orayındaǵı [[Informatika|kompyuter ilimi]] izertlewleri dástúrinde ulıwma informaciyanı súwretley alatuǵın 2D displey ekranları kólemi menen sheklengen. == Grafikalıq paydalanıwshı interfeysi (GUI) hám óz-ara tásirlesiw dizaynı == [[Fayl:Linux_kernel_INPUT_OUPUT_evdev_gem_USB_framebuffer.svg|nobaý|350x350 nükte|GUI kompyuter ekranında kórsetiledi. Bul paydalanıwshı kirgizgen maǵlıwmatlardı qayta islewdiń nátiyjesi hám ádette adam-mashina arasındaǵı tiykarǵı interfeys bolıp tabıladı. Kishi mobil qurılmalarda keń tarqalǵan sensorlı interfeysler vizual shıǵıstı vizual kirisiniń ústinde jaylasadı.]] GUI-diń vizual kompoziciyasın hám waqıtsha minez-qulqın dizaynlaw adam-kompyuter arasındaǵı baylanıs tarawında baǵdarlama jaratıwdıń áhmiyetli bólegi bolıp tabıladı. Onıń maqseti - saqlanǵan [[Kompyuter programması|baǵdarlamanıń]] logikalıq dizaynınıń nátiyjeliligin hám paydalanıw qolaylılıǵın arttırıwdan ibarat, bul dizayn tarawı paydalanıwǵa jaramlılıq dep ataladı. Paydalanıwshıǵa baǵdarlanǵan dizayn usılları dizaynda kirgizilgen vizual til tapsırmalarǵa jaqsı sáykes keliwin támiyinlew ushın qollanıladı. Baǵdarlamanıń kórinetuǵın grafikalıq interfeys ózgeshelikleri geyde xrom yamasa GUI dep ataladı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.catb.org/~esr/jargon/html/C/chrome.html|bet=chrome|jumıs=www.catb.org|qaralǵan sáne=2020-04-03}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.useit.com/alertbox/ui-chrome.html|bet=Browser and GUI Chrome|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120825022734/http://www.useit.com/alertbox/ui-chrome.html|arxivsáne=August 25, 2012|avtor=Nielsen, Jakob|sáne=January 29, 2012|jumıs=Nngroup|qaralǵan sáne=May 20, 2012}}</ref><ref>{{Cite journal|title=Graphical user interfaces: Graphical user interfaces|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/wics.150}}</ref> Ádette paydalanıwshılar maǵlıwmatlar menen olar saqlaytuǵın maǵlıwmatlardıń túrine sáykes keletuǵın vizual vidjetlerdi manipulyaciyalaw arqalı baylanısadı. Jaqsı dizaynlanǵan interfeystiń vidjetleri paydalanıwshılardıń maqsetlerine erisiw ushın zárúr bolǵan háreketlerdi qollaw ushın tańlanadı. Model-kórinis-kontroller (model-view-controller) interfeystiń qollanba funkciyalarınan ǵárezsiz hám oǵan tikkeley emes baylanısqan iykemli strukturalarǵa imkaniyat beredi, sonlıqtan GUI ańsat reń ózgertiw múmkinshiligin beredi. Bul paydalanıwshılarǵa qálegen waqtında basqa fon yamasa temanı tańlawǵa yaki dizaynlawǵa múmkinshilik beredi hám dizaynerdiń paydalanıwshı talaplarınıń rawajlanıwı menen interfeysti ózgertiw jumısın jeńillestiredi. Jaqsı GUI dizaynı kóbirek paydalanıwshılarǵa, hám sistema arxitekturasına azıraq baylanıslı boladı. Aynalar sıyaqlı úlken vidjetler ádette veb-bet, elektron xabar yamasa súwret sıyaqlı tiykarǵı prezentaciya mazmunı ushın ramka yamasa konteyner támiyinleydi. Kishirekleri ádette paydalanıwshı-kiris quralı sıpatında xızmet etedi. GUI arnawlı baǵdarlamalıq GUI-lar retinde vertikal bazardıń talaplarına sáykes dizaynlanǵan bolıwı múmkin. Mısallarǵa avtomatlastırılǵan bankomat mashinaları (ATM), restoranlarda satıw noqatları (POS) sensorlı ekranlar, usaqlap satıw dúkanında qollanılatuǵın óz-ózine xızmet kórsetiwshi kassalar, avia kompaniyasınıń óz-ózine bilet alıw hám rásmiylestiriw, poezd stanciyası yamasa muzey sıyaqlı jámiyetlik keńisliktegi informaciyalıq kioskler hám real waqıt ámeliyat sistemasın (RTOS) qollanatuǵın integraciyalanǵan sanaat qollanbasındaǵı monitorlar yamasa basqarıw ekranları kiredi. [[Mobil telefon|Mobil telefonlar]] hám portativ oyın sistemaları da arnawlı sensorlı GUI-lardı qollanadı. Jańaraq avtomobiller navigaciya sistemalarında hám multimedia oraylarında yamasa navigaciya-multimedia oray kombinaciyalarında GUI qollanadı. == Mısallar == <gallery mode="nolines" widths="180px" heights="180" caption="Grafikalıq ortalıqlar"> Fayl:GNOME_Shell.png|GNOME Shell Fayl:KDE_Plasma_6.3_desktop_screenshot.webp|KDE Plasma 6 Fayl:Ubuntu_Mate_18.04.1_with_MATE_1.20.1.png|MATE Fayl:Wayland_demo_2.png|Mısal Wayland kompozitorındaǵı Aynalar Fayl:XFCE-4.12-Desktop-standard.png|Xfce Fayl:E17_bw_screenshot.png|Enlightenment Fayl:Sugar-home-view-0.82.jpg|Sugar Fayl:X-Window-System.png|twm X Window System ortalıǵı Fayl:Dwm-shot.png|dwm ayna menedjeri Fayl:Linux_Mint_19.1_"Tessa"_(Cinnamon).png|Cinnamon Fayl:Phosh_0.14.0.png|Phosh </gallery> == Komponentler == [[Fayl:Schema_of_the_layers_of_the_graphical_user_interface.svg|nobaý|300x300 nükte|Ayna sistemasına tiykarlanǵan GUI qatlamları]] GUI informaciyanı jıynaw hám óndiriw wazıypaları ushın paydalanıwshılar óz-ara tásir ete alatuǵın platformanı támiyinlew ushın texnologiyalar hám qurılmalardıń kombinaciyasın paydalanadı. Kompyuterlerde saqlanǵan informaciyanı kórsetiw ushın vizual tildi quraytuǵın elementler toplamı rawajlanǵan. Bul kompyuter kónlikpeleri az bolǵan adamlarǵa kompyuter baǵdarlamalıq támiynatı menen islewdi hám onı paydalanıwdı ańsatlastıradı. GUI-lerdegi bunday elementlerdiń eń keń tarqalǵan kombinaciyası, ásirese [[Jeke kompyuter|jeke kompyuterlerde]], aynalar, belgiler, tekst maydanları, kanvaslar, menyular, kórsetkish (WIMP) paradigması bolıp tabıladı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.ionos.com/digitalguide/websites/web-development/what-is-a-gui/|bet=What is a graphical user interface (GUI)?|sáne=14 September 2020|til=en|jumıs=IONOS Digitalguide|qaralǵan sáne=2022-02-25}}</ref> WIMP óz-ara tásir etiw stili kórsetiw qurılmasınıń interfeysiniń ornın kórsetiw ushın virtual kirgiziw qurılmasın paydalanadı, kóbinese [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]], hám aynalarda shólkemlestirilgen hám belgiler menen kórsetilgen [[Informaciya túsinigi|informaciyanı]] usınadı. Bar bolǵan komandalar menyulerde jıynalǵan, al háreketler kórsetiw qurılması menen ımlaw arqalı orınlanadı. Ayna menedjeri aynalar, qollanbalar hám ayna sisteması arasındaǵı óz-ara tásirlerdi ańsatlastıradı. Ayna sisteması kórsetiw qurılmaları, grafikalıq apparat quralları hám kórsetkishti jaylastırıw sıyaqlı apparat quralların basqaradı. [[Jeke kompyuter|Jeke kompyuterlerde]], bul elementlerdiń hámmesi displey jumıs stolın kórsetetuǵın jumıs stolı ortalıǵı dep atalatuǵın simulyaciyanı jaratıw ushın jumıs stolı metaforası arqalı modellestiriledi, onda hújjetler hám hújjetler papkaları jaylastırılıwı múmkin. Ayna menedjerleri hám basqa baǵdarlamalıq támiynat jumıs stolı ortalıǵın túrli realizm dárejesinde simulyaciyalaw ushın birlesedi. Jazbalar tekst hám waqıyalar ushın orın qaldırıw ushın dizimde payda bolıwı múmkin, yamasa ıqshamlılıq hám tekst ushın astında az orın qaldırıp, úlkenirek belgiler ushın torda payda bolıwı múmkin. Ortada variaciyalar bar, mısalı bir neshe baǵanalı elementler dizimi hám belgiden shetke qaray sozılǵan tekst qatarları bar elementler torı.<ref>{{Web deregi|url=https://uxplanet.org/mobile-ux-design-list-view-and-grid-view-8f129b56fd5b|bet=Mobile UX Design: List View and Grid View|avtor=Babich|at=Nick|sáne=30 May 2020|til=en|jumıs=Medium|qaralǵan sáne=4 September 2021}}</ref> Internette jiyi ushırasatuǵın kóp qatarlı hám kóp baǵanalı maketler - bul "polka" hám "sarqırama". Birinshi súwret izlew sistemalarında tabıladı, onda súwretler turaqlı biyiklik penen, biraq ózgermeli uzınlıq penen payda boladı hám ádette CSS qásiyeti hám display: inline-block; parametri menen ámelge asırıladı. Imgur hám TweetDeck-te tabılǵan, turaqlı keńlik, biraq hár bir element ushın ózgermeli biyiklikke iye sarqırama maketi ádette column-width: kórsetiw arqalı ámelge asırıladı. == Post-WIMP interfeysi == Jeke cifrlı járdemshiler (PDA) hám [[Smartfon|smartfonlar]] sıyaqlı kishi qosımsha mobil qurılmalar ádette orın hám ashıq kirgiziw qurılmalarındaǵı sheklewler sebepli WIMP elementlerin túrli birlestiriwshi metaforalar menen paydalanadı. WIMP ushın jaqsı sáykes kelmeytuǵın qosımshalar post-WIMP paydalanıwshı interfeysleri dep atalatuǵın jańaraq óz-ara tásir etiw usılların qollanıwı múmkin.<ref>{{Cite journal|url=https://doi.org/10.1109/38.814559|doi=10.1109/38.814559|title=Beyond WIMP|year=2000|last1=Van Dam|first1=A.|journal=IEEE Computer Graphics and Applications|volume=20|pages=50–51}}</ref> 2011-jılǵa kelip, Apple kompaniyasınıń [[iOS]] ([[iPhone]]) hám [[Android]] sıyaqlı ayırım sensorlı ekranǵa tiykarlanǵan operaciyalıq sistemalar post-WIMP dep atalatuǵın GUI klassın paydalanadı. Bular displey menen bir waqıtta birneshe barmaqtı paydalanıp óz-ara tásir etiw usılların qollaydı, bul qısıw hám aylandırıw sıyaqlı háreketlerdi orınlawǵa múmkinshilik beredi, olar bir kórsetkish hám [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]] menen qollanılmaydı. == Óz-ara tásir == GUI menen nátiyjeli óz-ara tásir etiw ushın adam interfeysi qurılmaları [[Kompyuter klaviaturası|kompyuter klaviaturasın]], ásirese klaviatura qısqartpaları menen birge qollanılatuǵın, kursor (yamasa kórsetkish) basqarıwı ushın kórsetiw qurılmaların: [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]], kórsetiw tayaqshası, tachpad, trekbol, djoystik, virtual klaviaturalar hám kóz dárejesindegi móldir informaciya qurılmaların óz ishine aladı. Sonday-aq, GUI-ge tásir etetuǵın baǵdarlamalar tárepinen orınlanatuǵın háreketler de bar. Mısalı, kompyuter baǵdarlamaları arasındaǵı baylanıstı jeńillestiriw ushın inotify yamasa D-Bus sıyaqlı komponentler bar. == Derekler == {{Derekler|2}} [[Kategoriya:Programmalıq támiynat arxitekturası]] __BÖLİDİMÖNDEMEW__ a9wkh1b1ghzg7wvfnid22vg3oa9timt Adam-kompyuter óz-ara tásiri 0 22945 125317 111930 2025-07-08T21:49:46Z Bekan88 11311 125317 wikitext text/x-wiki [[Fayl:Computer_monitor_screen_image_simulated.jpg|alt=A close-up photograph of a computer monitor.|nobaý|Kompyuter monitorı mashina menen paydalanıwshı arasında vizual interfeysti támiyinleydi.]] '''Adam-kompyuter óz-ara tásiri (AKÓ)''' ([[Inglis tili|ingl]]. ''Human–computer interaction; HCI'') ‒ bul adamlar ([[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılar]]) hám [[Kompyuter|kompyuterler]] arasındaǵı interfeyslerge itibar qaratatuǵın [[Esaplaw texnikası|kompyuter texnologiyasın]] dizaynlaw hám qollanıw boyınsha izertlew. AKÓ izertlewshileri adamlardıń [[Kompyuter|kompyuterler]] menen qalay óz-ara tásir etiwin baqlaydı hám adamlardıń kompyuterler menen jańa usıllarda óz-ara tásir etiwine múmkinshilik beretuǵın texnologiyalardı islep shıǵadı. Adam menen kompyuter arasında óz-ara tásirlesiwge múmkinshilik beretuǵın qurılma "'''Adam-kompyuter interfeysi'''" dep ataladı. Izertlew tarawı retinde adam-kompyuter óz-ara tásirleri [[Informatika|kompyuter ilimi]], minez-qulıq ilimleri, [[dizayn]], media izertlewleri hám basqa bir neshe izertlew tarawlarınıń kesilisiwinde jaylasqan. Bul termin 1983-jılı Styuart K. Kard, Allen Nyuell hám Tomas P. Morannıń "Adam-Kompyuter Óz-ara Tásiri Psixologiyası" kitabında keń tarqaldı. Birinshi belgili qollanıw 1975-jılı Karlayl tárepinen bolǵan. Bul termin belgili bir hám sheklengen qollanıwları bar basqa qurallardan ayırmashılıǵı, kompyuterler paydalanıwshı hám kompyuter arasında kóbinese ashıq dialogtı qamtıytuǵın kóp qollanıwlarǵa iye ekenligin jetkeriwge baǵdarlanǵan. Dialog túsinigi adam-kompyuter óz-ara tásirin adamlar arasındaǵı óz-ara tásirge uqsatadı: bul tarawdaǵı teoriyalıq kózqaraslar ushın áhmiyetli analogiya.<ref>{{Cite book|title=Plans and Situated Action. The Problem of Human-Machine Communication|date=1987|url=https://books.google.com/books?id=AJ_eBJtHxmsC&q=suchman+situated+action&pg=PR7}}</ref><ref name=":0">{{Cite book|title=Where the Action Is: The Foundations of Embodied Interaction|date=2001|url=https://books.google.com/books?id=DCIy2zxrCqcC&q=Dourish+where+the+action+is&pg=PR7}}</ref> == Kirisiw == Adamlar kompyuterler menen kóp usıllar arqalı óz-ara tásir etedi, hám olardıń arasındaǵı interfeys bul óz-ara tásirdi jeńillestiriwde áhmiyetli. AKÓ sonday-aq geyde adam-mashina óz-ara tásiri (AMÓ), insan-mashina óz-ara tásiri (IMÓ) yamasa kompyuter-adam óz-ara tásiri (KAÓ) dep te ataladı. Stel ústi qosımshaları, veb-brauzerler, qol kompyuterleri hám kompyuter kioskleri búgingi kúnde keń tarqalǵan [[Grafikalıq paydalanıwshı interfeysi|grafikalıq paydalanıwshı interfeyslerin]] (GUI) qollanadı.<ref name="ACM SIGCHI">{{Web deregi|url=http://old.sigchi.org/cdg/cdg2.html#2_1|bet=ACM SIGCHI Curricula for Human–Computer Interaction|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140817165957/http://old.sigchi.org/cdg/cdg2.html#2_1|arxivsáne=17 August 2014|avtor=Hewett|baspaxana=ACM SIGCHI|qaralǵan sáne=15 July 2014}}</ref> Dawıslı paydalanıwshı interfeysleri (VUI) sóylewdi tanıw hám sintezlew sistemaları ushın qollanıladı, al payda bolıp atırǵan kóp modallı hám grafikalıq paydalanıwshı interfeysleri (GUI) adamlarǵa basqa interfeys paradigmaları menen erisiw múmkin bolmaǵan usıllar menen deneli xarakter agentleri menen baylanısıwǵa múmkinshilik beredi. Esaplaw texnikası associaciyası (ACM) adam-kompyuter óz-ara tásirin "adamlar tárepinen paydalanıw ushın interaktiv esaplaw sistemaların dizaynlaw, bahalaw hám ámelge asırıw, sonday-aq olardı qorshaǵan tiykarǵı qubılıslardı úyreniw menen baylanıslı pán" dep anıqlaydı. AKÓniń tiykarǵı aspektleriniń biri - paydalanıwshı qanaatlanıwı, ol jáne de Aqırǵı paydalanıwshı esaplaw qanaatlanıwı dep te ataladı. Ol bılay dep dawam etedi: "Adam-kompyuter óz-ara tásiri adam hám mashinanıń baylanısın úyrengenlikten, ol mashina hám adam tárepinen qollap-quwatlaytuǵın bilimlerge tiykarlanadı. Mashina tárepinen [[kompyuter grafikası]], [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemalar]], [[Programmalastırıw tili|programmalastırıw tilleri]] hám [[Programmalastırıw ortalıǵı (IDE)|rawajlanıw ortalıqları]] boyınsha texnikalar áhmiyetli. Adam tárepinen baylanıs teoriyası''',''' [[Grafika dizayni|grafikalıq]] hám industriyalıq dizayn pánleri, lingvistika, [[Sociallıq ilimler|jámiyetlik ilimler]], kognitiv psixologiya, [[Social psixologiya|sociallıq psixologiya]] hám kompyuter paydalanıwshısınıń qanaatlanıwı sıyaqlı adam faktorları áhmiyetli. Álbette, injenerlik hám dizayn usılları da áhmiyetli." AKÓniń kóp tarawlı tábiyatı sebepli, hár túrli tájiriybege iye adamlar onıń tabısına úles qosadı. Jaman dizaynlanǵan [[Paydalanıwshı interfeysi|adam-mashina interfeysleri]] kóplegen kútilmegen mashqalalarǵa alıp keliwi múmkin. Klassikalıq mısal - Úsh Miyl Atawı apatı, yadrolıq eriw apatı, onda tergewler adam-mashina interfeysiniń dizaynı apatqa keminde shamalı juwapker ekenin anıqladı. Sol sıyaqlı, aviaciyadaǵı apatlar óndiriwshilerdiń standart emes ushıw ásbapların yamasa drosselli kvadrant jaylasıwların qollanıw haqqındaǵı sheshimlerinen kelip shıqqan: jańa dizaynlar tiykarǵı adam-mashina óz-ara tásirinde joqarı bolıwı usınılsa da, ushıwshılar álleqashan "standart" jaylasıwdı ózlestirip alǵan edi. Solay etip, konceptual jaqsı ideya kútilmegen nátiyjelerge alıp keldi. == Adam-kompyuter interfeysi == Adam-kompyuter interfeysin adam paydalanıwshısı hám kompyuter arasındaǵı baylanıs interfeysi retinde súwretlewge boladı. Adam hám kompyuter arasındaǵı informaciya aǵımı óz-ara tásirlesiw ciklı retinde anıqlanadı. Óz-ara tásir ciklınıń bir neshe aspektleri bar, sonıń ishinde: * '''Vizualǵa tiykarlanǵan''': Vizualǵa tiykarlanǵan adam-kompyuter óz-ara tásiri, bálkim, eń keń tarqalǵan adam-kompyuter óz-ara tásiri (AKÓ) izertlew tarawı bolıp tabıladı. * '''Audioǵa tiykarlanǵan''': Kompyuter hám adam arasındaǵı audioǵa tiykarlanǵan óz-ara tásir AKÓ sistemalarınıń jáne bir áhmiyetli tarawı bolıp tabıladı. Bul taraw hár túrli audio signallar arqalı alınǵan informaciya menen shuǵıllanadı. * '''Keri baylanıs''': Adamnan interfeys arqalı kompyuterge hám artqa ótkende proceslerdi bahalawshı, moderaciyalawshı hám tastıyıqlawshı interfeys arqalı cikllar. * '''Sáykeslik''': Bul kompyuter dizaynın, paydalanıwshını hám wazıypanı orınlaw ushın zárúr bolǵan adam resursların optimallastırıw ushın sáykeslestiredi. ** '''Vizualǵa Tiykarlanǵan AKÓ''' – **# Bet ekspressiyasın analizlew: Bul taraw bet ekspressiyaları arqalı emociyalardı vizual túrde tanıwǵa hám analizlewge itibar qaratadı. **# Dene háreketlerin baqlaw (Úlken kólemli): Bul tarawdaǵı izertlewshiler úlken kólemli dene háreketlerin baqlawǵa hám analizlewge itibar qaratadı. **# Ímlardı tanıw: Ímlardı tanıw paydalanıwshılar tárepinen islengen háreketlerdi anıqlawdı hám túsindiriwdi qamtıydı, kóbinese komanda hám háreket scenariylerinde kompyuterler menen tikkeley óz-ara tásirlesiw ushın qollanıladı. **# Qarawdı anıqlaw (Kóz háreketlerin baqlaw): Qarawdı anıqlaw paydalanıwshınıń kózleriniń háreketin baqlawdı qamtıydı hám tiykarınan kontekstke sezimtal jaǵdaylarda paydalanıwshınıń itibarın, niyetin yaki itibarın jaqsıraq túsiniw ushın qollanıladı.. <br />Hár bir tarawdıń ayrıqsha maqsetleri qosımshalarǵa tiykarlanıp ózgerip tursa da, olar ulıwma alǵanda adam-kompyuter óz-ara tásirin jaqsılawǵa úles qosadı. Atap aytqanda, vizual jaqınlasıwlar basqa tiptegi óz-ara tásirlesiwlerge, mısal ushın, audio hám sensorǵa tiykarlanǵan usıllarǵa alternativa yaki járdem retinde izertlendi. Mısalı, erindi oqıwı yaki ernindegi háreketin baqlaw sóylewdi tanıw qáteleriniń dúzetiliwinde tásirli ekenligi dáliyllendi. ** '''Audioǵa tiykarlanǵan AKÓ''' – Adam-kompyuter óz-ara tásirlesiwindegi (AKÓ) audioǵa tiykarlanǵan óz-ara tásirlesiw hár qıylı audio signallar arqalı alınǵan informaciyanı islewge itibar qaratatuǵın áhmiyetli taraw bolıp tabıladı. Audio signallardıń tábiyatı vizual signallarǵa salıstırǵanda kem túrli-túrli bolıwı múmkin bolsa da, olar támiyinleytuǵın informaciya joqarı dárejede isenimli, qımbatlı hám geyde ózgeshe informaciyalı bolıwı múmkin. Bul domendegi izertlew tarawlarına tómendegiler kiredi: **# Sóylewdi tanıw: Bul taraw sóylengen tildi tanıwǵa hám túsindiriwge itibar qaratadı. **# Sóylewshini tanıw: Bul tarawdaǵı izertlewshiler hár qıylı sóylewshilerdi anıqlawǵa hám ayırıwǵa itibar qaratadı. **# Auditoriyalıq emociya analizi: Audio signallardaǵı emocionallıq belgilerdi analizlew arqalı adam emociyaların intellektual adam-kompyuter óz-ara tásirine qosıw boyınsha háreketler islendi. **# Adam tárepinen islep shıǵarılǵan Shawqım/Belgi anıqlawları: Bul emociya analizine hám jáne de intellektual AKÓ sistemalarınıń dizaynına úles qosatuǵın suwıq demin alıwlar, dem alıwlar, kúlkiler, jılawlar  t.b. sıyaqlı ádettegi adam auditoriyalıq belgilerin tanıwdı qamtıydı. **# Muzıkalıq óz-ara tásir: AKÓ-daǵı salıstırmalı túrde jańa taraw, ol kórkem óner industriyasında qosımshaları bar muzıkanı jaratıwdı hám óz-ara tásirdi qamtıydı. Bul taraw audio hám vizualǵa tiykarlanǵan AKÓ sistemalarında úyreniledi. ** '''Sensorǵa tiykarlanǵan AKÓ''' – Bul bólim keń qosımshaları bar túrli tarawlardı qamtıydı, olardıń barlıǵı paydalanıwshılar hám mashinalar arasında óz-ara tásirdi ańsatlastırıw ushın fizikalıq sensorlardı qollanıwdı qamtıydı. Bul sensorlar tiykarǵıdan joqarı dárejede kompleksge shekem bolıwı múmkin. Ayrıqsha tarawlarǵa tómendegiler kiredi: **# Qálemge tiykarlanǵan óz-ara tásir: Ásirese mobil qurılmalarǵa tiyisli, qálem qozǵalıslarına hám qol jazbasın tanıwǵa itibar qaratadı. **# [[Kompyuter tıshqanshası|Tıshqansha]] hám [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]]: 3.1-bólimde talqılanǵan jaqsı belgili kirgiziw qurılmaları, ádette esaplawda qollanıladı. **# Djoystikler: Oyın hám simulyaciyalarda ádette qollanılatuǵın interaktiv basqarıw ushın jáne bir belgili kirgiziw qurılması. **# Háreketti baqlaw sensorları hám cifrlastırıwshılar: Kino, animaciya, kórkem óner hám oyın sıyaqlı industriyalardı revolyuciyalastırǵan eń jańa texnologiya. Kiyim yaki shúberek sensorları sıyaqlı formalardaǵı bul sensorlar kompyuterler hám haqıyqat arasında jáne de tereń óz-ara tásirlerge múmkinshilik beredi. **# Gaptikalıq sensorlar: Ásirese robototexnika hám virtual reallıqqa baylanıslı qosımshalarda áhmiyetli, sensorǵa tiykarlanǵan kerі baylanıstı támiyinleydi. Olar gumanoid robotlarda sezimtal hám xabardarlıqtı jaqsılawda, sonday-aq medicinalıq xirurgiyalıq qosımshalarda áhmiyetli rol atqaradı. **# Basım sensorları: Robottexnika, virtual reallıq hám medicinalıq qollanıwlarda da áhmiyetli bolıp, betke túsirilgen basım tiykarında informaciya beredi. **# Dám/Iyis sensorları: Basqa tarawlarǵa salıstırǵanda kemirek keń tarqalǵan bolsa da, dám hám iyis sensorları tarawında izertlewler alıp barıldı. Bul sensorlar ózleriniń rawajlanıw dárejesi boyınsha hár túrli, ayırımları jaqsı ornatılǵan bolsa, basqaları eń jańa texnologiyalardı kórsetedi. == Kompyuterler ushın maqsetler == Adam-kompyuter óz-ara tásiri adamlardıń esaplaw quralların, sistemaların hám infrastrukturaların qalay paydalanatuǵının yamasa paydalanbaytuǵının qamtıydı. Bul tarawdaǵı kóp izertlewler kompyuter interfeysleriniń qolaylılıǵın jaqsılaw arqalı adam-kompyuter óz-ara tásirin jaqsılawǵa umtıladı.<ref name="Grudin1992usability">{{Cite journal|last1=Grudin|first1=Jonathan|title=Utility and usability: research issues and development contexts|pages=209–217|doi=10.1016/0953-5438(92)90005-z}}</ref> Qolaylılıqtı qalay anıq túsiniw kerek, onıń basqa sociallıq hám mádeniy qunlılıqları menen qalay baylanıslı ekenligi hám qashan kompyuter interfeysleriniń qálegen qásiyeti bolıwı múmkin ekenligi haqqında kóbirek talqılanbaqta.<ref>{{Cite book|last1=Chalmers|first1=Matthew|last2=Galani|first2=Areti|title=Proceedings of the 5th conference on Designing interactive systems: Processes, practices, methods, and techniques|chapter=Seamful interweaving|pages=243–252|doi=10.1145/1013115.1013149|year=2004|isbn=978-1581137873|url=http://eprints.gla.ac.uk/3457/1/Seamful_Interweaving.pdf}}</ref><ref>{{Cite journal|last1=Barkhuus|first1=Louise|last2=Polichar|first2=Valerie E.|title=Empowerment through seamfulness: smart phones in everyday life|pages=629–639|doi=10.1007/s00779-010-0342-4}}</ref> Adam-kompyuter óz-ara tásiri tarawındaǵı kóp izertlewler tómendegilerge qızıǵıwshılıq bildiredi: * Jańa kompyuter interfeyslerin proektlestiriw usılları, sol arqalı úyreniw múmkinshiligi, tabıw múmkinshiligi, paydalanıw nátiyjeliligi sıyaqlı qálegen qásiyetler ushın proektti optimallastırıw. * Interfeyslerdi ámelge asırıw usılları, mısalı, baǵdarlama kitapxanaları járdeminde. * Interfeyslerdi olardıń qolaylılıǵı hám basqa da qálegen qásiyetleri boyınsha bahalaw hám salıstırıw usılları. * Adam-kompyuter qollanıwın hám onıń sociomádeniy nátiyjelerin keńirek úyreniw usılları. * Paydalanıwshınıń adam yamasa kompyuter ekenligin anıqlaw usılları. * Adam-kompyuter qollanıwınıń modelleri hám teoriyaları, sonday-aq kognitivist paydalanıwshı modelleri, Iskerlik teoriyası yamasa adam-kompyuter qollanıwınıń etnometodologiyalıq esapları sıyaqlı kompyuter interfeyslerin proektlestiriw ushın konceptual sheńberler.<ref>{{Cite journal|last1=Rogers|first1=Yvonne|title=HCI Theory: Classical, Modern, and Contemporary|journal=Synthesis Lectures on Human-Centered Informatics|date=2012|doi=10.2200/S00418ED1V01Y201205HCI014|volume=5|issue=2|pages=1–129}}</ref> * Esaplaw joybarlawınıń, kompyuter qollanıwınıń hám AKÓ (HCI) izertlew ámeliyatınıń tiykarında jatqan qunlılıqlardı sın kóz-qarastan qayta oylaw.<ref>{{Cite book|last1=Sengers|first1=Phoebe|title=Proceedings of the 4th decennial conference on Critical computing: Between sense and sensibility|pages=49–58|doi=10.1145/1094562.1094569}}</ref> Tarawdaǵı izertlewshilerdiń jetispekshi bolǵan nárseleri haqqındaǵı kóz-qarasları hár qıylı bolıwı múmkin. Kognitivist kóz-qarastı quwǵan waqıtta, AKÓ izertlewshileri kompyuter interfeyslerin adamlardıń óz iskerlikleri haqqındaǵı psixikalıq modeli menen úylestiriwge umtılıwı múmkin. Post-kognitivist kóz-qarastı quwǵan waqıtta, AKÓ izertlewshileri kompyuter interfeyslerin bar bolǵan sociallıq ámeliyatlar yamasa bar bolǵan sociomádeniy qunlılıqlar menen beyimlestiriwge umtılıwı múmkin. AKÓ izertlewshileri proektlestiriw metodologiyaların islep shıǵıwǵa, qurılmalar menen tájiriybe ótkeriwge, baǵdarlama hám apparatlıq támiyinat sistemalarınıń prototiplerin jaratıwǵa, óz-ara tásir paradigmaların izertlewge hám óz-ara tásirdiń modelleri hám teoriyaların islep shıǵıwǵa qızıǵadı. == Dizayn == === Principler === [[Fayl:Linux_kernel_INPUT_OUPUT_evdev_gem_USB_framebuffer.svg|nobaý|300x300 nükte|[[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|Paydalanıwshı]] adam tárepinen kirgiziw hám shıǵarıw ushın [[Kompyuter apparatlıq támiynatı|apparatlıq támiynatlarǵa]], mısalı, [[grafikalıq paydalanıwshı interfeysi]] arqalı displeylerge tikkeley tásir etedi. Paydalanıwshı berilgen [[Kirgiziw/shıǵarıw|kirgiziw hám shıǵarıw]] (I/O) apparatlıq támiynatlarınan paydalanıp, bul [[Programmalıq támiynat|baǵdarlamalıq támiynat]] interfeysi arqalı [[kompyuter]] menen óz-ara tásir etedi. <br /><br /> Baǵdarlamalıq hám apparatlıq támiynat paydalanıwshı kirgizgen maǵlıwmatlardı qayta islew jetkilikli dárejede tez bolatuǵınday hám kompyuter shıǵısınıń keshigiwi jumıs barısına kesent bermeytuǵınday etip sáykeslestiriledi.]] Házirgi [[Paydalanıwshı interfeysi|paydalanıwshı interfeysin]] bahalaw yamasa jańa paydalanıwshı interfeysin proektlestiriw waqtında tómendegi eksperimental dizayn principleri esapqa alınadı: * Dáslep paydalanıwshı(lar) hám tapsırma(lar)ǵa itibar qaratıladı: Tapsırma(lar)dı orınlaw ushın qansha paydalanıwshı kerek ekenligi anıqlanadı hám kimler sáykes paydalanıwshılar bolıwı kerek ekenligi belgilenedi (interfeysti hesh qashan paydalanbaǵan hám keleshekte de paydalanbaytuǵın adam, kóbinese jaramlı paydalanıwshı emes). Bunnan tısqarı, paydalanıwshılar orınlaytuǵın tapsırma(lar) hám tapsırma(lar)dıń qanshelli jiyi orınlanıwı kerekligi anıqlanadı. * Empirikalıq ólshew: interfeys kúndelikli interfeys penen baylanısqa kiretuǵın haqıyqıy paydalanıwshılar menen sınaladı. Nátiyjeler paydalanıwshınıń ónimdarlıq dárejesine qaray ózgeriwi múmkin hám tipik adam-kompyuter óz-ara tásiri hámme waqıtta da kórsetilmewi múmkin. Tapsırma(lar)dı orınlaytuǵın paydalanıwshılar sanı, tapsırma(lar)dı orınlaw waqtı hám tapsırma(lar) dawamında jiberilgen qáteler sanı sıyaqlı san jaǵınan paydalanıwǵa jaramlılıq ózgeshelikleri anıqlanadı. * Iterativlik dizayn: Qaysı paydalanıwshılar, tapsırmalar hám empirikalıq ólshewlerdi kirgiziw kerekligi anıqlanǵannan keyin, tómendegi iterativlik dizayn basqıshları orınlanadı: *# Paydalanıwshı interfeysin proektlestiriw *# Testlew *# Nátiyjelerdi analizlew *# Qaytalaw Iterativlik dizayn processi aqılǵa muwapıq, paydalanıwshıǵa qolaylı interfeys jaratılǵansha qaytalanadı. === Metodologiyalar === 1980-jıllardan baslap adam-kompyuter óz-ara tásirin proektlestiriw usılların belgilep beretuǵın hár qıylı strategiyalar rawajlandı. Kópshilik dizayn filosofiyaları paydalanıwshılar, proektlestiriwshiler hám texnikalıq sistemalardıń óz-ara tásir etiw modelinen kelip shıǵadı. Dáslepki usıllar paydalanıwshılardıń kognitiv processlerin boljawǵa bolatuǵın hám ólshewge bolatuǵın dep esapladı hám dizayn qánigelerin paydalanıwshı interfeyslerin dúziwde kognitiv ilimdi izertlep, tarawlardı (mısalı, yad hám dıqqat) anıqlawǵa shaqırdı. Zamanagóy modelleri, ulıwma alǵanda, paydalanıwshılar, proektlestiriwshiler hám izertlewshiler arasındaǵı turaqlı keri baylanıs hám dialogqa itibar qaratadı hám texnikalıq sistemalardı paydalanıwshı tájiriybesin tamamlanǵan sistema átirapına quraw ornına, paydalanıwshılardıń alıwdı qálegen tájiriybe túrleri menen birlestiriwge umtıladı. * Aktivlik teoriyası: Adam-kompyuter óz-ara tásiri (HCI) tarawında adamlardıń kompyuterler menen óz-ara tásiri júz beretuǵın kontekstti anıqlaw hám izertlew ushın qollanıladı. Aktivlik teoriyası usı kontekstlerdegi háreketler haqqında oylaw ushın struktura beredi hám óz-ara tásirlerdi aktivlik-baǵdarlanǵan kóz-qarastan proektlestiriwge járdem beredi. * Paydalanıwshıǵa baǵdarlanǵan dizayn (UCD): hár qanday kompyuter sistemasın proektlestiriwde paydalanıwshılar oraylıq orındı iyelewi kerek degen ideyaǵa tiykarlanǵan zamanagóy, keń qollanılatuǵın dizayn filosofiyası. Paydalanıwshılar, dizaynerler hám texnikalıq qánigeler paydalanıwshınıń talapları menen sheklewlerin anıqlaw hám usı faktorlardı qollap-quwatlaytuǵın sistema dúziw ushın birgelikte isleydi. Kóbinese, paydalanıwshıǵa baǵdarlanǵan dizaynlar paydalanıwshılardıń sistema menen óz-ara tásir etetuǵın jaǵdaylarınıń etnografiyalıq izertlewleri menen informaciyalastırıladı. Bul ámeliyat qatnasıwshı dizaynǵa uqsas, ol aqırǵı paydalanıwshılardıń birgeliktegi dizayn sessiyaları hám seminarları arqalı aktiv úles qosıw múmkinshiligin ayrıqsha kórsetedi. * Paydalanıwshı interfeysi dizaynınıń principleri: paydalanıwshı interfeysin proektlestiriw waqtında mına principlerdi esapqa alıw múmkin: qarsılıq kórsetiw, ápiwayılıq, kórinislilik, múmkinshilik, izbe-izlik, struktura hám keri baylanıs. * Qunlılıq sezimtal dizayn (VSD): dizayndı tikkeley paydalanatuǵın adamlardı, sonday-aq dizayn tikkeley yamasa janapay túrde tásir etetuǵın adamlardı esapqa alatuǵın texnologiyanı qurıw usılı. VSD úsh túrli izertlewdi óz ishine alatuǵın iterativlik proektlestiriw processin qollanadı: teoriyalıq, empirikalıq hám texnikalıq. Teoriyalıq izertlewler dizaynnıń hár qıylı komponentlerin, onıń qunlılıqların yamasa dizayndı paydalanıwshılar ushın payda bolıwı múmkin bolǵan qálegen qarama-qarsılıqlardı túsiniw hám sáwlelendiriwge baǵdarlanǵan. Empirikalıq izertlewler dizaynerlerdiń paydalanıwshılardıń qunlılıqları, zárúrlikleri hám minez-qulqın túsiniwine járdem beriw ushın qollanılatuǵın nárselerdi izertlew ushın sapalı yamasa sanlı joybarlar bolıp tabıladı. Texnikalıq izertlewler adamlardıń baylanıslı texnologiyalardı qalay paydalanatuǵının yamasa sistema dizaynların analizlewdi óz ishine alıwı múmkin. == Displey dizaynları == Displeyler - bul sistemanıń tiyisli ózgeriwshilerin qabıllawdı qollap-quwatlaw hám sol informaciyanı bunnan bılay qayta islewdi ańsatlastırıw ushın joybarlanǵan adam jasaǵan artefaktlar. Displey proektlestirilmesten aldın, displey qollap-quwatlawı kerek bolǵan wazıypa anıqlanıwı kerek (mısalı, navigaciya, basqarıw, sheshim qabıllaw, úyreniw, oyın-zawıq hám t.b.). Paydalanıwshı yamasa operator sistema payda etetuǵın hám kórsetetuǵın hár qanday informaciyanı qayta isley alıwı kerek; sonlıqtan, informaciya qabıllawdı, jaǵdaydı ańlawdı hám túsiniwdi qollap-quwatlaw principlerine muwapıq kórsetiliwi kerek. === Displey dizaynınıń on úsh principi === Kristofer Uikens hám basqalar "Adam faktorları injeneriyasına kirisiw" kitabında displey dizaynınıń 13 principin anıqladı. Bul adamnıń qabıllaw hám informaciyanı qayta islew principleri tásirli displey dizaynın jaratıw ushın qollanılıwı múmkin. Qátelerdi azaytıw, talap etiletuǵın oqıtıw waqtın qısqartıw, nátiyjelilikti arttırıw hám paydalanıwshı qanaatlanıwın arttırıw - bul principlerdi qollanıw arqalı erisiwge bolatuǵın kóplegen potencial paydalardıń bir neshewi. Ayırım principler hár qıylı displeylerge yamasa jaǵdaylarǵa qollanılmawı múmkin. Geybir principler qarama-qarsı bolıp kóriniwi múmkin, hám bir principtiń ekinshisinen áhmiyetlirek ekenin aytıwdıń ápiwayı sheshimi joq. Principler belgili bir dizaynǵa yamasa jaǵdayǵa ılayıqlastırılıwı múmkin. Principler arasında funkcional teńsalmaqlılıqtı tabıw tásirli dizayn ushın áhmiyetli. ==== Qabıllaw principleri ==== 1. Displeylerdi oqıwǵa bolatuǵın (yamasa esitiwge bolatuǵın) etip isleń. Displeydiń oqılıwı áhmiyetli hám paydalanıwǵa jaramlı displey islew ushın zárúr. Eger kórsetilip atırǵan háripler yamasa obektler ajıratılmaytuǵın bolsa, operator olardı nátiyjeli paydalana almaydı. 2. Absolyut bahalaw sheklewlerinen qashıń. Paydalanıwshıdan bir seziw ózgeriwshisine (mısalı, reń, ólshem, dawıs joqarılıǵı) tiykarlanıp ózgeriwshiniń dárejesin anıqlawdı talap etpeń. Bul seziw ózgeriwshileri kóp múmkin bolǵan dárejelerdi óz ishine alıwı múmkin. 3. Joqarıdan tómenge qayta islew. Signallar paydalanıwshınıń tájiriybesine tiykarlanǵan kútilgenlerge qaray qabıl etiliwi hám túsindiriliwi itimal. Eger signal paydalanıwshınıń kútkenine qarama-qarsı túrde berilse, onıń durıs túsinilgenine isenim payda etiw ushın bul signaldıń kóbirek fizikalıq dálili kórsetiliwi kerek bolıwı múmkin. 4. Artıqmashılıq paydası. Eger signal birneshe ret berilse, onıń durıs túsiniliw itimallıǵı joqarı. Bul signaldı alternativ fizikalıq formalarda (mısalı, reń hám forma, dawıs hám jazba hám t.b.) beriw arqalı ámelge asırılıwı múmkin, sebebi artıqmashılıq qaytalanıwdı ańlatpaydı. Jol háreketi svetoforı artıqmashılıqtıń jaqsı mısalı, sebebi reń hám jaylasıw artıqmash. 5. Uqsaslıq aljasıwǵa alıp keledi: Ayırmashılıǵı bar elementlerdi paydalanıń. Uqsas kórinetuǵın signallar aljasıwı itimal. Uqsas ózgesheliklerdiń hár qıylı ózgesheliklerge qatnası signallardıń uqsas bolıwına alıp keledi. Mısalı, A423B9 A423B8 ge 92 niń 93 ke uqsaslıǵınan kóre kóbirek uqsas. Kereksiz uqsas ózgeshelikler alıp taslanıwı kerek, al hár qıylı ózgeshelikler ayrıqsha kórsetiliwi kerek. ==== Psixikalıq model principleri ==== 6. Súwretli realizm principi. Displey ol kórsetetuǵın ózgeriwshige uqsawı kerek (mısalı, termometrdegi joqarı temperatura joqarıraq vertikal dáreje sıpatında kórsetiliwi). Eger birneshe element bolsa, olar kórsetilgen ortalıqta qalay jaylasqan bolsa, sonday túrde konfiguraciyalanıwı múmkin. 7. Qozǵalıwshı bólim principi. Qozǵalıwshı elementler paydalanıwshınıń sistemada haqıyqatında qalay qozǵalatuǵını haqqındaǵı psixikalıq modeline sáykes keletuǵın úlgi hám baǵıtta qozǵalıwı kerek. Mısalı, altimetrdegi qozǵalıwshı element biyiklik artqan sayın joqarıǵa qaray qozǵalıwı kerek. ==== Dıqqatqa tiykarlanǵan principler ==== 8. Informaciyaǵa kiriw yamasa óz-ara tásir shıǵının minimallastırıw. Paydalanıwshınıń dıqqatı zárúr informaciyaǵa kiriw ushın bir orınnan ekinshi orınǵa awısqanda, buǵan baylanıslı waqıt yamasa kúsh shıǵını boladı. Displey dizaynı jiyi kiriletuǵın dereklerdi múmkin bolǵanınsha jaqın jaylastırıw arqalı bul shıǵındı minimallastırıwı kerek. Biraq, bul shıǵındı azaytıw ushın jetkilikli oqılıwshılıqtan bas keshpew kerek. 9. Jaqınlıq úylesimliligi principi. Bir tapsırmanı orınlaw ushın eki informaciya deregi arasında bólingen dıqqat zárúr bolıwı múmkin. Bul derekler psixikalıq integraciyalanıwı kerek hám jaqın psixikalıq jaqınlıqqa iye dep anıqlanadı. Informaciyaǵa kiriw shıǵınları tómen bolıwı kerek, oǵan kóp jollar menen erisiwge boladı (mısalı, jaqınlıq, ulıwma reńler, úlgiler, formalar hám t.b. arqalı baylanıstırıw). Biraq, jaqın displey jaqınlıǵı júdá kóp tártipsizlikke alıp keliw arqalı zıyanlı bolıwı múmkin. 10. Kóp resurslar principi. Paydalanıwshı hár qıylı resurslar arqalı informaciyanı ańsatıraq qayta isley aladı. Mısalı, kóriw hám esitiw informaciyasın bir waqıtta beriwge boladı, pútkilley kóriw yamasa pútkilley esitiw informaciyasın beriwdiń ornına. ==== Yad principleri ==== 11. Yadtı vizual informaciya menen almastırıw: dúnyadaǵı bilim. Paydalanıwshı áhmiyetli informaciyanı tek jumıs yadında saqlawǵa yamasa uzaq múddetli yadtan shıǵarıp alıwǵa májbúr bolmawı kerek. Menyu, tekseriw dizimi yamasa basqa displey paydalanıwshıǵa óz yadın qollanıwdı jeńillestiriw arqalı járdem bere aladı. Biraq, geyde yadtıń qollanılıwı paydalanıwshıǵa ayırım bilimlerge global túrde baylanısıw zárúrligin saplastırıw arqalı payda keltiriwi múmkin (mısalı, tájiriybeli kompyuter operatorı qollanbaǵa qarawdıń ornına tikkeley buyrıqlardı yadtan paydalanıwdı maqul kóredi). Nátiyjeli dizayn ushın paydalanıwshınıń basındaǵı bilim menen dúnyadaǵı bilimniń qollanılıwı teńsalmaqlastırılıwı kerek. 12. Boljawǵa járdem beriw principi. Aldın ala háreketler ádette reakciya háreketlerine qaraǵanda nátiyjelirek boladı. Displey resurs talap etetuǵın kognitiv tapsırmalardı saplastırıp, olardı ápiwayıraq seziw tapsırmaları menen almastırıwı kerek, bul paydalanıwshınıń psixikalıq resursların azaytadı. Bul paydalanıwshıǵa házirgi jaǵdaylarǵa dıqqat awdarıwǵa hám keleshektegi múmkin bolǵan jaǵdaylardı qarap shıǵıwǵa múmkinshilik beredi. Boljawǵa járdem beriwdiń mısalı - belgili bir orınǵa shekemgi aralıqtı kórsetetuǵın jol belgisi. 13. Izbe-izlik principi. Eger jańa displeyler izbe-iz dizayn etilgen bolsa, basqa displeylerden qalǵan eski ádetler jańa displeylerdi qayta islewge ańsat kóshedi. Paydalanıwshınıń uzaq múddetli yadı sáykes dep esaplanǵan háreketlerdi iske qosadı. Dizayn bul faktti qabıl etiwi hám hár túrli displeyler arasında izbe-izlikti paydalanıwı kerek. == Házirgi izertlewler == Adam-kompyuter óz-ara baylanısı temalarına tómendegiler kiredi: === Sociallıq esaplaw === Sociallıq esaplaw - bul texnologiya hám adamlar arasındaǵı interaktiv hám birge islesiw háreketi. Sońǵı jılları bloglar, elektron pochtalar, sociallıq tarmaqlar, tez xabar almasıw hám basqa da kóplegen sociallıq esaplaw texnologiyaları bar bolǵanlıqtan, óz-ara tásirlerdi analiz birligi retinde izertleytuǵın sociallıq ilimiy izertlewler kóbeydi. Bul izertlewlerdiń kópshiligi psixologiya, sociallıq psixologiya hám sociologiyadan alınǵan. Mısalı, bir izertlew adamlar erkek atı berilgen kompyuterdiń hayal atı berilgen mashinaǵa qaraǵanda qımbatıraq bolıwın kútetuǵının anıqladı.<ref name="posard2014">{{Cite journal|last1=Posard|first1=Marek|title=Status processes in human–computer interactions: Does gender matter?|journal=Computers in Human Behavior|date=2014|issue=37|pages=189–195|doi=10.1016/j.chb.2014.04.025|volume=37}}</ref> Basqa izertlewler adamlar kompyuterler menen óz ara ámellerin adamlarǵa qaraǵanda teris qabıllaǵanın anıqladı, tap bul mashinalarǵa sonday minez kórsetse de.<ref name="posardrinderknecht2015">{{Cite journal|last1=Posard|first1=Marek|title=Do people like working with computers more than human beings?|journal=Computers in Human Behavior|date=2015|volume=51|pages=232–238|doi=10.1016/j.chb.2015.04.057}}</ref> === Bilimge tiykarlanǵan adam-kompyuter óz-ara baylanısı === Adam hám kompyuter óz-ara baylanıslarında, ádette adam hám kompyuterdiń óz-ara háreketlerdi túsiniwi arasında semantikalıq ayırmashılıq boladı. Ontologiya, tarawǵa tiyisli bilimniń formal kórinisi sıpatında, eki tárep arasındaǵı semantikalıq eki mánililikti sheshiw arqalı bul máseleni sheshiw ushın qollanılıwı múmkin.<ref>{{Cite journal|last1=Dong|first1=Hai|last2=Hussain|first2=Farookh|last3=Elizabeth|first3=Chang|title=A human-centered semantic service platform for the digital ecosystems environment|journal=World Wide Web|volume=13|issue=1–2|pages=75–103|url=https://www.researchgate.net/publication/220301904|doi=10.1007/s11280-009-0081-5|year=2010}}</ref> === Emociyalar hám adam-kompyuter óz-ara baylanısı === Adamlar hám kompyuterler óz-ara baylanısında, izertlewshiler kompyuterlerdiń adam emociyaların qalay anıqlaw, qayta islew hám olarǵa juwap beriw múmkinligin úyrenip, emocional intellektual informaciyalıq sistemalardı rawajlandırıwǵa háreket etti. Izertlewshiler bir neshe 'sezimlerdi anıqlaw kanallarıń usınıs etti. Adam emociyaların avtomatlastırılǵan hám cifrlı túrde anıqlawdıń potencialı adam-kompyuter óz-ara baylanısınıń nátiyjeliligin jaqsılawda. Emociyalardıń adam-kompyuter óz-ara baylanısına tásiri finanslıq sheshim qabıllawda EKG qollanıw hám shólkemlik bilimlerdi bólisiwde kóz qozǵalısın baqlaw hám bet oqıwshılardı emociyalardı anıqlaw kanalları sıpatında qollanıw sıyaqlı tarawlarda izertlengen. Bul tarawlarda sezimlerdi anıqlaw kanallarınıń adam sezimlerin anıqlaw potencialı bar ekenligi hám informaciyalıq sistemalardıń sezimlerdi anıqlaw kanallarınan alınǵan maǵlıwmatlardı sheshim qabıllaw modellerin jaqsılaw ushın qollanıw múmkinligi kórsetilgen. === Miy-kompyuter interfeysleri === Miy-kompyuter interfeysi (MKI) - bul jetilistirilgen yamasa sımlar menen baylanısqan miy hám sırtqı qurılma arasındaǵı tuwrı baylanıs jolı. MKI neyromodulyaciyadan eki tárepleme informaciya aǵımına múmkinshilik beriwi menen parıq qıladı. MKIler kóbinese adamnıń kognitiv yamasa sensor-motorlı funkciyaların izertlew, kartaǵa túsiriw, járdem beriw, kúsheytiw yamasa qayta islewge baǵdarlanǵan.<ref name="Krucoff 584">{{Cite journal|last1=Krucoff|first1=Max O.|last2=Rahimpour|first2=Shervin|last3=Slutzky|first3=Marc W.|last4=Edgerton|first4=V. Reggie|last5=Turner|first5=Dennis A.|date=2016-01-01|title=Enhancing Nervous System Recovery through Neurobiologics, Neural Interface Training, and Neurorehabilitation|journal=Frontiers in Neuroscience|pages=584|doi=10.3389/fnins.2016.00584|pmc=5186786|pmid=28082858|volume=10}}</ref> === Qáwipsizlik óz-ara tásirleri === Qáwipsizlik óz-ara tásirleri - bul adamlar hám kompyuterler arasındaǵı óz-ara tásirdi, ásirese [[Informaсiya qáwipsizligi|informaciya qáwipsizligine]] baylanıslı tárepin úyreniw. Onıń maqseti, ápiwayı til menen aytqanda, aqırǵı paydalanıwshı baǵdarlamalarındaǵı qáwipsizlik ózgeshelikleriniń qolaylılıǵın jaqsılaw bolıp tabıladı. 1970-jıllardaǵı Xerox PARC dáwirinde payda bolǵan AKÓ-den (Adam-Kompyuter Óz-ara baylanısı) ayırmashılıǵı, AKÓQáw (Adam-Kompyuter Óz-ara baylanısı Qáwipsizligi) salıstırmalı túrde jańa izertlew tarawı bolıp esaplanadı. Bul temaǵa qızıǵıwshılıq Internet qáwipsizligine bolǵan qızıǵıwshılıq penen baylanıslı, ol sońǵı jıllarda keń jámiyetshiliktiń itibarın tartqan másele boldı. Qáwipsizlik ózgeshelikleri tómen qolaylılıqqa iye bolǵanda, tómendegiler ulıwma sebepler bolıp tabıladı: * olar keyin oylanıp qosılǵan * olar jańadan tabılǵan qáwipsizlik kemshiliklerin sheshiw ushın asıǵıs túrde jamalǵan * olar programmalıq támiynat ustasınıń járdemisiz júdá quramalı paydalanıw jaǵdayların sheshedi * olardıń interfeys dizaynerleri tiyisli qáwipsizlik koncepciyaların túsinbegen * olardıń interfeys dizaynerleri qolaylılıq ekspertleri emes edi (kóbinese olar baǵdarlamanıń ózin islep shıqqan baǵdarlamashılar bolǵan). == Derekler == [[Kategoriya:Programmalıq injiniring]] <references /> __BÖLİDİMÖNDEMEW__ 5qqea23eswrsaa6yigcp90y5cbf2661 Basqarıwdı inversiyalaw 0 23218 125313 103689 2025-07-08T21:46:30Z Bekan88 11311 125313 wikitext text/x-wiki [[Programmalıq injiniring|Programmalıq injiniringde]] '''basqarıwdı inversiyalaw''' '''(IoC)''' – bul [[Kompyuter programması|kompyuter baǵdarlamasınıń]] arnawlı jazılǵan bólimleri sırtqı derekten (mısalı, [[Freymvork|freymvorktan]]) basqarıw aǵımın alatuǵın proektlestiriw principi. "Inversiya" termini tariyxıy: bul proekt penen [[Programmalıq támiynat arxitekturası|baǵdarlamalıq támiynat arxitekturası]] proceduralıq programmalastırıw menen salıstırǵanda basqarıwdı "inversiyalaydı". Proceduralıq programmalastırıwda baǵdarlamanıń arnawlı kodı ulıwma wazıypalarǵa qaraw ushın qayta qollanılatuǵın kitapxanalardı shaqıradı, biraq basqarıwdı inversiyalaw menen basqarıwdaǵı sırtqı kod yamasa freymvork bolıp, arnawlı kodtı shaqıradı. IBasqarıwdı inversiyalaw GUI ortalıqları<ref name="Mesa1985">{{Cite journal|url=https://dl.acm.org/doi/abs/10.1145/17919.806843|title=The Mesa Programming Environment|journal=ACM SIGPLAN Notices|volume=20|issue=7|date=25 June 1985|last=Sweet|first=Richard|pages=216–229|doi=10.1145/17919.806843}}</ref> payda bolǵannan berli qosımshalardı islep shıǵarıw freymvorkları tárepinen keńnen qollanıladı hám [[Grafikalıq paydalanıwshı interfeysi|GUI]] ortalıqlarında hám [[Veb freymvork|veb-server qosımsha freymvorklarında]] qollanılıwın dawam ettirmekte. Basqarıwdı inversiyalaw freymvorktı qosımsha baǵdarlamashısı tárepinen anıqlanǵan usıllar arqalı keńeytiletuǵın etedi.<ref>{{Cite journal|url=http://www.laputan.org/drc/drc.html|title=Designing Reusable Classes|journal=Journal of Object-Oriented Programming|volume=1|issue=2|date=June–July 1988|first=Ralph E.|last=Johnson|pages=22–35}}</ref> Waqıyaǵa tiykarlanǵan programmalastırıw kóbinese IoC arqalı ámelge asırıladı, sonıń ushın arnawlı kod tek ǵana waqıyalardı islew menen shuǵıllanıwı kerek, al waqıyalar/xabarlardıń waqıya ciklı hám jiberiwi freymvork yamasa orınlaw ortalıǵı tárepinen basqarıladı. Veb-server qosımsha freymvorklarında jiberiw ádette marshrutlaw dep ataladı hám basqarıwshılar sońǵı noqatlar dep atalıwı múmkin. == Alternativ mánisi == "Basqarıwdı inversiyalaw" sóz dizbegi Java baǵdarlamashıları jámiyetinde, atap aytqanda Spring Framework sıyaqlı Java freymvorklarında "IoC konteynerleri" menen qáliplesetuǵın [[Ǵárezlilik inekciyası|gárezlilik inekciyası]] (olarǵa kerek obektlerge xızmetlerdi jiberiw) úlgilerin bildiriw ushın ayırım túrde de qollanıla basladı.<ref name="FowlerDI-IOC">{{Web deregi|url=https://martinfowler.com/articles/injection.html#InversionOfControl|bet=Inversion of Control Containers and the Dependency Injection pattern|avtor=Fowler|at=Martin|jumıs=MartinFowler.com|qaralǵan sáne=4 June 2023}}</ref> Bul basqa mániste "basqarıwdı inversiyalaw" freymvorkqa qosımsha obektleri tárepinen qollanılatuǵın gárezliliklerdiń ámelge asırılıwı ústinen basqarıwdı beriwdi bildiredi,<ref name="spring_framework_ioc_docs">{{Web deregi|url=https://docs.spring.io/spring-framework/docs/2.5.5/reference/beans.html|bet=Spring Framework The IoC container|avtor=<!--Not stated-->|jumıs=docs.spring.io|qaralǵan sáne=25 May 2023}}</ref> freymvorkqa basqarıw aǵımın beriwdiń dáslepki mánisine qaraǵanda (qosımsha kodtıń orınlanıw waqıtı ústinen basqarıw, mısalı, qayta shaqırıwlar). == Sholıw == Mısal retinde, dástúrli programmalastırıw menen qosımshanıń tiykarǵı funkciyası bar bolǵan buyrıqlar dizimin kórsetiw hám paydalanıwshıdan birewin tańlawdı soraw ushın menyu kitapxanasına funkciya shaqırıwların islewi múmkin. Solay etip, kitapxana funkciya shaqırıwınıń mánisi sıpatında tańlanǵan opciyanı qaytaradı hám tiykarǵı funkciya baylanıslı buyrıqtı orınlaw ushın bul mánisti qollanadı. Bul stil tekstke tiykarlanǵan interfeyslerde keń tarqalǵan edi. Mısalı, elektron pochta klienti jańa pochtanı júklew, aǵımdaǵı pochtaǵa juwap beriw, jańa pochta jaratıw hám t.b. buyrıqları menen ekrandı kórsetiwi múmkin hám paydalanıwshı buyrıqtı tańlaw ushın klavishanı basqansha baǵdarlamanıń orınlanıwı toqtatıladı. Ekinshi jaǵınan, basqarıwdı inversiyalaw menen baǵdarlama ayna sistemaları, menyular, [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqanshanı]] basqarıw hám qurallar panelleri sıyaqlı ulıwma minez-qulıq hám grafikalıq elementlerdi biletuǵın baǵdarlamalıq támiynat [[Freymvork|freymvorkın]] qollanıp jazıladı. Arnawlı kod freymvork ushın "boslıqlardı toltıradı", mısalı, menyu elementleri kestesin támiynlew hám hár bir element ushın kod úles programmasın dizimge alıw sıyaqlı, biraq paydalanıwshınıń háreketlerin baqlap, menyu elementi tańlanǵanda úles programmanı shaqıratuǵın freymvork bolıp tabıladı. Pochta klienti mısalında freymvork klaviatura hám [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]] kirgiziwlerine ekiwine de erise aladı hám paydalanıwshı tárepinen eki usıl arqalı da shaqırılǵan buyrıqtı shaqıra aladı hám sonday-aq jańa xabarlar kelip túskenin biliw ushın tarmaq interfeysin baqlay aladı hám qanday da bir tarmaq háreketi anıqlanǵanda ekrandı jańarta aladı. Sol freymvork elektron keste baǵdarlaması yaki tekst redaktorı ushın dene sıpatında qollanılıwı múmkin. Kerisinshe, freymvork Veb-brauzerler, elektron keste yaki tekst redaktorları haqqında hesh nárse bilmeydi; olardıń funkcionallıǵın ámelge asırıw arnawlı kodtı talap etedi. Basqarıwdı inversiyalaw qayta qollanılatuǵın kod hám máselege tán kod qosımshada birge islese de, óz aldına islep shıǵarılatuǵını haqqında kúshli mánisti alıp júredi. Qayta shaqırıwlar, jobalawshılar, waqıya ciklları hám shablon usılı [[Obyektke baǵdarlanǵan programmalastırıw|obektke baǵdarlanǵan programmalastırıw]] kontekstinde termin keńnen qollanılsa da, basqarıwdı inversiyalaw principine ámel etetuǵın proektlestiriw úlgileriniń mısalları bolıp tabıladı. ([[Ǵárezlilik inekciyası]] Java freymvorkları tárepinen keń tarqalǵan "ǵárezliliklerdiń ámelge asırılıwı ústinen basqarıwdı inversiyalaw" ayırım, arnawlı ideyasınıń mısalı bolıp tabıladı.) Basqarıwdı inversiyalaw geyde "Gollivud principi: Bizdi shaqırmań, biz sizdi shaqıramız" dep ataladı, freymvorklardıń orınlaw aǵımın qalay belgileytuǵının kórsetedi. == Alǵı sóz == Basqarıwdı inversiyalaw kompyuter iliminde jańa termin emes. Martin Fauler sóz dizbeginiń etimologiyasın 1988-jılǵa deyin izleydi, biraq ol 1970-jıllarda Maykl Djekson tárepinen óziniń Djekson Strukturalı Programmalastırıw metodologiyasında táriyiplengen '''baǵdarlama inversiyası''' koncepciyası menen tıǵız baylanıslı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.jacksonworkbench.co.uk/stevefergspages/papers/ourusoff--introduction_to_jackson_design_method.pdf|bet=Introduction to Jackson Design Method}}</ref> Tómennen-joqarıǵa talqılawshı joqarıdan-tómenge talqılawshınıń inversiyası retinde kóriniwi múmkin: bir jaǵdayda basqarıw talqılawshıda bolsa, ekinshi jaǵdayda ol qabıllawshı qosımshada boladı. Termin Maykl Mattson tárepinen teziste qollanılǵan (freymvorktıń kersinshe ornına qosımsha kodın shaqıratuǵın onıń dáslepki mánisi menen)<ref>{{Web deregi|url=https://www.researchgate.net/publication/2238535|bet=Object-Oriented Frameworks, A survey of methodological issues|avtor=Mattsson|at=Michael|sáne=February 1996|baspaxana=Department of Computer Science, Lund University}}</ref> hám keyinnen Stefano Maccokki tárepinen alınǵan<ref>{{Web deregi|url=http://www.betaversion.org/~stefano/linotype/news/38/|bet=On Inversion of Control|arxivurl=https://web.archive.org/web/20040202120126/http://www.betaversion.org/~stefano/linotype/news/38/|arxivsáne=2 February 2004|avtor=Stefano Mazzocchi|sáne=22 January 2004}}</ref> hám 1999-jılı Apache Baǵdarlamalıq Támiynat Fondınıń joq bolǵan joybarı Avalon-da ol tárepinen keń tarqalǵan, onda ol orınlaw aǵımın basqarıwdan tıs bala obekt ǵárezliklerin jiberetuǵın ata-ana obektti bildirgen.<ref name="AvalonIoCPatterns">{{Web deregi|url=https://svn.apache.org/repos/asf/avalon/site///framework/cop/guide-patterns-ioc.html|bet=IOC Patterns - Avalon Framework|jumıs=The Apache Avalon Project|qaralǵan sáne=8 June 2023}}</ref> Sóz dizbegi 2004-jılı Robert S. Martin hám Martin Fauler tárepinen jáne de keń tarqalǵan, sońǵı terminniń kelip shıǵıwın 1980-jıllarǵa deyin izleydi. == Táriyiplew == Dástúrli programmalastırıwda [[Biznes logikası|biznes logikasınıń]] aǵımı bir-birine statikalıq baylanısqan obektler tárepinen anıqlanadı. Basqarıwdı inversiyalaw menen aǵım baǵdarlamanıń orınlanıwı waqtında qurılǵan obekt grafigine baylanıslı. Bunday dinamikalıq aǵım abstrakciyalar arqalı anıqlanǵan obekt óz-ara tásirleri arqalı múmkin boladı. Bul orınlaw waqıtı baylanısı [[Ǵárezlilik inekciyası|gárezlilik inekciyası]] yaki xızmet lokatorı sıyaqlı mexanizmler arqalı ámelge asırıladı. IoC-de kod kompilyaciya waqtında statikalıq baylanısıwı da múmkin, biraq kodtıń ózinde tikkeley silteme ornına sırtqı konfiguraciyadan onıń táriypin oqıw arqalı orınlaw ushın kodtı tabıw. Ǵárezlilik inekciyasında ǵárezli [[Obyektke baǵdarlanǵan programmalastırıw|obekt]] yaki modul orınlaw waqtında oǵan kerek obektke baylanısqan. Baǵdarlamanıń orınlanıwı waqtında ǵárezlilikti qanaatlandıratuǵın arnawlı obekt, ádette, statikalıq tallaw arqalı kompilyaciya waqtında belgili bolmaydı. Bul jerde obekt óz-ara tásiri terminlerinde táriyiplengen menen, princip [[Obyektke baǵdarlanǵan programmalastırıw|obektke baǵdarlanǵan programmalastırıwdan]] tıs basqa programmalastırıw metodologiyalarına da qollanılıwı múmkin. Islep turǵan baǵdarlama obektlerdi bir-birine baylanıstırıwı ushın obektler úylesimli interfeyslerge iye bolıwı kerek. Mısalı, A klassı V klası arqalı ámelge asırılatuǵın I interfeysine minez-qulıqtı delegaciyalawı múmkin; baǵdarlama A hám V-nı instanciyalaydı, sońınan V-nı A-ǵa inekciyalaydı. == Qollanılıwı == * XDE ushın Mesa programmalastırıw ortalıǵı, 1985. * Visual Basic (klassikalıq), 1991. * HTML DOM waqıyası * Spring Framework * ASP.NET Core * Shablon usılı úlgisi == Kod mısalı == === HTML DOM waqıyaları === Veb-brauzerler HTML-de DOM waqıyaları ushın basqarıwdı inversiyalawdı ámelge asıradı. Qosımsha islep shıǵarıwshısı qayta shaqırıwdı dizimge alıw ushın document.addEventListener() funkciyasın qollanadı.<syntaxhighlight lang="html"><!doctype html> <html lang="en"> <head> <meta charset="utf-8"> <title>DOM Level 2</title> </head> <body> <h1>DOM Level 2 Waqıya islewshisi</h1> <p><large><span id="output"></span></large></p> <script> var registeredListener = function () { document.getElementById("output").innerHTML = "<large>Dizimge alınǵan tıńlawshı shaqırıldı.</large>"; } document.addEventListener( "click", registeredListener, true ); document.getElementById("output").innerHTML = "<large>Waqıya islewshisi dizimge alındı. Eger siz betti bassańız, siziń veb-brauzerińiz waqıya islewshisin shaqıradı.</large>" </script> </body> </html> </syntaxhighlight> === Veb-qosımsha freymvorkları === ASP.NET Core veb-qosımshası ushın bul mısal kodı veb-qosımsha xostın jaratadı, sońǵı noqattı dizimge aladı, sońınan basqarıwdı freymvorkqa beredi:<ref name="AspNetCore7Routing">{{Web deregi|url=https://learn.microsoft.com/en-us/aspnet/core/fundamentals/routing|bet="Routing in ASP.Net Core"|avtor=Ryan Nowak, Kirk Larkin, Rick Anderson|jumıs=learn.microsoft.com|baspaxana=microsoft|qaralǵan sáne=25 May 2023|citata="Routing is responsible for matching incoming HTTP requests and dispatching those requests to the app's executable endpoints. Endpoints are the app's units of executable request-handling code. Endpoints are defined in the app and configured when the app starts."}}</ref><syntaxhighlight lang="csharp">var builder = WebApplication.CreateBuilder(args); var app = builder.Build(); app.MapGet("/", () => "Salem Dúnya!"); app.Run(); </syntaxhighlight> == Derekler == <references /> [[Kategoriya:Programmalıq támiynat arxitekturası]] __BÖLİDİMÖNDEMEW__ 1owbo9gjsqquyldjrwjh810pg1vyrno Wikipedia:Redaktorlawlar sanı boyınsha Wikipediashılar dizimi 4 23879 125256 125202 2025-07-08T12:01:39Z Jembot 4424 Bot: Maǵlıwmatlar jańalandı 125256 wikitext text/x-wiki {{/begin|50}} |- | 1 || [[User:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] || [[Special:Contributions/Janabaevazizbek|{{formatnum:17828}}]] || {{Permissions|Janabaevazizbek}} |- | 2 || [[User:Qaraqalpaqpan|<span style="color:gray">Qaraqalpaqpan</span>]] || [[Special:Contributions/Qaraqalpaqpan|{{formatnum:17813}}]] || {{Permissions|Qaraqalpaqpan}} |- | 3 || [[User:Inosham|Inosham]] || [[Special:Contributions/Inosham|{{formatnum:3999}}]] || {{Permissions|Inosham}} |- | 4 || [[User:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] || [[Special:Contributions/Srajatdin Usnatdinov|{{formatnum:3845}}]] || {{Permissions|Srajatdin Usnatdinov}} |- | 5 || [[User:Frhdkazan|Frhdkazan]] || [[Special:Contributions/Frhdkazan|{{formatnum:3483}}]] || {{Permissions|Frhdkazan}} |- | 6 || [[User:Abdullaeva Shaxnoza-Banu|<span style="color:gray">Abdullaeva Shaxnoza-Banu</span>]] || [[Special:Contributions/Abdullaeva Shaxnoza-Banu|{{formatnum:3374}}]] || {{Permissions|Abdullaeva Shaxnoza-Banu}} |- | 7 || [[User:Bekan88|Bekan88]] || [[Special:Contributions/Bekan88|{{formatnum:2481}}]] || {{Permissions|Bekan88}} |- | 8 || [[User:Рахман3|<span style="color:gray">Рахман3</span>]] || [[Special:Contributions/Рахман3|{{formatnum:2150}}]] || {{Permissions|Рахман3}} |- | 9 || [[User:Doniyor Yóldoshev|Doniyor Yóldoshev]] || [[Special:Contributions/Doniyor Yóldoshev|{{formatnum:1929}}]] || {{Permissions|Doniyor Yóldoshev}} |- | 10 || [[User:PirjanovNurlan|<span style="color:gray">PirjanovNurlan</span>]] || [[Special:Contributions/PirjanovNurlan|{{formatnum:1553}}]] || {{Permissions|PirjanovNurlan}} |- | 11 || [[User:Rabiga Shabatova|Rabiga Shabatova]] || [[Special:Contributions/Rabiga Shabatova|{{formatnum:1393}}]] || {{Permissions|Rabiga Shabatova}} |- | 12 || [[User:Anas1712|<span style="color:gray">Anas1712</span>]] || [[Special:Contributions/Anas1712|{{formatnum:1155}}]] || {{Permissions|Anas1712}} |- | 13 || [[User:Qarahat|Qarahat]] || [[Special:Contributions/Qarahat|{{formatnum:1105}}]] || {{Permissions|Qarahat}} |- | 14 || [[User:Gozzalina|Gozzalina]] || [[Special:Contributions/Gozzalina|{{formatnum:1044}}]] || {{Permissions|Gozzalina}} |- | 15 || [[User:Makenzis|Makenzis]] || [[Special:Contributions/Makenzis|{{formatnum:788}}]] || {{Permissions|Makenzis}} |- | 16 || [[User:Kuwanishbek|Kuwanishbek]] || [[Special:Contributions/Kuwanishbek|{{formatnum:781}}]] || {{Permissions|Kuwanishbek}} |- | 17 || [[User:AlefZet|<span style="color:gray">AlefZet</span>]] || [[Special:Contributions/AlefZet|{{formatnum:678}}]] || {{Permissions|AlefZet}} |- | 18 || [[User:Aysabirlijol|<span style="color:gray">Aysabirlijol</span>]] || [[Special:Contributions/Aysabirlijol|{{formatnum:624}}]] || {{Permissions|Aysabirlijol}} |- | 19 || [[User:Umarxon III|<span style="color:gray">Umarxon III</span>]] || [[Special:Contributions/Umarxon III|{{formatnum:615}}]] || {{Permissions|Umarxon III}} |- | 20 || [[User:Baurzhanuly|<span style="color:gray">Baurzhanuly</span>]] || [[Special:Contributions/Baurzhanuly|{{formatnum:538}}]] || {{Permissions|Baurzhanuly}} |- | 21 || [[User:Biypona|<span style="color:gray">Biypona</span>]] || [[Special:Contributions/Biypona|{{formatnum:517}}]] || {{Permissions|Biypona}} |- | 22 || [[User:Bazarbaeva Eleonora|<span style="color:gray">Bazarbaeva Eleonora</span>]] || [[Special:Contributions/Bazarbaeva Eleonora|{{formatnum:433}}]] || {{Permissions|Bazarbaeva Eleonora}} |- | 23 || [[User:QRNKS|<span style="color:gray">QRNKS</span>]] || [[Special:Contributions/QRNKS|{{formatnum:413}}]] || {{Permissions|QRNKS}} |- | 24 || [[User:Mrshaxas|<span style="color:gray">Mrshaxas</span>]] || [[Special:Contributions/Mrshaxas|{{formatnum:404}}]] || {{Permissions|Mrshaxas}} |- | 25 || [[User:Pathoschild|<span style="color:gray">Pathoschild</span>]] || [[Special:Contributions/Pathoschild|{{formatnum:399}}]] || {{Permissions|Pathoschild}} |- | 26 || [[User:Minorax|Minorax]] || [[Special:Contributions/Minorax|{{formatnum:353}}]] || {{Permissions|Minorax}} |- | 27 || [[User:Muxammedqudaynazarov|<span style="color:gray">Muxammedqudaynazarov</span>]] || [[Special:Contributions/Muxammedqudaynazarov|{{formatnum:352}}]] || {{Permissions|Muxammedqudaynazarov}} |- | 28 || [[User:Begdullaman|Begdullaman]] || [[Special:Contributions/Begdullaman|{{formatnum:318}}]] || {{Permissions|Begdullaman}} |- | 29 || [[User:Nurlibek Urgenichbaev|<span style="color:gray">Nurlibek Urgenichbaev</span>]] || [[Special:Contributions/Nurlibek Urgenichbaev|{{formatnum:297}}]] || {{Permissions|Nurlibek Urgenichbaev}} |- | 30 || [[User:Qareken Balasi|<span style="color:gray">Qareken Balasi</span>]] || [[Special:Contributions/Qareken Balasi|{{formatnum:285}}]] || {{Permissions|Qareken Balasi}} |- | 31 || [[User:BEGJIGIT|<span style="color:gray">BEGJIGIT</span>]] || [[Special:Contributions/BEGJIGIT|{{formatnum:252}}]] || {{Permissions|BEGJIGIT}} |- | 32 || [[User:Saxibjamal Esemuratova|<span style="color:gray">Saxibjamal Esemuratova</span>]] || [[Special:Contributions/Saxibjamal Esemuratova|{{formatnum:239}}]] || {{Permissions|Saxibjamal Esemuratova}} |- | 33 || [[User:Pirnazarova|<span style="color:gray">Pirnazarova</span>]] || [[Special:Contributions/Pirnazarova|{{formatnum:221}}]] || {{Permissions|Pirnazarova}} |- | 34 || [[User:Holder|<span style="color:gray">Holder</span>]] || [[Special:Contributions/Holder|{{formatnum:218}}]] || {{Permissions|Holder}} |- | 35 || [[User:Miracle0302|<span style="color:gray">Miracle0302</span>]] || [[Special:Contributions/Miracle0302|{{formatnum:213}}]] || {{Permissions|Miracle0302}} |- | 36 || [[User:Begjigit|<span style="color:gray">Begjigit</span>]] || [[Special:Contributions/Begjigit|{{formatnum:208}}]] || {{Permissions|Begjigit}} |- | 37 || [[User:Kmoksy|<span style="color:gray">Kmoksy</span>]] || [[Special:Contributions/Kmoksy|{{formatnum:207}}]] || {{Permissions|Kmoksy}} |- | 38 || [[User:ДолбоЯщер|<span style="color:gray">ДолбоЯщер</span>]] || [[Special:Contributions/ДолбоЯщер|{{formatnum:192}}]] || {{Permissions|ДолбоЯщер}} |- | 39 || [[User:NurkaArzay|<span style="color:gray">NurkaArzay</span>]] || [[Special:Contributions/NurkaArzay|{{formatnum:173}}]] || {{Permissions|NurkaArzay}} |- | 40 || [[User:Gúlxan Medetbekovna|<span style="color:gray">Gúlxan Medetbekovna</span>]] || [[Special:Contributions/Gúlxan Medetbekovna|{{formatnum:168}}]] || {{Permissions|Gúlxan Medetbekovna}} |- | 41 || [[User:Bakhit|<span style="color:gray">Bakhit</span>]] || [[Special:Contributions/Bakhit|{{formatnum:164}}]] || {{Permissions|Bakhit}} |- | 42 || [[User:Melek jurnalist|<span style="color:gray">Melek jurnalist</span>]] || [[Special:Contributions/Melek jurnalist|{{formatnum:155}}]] || {{Permissions|Melek jurnalist}} |- | 43 || [[User:DARIO SEVERI|<span style="color:gray">DARIO SEVERI</span>]] || [[Special:Contributions/DARIO SEVERI|{{formatnum:148}}]] || {{Permissions|DARIO SEVERI}} |- | 44 || [[User:Jannazarova Sh|<span style="color:gray">Jannazarova Sh</span>]] || [[Special:Contributions/Jannazarova Sh|{{formatnum:136}}]] || {{Permissions|Jannazarova Sh}} |- | 45 || [[User:Jámiy|<span style="color:gray">Jámiy</span>]] || [[Special:Contributions/Jámiy|{{formatnum:133}}]] || {{Permissions|Jámiy}} |- | 46 || [[User:Romaine|<span style="color:gray">Romaine</span>]] || [[Special:Contributions/Romaine|{{formatnum:128}}]] || {{Permissions|Romaine}} |- | 47 || [[User:Kagansky|<span style="color:gray">Kagansky</span>]] || [[Special:Contributions/Kagansky|{{formatnum:124}}]] || {{Permissions|Kagansky}} |- | 48 || [[User:Munavvaroy|<span style="color:gray">Munavvaroy</span>]] || [[Special:Contributions/Munavvaroy|{{formatnum:123}}]] || {{Permissions|Munavvaroy}} |- | 49 || [[User:Purodha|<span style="color:gray">Purodha</span>]] || [[Special:Contributions/Purodha|{{formatnum:121}}]] || {{Permissions|Purodha}} |- | 50 || [[User:Maqmud Abdujaparov|<span style="color:gray">Maqmud Abdujaparov</span>]] || [[Special:Contributions/Maqmud Abdujaparov|{{formatnum:112}}]] || {{Permissions|Maqmud Abdujaparov}} {{/end}} pc97zeze19s2xq921m41rbh969iikwq Bay Internet Qosımshası 0 24129 125315 110480 2025-07-08T21:48:13Z Bekan88 11311 125315 wikitext text/x-wiki '''Bay Internet Qosımshası''' (sonday-aq '''bay veb-qosımsha''',<ref name="flex3dummies">{{Cite book|last=McCune|first=Doug|url=https://books.google.com/books?id=lazbXwrxrasC|title=Adobe Flex 3.0 For Dummies|date=2009-02-23|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-0470436820|page=Chapter 1, "From HTML to RIA"}}</ref> '''RIA''' yamasa '''ornatılatuǵın Internet qosımshası''' dep te ataladı) ‒ bul stol ústi qosımshası [[Programmalıq támiynat|programmalıq támiynatınıń]] kóp qásiyetlerine iye bolǵan [[veb-qosımsha]]. Bul koncepciya bir betli qosımsha menen tıǵız baylanıslı hám paydalanıwshıǵa súyrep aparıw, fon menyusı, WYSIWYG redaktorlaw hám t.b. sıyaqlı interaktiv funkciyalardı usınıwı múmkin. Bul koncepciya birinshi ret 2002-jılı Macromedia tárepinen Macromedia Flash MX ónimin (keyinirek Adobe Flash boldı) sıpatlaw ushın kirgizilgen. 2000-jıllar dawamında bul termin Java appletleri, Microsoft Silverlight sıyaqlı basqa básekiles brauzer plagin texnologiyaları menen islep shıǵılǵan brauzerge tiykarlanǵan qosımshalardı sıpatlaw ushın ulıwmalastırıldı. Brauzer plagin interfeysleriniń eskiriwi hám standart HTML5 texnologiyalarına ótiw menen, Bay Internet Qosımshaları [[JavaScript]] [[Veb-qosımsha|veb-qosımshaları]], sonıń ishinde bir betli qosımshalar hám progressiv veb-qosımshalar menen almastırıldı. == Tariyxı == «Bay Internet Qosımshası» hám «bay klient» terminleri 2002-jıldıń mart ayında Macromedia (házirgi [[Adobe]]) tárepinen rásmiy hújjetke kirgizilgen, biraq bul koncepciya bunnan bir neshe jıl aldın basqa atamalar menen, sonıń ishinde: 1999-jıl aprelde [[Microsoft]] tárepinen «Remote Scripting»<ref>{{Web deregi|url=https://docs.microsoft.com/en-us/previous-versions/windows/internet-explorer/ie-developer/scripting-articles/ms974566(v=msdn.10)|bet=Remote Scripting|avtor=Clinick|at=Andrew|sáne=1999-04-12|jumıs=[[Microsoft Docs]]|qaralǵan sáne=2019-07-10}}</ref> hám 2000-jıl oktyabrde Forrester Research tárepinen «X Internet»[2] degen atlar menen bar edi.<ref>{{Web deregi|url=http://www.forrester.com/ER/Marketing/0,1503,214,00.html|bet=My View: X Internet|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080518194414/http://www.forrester.com/ER/Marketing/0,1503,214,00.html|arxivsáne=2008-05-18|avtor=Colony|at=George F.|sáne=October 2000|jumıs=[[Forrester Research]]}}</ref> 2011-jıldıń noyabr ayında HTML5 alternativaları paydasına brauzer plaginlerine tiykarlanǵan Bay Internet Qosımshası arxitekturalarına bolǵan talaptıń tómenlegenligin kórsetetuǵın bir qatar xabarlandırıwlar boldı. Adobe kompaniyası Flash endi mobil<ref>{{Web deregi|url=http://www.theinfoboom.com/articles/adobe-flash-player-turfed-for-mobile-devices/|bet=Adobe Flash Player Turfed for Mobile Devices|qaralǵan sáne=11 November 2011}}</ref> yamasa televizor<ref>{{Web deregi|url=http://allthingsd.com/20111110/adobe-scrapping-flash-for-tv-too%E2%80%8E/|bet=Adobe Scrapping Flash for TV, Too|qaralǵan sáne=11 November 2011}}</ref> ushın islep shıǵarılmaytuǵınlıǵın járiyaladı (óziniń háreketlerin Adobe AIRǵa qayta baǵdarladı). Ekspertler onıń hátte stol ústinde de<ref>{{Web deregi|url=https://www.zdnet.com/article/without-mobile-adobe-flash-is-irrelevant/|bet=PlayBook has a Flash-filled future; RIM's worst decision to date?}}</ref> óz áhmiyetliligin dawam etiwine gúmanlandı hám onı «sońınıń bası» dep sıpatladı.<ref>{{Web deregi|url=https://money.cnn.com/2011/11/10/technology/adobe_flash/|bet=The beginning of the end for Adobe's Flash|qaralǵan sáne=11 November 2011}}</ref> Research In Motion (RIM) kompaniyası PlayBook ushın Flash-ti islep shıǵıwdı dawam etejaǵın járiyaladı, bul sheshim ayırım kommentatorlar tárepinen soraw astına alındı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.zdnet.com/article/playbook-has-a-flash-filled-future-rims-worst-decision-to-date/|bet=PlayBook has a Flash-filled future; RIM's worst decision to date?|qaralǵan sáne=11 November 2011}}</ref> Gáp sózler Microsoft kompaniyası Silverlight-tıń 5-versiyasınıń aldaǵı relizinen keyin onnan waz keshejaǵın ayttı ‒ keyin ala bul haqıyqat bolıp shıqtı.<ref>{{Web deregi|url=http://www.i-programmer.info/news/89-net/3314-silverlight-5-the-end-of-the-line.html|bet=Silverlight 5 - the end of the line|qaralǵan sáne=11 November 2011}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://support.microsoft.com/en-us/windows/silverlight-end-of-support-0a3be3c7-bead-e203-2dfd-74f0a64f1788|bet=Silverlight End of Support - Microsoft Support|jumıs=support.microsoft.com|qaralǵan sáne=2023-04-01}}</ref> Usı xabarlandırıwlardıń birlesiwi ayırımlardı onı «brauzer plaginleri ushın joldıń sońı» dep járiyalawǵa májbúr etti.<ref>{{Web deregi|url=http://www.geekwire.com/2011/adobe-flash-microsoft-silverlight-sunset-browser-plugin|bet=Flash, Silverlight and the end of the line for browser plug-ins}}</ref> === Bay mobil qosımshalar === '''Bay mobil qosımsha''' (RMA) - bul veb-qosımshalardan kóp qásiyetlerdi miyras etip alǵan hám kontekstten xabardarlıq hám hámme jerde bolıw sıyaqlı birneshe anıq qásiyetlerge iye bolǵan mobil qosımsha.<ref>{{Cite journal|last=Khan|first=Atta ur Rehman|last2=Othman|first2=Mazliza|last3=Khan|first3=Abdul Nasir|last4=Abid|first4=Shahbaz Akhtar|last5=Madani|first5=Sajjad Ahmad|date=2015-04-23|title=MobiByte: An Application Development Model for Mobile Cloud Computing|journal=Journal of Grid Computing|language=en|volume=13|issue=4|pages=605–628|doi=10.1007/s10723-015-9335-x|issn=1570-7873}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Khan|first=A. u R.|last2=Othman|first2=M.|last3=Xia|first3=F.|last4=Khan|first4=A. N.|date=2015-05-01|title=Context-Aware Mobile Cloud Computing and Its Challenges|journal=IEEE Cloud Computing|volume=2|issue=3|pages=42–49|doi=10.1109/MCC.2015.62|issn=2325-6095}}</ref> RMA-lar - bul «kontekstten xabardarlıqtı, offlayn paydalanıw imkaniyatın, kóshiriwsheńlikti hám maǵlıwmatlardıń hámme jerde bolıwın» támiyinley otırıp, qáwipsiz sımsız ortalıqta joqarı funkcionallıq, immersiv óz-ara tásir hám tez juwap beriw arqalı bay paydalanıwshı tájiriybesin usınıwdı gózlegen mobil bultlı esaplawlar, keleshek veb hám jaqın aradaǵı baylanıs texnologiyalarınıń konvergenciyasınan kelip shıqqan, energiyanı únemlewshi, kóp dárejeli, onlayn mobil qosımshalar».<ref name="RMA_article">{{Cite journal|last=Abolfazli|first=Saeid|last2=Sanaei|first2=Zohreh|last3=Gani|first3=Abdullah|last4=Xia|first4=Feng|last5=Yang|first5=Laurence T.|date=1 September 2013|title=Rich Mobile Applications: Genesis, taxonomy, and open issues|journal=Journal of Network and Computer Applications|volume=40|pages=345–362|doi=10.1016/j.jnca.2013.09.009}}</ref> ==== RMA-lardıń kelip shıǵıwı ==== Veb-qosımshalardı stol ústi kompyuterlerine tabıslı jaylastırǵannan hám mobil qurılmalardıń ataqlılıǵı artqannan keyin, izertlewshiler bul keńeytilgen veb-qosımsha funkcionallıqların smartfon platformasına alıp keldi. Yaponiyanıń NTT DoCoMo kompaniyası mobil qosımshalardıń funkcionallıǵın jaqsılaw ushın 2003-jılı Adobe Flash Lite-tı qabılladı. 2008-jılı Google kompaniyası platformadan ǵárezsiz mobil qosımshalardı offlayn rejimde qollap-quwatlaw ushın Google Gears-tı Windows Mobile 5 hám 6 qurılmalarına alıp keldi. Mobil qurılmalar ushın Google Gears - bul óz aldına, paydalanıwshı ornatatuǵın qosımsha menen bayıtılǵan veb-qosımshalardı islep shıǵıwǵa arnalǵan mobil brauzer keńeytpesi. Bul qosımshalar arxitekturasına, operaciyalıq sistemasına hám texnologiyasına qaramastan, mobil qurılma ishinde veb-brauzer arqalı orınlanıwı múmkin. 2008-jıl aprelde Microsoft kompaniyası mobil qurılmalar ushın qızıqlı, interaktiv paydalanıwshı interfeyslerin (UI) islep shıǵıw ushın Microsoft Silverlight mobile-dı usındı. Silverlight - bul Silverlight qollap-quwatlaytuǵın mobil qosımshalardı iske túsiretuǵın bir neshe mobil brauzerler menen úylesimli .NET plagini. [[Android]] sisteması Android sońǵı paydalanıwshılarınıń óz-ara tásir tájiriybesin jaqsılaw ushın Google Chrome Lite brauzerinde Google Gear plaginin ornalastırdı. == Texnologiyalar == === Adobe Flash === Adobe Flash tekst, súwretler hám qozǵalmaytuǵın kórinislerdiń animaciyasın usınıw ushın vektorlıq hám rastrlıq grafikanı basqardı. Ol audio hám videonıń eki tárepleme aǵımın qollap-quwatladı hám ol [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]], [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]], mikrofon hám kamera arqalı paydalanıwshı kirgiziwin qabıllay alatuǵın edi. Flash ActionScript dep atalatuǵın [[Obyektke baǵdarlanǵan programmalastırıw|obektke baǵdarlanǵan tildi]] óz ishine aldı hám JavaScript Flash tili (JSFL) arqalı avtomatlastırıwdı qollap-quwatladı. Flash kontenti keń tarqalǵan veb-brauzerler, ayırım [[Mobil telefon|mobil telefonlar]] hám bir neshe basqa elektron qurılmalar (Flash Lite-tı paydalanıp) ushın biypul bolǵan Adobe Flash Player-di paydalanıp, hár qıylı kompyuter sistemalarında hám qurılmalarında kórsetiliwi múmkin edi.<ref>{{Cite book|last=McCune|first=Doug|url=https://books.google.com/books?id=lazbXwrxrasC|title=Adobe Flex 3.0 For Dummies|date=2009-02-23|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-0-470-43682-0}}</ref> Apache Flex, burınǵı Adobe Flex - bul Adobe Flash platformasına tiykarlanǵan kross-platformalıq RIA-lardı islep shıǵıw hám jaylastırıw ushın programmalıq támiynattı islep shıǵıw komplekti (SDK). Basında Macromedia tárepinen islep shıǵılıp, keyin [[Adobe|Adobe Systems]] tárepinen satıp alınǵan Flex-ti Adobe 2011-jılı Apache Software Foundation-ǵa tapsırdı. Adobe 2017-jılı Flash-ti eskirgen dep járiyaladı, al Adobe Flash Player 2021-jıldıń basına qaray kópshilik bazarlarda toqtatıldı. === Java applet === Java appletleri interaktiv vizualizaciyalardı jaratıw hám video, úsh ólshemli obektlerdi hám basqa medianı usınıw ushın qollanılǵan. Java appletleri joqarı dárejeli tilde áhmiyetli programmalastırıw kúsh-ǵayratın yamasa applet penen baslanǵısh server arasındaǵı baylanıstı talap etetuǵın quramalı vizualizaciyalar ushın qolaylı boldı. === JavaFX === JavaFX - bul keń túrdegi baylanısqan qurılmalarda isley alatuǵın RIA-lardı jaratıw hám jetkeriw ushın programmalıq támiynat platforması. Házirgi relizi (JavaFX 12, 2019-jıl 11-mart) stol ústi, brauzer hám mobil telefonlar ushın qosımshalardı qurıwǵa imkaniyat beredi hám 3D qollap-quwatlawı menen keledi. Televizor qosımshaları, oyın konsolleri, Blu-ray pleerleri hám basqa platformalar rejelestirilgen. Java FX plagin Java appleti sıpatında yamasa Webstart arqalı isleydi.<ref>{{Web deregi|url=https://docs.oracle.com/javafx/2/release_notes_2-2/jfxpub-release_notes_2-2.htm|bet=JavaFX 2.2 Release Notes {{!}} JavaFX 2 Tutorials and Documentation|jumıs=docs.oracle.com|qaralǵan sáne=2022-11-24}}</ref> === Microsoft Silverlight === Silverlight Microsoft tárepinen basqa menshikli alternativa sıpatında usınılǵan. Texnologiya keńnen qabıl etilmedi hám, mısalı, kóp mobil qurılmalarda qollap-quwatlaw joq. Qollanıwdıń ayırım mısalları Pekindegi 2008-jılǵı Jazǵı Olimpiada oyınları,<ref>{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2008/01/06/microsoft-silverlight-gets-a-high-profile-win-2008-bejing-olympics/|bet=Microsoft Silverlight Gets a High Profile Win: 2008 Beijing Olympics|qaralǵan sáne=2010-02-23}}</ref> Vankuverdegi 2010-jılǵı Qısqı Olimpiada oyınları,<ref>{{Web deregi|url=http://www.businessinsider.com/microsoft-wins-the-2010-olympics-for-silverlight-2009-3|bet=Microsoft Wins The 2010 Olympics For Silverlight|qaralǵan sáne=2010-02-23}}</ref> hám Amerika Qurama Shtatlarındaǵı eki tiykarǵı siyasiy partiyanıń 2008-jılǵı sezdleri<ref>{{Web deregi|url=http://www.microsoft.com/presspass/features/2008/aug08/08-19conventions.mspx|bet=Microsoft Working to Make Political Conventions Unconventional|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100519135325/http://www.microsoft.com/presspass/features/2008/aug08/08-19conventions.mspx|arxivsáne=2010-05-19|qaralǵan sáne=2010-02-23}}</ref> sıyaqlı waqıyalar ushın video aǵımı boldı. Silverlight sonday-aq Netflix tárepinen onıń tez video aǵımı xızmeti ushın paydalanılǵan.<ref>{{Web deregi|url=http://netflix.mediaroom.com/index.php?s=43&item=288|bet=Netflix Begins Roll-Out of 2nd Generation Media Player for Instant Streaming on Windows PCs and Intel Macs|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100529122655/http://netflix.mediaroom.com/index.php?s=43&item=288|arxivsáne=2010-05-29|qaralǵan sáne=2010-02-23}}</ref> Silverlight endi aktiv rawajlandırılmaydı hám Microsoft Edge Legacy yamasa jańaraq versiyalarında qollap-quwatlanbaydı. === Gears === Gears, burınǵı Google Gears dep atalǵan - bul Google Chrome-dı qosqanda, veb-brauzerlerge offlayn saqlaw hám basqa qosımsha funkciyalardı usınatuǵın toqtatılǵan utilita programmalıq támiynatı. Gears standartlastırılǵan HTML5 usılları paydasına toqtatıldı. Gears Google Chrome 12-den alıp taslandı.<ref>{{Web deregi|url=https://chromereleases.googleblog.com/2011/06/chrome-stable-release.html|bet=Chrome Stable Release|til=en|jumıs=Chrome Releases|qaralǵan sáne=2021-04-12}}</ref> === Basqa usıllar === RIA-lar óz funkcionallıǵın jaqsılaw ushın Xforms-tı paydalana aladı. XML hám XSLT<ref name="Transformation">{{Web deregi|url=http://www.w3.org/standards/xml/transformation|bet=Transformation|sáne=2012-09-19}}</ref> dı ayırım XHTML, CSS hám JavaScript penen birge paydalanıw, sonday-aq klient tárepinde serverge qaytpastan jergilikli túrde qayta tártipleniwi múmkin bolǵan maǵlıwmatlar kesteleri sıyaqlı bayıraq klient tárepi UI komponentlerin jaratıw ushın qollanılıwı múmkin. Mozilla hám Internet Explorer brauzerleriniń ekewi de bunı qollap-quwatlaydı. == Eski standartlardaǵı qáwipsizlik máseleleri == RIAlar veb izlew sistemaları ushın indekslew qıyınshılıqların tuwdıradı, biraq Adobe Flash kontenti házir keminde bir bólegi indeksleniwi múmkin.<ref>{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2008/06/30/once-nearly-invisible-to-search-engines-flash-files-can-now-be-found-and-indexed/|bet=Once Nearly Invisible To Search Engines, Flash Files Can Now Be Found And Indexed|avtor=Erick Schonfeld|jumıs=TechCrunch|baspaxana=AOL|qaralǵan sáne=2 May 2015}}</ref> Qáwipsizlik qosımsha programmalıq támiynatqa qaraǵanda jaqsılanıwı múmkin (mısalı, qumsalǵıshlar hám avtomat jańalanıwlar arqalı), biraq keńeytpelerdiń ózleri hálsizliklerge ushırawı múmkin hám kiriw kóbinese jergilikli [[Veb-qosımsha|veb qosımshalarına]] qaraǵanda ádewir úlken boladı. Qáwipsizlik maqsetlerinde, kópshilik RIA-lar ózleriniń klient bólimlerin qumsalǵısh dep atalatuǵın klient stolınıń arnawlı izolyaciyalanǵan aymaǵında iske túsiredi. Qumsalǵısh baylanıstıń ekinshi tárepindegi qosımsha serverine klienttegi fayl sistemasına hám operaciyalıq sistemaǵa kóriniwdi hám kiriwdi shekleydi. Bul usıl klient sistemasına jergilikli ámellerdi, qayta formatlawdı hám t.b. orınlawǵa múmkinshilik beredi, sol arqalı klient-server trafiginiń muǵdarın hám jıyiligin azaytadı, ásirese «juqa klientler» dep atalatuǵınlarǵa qurılǵan klient-server ámelge asırıwlarına salıstırǵanda. == Derekler == {{Derekler|2}} [[Kategoriya:Programmalıq támiynat arxitekturası]] __BÖLİDİMÖNDEMEW__ ts4qayfmccvh0q9vrn1k90zcxzu6zq9 Programmalıq támiynattıń qátelerge shıdamlıǵı 0 24301 125309 110110 2025-07-08T21:44:06Z Bekan88 11311 125309 wikitext text/x-wiki '''Programmalıq támiynattıń qátelerge shıdamlıǵı''' ‒ bul [[Programmalıq támiynat|kompyuter programmalıq támiynatınıń]] sistema yamasa [[Kompyuter apparatlıq támiynatı|apparatlıq támiynatta]] qáteler bolǵan jaǵdayda da óziniń normal jumısın dawam ettiriw uqıplılıǵı. Qátelerge shıdamlı programmalıq támiynat qátelerge qaramastan talaplardı qanaatlandırıw uqıplılıǵına iye.<ref>{{Web deregi|url=http://www.ece.cmu.edu/~koopman/des_s99/sw_fault_tolerance/|bet=Software Fault Tolerance|baspaxana=Carnegie Mellon University}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://people.csail.mit.edu/strumpen/micro98.pdf|bet=Portable and Fault Tolerant Software Systems|baspaxana=Massachusetts Institute of Technology}}</ref> Sistemanı kóbirek qátelerge shıdamlı etiw ushın tómendegi dizayn úlgileri birge qollanılıwı kerek: qaytalaw, artqa qaytıw, waqıt sheklewi, elektr shınjırı úzgishi hám bólim úlgisi.<ref>{{Cite book|title=Kubernetes Native Microservices with Quarkus and MicroProfile|publisher=Manning|year=2022|isbn=9781638357155}}</ref><ref>{{Cite book|title=Acing the System Design Interview|publisher=Manning|year=2024|isbn=9781638355915}}</ref> Sistemańızdı kóbirek qátelerge shıdamlı etiw ushın, siz 99-procentli keshigiwdi ólshewińiz hám qalǵan 1% ti (yaǵnıy sońǵı keshigiwlerin) óz-ózin saqlaw mexanizmleri arqalı baqlawda uslawıńız kerek.<ref>{{Cite book|title=Understanding Distributed Systems: What every developer should know about large distributed applications|year=2021|isbn=978-1838430207|publisher=Roberto Vitillo}}</ref> == Kirisiw == Eń turaqlı nárse - bul ózgeris. Bul sózsiz programmalıq támiynat sistemalarına basqa qubılıslarǵa qaraǵanda kóbirek tuwrı keledi, biraq barlıq programmalıq támiynatlar birdey jol menen ózgermeydi, sonlıqtan programmalıq támiynattıń qátelerge shıdamlılıq usılları ózgeriwshi mánislerdi ózgertiw arqalı orınlanıw qátelerin jeńip ótiw ushın dúzilgen, usılayınsha qabıl etiwge bolatuǵın programma halatın jaratadı. Programmalıq támiynat qátelerin baqlaw zárúrligi búgingi kúnde programmalıq támiynat sanaatında eń tez ósip atırǵan mashqalalardıń biri bolıp tabıladı. Qátelerge shıdamlılıq [[Programmalıq támiynattı islep shıǵıw|programmalıq támiynattı islep shıǵıwdıń]] dáslepki basqıshında tiykarǵı itibar beriliwi kerek bolǵan másele bolıwı kerek. Programmalıq támiynattıń qátelerge shıdamlılıǵı ushın hár qıylı mexanizmler bar, olardıń arasında: * Qayta tiklew blokları * N-versiyalı programmalıq támiynat * Óz-ózin tekseriwshi programmalıq támiynat == Operaciyalıq sistemanıń buzılıwı == Kompyuter qosımshaları [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]], [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]], ekran, diskli qurılma, tarmaq hám printer sıyaqlı ortaq resurslarǵa kiriw ushın qosımsha programmalastırıw interfeysi (API) arqalı soraw jiberedi. Olar eki jol menen irkiliske ushırawı múmkin. * Bloklanǵan sorawlar * Qáteler Bloklanǵan (tosqınlı) soraw - bul operaciyalıq sistemadan nátiyjeler alınǵansha kompyuter programmasın toqtatatuǵın xızmetler sorawı. Mısal retinde, TCP sorawı uzaqtaǵı serverden juwap alınǵansha tosqınlıqqa ushıraydı. Bul veb-brauzer menen háreket etkenińizde júz beredi. Intensiv esaplawlar da tosqınlı API sorawı menen birdey nátiyjege alıp keletuǵın uzaq keshigiwlerge sebep boladı. Tosqınlıqtı basqarıw ushın eki usıl qollanıladı. * Aǵımlar * Taymerler Aǵımlar hár bir tosqınlıqqa ushırawı múmkin bolǵan API sorawı ushın ayrıqsha orınlanıw izbe-izligin támiyinleydi. Bul ulıwma qosımshanıń resurs kútiw barısında toqtap qalıwınıń aldın alıwı múmkin. Bunıń artıqmashlıǵı - basqa háreketler orın alıp atırǵan waqıtta API sorawınıń jaǵdayı haqqındaǵı hesh qanday informaciya joǵalmaydı. Aǵımlardı qollaytuǵın tillerge tómendegiler kiredi: {| class="wikitable" |Ada |Afnix |[[C++]] |C# |CILK |Eiffel |Erlang |- |[[Java (programmalastırıw tili)|Java]] |Lisp |Magenta |Modula 3 |Napier 88 |Oz |Presto |- |pSather |Perl 5.8.7+ |[[PHP]] |[[Python (Programmalastırıw tili)|Python]] |R |Ruby |Smalltalk |- |Tcl/Tk |V |Unicon |Ballerina |D | | |} Taymerler bloklanǵan shaqırıwdıń úziliwine múmkinshilik beredi. Periodlı taymer baǵdarlamashıǵa aǵımlardı eliklewge múmkinshilik beredi. Úzilisler ádette bloklanǵan API shaqırıwı yamasa intensiv esaplawdıń halatına baylanıslı hár qanday informaciyanı joq qıladı, sonlıqtan baǵdarlamashı bul informaciyanı bólek esapqa alıwı kerek. Aǵımsız tillerge tómendegiler kiredi: {| class="wikitable" |Bash |[[JavaScript|Javascript]] |SQL |Visual Basic |} Taymerler menen buzılǵan jaǵday júz beredi. Onı tómendegiler arqalı boldırmawǵa boladı: * Programmalıq támiynat jaǵdayın qadaǵalaw * Semafor * Bloklaw === Qáteler === Qáteler POSIX úylesimli sistemalarda signallar arqalı payda boladı, hám bul signallar API shaqırıwlarınan, operaciyalıq sistemadan hám basqa qosımshalardan kelip shıǵadı. Qánday da bir qayta islewshi kodı bolmaǵan hár qanday signal qosımshanıń mezgilsiz toqtawına alıp keletuǵın qátege aylanadı. Qayta islewshi - bul qosımsha signal alǵanda talap boyınsha orınlanatuǵın funkciya. Bul qáte islew dep ataladı. Toqtatıw signalı - bul qayta islew múmkin bolmaǵan jalǵız signal. Barlıq basqa signallar qayta islewshi funkciyaǵa baǵdarlanıwı múmkin. Qayta islewshi funkciyalar eki keń túrge bólinedi: * Inicializaciyalanǵan * Qatar ishindegi Inicializaciyalanǵan qayta islewshi funkciyalar programmalıq támiynat iske túskende hár bir signal menen juplasadı. Bul sáykes signal kelgende qayta islewshi funkciyanıń iske túsiwine alıp keledi. Bul usıl taymerler menen birge aǵımdı eliklew ushın qollanılıwı múmkin. Qatar ishindegi qayta islewshi funkciyalar arnawlı sintaksis paydalanıp shaqırıw menen baylanıstırıladı. Eń tanıs bolǵanı - C++ hám Java menen qollanılatuǵın tómendegisi: : try : { :: API_call(); : } : catch : { :: signal_handler_code; : } == Apparatlıq támiynattıń buzılıwı == Programmalıq támiynat ushın apparatlıq támiynattıń qátelikke shıdamlılıq tómendegilerdi talap etedi: * Rezerv kóshiriw * Artıqmashılıq Rezerv kóshiriw apparatlıq támiynattı almastırıw kerek bolǵan jaǵdayda informaciyanı saqlaydı. Bul eki usıldıń biri menen islenedi: * Programmalıq támiynat arqalı avtomatik jobalastırılǵan rezerv kóshiriw * Belgili bir keste boyınsha qoldan rezerv kóshiriw * Informaciyanı qayta tiklew Rezerv kóshiriw, rezerv informaciyanı almastırıw sistemasında qolaylı etiw ushın informaciyanı qayta tiklew strategiyasın talap etedi. Qayta tiklew processi ádette kóp waqıt aladı, hám qayta tiklew processi tamamlanǵansha informaciya qoljetimsiz boladı. Artıqmashılıq, qayta tiklew keshigiwi qısqa bolıwı ushın informaciyanı birden kóp kompyuter esaplaw qurılmasında kóbeytiwge tiykarlanǵan. Oǵan kerek bolǵansha belsendi emes turǵan tiri sistemaǵa úziliksiz rezerv kóshiriw arqalı erisiwge boladı (sinxronlanǵan rezerv kóshiriw). Buǵan jáne de informaciyanı birdey bir neshe sistemada jaratılǵan waqıtta kóbeytiw arqalı erisiwge boladı, bul qayta tiklew keshigiwin joq etiwi múmkin. == Derekler == {{Derekler}} [[Kategoriya:Programmalıq támiynat arxitekturası]] __BÖLİDİMÖNDEMEW__ 8vl847wxqcbyb9ibdberj67147xk4yz ChromeOS 0 24847 125316 118424 2025-07-08T21:49:09Z Bekan88 11311 125316 wikitext text/x-wiki '''ChromeOS''', geyde '''chromeOS''' dep jazıladı hám burınǵı ataması '''Chrome OS''' dep atalǵan, [[Google]] tárepinen islep shıǵılǵan hám proektlestirilgen [[operaciyalıq sistema]] bolıp tabıladı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/tldr/2022/7/14/23219443/google-chromeos-not-chrome-os-branding|bet=It's ChromeOS now, not Chrome OS|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220714233828/https://www.theverge.com/tldr/2022/7/14/23219443/google-chromeos-not-chrome-os-branding|arxivsáne=July 14, 2022|avtor=Peters|at=Jay|sáne=July 14, 2022|jumıs=[[The Verge]]|qaralǵan sáne=July 14, 2022}}</ref> Ol [[Ashıq kodlı programmalıq támiynat|ashıq kodlı]] ChromiumOS operaciyalıq sistemasınan alınǵan hám tiykarǵı [[paydalanıwshı interfeysi]] sıpatında Google Chrome veb-brauzerin qollanadı. Google bul joybar haqqında 2009-jıldıń iyul ayında járiyaladı, dáslep onı qosımshalar hám paydalanıwshı maǵlıwmatları bultta saqlanatuǵın operaciyalıq sistema sıpatında táriyiplegen. ChromeOS tiykarınan [[Veb-qosımsha|veb-qosımshalardı]] iske túsiriw ushın qollanıldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.chromium.org/chromium-os/chromiumos-design-docs/chromium-os-kernel|bet=Kernel Design|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180624010728/https://www.chromium.org/chromium-os/chromiumos-design-docs/chromium-os-kernel|arxivsáne=June 24, 2018|jumıs=The Chromium Projects|qaralǵan sáne=June 21, 2018}}</ref> ChromeOS progressiv veb-qosımshalardı, [[Google Play]]-den [[Android]] qosımshaların hám [[Linux]] qosımshaların qollaydı.<ref>{{Citation |title=Chromebook help |year=2022 |access-date=2022-06-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220616173343/https://support.google.com/chromebook/answer/7021273 |url-status=live |chapter=Install Android apps on your Chromebook |chapter-url=https://support.google.com/chromebook/answer/7021273 |place=Mountain View |publisher=Google, Inc. |archive-date=June 16, 2022}}.</ref><ref>{{Citation |title=Chromebook help |year=2022 |access-date=2022-06-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210529183536/https://support.google.com/chromebook/answer/9145439 |url-status=live |chapter=Set up Linux on your Chromebook |chapter-url=https://support.google.com/chromebook/answer/9145439 |place=Mountain View |publisher=Google, Inc. |archive-date=May 29, 2021}}.</ref> == Tariyxı == 2006-jılı Google xızmetkeri Djeff Nelson dáslep «Google OS» kod ataması menen belgili bolǵan hám tezlikke baǵdarlanǵan Linux distribuciyası sıpatında ChromeOS bolatuǵın koncepciyanı jarattı. Google OS-tıń dáslepki versiyaları Firefoxtı qollanǵan, sebebi Chrome ele shıǵarılmaǵan edi, biraq 2007-jılda Google ishinde tarqalǵan ishki beta-testler sebepli ol Chrome-ǵa ótti.<ref>{{Web deregi|url=http://blog.jeff-nelson.com/2012/11/on-inventing-chromebook.html|bet=Inventing Chromebook|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211214024106/http://blog.jeff-nelson.com/2012/11/on-inventing-chromebook.html|arxivsáne=December 14, 2021|sáne=November 13, 2012}}</ref>  Marketing talapların anıqlaw ushın, baǵdarlamashılar Google xızmetkerleri tárepinen qollanılatuǵın 200 kompyuterdiń qollanıw úlgilerin baqlaw sıyaqlı rásmiy emes ólshemlerge súyendi. Baǵdarlamashılar sonday-aq ózleriniń qollanıw úlgilerin de esapqa aldı.<ref name="Ars Technica: Google Talks">{{Cite news|url=https://arstechnica.com/business/news/2010/01/chrome-os-interview-1.ars|title=Google talks Chrome OS, HTML5, and the future of software|date=January 19, 2010}}</ref> Google óz [[apparatlıq támiynat]] sheriklerinen «ónimlilik hám isenimlilik sebeplerine»<ref name="Chromium Developer FAQ">{{Web deregi|url=https://www.chromium.org/chromium-os/how-tos-and-troubleshooting/developer-faq|bet=Developer FAQ|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180619213326/http://www.chromium.org/chromium-os/how-tos-and-troubleshooting/developer-faq|arxivsáne=June 19, 2018|qaralǵan sáne=December 12, 2009}}</ref> baylanıslı qattı deneli disklerdi qollanıwdı talap etti, sonıń menen birge qosımshalarǵa hám kópshilik paydalanıwshı maǵlıwmatlarına alıstaǵı serverlerden kirip atırǵan operaciyalıq sistemanıń tómenirek sıyımlılıq talapların da esapqa aldı. 2009-jıldıń noyabr ayında ChromeOS boyınsha injenerlik direktorı Metyu Papakipos ChromeOS tek qattı jaǵdaylı saqlaw qurılmaların qollaytuǵının (yaǵnıy, mexanikalıq qattı disklerdi emes) járiyaladı hám ChromeOS-tiń Windows 7-ge salıstırǵanda alpıstan bir bólegindey disk ornın talap etetuǵının atap ótti.<ref>{{Web deregi|url=https://www.computerworld.com/s/article/9141191/Google_Chrome_OS_will_not_support_hard_disk_drives|bet=Google Chrome OS will not support hard-disk drives|arxivurl=https://web.archive.org/web/20091121220035/http://www.computerworld.com/s/article/9141191/Google_Chrome_OS_will_not_support_hard_disk_drives|arxivsáne=November 21, 2009|avtor=Mearian|at=Lucas|sáne=November 19, 2009|jumıs=Computerworld|qaralǵan sáne=November 21, 2009}}</ref> On jıldan keyin, 2019-jılı, Google tárepinen usınılǵan ChromeOS tiklew kóshirmeleri ele de tek 1-3 GB kóleminde edi.<ref>{{Web deregi|url=https://support.google.com/chromebook/answer/1080595?hl=en|bet=Recover your Chromebook - Chromebook Help|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190207135338/https://support.google.com/chromebook/answer/1080595?hl=en|arxivsáne=February 7, 2019|jumıs=support.google.com|qaralǵan sáne=January 11, 2019}}</ref> 2009-jıldıń 19-noyabrinde Google ChromeOStıń [[Derek kodı|derek kodın]] ChromiumOS joybarı sıpatında járiyaladı.<ref name="Google 11-09">{{Web deregi|url=https://googleblog.blogspot.com/2009/11/releasing-chromium-os-open-source.html|bet=Releasing the Chromium OS open source project|arxivurl=https://web.archive.org/web/20091121025800/http://googleblog.blogspot.com/2009/11/releasing-chromium-os-open-source.html|arxivsáne=November 21, 2009|avtor=Sengupta|at=Caesar|sáne=November 19, 2009|jumıs=Official Google Blog|baspaxana=Google, Inc.|qaralǵan sáne=November 19, 2009}}</ref> 2009-jıldıń 19-noyabrindegi press-konferenciyada – sol waqıtta Googledıń Chromedı baqlap turǵan vice-prezidenti – Sundar Pichai operaciyalıq sistemanıń dáslepki versiyasın kórsetti. Ol Chrome brauzeriniń jumıs stolına júdá uqsas bolǵan jumıs stolın kórsetti hám ádewir brauzer jıynalmalı betlerinen tısqarı, az orın alatuǵın hám ańsat kiriw ushın paketlewge bolatuǵın qosımsha betleri de bar edi. Konferenciyada operaciyalıq sistema jeti sekundta júklendi, bul waqıttı Google azaytıw ushın jumıs isleytuǵının ayttı.<ref name="NYT-11/19">{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2009/11/20/technology/n|title=Linux commands|work=[[The New York Times]]}}</ref><ref name="Yegulalp">{{Web deregi|url=https://www.informationweek.com/news/software/operatingsystems/showArticle.jhtml?articleID=222000239|bet=Google Chrome OS Previewed|arxivurl=https://web.archive.org/web/20091208110346/https://www.informationweek.com/news/software/operatingsystems/showArticle.jhtml?articleID=222000239|arxivsáne=December 8, 2009|avtor=Yegulalp|at=Serdar|sáne=December 5, 2009|jumıs=InformationWeek|qaralǵan sáne=December 6, 2009}}</ref><ref name="eWeek first-look review">{{Web deregi|url=https://www.eweek.com/c/a/Application-Development/REVIEW-Google-Chrome-OS-Developer-Edition-Provides-Intriguing-Look-at-WebOnly-Computing-446612/|bet=Review: Google Chrome OS Developer Edition Provides Intriguing Look at Web-Only Computing|arxivurl=https://www.webcitation.org/67K8xhI5J?url=https://www.eweek.com/c/a/Application-Development/REVIEW-Google-Chrome-OS-Developer-Edition-Provides-Intriguing-Look-at-WebOnly-Computing-446612/|arxivsáne=May 1, 2012|avtor=Rapoza|at=Jim|sáne=December 3, 2009|baspaxana=eWeek.com|qaralǵan sáne=December 4, 2009}}</ref> Bunnan tısqarı, Canonical Ltd kompaniyasınıń OEM xızmetleri boyınsha vice-prezidenti Kris Kenon, Canonical múmkin bolǵan jerde bar bolǵan ashıq kodlı komponentler hám qurallarǵa súyenip, joybarǵa injenerlik resurslar qosıw ushın kelisim boyınsha jumıs islep atırǵanın járiyaladı.<ref name="Kenyon19Nov09">{{Cite news|url=https://blog.canonical.com/?p=294|title=Google Chrome OS and Canonical|access-date=December 14, 2010|last=Kenyon|first=Chris|date=November 2009|work=[[Canonical Ltd|Canonical Blog]]}}</ref> Canonical joybar boyınsha dáslepki injenerlik sherik boldı hám dáslep ChromiumOS tek ǵana Ubuntu sistemasında dúzildi. 2010-jıldıń fevral ayında ChromiumOS islep shıǵıw toparı Gentoo Linux'qa ótti, sebebi Gentoo-nıń paket basqarıw sisteması Portage iykemlirek edi.<ref name="zorigins">{{Web deregi|url=https://www.zdnet.com/article/the-secret-origins-of-googles-chrome-os/|bet=The secret origins of Google's Chrome OS|arxivurl=https://archive.today/20210203114338/https://www.zdnet.com/article/the-secret-origins-of-googles-chrome-os/|arxivsáne=February 3, 2021|avtor=J. Vaughan-Nichols|at=Steven|sáne=March 6, 2013|jumıs=[[ZDNet]]}}</ref> ChromiumOS dúziw ortalıǵı endi heshqanday arnawlı distribuciya menen sheklenbegen, biraq ornatıw hám tez baslaw boyınsha qollanbalar Debian-nıń (hám solay etip Ubuntu-nıń da) apt sintaksisin qollanbaqta. === Dáslepki Chromebook-lar (2010) === 2010-jılı Google pilotlıq baǵdarlama sheńberinde brendsiz Cr-48 Chromebooktı shıǵardı.<ref>{{Web deregi|url=https://gizmodo.com/5708670/heres-the-cr-48-the-first-chrome-os-laptop-you-can-never-buy|bet=Here's the Cr-48, The First Chrome OS Laptop You Can Never Buy|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160625023931/https://gizmodo.com/5708670/heres-the-cr-48-the-first-chrome-os-laptop-you-can-never-buy|arxivsáne=June 25, 2016|avtor=Chan|at=Casey|sáne=December 7, 2010|jumıs=Gizmodo|qaralǵan sáne=January 9, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.google.com/chromebook/|bet=Google Chromebooks - Laptops, Detachables and Tablets|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110425071728/http://www.google.com/chromeos/pilot-program-cr48.html|arxivsáne=April 25, 2011|jumıs=Google Chromebooks|qaralǵan sáne=December 14, 2016}}</ref> ChromeOS ornatılǵan usaqlap satıwdaǵı apparatlıq támiynattıń shıǵarılıw sánesi 2010-jıldıń aqırınan[25] kelesi jılǵa qaldırıldı. 2011-jıl 11-mayda Google I/O konferenciyasında Google Acer hám [[Samsung]] kompaniyalarınıń eki Chromebook-ın járiyaladı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2011/05/11/google-unveils-acer-chromebook-349/|bet=Google unveils Acer Chromebook: $349, 11.6-inches with 6.5-hour battery|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190111121506/https://www.engadget.com/2011/05/11/google-unveils-acer-chromebook-349/|arxivsáne=January 11, 2019|avtor=Lawler|at=Richard|sáne=May 11, 2011|jumıs=[[Engadget]]|qaralǵan sáne=January 9, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2011/05/11/stub-official-samsung-reveals-chrome-os-laptops/|bet=Official: Samsung reveals Chrome OS laptop -- the Series 5|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190111121627/https://www.engadget.com/2011/05/11/stub-official-samsung-reveals-chrome-os-laptops/|arxivsáne=January 11, 2019|avtor=Hollister|at=Sean|sáne=May 11, 2011|jumıs=[[Engadget]]|qaralǵan sáne=January 9, 2019}}</ref> Samsung modeli 2011-jıl 15-iyunde, al Acer modeli iyul ayınıń ortasında satıwǵa shıqtı.<ref>{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/blogs/faster-forward/post/chromebooks-go-on-sale/2011/06/15/AG6qbKWH_blog.html?noredirect=on|title=Chromebook go on sale|last=Tsukayama|first=Hayley|date=June 15, 2011|work=[[The Washington Post]]|access-date=January 9, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/acer-ac700-chromebook-available-shipping-soon/|bet=Acer AC700 Chromebook available, shipping soon|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190111121528/https://www.cnet.com/news/acer-ac700-chromebook-available-shipping-soon/|arxivsáne=January 11, 2019|avtor=Reisinger|at=Don|sáne=June 28, 2011|jumıs=[[CNET]]|qaralǵan sáne=January 11, 2019}}</ref> I2011-jıldıń avgust ayında Netflix óziniń aǵımlı xızmeti arqalı ChromeOS-ke rásmiy qollap-quwatlaytuǵının járiyaladı, bul Chromebook-larǵa Netflix arqalı filmler hám teleshowlardı kóriw imkaniyatın berdi. Sol waqıtta basqa qurılmalar Netflixten videolardı kóriw ushın Microsoft Silverlighttı paydalanıwı kerek edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2011/08/09/netflix-watch-instantly-streaming-now-works-on-chromeos-when-it/|bet=Netflix Watch Instantly streaming now works on ChromeOS, when it's working|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190111175407/https://www.engadget.com/2011/08/09/netflix-watch-instantly-streaming-now-works-on-chromeos-when-it/|arxivsáne=January 11, 2019|avtor=Lawler|at=Richard|sáne=August 9, 2011|jumıs=Engadget|qaralǵan sáne=January 11, 2019}}</ref> Sol aydıń aqırında Citrix ChromeOS ushın klient qosımshasın shıǵardı, bul Chromebooklarǵa [[Microsoft Windows|Windows]] qosımshaları hám jumıs stollarına alıstan kiriw imkaniyatın berdi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2011/08/14/citrix-app-opens-windows-for-chromebook-owners/|bet=Citrix app opens Windows for Chromebook owners|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190414213146/https://www.engadget.com/2011/08/14/citrix-app-opens-windows-for-chromebook-owners/|arxivsáne=April 14, 2019|sáne=August 14, 2011|baspaxana=Engadget|qaralǵan sáne=March 9, 2019}}</ref> 2011-jıldıń sentyabr ayında Google menen kelisim dúzgenin járiyalaǵannan soń, Dublin qalalıq universiteti Evropadaǵı studentlerine Chromebooklardı támiyinlegen birinshi bilimlendiriw mákemesi boldı.<ref name="Dublin City University Chromebooks">{{Web deregi|url=https://www.siliconrepublic.com/discovery/dublin-city-universitys-five-year-plan-chromebook-deal-with-google|bet=Dublin City University's five-year plan – Chromebook deal with Google|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190112150153/https://www.siliconrepublic.com/discovery/dublin-city-universitys-five-year-plan-chromebook-deal-with-google|arxivsáne=January 12, 2019|avtor=Kennedy|at=John|sáne=September 13, 2011|qaralǵan sáne=January 12, 2019}}</ref> === Keńeyiw (2012) === [[Fayl:Samsung_Chromebook.jpg|nobaý|Ashıq Samsung Chromebook]] 2012-jılǵa kelip, Chromebooklarǵa bolǵan talap óse basladı, hám Google Samsung tárepinen jobalanǵan hám óndirilgen jańa qurılmalar qatarın járiyaladı. Usılayınsha, olar sonday-aq birinshi Chromebox - Samsung Series 3-ti shıǵardı, bul ChromeOS-tiń stol kompyuterleri dúnyasına kiriwi edi.<ref name="Samsung55OAnnouncementBBC">{{Cite news|url=https://www.bbc.com/news/technology-18253961|title=Google Chrome OS computers updated with faster processors|access-date=January 12, 2019}}</ref> Olar aldıńǵı qurılmalar qatarına qaraǵanda tezirek bolsa da, sol dáwirdegi basqa stol hám noutbuk kompyuterlerine salıstırǵanda ele de hálsiz edi, Netbuk bazarına jaqınıraq edi. Bir neshe aydan soń, oktyabr ayında, Samsung hám Google ádewir tómen bahada jańa Chromebooktı shıǵardı (aldıńǵı Series 5 Chromebooklardıń 450 dollarına salıstırǵanda 250 dollar).<ref>{{Jurnal deregi |last=Olivarez-Giles |first=Nathan |date=October 18, 2012 |title=Google Debuts $250 Chromebook |url=https://www.wired.com/2012/10/google-debuts-a-new-250-chromebook/ |url-status=live |magazine=[[Wired (magazine)|Wired]] |archive-url=https://web.archive.org/web/20200123013748/https://www.wired.com/2012/10/google-debuts-a-new-250-chromebook/ |archive-date=January 23, 2020 |access-date=January 12, 2019}}</ref> Bul Samsungtıń Exynos seriyasınan ARM processorın paydalanǵan birinshi Chromebook edi. Bahanı tómenletiw ushın Google hám Samsung qurılmanıń yadı hám ekran ajıratımlılıǵın da azayttı. Biraq, ARM processorın paydalanıwdıń artıqmashlıǵı sonnan ibarat edi, Chromebookqa samallatqısh kerek emes edi. Acer tez arada C7 Chromebook penen izinen bardı, bahası jáne de tómen (199 dollar) edi, biraq Intel Celeron processorı bar edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2012/11/26/acer-c7-chromebook-review/|bet=Acer C7 Chromebook review: Chrome OS on the cheap, but at what cost?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190112145943/https://www.engadget.com/2012/11/26/acer-c7-chromebook-review/|arxivsáne=January 12, 2019|avtor=Joire|at=Myriam|sáne=November 26, 2012|qaralǵan sáne=January 12, 2019}}</ref> Acer C7-niń bahasın tómenletiwdiń bir belgili usılı [[Qattı magnitli disk|qattı disktiń]] ornına noutbuk qattı diskin paydalanıw boldı. 2012-jıldıń aprel ayında Google operaciyalıq sistema iske túskennen berli ChromeOS paydalanıwshı interfeysine birinshi ret ózgeris kirgizip, «Aura» dep atalatuǵın apparatlıq támiynat tárepinen tezletilgen ayna basqarıwshısın hám ádettegi wazıypalar panelin engizdi. Bul qosımshalar operaciyalıq sistemanıń dáslepki - bir brauzer hám qosımsha betler koncepciyasınan sheginiwdi bildirdi hám ChromeOS-ke ádettegirek stol operaciyalıq sistemasınıń kórinisi hám sezimin berdi. «Bir jaǵınan, bul Google-dıń bul jerde jeńilgenin moyınlaǵanına uqsaydı», - dep jazdı Frederic Lardinois TechCrunchta. Ol Googledıń ápiwayılıqtıń dáslepki nusqasın kóbirek funkcionallıq ushın almastırǵanın pikir etti. «Biraq bul zárúr jaman nárse emes hám jańa paydalanıwshılar onı álbette tanıs tájiriybe dep tabatuǵını sebepli, ChromeOStiń kópshilik tárepinen qabıl etiliwine járdem beriwi múmkin.»<ref name="TechCrunch: new UI">{{Cite news|title=Google's Chrome OS Will Soon Look More Like Windows Than A Browser|url=https://techcrunch.com/2012/04/09/googles-chrome-os-will-soon-look-more-like-windows-than-a-browser/|date=April 9, 2012}}</ref> Lenovo hám HP 2013-jıldıń basında Samsung hám Acerdiń izinen óz modelleri menen Chromebooklardı óndiriwge kiristi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2013/2/4/3946570/hp-pavilion-14-chromebook-officially-on-sale-today|bet=HP's first Chromebook arrives, offers a large screen and a small battery for $329.99|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190112150040/https://www.theverge.com/2013/2/4/3946570/hp-pavilion-14-chromebook-officially-on-sale-today|arxivsáne=January 12, 2019|avtor=Hollister|at=Sean|sáne=February 4, 2013|qaralǵan sáne=January 12, 2019}}</ref> Lenovo ayrıqsha túrde óziniń Chromebook-ın oqıwshılarǵa baǵdarladı, óziniń baspasóz relizin «Lenovo mektepler ushın bekkem ThinkPad Chromebooktı tanıstıradı» degen sózler menen basladı.<ref>{{Web deregi|url=https://news.lenovo.com/news+releases/lenovo-introduces-rugged-thinkpad-chromebook-for-schools.htm|bet=Lenovo Introduces Rugged ThinkPad Chromebook for Schools|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130205145221/https://news.lenovo.com/news+releases/lenovo-introduces-rugged-thinkpad-chromebook-for-schools.htm|arxivsáne=February 5, 2013|sáne=January 17, 2013}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.notebookcheck.net/Lenovo-unveils-the-sturdy-ThinkPad-X131e-Chromebook-for-students.87535.0.html|bet=Lenovo unveils the sturdy ThinkPad X131e Chromebook for students|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190112150019/https://www.notebookcheck.net/Lenovo-unveils-the-sturdy-ThinkPad-X131e-Chromebook-for-students.87535.0.html|arxivsáne=January 12, 2019|avtor=Zhekov|at=Ivan|sáne=January 18, 2013|qaralǵan sáne=January 12, 2019}}</ref> Google Google Drive-tı shıǵarǵanda, olar sonday-aq 2012-jıldıń iyul ayında shıǵarılǵan ChromeOS 20-nusqasına Drive integraciyasın qostı.<ref>{{Web deregi|url=https://chromereleases.googleblog.com/2012/07/stable-channel-updates-for-chromebooks.html|bet=Stable Channel Updates for Chromebooks|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190117122310/https://chromereleases.googleblog.com/2012/07/stable-channel-updates-for-chromebooks.html|arxivsáne=January 17, 2019|sáne=July 11, 2012|qaralǵan sáne=January 17, 2019}}</ref> ChromeOS 2010-jıldan baslap Adobe Flash-tı qollap-quwatlaǵan bolsa da,<ref>{{Jurnal deregi |last=Ganapati |first=Priya |date=March 31, 2010 |title=Google fires at Apple, Integrates Flash into Chrome Browser |url=https://www.wired.com/2010/03/google-flash-chrome-browser/ |url-status=live |magazine=Wired |archive-url=https://web.archive.org/web/20190117070031/https://www.wired.com/2010/03/google-flash-chrome-browser/ |archive-date=January 17, 2019 |access-date=January 17, 2019}}</ref> 2012-jıldıń aqırına kelip ol tolıǵı menen izolyaciyalanǵan edi, bul Flashtaǵı máselelerdiń ChromeOS-tiń basqa bólimlerine tásir etiwiniń aldın aldı.<ref>{{Web deregi|url=https://thenextweb.com/google/2012/11/13/google-declares-flash-is-now-fully-sandboxed-in-chrome-for-windows-mac-linux-and-chrome-os/|bet=Google declares Flash is now 'fully sandboxed' in Chrome for Windows, Mac, Linux and Chrome OS|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190117070231/https://thenextweb.com/google/2012/11/13/google-declares-flash-is-now-fully-sandboxed-in-chrome-for-windows-mac-linux-and-chrome-os/|arxivsáne=January 17, 2019|avtor=Protalinski|at=Emil|sáne=November 13, 2012|jumıs=TheNextWeb|qaralǵan sáne=January 17, 2019}}</ref> Bul Chrome-nıń barlıq versiyalarına, sonıń ishinde ChromeOS-ke de tásir etti. === Chromebook Pixel (2013) === [[Fayl:Chromebook_Pixel_(WiFi)_open.JPG|nobaý|Chromebook Pixel (Wi-Fi) ashıq]] 2013-jılǵa shekem Google hesh qashan óziniń ChromeOS qurılmasın islep shıǵarmaǵan edi. Onıń ornına, ChromeOS qurılmaları Android telefonlarınıń Nexus seriyasına kóbirek uqsas edi, hár bir ChromeOS qurılması úshinshi tárep óndiriwshiler tárepinen joybarlanıp, islep shıǵarılıp hám bazarǵa shıǵarıldı, biraq Google programmalıq támiynattı basqardı. Degen menen, 2013-jıldıń fevral ayında Google Chromebook Pixel-di shıǵarǵanda bul ózgerdi.[43] Chromebook Pixel aldıńǵı qurılmalardan pútkilley ózgeshe edi. Ol tek Google brendine iye bolıp qoymastan, sonday-aq Intel Core i5 processorı, joqarı ajıratımlılıqtaǵı (2,560 × 1,700) sensorlı displeyge iye edi hám biznes noutbukları menen básekilese alatuǵın bahada keldi.<ref>{{Web deregi|url=https://chrome.googleblog.com/2013/02/the-chromebook-pixel-for-whats-next.html|bet=The Chromebook Pixel, for what's next|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160816071737/https://chrome.googleblog.com/2013/02/the-chromebook-pixel-for-whats-next.html|arxivsáne=August 16, 2016|sáne=February 21, 2013|jumıs=Google Blog|qaralǵan sáne=January 12, 2019}}</ref> === 2013-jıldan házirgi kúnge shekem === 2013-jıldıń aqırına kelip, analitikler ChromeOS-tiń keleshegi haqqında bir pikirge kele almadı. 2009-jıldan baslap ChromeOS-tiń joq bolıp ketiwin boljaǵan maqalalar bolsa da,<ref>{{Web deregi|url=https://gigaom.com/2010/12/13/google%E2%80%99s-chrome-os-dead-before-arrival/|bet=Google's Chrome OS: Dead Before Arrival?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190117174145/https://gigaom.com/2010/12/13/google%E2%80%99s-chrome-os-dead-before-arrival/|arxivsáne=January 17, 2019|avtor=Card|at=David|sáne=December 13, 2010|qaralǵan sáne=January 17, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.zdnet.com/article/chromebooks-are-dead-they-just-dont-know-it-yet/|bet=Chromebooks are dead, they just don't know it yet|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180104143247/http://www.zdnet.com/article/chromebooks-are-dead-they-just-dont-know-it-yet/|arxivsáne=January 4, 2018|avtor=Raymond|at=Scott|sáne=August 30, 2011|jumıs=[[ZDNet]]|qaralǵan sáne=January 17, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.pcworld.com/article/2027056/whats-with-all-the-chromebooks-.html|bet=What's with all the Chromebooks?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180603215632/https://www.pcworld.com/article/2027056/whats-with-all-the-chromebooks-.html|arxivsáne=June 3, 2018|avtor=Chacos|at=Brad|sáne=February 4, 2013|qaralǵan sáne=January 17, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.businessinsider.com/gmail-creator-paul-buchheit-predicts-google-kills-chrome-os-next-year-2010-12|bet=Google Will Kill Chrome OS Next Year, Predicts Gmail Creator Paul Buchheit|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190117231110/https://www.businessinsider.com/gmail-creator-paul-buchheit-predicts-google-kills-chrome-os-next-year-2010-12|arxivsáne=January 17, 2019|avtor=Yarow|at=Jay|sáne=December 14, 2010|jumıs=[[Business Insider]]|qaralǵan sáne=January 17, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.teic.ie/2009/11/will-googles-chrome-os-be-dead-on-arrival/|bet=Opinion: Will Google's Chrome OS be dead on arrival?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210517164633/http://www.teic.ie/2009/11/will-googles-chrome-os-be-dead-on-arrival/|arxivsáne=May 17, 2021|avtor=Maguire|at=Adam|sáne=November 26, 2009|qaralǵan sáne=February 15, 2022}}</ref> ChromeOS qurılmalarınıń satılıwı jıldan-jılǵa ádewir ósiwdi dawam etti. 2014-jıldıń ortasında Time jurnalı «Kimniń esaplawına baylanıslı, Chromebooklar ya úlken tabıs, ya pútkilley áhmiyetsiz» degen atamadaǵı maqalanı járiyaladı, onda pikirlerdegi ayırmashılıqlar detallı bayan etilgen.<ref>{{Jurnal deregi |last=McCracken |first=Harry |author-link=Harry McCracken |date=May 7, 2014 |title=Depending on Who's Counting, Chromebooks are Either an Enormous Hit or Totally Irrelevant |url=https://time.com/90159/chromebooks/ |url-status=live |magazine=[[Time (magazine)|Time]] |archive-url=https://web.archive.org/web/20200930003005/https://time.com/90159/chromebooks/ |archive-date=September 30, 2020 |access-date=February 15, 2022}}</ref> Bul belgisizlik Intel kompaniyasınıń [[Intel]] processorına tiykarlanǵan Chromebooklar, Chromeboxlar hám LG kompaniyasınıń Chromebase dep atalatuǵın hámmesi bir qurılmada usınısın járiyalawı menen jáne de kúsheydi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.extremetech.com/computing/182006-intel-decides-that-chromebooks-for-some-reason-are-key-to-beating-arm-in-the-mobile-market|bet=Intel decides that Chromebooks, for some reason, are key to beating ARM in the mobile market|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190117122346/https://www.extremetech.com/computing/182006-intel-decides-that-chromebooks-for-some-reason-are-key-to-beating-arm-in-the-mobile-market|arxivsáne=January 17, 2019|avtor=Anthony|at=Sebastian|sáne=May 7, 2014|qaralǵan sáne=January 17, 2019}}</ref> Windows XPdiń qollanıwdan shıǵıwı arqalı payda bolǵan múmkinshilikten paydalanıp, Google 2014-jıldıń basında ádewir jeńillikler usınıp, Chromebooklardı bizneske satıwǵa kúshli háreket etti.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theinquirer.net/inquirer/news/2338898/google-jumps-on-windows-xps-demise-with-chromebook-for-business-offer|bet=Google jumps on Windows XP's demise with Chromebook for business offer|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140815090806/https://www.theinquirer.net/inquirer/news/2338898/google-jumps-on-windows-xps-demise-with-chromebook-for-business-offer|arxivsáne=August 15, 2014|avtor=Page|at=Carly|sáne=April 9, 2014|jumıs=The Inquirer}}</ref> 2020-jıl ushın ChromeOS qurılmaları dúnya júzi boyınsha Apple Maclerden kóbirek satıldı.<ref>{{Web deregi|url=https://thejournal.com/articles/2021/08/03/chromebooks-continue-massive-surge-in-adoption.aspx|bet=Chromebooks Continue Massive Surge in Adoption|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210803233820/https://thejournal.com/articles/2021/08/03/chromebooks-continue-massive-surge-in-adoption.aspx|arxivsáne=August 3, 2021|avtor=Nagel|at=David|sáne=August 3, 2021|jumıs=The Journal|qaralǵan sáne=August 13, 2021}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.geekwire.com/2021/chromebooks-outsold-macs-worldwide-2020-cutting-windows-market-share/|bet=Chromebooks outsold Macs worldwide in 2020, cutting into Windows market share|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210216211648/https://www.geekwire.com/2021/chromebooks-outsold-macs-worldwide-2020-cutting-windows-market-share/|arxivsáne=February 16, 2021|avtor=Protalinski|at=Emil|sáne=February 16, 2021|jumıs=Geekwire|qaralǵan sáne=August 13, 2021}}</ref><ref>{{Cite news|title=Rise of the Chromebooks continues|url=https://www.crn.com.au/news/rise-of-the-chromebooks-continues-idc-canalys-568174|access-date=August 13, 2021}}</ref> 2021-jıldıń iyul ayınan baslap, ChromeOS-tiń engizilgen kontrolleri Google tárepinen qollap-quwatlanatuǵın Zephyr-diń tarmaǵına, yaǵnıy haqıyqıy waqıt operaciyalıq sistemasına tiykarlanıp ózgertildi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theregister.com/2023/02/14/chromeos_opinion_column/|bet=ChromeOS now runs on top of Linux and Zephyr|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230218171732/https://www.theregister.com/2023/02/14/chromeos_opinion_column/|arxivsáne=February 18, 2023|avtor=Vaughan-Nichols|at=Steven J.|til=en|jumıs=[[The Register]]|qaralǵan sáne=2023-02-18}}</ref> === Pwnium jarısı === 2014-jıldıń mart ayında Google [[kompyuter qáwipsizligi]] ekspertlerine arnalǵan «Pwnium» dep atalatuǵın xakerlik jarısın ótkerdi. Pwn2Own jarısına uqsas, olar dúnya júzindegi xakerlerdi ChromeOS-tegi hálsizliklerdi tabıwǵa mirát etti, hám hújimler ushın sıylıqlar usındı. Sol jerde eki hálsizlik kórsetildi, al úshinshisi sol jılǵı Pwn2Own jarısında kórsetildi. Google bul máselelerdi bir hápte ishinde dúzetti.<ref>{{Web deregi|url=https://www.zdnet.com/article/chrome-os-security-holes-found-patched/|bet=Chrome OS security holes found, patched|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180627212807/https://www.zdnet.com/article/chrome-os-security-holes-found-patched/|arxivsáne=June 27, 2018|avtor=Vaughan-Nichols|at=Steven J.|sáne=March 18, 2014|jumıs=[[ZDNet]]|qaralǵan sáne=January 17, 2019}}</ref> === Material Design hám Chrome ushın qosımsha ortalıǵı === Google Native Client 2010-jıldan berli ChromeOS-te bar bolsa da,<ref>{{Web deregi|url=https://www.theregister.co.uk/2010/05/13/google_native_client_sdk/|bet=Google heats up native code for Chrome OS|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190117070053/https://www.theregister.co.uk/2010/05/13/google_native_client_sdk/|arxivsáne=January 17, 2019|avtor=Metz|at=Cade|sáne=May 13, 2010|jumıs=[[The Register]]|qaralǵan sáne=January 17, 2019}}</ref> dáslep az ǵana Native Client qosımshaları bar edi hám ChromeOS qosımshalarınıń kópshiligi ele de [[Veb-qosımsha|veb-qosımshalar]] edi. Biraq, 2014-jıldıń iyun ayında Google kompaniyası Google I/O konferenciyasında ChromeOS-tiń Android telefonları menen bildiriwlerdi bólisiw ushın sinxronlasatuǵının hám [[Android]] qosımshaların tikkeley [[Google Play]]-den ornatıp islete baslaytuǵının járiyaladı.<ref>{{Web deregi|url=https://lifehacker.com/chrome-os-will-run-android-apps-natively-sync-with-and-1595975542|bet=Chrome OS will Run Android Apps Natively, Sync with Android Devices|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190117065946/https://lifehacker.com/chrome-os-will-run-android-apps-natively-sync-with-and-1595975542|arxivsáne=January 17, 2019|avtor=Henry|at=Alan|sáne=June 25, 2014|jumıs=LifeHacker|qaralǵan sáne=January 17, 2019}}</ref> Bul, Chromebooklardıń keńeyip baratırǵan tańlawı menen birge,<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/chromebooks-compared-new-and-upcoming-chrome-os-laptops/|bet=Chromebooks compared: New and upcoming Chrome OS laptops|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190117070224/https://www.cnet.com/news/chromebooks-compared-new-and-upcoming-chrome-os-laptops/|arxivsáne=January 17, 2019|avtor=Ackerman|at=Dan|sáne=March 3, 2014|jumıs=CNET|qaralǵan sáne=January 17, 2019}}</ref> keleshektegi ChromeOS rawajlanıwı ushın tiykar saldı. Sol waqıtta, Google óz ónimleri ushın sol waqıttaǵı jańa Material Design dizayn tiline qaray ótip atır edi, onı óziniń veb-ónimlerine de, Android Lollipopqa da alıp keletuǵın edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2014/06/25/googles-new-design-language-is-called-material-design/|bet=Google's new 'Material Design' UI coming to Android, Chrome OS and the web|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160816150431/https://www.engadget.com/2014/06/25/googles-new-design-language-is-called-material-design/|arxivsáne=August 16, 2016|avtor=Brian|at=Matt|sáne=June 25, 2014|jumıs=Engadget|qaralǵan sáne=January 17, 2019}}</ref> ChromeOS-ke kelgen Material Design elementleriniń birinshi bolıp jańa standart fon súwreti boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.androidheadlines.com/2014/10/chrome-os-get-new-default-wallpaper-full-material-design.html|bet=Chrome OS to Get New Default Wallpaper Full of Material Design|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190117070158/https://www.androidheadlines.com/2014/10/chrome-os-get-new-default-wallpaper-full-material-design.html|arxivsáne=January 17, 2019|avtor=Dawson|at=Tom|sáne=October 28, 2014|qaralǵan sáne=January 17, 2019}}</ref> Google-dıń ChromeOS ushın Material Design eksperimentleri Chrome 117 turaqlı versiyasına qosıldı.<ref>{{Web deregi|url=https://thenextweb.com/google/2014/07/18/check-sneak-peek-future-chrome-os-material-design/|bet=Google shares sneak peek of Material Design applied to Chrome OS|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190117070321/https://thenextweb.com/google/2014/07/18/check-sneak-peek-future-chrome-os-material-design/|arxivsáne=January 17, 2019|sáne=July 18, 2014|qaralǵan sáne=January 17, 2019}}</ref> == Ózgeshelikler == === Kishi hám orta biznes hám kárxana ushın funkcionallıq === ==== Chrome Enterprise ==== 2017-jılı iske qosılǵan Chrome Enterprise biznes ushın arnalǵan ChromeOS, Chrome brauzeri, Chrome qurılmaları hám olardıń basqarıw múmkinshiliklerin óz ishine aladı. Biznesler standart ChromeOS ózgesheliklerine kire aladı hám Chrome Enterprise jańalawı arqalı biznes ushın qosımsha ózgesheliklerdi asha aladı.<ref>{{Web deregi|url=https://venturebeat.com/2017/08/22/google-introduces-chrome-enterprise-subscription-for-50-per-chromebook-per-year/|bet=Google introduces Chrome Enterprise subscription for $50 per Chromebook per year|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200101023143/https://venturebeat.com/2017/08/22/google-introduces-chrome-enterprise-subscription-for-50-per-chromebook-per-year/|arxivsáne=January 1, 2020|sáne=August 22, 2017|qaralǵan sáne=February 11, 2020}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.computerweekly.com/blog/Write-side-up-by-Freeform-Dynamics/Google-Chrome-Its-more-than-a-browser|bet=Google Chrome: It's more than a browser|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200901162027/https://www.computerweekly.com/blog/Write-side-up-by-Freeform-Dynamics/Google-Chrome-Its-more-than-a-browser|arxivsáne=September 1, 2020|avtor=Edwards|at=Richard|sáne=November 23, 2018|jumıs=Computer Weekly|qaralǵan sáne=February 16, 2020}}</ref> Standart ózgesheliklerge qurılmalar arasında bet belgiler hám brauzer keńeytpelerin sinxronlaw, bult yamasa jergilikli basıp shıǵarıw, kóp qatlamlı qáwipsizlik, alıstan basqarıw hám avtomatlı jańalawlar kiredi.<ref>{{Web deregi|url=https://whatis.techtarget.com/definition/Google-Chrome-Enterprise|bet=What is Google Chrome Enterprise? - Definition from WhatIs.com|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200921084815/https://whatis.techtarget.com/definition/Google-Chrome-Enterprise|arxivsáne=September 21, 2020|jumıs=WhatIs.com|qaralǵan sáne=February 11, 2020}}</ref> Qosımsha ózgesheliklerge Active Directory integraciyası, birlesken aqırǵı noqat basqarıwı, joqarı dárejeli qáwipsizlik qorǵawı, qurılma siyasatlarına hám Google Admin konsoline kiriw, qonaq kiriwi, kiosk rejimi, hám Google Play-de basqarılatuǵın úshinshi tárep qosımshaların aq dizimge qosıw yamasa qara dizimge qosıw kiredi.<ref>{{Web deregi|url=https://siliconangle.com/2019/04/11/google-intros-centralized-controls-chrome-browser-deployments/|bet=Google debuts centralized controls for Chrome browser deployments|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190412194815/https://siliconangle.com/2019/04/11/google-intros-centralized-controls-chrome-browser-deployments/|arxivsáne=April 12, 2019|sáne=April 11, 2019|qaralǵan sáne=February 11, 2020}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://searchsecurity.techtarget.com/news/450425173/Google-Chrome-Enterprise-adds-management-options|bet=Google Chrome Enterprise adds management options|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200923191857/https://searchsecurity.techtarget.com/news/450425173/Google-Chrome-Enterprise-adds-management-options|arxivsáne=September 23, 2020|avtor=Heller|at=Michael|sáne=August 24, 2017|jumıs=TechTarget|qaralǵan sáne=February 16, 2020}}</ref> Bilimlendiriw tarawı Chromebooklar, ChromeOS hám bult tiykarındaǵı esaplawlardı erte qabıl etken taraw boldı. Chromebooklar klass bólmelerinde keń qollanıladı hám bult tiykarındaǵı sistemalardıń artıqmashılıqları finans xızmetleri, densawlıqtı saqlaw hám usaqlap satıw sıyaqlı basqa tarawlarda da bazar úlesin arttırıp atır.<ref>{{Web deregi|url=https://searchvirtualdesktop.techtarget.com/opinion/Do-Google-Chromebooks-have-a-place-in-the-enterprise|bet=Do Google Chromebooks have a place in the enterprise?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200809205959/https://searchvirtualdesktop.techtarget.com/opinion/Do-Google-Chromebooks-have-a-place-in-the-enterprise|arxivsáne=August 9, 2020|jumıs=SearchVirtualDesktop|qaralǵan sáne=February 11, 2020}}</ref> «Bult esaplawları hám bult tiykarındaǵı xızmetlerdiń keń tarqalıwı kompaniyalar hám biznes processleriniń internetke tiykarlanǵan hám ǵárezli bolıp qalǵanın kórsetedi.»<ref>{{Web deregi|url=https://www.eweek.com/pc-hardware/dell-latitude-chromebook-aimed-at-new-gen-enterprise|bet=Dell's Latitude Chromebook Aimed at New-Gen Enterprise|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220215191621/https://www.eweek.com/pc-hardware/dell-latitude-chromebook-aimed-at-new-gen-enterprise/|arxivsáne=February 15, 2022|sáne=August 28, 2019|jumıs=eWEEK|qaralǵan sáne=February 11, 2020}}</ref> IKT menedjerleri bultqa ótiwge túrtki bolǵan bir qatar artıqmashılıqlardı atap ótedi. Olardıń arasında joqarı dárejeli qáwipsizlik bar, sebebi maǵlıwmatlar fizikalıq jaqtan joǵaltılıwı yamasa urlanıwı múmkin bolǵan bir mashinada saqlanbaydı.<ref>{{Web deregi|url=https://searchcio.techtarget.com/news/252464333/Move-to-cloud-computing-lifts-SoulCycle-Middlesex-Health-productivity|bet=Move to cloud computing lifts SoulCycle, Middlesex Health productivity|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200622063100/https://searchcio.techtarget.com/news/252464333/Move-to-cloud-computing-lifts-SoulCycle-Middlesex-Health-productivity|arxivsáne=June 22, 2020|avtor=Pratt|at=Mary K.|sáne=May 31, 2019|jumıs=TechTarget|qaralǵan sáne=February 16, 2020}}</ref> Bult-neytiv qurılmalardı ornatıw hám basqarıw ańsatıraq, sebebi apparatlıq támiynat hám programmalıq támiynattı jańalaw yamasa virus anıqlamaların jańalaw talap etilmeydi, hám operaciyalıq sistema hám programmalıq támiynat jańalawların patchlaw ápiwayıraq. Ápiwayılastırılǵan hám oraylastırılǵan basqarıw operaciyalıq shıǵınlardı azaytadı. Xızmetkerler fayllarǵa qáwipsiz kire aladı hám hár qanday mashinada isley aladı, bul Chrome qurılmalarınıń bólisiw múmkinshiligin arttıradı. Googledıń Chrome Enterprise penen Grab and Go baǵdarlaması Chromebooklardı engizip atırǵan bizneslerge xızmetkerlerge tolıq zaryadlanǵan kompyuterler bankine kiriw múmkinshiligin beriwge imkaniyat beredi, olardı belgili bir waqıttan keyin qaytarıp beriw múmkin.<ref>{{Web deregi|url=https://venturebeat.com/2018/07/17/google-launches-chrome-enterprise-grab-and-go-so-businesses-can-launch-chromebook-loaner-programs/|bet=Google launches Chrome Enterprise Grab and Go, a Chromebook loaner program for businesses|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190717110249/https://venturebeat.com/2018/07/17/google-launches-chrome-enterprise-grab-and-go-so-businesses-can-launch-chromebook-loaner-programs/|arxivsáne=July 17, 2019|sáne=July 17, 2018|qaralǵan sáne=February 11, 2020}}</ref> ==== Chromebooklardan Chromebox hám Chromebase-ke shekem ==== Óziniń kárxana usınısların keńeytiwdiń dáslepki háreketi sıpatında, Google 2014-jıldıń fevral ayında Jıynalıslar ushın Chromeboxtı shıǵardı. Jıynalıslar ushın Chromebox - bul konferenciya bólmeleri ushın jıynaq bolıp, onıń quramına Chromebox, kamera, shawqımdı biykarlawshı mikrofon hám dinamiklerdi óz ishine alǵan blok hám aralıqtan basqarıw pulti kiredi. Ol Google Hangouts jıynalısların, Vidyo video konferenciyaların hám UberConference-ten konferenciya qońırawların qollaydı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.digitaltrends.com/computing/google-reveals-1000-asus-chromebox-meetings-runs-chrome-os/|bet=Google reveals $1,000 Asus Chromebox for business videoconferencing|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190117174257/https://www.digitaltrends.com/computing/google-reveals-1000-asus-chromebox-meetings-runs-chrome-os/|arxivsáne=January 17, 2019|avtor=Krawczyk|at=Konrad|sáne=February 6, 2014|qaralǵan sáne=January 17, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.blog.google/products/chrome/chromebox-now-for-simpler-and-better/|bet=Chromebox, now for simpler and better meetings|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190117174143/https://www.blog.google/products/chrome/chromebox-now-for-simpler-and-better/|arxivsáne=January 17, 2019|avtor=Sengupta|at=Caesar|sáne=February 6, 2014|qaralǵan sáne=January 17, 2019}}</ref> Bir neshe sherikler Google menen birge Jıynalıslar ushın Chromebox modellerin járiyaladı, al 2016-jılı Google kishi jıynalıs bólmeleri ushın hámme nárse bir jerde bolǵan Jıynalıslar ushın Chromebaseti járiyaladı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.blog.google/products/chrome-enterprise/chromebase-meetings-makes-video-conferencing-personal-and-simple/|bet=Chromebase for meetings makes video-conferencing personal and simple|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190117122300/https://www.blog.google/products/chrome-enterprise/chromebase-meetings-makes-video-conferencing-personal-and-simple/|arxivsáne=January 17, 2019|sáne=March 31, 2016|qaralǵan sáne=January 17, 2019}}</ref> Google 2011-jılı Chromebooktı hám 2013-jılı Chromebook Pixeldi shıǵarıw arqalı tutınıwshılar apparatlıq támiynatı bazarın maqsetke aldı hám 2017-jılı Pixelbooktı shıǵarıw arqalı kárxana bazarına kiriwge umtıldı. Ekinshi áwlad Pixelbook 2019-jılı shıǵarıldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.techradar.com/news/google-pixelbook-go|bet=Google Pixelbook Go release date, price and features|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200518095538/https://www.techradar.com/news/google-pixelbook-go|arxivsáne=May 18, 2020|avtor=Osborne|at=Joe|sáne=October 15, 2019|jumıs=TechRadar|qaralǵan sáne=February 11, 2020}}</ref> 2021-jılda hámme nárse bir jerde bolǵan Chromebase qurılmaların satatuǵın bir neshe satıwshılar bar.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2021/8/10/22615788/hp-chromebook-x2-11-chromebase-aio-m24fd-works-with-chromebook-monitor-news-price-specs-features|bet=HP announces new detachable and all-in-one Chrome OS computers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210810130843/https://www.theverge.com/2021/8/10/22615788/hp-chromebook-x2-11-chromebase-aio-m24fd-works-with-chromebook-monitor-news-price-specs-features|arxivsáne=August 10, 2021|avtor=Seifert|at=Dan|sáne=August 10, 2021|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=August 16, 2021}}</ref> ==== Chrome qurılmalarına kárxanalardıń juwabı ==== Google Chrome qurılmaları boyınsha Acer, ASUS, Dell, HP, Lenovo hám [[Samsung]] sıyaqlı jetekshi OEM (Original Equipment Manufacturer)ler menen sheriklik ornattı. 2019-jıldıń avgust ayında Dell óziniń bizneske baǵdarlanǵan eki ataqlı noutbugı ChromeOS-te isleytuǵının hám Chrome Enterprise Upgrade penen keletuǵının járiyaladı. Latitude 5300 2-in-1 Chromebook Enterprise hám Latitude 5400 Chromebook Enterprise Dell hám Google arasındaǵı eki jıllıq sherikliktiń nátiyjesi boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.laptopmag.com/articles/dell-latitude-5400-5300-chromebook-enterprise-specs-price|bet=Watch Out, Windows: Dell Releases First Chromebook Enterprise Laptops|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200303072916/https://www.laptopmag.com/articles/dell-latitude-5400-5300-chromebook-enterprise-specs-price|arxivsáne=March 3, 2020|avtor=Tracy|at=Phillip|sáne=August 26, 2019|jumıs=LaptopMag|qaralǵan sáne=February 11, 2020}}</ref> Mashinalar Dell-diń bultqa tiykarlanǵan qollap-quwatlaw xızmetleri toplamı menen birge keledi, bul kárxana ICT basqarıwshılarına olardı Windowsqa da isenetuǵın ortalıqlarda qollanıwǵa múmkinshilik beredi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2019/8/26/20832925/google-chromebook-enterprise-dell-laptops-microsoft-windows-challenge-businesses|bet=Google and Dell team up to take on Microsoft with Chromebook Enterprise laptops|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200303233652/https://www.theverge.com/2019/8/26/20832925/google-chromebook-enterprise-dell-laptops-microsoft-windows-challenge-businesses|arxivsáne=March 3, 2020|avtor=Warren|at=Tom|sáne=August 26, 2019|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=February 11, 2020}}</ref> Jańa noutbuk qatarı «izlew gigantı ChromeOS operaciyalıq sistemasın qáwipsizlikke itibar beretuǵın shólkemler ushın arnawlı túrde islep shıǵılǵan formada usınadı.»<ref>{{Web deregi|url=https://siliconangle.com/2019/08/26/dell-googles-new-chromebook-enterprise-laptops-pack-built-security-chip/|bet=Dell's and Google's new Chromebook Enterprise laptops pack a built-in security chip|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200420130618/https://siliconangle.com/2019/08/26/dell-googles-new-chromebook-enterprise-laptops-pack-built-security-chip/|arxivsáne=April 20, 2020|sáne=August 26, 2019|qaralǵan sáne=February 11, 2020}}</ref> Chrome Enterprise Upgrade penen qurılmalardı shıǵarǵan basqa OEM-lerge Acer hám HP kiredi.<ref>{{Cite news|url=https://www.aboutchromebooks.com/news/acer-chromebook-714-715-price-specs-release-date/|title=Acer debuts a pair of durable Chromebooks for the enterprise, starting at $499|first=Kevin C.|last=Tofel|date=April 11, 2019|access-date=February 11, 2020}}</ref> Apparatlıq támiynattıń keńirek túrleri payda bolıwı menen, ChromeOS Microsoft tárepinen Windows 7 qollap-quwatlawı toqtatılmastan aldın Windows 10-ǵa kóshiwden qashıwdı qálegen kárxanalar ushın bir variant boldı.<ref>{{Web deregi|url=https://searchenterprisedesktop.techtarget.com/feature/IT-wary-of-Windows-10-adoption-despite-approaching-deadline|bet=IT wary of Windows 10 adoption despite approaching deadline|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200809203405/https://searchenterprisedesktop.techtarget.com/feature/IT-wary-of-Windows-10-adoption-despite-approaching-deadline|arxivsáne=August 9, 2020|avtor=Nishida|at=Yuuki|sáne=June 4, 2019|jumıs=TechTarget|qaralǵan sáne=February 15, 2020}}</ref> == Apparatlıq támiynat == [[Fayl:Google_Chromebook.jpg|nobaý|Chromebook]] ChromeOS-ta isleytuǵın noutbuklar ulıwma «Chromebook» dep ataladı. Birinshi bolıp CR-48 payda boldı, bul Google 2010-jıldıń dekabr ayınan baslap testlewshiler hám sholıwshılarǵa bergen tiykarǵı apparatlıq támiynat dizaynı edi. Usaqlap satıw mashinaları 2011-jıldıń may ayında payda boldı. Bir jıldan soń, 2012-jıldıń may ayında, [[Samsung]] tárepinen «Chromebox» dep atalǵan stol ústi dizaynı shıǵarıldı. 2015-jıldıń mart ayında AOPEN menen sheriklik járiyalandı hám birinshi kommerciyalıq Chromebox islep shıǵıldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.aopen.com/us/aopen-collaborating-with-google-on-new-retail-technology|bet=AOPEN collaborating with Google on new retail technology|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150313150127/http://www.aopen.com/us/aopen-collaborating-with-google-on-new-retail-technology|arxivsáne=March 13, 2015|jumıs=AOPEN|qaralǵan sáne=March 11, 2015}}</ref> 2014-jıldıń basında LG Electronics «Chromebase» dep atalǵan jańa hámmesi bir qurılma formasına tiyisli birinshi qurılmanı tanıstırdı. Chromebase qurılmaları tiykarınan ishine kamera, mikrofon hám dinamikler ornatılǵan monitor ishindegi Chromebox apparatlıq támiynatı bolıp tabıladı. Chromebit - bul ChromeOS-da isleytuǵın HDMI dongl. Televizor yamasa kompyuter monitorınıń HDMI portına qosılǵanda, bul qurılma sol displeydi [[Jeke kompyuter|jeke kompyuterge]] aylandıradı. 2015-jıldıń mart ayında járiyalanǵan birinshi qurılma Asus birligi bolıp, sol jıldıń noyabr ayında satıwǵa shıqtı hám 2020-jıldıń noyabr ayında ómirlik ciklın juwmaqladı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.androidcentral.com/google-and-asus-officially-unveil-chromebit-available-now-just-85|bet=Google and ASUS officially launch the Chromebit, available now for just $85|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160124203841/http://www.androidcentral.com/google-and-asus-officially-unveil-chromebit-available-now-just-85|arxivsáne=January 24, 2016|avtor=Martonik|at=Andrew|sáne=November 17, 2015|jumıs=Android Central|qaralǵan sáne=January 30, 2016}}</ref> Chromebook planshetleri 2018-jıldıń mart ayında Acer kompaniyası tárepinen olardıń Chromebook Tab 10 úlgisi menen tanıstırıldı. Apple iPad penen básekilesiw ushın proektlestirilgen bul qurılma, birdey ekran ólshemi hám ajıratımlılıǵı hám basqa da uqsas ózgesheliklerge iye edi, áhmiyetli qosımsha Wacom brendli stilus bolıp, ol batareyanı talap etpeydi hám zaryadlanıwdı talap etpeydi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/circuitbreaker/2018/3/26/17157444/acer-chromebook-tab-10-first-chrome-os-tablet-announced|bet=The first Chrome OS tablet is here|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180326222715/https://www.theverge.com/circuitbreaker/2018/3/26/17157444/acer-chromebook-tab-10-first-chrome-os-tablet-announced|arxivsáne=March 26, 2018|avtor=Kastrenakes|at=Jacob|sáne=2018-03-26|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=2021-08-26}}</ref> ChromeOS video shıǵıs portı, USB 3.0 Standard-A yamasa USB-C (sońǵısı maqul kóriledi) bar qurılmalarda kóp monitorlı konfiguraciyalardı qollaydı.<ref>{{Web deregi|url=https://myportableoffice.com/use-multiple-monitors-with-a-chromebook/|bet=Can You Use Multiple Monitors with a Chromebook?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210114055130/https://myportableoffice.com/use-multiple-monitors-with-a-chromebook/|arxivsáne=January 14, 2021|avtor=Timothy|sáne=January 13, 2021|qaralǵan sáne=August 16, 2021}}</ref> 2022-jıldıń 16-fevralında Google ChromeOS Flex rawajlanıw versiyasın járiyaladı - bul ádettegi kompyuter apparatlıq támiynatına ornatılıp, Windows hám macOS sıyaqlı basqa operaciyalıq sistemalardı almastıra alatuǵın ChromeOS distribuciyası. Bul 2020-jılı Google tárepinen satıp alınǵan ChromiumOS distribuciyası CloudReady ge uqsaydı.<ref name=":0">{{Web deregi|url=https://cloud.google.com/blog/products/chrome-enterprise/chrome-os-flex/|bet=Early access to Chrome OS Flex: The upgrade PCs and Macs have been waiting for|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220217070946/https://cloud.google.com/blog/products/chrome-enterprise/chrome-os-flex|arxivsáne=February 17, 2022|til=en|jumıs=Google Cloud Blog|qaralǵan sáne=2022-02-17}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2022/02/chromeos-flex-is-an-ideal-off-ramp-for-millions-of-pcs-that-cant-run-windows-11/|bet=Chrome OS Flex is an ideal off-ramp for millions of PCs that can't run Windows 11|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220218005310/https://arstechnica.com/gadgets/2022/02/chromeos-flex-is-an-ideal-off-ramp-for-millions-of-pcs-that-cant-run-windows-11/|arxivsáne=February 18, 2022|avtor=Cunningham|at=Andrew|sáne=2022-02-16|til=en-us|jumıs=Ars Technica|qaralǵan sáne=2022-02-18}}</ref> == Programmalıq támiynat == ChromeOS avtomatlıq jańalanıwları 2019-jılı hám onnan keyin shıǵarılǵan barlıq Chromebook úlgileri ushın 10 jıl dawamında jetkerip beriledi, bul jańalanıwlar operaciyalıq sistema, brauzer hám apparatlıq támiynat ushın.<ref>{{Web deregi|url=https://www.androidcentral.com/chromebooks-laptops/chromebooks-will-receive-updates-10-years|bet=Chromebooks will now get regular updates for up to 10 years|sáne=September 15, 2023|jumıs=androidcentral.com|qaralǵan sáne=May 24, 2024}}</ref> Google ózleriniń Avtomatlıq jańalanıw siyasatı hám barlıq shıǵarılǵan ChromeOS qurılmaları ushın juwmaqlanıw sánesi kórsetilgen veb-betti saqlap turadı.<ref>{{Web deregi|url=https://support.google.com/chrome/a/answer/6220366?hl=en|bet=Auto Update policy - Google Chrome Enterprise Help|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170310091733/https://support.google.com/chrome/a/answer/6220366?hl=en|arxivsáne=March 10, 2017|sáne=January 17, 2020|jumıs=support.google.com|qaralǵan sáne=January 17, 2020}}</ref> Burın avtomatlıq jańalanıw dáwiri 8 jıl edi, al onnan aldın qısqaraq bolǵan, biraq erterek úlgiler uzaǵıraq waqıt dawamında jańalanıwlardı alıp turǵan.<ref>{{Cite news|url=https://www.aboutchromebooks.com/news/google-announces-8-years-of-chrome-os-software-updates-aue-for-new-chromebooks/|title=Google announces 8 years of Chrome OS software updates for all new Chromebooks|date=January 21, 2020}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.pcworld.com/article/3109868/why-google-plans-to-stop-supporting-your-chromebook-after-five-years.html|bet=Why Google plans to stop supporting your Chromebook after five years|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190830232847/https://www.pcworld.com/article/3109868/why-google-plans-to-stop-supporting-your-chromebook-after-five-years.html|arxivsáne=August 30, 2019|sáne=August 22, 2016|jumıs=PCWorld|qaralǵan sáne=January 17, 2020}}</ref> == Qosımshalar == Dáslep, ChromeOS veb-qosımshalardı hám olarǵa baylanıslı maǵlıwmatlardı saqlawdı tiykarınan serverlerde jaylastırıwǵa tiykarlanǵan taza juqa klient operaciyalıq sisteması edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.computerworld.com/s/article/9228195/Steven_J._Vaughan_Nichols_It_s_2016_and_Chrome_OS_is_ascendant?pageNumber=1|bet=It's 2016, and Chrome OS is ascendant|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131006153448/http://www.computerworld.com/s/article/9228195/Steven_J._Vaughan_Nichols_It_s_2016_and_Chrome_OS_is_ascendant?pageNumber=1|arxivsáne=October 6, 2013|avtor=Vaughan-Nichols|at=Steven|sáne=June 18, 2012|jumıs=[[Computerworld]]|qaralǵan sáne=September 7, 2013}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.digitaltrends.com/computing/why-googles-chromebooks-are-born-to-lose/|bet=Why Google's Chromebooks are born to lose|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131006100340/http://www.digitaltrends.com/computing/why-googles-chromebooks-are-born-to-lose/|arxivsáne=October 6, 2013|avtor=Enderle|avtorsilteme=Rob Enderle|at=Rob|sáne=May 12, 2011|jumıs=Digital Trends|qaralǵan sáne=September 7, 2013}}</ref> Google áste-aqırın baǵdarlamashılardı «qaplanǵan qosımshalardı», keyinirek bolsa, Chrome qosımshaların jaratıwǵa HTML5, [[CSS]], Adobe Shockwave hám [[JavaScript]] ti qollanıp, paydalanıwshı tájiriybesin jergilikli qosımshaǵa jaqınlastırıwǵa shaqıra basladı.<ref>{{Web deregi|url=https://developer.chrome.com/extensions/apps|bet=Packaged Apps - Google Chrome|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160120182556/https://developer.chrome.com/extensions/apps|arxivsáne=January 20, 2016|jumıs=developer.chrome.com|qaralǵan sáne=January 26, 2016}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://developer.chrome.com/apps/about_apps|bet=What Are Chrome Apps? - Google Chrome|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140228195556/https://developer.chrome.com/apps/about_apps|arxivsáne=February 28, 2014|sáne=September 17, 2012|jumıs=developer.chrome.com|qaralǵan sáne=January 26, 2016}}</ref> 2014-jıldıń sentyabr ayında Google [[Chrome ushın Google App Runtime|ChromeOS ushın App Runtime]] (ARC) di iske qostı, bul geypara portlanǵan<ref>{{Web deregi|url=https://chrome.google.com/webstore/detail/arc-welder/emfinbmielocnlhgmfkkmkngdoccbadn|bet=ARC Welder|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200110143808/https://chrome.google.com/webstore/detail/arc-welder/emfinbmielocnlhgmfkkmkngdoccbadn|arxivsáne=January 10, 2020|qaralǵan sáne=December 6, 2016|citata=Package Android APKs for ARC (App Runtime for Chrome)}}</ref> Android qosımshalarınıń ChromeOS te islewine múmkinshilik berdi. Runtime tórt Android qosımshası menen iske qosıldı: Duolingo, Evernote, Sight Words hám Vine.<ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2014/09/chrome-os-can-now-run-android-apps-no-porting-required/|bet=Chrome OS can now run Android apps, no porting required|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160112180616/http://arstechnica.com/gadgets/2014/09/chrome-os-can-now-run-android-apps-no-porting-required/|arxivsáne=January 12, 2016|avtor=Amadeo|at=Ron|sáne=September 11, 2014|jumıs=Ars Technica|qaralǵan sáne=January 26, 2016}}</ref> 2016-jılı ekinshi versiya, ARC++ tanıstırıldı, ol Android qosımshaların izolyaciyalanǵan ortalıqta isletiw ushın konteynerler jaratıw ushın Linux yadrosınıń cgroups hám namespaces múmkinshiliklerin paydalandı. ARC++ qosımshalardı qayta kompilyaciyalaw zárúrligin saplastırǵanlıqtan, Google ChromeOS ushın [[Google Play]] di qoljetimli etti, bul arqalı kópshilik Android qosımshaların qollap-quwatlanatuǵın ChromeOS qurılmalarında paydalanıwǵa múmkinshilik berdi.<ref name="PlayStore">{{Web deregi|url=https://lifehacker.com/the-google-play-store-is-now-included-in-chrome-os-and-1786953519|bet=The Google Play Store Is Now Available in Chrome OS, Brings Android Apps to Your Chromebook|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190105200858/https://lifehacker.com/the-google-play-store-is-now-included-in-chrome-os-and-1786953519|arxivsáne=January 5, 2019|avtor=Klosowski|at=Thorin|sáne=September 22, 2016|jumıs=LifeHacker|qaralǵan sáne=January 5, 2019}}</ref><ref name=":2">{{Web deregi|url=https://chromeos.dev/en/posts/making-android-more-secure-with-arcvm/|bet=Making Android Runtime on ChromeOS more secure and easier to upgrade with ARCVM|sáne=2022-03-29|til=en|jumıs=chromeOS.dev|qaralǵan sáne=2024-03-16}}</ref> ARC++ Android Marshmallow menen tanıstırılıp, Android Nougat hám Android Pie ge shekem jańalandı. ARCVM 2021-jılı Android 11 menen iske qosıldı hám ChromeOS 117 den baslap Android 13 te isleydi.<ref>{{Web deregi|url=https://chromeos.dev/en/posts/chromeos-117-release-notes/|bet=ChromeOS 117 release notes|sáne=2023-09-28|til=en|jumıs=chromeOS.dev|qaralǵan sáne=2024-03-24}}</ref> ARCVM qáwipsizlik hám saqlap turıwdı jaqsılaw ushın Android ortalıǵınıń izolyaciyalanıwın kúsheytiw ushın virtual mashinalardı paydalanadı. 2018-jılı Google Crostini dep te atalatuǵın ChromeOS taǵı Linux joybarın járiyaladı, bul desktop Linux qosımshalarına múmkinshilik beredi.<ref>{{Web deregi|url=https://venturebeat.com/2018/05/08/chrome-os-is-getting-linux-app-support/|bet=Chrome OS is getting Linux app support|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190105201036/https://venturebeat.com/2018/05/08/chrome-os-is-getting-linux-app-support/|arxivsáne=January 5, 2019|avtor=Protalinski|at=Emil|sáne=May 8, 2018|jumıs=VentureBeat|qaralǵan sáne=January 5, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://chromeos.dev/en/linux/|bet=Linux on ChromeOS|sáne=2020-06-10|til=en|jumıs=chromeOS.dev|qaralǵan sáne=2024-03-16}}</ref> Bul múmkinshilik 2018-jıldıń oktyabr ayında Chrome 69 menen turaqlı kanalǵa shıǵarıldı (kópshilik mashinalar ushın opciya sıpatında), biraq ele beta belgisi menen belgilengen edi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.linuxjournal.com/content/chrome-os-stable-channel-gets-linux-apps|bet=Chrome OS Stable Channel Gets Linux Apps|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190105200923/https://www.linuxjournal.com/content/chrome-os-stable-channel-gets-linux-apps|arxivsáne=January 5, 2019|avtor=Raymond|at=Phillip|sáne=October 15, 2018|qaralǵan sáne=January 5, 2019}}</ref> Bul múmkinshilik Chrome 91 menen rásmiy túrde shıǵarıldı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.androidcentral.com/linux-chromebooks-finally-coming-out-beta-chrome-os-91|bet=Linux on Chromebooks is finally coming out of beta with Chrome OS 91|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210521065518/https://www.androidcentral.com/linux-chromebooks-finally-coming-out-beta-chrome-os-91|arxivsáne=May 21, 2021|sáne=May 19, 2021|jumıs=Android Central|qaralǵan sáne=May 21, 2021}}</ref> 2023-jılı, 119-versiya menen, Google minimal apparatlıq támiynat talaplarına juwap beretuǵın Chromebook lerde video oyınlardı oynaw ushın Valve Corporation kompaniyasınıń Steam for Chromebook (Beta) in shıǵardı.<ref>{{Web deregi|url=https://chromeunboxed.com/chromeos-119-finally-brings-steam-gaming-on-chromebooks-to-the-masses/|bet=ChromeOS 119 finally brings Steam gaming on Chromebooks to the masses|sáne=2023-11-16|til=en-us|jumıs=Chrome Unboxed - The Latest Chrome OS News|qaralǵan sáne=2024-03-15}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://support.google.com/chromebook/answer/14220699?hl=en|bet=Play Steam for Chromebook (Beta) - Chromebook Help|jumıs=support.google.com|qaralǵan sáne=2024-03-15}}</ref> Chromebook ushın Steam Borealis kodlı atı menen islep shıǵıldı, ol Steam Deck ushın SteamOS tiykarında islengen bolıp, Arch Linux tiń modifikaciyalanǵan versiyasın qollanıp, virtual mashina sıpatında isleydi.<ref>{{Web deregi|url=https://chromeos.dev/en/posts/bringing-steam-to-chromeos/|bet=Bringing Steam to ChromeOS|sáne=2022-04-12|til=en|jumıs=chromeOS.dev|qaralǵan sáne=2024-03-15}}</ref> === Chrome qosımshaları === 2013-jıldan 2020-jıldıń yanvar ayına shekem, Google baǵdarlamashılardı ChromeOS ushın tek dástúrli veb-qosımshalardı emes, al Chrome qosımshaların (burın Packaged Apps dep atalǵan) islep shıǵıwǵa shaqırdı.<ref>{{Web deregi|url=https://blog.chromium.org/2013/02/chrome-app-launcher-developer-preview.html|bet=Chrome app launcher developer preview|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210104182630/https://blog.chromium.org/2013/02/chrome-app-launcher-developer-preview.html|arxivsáne=January 4, 2021|sáne=February 20, 2013|jumıs=chromium.org|qaralǵan sáne=September 28, 2020}}</ref> 2020-jıldıń yanvar ayında Google dıń Chrome komandası Chrome qosımshaların qollap-quwatlawdı «progressiv veb-qosımshalar» (PWA) hám Chrome keńeytpeleri paydasına basqıshpa-basqısh toqtatıw niyetin járiyaladı.<ref name="Moving Forward from Chrome Apps">{{Web deregi|url=https://blog.chromium.org/2020/01/moving-forward-from-chrome-apps.html|bet=Moving Forward from Chrome Apps|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200926011202/https://blog.chromium.org/2020/01/moving-forward-from-chrome-apps.html|arxivsáne=September 26, 2020|sáne=January 15, 2020|jumıs=chromium.org|qaralǵan sáne=September 28, 2020}}</ref> 2020-jıldıń mart ayında Google veb-dúkan ushın jańa ashıq Chrome qosımshaların qabıllawdı toqtattı.<ref name="August 2020">{{Web deregi|url=https://blog.chromium.org/2020/08/changes-to-chrome-app-support-timeline.html|bet=Changes to the Chrome App Support Timeline|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210126114020/https://blog.chromium.org/2020/08/changes-to-chrome-app-support-timeline.html|arxivsáne=January 26, 2021|sáne=August 10, 2020|jumıs=chromium.org|qaralǵan sáne=September 28, 2020}}</ref> Googledıń aytıwınsha, ChromeOStaǵı Chrome qosımshaların ulıwma qollap-quwatlaw hesh qanday siyasat ornatıwdı talap etpesten, 2022-jıldıń iyun ayına shekem iske qosılǵan jaǵdayda qaladı. Paydalanıwshı kózqarasınan, Chrome qosımshaları ádettegi jergilikli qosımshalarǵa uqsaydı: olar Chrome brauzerinen tısqarı iske qosıla aladı, ádepki boyınsha avtonom rejimde isleydi, bir neshe aynalardı basqara aladı hám basqa qosımshalar menen óz-ara tásir etedi.<ref name="InfoWorld packaged apps">{{Cite news|last=Samson|first=Ted|title=Google entices Chrome OS developers with prospect of native-like apps|url=https://www.infoworld.com/t/application-development/google-entices-chrome-os-developers-prospect-of-native-apps-218773|access-date=June 5, 2013}}</ref><ref name="Google Packaged Apps">{{Web deregi|url=https://developer.chrome.com/apps/about_apps.html|bet=What Are Packaged Apps?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140106232719/https://developer.chrome.com/apps/about_apps.html|arxivsáne=January 6, 2014|jumıs=Chrome apps stable|qaralǵan sáne=June 5, 2013}}</ref><ref name="Chrome Web Store: For Your Desktop">{{Web deregi|url=https://chrome.google.com/webstore/category/collection/for_your_desktop|bet=For Your Desktop|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170304082416/https://chrome.google.com/webstore/category/collection/for_your_desktop|arxivsáne=March 4, 2017|jumıs=Chrome Web Store|qaralǵan sáne=January 23, 2014}}</ref> ==== Integraciyalanǵan media pleer, fayl menedjeri ==== Google ChromeOS hám Chrome brauzerine media pleerdi integraciyaladı, bul paydalanıwshılarǵa internetke qosılmastan MP3 faylların oynatıwǵa, JPEG súwretlerin kóriwge hám basqa multimedia faylların basqarıwǵa múmkinshilik beredi.<ref name="Metz">{{Cite news|last=Metz|first=Cade|title=Google morphs Chrome OS into netbook thin client|url=https://www.theregister.co.uk/2010/06/09/google_to_include_remote_access_in_chrome_os/|access-date=June 14, 2010}}</ref> Bul integraciya sonday-aq DRM videoların da qollap-quwatlaydı.<ref>{{Cite news|url=https://www.omgchrome.com/chrome-os-stable-33-released-for-chromebooks/|title=Chrome OS 33 Hits Stable Channel, Adds New 'First Run' Tour, Contact Search|first=Joey-Elijah|last=Sneddon|access-date=March 7, 2014}}</ref> ChromeOS te sonday-aq basqa operaciyalıq sistemalardaǵıǵa uqsas integraciyalanǵan fayl menedjeri bar, ol Google Drive hám jergilikli saqlaw orınlarınan papkalardı hám olardaǵı fayllardı kórsetiw, sonday-aq [[Google Docs]] hám Box sıyaqlı hár qıylı veb-qosımshalardı paydalanıp fayl mazmunın aldın-ala kóriw hám basqarıw múmkinshiligine iye.<ref name="CNET integ filemanager">{{Cite news|last=Rosenblatt|first=Seth|title=Chrome OS goes offline, gets file manager|url=https://download.cnet.com/8301-2007_4-20062001-12.html|access-date=August 11, 2011}}</ref> 2015-jıldıń yanvar ayınan baslap, ChromeOS sonday-aq File System Provider API di paydalanatuǵın ornatılǵan keńeytpelerge tiykarlanıp, fayl menedjerine qosımsha saqlaw dereklerin integraciyalay aladı.<ref>{{Web deregi|url=https://googlechromereleases.blogspot.com.au/2015/01/stable-update.html|bet=Stable Channel Update|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160417025616/http://googlechromereleases.blogspot.com.au/2015/01/stable-update.html|arxivsáne=April 17, 2016|jumıs=Chrome Releases|qaralǵan sáne=February 15, 2022}}</ref> ==== Aralıqtan qosımshalarǵa kiriw hám virtual jumıs stolına kiriw ==== 2010-jıldıń iyun ayında Google kompaniyasınıń programmalıq támiynat injeneri Geri Kachmarchik ChromeOStıń aralıqtaǵı qosımshalarǵa «Chromoting» dep atalatuǵın rásmiy emes texnologiya arqalı kire alatuǵının jazdı, bul Microsoft tıń Remote Desktop Connection ine uqsaytuǵın edi. Keyin bul atama «Chrome Remote Desktop» dep ózgertildi hám ol «qosımshanı Remote Desktop Services arqalı yamasa RDP yamasa VNC di paydalanıp aldın xost mashinaǵa qosılıw arqalı iske qosıwǵa» uqsaydı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.downloadsquad.com/2010/08/13/google-chrome-os-remoting/|bet=Google Chrome's Remoting feature shows up in Chrome with enterprise implications|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110207193737/https://downloadsquad.switched.com/2010/08/13/google-chrome-os-remoting/|arxivsáne=February 7, 2011|avtor=Mathews|at=Lee|sáne=August 13, 2010|qaralǵan sáne=August 22, 2010}}</ref> ChromeOS noutbuklarınıń (Chromebook lardıń) dáslepki shıǵarılıwları paydalanıwshılardıń virtual jumıs stollarına kiriwin támiyinlewge qızıǵıwshılıq bar ekenin kórsetedi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.informationweek.com/news/internet/google/230800190/|bet=Google Pleased With Chromebook Sales|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120705012858/https://www.informationweek.com/news/internet/google/230800190|arxivsáne=July 5, 2012|avtor=Claburn|at=Thomas|jumıs=InformationWeek|qaralǵan sáne=June 28, 2011}}</ref> === Android qosımshaları === Google I/O 2014 te Flipboard ti qosqanda Android qosımshalarınıń ChromeOS te islewiniń koncepciyasın dálillewshi kórsetpe usınıldı. 2014-jıldıń sentyabr ayında Google Android programmalıq támiynatın iske qosıw ushın zárúr platformalardı támiyinleytuǵın Native Client ke tiykarlanǵan ortalıqtı paydalanıp, tańlanǵan Android qosımshaların ChromeOS te qollanıwǵa múmkinshilik beretuǵın [[Chrome ushın Google App Runtime|Chrome ushın qosımshalardı orınlaw]] ortasınıń (ARC) beta versiyasın tanıstırdı. Android qosımshaların ChromeOS te iske qosıw ushın hesh qanday ózgerisler talap etilmeydi, biraq [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]] hám klaviatura ortalıǵın jaqsıraq qollap-quwatlaw ushın modifikaciyalanıwı múmkin. Onıń tanıstırılıwında ChromeOS qollap-quwatlawı tek tańlanǵan Android qosımshaları ushın ǵana jetkilikli boldı 2016-jılı Google qollap-quwatlanatuǵın ChromeOS qurılmalarında Android qosımshaların tolıq [[Google Play]] ge kiriw múmkinshiligi menen iske qosıw imkaniyatın kirgizdi. Aldıńǵı Native Client ke tiykarlanǵan sheshim Android tıń freymvorkleri hám ǵárezliklerin óz ishine alǵan konteyner paydasına biykar etildi (dáslep Android Marshmallow ǵa tiykarlanǵan), bul Android qosımshalarına ChromeOS platformasına tuwrıdan-tuwrı kiriwge múmkinshilik beredi hám operaciyalıq sistemaǵa bólisiw sıyaqlı Android kelisimleri menen óz-ara tásir etiwge múmkinshilik beredi. Injenerlik direktorı Zelidrag Xornung ARC diń sheklewleri sebepli, sonıń ishinde onıń Android Native Development Toolkit (NDK) penen úylesimsizligi sebepli biykar etilgenin hám ol Google dıń óziniń úylesimlilik test toplamınan óte almaǵanın túsindirdi.<ref name="ars-playstorechromeos">{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2016/05/the-play-store-comes-to-chrome-os-but-not-the-way-we-were-expecting/|bet=The Play Store comes to Chrome OS, but not the way we were expecting|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170222161435/https://arstechnica.com/gadgets/2016/05/the-play-store-comes-to-chrome-os-but-not-the-way-we-were-expecting/|arxivsáne=February 22, 2017|sáne=May 19, 2016|jumıs=Ars Technica|qaralǵan sáne=February 22, 2017}}</ref><ref name="ars-allandroid17">{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2017/01/all-chromebooks-debuting-in-2017-and-beyond-will-run-android-apps/|bet=All Chromebooks debuting in 2017 and beyond will run Android apps|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170222195317/https://arstechnica.com/gadgets/2017/01/all-chromebooks-debuting-in-2017-and-beyond-will-run-android-apps/|arxivsáne=February 22, 2017|sáne=January 23, 2017|jumıs=Ars Technica|qaralǵan sáne=February 22, 2017}}</ref> === Linux qosımshaları === 2018-jıldan baslap shıǵarılǵan barlıq Chromebook lar hám geypara erterek modeller Linux qosımshaların iske qosıwı múmkin. Android qosımshaları sıyaqlı, bul qosımshalardı basqa qosımshalar menen birge ornatıw hám iske qosıw múmkin.<ref>{{Cite news|last=Porter|first=Jon|title=Chrome OS's Linux app support is leaving beta|url=https://www.theverge.com/2021/5/20/22445382/chromeos-linux-release-beta-version-91|access-date=August 12, 2021}}</ref> Google 2019-jılǵa shekem shıǵarılǵan hám Linux qosımshaların qollap-quwatlaytuǵın qurılmalardıń dizimin júrgizedi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.laptopmag.com/au/how-to/install-linux-apps-on-your-chromebook|bet=How to install Linux apps on your Chromebook|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210816054718/https://www.laptopmag.com/au/how-to/install-linux-apps-on-your-chromebook|arxivsáne=August 16, 2021|avtor=Lima|at=Carlos|sáne=August 2, 2021|jumıs=Laptop Mag|qaralǵan sáne=August 16, 2021}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://sites.google.com/a/chromium.org/dev/chromium-os/chrome-os-systems-supporting-linux|bet=Chrome OS Systems Supporting Linux (Beta)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200612064239/https://sites.google.com/a/chromium.org/dev/chromium-os/chrome-os-systems-supporting-linux|arxivsáne=June 12, 2020|jumıs=Google - The Chromium Projects|qaralǵan sáne=August 16, 2021}}</ref> 2013-jıldan baslap, ChromeOS ta Linux qosımshaların Crouton arqalı iske qosıw múmkin boldı, bul Ubuntu sıyaqlı Linux distribuciyasına kiriwge múmkinshilik beretuǵın úshinshi tárep skriptler toplamı.<ref>{{Web deregi|url=https://lifehacker.com/how-to-install-linux-on-a-chromebook-and-unlock-its-ful-509039343|bet=How to Install Linux on a Chromebook and Unlock Its Full Potential|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190117174257/https://lifehacker.com/how-to-install-linux-on-a-chromebook-and-unlock-its-ful-509039343|arxivsáne=January 17, 2019|avtor=Gordon|at=Whitson|sáne=May 24, 2013|qaralǵan sáne=January 17, 2019}}</ref> Biraq, 2018-jılı Google ishki kompyuter Linux qosımshaları rásmiy túrde ChromeOS ǵa keletuǵının járiyaladı.<ref>{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2018/05/08/you-can-now-run-linux-apps-on-chrome-os/|bet=You can now run Linux apps on Chrome OS|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200128052837/https://techcrunch.com/2018/05/08/you-can-now-run-linux-apps-on-chrome-os/|arxivsáne=January 28, 2020|avtor=Lardinois|at=Frederic|sáne=May 8, 2018|jumıs=Tech Crunch|qaralǵan sáne=February 16, 2020}}</ref> Google dıń rásmiy Linux qosımshaların qollap-quwatlawdıń tiykarǵı artıqmashılıǵı - onı baǵdarlamashı rejimin qosıwsız iske qosıw múmkinligi, bul ChromeOS tıń kóplegen qáwipsizlik ózgesheliklerin saqlap qaladı. Bul 2018-jıldıń basında ChromiumOS derek kodında bayqalǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://chromium-review.googlesource.com/c/chromium/src/+/879173|bet=Add Crostini experiment to field trial testing.|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180226205228/https://chromium-review.googlesource.com/c/chromium/src/+/879173|arxivsáne=February 26, 2018|avtor=Zheng|at=Tim|sáne=January 23, 2018|jumıs=Chromium Review - Google Open Source|qaralǵan sáne=18 April 2018}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://chromeunboxed.com/news/chromebook-linux-terminal-crostini-first-look|bet=Crostini: A First Look At The New Linux Terminal For Chrome OS|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180419120510/https://chromeunboxed.com/news/chromebook-linux-terminal-crostini-first-look|arxivsáne=April 19, 2018|avtor=Brangers|at=Gabriel|sáne=February 26, 2018|jumıs=Chrome Unboxed|qaralǵan sáne=April 18, 2018}}</ref> Crostini niń dáslepki bólimleri 2018-jıldıń fevral ayında ChromeOS tıń 66-versiyasınıń bir bólegi sıpatında Google Pixelbook ushın dev kanalı arqalı jetkerip berildi,<ref>{{Cite journal|date=July 2009|title=Google Chrome OS – bullet proof?}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://www.xda-developers.com/linux-apps-chrome-os-overview-crostini/|first=Kieran|last=Miyamoto|title=Linux apps on Chrome OS - an overview of its biggest feature since Android apps|date=April 25, 2018|access-date=September 4, 2018}}</ref> al 2018-jıldıń avgust ayında 69-versiya menen hár qıylı Chromebook larda testlew ushın beta kanalı arqalı ádepki boyınsha qosıldı.<ref>{{Web deregi|url=https://chromeunboxed.com/news/chrome-os-beta-channel-linux-apps-update|bet=Linux Apps Land On Beta Channel For A Lot Of Chromebooks|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180904192005/https://chromeunboxed.com/news/chrome-os-beta-channel-linux-apps-update|arxivsáne=September 4, 2018|avtor=Brangers|at=Gabriel|sáne=August 17, 2018|jumıs=Chrome Unboxed|qaralǵan sáne=September 4, 2018}}</ref> ==== Arxitektura ==== Googledıń ChromeOS ta Linux qosımshaların qollap-quwatlaw boyınsha joybarı Crostini dep ataladı, bul atama italiyan nanına tiykarlanǵan baslanǵısh taǵamnan alınǵan hám Crouton sózine sóz dizbegi retinde qollanılǵan. Crostini virtual mashinanı crosvm dep atalatuǵın virtual mashina monitorı arqalı iske qosadı, ol Linux tiń ózine kiritilgen KVM virtualizaciya quralın paydalanadı. Crosvm bir neshe virtual mashinalardı qollap-quwatlasa da, Linux qosımshaların iske qosıw ushın qollanılatuǵın Termina atlı virtual mashina Gentoo ǵa tiykarlanǵan tiykarǵı ChromeOS yadrosın óz ishine aladı, onda LXD ǵa tiykarlanǵan konteynerler jumıs isleydi.<ref name="auto">{{Web deregi|url=https://chromium.googlesource.com/chromiumos/docs/+/master/containers_and_vms.md|bet=Chromium OS Docs - Running Custom Containers Under Chrome OS|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190114005232/https://chromium.googlesource.com/chromiumos/docs/+/master/containers_and_vms.md|arxivsáne=January 14, 2019|jumıs=chromium.googlesource.com|qaralǵan sáne=January 17, 2019}}</ref> Turaqlılıq hám qálpine keltiriw maqsetinde, hesh qanday Linux qosımshaları virtual mashinanıń ózinde jumıs islemeydi; ornatılǵan Linux paydalanıwshı ekosisteması izolyaciyalanǵan konteynerde jumıs isleydi, olardıń hámmesi virtual mashina tárepinen ornatıladı hám basqarıladı.<ref name=":1">{{Citation |last=Reid |first=Dylan |title=Linux for Chromebooks: Secure Development (Google I/O '19) |date=May 9, 2019 |url=https://www.youtube.com/watch?v=pRlh8LX4kQI |work=YouTube |access-date=2023-07-07 |publisher=Chrome for Developers |language=en |last2=Buckley |first2=Tom |last3=Broslawsky |first3=Sudha}}</ref> Xost sisteması menen integraciyalanǵan Debian konteyneri ádepki boyınsha beriledi.<ref>{{Web deregi|url=https://chromeos.dev/en/linux/|bet=Linux on ChromeOS|sáne=2020-06-10|til=en|jumıs=ChromeOS for developers|qaralǵan sáne=2023-07-07}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://chromium.googlesource.com/chromiumos/containers/cros-container-guest-tools|bet=chromiumos/containers/cros-container-guest-tools - Git at Google|jumıs=chromium.googlesource.com|qaralǵan sáne=2024-03-25}}</ref> Paydalanıwshılar bul ornatıwǵa konteyner ishindegi APT sıyaqlı qurallardı paydalanıp baǵdarlamalardı ornata aladı, yamasa ChromeOS tıń ózinde saqlanǵan .deb fayllarına ruqsat bere aladı, olar konteynerge kóshirilip ornatıladı. Paydalanıwshılar jáne de ayırım fayllarǵa yamasa USB qurılmalarına ayırım ruqsat bere aladı. Basqa distribuciyalar LXD arqalı qosıla aladı, biraq ádepki boyınsha Xost Sisteması menen integraciyalanbaǵan.<ref>{{Web deregi|url=https://chromium.googlesource.com/chromiumos/platform2/+/HEAD/crosh/README.md|bet=ChromiumOS Platform - Crosh -- The ChromiumOS shell|jumıs=chromium.googlesource.com|qaralǵan sáne=2024-03-25}}</ref> == Arxitekturası == ChromeOS [[Linux]] yadrosı ústine qurılǵan. Dáslep Ubuntu ǵa tiykarlanǵan bolsa da, 2010-jıldıń fevral ayında onıń tiykarı Gentoo Linux ke ózgertildi.<ref>{{Web deregi|url=https://www.zdnet.com/article/the-secret-origins-of-googles-chrome-os/|bet=The secret origins of Google's Chrome OS|arxivurl=https://archive.today/20210203114338/https://www.zdnet.com/article/the-secret-origins-of-googles-chrome-os/|arxivsáne=February 3, 2021|avtor=Vaughan-Nichols|at=Steven J.|sáne=March 6, 2013|jumıs=[[ZDNet]]|qaralǵan sáne=January 11, 2019}}</ref> Crostini joybarı ushın, ChromeOS 121 nen baslap, Debian 12 (Bookworm) ádepki konteyner tiykarǵı kórinisi bolıp tabıladı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.aboutchromebooks.com/news/chromeos-121-brings-a-big-linux-upgrade-to-chromebooks|bet=ChromeOS 121 brings a big Linux upgrade to Chromebooks|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240219194555/https://www.aboutchromebooks.com/news/chromeos-121-brings-a-big-linux-upgrade-to-chromebooks/|arxivsáne=February 19, 2024|avtor=Tofel|at=Kevin|sáne=December 18, 2023|jumıs=About Chromebooks|qaralǵan sáne=March 24, 2024}}</ref> ChromiumOS ashıq kodlı joybarı ushın dáslepki dizayn hújjetlerinde, Google úsh qatlamlı arxitekturanı súwretledi: mikrobaǵdarlama, brauzer hám ayna menedjeri, hám sistema dárejesindegi programmalıq támiynat hám paydalanıwshı xızmetleri.<ref name="Security overview">{{Web deregi|url=https://sites.google.com/a/chromium.org/dev/chromium-os/chromiumos-design-docs/security-overview|bet=Security Overview|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100724055104/http://sites.google.com/a/chromium.org/dev/chromium-os/chromiumos-design-docs/security-overview|arxivsáne=July 24, 2010|jumıs=The Chromium Projects|qaralǵan sáne=November 25, 2009}}</ref> * Mikrobaǵdarlama tez júkleniwge úles qosadı, sebebi ol házirgi kompyuterlerde, ásirese netbuklarda keń tarqalmaǵan apparatlıq támiynatlardı, mısalı disket diskovodların izlemeydi. Mikrobaǵdarlama jáne de qáwipsizlikke úles qosadı, júkleniw processiniń hár bir basqıshın tekserip hám sistemanı qálpine keltiriwdi óz ishine aladı. * Sistema dárejesindegi programmalıq támiynat júkleniw ónimdarlıǵın jaqsılaw ushın dúzetilgen Linux yadrosın óz ishine aladı. Paydalanıwshı programmalıq támiynatı zárúr bolǵanlarǵa shekem qısqartılǵan, Upstart arqalı basqarıladı, ol xızmetlerdi parallel túrde iske qosa aladı, buzılǵan tapsırmalardı qayta iske qosa aladı hám tezirek júkleniw maqsetinde xızmetlerdi keyinge qaldıra aladı. * Ayna menedjeri bir neshe klient aynaları menen paydalanıwshı óz-ara tásirin basqaradı (basqa X ayna menedjerleri sıyaqlı). === Shell qatnası === [[Fayl:ChromeOS_Crosh.png|nobaý|ChromeOS Crosh menyusınıń skrinshotı, fonda ChromeOS ushın [[Wikipedia]] maqalası kórsetilgen.]] ChromeOS Chromium Shell, yamasa «crosh»tı<ref>{{Web deregi|url=https://chromium.googlesource.com/chromiumos/platform2/+/HEAD/crosh|bet=crosh - chromiumos/platform2 - Git at Google|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181215121026/https://chromium.googlesource.com/chromiumos/platform2/+/HEAD/crosh|arxivsáne=December 15, 2018|jumıs=chromium.googlesource.com|qaralǵan sáne=December 14, 2018}}</ref> óz ishine aladı, ol crosh júkleniwinde ping sıyaqlı minimal funkcionallıqtı hújjetlestiredi. Baǵdarlamashı rejiminde, tolıq funkcionallı bash<ref>{{Web deregi|url=https://www.chromium.org/chromium-os/developer-information-for-chrome-os-devices/samsung-series-5-chromebook|bet=Samsung Series 5 Chromebook|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150528211700/http://www.chromium.org/chromium-os/developer-information-for-chrome-os-devices/samsung-series-5-chromebook|arxivsáne=May 28, 2015|jumıs=The Chromium Projects|qaralǵan sáne=June 5, 2015|citata=sudo bash}}</ref> shelli (ol islep shıǵıw maqsetlerinde paydalanıw ushın itibarǵa alınǵan<ref>{{Web deregi|url=https://www.chromium.org/chromium-os/shell-style-guidelines|bet=Shell Style Guidelines|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150627112738/https://www.chromium.org/chromium-os/shell-style-guidelines|arxivsáne=June 27, 2015|jumıs=The Chromium Projects|qaralǵan sáne=June 5, 2015|citata=When writing code that is used on developer systems or dev/test Chromium OS images, always use bash. For scripts that are used on the release Chromium OS image, you should be using POSIX shell.}}</ref>) VT-2 arqalı ashılıwı múmkin, hám de crosh komandalıq shelli arqalı qatnasıwǵa boladı.<ref name="ChromiumProj:PokingNotebooks">{{Web deregi|url=https://chromium.googlesource.com/chromiumos/docs/+/master/developer_mode.md|bet=Poking around your Chrome OS Notebook|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200128052845/https://chromium.googlesource.com/chromiumos/docs/+/master/developer_mode.md|arxivsáne=January 28, 2020|jumıs=The Chromium Projects|qaralǵan sáne=February 6, 2011}}</ref> Oǵan jáne de crtl+alt+t klavishler kombinaciyası arqalı kiriwge boladı. Shellde tolıq huqıqlarǵa iye bolıw ushın (mısalı, sudo) tiykarǵı parol talap etiledi. Bir waqıtları ádepki parol ChromeOS ta «chronos» hám ChromeOS Vanilla da «facepunch» bolǵan,<ref>{{Web deregi|url=https://www.keyables.com/2011/12/boot-and-install-chromium-os-on.html|bet=Boot and Install Chromium OS on Notebook|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210413224120/http://www.keyables.com/2011/12/boot-and-install-chromium-os-on.html|arxivsáne=April 13, 2021|baspaxana=[[Keyables]]|qaralǵan sáne=February 15, 2022}}</ref> keyinirek ádepki parol bos boldı, hám onı jańalaw boyınsha kórsetpeler hár kiriwde kórsetiletuǵın edi. === Ashıq kodlı === ChromeOS yarım [[Ashıq kodlı programmalıq támiynat|ashıq kodlı]] ChromiumOS joybarı astında islep shıǵıladı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.chromium.org/chromium-os|bet=Chromium OS|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160216180019/https://www.chromium.org/chromium-os|arxivsáne=February 16, 2016|jumıs=The Chromium Project|qaralǵan sáne=February 21, 2016}}</ref> Basqa ashıq kodlı joybarlar sıyaqlı, baǵdarlamashılar ChromiumOS kodın ózgertip, ózleriniń versiyaların qura aladı, al ChromeOS derek kodı tek Google hám onıń sherikleri tárepinen qollap-quwatlanadı hám tek usı maqsette jobalanǵan apparatlıq támiynatta ǵana jumıs isleydi. ChromiumOS tan ayırmashılıǵı, ChromeOS avtomatik túrde eń sońǵı versiyaǵa jańalanadı. === Windows ta ChromeOS === Windows 8 de, ayrıqshalıqlar ádepki jumıs stolı veb-brauzerge óziniń tolıq ekranlı «Metro» qabıǵı ishinde jumıs isley alatuǵın hám Share charm sıyaqlı qásiyetlerge kire alatuǵın varianttı usınıwǵa múmkinshilik beredi, bul Windows Runtime menen jazılıwdı talap etpeydi. Chrome niń «Windows 8 rejimi» burın standart Chrome interfeysiniń planshetke ılayıqlastırılǵan versiyası edi. 2013-jıldıń oktyabr ayında, Developer kanalında bul rejim ChromeOS jumıs stolınıń variantın usınıw ushın ózgertildi.<ref name="winrt-browsers">{{Web deregi|url=https://www.techradar.com/news/software/operating-systems/windows-8-browsers-the-only-metro-apps-to-get-desktop-power-1073930|bet=Windows 8 browsers: the only Metro apps to get desktop power|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171107015803/http://www.techradar.com/news/software/operating-systems/windows-8-browsers-the-only-metro-apps-to-get-desktop-power-1073930|arxivsáne=November 7, 2017|sáne=March 27, 2012|jumıs=TechRadar|baspaxana=Future Publishing|qaralǵan sáne=November 13, 2012}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.pcworld.com/article/257427/google_chrome_gets_early_metrostyle_app_for_windows_8.html|bet=Google Chrome Gets Early Metro-Style App for Windows 8|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120909004200/https://www.pcworld.com/article/257427/google_chrome_gets_early_metrostyle_app_for_windows_8.html|arxivsáne=September 9, 2012|avtor=Newman|at=Jared|jumıs=PCWorld|baspaxana=IDG|qaralǵan sáne=June 13, 2012}}</ref><ref name="firefox-metrow8">{{Web deregi|url=https://www.computerworld.com/s/article/9232137/Mozilla_previews_Metro_ized_Firefox_for_Windows_8|bet=Mozilla previews 'Metro'-ized Firefox for Windows 8|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121123104703/http://www.computerworld.com/s/article/9232137/Mozilla_previews_Metro_ized_Firefox_for_Windows_8|arxivsáne=November 23, 2012|sáne=October 8, 2012|jumıs=Computerworld|baspaxana=IDG|qaralǵan sáne=November 13, 2012}}</ref><ref name="engadget-firefoxmetro">{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2013/09/21/firefox-for-windows-8-enters-aurora-channel/|bet=Firefox for Windows 8 enters Aurora channel with touch and gesture support|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130924082341/http://www.engadget.com/2013/09/21/firefox-for-windows-8-enters-aurora-channel/|arxivsáne=September 24, 2013|sáne=September 21, 2013|jumıs=Engadget|qaralǵan sáne=September 21, 2013}}</ref><ref name="verge-metrochromeos">{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2013/10/5/4806562/google-building-chrome-os-into-windows-8|bet=Google is building Chrome OS straight into Windows 8|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210116151626/https://www.theverge.com/2013/10/5/4806562/google-building-chrome-os-into-windows-8|arxivsáne=January 16, 2021|sáne=October 5, 2013|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=October 5, 2013}}</ref> == Proektlestiriw == Joybardıń basında, Google ChromeOS tiń dizayn maqsetleri hám baǵdarı haqqında kóplegen maǵlıwmatlardı járiyaladı,<ref>{{Web deregi|url=https://www.chromium.org/chromium-os|bet=The Chromium Projects: Chrome OS|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110630194229/http://www.chromium.org/chromium-os|arxivsáne=June 30, 2011|qaralǵan sáne=July 2, 2011}}</ref> biraq kompaniya tamamlanǵan operaciyalıq sistemanıń texnikalıq sıpatlamasın keyin bermedi. === Paydalanıwshı interfeysi === ChromeOS tiń [[paydalanıwshı interfeysi]] ushın dizayn maqsetleri qosımshalar menen standart veb-betlerdi bólek-bólek emes, al bir bet qatarına biriktiriw arqalı ekran keńisligin minimallastırıwdı óz ishine aldı. Proektlestiriwshiler tek tolıq ekran rejiminde isleytuǵın azaytılǵan ayna basqarıw sxemasın qarap shıqtı. Ekinshi dárejeli wazıypalar «paneller» menen orınlanadı: chat hám muzıka pleerleri sıyaqlı tapsırmalar ushın ekrannıń tómengi bólimine bekitiletuǵın qalqıwshı aynalar. Eki bólek mazmundı qatar kóriw ushın bólingen ekranlar da qarastırıldı. ChromeOS Chrome brauzeriniń HTML5 tiń avtonom rejimlerin, fonlıq processing hám bildiriwlerdi paydalanıw ámeliyatın dawam ettiredi. Proektlestiriwshiler qosımshalardı tez tabıw hám olarǵa kiriw usılı sıpatında izlew hám bekitilgen betlerdi paydalanıwdı usındı.<ref name="UX">{{Web deregi|url=https://www.chromium.org/chromium-os/user-experience|bet=The Chromium Projects: User Experience|arxivurl=https://web.archive.org/web/20091122093125/http://www.chromium.org/chromium-os/user-experience|arxivsáne=November 22, 2009|qaralǵan sáne=November 21, 2009}}</ref> ==== 19-versiya ayna menedjeri hám grafikalıq támiynatı ==== 2012-jıldıń 10-aprelinde ChromeOS tiń jańa qurılısı dáslepki tolıq ekranlı ayna interfeysi menen [[Microsoft Windows]] hám [[Apple Inc.|Appledıń]] [[Mac OS|macOS]] ında tabılatuǵın bir-birin jabatuǵın, ólshemin ózgertiwge bolatuǵın aynalar arasında tańlaw múmkinshiligin usındı.<ref name="cnet2012" /> Bul ózgeshelik apparatlıq támiynat tárepinen tezletilgen Aura grafikalıq támiynatı ústinde isleytuǵın Ash ayna menedjeri arqalı ámelge asırıldı. 2012-jıldıń aprel ayındaǵı jańalanıw jáne de kishirek, bir-birin jabatuǵın brauzer aynaların kórsetiw múmkinshiligin, hár biriniń óziniń móldir jıynalmalı betleri bar bar, «jırtılıp» jańa orınlarǵa kóshirile alatuǵın yamasa basqa jıynalmalı bet qatarı menen biriktirile alatuǵın brauzer jıynalmalı betlerin, hám ekrannıń tómengi bóliminde [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]] menen basqarılatuǵın qısqa jol dizimin óz ishine aldı. Wazıypalar panelindegi bir belgi ornatılǵan qosımshalar hám betbelgiler dizimin kórsetedi. CNET te jazǵan Stiven Shenklend bir-birin jabatuǵın aynalar menen «Google ózin ótmishke bekkemlemekte» dep pikir bildirdi, sebebi [[iOS]] hám Microsoft tıń Metro interfeysi kóbinese yamasa tolıǵı menen tolıq ekranlı. Soǵan qaramastan, «ChromeOS álleqashan jetkilikli dárejede ózgeshe, sonlıqtan saqlap qalıwǵa bolatuǵın hár qanday tanıs nárseni saqlap qalǵan jaqsı».<ref name="cnet2012">{{Web deregi|url=https://news.cnet.com/8301-17939_109-57411748-2/google-gives-chrome-os-a-less-alienating-interface/|bet=Google gives Chrome OS a less alienating interface|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131019052916/http://news.cnet.com/8301-17939_109-57411748-2/google-gives-chrome-os-a-less-alienating-interface/|arxivsáne=October 19, 2013|avtor=Shankland|at=Stephen|sáne=April 10, 2012<!-- 6:33{{nbsp}}am PDT-->|baspaxana=CNET|qaralǵan sáne=February 15, 2022}}</ref><ref>{{Jurnal deregi |last=Garling |first=Caleb |date=April 10, 2012 |title=Google Chrome OS Busts Out Of Browser With New Interface |url=https://www.wired.com/wiredenterprise/2012/04/google-chrome-microsoft-apple/ |url-status=live |magazine=Wired |archive-url=https://web.archive.org/web/20131210120608/http://www.wired.com/wiredenterprise/2012/04/google-chrome-microsoft-apple/ |archive-date=December 10, 2013 |access-date=March 6, 2017}}</ref><ref name="Paul16Apr12">{{Cite news|url=https://arstechnica.com/gadgets/reviews/2012/04/hands-on-getting-work-done-with-googles-new-aura-interface-for-chrome-os.ars|title=Hands-on: getting work done with Google's new Aura interface for Chrome OS|access-date=April 17, 2012|last=Paul|first=Ryan}}</ref> === Basıp shıǵarıw === 2016-jılı Google ChromeOS ta «Tuwma CUPS Qollap-quwatlawı»n eksperimental ózgeshelik sıpatında kirgizdi, ol 2020-jılı turaqlı jaǵdayǵa keldi. CUPS qollap-quwatlawı qosılǵanda, kópshilik printerlerdi, hátte olar Google Cloud Print ti qollap-quwatlamasa da, paydalanıw múmkin boladı.<ref>{{Web deregi|url=https://chromium.googlesource.com/chromium/src/+/b793195a8a91fa9a17eaf4af0fa21fed4da4d9cc|bet=b793195a8a91fa9a17eaf4af0fa21fed4da4d9cc - chromium/src - Git at Google|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200128054336/https://chromium.googlesource.com/chromium/src/+/b793195a8a91fa9a17eaf4af0fa21fed4da4d9cc|arxivsáne=January 28, 2020|qaralǵan sáne=March 9, 2019}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://codereview.chromium.org/2117713002|bet=Issue 2117713002: Print directly to CUPS using the IPP APIs - Code Review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160918090950/https://codereview.chromium.org/2117713002|arxivsáne=September 18, 2016|jumıs=codereview.chromium.org|qaralǵan sáne=September 17, 2016}}</ref> Google Cloud Print hár qanday qurılmadaǵı hár qanday qosımshanıń qollap-quwatlanatuǵın printerlerde basıp shıǵarıwına járdem beretuǵın Google xızmeti edi. Bult derlik hár qanday baylanısqan qurılmaǵa informaciyaǵa kiriw múmkinshiligin bergende, «hár bir apparatlıq támiynat hám operaciyalıq sistema kombinaciyası ushın - stol kompyuterlerinen baslap netbuklar hám mobil qurılmalarǵa shekem - basıp shıǵarıw qosımsha sistemaların islep shıǵıw hám saqlap turıw ápiwayı múmkin emes.»<ref name="Google Cloud Print">{{Web deregi|url=https://blog.chromium.org/2010/04/new-approach-to-printing.html|bet=A New Approach to Printing|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100417140150/http://blog.chromium.org/2010/04/new-approach-to-printing.html|arxivsáne=April 17, 2010|avtor=Jazayeri|at=Mike|sáne=April 15, 2010|jumıs=The Chromium Blog|baspaxana=Google Inc.|qaralǵan sáne=April 16, 2010}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.appscout.com/2010/04/google_talks_up_cloud-based_pr.php|bet=Google Talks Cloud-Based Printing for Chrome OS|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100421061919/https://www.appscout.com/2010/04/google_talks_up_cloud-based_pr.php|arxivsáne=April 21, 2010|avtor=Heater|at=Brian|sáne=April 16, 2010|jumıs=App Scout|qaralǵan sáne=April 16, 2010}}</ref> Bult xızmeti ChromeOS tiń bir bólegi sıpatında proksi dep atalatuǵın programmalıq támiynattı ornatıwdı talap etti. Proksi printerdi xızmetke dizimnen ótkerdi, basıp shıǵarıw tapsırmaların basqardı, printer drayveriniń funkcionallıǵın támiyinledi hám hár bir tapsırma ushın status tuwralı xabarlardı berdi.<ref>{{Web deregi|url=https://news.cnet.com/8301-1023_3-20002680-93.html|bet=Google moving closer to Chrome OS printing|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100418101555/https://news.cnet.com/8301-1023_3-20002680-93.html|arxivsáne=April 18, 2010|avtor=Whitney|at=Lance|baspaxana=CNET News|qaralǵan sáne=April 17, 2010}}</ref> Google 2020-jıl 31-dekabrden keyin Google Cloud Print qollap-quwatlanbaytuǵının hám 2021-jıl 1-yanvardan baslap onlayn xızmet jumıs islemeytuǵının járiyaladı.<ref>{{Web deregi|url=https://support.google.com/chrome/a/answer/9633006|bet=Migrate from Cloud Print to native printing|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210105141948/https://support.google.com/chrome/a/answer/9633006|arxivsáne=January 5, 2021|qaralǵan sáne=December 18, 2019}}</ref> === Siltemelerdi basqarıw === ChromeOS paydalanıwshınıń hújjetleri hám faylların aralıqtaǵı serverlerde saqlaw ushın jobalanǵan. ChromeOS ta hám Chrome brauzerinde belgili bir fayl túrlerin avtonomlı rejimde basqarıwda aqırǵı paydalanıwshılar ushın qıyınshılıqlar tuwılıwı múmkin; mısalı, jergilikli saqlaw qurılmasında jaylasqan súwret yamasa hújjetti ashqanda, qaysı belgili veb-qosımsha kóriw ushın avtomatlı túrde ashılıwı kerek ekenligi yamasa basqarıw dástúrli aldın-ala kóriw utilitası sıpatında isleytuǵın qosımsha tárepinen orınlanıwı kerek ekenligi anıq bolmawı múmkin. ChromeOS injenerlik direktorı Metyu Papakipos 2010-jılı Windows baǵdarlamashılarınıń da usınday tiykarǵı máselege ushıraǵanın atap ótti: «Quicktime Windows Media Player menen gúresken, ol bolsa Chrome penen gúresken.» === Shıǵarılıw kanalları hám jańalanıwlar === ChromeOS Google Chrome menen birdey shıǵarılıw sistemasın qollanadı: úsh ayrıqsha kanal bar: Turaqlı, Beta hám Baǵdarlamashı aldın ala kóriwi («Dev» kanalı dep ataladı). Turaqlı kanal Beta kanalında tolıq sınalǵan qásiyetler hám dúzetiwler menen jańalanadı, al Beta kanalı shama menen ayına bir ret Baǵdarlamashı kanalınan turaqlı hám tolıq qásiyetler menen jańalanadı. Jańa ideyalar Baǵdarlamashı kanalında sınaladı, bul geyde júdá turaqsız bolıwı múmkin.<ref>{{Web deregi|url=https://blog.chromium.org/2009/01/google-chrome-release-channels.html|bet=Google Chrome Release Channels|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090115210711/http://blog.chromium.org/2009/01/google-chrome-release-channels.html|arxivsáne=January 15, 2009|avtor=Larson|at=Mark|sáne=January 8, 2009|qaralǵan sáne=January 9, 2009}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://googlechromereleases.blogspot.com/2009/01/dev-update-new-webkit-version-new.html|bet=Dev update: New WebKit version, new features, and a new Dev channel|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090116213608/http://googlechromereleases.blogspot.com/2009/01/dev-update-new-webkit-version-new.html|arxivsáne=January 16, 2009|avtor=Larson|at=Mark|sáne=January 8, 2009|qaralǵan sáne=January 9, 2009}}</ref> Tórtinshi kanareyka kanalınıń bar ekenligi Google baǵdarlamashısı Fransua Bofort hám xaker Kenni Strawn tárepinen tastıyıqlandı. Bul kanalǵa kiriw ushın baǵdarlamashı rejiminde ChromeOS terminalına kirip, bash terminalına kiriw ushın shell buyrıǵın teriw, sońınan update_engine_client -channel canary-channel -update buyrıǵın teriw kerek. Kanareyka kanalına kirgennen keyin tekserilgen júklew rejimine qaytıw múmkin, biraq kanal jańalawshısı joǵaladı hám basqa kanalǵa qaytıwdıń jalǵız jolı - «powerwash» zavodlıq qayta ornatıwdı qollanıw.<ref>{{Web deregi|url=https://plus.google.com/+FrancoisBeaufort/posts/8PVz5fs47ud|bet=We all agree that Dev Channel is great to test out new&nbsp;...|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140306152423/https://plus.google.com/+FrancoisBeaufort/posts/8PVz5fs47ud|arxivsáne=March 6, 2014|avtor=Beaufort|at=François|sáne=January 3, 2014|baspaxana=Google+|qaralǵan sáne=February 22, 2014}}</ref> 2022-jılı LTC (Uzaq múddetli qollaw kandidatı) hám LTS (Uzaq múddetli qollaw) dep atalatuǵın 2 jańa kanal qosıldı.<ref>{{Web deregi|url=https://support.google.com/chrome/a/answer/11333726?hl=en|bet=Long-term Support (LTS) on ChromeOS}}</ref> Bular tek Kárxana administratorları ushın jetkilikli. LTC 3 ay qollaw ushın, sońınan avtomatlı túrde LTS ǵa ótedi. == Qáwipsizlik == 2010-jıldıń mart ayında Google [[programmalıq támiynat]] qáwipsizlik injeneri Uill Dryuri ChromeOS qáwipsizligi haqqında sóyledi. Dryuri ChromeOS ti avtomatlı túrde jańalanıw hám sandbox qásiyetlerin óz ishine alǵan, zıyanlı programmalar tásirin azaytatuǵın «bekkemlengen» operaciyalıq sistema sıpatında táriyiplegen. Ol ChromeOS netbukları Isenimli Platforma Moduli (TPM) menen jetkeriletuǵının, sonday-aq «isenimli júklew jolı» hám batareya bóliminiń astında «baǵdarlamashı rejimin» iske qosatuǵın fizikalıq sóndirgish bar ekenligin ayttı. Bul rejim ayırım arnawlı qáwipsizlik funkciyaların alıp taslaydı, biraq baǵdarlamashı múmkinshiliklerin keńeytedi. Bul sóndirgish qaytımlı bolıp tabıladı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.chromium.org/chromium-os/chromiumos-design-docs/developer-mode/#developer-switch|bet=Developer Mode|jumıs=www.chromium.org|qaralǵan sáne=2024-04-16}}</ref> Dryuri jáne de operaciyalıq sistemanıń ashıq kodlı tábiyatı úziliksiz baǵdarlamashı pikirleri arqalı onıń qáwipsizligine úlken úles qosatuǵının atap ótti.<ref name="Messmer06Mar10">{{Web deregi|url=https://www.itworld.com/security/99227/google-sheds-light-chrome-os-netbook-security?source=smlynch|bet=Google sheds light on Chrome OS Netbook security|arxivurl=https://web.archive.org/web/20111214175154/http://www.itworld.com/security/99227/google-sheds-light-chrome-os-netbook-security?source=smlynch|arxivsáne=December 14, 2011|avtor=Messmer|at=Ellen|sáne=March 6, 2010|jumıs=ITworld|qaralǵan sáne=March 8, 2010}}</ref> 2010-jıldıń dekabr ayındaǵı baspasóz konferenciyasında Google ChromeOS tiń eń qáwipsiz tutınıwshı operaciyalıq sisteması bolatuǵının járiyaladı. Bunıń sebepleriniń biri - tekserilgen júklew qábileti, onda dáslepki júklew kodı tek oqıw ushın yadta saqlanıp, sistema buzılıwların tekseredi.<ref name="Paul08Dec10">{{Cite news|title=Google demos Chrome OS, launches pilot program|url=https://arstechnica.com/gadgets/guides/2010/12/google-demos-chrome-os-launches-pilot-program.ars|access-date=December 8, 2010}}</ref> ChromeOS qurılmaları ádettegidey tolıq diskti shifrlaw menen jetkeriledi, onı óshirip qoyıw múmkin emes. Shifrdı sheshiw parοli qurılmanıń TPM inde saqlanadı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.chromium.org/chromium-os/chromiumos-design-docs/security-overview/|bet=Security Overview|jumıs=www.chromium.org|qaralǵan sáne=2024-04-16}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://chromium.googlesource.com/chromiumos/docs/+/master/security/chromeos_security_whitepaper.md#protecting-user-data|bet=Chromium OS Docs - Security in Chrome OS|jumıs=chromium.googlesource.com|qaralǵan sáne=2024-04-16}}</ref> Google TPM di parametrler arqalı qoldan jańalawǵa ruqsat beredi.<ref>{{Web deregi|url=https://chromeunboxed.com/news/tpm-update-chrome-os-how-to-chromebook|bet=TPM Update For Chrome OS: Why And How|sáne=2018-02-11|til=en-us|jumıs=Chrome Unboxed - The Latest Chrome OS News|qaralǵan sáne=2024-04-16}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.chromium.org/developers/design-documents/tpm-usage/#rollback-prevention|bet=TPM Usage|jumıs=www.chromium.org|qaralǵan sáne=2024-04-16}}</ref> TPM di jańalaw qurılmanı zavodtaǵı dáslepki jaǵdayına qaytaradı. === Kiriw === ChromeOS qurılmaları ádettegidey kiriw usılı sıpatında paydalanıwshınıń Google Account parοlin qollanadı. Qáwipsizlikti arttırıw ushın paydalanıwshılar PIN kodlar, paroller, barmaq izi tekseriwi, bet tekseriwi yamasa aqıllı qulıptı ashıw (juplasqan telefon arqalı) sıyaqlı qosımsha autentifikaciya usılların qollanıwı múmkin.<ref>{{Web deregi|url=https://support.google.com/chromebook/answer/2587994|bet=Lock or unlock your screen - Chromebook Help|jumıs=support.google.com|qaralǵan sáne=2024-04-16}}</ref> Bul qosımsha ilajlar, hátte basqa birew paydalanıwshınıń Google elektron pochta adresin bilgen jaǵdayda da, onıń Google akkauntına ruqsatsız kiriwdiń aldın aladı. Eger baylanıslı [[Google Akkaunt|Google Account]] ta kóp faktorlı autentifikaciya (MFA) qosılǵan bolsa, paydalanıwshıdan ChromeOS qurılmasın dáslepki ornatıw waqtında onı qollanıw talap etiliwi múmkin. Ádettegidey, qurılma «isenimli» dep belgilenedi, bul onı keyingi kiriwlerde MFA talaplarınan azat etedi. Qáwipsizlikti joqarılatıw ushın Google Account qa baylanıstırılǵan apparatlıq tokenlerdi (mısalı, YubiKeys) paydalanıp, hár bir kiriwde MFA nı májbúriy etiw múmkin.<ref>{{Web deregi|url=https://support.yubico.com/hc/en-us/articles/4412780094866-Using-YubiKeys-With-Chromebooks|bet=Using YubiKeys With Chromebooks: Signing in to Chrome OS|avtor=Hooven|at=Alex|sáne=December 16, 2021}}</ref> == Qabıllaw == Dáslepki payda bolǵanda, ChromeOS [[Microsoft]] ke básekiles sıpatında qaraldı, hám tikkeley [[Microsoft Windows]] ke, hám tikkeley emes kompaniyanıń tekst processorı hám kestelik baǵdarlamalarına - sońǵısı ChromeOS tiń bult esaplawlarına tiykarlanǵanlıǵı sebepli.<ref name="pcworld">{{Web deregi|url=https://www.pcworld.com/article/168246/google_microsoft_invade_enemy_territory_who_wins.html|bet=Google, Microsoft Invade Enemy Territory: Who Wins?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090711185724/http://www.pcworld.com/article/168246/google_microsoft_invade_enemy_territory_who_wins.html|arxivsáne=July 11, 2009|avtor=Bertolucci|at=Jeff|sáne=July 10, 2009|baspaxana=[[PC World]]|qaralǵan sáne=July 11, 2009}}</ref> Biraq ChromeOS injenerlik direktorı Metyu Papakipos eki operaciyalıq sistemanıń funkcionallıǵı tolıq bir-biriniń ústpe-úst túspeytuǵının tastıyıqladı, sebebi ChromeOS netbuklar ushın arnalǵan, olar Adobe Photoshop sıyaqlı resurslardı kóp talap etetuǵın baǵdarlamanı isletiw ushın jetkilikli esaplaw kúshine iye emes. Ayırım baqlawshılar ChromeOS alǵan orındı basqa operaciyalıq sistemalar álleqashan toltırǵanın, olardıń brauzerge qosımsha túpkilikli baǵdarlamalardı da qollaw artıqmashlıǵı bar ekenin ayttı. PC World dan Toni Bredli 2009-jıldıń noyabr ayında bılay dep jazdı:: ''Biz házirdiń ózinde ChromeOS wáde etken nárselerdiń kópshiligin, eger hámmesin emes bolsa da, isley alamız. Windows 7 yamasa Linux-ke tiykarlanǵan netbuktı paydalanıp, paydalanıwshılar tek veb-brauzerdi ornatıp, Google ónimleriniń keń toplamına hám basqa da vebke-tiykarlanǵan xızmetler hám baǵdarlamalarǵa qosıla aladı. Netbuklar tómen klasslı kompyuterler bazarın iyelewde tabıslı boldı hám olar búgingi kúnde vebke baǵdarlanǵan esaplaw tájiriybesin usınadı. Bir jıldan keyin bizler sol nárseni isley alatuǵınımızǵa, biraq onı tórtinshi orındaǵı veb-brauzerden islewge májbúr bolatuǵınımızǵa nege qızıǵıwımız kerek ekenin túsinbeymen.<ref name="Bradley20Nov09">{{cite web|url=https://www.pcworld.com/article/182739/Five_Reasons_the_Google_Chrome_OS_will_Flop.html|title=Five Reasons the Google Chrome OS will Flop|archive-url=https://web.archive.org/web/20130730182436/http://www.pcworld.com/article/182739/Five_Reasons_the_Google_Chrome_OS_will_Flop.html|archive-date=July 30, 2013|last=Bradley|first=Tony|date=April 2010|access-date=April 21, 2010|url-status=live}}</ref>'' 2016-jılı Chromebook lar AQSHtıń K-12 bilimlendiriw bazarında eń kóp qollanılatuǵın kompyuterge aylandı.<ref name="ABI Research">{{Cite press release |url=https://www.abiresearch.com/press/pc-platform-evolving-not-dying-chromebooks-and-ult/ |title=PC Platform is Evolving, Not Dying: Chromebooks and Ultraportable PCs to Gain Volume Market Share in 2016 |date=March 9, 2016 |access-date=April 6, 2018 |archive-date=August 19, 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180819211757/https://www.abiresearch.com/press/pc-platform-evolving-not-dying-chromebooks-and-ult/ |url-status=live}}</ref> 2017-jılǵa kelip, Chrome brauzeri pútkil dúnya júzinde eń kóp qollanılatuǵın brauzerge aylandı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.w3schools.com/browsers/browsers_os.asp|bet=OS Statistics|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150917051729/http://www.w3schools.com/browsers/browsers_os.asp|arxivsáne=September 17, 2015|jumıs=w3schools.com|qaralǵan sáne=January 3, 2017}}</ref> 2020-jılı Chromebook lar aqırǵı paydalanıwshılarǵa baǵdarlanǵan ekinshi eń kóp tarqalǵan operaciyalıq sistema boldı (2019-jıldaǵı 6.4% ten 2020-jılı 10.8% ke ósti). Ósiwdiń kópshilik bólegi Windows esabınan boldı (2019-jıldaǵı 85.4% ten 2021-jılı 80.5% ke tómenledi).<ref>{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2021/02/the-worlds-second-most-popular-desktop-operating-system-isnt-macos-anymore/|bet=The world's second-most popular desktop operating system isn't macOS anymore|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210217234526/https://arstechnica.com/gadgets/2021/02/the-worlds-second-most-popular-desktop-operating-system-isnt-macos-anymore/|arxivsáne=February 17, 2021|avtor=Axon|at=Samuel|sáne=February 17, 2021|jumıs=Ars Technica|qaralǵan sáne=February 18, 2021}}</ref> === Android penen baylanısı === Google bir neshe ashıq kodlı operaciyalıq sistemalardı usındı, olardıń ishinde [[Android]]<ref name="zdnet-Admob">{{Web deregi|url=https://blogs.zdnet.com/BTL/?p=27711|bet=Admob: Droid and Android army make big browsing splash|arxivurl=https://web.archive.org/web/20091127061837/http://blogs.zdnet.com/BTL/?p=27711|arxivsáne=November 27, 2009|avtor=Dignan|at=Larry|sáne=November 23, 2009|baspaxana=ZDNet|qaralǵan sáne=December 1, 2009}}</ref> hám ChromeOS eń belgilileri bolıp, [[Apple Inc.]] kompaniyasınıń eki operaciyalıq sisteması - macOS hám [[iOS]] arasındaǵı uqsaslıqqa qaramastan, bul jaǵday ayırım sınǵa ushıradı. Sol waqıttaǵı [[Microsoft]] kompaniyasınıń bas direktorı Stiv Ballmer, Google kompaniyasın sheshim qabıl etiwde qıynalıp atırǵanın ayıpladı.<ref>{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2009/07/14/steve-ballmer-calls-chrome-os-highly-interesting-says-google/|bet=Steve Ballmer calls Chrome OS 'highly interesting", says Google 'can't make up their mind'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100116032055/http://www.engadget.com/2009/07/14/steve-ballmer-calls-chrome-os-highly-interesting-says-google/|arxivsáne=January 16, 2010|avtor=Patel|at=Nilay|sáne=July 14, 2009|jumıs=[[Engadget]]|baspaxana=AOL|qaralǵan sáne=November 28, 2009}}</ref> Stiven Levi Google I/O 2011 konferenciyasında «eki sistema arasındaǵı qarama-qarsılıq anıq kórinip turǵanın» jazdı. Ilajda kúndelikli baspasóz konferenciyası ótkerildi, onda hár bir komanda basshısı, Android boyınsha Endi Rubin hám Chrome boyınsha Sundar Pichai «sistemalardıń bir-birine básekiles emesligin isenimli emes túrde túsindiriwge háreket etti». Google tiykarshısı Sergey Brin bul máselege «kópshilik kompaniyalar usınday mashqalaǵa ushırawdı qáleytuǵın edi» dep juwap berdi. Brin eki operaciyalıq sistemanıń «waqıt ótiwi menen birlesiwi múmkin» ekenin ayttı.<ref>{{Web deregi|url=https://news.cnet.com/8301-30684_3-10402653-265.html|bet=Brin: Google's OSes likely to converge|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110616235349/https://news.cnet.com/8301-30684_3-10402653-265.html|arxivsáne=June 16, 2011|avtor=Krazit|at=Tom|sáne=November 20, 2009|baspaxana=CNET News|qaralǵan sáne=November 28, 2009}}</ref> Birlesiw haqqındaǵı boljawlar 2013-jıldıń mart ayında ChromeOS basshısı Pichai Rubinniń ornına Android boyınsha joqarı lawazımlı vice-prezident etip tayınlanǵannan soń, usılayınsha Pichai eki baǵdardı da basqaratuǵın bolǵannan keyin kúsheydi. Android hám ChromeOS arasındaǵı baylanıs Google I/O 2014 konferenciyasında jaqınlastı, onda baǵdarlamashılar Native Client tiykarındaǵı ortalıq arqalı ChromeOS te jumıs isleytuǵın nativlik Android programmalıq támiynatın kórsetti.<ref name="theverge1">{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2014/6/25/5842454/chromebooks-running-android-apps-in-the-works|bet=Native Android apps are coming to Chrome OS|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140626064340/http://www.theverge.com/2014/6/25/5842454/chromebooks-running-android-apps-in-the-works|arxivsáne=June 26, 2014|avtor=Bohn|at=Dieter|sáne=June 25, 2014|baspaxana=The Verge|qaralǵan sáne=June 25, 2014}}</ref> 2014-jıldıń sentyabr ayında Google [[Chrome ushın Google App Runtime|Chrome ushın App Runtime]] (ARC) beta versiyasın usındı, ol Android qosımshalarınıń ayırımların ChromeOS te qollanıwǵa múmkinshilik beredi, bunda Android programmalıq támiynatın iske túsiriw ushın zárúr platformalardı támiyinleytuǵın Native Client tiykarındaǵı ortalıq qollanıladı. Android qosımshaların ChromeOS te iske túsiriw ushın olarǵa ózgerisler kirgiziw talap etilmeydi, biraq [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]] hám [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]] ortalıǵın jaqsıraq qollaw ushın olar modifikaciyalanıwı múmkin. Dáslepki payda bolǵan waqtında, ChromeOS qollaw tek ayırım Android qosımshaları ushın qoljetimli edi.<ref name="ars-appruntime">{{Cite news}}</ref> 2015-jıldıń oktyabr ayında The Wall Street Journal basılımı ChromeOStiń Android quramına qosılıp, 2017-jılǵa kelip bir operaciyalıq sistema payda bolatuǵının xabarladı. Nátiyjede payda bolatuǵın operaciyalıq sistema Android boladı, biraq ol noutbuklarda jumıs islew ushın keńeytiledi.<ref name="alistairbarr">{{Web deregi|url=https://www.wsj.com/article_email/alphabets-google-to-fold-chrome-operating-system-into-android-1446151134-lMyQjAxMTA1NzIxOTAyMzk4Wj|bet=Alphabet's Google to Fold Chrome Operating System Into Android|arxivurl=https://web.archive.org/web/20151106221435/http://www.wsj.com/article_email/alphabets-google-to-fold-chrome-operating-system-into-android-1446151134-lMyQjAxMTA1NzIxOTAyMzk4Wj|arxivsáne=November 6, 2015|avtor=Barr|at=Alistair|sáne=October 30, 2015|jumıs=WSJ|qaralǵan sáne=November 14, 2015}}</ref><ref name="samtran">{{Web deregi|url=https://www.omgchrome.com/chrome-os-will-be-merged-into-android/|bet=Chrome OS Will Be Merged Into Android|arxivurl=https://web.archive.org/web/20151117020231/http://www.omgchrome.com/chrome-os-will-be-merged-into-android/|arxivsáne=November 17, 2015|avtor=Tran|at=Sam|sáne=October 29, 2015|jumıs=OMG! Chrome!|qaralǵan sáne=November 14, 2015}}</ref> Google juwap retinde kompaniya «eki operaciyalıq sistemanıń eń jaqsı táreplerin birgelikte alıp júriwdiń jolların izlestirip atırǵanın, biraq ChromeOS ten bas tartıw rejesi joq» ekenin bildirdi. 2016-jılı Google qollap-quwatlanatuǵın ChromeOS qurılmalarında Android qosımshaların tolıq [[Google Play]] xızmetine kiriw múmkinshiligi menen iske túsiriw imkaniyatın usındı. Aldıńǵı Native Client tiykarındaǵı sheshim Androidtiń freymvorkleri hám ǵárezliklerin óz ishine alǵan konteyner paydasına biykar etildi (dáslep Android Marshmallow tiykarında), bul Android qosımshalarına ChromeOS platformasına tikkeley kiriw múmkinshiligin beredi hám operaciyalıq sistemaǵa bólisiw sıyaqlı Android kelisimleri menen óz-ara tásir etiwge múmkinshilik beredi. Injenerlik direktor Zelidrag Xornung ARC diń Android Native Development Toolkit (NDK) penen úylesimsizligi sıyaqlı sheklewleri sebepli hám onıń Googlediń óziniń úylesimlilik test toplamınan óte almaǵanı sebepli biykar etilgenin túsindirdi. 2024-jıl 18-noyabrde Android Authority basılımı Google kompaniyasınıń ChromeOS ti Android ke tolıq biriktiriwdi jobalastırıp atırǵanın xabarladı.<ref name="chromeOS is becoming Android">{{Cite news|title=chromeOS becoming Android|url=https://www.androidauthority.com/chrome-os-becoming-android-3500661/|access-date=November 25, 2024}}</ref> == Derekler == {{Derekler}} [[Kategoriya:Google]] __BÖLİDİMÖNDEMEW__ jbo7urgc0r82c44cy58gqztkaqdlg0c Macintosh qollanbası 0 25543 125306 124117 2025-07-08T21:40:41Z Bekan88 11311 125306 wikitext text/x-wiki [[File:Appleguidecoachmark.png|nobaý|250x250 nükte|Macintosh qollanbası, kórsetpe belgisi kórsetilgen]] '''Macintosh qollanbası''', sonday-aq '''Apple qollanbası''' dep te atalatuǵın, [[Apple Inc.|Apple Computer]]-diń járdem hám hújjetlestiriw sisteması bolıp, ol klassikalıq Mac OS-tıń System 7.5 versiyasına qosılǵan hám Balloon Help penen birge islewge arnalǵan<ref>{{Cite book|last=Crabb|first=Don|url=https://books.google.com/books?id=tMOJeuohXIAC&q=%22Macintosh+Guide%22+-wikipedia|title=Guide to Macintosh System 7.5|date=1994|publisher=Hayden Books|isbn=978-1-56830-109-9|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|last=LeVitus|first=Bob|url=https://books.google.com/books?id=Cbsux6UddTwC&q=%22Macintosh+Guide%22+-wikipedia|title=Macintosh System 7.5 for Dummies|date=1994|publisher=IDG Books|isbn=978-1-56884-197-7|language=en}}</ref>. == Funkciyaları == Gipertekst, indekslew hám tekstti izlewden basqa, Macintosh qollanbası sonıń menen birge paydalanıwshılarǵa wazıypalardı interaktiv túrde orınlawdı úyretiw sistemasın da usındı<ref>{{Cite book|last1=Gray|first1=Colin D.|url=https://books.google.com/books?id=UDrcxByuPzIC&dq=%22Macintosh+Guide%22+-wikipedia&pg=RA2-PA15|title=SPSS for Macintosh Made Simple|last2=Kinnear|first2=Paul R.|date=1998|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-0-86377-742-4|language=en}}</ref>. Biraq, qollanbalardı jaratıw procesi interaktiv emes járdemge qaraǵanda quramalılaw edi hám az sanlı baǵdarlamashılar onıń kúshinen tolıq paydalandı. Apple járdem sistemasın Mac OS 8.5-te [[HTML|HTMLge]] tiykarlanǵan járdem menen jetilistirdi, ol Macintosh qollanbası izbe-izliklerine siltemeler beriw arqalı Macintosh qollanbası menen birgelikte isledi. Macintosh qollanbası Mac OS X-ke kóshirilmedi, ol HTMLge tiykarlanǵan járdem sistemasın paydalanadı. Macintosh qollanbası AppleEvent Object Model (AEOM) modelin paydalandı, bul sistemaǵa qosımshanıń islewi waqtındaǵı jaǵdayın tekseriwge hám oǵan juwap retinde járdemdi ózgertiwge múmkinshilik berdi. Járdem mazmunı jeke basqıshlarda jaratıldı hám hár bir basqıshqa onıń ótkizip jiberiliwi kerek pe, yamasa basqısh kerek pe ekenin anıqlaw ushın shártler belgilenewi múmkin edi. Mısalı, eger paydalanıwshı operaciyanıń bir neshe basqıshın orınlap bolıp, onı juwmaqlaw ushın járdemge mútáj bolsa, Macintosh qollanbası olardıń qayerde ekenin «kóre» alıp, hújjettiń durıs bólimine ótip kete alatuǵın edi. Sonıń menen bir qatarda, AEOM Macintosh qollanbasına interfeysti basqarıwǵa, eger paydalanıwshı «Bul isti men ushın orınla» túymelerin (yamasa gipertekstti) bassa, olar ushın wazıypalardı orınlawǵa múmkinshilik berdi. Sistemanıń bir ózgesheligi Kouching funkciyasın qollap-quwatlawı boldı. AEOM-di paydalanıp, Macintosh qollanbası ekrandaǵı UI elementlerin taba alatuǵın hám paydalanıwshınıń dıqqatın tartıw ushın olardı «qızıl marker» effekti menen qorshap sıza alatuǵın edi. Macintosh qollanbası sonıń menen birge Balloon Help penen de biraz integraciyalanǵan bolıp, qálewi boyınsha paydalanıwshınıń sol waqıtta [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]] menen kórsetip turǵan obektine tiykarlanıp hújjettiń durıs bólimin ashatuǵın sharlarǵa gipertekst qosatuǵın edi. == Derekler == {{Derekler}} [[Kategoriya:Apple Inc. xızmetleri]] __BÖLİDİMÖNDEMEW__ dhwu7nrx2cv8qkt3l8tgsjif435rmqf Úlgi:Potd/2025-07-09 10 25618 125293 2025-07-08T20:24:52Z Frhdkazan 4819 Taza bet jaratıldı: «Rifling of a cannon (M75; 90mm; y.1891; Austro-Hungarian; exposed in Ljubljana, Slovenia).jpg» 125293 wikitext text/x-wiki Rifling of a cannon (M75; 90mm; y.1891; Austro-Hungarian; exposed in Ljubljana, Slovenia).jpg 8hwbw17y1dufo3rssc0h66cyjtylkbu Úlgi:Motd/2025-07-09 10 25619 125294 2025-07-08T20:27:34Z Frhdkazan 4819 Taza bet jaratıldı: «Mani Rimdu festival short.webm» 125294 wikitext text/x-wiki Mani Rimdu festival short.webm ew0sgjzcqc35e83wqkna4pqgyd8y9ii Apple TV+ 0 25620 125296 2025-07-08T21:07:14Z Bekan88 11311 «[[:en:Special:Redirect/revision/1298937893|Apple TV+]]» betinen awdarılıp jaratıldı 125296 wikitext text/x-wiki '''Apple TV+''' — bul [[Apple Inc.|Apple]] kompaniyasına tiyisli amerikalı jazılıwǵa tiykarlanǵan aǵımlıq xızmet. Xızmet 2019-jılı 1-noyabrde iske qosıldı hám ol Apple Originals dep atalatuǵın túpnusqa islep shıǵarılǵan film hám teleseriallar toplamın usınadı. Xızmet 2019-jıldıń mart ayındaǵı Apple arnawlı ilajı waqtında járiyalandı,<ref name="Welch">{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2019/3/25/18280920/apple-tv-streaming-service-announcement-price-date-launch-event-2019|bet=Apple announces Apple TV Plus video subscription service|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190326150154/https://www.theverge.com/2019/3/25/18280920/apple-tv-streaming-service-announcement-price-date-launch-event-2019|arxivsáne=March 26, 2019|avtor=Welch|at=Chris|sáne=March 25, 2019|jumıs=[[The Verge]]|qaralǵan sáne=March 25, 2019}}</ref><ref name="apple-video-service-nyt">{{Web deregi|url=https://www.nytimes.com/2019/03/25/technology/apple-news-streaming-service.html|bet=Apple Unveils Video Service With Celebrity Parade but Few Details|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190326000452/https://www.nytimes.com/2019/03/25/technology/apple-news-streaming-service.html|arxivsáne=March 26, 2019|avtor=Wakabayashi|at=Daisuke|sáne=March 25, 2019|jumıs=[[The New York Times]]|qaralǵan sáne=March 26, 2019}}</ref> onda saxnada Djennifer Eniston, Opra Uinfri hám Stiven Spilberg sıyaqlı Apple TV+ joybarlarınan oyın-zawıq wákilleri kórindi<ref name="AppleCelebs1">{{Jurnal deregi |last=Desantis |first=Rachel |last2=Young |first2=Susan |date=March 25, 2019 |title=Apple Reveals Apple TV+, with Shows from Oprah Winfrey, Jennifer Aniston & Reese Witherspoon |url=https://people.com/tv/apple-reveals-apple-tv-shows-oprah-winfrey-jennifer-aniston-reese-witherspoon/ |url-status=live |magazine=[[People (magazine)|People]] |archive-url=https://web.archive.org/web/20190326125815/https://people.com/tv/apple-reveals-apple-tv-shows-oprah-winfrey-jennifer-aniston-reese-witherspoon/ |archive-date=March 26, 2019 |access-date=March 26, 2019}}</ref>. Xızmetke Apple veb-saytı arqalı hám Apple TV qosımshası arqalı kiriwge boladı, ol basqıshpa-basqısh kóplegen Apple qurılmalarında hám ayırım tiykarǵı básekiles cifrlı media pleyerlerde, sonıń ishinde ayırım aqıllı televizor modelleri hám video-oyın konsollarında qoljetimli boldı. Apple TV+-tiń 45 millionnan aslam tólemli aǵzaları bar<ref>{{Web deregi|url=https://cordcuttersnews.com/apple-tv-faces-1-billion-annual-loss-despite-subscriber-growth-according-to-new-report/|bet=Apple TV+ Faces $1 Billion Annual Loss Despite Subscriber Growth According to New Report|avtor=Bouma|at=Luke|sáne=2025-03-20|til=en-US|jumıs=Cord Cutters News|qaralǵan sáne=2025-03-20}}</ref>. Apple xızmettiń qoljetimliligin keńeytiwdi jobalastırmaqta hám qurılması házirgi waqıtta qollap-quwatlanbaytuǵın abonentler ushın waqıtsha sheshimler bar. Kiriw [[Apple One]] jazılıwınıń bir bólimi retinde qamtılǵan. Kontenttiń kópshiligi Dolby Vision profil 5 hám Dolby Atmos formatlarında qoljetimli. Óziniń debyutinde, Apple TV+ shama menen 100 mámlekette qoljetimli boldı, bul xabarlanǵan 150 degen maqsetten az. Basqa Apple ónimleri qoljetimli bolıwına qaramastan, bir neshe mámleketler xızmetten shıǵarıldı<ref name="Stead">{{Web deregi|url=https://www.finder.com.au/list-countries-apple-tv-plus|bet=What countries is Apple TV+ available in?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191106220709/https://www.finder.com.au/list-countries-apple-tv-plus|arxivsáne=November 6, 2019|avtor=Stead|at=Chris|sáne=November 1, 2019|jumıs=Finder.com.au|qaralǵan sáne=November 6, 2019}}</ref><ref name="Availability">{{Web deregi|url=https://support.apple.com/en-us/HT204411|bet=Availability of Apple Media Services|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221126022910/https://support.apple.com/en-us/HT204411|arxivsáne=November 26, 2022|jumıs=[[Apple.com]]|qaralǵan sáne=November 6, 2019}}</ref>. Kommentatorlar xızmettiń júdá keń dáslepki qamtıwı Appleǵa Disney+ sıyaqlı jaqında shıqqan basqa xızmetlerge salıstırǵanda artıqmashılıq bergenin hám Apple licenziyalanǵan úshinshi tárep kontentin tarqatıw ornına (mısalı, Netflix isleytuǵınday) óziniń kontentin xızmet arqalı tarqatatuǵınlıǵı sebepli, onıń keńeyiwi waqtında licenziyalaw máseleleri menen sheklenbeytuǵının atap ótti. 2020-jıldıń basına kelip, Apple TV+ básekiles xızmetlerge salıstırǵanda tómen ósiw hám az abonentler sanına iye boldı. Sol jıldıń ortasında Apple basqa xızmetler menen básekilese alıw, óziniń original kontentine tamashagóylerdi tartıw hám saqlap qalıw hám xızmetti sınaqtan ótkizip atırǵan paydalanıwshılardı abonentlerge aylandırıw maqsetinde eski teleseriallar menen filmlerdi licenziyalawdı basladı<ref name="Mayo19May">{{Cite news}}</ref><ref name="Katz">{{Cite news}}</ref>. Sol waqıttan berli, xızmet sınshılar tárepinen joqarı bahalanǵan kontenttiń úyine aylandı: 2021-jıldıń sentyabrinen 2022-jıldıń martına shekem, Apple TV+ Ted Lasso menen «Eń jaqsı komediya serialı» ushın Primetime Emmi sıylıǵın hám CODA menen «Eń jaqsı film» ushın Akademiya sıylıǵın jeńip aldı, bul aǵımlıq xızmeti tárepinen tarqatılǵan film ushın birinshi «Eń jaqsı film» jeńisi boldı<ref>{{Web deregi|url=https://www.axios.com/pro/media-deals/2022/03/28/apple-oscars-coda|bet=Apple's Hollywood ambitions vindicated with 'Coda' Oscar wins|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220421073455/https://www.axios.com/pro/media-deals/2022/03/28/apple-oscars-coda|arxivsáne=April 21, 2022|avtor=Baysinger|at=Tim|sáne=March 28, 2022|til=en-US|jumıs=[[Axios (website)|Axios]]|qaralǵan sáne=March 31, 2021}}</ref>. Natali Portman, Riz Uizerspun hám Djennifer Eniston barlıǵı sınshılar tárepinen joqarı bahalanǵan shoularınan keyin ózleriniń óndirislik kompaniyaları astında kóbirek televidenie joybarların islep shıǵarıw ushın Apple TV+ penen kóp jıllıq kelisimge qol qoydı. Apple TV+ (bir waqıtta járiyalanǵan premium-video jazılıwı agregaciya xızmeti Apple TV qosımshası menen birge) Appledıń óziniń xızmet tabısların keńeytiw boyınsha birlesken háreketiniń bir bólimi. Xızmettiń programmalastırıw bólimi – Apple Studios. == Tariyxı == === Kelip shıǵıwı === Apple uzaq waqıttan berli aǵımlı televidenie xızmetin baslawǵa qızıǵıwshılıǵı bar degen gáp sózler tarqalǵan hám 2015-jılı tikkeley efir televidenie aǵımlı toplamı ushın olardıń kontentin jıynaw maqsetinde hár túrli televidenie studiyaları hám baǵdarlamashıları menen kelisimlerge kiristi<ref name="Leswing">{{Cite news|url=https://www.businessinsider.com/apples-eddy-cue-blew-tv-deals-2016-7|title=Apple's arrogance is hurting its big TV plans|last=Leswing|first=Kif|date=July 28, 2016|access-date=November 1, 2019}}</ref><ref name="Goodman">{{Cite news|url=https://www.hollywoodreporter.com/bastard-machine/apple-tv-business-battles-cable-netflix-hulu-amazon-1015798|title=Apple and All of Its Money Just Got Real About the TV Business|last=Goodman|first=Tim|date=June 21, 2017|access-date=November 9, 2019}}</ref>. Kelisimler kontentti qalay bahalaw, detallardıń ashıq emesligi hám Appledıń bas kelisiwshisi Eddi Kyudiń jeke minezi haqqındaǵı hár túrli kózqaraslar sebepli buzıldı. 2016-jıldıń oktyabr ayında Apple bas direktorı Tim Kuk televidenieniń «men ushın hám usı jerdegi basqa adamlar ushın úlken qızıǵıwshılıq oyatatuǵının» ayttı hám Appledıń «ayırım original kontentke itibar qaratıwdı baslaǵanın», onı ol «biz ushın hám jaratıwshılıq kózqarasınan, hám iyelik etiw kózqarasınan úlken múmkinshilik» dep atadı. «Sonlıqtan bul biz itibar qaratıp atırǵan taraw»<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2017/01/apple-buy-original-programming-how-much-spend-1201884019/|bet=Apple Looks To Buy Original Programming, But How Much Will It Spend?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171201030646/http://deadline.com/2017/01/apple-buy-original-programming-how-much-spend-1201884019/|arxivsáne=December 1, 2017|avtor=Lieberman|at=David|sáne=January 12, 2017|jumıs=[[Deadline Hollywood]]|qaralǵan sáne=November 30, 2017}}</ref>. === Kadrlıq jaqtan támiyinlew === 2017-jıldıń iyunında Apple óziniń jańa televidenie bólimin dúziw boyınsha birinshi úlken qádemlerin qoyıwdı basladı, ol dúnya júzilik video baǵdarlamalardıń barlıq aspektlerin basqarıw ushın Sony Pictures Television-nıń birge islesiwshi prezidentleri Djeymi Erlix hám Zak Van Amburgtı jumısqa aldı. Avgust ayında Mett Cherniss tikkeley Van Amburg hám Erlixke esabat beretuǵın, ishki kreativ rawajlandırıw baslıǵı lawazımına jumısqa alındı. 2017-jıldıń qalǵan bóleginde Apple Apple TV+ ushın óziniń atqarıwshı komandasın toltırıwdı dawam etti, Kim Rozenfeld házirgi programmalastırıw hám scenariysiz kontent baslıǵı retinde, Djey Xant Evropa boyınsha kreativ direktor retinde, Morgan Uendell xalıqaralıq kreativ rawajlandırıw baslıǵı retinde, Tara Sorensen balalar programmalastırıwı baslıǵı retinde, al Maks Aronson, Eli Vudruff, Karına Uolker hám Mishel Li rawajlandırıw hám kreativ basshılar retinde qosıldı<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2017/09/apple-kim-rozenfeld-max-aronson-ali-woodruff-rita-cooper-lee-hired-tv-video-programming-unit-1202162111/|bet=Apple: Kim Rozenfeld, Max Aronson, Ali Woodruff & Rita Cooper Lee Join TV Unit|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170909030054/http://deadline.com:80/2017/09/apple-kim-rozenfeld-max-aronson-ali-woodruff-rita-cooper-lee-hired-tv-video-programming-unit-1202162111/?|arxivsáne=September 9, 2017|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=September 6, 2017|til=en-US|jumıs=[[Deadline Hollywood]]|qaralǵan sáne=March 31, 2021}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://variety.com/2017/tv/news/jay-hunt-apple-europe-creative-director-channel-4-1202598420/|bet=Apple Video Recruits Channel 4 Alum Jay Hunt for European Post|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171025181544/http://variety.com/2017/tv/news/jay-hunt-apple-europe-creative-director-channel-4-1202598420/|arxivsáne=October 25, 2017|avtor=Littleton|at=Cynthia|sáne=October 25, 2017|til=en-US|jumıs=[[Variety (magazine)|Variety]]|qaralǵan sáne=March 31, 2021}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.hollywoodreporter.com/news/apple-enlists-jason-katims-producing-partner-michelle-lee-1064786|bet=Apple Enlists Jason Katims' Producing Partner Michelle Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171206231227/https://www.hollywoodreporter.com/news/apple-enlists-jason-katims-producing-partner-michelle-lee-1064786|arxivsáne=December 6, 2017|avtor=Goldberg|at=Lesley|sáne=December 6, 2017|til=en|jumıs=[[The Hollywood Reporter]]|qaralǵan sáne=March 31, 2021}}</ref>. 2019-jıl dawamında Apple óziniń scenariysiz kontent toparın qurıwdı dawam etti, aprel ayında Molli Tompson hújjetli filmler baslıǵı retinde jumısqa alındı. Noyabr ayında Rozenfeld óziniń Half Full Productions astında Apple menen birinshi kózqaraslı kontent óndiriw kelisimi menen qaytadan kontent islep shıǵarıwǵa itibar qaratıw ushın házirgi programmalastırıw hám scenariysiz kontent baslıǵı lawazımınan ketti. Cherniss Rozenfeldtiń wazıypaların óz qolına alıp, házirgi scenariyli programmalardı baqlawdı basladı<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2019/11/kim-rozenfeld-steps-down-apple-head-of-current-programming-unscripted-segues-first-look-deal-matt-cherniss-molly-thompson-1202782974/|bet=Kim Rozenfeld Steps Down As Apple Head Of Current Programming & Unscripted, Segues To First-Look Deal|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191111203108/https://deadline.com/2019/11/kim-rozenfeld-steps-down-apple-head-of-current-programming-unscripted-segues-first-look-deal-matt-cherniss-molly-thompson-1202782974/|arxivsáne=November 11, 2019|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=November 11, 2019|til=en-US|jumıs=[[Deadline Hollywood]]|qaralǵan sáne=April 5, 2021}}</ref>. === Rawajlandırıw jańalıqları haqqında esabatlar === 2018-jıldıń may ayında Apple óziniń original kontent xızmetine sıńar joybar baslawı hám belgili bir video xızmetlerine jazılıwlardı Apple qurılması iyelerinen Appledıń qosımshalar dúkanınan jeke júklep alınǵan qosımshalar arqalı jazılıwdı soramastan, tikkeley óziniń [[iOS]] hám tvOS-taǵı Apple TV qosımshası arqalı satıwdı baslawı kútilip atırǵanı xabarlandı<ref>{{Web deregi|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-05-09/apple-is-said-to-plan-selling-video-subscriptions-through-tv-app|bet=Apple Plans to Sell Video Subscriptions Through TV App|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181117063231/https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-05-09/apple-is-said-to-plan-selling-video-subscriptions-through-tv-app|arxivsáne=November 17, 2018|avtor=Shaw|at=Lucas|sáne=May 9, 2018|jumıs=[[Bloomberg News]]|qaralǵan sáne=November 16, 2018}}</ref>. 2018-jıldıń oktyabr ayında Appledıń óziniń keleshektegi original kontentin barlıq iOS hám tvOS qurılmalarında aldınnan ornatılǵan TV qosımshası ishinde ele de rawajlanıw basqıshında bolǵan cifrlı video xızmeti arqalı tarqatatuǵını xabarlandı. Xızmettiń Apple qurılması iyeleri ushın biypul bolǵan original kontentti de, sonday-aq HBO hám Starz sıyaqlı eski media kompaniyalarınıń jazılıw «kanalların» da óz ishine alıwı kútilgen edi, bul klientlerge tek onlayn xızmetlerge jazılıwǵa múmkinshilik beredi<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnbc.com/2018/10/10/apple-plans-to-give-away-original-content-for-free-to-device-owners.html|bet=Apple plans to give away original content for free to device owners|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181117105026/https://www.cnbc.com/2018/10/10/apple-plans-to-give-away-original-content-for-free-to-device-owners.html|arxivsáne=November 17, 2018|avtor=Sherman|at=Alex|sáne=October 10, 2018|jumıs=[[CNBC]]|qaralǵan sáne=November 16, 2018}}</ref>. Sol aydıń aqırında Appledıń xızmetti AQSHta 2019-jıldıń birinshi yarımında iske qosıwdı hám onıń qoljetimliligin iske qosılǵannan keyingi aylar ishinde shama menen 100 mámleketke keńeytiwdi niyet etkeni xabarlandı<ref>{{Web deregi|url=https://www.theinformation.com/articles/apple-to-launch-tv-subscription-service-globally|bet=Apple to Launch TV Subscription Service Globally|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181117063256/https://www.theinformation.com/articles/apple-to-launch-tv-subscription-service-globally|arxivsáne=November 17, 2018|avtor=Toonkel|at=Jessica|sáne=October 23, 2018|jumıs=[[The Information (company)|The Information]]|qaralǵan sáne=November 16, 2018}}</ref>. === Xabarlandırıw ilajınıń maǵlıwmatları === 2019-jılı 25-martta Apple Apple TV+-ti járiyalaw ushın baspasóz ilajın ótkizdi. Ilajda Apple óziniń keleshektegi original kontentiniń tizerin kórsetti hám onıń ayırımların rásmiy túrde járiyaladı, kontentke baylanıslı aktyorlar hám prodyusserler saxnada payda boldı 2019-jılı 10-sentyabrde Apple Apple TV+-tiń 1-noyabrde ayına 4.99 dollarǵa (1 háptelik biypul sınaq múddeti menen) iske qosılatuǵının járiyaladı, bul akkaunt altı shańaraq aǵzası menen bólisiliwi múmkin. Apple sonıń menen birge sol kúnnen baslap jańa Apple TV, Mac, iPad, [[iPhone]] yamasa iPod Touch satıp alǵan hár kimge bir jıllıq Apple TV+ beretuǵının járiyaladı<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2019/9/10/20850842/apple-tv-plus-release-date-price-shows-oprah-streaming|bet=Apple TV+ launches on November 1st for $4.99|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190910190515/https://www.theverge.com/2019/9/10/20850842/apple-tv-plus-release-date-price-shows-oprah-streaming|arxivsáne=September 10, 2019|avtor=Alexander|at=Julia|sáne=September 10, 2019|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=September 10, 2019}}</ref>. Aylıq [[Apple Music]] xızmetine jeńillikli bahada jazılǵan student abonentlerge de Apple TV+ qosımsha tólemsiz beriledi<ref>{{Cite news|last=Brown|first=Shelby|date=October 30, 2019|title=Apple TV Plus will be free for students with an Apple Music subscription|work=[[CNET]]|url=https://www.cnet.com/news/apple-tv-plus-will-be-free-for-students-with-an-apple-music-subscription/|access-date=November 3, 2019}}</ref>. === Biypul jazılıw keńeytpeleri === 2019-jılı 1-noyabrde Apple TV+ baslanǵannan baslap, Apple óziniń belgili bir apparatlıq ónimlerin (iPhone, iPad, Apple TV, iPod Touch yamasa Mac) satıp alǵan hár qanday adamǵa bir jıllıq biypul jazılıw usındı<ref>{{Web deregi|url=https://www.imore.com/families-can-only-get-apple-tv-free-once-no-matter-how-many-devices-they-buy|bet=Families can only get Apple TV+ free once|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210628173333/https://www.imore.com/families-can-only-get-apple-tv-free-once-no-matter-how-many-devices-they-buy|arxivsáne=June 28, 2021|avtor=Haslam|at=Oliver|sáne=September 12, 2019|jumıs=iMore|qaralǵan sáne=June 28, 2021}}</ref>. Apple dáslep 2020-jılı 1-noyabrde juwmaqlanıwı tiyis bolǵan biypul jıldı 2021-jıldıń 28-fevralına shekem uzarttı,<ref name="9to5 ATV+ extension 1">{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2020/10/08/apple-to-extend-apple-tv-free-year-trials-through-february-2021|bet=Apple to extend Apple TV+ free year trials through February 2021|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210701113236/https://9to5mac.com/2020/10/08/apple-to-extend-apple-tv-free-year-trials-through-february-2021/|arxivsáne=July 1, 2021|avtor=Mayo|at=Benjamin|sáne=October 8, 2020|jumıs=9to5Mac|baspaxana=[[9to5Mac]]|qaralǵan sáne=June 27, 2021}}</ref> biraq keyin 2021-jıldıń yanvar ayınıń ortasında onı ekinshi ret 2021-jıldıń 31-iyulına shekem uzaytatuǵının járiyaladı<ref name="9to5 ATV+ extension 2">{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2021/01/15/apple-again-extends-apple-tv-free-trials-subscribers-now-get-free-access-until-july-2021|bet=Apple again extends Apple TV+ free trials, subscribers now get free access until July 2021|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210615163933/https://9to5mac.com/2021/01/15/apple-again-extends-apple-tv-free-trials-subscribers-now-get-free-access-until-july-2021/|arxivsáne=June 15, 2021|avtor=Mayo|at=Benjamin|sáne=January 15, 2021|jumıs=9to5Mac|baspaxana=[[9to5Mac]]|qaralǵan sáne=June 27, 2021}}</ref>. 2021-jıldıń iyun ayınıń ortasında Apple óz veb-saytına 2021-jıldıń 30-iyunınan keyin jazılǵan jańa paydalanıwshılar bir jıldıń ornına tek úsh aylıq biypul jazılıw alatuǵının másláhát beretuǵın eskertpe qostı<ref name="9to5 ATV+ trial shortened 1">{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/apple-tv-plus-free-trial-period-drops-from-one-year-to-three-months|bet=Apple TV Plus free trial period drops from one year to three months|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210701115711/https://www.cnet.com/news/apple-tv-plus-free-trial-period-drops-from-one-year-to-three-months/|arxivsáne=July 1, 2021|sáne=June 16, 2021|baspaxana=[[CNET]]|qaralǵan sáne=June 27, 2021}}</ref>. === Jazılıw bahasınıń ósiwi === 2022-jılı 24-oktyabrde Apple kóplegen aymaqlarda Apple TV+ (sonday-aq [[Apple Music]] hám [[Apple One]]) jazılıwlarınıń bahasın kóteretuǵının járiyaladı. Aylıq joba 2 dollarǵa ósip, 6.99 dollar boldı, al jıllıq joba 20 dollarǵa ósip, 69 dollar boldı<ref name="MR inc 1">{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2022/10/24/apple-price-increase-services|bet=Apple Increasing Pricing of Apple Music, Apple TV+, and Apple One|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221107103013/https://www.macrumors.com/2022/10/24/apple-price-increase-services/|arxivsáne=November 7, 2022|avtor=Clover|at=Juli|sáne=October 24, 2022|baspaxana=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=November 9, 2022}}</ref>. == Programmalastırıw == Apple TV+-tiń járiyalanıwı waqtında Apple xızmet kórsetiletuǵın bir qatar belgili jazıwshılar, rejissyorlar hám juldızlardı járiyaladı. Joqarı dárejeli talantlardı shaqırıw xızmetke tamashagóylerdi tartıw maqsetinde edi<ref name="Block">{{Cite news|last=Block|first=Alex Ben|date=November 21, 2019|title=What's Apple's Streaming Strategy? Think of It as Content as Catnip|url=https://www.lamag.com/citythinkblog/apple-tv-plus/|access-date=October 27, 2020}}</ref>. 2019-jıldıń mart ayına kelip, keleshektegi seriallardıń besewi óndiristi tamamlaǵan edi, al taǵı altı serial súwretke alıw jumısların belsendi dawam etip atır edi<ref name="nyt-190317">{{Web deregi|url=https://www.nytimes.com/2019/03/17/business/media/apple-content-hollywood.html|bet=Apple's Big Spending Plan to Challenge Netflix Takes Shape|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191230072945/https://www.nytimes.com/2019/03/17/business/media/apple-content-hollywood.html|arxivsáne=December 30, 2019|avtor=Koblin|at=John|sáne=March 17, 2019|jumıs=[[The New York Times]]|qaralǵan sáne=March 26, 2019}}</ref>. 2019-jılı 10-sentyabrde Apple Apple TV+-tiń iske qosılıwında segiz original serial (jeti scenariyli hám biri scenariysiz) hám bir original hújjetli film qoljetimli bolatuǵının járiyaladı, keyinirek hár ay jańa original kontentti iske qosıw jobaları menen. Kópshilik seriallardıń úsh epizod penen baslanıwı hám keyin hápte sayın jańa epizod shıǵarılıwı kútilgen edi, degen menen Apple barlıq seriallardıń bul modelge ámel etpeytuǵının hám ayırım seriallardıń onıń ornına birden shıǵarılıwı múmkinligin ayttı<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2019/9/10/20850842/apple-tv-plus-release-date-price-shows-oprah-streaming|bet=Apple TV Plus launches on November 1st for $4.99|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190910190515/https://www.theverge.com/2019/9/10/20850842/apple-tv-plus-release-date-price-shows-oprah-streaming|arxivsáne=September 10, 2019|avtor=Alexander|at=Julia|sáne=September 10, 2019|til=en|jumıs=[[The Verge]]|qaralǵan sáne=September 10, 2019}}</ref>. Xızmet programmalastırıwdıń negizgi bólegine baylanıslı dáslepki sınshılar reaksiyası aralas yamasa jaman boldı, biraq sholıwshılar Appledıń kontent jetkiziwshi retindegi jańa roline úyreniwge hám jaqsı bahalanǵan kontent islep shıǵarıwǵa waqtı bolatuǵının boljadı, ásirese kóplegen Apple ónimlerin satıp alǵanda beriletuǵın bir jıllıq biypul xızmet paydalanıwshılardı tamasha etiwdi dawam etiwge hám jańa seriallar shıqqanda ayırımlarınıń aqırında jazılıw ushın tólewge qızıqtırǵanlıǵı sebepli<ref name="Alexander">{{Cite news|last=Alexander|first=Julia|date=October 31, 2019|title=Do Apple TV Plus shows have to be good to succeed?|url=https://www.theverge.com/2019/10/31/20936686/apple-tv-plus-morning-show-see-mankind-dickinson-price-netflix-disney-streaming|access-date=November 1, 2019}}</ref><ref name="Bundel">{{Cite news|last=Bundel|first=Ani|date=November 1, 2019|title=Apple TV Plus joins Disney+ in the streaming wars with mediocre shows and lots to prove|url=https://www.nbcnews.com/think/opinion/apple-tv-plus-joins-disney-streaming-wars-mediocre-shows-lots-ncna1074946|access-date=November 1, 2019}}</ref><ref name="Travers">{{Cite news|last=Travers|first=Ben|date=October 29, 2019|title=Apple TV+ Original Series: What Those Mixed Reviews Mean For Friday's Launch|url=https://www.indiewire.com/2019/10/apple-tv-bad-reviews-how-to-watch-1202185615/|access-date=November 1, 2019}}</ref>. == Derekler == [[Kategoriya:Apple Inc. xızmetleri]] hp8wq4zr6bo7rdrhlra947cwy77woy4 125297 125296 2025-07-08T21:08:08Z Bekan88 11311 125297 wikitext text/x-wiki '''Apple TV+''' — bul [[Apple Inc.|Apple]] kompaniyasına tiyisli amerikalı jazılıwǵa tiykarlanǵan aǵımlıq xızmet. Xızmet 2019-jılı 1-noyabrde iske qosıldı hám ol Apple Originals dep atalatuǵın túpnusqa islep shıǵarılǵan film hám teleseriallar toplamın usınadı. Xızmet 2019-jıldıń mart ayındaǵı Apple arnawlı ilajı waqtında járiyalandı,<ref name="Welch">{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2019/3/25/18280920/apple-tv-streaming-service-announcement-price-date-launch-event-2019|bet=Apple announces Apple TV Plus video subscription service|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190326150154/https://www.theverge.com/2019/3/25/18280920/apple-tv-streaming-service-announcement-price-date-launch-event-2019|arxivsáne=March 26, 2019|avtor=Welch|at=Chris|sáne=March 25, 2019|jumıs=[[The Verge]]|qaralǵan sáne=March 25, 2019}}</ref><ref name="apple-video-service-nyt">{{Web deregi|url=https://www.nytimes.com/2019/03/25/technology/apple-news-streaming-service.html|bet=Apple Unveils Video Service With Celebrity Parade but Few Details|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190326000452/https://www.nytimes.com/2019/03/25/technology/apple-news-streaming-service.html|arxivsáne=March 26, 2019|avtor=Wakabayashi|at=Daisuke|sáne=March 25, 2019|jumıs=[[The New York Times]]|qaralǵan sáne=March 26, 2019}}</ref> onda saxnada Djennifer Eniston, Opra Uinfri hám Stiven Spilberg sıyaqlı Apple TV+ joybarlarınan oyın-zawıq wákilleri kórindi<ref name="AppleCelebs1">{{Jurnal deregi |last=Desantis |first=Rachel |last2=Young |first2=Susan |date=March 25, 2019 |title=Apple Reveals Apple TV+, with Shows from Oprah Winfrey, Jennifer Aniston & Reese Witherspoon |url=https://people.com/tv/apple-reveals-apple-tv-shows-oprah-winfrey-jennifer-aniston-reese-witherspoon/ |url-status=live |magazine=[[People (magazine)|People]] |archive-url=https://web.archive.org/web/20190326125815/https://people.com/tv/apple-reveals-apple-tv-shows-oprah-winfrey-jennifer-aniston-reese-witherspoon/ |archive-date=March 26, 2019 |access-date=March 26, 2019}}</ref>. Xızmetke Apple veb-saytı arqalı hám Apple TV qosımshası arqalı kiriwge boladı, ol basqıshpa-basqısh kóplegen Apple qurılmalarında hám ayırım tiykarǵı básekiles cifrlı media pleyerlerde, sonıń ishinde ayırım aqıllı televizor modelleri hám video-oyın konsollarında qoljetimli boldı. Apple TV+-tiń 45 millionnan aslam tólemli aǵzaları bar<ref>{{Web deregi|url=https://cordcuttersnews.com/apple-tv-faces-1-billion-annual-loss-despite-subscriber-growth-according-to-new-report/|bet=Apple TV+ Faces $1 Billion Annual Loss Despite Subscriber Growth According to New Report|avtor=Bouma|at=Luke|sáne=2025-03-20|til=en-US|jumıs=Cord Cutters News|qaralǵan sáne=2025-03-20}}</ref>. Apple xızmettiń qoljetimliligin keńeytiwdi jobalastırmaqta hám qurılması házirgi waqıtta qollap-quwatlanbaytuǵın abonentler ushın waqıtsha sheshimler bar. Kiriw [[Apple One]] jazılıwınıń bir bólimi retinde qamtılǵan. Kontenttiń kópshiligi Dolby Vision profil 5 hám Dolby Atmos formatlarında qoljetimli. Óziniń debyutinde, Apple TV+ shama menen 100 mámlekette qoljetimli boldı, bul xabarlanǵan 150 degen maqsetten az. Basqa Apple ónimleri qoljetimli bolıwına qaramastan, bir neshe mámleketler xızmetten shıǵarıldı<ref name="Stead">{{Web deregi|url=https://www.finder.com.au/list-countries-apple-tv-plus|bet=What countries is Apple TV+ available in?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191106220709/https://www.finder.com.au/list-countries-apple-tv-plus|arxivsáne=November 6, 2019|avtor=Stead|at=Chris|sáne=November 1, 2019|jumıs=Finder.com.au|qaralǵan sáne=November 6, 2019}}</ref><ref name="Availability">{{Web deregi|url=https://support.apple.com/en-us/HT204411|bet=Availability of Apple Media Services|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221126022910/https://support.apple.com/en-us/HT204411|arxivsáne=November 26, 2022|jumıs=[[Apple.com]]|qaralǵan sáne=November 6, 2019}}</ref>. Kommentatorlar xızmettiń júdá keń dáslepki qamtıwı Appleǵa Disney+ sıyaqlı jaqında shıqqan basqa xızmetlerge salıstırǵanda artıqmashılıq bergenin hám Apple licenziyalanǵan úshinshi tárep kontentin tarqatıw ornına (mısalı, Netflix isleytuǵınday) óziniń kontentin xızmet arqalı tarqatatuǵınlıǵı sebepli, onıń keńeyiwi waqtında licenziyalaw máseleleri menen sheklenbeytuǵının atap ótti. 2020-jıldıń basına kelip, Apple TV+ básekiles xızmetlerge salıstırǵanda tómen ósiw hám az abonentler sanına iye boldı. Sol jıldıń ortasında Apple basqa xızmetler menen básekilese alıw, óziniń original kontentine tamashagóylerdi tartıw hám saqlap qalıw hám xızmetti sınaqtan ótkizip atırǵan paydalanıwshılardı abonentlerge aylandırıw maqsetinde eski teleseriallar menen filmlerdi licenziyalawdı basladı<ref name="Mayo19May">{{Cite news}}</ref><ref name="Katz">{{Cite news}}</ref>. Sol waqıttan berli, xızmet sınshılar tárepinen joqarı bahalanǵan kontenttiń úyine aylandı: 2021-jıldıń sentyabrinen 2022-jıldıń martına shekem, Apple TV+ Ted Lasso menen «Eń jaqsı komediya serialı» ushın Primetime Emmi sıylıǵın hám CODA menen «Eń jaqsı film» ushın Akademiya sıylıǵın jeńip aldı, bul aǵımlıq xızmeti tárepinen tarqatılǵan film ushın birinshi «Eń jaqsı film» jeńisi boldı<ref>{{Web deregi|url=https://www.axios.com/pro/media-deals/2022/03/28/apple-oscars-coda|bet=Apple's Hollywood ambitions vindicated with 'Coda' Oscar wins|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220421073455/https://www.axios.com/pro/media-deals/2022/03/28/apple-oscars-coda|arxivsáne=April 21, 2022|avtor=Baysinger|at=Tim|sáne=March 28, 2022|til=en-US|jumıs=[[Axios (website)|Axios]]|qaralǵan sáne=March 31, 2021}}</ref>. Natali Portman, Riz Uizerspun hám Djennifer Eniston barlıǵı sınshılar tárepinen joqarı bahalanǵan shoularınan keyin ózleriniń óndirislik kompaniyaları astında kóbirek televidenie joybarların islep shıǵarıw ushın Apple TV+ penen kóp jıllıq kelisimge qol qoydı. Apple TV+ (bir waqıtta járiyalanǵan premium-video jazılıwı agregaciya xızmeti Apple TV qosımshası menen birge) Appledıń óziniń xızmet tabısların keńeytiw boyınsha birlesken háreketiniń bir bólimi. Xızmettiń programmalastırıw bólimi – Apple Studios. == Tariyxı == === Kelip shıǵıwı === Apple uzaq waqıttan berli aǵımlı televidenie xızmetin baslawǵa qızıǵıwshılıǵı bar degen gáp sózler tarqalǵan hám 2015-jılı tikkeley efir televidenie aǵımlı toplamı ushın olardıń kontentin jıynaw maqsetinde hár túrli televidenie studiyaları hám baǵdarlamashıları menen kelisimlerge kiristi<ref name="Leswing">{{Cite news|url=https://www.businessinsider.com/apples-eddy-cue-blew-tv-deals-2016-7|title=Apple's arrogance is hurting its big TV plans|last=Leswing|first=Kif|date=July 28, 2016|access-date=November 1, 2019}}</ref><ref name="Goodman">{{Cite news|url=https://www.hollywoodreporter.com/bastard-machine/apple-tv-business-battles-cable-netflix-hulu-amazon-1015798|title=Apple and All of Its Money Just Got Real About the TV Business|last=Goodman|first=Tim|date=June 21, 2017|access-date=November 9, 2019}}</ref>. Kelisimler kontentti qalay bahalaw, detallardıń ashıq emesligi hám Appledıń bas kelisiwshisi Eddi Kyudiń jeke minezi haqqındaǵı hár túrli kózqaraslar sebepli buzıldı. 2016-jıldıń oktyabr ayında Apple bas direktorı Tim Kuk televidenieniń «men ushın hám usı jerdegi basqa adamlar ushın úlken qızıǵıwshılıq oyatatuǵının» ayttı hám Appledıń «ayırım original kontentke itibar qaratıwdı baslaǵanın», onı ol «biz ushın hám jaratıwshılıq kózqarasınan, hám iyelik etiw kózqarasınan úlken múmkinshilik» dep atadı. «Sonlıqtan bul biz itibar qaratıp atırǵan taraw»<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2017/01/apple-buy-original-programming-how-much-spend-1201884019/|bet=Apple Looks To Buy Original Programming, But How Much Will It Spend?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171201030646/http://deadline.com/2017/01/apple-buy-original-programming-how-much-spend-1201884019/|arxivsáne=December 1, 2017|avtor=Lieberman|at=David|sáne=January 12, 2017|jumıs=[[Deadline Hollywood]]|qaralǵan sáne=November 30, 2017}}</ref>. === Kadrlıq jaqtan támiyinlew === 2017-jıldıń iyunında Apple óziniń jańa televidenie bólimin dúziw boyınsha birinshi úlken qádemlerin qoyıwdı basladı, ol dúnya júzilik video baǵdarlamalardıń barlıq aspektlerin basqarıw ushın Sony Pictures Television-nıń birge islesiwshi prezidentleri Djeymi Erlix hám Zak Van Amburgtı jumısqa aldı. Avgust ayında Mett Cherniss tikkeley Van Amburg hám Erlixke esabat beretuǵın, ishki kreativ rawajlandırıw baslıǵı lawazımına jumısqa alındı. 2017-jıldıń qalǵan bóleginde Apple Apple TV+ ushın óziniń atqarıwshı komandasın toltırıwdı dawam etti, Kim Rozenfeld házirgi programmalastırıw hám scenariysiz kontent baslıǵı retinde, Djey Xant Evropa boyınsha kreativ direktor retinde, Morgan Uendell xalıqaralıq kreativ rawajlandırıw baslıǵı retinde, Tara Sorensen balalar programmalastırıwı baslıǵı retinde, al Maks Aronson, Eli Vudruff, Karına Uolker hám Mishel Li rawajlandırıw hám kreativ basshılar retinde qosıldı<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2017/09/apple-kim-rozenfeld-max-aronson-ali-woodruff-rita-cooper-lee-hired-tv-video-programming-unit-1202162111/|bet=Apple: Kim Rozenfeld, Max Aronson, Ali Woodruff & Rita Cooper Lee Join TV Unit|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170909030054/http://deadline.com:80/2017/09/apple-kim-rozenfeld-max-aronson-ali-woodruff-rita-cooper-lee-hired-tv-video-programming-unit-1202162111/?|arxivsáne=September 9, 2017|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=September 6, 2017|til=en-US|jumıs=[[Deadline Hollywood]]|qaralǵan sáne=March 31, 2021}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://variety.com/2017/tv/news/jay-hunt-apple-europe-creative-director-channel-4-1202598420/|bet=Apple Video Recruits Channel 4 Alum Jay Hunt for European Post|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171025181544/http://variety.com/2017/tv/news/jay-hunt-apple-europe-creative-director-channel-4-1202598420/|arxivsáne=October 25, 2017|avtor=Littleton|at=Cynthia|sáne=October 25, 2017|til=en-US|jumıs=[[Variety (magazine)|Variety]]|qaralǵan sáne=March 31, 2021}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.hollywoodreporter.com/news/apple-enlists-jason-katims-producing-partner-michelle-lee-1064786|bet=Apple Enlists Jason Katims' Producing Partner Michelle Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171206231227/https://www.hollywoodreporter.com/news/apple-enlists-jason-katims-producing-partner-michelle-lee-1064786|arxivsáne=December 6, 2017|avtor=Goldberg|at=Lesley|sáne=December 6, 2017|til=en|jumıs=[[The Hollywood Reporter]]|qaralǵan sáne=March 31, 2021}}</ref>. 2019-jıl dawamında Apple óziniń scenariysiz kontent toparın qurıwdı dawam etti, aprel ayında Molli Tompson hújjetli filmler baslıǵı retinde jumısqa alındı. Noyabr ayında Rozenfeld óziniń Half Full Productions astında Apple menen birinshi kózqaraslı kontent óndiriw kelisimi menen qaytadan kontent islep shıǵarıwǵa itibar qaratıw ushın házirgi programmalastırıw hám scenariysiz kontent baslıǵı lawazımınan ketti. Cherniss Rozenfeldtiń wazıypaların óz qolına alıp, házirgi scenariyli programmalardı baqlawdı basladı<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2019/11/kim-rozenfeld-steps-down-apple-head-of-current-programming-unscripted-segues-first-look-deal-matt-cherniss-molly-thompson-1202782974/|bet=Kim Rozenfeld Steps Down As Apple Head Of Current Programming & Unscripted, Segues To First-Look Deal|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191111203108/https://deadline.com/2019/11/kim-rozenfeld-steps-down-apple-head-of-current-programming-unscripted-segues-first-look-deal-matt-cherniss-molly-thompson-1202782974/|arxivsáne=November 11, 2019|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=November 11, 2019|til=en-US|jumıs=[[Deadline Hollywood]]|qaralǵan sáne=April 5, 2021}}</ref>. === Rawajlandırıw jańalıqları haqqında esabatlar === 2018-jıldıń may ayında Apple óziniń original kontent xızmetine sıńar joybar baslawı hám belgili bir video xızmetlerine jazılıwlardı Apple qurılması iyelerinen Appledıń qosımshalar dúkanınan jeke júklep alınǵan qosımshalar arqalı jazılıwdı soramastan, tikkeley óziniń [[iOS]] hám tvOS-taǵı Apple TV qosımshası arqalı satıwdı baslawı kútilip atırǵanı xabarlandı<ref>{{Web deregi|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-05-09/apple-is-said-to-plan-selling-video-subscriptions-through-tv-app|bet=Apple Plans to Sell Video Subscriptions Through TV App|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181117063231/https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-05-09/apple-is-said-to-plan-selling-video-subscriptions-through-tv-app|arxivsáne=November 17, 2018|avtor=Shaw|at=Lucas|sáne=May 9, 2018|jumıs=[[Bloomberg News]]|qaralǵan sáne=November 16, 2018}}</ref>. 2018-jıldıń oktyabr ayında Appledıń óziniń keleshektegi original kontentin barlıq iOS hám tvOS qurılmalarında aldınnan ornatılǵan TV qosımshası ishinde ele de rawajlanıw basqıshında bolǵan cifrlı video xızmeti arqalı tarqatatuǵını xabarlandı. Xızmettiń Apple qurılması iyeleri ushın biypul bolǵan original kontentti de, sonday-aq HBO hám Starz sıyaqlı eski media kompaniyalarınıń jazılıw «kanalların» da óz ishine alıwı kútilgen edi, bul klientlerge tek onlayn xızmetlerge jazılıwǵa múmkinshilik beredi<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnbc.com/2018/10/10/apple-plans-to-give-away-original-content-for-free-to-device-owners.html|bet=Apple plans to give away original content for free to device owners|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181117105026/https://www.cnbc.com/2018/10/10/apple-plans-to-give-away-original-content-for-free-to-device-owners.html|arxivsáne=November 17, 2018|avtor=Sherman|at=Alex|sáne=October 10, 2018|jumıs=[[CNBC]]|qaralǵan sáne=November 16, 2018}}</ref>. Sol aydıń aqırında Appledıń xızmetti AQSHta 2019-jıldıń birinshi yarımında iske qosıwdı hám onıń qoljetimliligin iske qosılǵannan keyingi aylar ishinde shama menen 100 mámleketke keńeytiwdi niyet etkeni xabarlandı<ref>{{Web deregi|url=https://www.theinformation.com/articles/apple-to-launch-tv-subscription-service-globally|bet=Apple to Launch TV Subscription Service Globally|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181117063256/https://www.theinformation.com/articles/apple-to-launch-tv-subscription-service-globally|arxivsáne=November 17, 2018|avtor=Toonkel|at=Jessica|sáne=October 23, 2018|jumıs=[[The Information (company)|The Information]]|qaralǵan sáne=November 16, 2018}}</ref>. === Xabarlandırıw ilajınıń maǵlıwmatları === 2019-jılı 25-martta Apple Apple TV+-ti járiyalaw ushın baspasóz ilajın ótkizdi. Ilajda Apple óziniń keleshektegi original kontentiniń tizerin kórsetti hám onıń ayırımların rásmiy túrde járiyaladı, kontentke baylanıslı aktyorlar hám prodyusserler saxnada payda boldı 2019-jılı 10-sentyabrde Apple Apple TV+-tiń 1-noyabrde ayına 4.99 dollarǵa (1 háptelik biypul sınaq múddeti menen) iske qosılatuǵının járiyaladı, bul akkaunt altı shańaraq aǵzası menen bólisiliwi múmkin. Apple sonıń menen birge sol kúnnen baslap jańa Apple TV, Mac, iPad, [[iPhone]] yamasa iPod Touch satıp alǵan hár kimge bir jıllıq Apple TV+ beretuǵının járiyaladı<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2019/9/10/20850842/apple-tv-plus-release-date-price-shows-oprah-streaming|bet=Apple TV+ launches on November 1st for $4.99|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190910190515/https://www.theverge.com/2019/9/10/20850842/apple-tv-plus-release-date-price-shows-oprah-streaming|arxivsáne=September 10, 2019|avtor=Alexander|at=Julia|sáne=September 10, 2019|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=September 10, 2019}}</ref>. Aylıq [[Apple Music]] xızmetine jeńillikli bahada jazılǵan student abonentlerge de Apple TV+ qosımsha tólemsiz beriledi<ref>{{Cite news|last=Brown|first=Shelby|date=October 30, 2019|title=Apple TV Plus will be free for students with an Apple Music subscription|work=[[CNET]]|url=https://www.cnet.com/news/apple-tv-plus-will-be-free-for-students-with-an-apple-music-subscription/|access-date=November 3, 2019}}</ref>. === Biypul jazılıw keńeytpeleri === 2019-jılı 1-noyabrde Apple TV+ baslanǵannan baslap, Apple óziniń belgili bir apparatlıq ónimlerin (iPhone, iPad, Apple TV, iPod Touch yamasa Mac) satıp alǵan hár qanday adamǵa bir jıllıq biypul jazılıw usındı<ref>{{Web deregi|url=https://www.imore.com/families-can-only-get-apple-tv-free-once-no-matter-how-many-devices-they-buy|bet=Families can only get Apple TV+ free once|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210628173333/https://www.imore.com/families-can-only-get-apple-tv-free-once-no-matter-how-many-devices-they-buy|arxivsáne=June 28, 2021|avtor=Haslam|at=Oliver|sáne=September 12, 2019|jumıs=iMore|qaralǵan sáne=June 28, 2021}}</ref>. Apple dáslep 2020-jılı 1-noyabrde juwmaqlanıwı tiyis bolǵan biypul jıldı 2021-jıldıń 28-fevralına shekem uzarttı,<ref name="9to5 ATV+ extension 1">{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2020/10/08/apple-to-extend-apple-tv-free-year-trials-through-february-2021|bet=Apple to extend Apple TV+ free year trials through February 2021|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210701113236/https://9to5mac.com/2020/10/08/apple-to-extend-apple-tv-free-year-trials-through-february-2021/|arxivsáne=July 1, 2021|avtor=Mayo|at=Benjamin|sáne=October 8, 2020|jumıs=9to5Mac|baspaxana=[[9to5Mac]]|qaralǵan sáne=June 27, 2021}}</ref> biraq keyin 2021-jıldıń yanvar ayınıń ortasında onı ekinshi ret 2021-jıldıń 31-iyulına shekem uzaytatuǵının járiyaladı<ref name="9to5 ATV+ extension 2">{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2021/01/15/apple-again-extends-apple-tv-free-trials-subscribers-now-get-free-access-until-july-2021|bet=Apple again extends Apple TV+ free trials, subscribers now get free access until July 2021|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210615163933/https://9to5mac.com/2021/01/15/apple-again-extends-apple-tv-free-trials-subscribers-now-get-free-access-until-july-2021/|arxivsáne=June 15, 2021|avtor=Mayo|at=Benjamin|sáne=January 15, 2021|jumıs=9to5Mac|baspaxana=[[9to5Mac]]|qaralǵan sáne=June 27, 2021}}</ref>. 2021-jıldıń iyun ayınıń ortasında Apple óz veb-saytına 2021-jıldıń 30-iyunınan keyin jazılǵan jańa paydalanıwshılar bir jıldıń ornına tek úsh aylıq biypul jazılıw alatuǵının másláhát beretuǵın eskertpe qostı<ref name="9to5 ATV+ trial shortened 1">{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/apple-tv-plus-free-trial-period-drops-from-one-year-to-three-months|bet=Apple TV Plus free trial period drops from one year to three months|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210701115711/https://www.cnet.com/news/apple-tv-plus-free-trial-period-drops-from-one-year-to-three-months/|arxivsáne=July 1, 2021|sáne=June 16, 2021|baspaxana=[[CNET]]|qaralǵan sáne=June 27, 2021}}</ref>. === Jazılıw bahasınıń ósiwi === 2022-jılı 24-oktyabrde Apple kóplegen aymaqlarda Apple TV+ (sonday-aq [[Apple Music]] hám [[Apple One]]) jazılıwlarınıń bahasın kóteretuǵının járiyaladı. Aylıq joba 2 dollarǵa ósip, 6.99 dollar boldı, al jıllıq joba 20 dollarǵa ósip, 69 dollar boldı<ref name="MR inc 1">{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2022/10/24/apple-price-increase-services|bet=Apple Increasing Pricing of Apple Music, Apple TV+, and Apple One|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221107103013/https://www.macrumors.com/2022/10/24/apple-price-increase-services/|arxivsáne=November 7, 2022|avtor=Clover|at=Juli|sáne=October 24, 2022|baspaxana=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=November 9, 2022}}</ref>. == Programmalastırıw == Apple TV+-tiń járiyalanıwı waqtında Apple xızmet kórsetiletuǵın bir qatar belgili jazıwshılar, rejissyorlar hám juldızlardı járiyaladı. Joqarı dárejeli talantlardı shaqırıw xızmetke tamashagóylerdi tartıw maqsetinde edi<ref name="Block">{{Cite news|last=Block|first=Alex Ben|date=November 21, 2019|title=What's Apple's Streaming Strategy? Think of It as Content as Catnip|url=https://www.lamag.com/citythinkblog/apple-tv-plus/|access-date=October 27, 2020}}</ref>. 2019-jıldıń mart ayına kelip, keleshektegi seriallardıń besewi óndiristi tamamlaǵan edi, al taǵı altı serial súwretke alıw jumısların belsendi dawam etip atır edi<ref name="nyt-190317">{{Web deregi|url=https://www.nytimes.com/2019/03/17/business/media/apple-content-hollywood.html|bet=Apple's Big Spending Plan to Challenge Netflix Takes Shape|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191230072945/https://www.nytimes.com/2019/03/17/business/media/apple-content-hollywood.html|arxivsáne=December 30, 2019|avtor=Koblin|at=John|sáne=March 17, 2019|jumıs=[[The New York Times]]|qaralǵan sáne=March 26, 2019}}</ref>. 2019-jılı 10-sentyabrde Apple Apple TV+-tiń iske qosılıwında segiz original serial (jeti scenariyli hám biri scenariysiz) hám bir original hújjetli film qoljetimli bolatuǵının járiyaladı, keyinirek hár ay jańa original kontentti iske qosıw jobaları menen. Kópshilik seriallardıń úsh epizod penen baslanıwı hám keyin hápte sayın jańa epizod shıǵarılıwı kútilgen edi, degen menen Apple barlıq seriallardıń bul modelge ámel etpeytuǵının hám ayırım seriallardıń onıń ornına birden shıǵarılıwı múmkinligin ayttı<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2019/9/10/20850842/apple-tv-plus-release-date-price-shows-oprah-streaming|bet=Apple TV Plus launches on November 1st for $4.99|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190910190515/https://www.theverge.com/2019/9/10/20850842/apple-tv-plus-release-date-price-shows-oprah-streaming|arxivsáne=September 10, 2019|avtor=Alexander|at=Julia|sáne=September 10, 2019|til=en|jumıs=[[The Verge]]|qaralǵan sáne=September 10, 2019}}</ref>. Xızmet programmalastırıwdıń negizgi bólegine baylanıslı dáslepki sınshılar reaksiyası aralas yamasa jaman boldı, biraq sholıwshılar Appledıń kontent jetkiziwshi retindegi jańa roline úyreniwge hám jaqsı bahalanǵan kontent islep shıǵarıwǵa waqtı bolatuǵının boljadı, ásirese kóplegen Apple ónimlerin satıp alǵanda beriletuǵın bir jıllıq biypul xızmet paydalanıwshılardı tamasha etiwdi dawam etiwge hám jańa seriallar shıqqanda ayırımlarınıń aqırında jazılıw ushın tólewge qızıqtırǵanlıǵı sebepli<ref name="Alexander">{{Cite news|last=Alexander|first=Julia|date=October 31, 2019|title=Do Apple TV Plus shows have to be good to succeed?|url=https://www.theverge.com/2019/10/31/20936686/apple-tv-plus-morning-show-see-mankind-dickinson-price-netflix-disney-streaming|access-date=November 1, 2019}}</ref><ref name="Bundel">{{Cite news|last=Bundel|first=Ani|date=November 1, 2019|title=Apple TV Plus joins Disney+ in the streaming wars with mediocre shows and lots to prove|url=https://www.nbcnews.com/think/opinion/apple-tv-plus-joins-disney-streaming-wars-mediocre-shows-lots-ncna1074946|access-date=November 1, 2019}}</ref><ref name="Travers">{{Cite news|last=Travers|first=Ben|date=October 29, 2019|title=Apple TV+ Original Series: What Those Mixed Reviews Mean For Friday's Launch|url=https://www.indiewire.com/2019/10/apple-tv-bad-reviews-how-to-watch-1202185615/|access-date=November 1, 2019}}</ref>. == Derekler == {{Derekler}} [[Kategoriya:Apple Inc. xızmetleri]] __BÖLİDİMÖNDEMEW__ k39np8e9arwl57p3nrip1hawpgqr45t 125303 125297 2025-07-08T21:23:47Z Bekan88 11311 125303 wikitext text/x-wiki {| class="infobox vcard" ! colspan="2" style="text-align:center; font-size:135%; font-weight:bold; background-color: #E6E6FA;" | Apple TV+ |- | colspan="2" style="text-align:center;" | [[File:Apple_TV_Plus_Logo.svg|200px]] |- ! [[Programmist (Baǵdarlamashı)|Baǵdarlamashı]] | [[Apple Inc.]] |- ! Tiykarǵı tulǵalar | Tim Kuk (Apple bas direktorı)<br/> Eddi Kyu (Internet programmalıq támiynatı hám xızmetler boyınsha aǵa vice-prezident)<br/> Zak Van Amburg (Dúnya júzilik video programmalastırıw basshısı)<br/> Djeymi Erlixt (Dúnya júzilik video programmalastırıw basshısı)<br/> Mett Chernicc (Ishki dóretiwshilik rawajlanıw basshısı)<br/> Morgan Uondell (Xalıqaralıq dóretiwshilik rawajlanıw basshısı)<br/> Molli Tompson (Hújjetli hám scenariysiz filmler basshısı)<br/> Tara Sorensen (Balalar programmalastırıw basshısı) |- ! Túri | OTT aǵımlı platforması |- ! Iske túsken kúni | [[2019|2019-jıl]], [[noyabr]] |- ! Platformalar | Apple TV qosımshası<br/> [[Veb-brauzer|Veb-brauzerler]] |- ! Aǵzalar sanı | 45 million (boljaw, 2025-jıl) |- ! Baha úlgisi | Aylıq jazılıw<br/> [[Apple One]] menen birge (bar bolsa) |- ! [[Veb-sayt|Veb-saytı]] | [https://www.apple.com/apple-tv-plus apple.com/apple-tv-plus] |} '''Apple TV+''' — bul [[Apple Inc.|Apple]] kompaniyasına tiyisli amerikalı jazılıwǵa tiykarlanǵan aǵımlıq xızmet. Xızmet 2019-jılı 1-noyabrde iske qosıldı hám ol Apple Originals dep atalatuǵın túpnusqa islep shıǵarılǵan film hám teleseriallar toplamın usınadı. Xızmet 2019-jıldıń mart ayındaǵı Apple arnawlı ilajı waqtında járiyalandı,<ref name="Welch">{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2019/3/25/18280920/apple-tv-streaming-service-announcement-price-date-launch-event-2019|bet=Apple announces Apple TV Plus video subscription service|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190326150154/https://www.theverge.com/2019/3/25/18280920/apple-tv-streaming-service-announcement-price-date-launch-event-2019|arxivsáne=March 26, 2019|avtor=Welch|at=Chris|sáne=March 25, 2019|jumıs=[[The Verge]]|qaralǵan sáne=March 25, 2019}}</ref><ref name="apple-video-service-nyt">{{Web deregi|url=https://www.nytimes.com/2019/03/25/technology/apple-news-streaming-service.html|bet=Apple Unveils Video Service With Celebrity Parade but Few Details|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190326000452/https://www.nytimes.com/2019/03/25/technology/apple-news-streaming-service.html|arxivsáne=March 26, 2019|avtor=Wakabayashi|at=Daisuke|sáne=March 25, 2019|jumıs=[[The New York Times]]|qaralǵan sáne=March 26, 2019}}</ref> onda saxnada Djennifer Eniston, Opra Uinfri hám Stiven Spilberg sıyaqlı Apple TV+ joybarlarınan oyın-zawıq wákilleri kórindi<ref name="AppleCelebs1">{{Jurnal deregi |last=Desantis |first=Rachel |last2=Young |first2=Susan |date=March 25, 2019 |title=Apple Reveals Apple TV+, with Shows from Oprah Winfrey, Jennifer Aniston & Reese Witherspoon |url=https://people.com/tv/apple-reveals-apple-tv-shows-oprah-winfrey-jennifer-aniston-reese-witherspoon/ |url-status=live |magazine=[[People (magazine)|People]] |archive-url=https://web.archive.org/web/20190326125815/https://people.com/tv/apple-reveals-apple-tv-shows-oprah-winfrey-jennifer-aniston-reese-witherspoon/ |archive-date=March 26, 2019 |access-date=March 26, 2019}}</ref>. Xızmetke Apple veb-saytı arqalı hám Apple TV qosımshası arqalı kiriwge boladı, ol basqıshpa-basqısh kóplegen Apple qurılmalarında hám ayırım tiykarǵı básekiles cifrlı media pleyerlerde, sonıń ishinde ayırım aqıllı televizor modelleri hám video-oyın konsollarında qoljetimli boldı. Apple TV+-tiń 45 millionnan aslam tólemli aǵzaları bar<ref>{{Web deregi|url=https://cordcuttersnews.com/apple-tv-faces-1-billion-annual-loss-despite-subscriber-growth-according-to-new-report/|bet=Apple TV+ Faces $1 Billion Annual Loss Despite Subscriber Growth According to New Report|avtor=Bouma|at=Luke|sáne=2025-03-20|til=en-US|jumıs=Cord Cutters News|qaralǵan sáne=2025-03-20}}</ref>. Apple xızmettiń qoljetimliligin keńeytiwdi jobalastırmaqta hám qurılması házirgi waqıtta qollap-quwatlanbaytuǵın abonentler ushın waqıtsha sheshimler bar. Kiriw [[Apple One]] jazılıwınıń bir bólimi retinde qamtılǵan. Kontenttiń kópshiligi Dolby Vision profil 5 hám Dolby Atmos formatlarında qoljetimli. Óziniń debyutinde, Apple TV+ shama menen 100 mámlekette qoljetimli boldı, bul xabarlanǵan 150 degen maqsetten az. Basqa Apple ónimleri qoljetimli bolıwına qaramastan, bir neshe mámleketler xızmetten shıǵarıldı<ref name="Stead">{{Web deregi|url=https://www.finder.com.au/list-countries-apple-tv-plus|bet=What countries is Apple TV+ available in?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191106220709/https://www.finder.com.au/list-countries-apple-tv-plus|arxivsáne=November 6, 2019|avtor=Stead|at=Chris|sáne=November 1, 2019|jumıs=Finder.com.au|qaralǵan sáne=November 6, 2019}}</ref><ref name="Availability">{{Web deregi|url=https://support.apple.com/en-us/HT204411|bet=Availability of Apple Media Services|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221126022910/https://support.apple.com/en-us/HT204411|arxivsáne=November 26, 2022|jumıs=[[Apple.com]]|qaralǵan sáne=November 6, 2019}}</ref>. Kommentatorlar xızmettiń júdá keń dáslepki qamtıwı Appleǵa Disney+ sıyaqlı jaqında shıqqan basqa xızmetlerge salıstırǵanda artıqmashılıq bergenin hám Apple licenziyalanǵan úshinshi tárep kontentin tarqatıw ornına (mısalı, Netflix isleytuǵınday) óziniń kontentin xızmet arqalı tarqatatuǵınlıǵı sebepli, onıń keńeyiwi waqtında licenziyalaw máseleleri menen sheklenbeytuǵının atap ótti. 2020-jıldıń basına kelip, Apple TV+ básekiles xızmetlerge salıstırǵanda tómen ósiw hám az abonentler sanına iye boldı. Sol jıldıń ortasında Apple basqa xızmetler menen básekilese alıw, óziniń original kontentine tamashagóylerdi tartıw hám saqlap qalıw hám xızmetti sınaqtan ótkizip atırǵan paydalanıwshılardı abonentlerge aylandırıw maqsetinde eski teleseriallar menen filmlerdi licenziyalawdı basladı<ref name="Mayo19May">{{Cite news}}</ref><ref name="Katz">{{Cite news}}</ref>. Sol waqıttan berli, xızmet sınshılar tárepinen joqarı bahalanǵan kontenttiń úyine aylandı: 2021-jıldıń sentyabrinen 2022-jıldıń martına shekem, Apple TV+ Ted Lasso menen «Eń jaqsı komediya serialı» ushın Primetime Emmi sıylıǵın hám CODA menen «Eń jaqsı film» ushın Akademiya sıylıǵın jeńip aldı, bul aǵımlıq xızmeti tárepinen tarqatılǵan film ushın birinshi «Eń jaqsı film» jeńisi boldı<ref>{{Web deregi|url=https://www.axios.com/pro/media-deals/2022/03/28/apple-oscars-coda|bet=Apple's Hollywood ambitions vindicated with 'Coda' Oscar wins|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220421073455/https://www.axios.com/pro/media-deals/2022/03/28/apple-oscars-coda|arxivsáne=April 21, 2022|avtor=Baysinger|at=Tim|sáne=March 28, 2022|til=en-US|jumıs=[[Axios (website)|Axios]]|qaralǵan sáne=March 31, 2021}}</ref>. Natali Portman, Riz Uizerspun hám Djennifer Eniston barlıǵı sınshılar tárepinen joqarı bahalanǵan shoularınan keyin ózleriniń óndirislik kompaniyaları astında kóbirek televidenie joybarların islep shıǵarıw ushın Apple TV+ penen kóp jıllıq kelisimge qol qoydı. Apple TV+ (bir waqıtta járiyalanǵan premium-video jazılıwı agregaciya xızmeti Apple TV qosımshası menen birge) Appledıń óziniń xızmet tabısların keńeytiw boyınsha birlesken háreketiniń bir bólimi. Xızmettiń programmalastırıw bólimi – Apple Studios. == Tariyxı == === Kelip shıǵıwı === Apple uzaq waqıttan berli aǵımlı televidenie xızmetin baslawǵa qızıǵıwshılıǵı bar degen gáp sózler tarqalǵan hám 2015-jılı tikkeley efir televidenie aǵımlı toplamı ushın olardıń kontentin jıynaw maqsetinde hár túrli televidenie studiyaları hám baǵdarlamashıları menen kelisimlerge kiristi<ref name="Leswing">{{Cite news|url=https://www.businessinsider.com/apples-eddy-cue-blew-tv-deals-2016-7|title=Apple's arrogance is hurting its big TV plans|last=Leswing|first=Kif|date=July 28, 2016|access-date=November 1, 2019}}</ref><ref name="Goodman">{{Cite news|url=https://www.hollywoodreporter.com/bastard-machine/apple-tv-business-battles-cable-netflix-hulu-amazon-1015798|title=Apple and All of Its Money Just Got Real About the TV Business|last=Goodman|first=Tim|date=June 21, 2017|access-date=November 9, 2019}}</ref>. Kelisimler kontentti qalay bahalaw, detallardıń ashıq emesligi hám Appledıń bas kelisiwshisi Eddi Kyudiń jeke minezi haqqındaǵı hár túrli kózqaraslar sebepli buzıldı. 2016-jıldıń oktyabr ayında Apple bas direktorı Tim Kuk televidenieniń «men ushın hám usı jerdegi basqa adamlar ushın úlken qızıǵıwshılıq oyatatuǵının» ayttı hám Appledıń «ayırım original kontentke itibar qaratıwdı baslaǵanın», onı ol «biz ushın hám jaratıwshılıq kózqarasınan, hám iyelik etiw kózqarasınan úlken múmkinshilik» dep atadı. «Sonlıqtan bul biz itibar qaratıp atırǵan taraw»<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2017/01/apple-buy-original-programming-how-much-spend-1201884019/|bet=Apple Looks To Buy Original Programming, But How Much Will It Spend?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171201030646/http://deadline.com/2017/01/apple-buy-original-programming-how-much-spend-1201884019/|arxivsáne=December 1, 2017|avtor=Lieberman|at=David|sáne=January 12, 2017|jumıs=[[Deadline Hollywood]]|qaralǵan sáne=November 30, 2017}}</ref>. === Kadrlıq jaqtan támiyinlew === 2017-jıldıń iyunında Apple óziniń jańa televidenie bólimin dúziw boyınsha birinshi úlken qádemlerin qoyıwdı basladı, ol dúnya júzilik video baǵdarlamalardıń barlıq aspektlerin basqarıw ushın Sony Pictures Television-nıń birge islesiwshi prezidentleri Djeymi Erlix hám Zak Van Amburgtı jumısqa aldı. Avgust ayında Mett Cherniss tikkeley Van Amburg hám Erlixke esabat beretuǵın, ishki kreativ rawajlandırıw baslıǵı lawazımına jumısqa alındı. 2017-jıldıń qalǵan bóleginde Apple Apple TV+ ushın óziniń atqarıwshı komandasın toltırıwdı dawam etti, Kim Rozenfeld házirgi programmalastırıw hám scenariysiz kontent baslıǵı retinde, Djey Xant Evropa boyınsha kreativ direktor retinde, Morgan Uendell xalıqaralıq kreativ rawajlandırıw baslıǵı retinde, Tara Sorensen balalar programmalastırıwı baslıǵı retinde, al Maks Aronson, Eli Vudruff, Karına Uolker hám Mishel Li rawajlandırıw hám kreativ basshılar retinde qosıldı<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2017/09/apple-kim-rozenfeld-max-aronson-ali-woodruff-rita-cooper-lee-hired-tv-video-programming-unit-1202162111/|bet=Apple: Kim Rozenfeld, Max Aronson, Ali Woodruff & Rita Cooper Lee Join TV Unit|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170909030054/http://deadline.com:80/2017/09/apple-kim-rozenfeld-max-aronson-ali-woodruff-rita-cooper-lee-hired-tv-video-programming-unit-1202162111/?|arxivsáne=September 9, 2017|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=September 6, 2017|til=en-US|jumıs=[[Deadline Hollywood]]|qaralǵan sáne=March 31, 2021}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://variety.com/2017/tv/news/jay-hunt-apple-europe-creative-director-channel-4-1202598420/|bet=Apple Video Recruits Channel 4 Alum Jay Hunt for European Post|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171025181544/http://variety.com/2017/tv/news/jay-hunt-apple-europe-creative-director-channel-4-1202598420/|arxivsáne=October 25, 2017|avtor=Littleton|at=Cynthia|sáne=October 25, 2017|til=en-US|jumıs=[[Variety (magazine)|Variety]]|qaralǵan sáne=March 31, 2021}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.hollywoodreporter.com/news/apple-enlists-jason-katims-producing-partner-michelle-lee-1064786|bet=Apple Enlists Jason Katims' Producing Partner Michelle Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171206231227/https://www.hollywoodreporter.com/news/apple-enlists-jason-katims-producing-partner-michelle-lee-1064786|arxivsáne=December 6, 2017|avtor=Goldberg|at=Lesley|sáne=December 6, 2017|til=en|jumıs=[[The Hollywood Reporter]]|qaralǵan sáne=March 31, 2021}}</ref>. 2019-jıl dawamında Apple óziniń scenariysiz kontent toparın qurıwdı dawam etti, aprel ayında Molli Tompson hújjetli filmler baslıǵı retinde jumısqa alındı. Noyabr ayında Rozenfeld óziniń Half Full Productions astında Apple menen birinshi kózqaraslı kontent óndiriw kelisimi menen qaytadan kontent islep shıǵarıwǵa itibar qaratıw ushın házirgi programmalastırıw hám scenariysiz kontent baslıǵı lawazımınan ketti. Cherniss Rozenfeldtiń wazıypaların óz qolına alıp, házirgi scenariyli programmalardı baqlawdı basladı<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2019/11/kim-rozenfeld-steps-down-apple-head-of-current-programming-unscripted-segues-first-look-deal-matt-cherniss-molly-thompson-1202782974/|bet=Kim Rozenfeld Steps Down As Apple Head Of Current Programming & Unscripted, Segues To First-Look Deal|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191111203108/https://deadline.com/2019/11/kim-rozenfeld-steps-down-apple-head-of-current-programming-unscripted-segues-first-look-deal-matt-cherniss-molly-thompson-1202782974/|arxivsáne=November 11, 2019|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=November 11, 2019|til=en-US|jumıs=[[Deadline Hollywood]]|qaralǵan sáne=April 5, 2021}}</ref>. === Rawajlandırıw jańalıqları haqqında esabatlar === 2018-jıldıń may ayında Apple óziniń original kontent xızmetine sıńar joybar baslawı hám belgili bir video xızmetlerine jazılıwlardı Apple qurılması iyelerinen Appledıń qosımshalar dúkanınan jeke júklep alınǵan qosımshalar arqalı jazılıwdı soramastan, tikkeley óziniń [[iOS]] hám tvOS-taǵı Apple TV qosımshası arqalı satıwdı baslawı kútilip atırǵanı xabarlandı<ref>{{Web deregi|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-05-09/apple-is-said-to-plan-selling-video-subscriptions-through-tv-app|bet=Apple Plans to Sell Video Subscriptions Through TV App|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181117063231/https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-05-09/apple-is-said-to-plan-selling-video-subscriptions-through-tv-app|arxivsáne=November 17, 2018|avtor=Shaw|at=Lucas|sáne=May 9, 2018|jumıs=[[Bloomberg News]]|qaralǵan sáne=November 16, 2018}}</ref>. 2018-jıldıń oktyabr ayında Appledıń óziniń keleshektegi original kontentin barlıq iOS hám tvOS qurılmalarında aldınnan ornatılǵan TV qosımshası ishinde ele de rawajlanıw basqıshında bolǵan cifrlı video xızmeti arqalı tarqatatuǵını xabarlandı. Xızmettiń Apple qurılması iyeleri ushın biypul bolǵan original kontentti de, sonday-aq HBO hám Starz sıyaqlı eski media kompaniyalarınıń jazılıw «kanalların» da óz ishine alıwı kútilgen edi, bul klientlerge tek onlayn xızmetlerge jazılıwǵa múmkinshilik beredi<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnbc.com/2018/10/10/apple-plans-to-give-away-original-content-for-free-to-device-owners.html|bet=Apple plans to give away original content for free to device owners|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181117105026/https://www.cnbc.com/2018/10/10/apple-plans-to-give-away-original-content-for-free-to-device-owners.html|arxivsáne=November 17, 2018|avtor=Sherman|at=Alex|sáne=October 10, 2018|jumıs=[[CNBC]]|qaralǵan sáne=November 16, 2018}}</ref>. Sol aydıń aqırında Appledıń xızmetti AQSHta 2019-jıldıń birinshi yarımında iske qosıwdı hám onıń qoljetimliligin iske qosılǵannan keyingi aylar ishinde shama menen 100 mámleketke keńeytiwdi niyet etkeni xabarlandı<ref>{{Web deregi|url=https://www.theinformation.com/articles/apple-to-launch-tv-subscription-service-globally|bet=Apple to Launch TV Subscription Service Globally|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181117063256/https://www.theinformation.com/articles/apple-to-launch-tv-subscription-service-globally|arxivsáne=November 17, 2018|avtor=Toonkel|at=Jessica|sáne=October 23, 2018|jumıs=[[The Information (company)|The Information]]|qaralǵan sáne=November 16, 2018}}</ref>. === Xabarlandırıw ilajınıń maǵlıwmatları === 2019-jılı 25-martta Apple Apple TV+-ti járiyalaw ushın baspasóz ilajın ótkizdi. Ilajda Apple óziniń keleshektegi original kontentiniń tizerin kórsetti hám onıń ayırımların rásmiy túrde járiyaladı, kontentke baylanıslı aktyorlar hám prodyusserler saxnada payda boldı 2019-jılı 10-sentyabrde Apple Apple TV+-tiń 1-noyabrde ayına 4.99 dollarǵa (1 háptelik biypul sınaq múddeti menen) iske qosılatuǵının járiyaladı, bul akkaunt altı shańaraq aǵzası menen bólisiliwi múmkin. Apple sonıń menen birge sol kúnnen baslap jańa Apple TV, Mac, iPad, [[iPhone]] yamasa iPod Touch satıp alǵan hár kimge bir jıllıq Apple TV+ beretuǵının járiyaladı<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2019/9/10/20850842/apple-tv-plus-release-date-price-shows-oprah-streaming|bet=Apple TV+ launches on November 1st for $4.99|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190910190515/https://www.theverge.com/2019/9/10/20850842/apple-tv-plus-release-date-price-shows-oprah-streaming|arxivsáne=September 10, 2019|avtor=Alexander|at=Julia|sáne=September 10, 2019|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=September 10, 2019}}</ref>. Aylıq [[Apple Music]] xızmetine jeńillikli bahada jazılǵan student abonentlerge de Apple TV+ qosımsha tólemsiz beriledi<ref>{{Cite news|last=Brown|first=Shelby|date=October 30, 2019|title=Apple TV Plus will be free for students with an Apple Music subscription|work=[[CNET]]|url=https://www.cnet.com/news/apple-tv-plus-will-be-free-for-students-with-an-apple-music-subscription/|access-date=November 3, 2019}}</ref>. === Biypul jazılıw keńeytpeleri === 2019-jılı 1-noyabrde Apple TV+ baslanǵannan baslap, Apple óziniń belgili bir apparatlıq ónimlerin (iPhone, iPad, Apple TV, iPod Touch yamasa Mac) satıp alǵan hár qanday adamǵa bir jıllıq biypul jazılıw usındı<ref>{{Web deregi|url=https://www.imore.com/families-can-only-get-apple-tv-free-once-no-matter-how-many-devices-they-buy|bet=Families can only get Apple TV+ free once|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210628173333/https://www.imore.com/families-can-only-get-apple-tv-free-once-no-matter-how-many-devices-they-buy|arxivsáne=June 28, 2021|avtor=Haslam|at=Oliver|sáne=September 12, 2019|jumıs=iMore|qaralǵan sáne=June 28, 2021}}</ref>. Apple dáslep 2020-jılı 1-noyabrde juwmaqlanıwı tiyis bolǵan biypul jıldı 2021-jıldıń 28-fevralına shekem uzarttı,<ref name="9to5 ATV+ extension 1">{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2020/10/08/apple-to-extend-apple-tv-free-year-trials-through-february-2021|bet=Apple to extend Apple TV+ free year trials through February 2021|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210701113236/https://9to5mac.com/2020/10/08/apple-to-extend-apple-tv-free-year-trials-through-february-2021/|arxivsáne=July 1, 2021|avtor=Mayo|at=Benjamin|sáne=October 8, 2020|jumıs=9to5Mac|baspaxana=[[9to5Mac]]|qaralǵan sáne=June 27, 2021}}</ref> biraq keyin 2021-jıldıń yanvar ayınıń ortasında onı ekinshi ret 2021-jıldıń 31-iyulına shekem uzaytatuǵının járiyaladı<ref name="9to5 ATV+ extension 2">{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2021/01/15/apple-again-extends-apple-tv-free-trials-subscribers-now-get-free-access-until-july-2021|bet=Apple again extends Apple TV+ free trials, subscribers now get free access until July 2021|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210615163933/https://9to5mac.com/2021/01/15/apple-again-extends-apple-tv-free-trials-subscribers-now-get-free-access-until-july-2021/|arxivsáne=June 15, 2021|avtor=Mayo|at=Benjamin|sáne=January 15, 2021|jumıs=9to5Mac|baspaxana=[[9to5Mac]]|qaralǵan sáne=June 27, 2021}}</ref>. 2021-jıldıń iyun ayınıń ortasında Apple óz veb-saytına 2021-jıldıń 30-iyunınan keyin jazılǵan jańa paydalanıwshılar bir jıldıń ornına tek úsh aylıq biypul jazılıw alatuǵının másláhát beretuǵın eskertpe qostı<ref name="9to5 ATV+ trial shortened 1">{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/apple-tv-plus-free-trial-period-drops-from-one-year-to-three-months|bet=Apple TV Plus free trial period drops from one year to three months|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210701115711/https://www.cnet.com/news/apple-tv-plus-free-trial-period-drops-from-one-year-to-three-months/|arxivsáne=July 1, 2021|sáne=June 16, 2021|baspaxana=[[CNET]]|qaralǵan sáne=June 27, 2021}}</ref>. === Jazılıw bahasınıń ósiwi === 2022-jılı 24-oktyabrde Apple kóplegen aymaqlarda Apple TV+ (sonday-aq [[Apple Music]] hám [[Apple One]]) jazılıwlarınıń bahasın kóteretuǵının járiyaladı. Aylıq joba 2 dollarǵa ósip, 6.99 dollar boldı, al jıllıq joba 20 dollarǵa ósip, 69 dollar boldı<ref name="MR inc 1">{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2022/10/24/apple-price-increase-services|bet=Apple Increasing Pricing of Apple Music, Apple TV+, and Apple One|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221107103013/https://www.macrumors.com/2022/10/24/apple-price-increase-services/|arxivsáne=November 7, 2022|avtor=Clover|at=Juli|sáne=October 24, 2022|baspaxana=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=November 9, 2022}}</ref>. == Programmalastırıw == Apple TV+-tiń járiyalanıwı waqtında Apple xızmet kórsetiletuǵın bir qatar belgili jazıwshılar, rejissyorlar hám juldızlardı járiyaladı. Joqarı dárejeli talantlardı shaqırıw xızmetke tamashagóylerdi tartıw maqsetinde edi<ref name="Block">{{Cite news|last=Block|first=Alex Ben|date=November 21, 2019|title=What's Apple's Streaming Strategy? Think of It as Content as Catnip|url=https://www.lamag.com/citythinkblog/apple-tv-plus/|access-date=October 27, 2020}}</ref>. 2019-jıldıń mart ayına kelip, keleshektegi seriallardıń besewi óndiristi tamamlaǵan edi, al taǵı altı serial súwretke alıw jumısların belsendi dawam etip atır edi<ref name="nyt-190317">{{Web deregi|url=https://www.nytimes.com/2019/03/17/business/media/apple-content-hollywood.html|bet=Apple's Big Spending Plan to Challenge Netflix Takes Shape|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191230072945/https://www.nytimes.com/2019/03/17/business/media/apple-content-hollywood.html|arxivsáne=December 30, 2019|avtor=Koblin|at=John|sáne=March 17, 2019|jumıs=[[The New York Times]]|qaralǵan sáne=March 26, 2019}}</ref>. 2019-jılı 10-sentyabrde Apple Apple TV+-tiń iske qosılıwında segiz original serial (jeti scenariyli hám biri scenariysiz) hám bir original hújjetli film qoljetimli bolatuǵının járiyaladı, keyinirek hár ay jańa original kontentti iske qosıw jobaları menen. Kópshilik seriallardıń úsh epizod penen baslanıwı hám keyin hápte sayın jańa epizod shıǵarılıwı kútilgen edi, degen menen Apple barlıq seriallardıń bul modelge ámel etpeytuǵının hám ayırım seriallardıń onıń ornına birden shıǵarılıwı múmkinligin ayttı<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2019/9/10/20850842/apple-tv-plus-release-date-price-shows-oprah-streaming|bet=Apple TV Plus launches on November 1st for $4.99|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190910190515/https://www.theverge.com/2019/9/10/20850842/apple-tv-plus-release-date-price-shows-oprah-streaming|arxivsáne=September 10, 2019|avtor=Alexander|at=Julia|sáne=September 10, 2019|til=en|jumıs=[[The Verge]]|qaralǵan sáne=September 10, 2019}}</ref>. Xızmet programmalastırıwdıń negizgi bólegine baylanıslı dáslepki sınshılar reaksiyası aralas yamasa jaman boldı, biraq sholıwshılar Appledıń kontent jetkiziwshi retindegi jańa roline úyreniwge hám jaqsı bahalanǵan kontent islep shıǵarıwǵa waqtı bolatuǵının boljadı, ásirese kóplegen Apple ónimlerin satıp alǵanda beriletuǵın bir jıllıq biypul xızmet paydalanıwshılardı tamasha etiwdi dawam etiwge hám jańa seriallar shıqqanda ayırımlarınıń aqırında jazılıw ushın tólewge qızıqtırǵanlıǵı sebepli<ref name="Alexander">{{Cite news|last=Alexander|first=Julia|date=October 31, 2019|title=Do Apple TV Plus shows have to be good to succeed?|url=https://www.theverge.com/2019/10/31/20936686/apple-tv-plus-morning-show-see-mankind-dickinson-price-netflix-disney-streaming|access-date=November 1, 2019}}</ref><ref name="Bundel">{{Cite news|last=Bundel|first=Ani|date=November 1, 2019|title=Apple TV Plus joins Disney+ in the streaming wars with mediocre shows and lots to prove|url=https://www.nbcnews.com/think/opinion/apple-tv-plus-joins-disney-streaming-wars-mediocre-shows-lots-ncna1074946|access-date=November 1, 2019}}</ref><ref name="Travers">{{Cite news|last=Travers|first=Ben|date=October 29, 2019|title=Apple TV+ Original Series: What Those Mixed Reviews Mean For Friday's Launch|url=https://www.indiewire.com/2019/10/apple-tv-bad-reviews-how-to-watch-1202185615/|access-date=November 1, 2019}}</ref>. == Derekler == {{Derekler}} [[Kategoriya:Apple Inc. xızmetleri]] __BÖLİDİMÖNDEMEW__ tvo9ob2xyqtbym5gxxtytiin0x1dxsp 125304 125303 2025-07-08T21:27:49Z Bekan88 11311 125304 wikitext text/x-wiki {| class="infobox vcard" ! colspan="2" style="text-align:center; font-size:135%; font-weight:bold; background-color: #E6E6FA;" | Apple TV+ |- | colspan="2" style="text-align:center;" | [[File:Apple_TV_Plus_Logo.svg|200px]] |- ! [[Programmist (Baǵdarlamashı)|Baǵdarlamashı]] | [[Apple Inc.]] |- ! Tiykarǵı tulǵalar | Tim Kuk (Apple bas direktorı)<br/> Eddi Kyu (Internet programmalıq támiynatı hám xızmetler boyınsha aǵa vice-prezident)<br/> Zak Van Amburg (Dúnya júzilik video programmalastırıw basshısı)<br/> Djeymi Erlixt (Dúnya júzilik video programmalastırıw basshısı)<br/> Mett Chernicc (Ishki dóretiwshilik rawajlanıw basshısı)<br/> Morgan Uondell (Xalıqaralıq dóretiwshilik rawajlanıw basshısı)<br/> Molli Tompson (Hújjetli hám scenariysiz filmler basshısı)<br/> Tara Sorensen (Balalar programmalastırıw basshısı) |- ! Túri | OTT aǵımlı platforması |- ! Iske túsken kúni | [[2019|2019-jıl]], [[noyabr]] |- ! Platformalar | Apple TV qosımshası<br/> [[Veb-brauzer|Veb-brauzerler]] |- ! Aǵzalar sanı | 45 million (boljaw, 2025-jıl) |- ! Baha úlgisi | Aylıq jazılıw<br/> [[Apple One]] menen birge (bar bolsa) |- ! [[Veb-sayt|Veb-saytı]] | [https://www.apple.com/apple-tv-plus apple.com/apple-tv-plus] |} '''Apple TV+''' — bul [[Apple Inc.|Apple]] kompaniyasına tiyisli amerikalı jazılıwǵa tiykarlanǵan aǵımlıq xızmet. Xızmet 2019-jılı 1-noyabrde iske qosıldı hám ol Apple Originals dep atalatuǵın túpnusqa islep shıǵarılǵan film hám teleseriallar toplamın usınadı. Xızmet 2019-jıldıń mart ayındaǵı Apple arnawlı ilajı waqtında járiyalandı,<ref name="Welch">{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2019/3/25/18280920/apple-tv-streaming-service-announcement-price-date-launch-event-2019|bet=Apple announces Apple TV Plus video subscription service|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190326150154/https://www.theverge.com/2019/3/25/18280920/apple-tv-streaming-service-announcement-price-date-launch-event-2019|arxivsáne=March 26, 2019|avtor=Welch|at=Chris|sáne=March 25, 2019|jumıs=[[The Verge]]|qaralǵan sáne=March 25, 2019}}</ref><ref name="apple-video-service-nyt">{{Web deregi|url=https://www.nytimes.com/2019/03/25/technology/apple-news-streaming-service.html|bet=Apple Unveils Video Service With Celebrity Parade but Few Details|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190326000452/https://www.nytimes.com/2019/03/25/technology/apple-news-streaming-service.html|arxivsáne=March 26, 2019|avtor=Wakabayashi|at=Daisuke|sáne=March 25, 2019|jumıs=[[The New York Times]]|qaralǵan sáne=March 26, 2019}}</ref> onda saxnada Djennifer Eniston, Opra Uinfri hám Stiven Spilberg sıyaqlı Apple TV+ joybarlarınan [[oyın-zawıq]] wákilleri kórindi<ref name="AppleCelebs1">{{Jurnal deregi |last=Desantis |first=Rachel |last2=Young |first2=Susan |date=March 25, 2019 |title=Apple Reveals Apple TV+, with Shows from Oprah Winfrey, Jennifer Aniston & Reese Witherspoon |url=https://people.com/tv/apple-reveals-apple-tv-shows-oprah-winfrey-jennifer-aniston-reese-witherspoon/ |url-status=live |magazine=[[People (magazine)|People]] |archive-url=https://web.archive.org/web/20190326125815/https://people.com/tv/apple-reveals-apple-tv-shows-oprah-winfrey-jennifer-aniston-reese-witherspoon/ |archive-date=March 26, 2019 |access-date=March 26, 2019}}</ref>. Xızmetke Apple [[Veb-sayt|veb-saytı]] arqalı hám Apple TV qosımshası arqalı kiriwge boladı, ol basqıshpa-basqısh kóplegen Apple qurılmalarında hám ayırım tiykarǵı básekiles cifrlı media pleyerlerde, sonıń ishinde ayırım aqıllı televizor modelleri hám video-oyın konsollarında qoljetimli boldı. Apple TV+-tiń 45 millionnan aslam tólemli aǵzaları bar<ref>{{Web deregi|url=https://cordcuttersnews.com/apple-tv-faces-1-billion-annual-loss-despite-subscriber-growth-according-to-new-report/|bet=Apple TV+ Faces $1 Billion Annual Loss Despite Subscriber Growth According to New Report|avtor=Bouma|at=Luke|sáne=2025-03-20|til=en-US|jumıs=Cord Cutters News|qaralǵan sáne=2025-03-20}}</ref>. Apple xızmettiń qoljetimliligin keńeytiwdi jobalastırmaqta hám qurılması házirgi waqıtta qollap-quwatlanbaytuǵın abonentler ushın waqıtsha sheshimler bar. Kiriw [[Apple One]] jazılıwınıń bir bólimi retinde qamtılǵan. Kontenttiń kópshiligi Dolby Vision profil 5 hám Dolby Atmos formatlarında qoljetimli. Óziniń debyutinde, Apple TV+ shama menen 100 mámlekette qoljetimli boldı, bul xabarlanǵan 150 degen maqsetten az. Basqa Apple ónimleri qoljetimli bolıwına qaramastan, bir neshe mámleketler xızmetten shıǵarıldı<ref name="Stead">{{Web deregi|url=https://www.finder.com.au/list-countries-apple-tv-plus|bet=What countries is Apple TV+ available in?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191106220709/https://www.finder.com.au/list-countries-apple-tv-plus|arxivsáne=November 6, 2019|avtor=Stead|at=Chris|sáne=November 1, 2019|jumıs=Finder.com.au|qaralǵan sáne=November 6, 2019}}</ref><ref name="Availability">{{Web deregi|url=https://support.apple.com/en-us/HT204411|bet=Availability of Apple Media Services|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221126022910/https://support.apple.com/en-us/HT204411|arxivsáne=November 26, 2022|jumıs=[[Apple.com]]|qaralǵan sáne=November 6, 2019}}</ref>. Kommentatorlar xızmettiń júdá keń dáslepki qamtıwı Appleǵa Disney+ sıyaqlı jaqında shıqqan basqa xızmetlerge salıstırǵanda artıqmashılıq bergenin hám Apple licenziyalanǵan úshinshi tárep kontentin tarqatıw ornına (mısalı, Netflix isleytuǵınday) óziniń kontentin xızmet arqalı tarqatatuǵınlıǵı sebepli, onıń keńeyiwi waqtında licenziyalaw máseleleri menen sheklenbeytuǵının atap ótti. 2020-jıldıń basına kelip, Apple TV+ básekiles xızmetlerge salıstırǵanda tómen ósiw hám az abonentler sanına iye boldı. Sol jıldıń ortasında Apple basqa xızmetler menen básekilese alıw, óziniń original kontentine tamashagóylerdi tartıw hám saqlap qalıw hám xızmetti sınaqtan ótkizip atırǵan paydalanıwshılardı abonentlerge aylandırıw maqsetinde eski teleseriallar menen filmlerdi licenziyalawdı basladı<ref name="Mayo19May">{{Cite news}}</ref><ref name="Katz">{{Cite news}}</ref>. Sol waqıttan berli, xızmet sınshılar tárepinen joqarı bahalanǵan kontenttiń úyine aylandı: 2021-jıldıń sentyabrinen 2022-jıldıń martına shekem, Apple TV+ Ted Lasso menen «Eń jaqsı komediya serialı» ushın Primetime Emmi sıylıǵın hám CODA menen «Eń jaqsı film» ushın Akademiya sıylıǵın jeńip aldı, bul aǵımlıq xızmeti tárepinen tarqatılǵan film ushın birinshi «Eń jaqsı film» jeńisi boldı<ref>{{Web deregi|url=https://www.axios.com/pro/media-deals/2022/03/28/apple-oscars-coda|bet=Apple's Hollywood ambitions vindicated with 'Coda' Oscar wins|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220421073455/https://www.axios.com/pro/media-deals/2022/03/28/apple-oscars-coda|arxivsáne=April 21, 2022|avtor=Baysinger|at=Tim|sáne=March 28, 2022|til=en-US|jumıs=[[Axios (website)|Axios]]|qaralǵan sáne=March 31, 2021}}</ref>. Natali Portman, Riz Uizerspun hám Djennifer Eniston barlıǵı sınshılar tárepinen joqarı bahalanǵan shoularınan keyin ózleriniń óndirislik kompaniyaları astında kóbirek televidenie joybarların islep shıǵarıw ushın Apple TV+ penen kóp jıllıq kelisimge qol qoydı. Apple TV+ (bir waqıtta járiyalanǵan premium-video jazılıwı agregaciya xızmeti Apple TV qosımshası menen birge) Appledıń óziniń xızmet tabısların keńeytiw boyınsha birlesken háreketiniń bir bólimi. Xızmettiń programmalastırıw bólimi – Apple Studios. == Tariyxı == === Kelip shıǵıwı === Apple uzaq waqıttan berli aǵımlı televidenie xızmetin baslawǵa qızıǵıwshılıǵı bar degen gáp sózler tarqalǵan hám 2015-jılı tikkeley efir televidenie aǵımlı toplamı ushın olardıń kontentin jıynaw maqsetinde hár túrli televidenie studiyaları hám baǵdarlamashıları menen kelisimlerge kiristi<ref name="Leswing">{{Cite news|url=https://www.businessinsider.com/apples-eddy-cue-blew-tv-deals-2016-7|title=Apple's arrogance is hurting its big TV plans|last=Leswing|first=Kif|date=July 28, 2016|access-date=November 1, 2019}}</ref><ref name="Goodman">{{Cite news|url=https://www.hollywoodreporter.com/bastard-machine/apple-tv-business-battles-cable-netflix-hulu-amazon-1015798|title=Apple and All of Its Money Just Got Real About the TV Business|last=Goodman|first=Tim|date=June 21, 2017|access-date=November 9, 2019}}</ref>. Kelisimler kontentti qalay bahalaw, detallardıń ashıq emesligi hám Appledıń bas kelisiwshisi Eddi Kyudiń jeke minezi haqqındaǵı hár túrli kózqaraslar sebepli buzıldı. 2016-jıldıń oktyabr ayında Apple bas direktorı Tim Kuk televidenieniń «men ushın hám usı jerdegi basqa adamlar ushın úlken qızıǵıwshılıq oyatatuǵının» ayttı hám Appledıń «ayırım original kontentke itibar qaratıwdı baslaǵanın», onı ol «biz ushın hám jaratıwshılıq kózqarasınan, hám iyelik etiw kózqarasınan úlken múmkinshilik» dep atadı. «Sonlıqtan bul biz itibar qaratıp atırǵan taraw»<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2017/01/apple-buy-original-programming-how-much-spend-1201884019/|bet=Apple Looks To Buy Original Programming, But How Much Will It Spend?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171201030646/http://deadline.com/2017/01/apple-buy-original-programming-how-much-spend-1201884019/|arxivsáne=December 1, 2017|avtor=Lieberman|at=David|sáne=January 12, 2017|jumıs=[[Deadline Hollywood]]|qaralǵan sáne=November 30, 2017}}</ref>. === Kadrlıq jaqtan támiyinlew === 2017-jıldıń iyunında Apple óziniń jańa televidenie bólimin dúziw boyınsha birinshi úlken qádemlerin qoyıwdı basladı, ol dúnya júzilik video baǵdarlamalardıń barlıq aspektlerin basqarıw ushın Sony Pictures Television-nıń birge islesiwshi prezidentleri Djeymi Erlix hám Zak Van Amburgtı jumısqa aldı. Avgust ayında Mett Cherniss tikkeley Van Amburg hám Erlixke esabat beretuǵın, ishki kreativ rawajlandırıw baslıǵı lawazımına jumısqa alındı. 2017-jıldıń qalǵan bóleginde Apple Apple TV+ ushın óziniń atqarıwshı komandasın toltırıwdı dawam etti, Kim Rozenfeld házirgi programmalastırıw hám scenariysiz kontent baslıǵı retinde, Djey Xant Evropa boyınsha kreativ direktor retinde, Morgan Uendell xalıqaralıq kreativ rawajlandırıw baslıǵı retinde, Tara Sorensen balalar programmalastırıwı baslıǵı retinde, al Maks Aronson, Eli Vudruff, Karına Uolker hám Mishel Li rawajlandırıw hám kreativ basshılar retinde qosıldı<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2017/09/apple-kim-rozenfeld-max-aronson-ali-woodruff-rita-cooper-lee-hired-tv-video-programming-unit-1202162111/|bet=Apple: Kim Rozenfeld, Max Aronson, Ali Woodruff & Rita Cooper Lee Join TV Unit|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170909030054/http://deadline.com:80/2017/09/apple-kim-rozenfeld-max-aronson-ali-woodruff-rita-cooper-lee-hired-tv-video-programming-unit-1202162111/?|arxivsáne=September 9, 2017|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=September 6, 2017|til=en-US|jumıs=[[Deadline Hollywood]]|qaralǵan sáne=March 31, 2021}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://variety.com/2017/tv/news/jay-hunt-apple-europe-creative-director-channel-4-1202598420/|bet=Apple Video Recruits Channel 4 Alum Jay Hunt for European Post|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171025181544/http://variety.com/2017/tv/news/jay-hunt-apple-europe-creative-director-channel-4-1202598420/|arxivsáne=October 25, 2017|avtor=Littleton|at=Cynthia|sáne=October 25, 2017|til=en-US|jumıs=[[Variety (magazine)|Variety]]|qaralǵan sáne=March 31, 2021}}</ref><ref>{{Web deregi|url=https://www.hollywoodreporter.com/news/apple-enlists-jason-katims-producing-partner-michelle-lee-1064786|bet=Apple Enlists Jason Katims' Producing Partner Michelle Lee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171206231227/https://www.hollywoodreporter.com/news/apple-enlists-jason-katims-producing-partner-michelle-lee-1064786|arxivsáne=December 6, 2017|avtor=Goldberg|at=Lesley|sáne=December 6, 2017|til=en|jumıs=[[The Hollywood Reporter]]|qaralǵan sáne=March 31, 2021}}</ref>. 2019-jıl dawamında Apple óziniń scenariysiz kontent toparın qurıwdı dawam etti, aprel ayında Molli Tompson hújjetli filmler baslıǵı retinde jumısqa alındı. Noyabr ayında Rozenfeld óziniń Half Full Productions astında Apple menen birinshi kózqaraslı kontent óndiriw kelisimi menen qaytadan kontent islep shıǵarıwǵa itibar qaratıw ushın házirgi programmalastırıw hám scenariysiz kontent baslıǵı lawazımınan ketti. Cherniss Rozenfeldtiń wazıypaların óz qolına alıp, házirgi scenariyli programmalardı baqlawdı basladı<ref>{{Web deregi|url=https://deadline.com/2019/11/kim-rozenfeld-steps-down-apple-head-of-current-programming-unscripted-segues-first-look-deal-matt-cherniss-molly-thompson-1202782974/|bet=Kim Rozenfeld Steps Down As Apple Head Of Current Programming & Unscripted, Segues To First-Look Deal|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191111203108/https://deadline.com/2019/11/kim-rozenfeld-steps-down-apple-head-of-current-programming-unscripted-segues-first-look-deal-matt-cherniss-molly-thompson-1202782974/|arxivsáne=November 11, 2019|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=November 11, 2019|til=en-US|jumıs=[[Deadline Hollywood]]|qaralǵan sáne=April 5, 2021}}</ref>. === Rawajlandırıw jańalıqları haqqında esabatlar === 2018-jıldıń may ayında Apple óziniń original kontent xızmetine sıńar joybar baslawı hám belgili bir video xızmetlerine jazılıwlardı Apple qurılması iyelerinen Appledıń qosımshalar dúkanınan jeke júklep alınǵan qosımshalar arqalı jazılıwdı soramastan, tikkeley óziniń [[iOS]] hám tvOS-taǵı Apple TV qosımshası arqalı satıwdı baslawı kútilip atırǵanı xabarlandı<ref>{{Web deregi|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-05-09/apple-is-said-to-plan-selling-video-subscriptions-through-tv-app|bet=Apple Plans to Sell Video Subscriptions Through TV App|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181117063231/https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-05-09/apple-is-said-to-plan-selling-video-subscriptions-through-tv-app|arxivsáne=November 17, 2018|avtor=Shaw|at=Lucas|sáne=May 9, 2018|jumıs=[[Bloomberg News]]|qaralǵan sáne=November 16, 2018}}</ref>. 2018-jıldıń oktyabr ayında Appledıń óziniń keleshektegi original kontentin barlıq iOS hám tvOS qurılmalarında aldınnan ornatılǵan TV qosımshası ishinde ele de rawajlanıw basqıshında bolǵan cifrlı video xızmeti arqalı tarqatatuǵını xabarlandı. Xızmettiń Apple qurılması iyeleri ushın biypul bolǵan original kontentti de, sonday-aq HBO hám Starz sıyaqlı eski media kompaniyalarınıń jazılıw «kanalların» da óz ishine alıwı kútilgen edi, bul klientlerge tek onlayn xızmetlerge jazılıwǵa múmkinshilik beredi<ref>{{Web deregi|url=https://www.cnbc.com/2018/10/10/apple-plans-to-give-away-original-content-for-free-to-device-owners.html|bet=Apple plans to give away original content for free to device owners|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181117105026/https://www.cnbc.com/2018/10/10/apple-plans-to-give-away-original-content-for-free-to-device-owners.html|arxivsáne=November 17, 2018|avtor=Sherman|at=Alex|sáne=October 10, 2018|jumıs=[[CNBC]]|qaralǵan sáne=November 16, 2018}}</ref>. Sol aydıń aqırında Appledıń xızmetti AQSHta 2019-jıldıń birinshi yarımında iske qosıwdı hám onıń qoljetimliligin iske qosılǵannan keyingi aylar ishinde shama menen 100 mámleketke keńeytiwdi niyet etkeni xabarlandı<ref>{{Web deregi|url=https://www.theinformation.com/articles/apple-to-launch-tv-subscription-service-globally|bet=Apple to Launch TV Subscription Service Globally|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181117063256/https://www.theinformation.com/articles/apple-to-launch-tv-subscription-service-globally|arxivsáne=November 17, 2018|avtor=Toonkel|at=Jessica|sáne=October 23, 2018|jumıs=[[The Information (company)|The Information]]|qaralǵan sáne=November 16, 2018}}</ref>. === Xabarlandırıw ilajınıń maǵlıwmatları === 2019-jılı 25-martta Apple Apple TV+-ti járiyalaw ushın baspasóz ilajın ótkizdi. Ilajda Apple óziniń keleshektegi original kontentiniń tizerin kórsetti hám onıń ayırımların rásmiy túrde járiyaladı, kontentke baylanıslı aktyorlar hám prodyusserler saxnada payda boldı 2019-jılı 10-sentyabrde Apple Apple TV+-tiń 1-noyabrde ayına 4.99 dollarǵa (1 háptelik biypul sınaq múddeti menen) iske qosılatuǵının járiyaladı, bul akkaunt altı shańaraq aǵzası menen bólisiliwi múmkin. Apple sonıń menen birge sol kúnnen baslap jańa Apple TV, Mac, iPad, [[iPhone]] yamasa iPod Touch satıp alǵan hár kimge bir jıllıq Apple TV+ beretuǵının járiyaladı<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2019/9/10/20850842/apple-tv-plus-release-date-price-shows-oprah-streaming|bet=Apple TV+ launches on November 1st for $4.99|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190910190515/https://www.theverge.com/2019/9/10/20850842/apple-tv-plus-release-date-price-shows-oprah-streaming|arxivsáne=September 10, 2019|avtor=Alexander|at=Julia|sáne=September 10, 2019|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=September 10, 2019}}</ref>. Aylıq [[Apple Music]] xızmetine jeńillikli bahada jazılǵan student abonentlerge de Apple TV+ qosımsha tólemsiz beriledi<ref>{{Cite news|last=Brown|first=Shelby|date=October 30, 2019|title=Apple TV Plus will be free for students with an Apple Music subscription|work=[[CNET]]|url=https://www.cnet.com/news/apple-tv-plus-will-be-free-for-students-with-an-apple-music-subscription/|access-date=November 3, 2019}}</ref>. === Biypul jazılıw keńeytpeleri === 2019-jılı 1-noyabrde Apple TV+ baslanǵannan baslap, Apple óziniń belgili bir apparatlıq ónimlerin ([[iPhone]], [[iPad]], Apple TV, iPod Touch yamasa Mac) satıp alǵan hár qanday adamǵa bir jıllıq biypul jazılıw usındı<ref>{{Web deregi|url=https://www.imore.com/families-can-only-get-apple-tv-free-once-no-matter-how-many-devices-they-buy|bet=Families can only get Apple TV+ free once|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210628173333/https://www.imore.com/families-can-only-get-apple-tv-free-once-no-matter-how-many-devices-they-buy|arxivsáne=June 28, 2021|avtor=Haslam|at=Oliver|sáne=September 12, 2019|jumıs=iMore|qaralǵan sáne=June 28, 2021}}</ref>. Apple dáslep 2020-jılı 1-noyabrde juwmaqlanıwı tiyis bolǵan biypul jıldı 2021-jıldıń 28-fevralına shekem uzarttı,<ref name="9to5 ATV+ extension 1">{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2020/10/08/apple-to-extend-apple-tv-free-year-trials-through-february-2021|bet=Apple to extend Apple TV+ free year trials through February 2021|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210701113236/https://9to5mac.com/2020/10/08/apple-to-extend-apple-tv-free-year-trials-through-february-2021/|arxivsáne=July 1, 2021|avtor=Mayo|at=Benjamin|sáne=October 8, 2020|jumıs=9to5Mac|baspaxana=[[9to5Mac]]|qaralǵan sáne=June 27, 2021}}</ref> biraq keyin 2021-jıldıń yanvar ayınıń ortasında onı ekinshi ret 2021-jıldıń 31-iyulına shekem uzaytatuǵının járiyaladı<ref name="9to5 ATV+ extension 2">{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2021/01/15/apple-again-extends-apple-tv-free-trials-subscribers-now-get-free-access-until-july-2021|bet=Apple again extends Apple TV+ free trials, subscribers now get free access until July 2021|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210615163933/https://9to5mac.com/2021/01/15/apple-again-extends-apple-tv-free-trials-subscribers-now-get-free-access-until-july-2021/|arxivsáne=June 15, 2021|avtor=Mayo|at=Benjamin|sáne=January 15, 2021|jumıs=9to5Mac|baspaxana=[[9to5Mac]]|qaralǵan sáne=June 27, 2021}}</ref>. 2021-jıldıń iyun ayınıń ortasında Apple óz [[Veb-sayt|veb-saytına]] 2021-jıldıń 30-iyunınan keyin jazılǵan jańa [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılar]] bir jıldıń ornına tek úsh aylıq biypul jazılıw alatuǵının másláhát beretuǵın eskertpe qostı<ref name="9to5 ATV+ trial shortened 1">{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/apple-tv-plus-free-trial-period-drops-from-one-year-to-three-months|bet=Apple TV Plus free trial period drops from one year to three months|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210701115711/https://www.cnet.com/news/apple-tv-plus-free-trial-period-drops-from-one-year-to-three-months/|arxivsáne=July 1, 2021|sáne=June 16, 2021|baspaxana=[[CNET]]|qaralǵan sáne=June 27, 2021}}</ref>. === Jazılıw bahasınıń ósiwi === 2022-jılı 24-oktyabrde Apple kóplegen aymaqlarda Apple TV+ (sonday-aq [[Apple Music]] hám [[Apple One]]) jazılıwlarınıń bahasın kóteretuǵının járiyaladı. Aylıq joba 2 dollarǵa ósip, 6.99 dollar boldı, al jıllıq joba 20 dollarǵa ósip, 69 dollar boldı<ref name="MR inc 1">{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2022/10/24/apple-price-increase-services|bet=Apple Increasing Pricing of Apple Music, Apple TV+, and Apple One|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221107103013/https://www.macrumors.com/2022/10/24/apple-price-increase-services/|arxivsáne=November 7, 2022|avtor=Clover|at=Juli|sáne=October 24, 2022|baspaxana=[[MacRumors]]|qaralǵan sáne=November 9, 2022}}</ref>. == Programmalastırıw == Apple TV+-tiń járiyalanıwı waqtında Apple xızmet kórsetiletuǵın bir qatar belgili jazıwshılar, rejissyorlar hám juldızlardı járiyaladı. Joqarı dárejeli talantlardı shaqırıw xızmetke tamashagóylerdi tartıw maqsetinde edi<ref name="Block">{{Cite news|last=Block|first=Alex Ben|date=November 21, 2019|title=What's Apple's Streaming Strategy? Think of It as Content as Catnip|url=https://www.lamag.com/citythinkblog/apple-tv-plus/|access-date=October 27, 2020}}</ref>. 2019-jıldıń mart ayına kelip, keleshektegi seriallardıń besewi óndiristi tamamlaǵan edi, al taǵı altı serial súwretke alıw jumısların belsendi dawam etip atır edi<ref name="nyt-190317">{{Web deregi|url=https://www.nytimes.com/2019/03/17/business/media/apple-content-hollywood.html|bet=Apple's Big Spending Plan to Challenge Netflix Takes Shape|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191230072945/https://www.nytimes.com/2019/03/17/business/media/apple-content-hollywood.html|arxivsáne=December 30, 2019|avtor=Koblin|at=John|sáne=March 17, 2019|jumıs=[[The New York Times]]|qaralǵan sáne=March 26, 2019}}</ref>. 2019-jılı 10-sentyabrde Apple Apple TV+-tiń iske qosılıwında segiz original serial (jeti scenariyli hám biri scenariysiz) hám bir original hújjetli film qoljetimli bolatuǵının járiyaladı, keyinirek hár ay jańa original kontentti iske qosıw jobaları menen. Kópshilik seriallardıń úsh epizod penen baslanıwı hám keyin hápte sayın jańa epizod shıǵarılıwı kútilgen edi, degen menen Apple barlıq seriallardıń bul modelge ámel etpeytuǵının hám ayırım seriallardıń onıń ornına birden shıǵarılıwı múmkinligin ayttı<ref>{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2019/9/10/20850842/apple-tv-plus-release-date-price-shows-oprah-streaming|bet=Apple TV Plus launches on November 1st for $4.99|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190910190515/https://www.theverge.com/2019/9/10/20850842/apple-tv-plus-release-date-price-shows-oprah-streaming|arxivsáne=September 10, 2019|avtor=Alexander|at=Julia|sáne=September 10, 2019|til=en|jumıs=[[The Verge]]|qaralǵan sáne=September 10, 2019}}</ref>. Xızmet programmalastırıwdıń negizgi bólegine baylanıslı dáslepki sınshılar reaksiyası aralas yamasa jaman boldı, biraq sholıwshılar Appledıń kontent jetkiziwshi retindegi jańa roline úyreniwge hám jaqsı bahalanǵan kontent islep shıǵarıwǵa waqtı bolatuǵının boljadı, ásirese kóplegen Apple ónimlerin satıp alǵanda beriletuǵın bir jıllıq biypul xızmet paydalanıwshılardı tamasha etiwdi dawam etiwge hám jańa seriallar shıqqanda ayırımlarınıń aqırında jazılıw ushın tólewge qızıqtırǵanlıǵı sebepli<ref name="Alexander">{{Cite news|last=Alexander|first=Julia|date=October 31, 2019|title=Do Apple TV Plus shows have to be good to succeed?|url=https://www.theverge.com/2019/10/31/20936686/apple-tv-plus-morning-show-see-mankind-dickinson-price-netflix-disney-streaming|access-date=November 1, 2019}}</ref><ref name="Bundel">{{Cite news|last=Bundel|first=Ani|date=November 1, 2019|title=Apple TV Plus joins Disney+ in the streaming wars with mediocre shows and lots to prove|url=https://www.nbcnews.com/think/opinion/apple-tv-plus-joins-disney-streaming-wars-mediocre-shows-lots-ncna1074946|access-date=November 1, 2019}}</ref><ref name="Travers">{{Cite news|last=Travers|first=Ben|date=October 29, 2019|title=Apple TV+ Original Series: What Those Mixed Reviews Mean For Friday's Launch|url=https://www.indiewire.com/2019/10/apple-tv-bad-reviews-how-to-watch-1202185615/|access-date=November 1, 2019}}</ref>. == Derekler == {{Derekler}} [[Kategoriya:Apple Inc. xızmetleri]] __BÖLİDİMÖNDEMEW__ 80qzg77eoaw9u67emgyihpokgprskdq All One Farm 0 25621 125298 2025-07-08T21:08:52Z Bekan88 11311 «[[:en:Special:Redirect/revision/1287872497|All One Farm]]» betinen awdarılıp jaratıldı 125298 wikitext text/x-wiki '''All One Farm''' — bul 1970-jıllardaǵı [[Amerika Qurama Shtatları|Amerika Qurama Shtatlarınıń]] Oregon shtatı, Makminnvill qalasındaǵı kommuna bolıp, ol [[Stiv Djobs|Stiv Djobstıń]] dáslepki ómirinde sheshiwshi rol oynaǵan<ref>{{Web deregi|url=https://www.allonefarm.com/wp/?page_id=280|bet=Reflections {{!}} All One Farm|til=en-US|qaralǵan sáne=2025-04-03}}</ref>. Ol [[Apple Inc.]] kompaniyasınıń atalıwına ilham berdi<ref name=":4">{{Web deregi|url=https://brandingstrategyinsider.com/how-did-apple-computer-get-its-brand-name/#.WgCTJhNSyt8|bet=How Did Apple Computer Get Its Brand Name?|avtor=Rivkin|at=Steve|sáne=2011-11-17|til=en-US|jumıs=Branding Strategy Insider|qaralǵan sáne=2025-04-03}}</ref> hám onıń Atari, Robert Fridlandke hám Djobstıń birinshi perzenti Liza Brennan-Djobstıń tuwılıwına baylanısı bar<ref>{{Cite book|last=Brennan-Jobs|first=Lisa|title=Small Fry|date=2018}}</ref>. == Apple Inc. atı qalay payda boldı == «Apple» atı Stiv Djobstıń All One Farm-daǵı alma baǵında jumıs islegen waqtınan ilhamlanǵan, ol jerde ol miywe dietasın uslaǵan hám almalardıń ápiwayılıǵı menen tazalıǵına hayran qalǵan. All One Farm-nan mashinada qaytıp kiyatırǵanda, [[Stiv Djobs|Djobs]] Stiv Voznyak penen kompaniyanıń potencial atları haqqında pikirlesip atırǵanda [[Apple Inc.|«Apple Computer»]] atın usındı. Djobs «Apple» atın jaqsı kórdi, sebebi ol jańa hám miyrimli esitildi – bul sol waqıttaǵı basqa kompyuter kompaniyalarınıń texnikalıq atlarınan aytarlıqtay ayırmashılıqqa iye boldı. Ol «kewilli, ruwxı biyik hám qorqınıshlı emes» atamanı qáledi. Oǵan sonıń menen birge Apple-diń telefon kitabında Atari-den burın keliwi de unadı, bul olarǵa burınǵı jumıs beriwshisinen artıqmashılıq berdi<ref name=":3">{{Cite book}}</ref>. Voznyak dáslep Apple Records (The Beatles toparınıń leyblı) sebepli ekilense de, olar aqırında usı atamaǵa toqtadı<ref>{{Web deregi|url=https://brandingstrategyinsider.com/how-did-apple-computer-get-its-brand-name/|bet=How Did Apple Computer Get Its Brand Name?|avtor=Rivkin|at=Steve|sáne=2011-11-17|til=en-US|jumıs=Branding Strategy Insider|qaralǵan sáne=2025-04-03}}</ref>. === Ataridiń jazbalarındaǵı All One Farm === All One Farm-da bolǵan waqtında, [[Stiv Djobs|Djobs]] Stiv Voznyak penen birge Atari-de jumıs isledi<ref>{{Web deregi|url=https://www.gamedeveloper.com:443/business/steve-jobs-atari-employee-number-40|bet=Steve Jobs, Atari Employee Number 40|til=en|jumıs=www.gamedeveloper.com|qaralǵan sáne=2025-04-03}}</ref>. Fermanıń Djobsqa tásiri Ataridiń rásmiy jazbalarında sáwlelengen. Keyinirek Sotheby's aukcionında satılǵan Atari blankasındaǵı qoljazba<ref>{{Web deregi|url=https://www.sothebys.com/en/auctions/ecatalogue/2012/books-manuscripts-n08864/lot.56.html|bet=(#56) [Apple History. Steve Jobs at Atari]|til=en|jumıs=Sothebys.com|qaralǵan sáne=2025-04-03}}</ref> Djobstıń qoldan sızǵan sxema diagrammaların, sonıń menen birge «All One Farm» mórı hám Djobstıń qolı kórsetilgen<ref>{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2012/05/25/sweating-the-small-stuff-sothebys-selling-original-steve-jobs-note-about-atari-circuit-improvements/?guccounter=1.|bet=Sweating The Small Stuff: Sotheby's Selling Original Steve Jobs Note About Atari Circuit Improvements|avtor=Biggs|at=John|sáne=2012-05-26|til=en-US|jumıs=TechCrunch|qaralǵan sáne=2025-04-03}}</ref>. Bul maqala onıń All One Farm-daǵı waqtı menen Ataridegi jumısı arasındaǵı baylanıstı kórsetedi. == Derekler == [[Kategoriya:Apple Inc.]] oigtnhnv19c2y4x9f0q4dt019g1qypd 125299 125298 2025-07-08T21:09:53Z Bekan88 11311 125299 wikitext text/x-wiki '''All One Farm''' — bul 1970-jıllardaǵı [[Amerika Qurama Shtatları|Amerika Qurama Shtatlarınıń]] Oregon shtatı, Makminnvill qalasındaǵı kommuna bolıp, ol [[Stiv Djobs|Stiv Djobstıń]] dáslepki ómirinde sheshiwshi rol oynaǵan<ref>{{Web deregi|url=https://www.allonefarm.com/wp/?page_id=280|bet=Reflections {{!}} All One Farm|til=en-US|qaralǵan sáne=2025-04-03}}</ref>. Ol [[Apple Inc.]] kompaniyasınıń atalıwına ilham berdi<ref name=":4">{{Web deregi|url=https://brandingstrategyinsider.com/how-did-apple-computer-get-its-brand-name/#.WgCTJhNSyt8|bet=How Did Apple Computer Get Its Brand Name?|avtor=Rivkin|at=Steve|sáne=2011-11-17|til=en-US|jumıs=Branding Strategy Insider|qaralǵan sáne=2025-04-03}}</ref> hám onıń Atari, Robert Fridlandke hám Djobstıń birinshi perzenti Liza Brennan-Djobstıń tuwılıwına baylanısı bar<ref>{{Cite book|last=Brennan-Jobs|first=Lisa|title=Small Fry|date=2018}}</ref>. == Apple Inc. atı qalay payda boldı == «Apple» atı Stiv Djobstıń All One Farm-daǵı alma baǵında jumıs islegen waqtınan ilhamlanǵan, ol jerde ol miywe dietasın uslaǵan hám almalardıń ápiwayılıǵı menen tazalıǵına hayran qalǵan. All One Farm-nan mashinada qaytıp kiyatırǵanda, [[Stiv Djobs|Djobs]] Stiv Voznyak penen kompaniyanıń potencial atları haqqında pikirlesip atırǵanda [[Apple Inc.|«Apple Computer»]] atın usındı. Djobs «Apple» atın jaqsı kórdi, sebebi ol jańa hám miyrimli esitildi – bul sol waqıttaǵı basqa kompyuter kompaniyalarınıń texnikalıq atlarınan aytarlıqtay ayırmashılıqqa iye boldı. Ol «kewilli, ruwxı biyik hám qorqınıshlı emes» atamanı qáledi. Oǵan sonıń menen birge Apple-diń telefon kitabında Atari-den burın keliwi de unadı, bul olarǵa burınǵı jumıs beriwshisinen artıqmashılıq berdi<ref name=":3">{{Cite book}}</ref>. Voznyak dáslep Apple Records (The Beatles toparınıń leyblı) sebepli ekilense de, olar aqırında usı atamaǵa toqtadı<ref>{{Web deregi|url=https://brandingstrategyinsider.com/how-did-apple-computer-get-its-brand-name/|bet=How Did Apple Computer Get Its Brand Name?|avtor=Rivkin|at=Steve|sáne=2011-11-17|til=en-US|jumıs=Branding Strategy Insider|qaralǵan sáne=2025-04-03}}</ref>. === Ataridiń jazbalarındaǵı All One Farm === All One Farm-da bolǵan waqtında, [[Stiv Djobs|Djobs]] Stiv Voznyak penen birge Atari-de jumıs isledi<ref>{{Web deregi|url=https://www.gamedeveloper.com:443/business/steve-jobs-atari-employee-number-40|bet=Steve Jobs, Atari Employee Number 40|til=en|jumıs=www.gamedeveloper.com|qaralǵan sáne=2025-04-03}}</ref>. Fermanıń Djobsqa tásiri Ataridiń rásmiy jazbalarında sáwlelengen. Keyinirek Sotheby's aukcionında satılǵan Atari blankasındaǵı qoljazba<ref>{{Web deregi|url=https://www.sothebys.com/en/auctions/ecatalogue/2012/books-manuscripts-n08864/lot.56.html|bet=(#56) [Apple History. Steve Jobs at Atari]|til=en|jumıs=Sothebys.com|qaralǵan sáne=2025-04-03}}</ref> Djobstıń qoldan sızǵan sxema diagrammaların, sonıń menen birge «All One Farm» mórı hám Djobstıń qolı kórsetilgen<ref>{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2012/05/25/sweating-the-small-stuff-sothebys-selling-original-steve-jobs-note-about-atari-circuit-improvements/?guccounter=1.|bet=Sweating The Small Stuff: Sotheby's Selling Original Steve Jobs Note About Atari Circuit Improvements|avtor=Biggs|at=John|sáne=2012-05-26|til=en-US|jumıs=TechCrunch|qaralǵan sáne=2025-04-03}}</ref>. Bul maqala onıń All One Farm-daǵı waqtı menen Ataridegi jumısı arasındaǵı baylanıstı kórsetedi. == Derekler == {{Derekler}} [[Kategoriya:Apple Inc.]] __BÖLİDİMÖNDEMEW__ 95b70hka016lk98ty29f9gh43rugn1y Kompyuter tıshqanshası 0 25622 125300 2025-07-08T21:10:29Z Bekan88 11311 «[[:en:Special:Redirect/revision/1298137624|Computer mouse]]» betinen awdarılıp jaratıldı 125300 wikitext text/x-wiki [[Fayl:3-Tasten-Maus_Microsoft.jpg|nobaý|Eń keń tarqalǵan qásiyetleri bar kompyuter tıshqanshası: eki túyme (shep hám oń) hám aylandırıw dóńgelegi (ol ishke qaray basılǵanda túyme retinde de isley aladı)]] [[Fayl:A_computer_mouse,_black_and_white,_retouched,_keyboard_visible_in_background.jpg|nobaý|Ádettegi sımsız kompyuter tıshqanshası]] '''Kompyuter tıshqanshası''' (sonday-aq '''tıshqansha''') — bul qolda uslap turatuǵın, betke salıstırmalı eki ólshemli qozǵalıstı anıqlaytuǵın kórsetiw quralı. Bul qozǵalıs ádette displeydegi kórsetkishtiń (kursor dep ataladı) qozǵalısına aylandırıladı, bul [[Kompyuter|kompyuterdiń]] [[Grafikalıq paydalanıwshı interfeysi|grafikalıq paydalanıwshı interfeysin]] tegis basqarıwǵa múmkinshilik beredi. Kompyuter sistemasın basqaratuǵın tıshqanshanıń birinshi ashıq kórsetiliwi 1968-jılı Dag Engelbart tárepinen «Barlıq demolardıń anası» dep atalǵan kórsetiliwniń bir bólegi retinde islengen<ref>{{Web deregi|url=https://history-computer.com/computer-mouse-complete-history/|bet=Computer Mouse: Complete History|sáne=4 January 2021}}</ref>. Dáslepki tıshqanshalar bette tuwrı qozǵalıstı qadaǵalaw ushın eki ayırım dóńgelekti paydalanǵan: birewi x-ólsheminde, ekinshisi Y-ólsheminde. Keyinirek, standart dizayn qozǵalıstı anıqlaw ushın bette aylanatuǵın shardı qollanıwǵa ótti, ol óz gezeginde ishki roliklerge jalǵanǵan edi. Házirgi waqıttaǵı tıshqanshalardıń kópshiligi qozǵalmaytuǵın bólekleri bar optikalıq qozǵalıs anıqlawdı paydalanadı. Dáslep barlıq tıshqanshalar kompyuterge kabel arqalı jalǵanǵan bolsa da, búgingi kúndegi tıshqanshalardıń kópshiligi sımsız, jalǵanǵan sistema menen qısqa aralıqtaǵı radio baylanısqa tiykarlanǵan. Kursordı jıljıtıwdan tısqarı, kompyuter tıshqanshaları displeydegi menyu elementin tańlaw sıyaqlı operaciyalardı orınlaw ushın bir yamasa bir neshe túymege iye. Tıshqanshalar kóbinese qosımsha basqarıw hám ólshemli kiritiwdi támiyinleytuǵın sensorlı betler hám aylandırıw dóńgelekleri sıyaqlı basqa da elementlerge iye. == Etimologiya == [[Fayl:Мышь_2.jpg|nobaý|Kompyuter tıshqanshası kemiriwshi haywanǵa uqsaslıǵı sebepli usılay atalǵan.]] Kompyuterde kórsetpe qurılmasına qatnası bar «tıshqansha» termininiń jazba túrde eń erte belgili qollanılıwı Bill Inglishtiń 1965-jıldıń iyul ayındaǵı «Kompyuter járdeminde displeydi basqarıw» atlı basılımında ushırasadı. Bul, itimal, onıń pishimi hám ólshemi tıshqanǵa uqsaslıǵınan kelip shıqqan, al sımı onıń quyrıǵına uqsaydı. Sımsız tıshqanshalardıń keń tarqalıwı bul uqsaslıqtı azayttı. Inglishtiń qol astında islegen apparatlıq támiynat dizayneri Rodjer Beytstiń aytıwınsha, bul termin jáne de ekrandaǵı kursor belgisiz sebeplerge baylanıslı «PÍSHÍQ» dep atalǵanı hám komanda tárepinen jańa stol ústi qurılmasın quwıp baratırǵanday kóringen sebepli payda bolǵan. Házirgi qollanıwda kishi kemiriwshi haywan ushın kóplik san bárqulla «tıshqanlar» boladı. Kópshilik sózliklerge muwapıq, kompyuter tıshqanshasınıń kóplik sanı «tıshqanshalar» yamasa «tıshqanlar» bolıwı múmkin, biraq «tıshqanshalar» kóbirek qollanıladı<ref name="oxdic">{{Web deregi|url=https://www.lexico.com/en/definition/mouse|bet=Definition for Mouse|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191207113343/https://www.lexico.com/en/definition/mouse|arxivsáne=7 December 2019|sáne=2011|qaralǵan sáne=2011-07-06}}</ref>. Dáslepki jazba túrde kóplik sannıń qollanılıwı «tıshqanshalar» bolǵan; onlayn Oksford sózligi 1984-jılǵı qollanıwdı keltiredi, al erterek qollanıwlar arasında J. S. R. Likliderdiń 1968-jılǵı «Kompyuter kommunikaciya qurılması retinde» maqalası bar<ref>{{Web deregi|url=http://memex.org/licklider.pdf|bet=The Computer as a Communication Device|arxivurl=https://web.archive.org/web/20000815211839/http://memex.org/licklider.pdf|arxivsáne=2000-08-15|avtor=Licklider|at=J. C. R.|sáne=April 1968|jumıs=Science and Technology}}</ref>. == Tariyxı == === Turaqlı trekbollar === Trekbol, baylanıslı kórsetpe qurılması, 1946-jılı Ralf Bendjamin tárepinen [[Ekinshi jáhán urısı|Ekinshi jer júzlik urısınan]] keyingi dáwirdegi órtke qarsı basqarıw radiolokaciyalıq sızıw sistemasınıń bir bólegi retinde oylap tabıldı, ol Kompleksli displey sisteması (KDS) dep ataldı. Sol waqıtta Bendjamin Britaniya korollik áskeriy-teńiz flotı Ilimiy xızmetinde isleytuǵın edi. Bendjaminniń joybarı paydalanıwshı tárepinen djoystik járdeminde berilgen bir neshe dáslepki engiziw noqatlarına tiykarlanıp, maqsetli samolyottıń keleshektegi ornın esaplaw ushın analog kompyuterlerdi paydalandı. Bendjamin bunnan da ápiwayıraq kirgiziw qurılması kerek dep esapladı hám usı maqsette «aylanbalı shar» dep ataǵan nárseni oylap taptı<ref name="Copping_2013_Benjamin">{{Web deregi|url=https://www.telegraph.co.uk/technology/news/10174366/Briton-I-invented-the-computer-mouse-20-years-before-the-Americans.html|bet=Briton: 'I invented the computer mouse 20 years before the Americans'|avtor=Copping|at=Jasper|sáne=2013-07-11|baspaxana=[[Telegraph Media Group|The Telegraph]]|qaralǵan sáne=2013-07-18}}</ref><ref name="Hill_2005_Benjamin">{{Web deregi|url=http://ethw.org/Oral-History:Ralph_Benjamin|bet=RALPH BENJAMIN: An Interview Conducted by Peter C. J. Hill|sáne=2005-09-16|redaktor=Hill|baspaxana=IEEE History Center, The Institute of Electrical and Electronics Engineers, Inc.|qaralǵan sáne=2013-07-18}}</ref>. Basqa bir erte trekbol Tom Kranston hám Fred Longstaff penen birge islegen britaniyalı elektr injeneri Kenyon Teylor tárepinen qurıldı. Teylor 1952-jılı Kanada áskeriy teńiz flotınıń DATAR (Cifrlı avtomatlastırılǵan izertlew hám sheshiw) sisteması ústinde islegen dáslepki Ferranti Canada kompaniyasınıń bir bólimi edi<ref name="Vardalas_1994_DATAR">{{Cite journal|doi=10.1109/85.279228|title=From DATAR to the FP-6000: Technological change in a Canadian industrial context|date=1994|journal=IEEE Annals of the History of Computing|volume=16|issue=2|pages=20–30|url=https://ewh.ieee.org/reg/7/millennium/fp6000/fp6000_datar.html|issn=1058-6180}}</ref>. DATAR koncepciyası boyınsha Bendjaminniń displeyine uqsas edi. Trekbol qozǵalıstı anıqlaw ushın tórt diskti paydalandı, X hám Y baǵdarları ushın ekiden. Bir neshe rolikler mexanikalıq jaqtan tiykar boldı. Shar aylanǵanda, qabıllawshı diskler aylanıp, olardıń sırtqı shetindegi baylanıslar sımlar menen dáwirli baylanısqa kirip, shardıń hár bir qozǵalısı menen shıǵıs impulsların payda etti. Impulslardı sanaw arqalı shardıń fizikalıq qozǵalısın anıqlaw múmkin boldı. [[Kompyuter|Cifrlı kompyuter]] trassalardı esapladı hám alınǵan maǵlıwmatlardı impuls-kodlı modulyaciya radio signalları arqalı wazıypalıq topardaǵı basqa kemelerge jiberdi. Bul trekbol standart Kanada bes shtiftli bouling sharın paydalandı<ref>{{Citation |last=Ball |first=Norman R. |title=Ferranti-Packard: Pioneers in Canadian Electrical Manufacturing |date=1993 |url=https://books.google.com/books?id=CrzgS5SoMzcC&q=intitle:%22Pioneers+in+Canadian+Electrical+Manufacturing%22 |publisher=[[McGill-Queen's Press]] |isbn=978-0-7735-0983-2 |last2=Vardalas |first2=John N.}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.ieee.ca/millennium/fp6000/fp6000_datar.html|bet=FP-6000 -- From DATAR To The FP-6000|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190404053248/http://www.ieee.ca/millennium/fp6000/fp6000_datar.html|arxivsáne=2019-04-04|jumıs=ieee.ca|qaralǵan sáne=2021-06-28}}</ref>. === Engelbarttıń birinshi «tıshqanshası» === [[File:Firstmouseunderside.jpg|nobaý|Oylap tabıwshı Duglas Engelbart birinshi kompyuter tıshqanshasın uslap turıptı,<ref>{{Web deregi|url=http://cerncourier.com/cws/article/cern/28358/1/cernbooks2_12-00|bet=First mouse – CERN Courier|jumıs=cerncourier.com|qaralǵan sáne=2015-06-24}}</ref> jumıs betine tiyetuǵın dóńgeleklerdi kórsetpekte]] Stenford Izertlew Institutınıń (házirgi SRI International) Duglas Engelbartı Terri Bardini,<ref name="Hey">{{Cite book|title=The Computing Universe: A Journey through a Revolution|url=https://books.google.com/books?id=q4FIBQAAQBAJ&pg=PA162}}</ref><ref name="Atkinson">{{Cite book|title=Computer|url=https://archive.org/details/computer0000atki}}</ref> Pol Cheruzi, Govard Reyngold hám basqa bir qatar avtorlardıń járiyalanǵan kitaplarında kompyuter tıshqanshasınıń oylap tabıwshısı retinde tán alınǵan. Engelbart 2013-jıldıń iyul ayında qaytıs bolǵannan keyin de kóplegen nekrologlardıń atamalarında usılay tán alındı<ref name="Khazan">{{Cite news|title=Douglas Engelbart, computer visionary and inventor of the mouse, dies at 88|url=https://www.washingtonpost.com/business/douglas-engelbart-computer-visionary-and-inventor-of-the-mouse-dies-at-88/2013/07/03/1439b508-0264-11e2-9b24-ff730c7f6312_story.html|access-date=2017-01-18}}</ref><ref name="Markoff">{{Cite news|title=Computer Visionary Who Invented the Mouse|url=https://www.nytimes.com/2013/07/04/technology/douglas-c-engelbart-inventor-of-the-computer-mouse-dies-at-88.html|access-date=2017-01-18}}</ref><ref name="Arnold">{{Cite news|title=Douglas Engelbart, Computer Mouse Creator, Visionary, Dies at 88|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2013-07-03/douglas-engelbart-computer-mouse-creator-visionary-dies-at-88|access-date=2017-01-18}}</ref><ref name="Chappell">{{Cite news|title=Inventor Of Computer Mouse Dies; Doug Engelbart Was 88|url=https://www.npr.org/sections/thetwo-way/2013/07/03/198448726/inventor-of-computer-mouse-dies-doug-engelbart-was-88|access-date=2017-01-18}}</ref>. 1963-jılǵa kelip, Engelbart SRI-de óziniń izertlew laboratoriyasın, Awgmentaciya Izertlew Orayın (ARC) dúzgen edi. Onıń maqseti adam intellektin «kúsheytiw» ushın kompyuter texnologiyasınıń apparatlıq támiynatı menen programmalıq támiynatın rawajlandırıw edi. Sol jıldıń noyabr ayında, Nevada shtatınıń Rino qalasında kompyuter grafikası boyınsha konferenciyaǵa qatnasıp atırıp, Engelbart planimetrdiń tiykarǵı principlerin X- hám Y-koordinatalıq maǵlıwmatlardı kirgiziwge qalay beyimlew haqqında oylana basladı. 1963-jıldıń 14-noyabrinde ol dáslep «bug» dep ataǵan nárse haqqındaǵı pikirlerin óziniń jeke dápterine jazıp aldı. Bul «3 noqatlı» forma «túsiw noqatı hám 2 ortogonal dóńgelekke» iye bola alatuǵın edi. Ol «bug»tı paydalanıw «ańsat» hám «tábiyiyrek» bolatuǵının, hám stilustan ayırmashılıǵı, onı jibergende qozǵalmay turatuǵının jazdı, bul «klaviatura menen koordinaciyalaw ushın ádewir jaqsıraq» bolatuǵın edi. [[Fayl:Computer_mouse_prototype_bottom.jpg|solğa|nobaý|Engelbart tıshqanshası replikasınıń tómengi kórinisi]] 1964-jılı Bill Inglish ARCǵa qosıldı, ol jerde ol Engelbartqa birinshi tıshqansha prototipin jasawǵa járdem berdi<ref>{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/1137400/mouse40.html|bet=The computer mouse turns 40|avtor=Edwards|at=Benj|sáne=2008-12-09|jumıs=[[Macworld]]|qaralǵan sáne=2009-04-16}}</ref>. Olar bul qurılmanı tıshqansha dep atadı, sebebi dáslepki úlgilerdiń artqı bólimine quyrıqqa uqsaǵan sım bekitilgen edi, hám bul ádettegi tıshqanǵa uqsap ketetuǵın edi<ref>{{Web deregi|url=https://stason.org/TULARC/languages/english-usage/51-mouses-vs-mice-Usage-disputes-alt-usage-english.html|bet="Mouses" vs "mice"|jumıs=The Ultimate Learn And Resource Center|qaralǵan sáne=2017-07-09}}</ref> . Inglishtiń qol astındaǵı apparatlıq támiynat dizayneri Rodjer Beytstiń aytıwınsha, bul attı tańlawdıń jáne bir sebebi, sol waqıtta ekrandaǵı kursor da «CAT» (pıshıq) dep atalatuǵın edi. Joqarıda atap ótilgenindey, bul «tıshqansha» birinshi ret 1965-jıldıń iyul ayındaǵı esabatta jazba túrinde aytılǵan, onıń tiykarǵı avtorı Inglish edi. 1968-jıldıń 9-dekabrinde Engelbart «Barlıq demonstraciyalardıń anası» dep atalıp ketetuǵın waqıyada tıshqanshanı kópshilik aldında kórsetti. Engelbart bunıń ushın hesh qanday haqı almadı, sebebi onıń jumıs beriwshisi SRI patentke iye edi, al bul patenttiń múddeti tıshqansha jeke kompyuterlerde keń qollanılıwǵa shıqqanǵa shekem tamamlanıp qalǵan edi. Qalay bolǵanda da, tıshqanshanıń oylap tabılıwı Engelbarttıń adam intellektin kúsheytiw boyınsha ádewir úlken joybarınıń kishkene bir bólegi ǵana edi<ref>{{Citation |last=Engelbart |first=Douglas C. |title=Evolving Collective Intelligence |last2=Landau |last3=Clegg |author-link=Douglas C. Engelbart}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.smithsonianmag.com/video/smithsonian-channel/The-Demo-That-Changed-the-World.html|bet=The Demo That Changed the World|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121228005323/http://www.smithsonianmag.com/video/smithsonian-channel/The-Demo-That-Changed-the-World.html|arxivsáne=2012-12-28|baspaxana=Smithsonian Magazine|qaralǵan sáne=2013-01-03}}</ref>. [[Fayl:Mouse-patents-englebart-rid.png|oñğa|nobaý|Dáslepki tıshqansha patentleri. Shepten ońǵa qaray: Engelbarttıń qarama-qarsı jol dóńgelekleri, noyabr 1970, AQSH patenti 3,541,541. Rayderdiń shar hám dóńgelegi, sentyabr 1974, AQSH patenti 3,835,464. Opocenskiydiń prujinalı shar hám eki rolikleri, oktyabr 1976, AQSH patenti 3,987,685]] Engelbarttıń oN-Line System (NLS) ushın islep shıǵılǵan bir neshe basqa eksperimental kórsetkish qurılmaları deneniń hár túrli háreketlerinen paydalanǵan – mısalı, iyekke yamasa murınǵa bekitilgen bas ústine ornatılatuǵın qurılmalar – biraq aqıbetinde tıshqansha óziniń tezligi hám qolaylılıǵı sebepli jeńip shıqtı<ref>{{Citation |last=Engelbart |first=Douglas C. |title=Display-Selection Techniques for Text Manipulation |date=March 1967 |url=https://www.dougengelbart.org/content/view/145/000/ |pages=5–15 |access-date=2013-03-26 |publisher=IEEE Transactions on Human Factors in Electronics |author-link=Douglas C. Engelbart}}</ref>. Birinshi tıshqansha, úlken qurılma (súwrette kórsetilgen) bir-birine perpendikulyar jaylasqan eki potenciometrden hám olarǵa jalǵanǵan dóńgeleklerden turǵan: hár bir dóńgelektiń aylanıwı bir kósher boyınsha qozǵalısqa aylanǵan<ref>{{Web deregi|url=https://www.dougengelbart.org/content/view/145/000/|bet=Display-Selection Techniques for Text Manipulation – 1967 (AUGMENT, 133184) – Doug Engelbart Institute|avtor=Engelbart|at=Christina|jumıs=dougengelbart.org|qaralǵan sáne=2016-03-15}}</ref>. «Barlıq demonstraciyalardıń anası» waqtında, Engelbarttıń toparı ózleriniń ekinshi áwlad, 3 túymeli tıshqanshasın shama menen bir jıl dawamında qollanıp atırǵan edi. === Birinshi domalaq sharlı tıshqansha === [[Fayl:Telefunken_Rollkugel_RKS_100-86.jpg|solğa|nobaý|1968-jılǵı shar tiykarındaǵı Telefunken Rollkugelsteuerung RKS 100-86]] 1968-jıl 2-oktyabrde, Engelbarttıń prototipinen úsh jıl keyin, biraq onıń jámiyetlik demonstraciyasınan eki aydan aslam waqıt burın, Rollkugelsteuerung (nemisshe «Trekbol basqarıwı») dep atalǵan tıshqansha qurılması nemis kompaniyası AEG-Telefunken tárepinen SIG 100 vektor grafikalıq terminalı ushın qosımsha kirgiziw qurılması retinde satıw broshyurasında kórsetilgen. Bul qurılma olardıń TR 86 process kompyuteri hám TR 440 tiykarǵı freymi átirapındaǵı sistemanıń bir bólegi edi. Bunnan da erterek trekbol qurılmasına tiykarlanǵan bul tıshqansha qurılması kompaniya tárepinen 1966-jılı parallel hám ǵárezsiz jańalıq ashıw barısında islep shıǵılǵan edi. Atı aytıp turǵanınday hám Engelbarttıń tıshqanshasınan ayırmashılıǵı, Telefunken modeli álleqashan sharǵa (diametri 40 mm, salmaǵı 40 g) hám eki mexanikalıq 4-bitlı aylanbalı poziciya transdyuserlerine iye bolǵan, olar Grey kodına uqsas jaǵdaylar menen hár qanday baǵıtta ańsat qozǵalıwǵa múmkinshilik bergen. Bitler kem degende eki izbe-iz jaǵday dawamında turaqlı qalǵan, bul dirildewdi saplastırıw talapların jeńillestirgen. Bul retlestiriw maǵlıwmatlardıń TR 86 aldıńǵı process kompyuterine hám uzaǵıraq aralıqtaǵı shama menen 50 bodlı teleks sızıqları arqalı jetkerip beriliwi ushın tańlanǵan. Ulıwma biyikligi shama menen 7 sm (2.8 dyuym) bolǵan, salmaǵı 465 gramm (16.4 unciya) qurılma shama menen 12 sm (4.7 dyuym) diametrli yarım shar tárizli quyma termoplastik korpusta bolıp, bir oraylıq basıw túymesine iye edi. [[Fayl:Telefunken_Rollkugel_RKS_100-86_(bottom).jpg|oñğa|nobaý|Telefunken Rollkugel RKS 100-86 tıshqanshasınıń tómengi tárepi shardı kórsetedi]] Joqarıda atap ótilgenindey, bul qurılma burınǵı trekbol sıyaqlı qurılmaǵa (ol da Rollkugel dep atalǵan) tiykarlanǵan bolıp, ol radar ushıw basqarıw pultlerine ornatılǵan edi. Bul trekbol dáslep Telefunken Konstanz kompaniyasında Rayner Mallebreyn basshılıǵındaǵı komanda tárepinen Germaniyanıń Bundesanstalt für Flugsicherung (Federallıq hawa qatnasın basqarıw) ushın islep shıǵılǵan edi. Ol sáykes jumıs stanciyası sisteması SAP 300 hám SIG 3001 terminalınıń bir bólegi bolıp, olar 1963-jıldan baslap joybarlanǵan hám islep shıǵılǵan edi. TR 440 tiykarǵı freymi ushın rawajlanıw 1965-jılı baslandı. Bul TR 86 process kompyuter sistemasınıń hám onıń SIG 100-86 terminalınıń islep shıǵılıwına alıp keldi. Universitet klienti menen bolǵan sáwbetten ilhamlanıp, Mallebreyn 1966-jılı bar bolǵan Rollkugel trekbolın «kerisinshe aylandırıp», jıljımalı tıshqansha sıyaqlı qurılmaǵa aylandırıw ideyasın oylap taptı, solay etip klientlerge burınǵı trekbol qurılması ushın montaj tesiklerin tesiwge tuwra kelmeytuǵın edi. Qurılma 1968-jıldıń basında tayar boldı, hám jaqtılı qálemler hám trekbollar menen birge, sol jıldıń aqırınan baslap olardıń sisteması ushın qosımsha kirgiziw qurılması retinde kommerciyalıq túrde usınıldı. Barlıq klientler bul qurılmanı satıp alıwdı tańlamadı, sebebi ol tiykarǵı freym ushın 20 million DM-ge shekemgi kelisimge qosımsha hár bir danası ushın 1,500 DM qosımsha shıǵın alıp keletuǵın edi, olardıń tek 46 sisteması satılǵan yaki ijaraǵa berilgen. Olar Germaniyanıń 20-dan aslam universitetlerine, sonıń ishinde RWTH Aachen, Berlin texnikalıq universiteti, Shtutgart universiteti hám Konstanc universitetlerine ornatıldı. 1972-jılı Myunxendegi Leybnic Superkompyuter Orayına ornatılǵan bir neshe Rollkugel tıshqanshaları muzeyde jaqsı saqlanǵan, basqa eki danası Shtutgart universitetiniń muzeyinde saqlanǵan, eki danası Gamburgta, Aaxennen kelgeni AQSHtaǵı Kompyuter tariyxı muzeyinde, al jáne bir úlgisi jaqında Paderborndaǵı Xaync Niksdorf MuzeylerForumına (HNF) sawǵa etilgen. Anekdotlıq maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, Telefunkenniń bul qurılmanı patentlew háreketi Germaniya Patent byurosı tárepinen dóretiwshilik jetispewshiligi sebepli biykar etilgen. Hawa qatnasın basqarıw sisteması ushın Mallebreyn komandası álleqashan displey aldında ultraseslik perde tiykarındaǵı kórsetpe qurılması túrinde sensorlı ekranlardıń aldın ala úlgisin islep shıqqan edi. 1970-jılı olar ótkizgish qaplamalı shiyshe ekran tiykarında «Touchinput-Einrichtung» («sensorlı kirgiziw qurılması») dep atalǵan qurılmanı islep shıqtı. == Derekler == 3d1m2u0fqcs0us7fwtzkc0vd7azfp6n 125301 125300 2025-07-08T21:12:45Z Bekan88 11311 125301 wikitext text/x-wiki [[Fayl:3-Tasten-Maus_Microsoft.jpg|nobaý|Eń keń tarqalǵan qásiyetleri bar kompyuter tıshqanshası: eki túyme (shep hám oń) hám aylandırıw dóńgelegi (ol ishke qaray basılǵanda túyme retinde de isley aladı)]] [[Fayl:A_computer_mouse,_black_and_white,_retouched,_keyboard_visible_in_background.jpg|nobaý|Ádettegi sımsız kompyuter tıshqanshası]] '''Kompyuter tıshqanshası''' (sonday-aq '''tıshqansha''') — bul qolda uslap turatuǵın, betke salıstırmalı eki ólshemli qozǵalıstı anıqlaytuǵın kórsetiw quralı. Bul qozǵalıs ádette displeydegi kórsetkishtiń (kursor dep ataladı) qozǵalısına aylandırıladı, bul [[Kompyuter|kompyuterdiń]] [[Grafikalıq paydalanıwshı interfeysi|grafikalıq paydalanıwshı interfeysin]] tegis basqarıwǵa múmkinshilik beredi. Kompyuter sistemasın basqaratuǵın tıshqanshanıń birinshi ashıq kórsetiliwi 1968-jılı Dag Engelbart tárepinen «Barlıq demolardıń anası» dep atalǵan kórsetiliwniń bir bólegi retinde islengen<ref>{{Web deregi|url=https://history-computer.com/computer-mouse-complete-history/|bet=Computer Mouse: Complete History|sáne=4 January 2021}}</ref>. Dáslepki tıshqanshalar bette tuwrı qozǵalıstı qadaǵalaw ushın eki ayırım dóńgelekti paydalanǵan: birewi x-ólsheminde, ekinshisi Y-ólsheminde. Keyinirek, standart dizayn qozǵalıstı anıqlaw ushın bette aylanatuǵın shardı qollanıwǵa ótti, ol óz gezeginde ishki roliklerge jalǵanǵan edi. Házirgi waqıttaǵı tıshqanshalardıń kópshiligi qozǵalmaytuǵın bólekleri bar optikalıq qozǵalıs anıqlawdı paydalanadı. Dáslep barlıq tıshqanshalar kompyuterge kabel arqalı jalǵanǵan bolsa da, búgingi kúndegi tıshqanshalardıń kópshiligi sımsız, jalǵanǵan sistema menen qısqa aralıqtaǵı radio baylanısqa tiykarlanǵan. Kursordı jıljıtıwdan tısqarı, kompyuter tıshqanshaları displeydegi menyu elementin tańlaw sıyaqlı operaciyalardı orınlaw ushın bir yamasa bir neshe túymege iye. Tıshqanshalar kóbinese qosımsha basqarıw hám ólshemli kiritiwdi támiyinleytuǵın sensorlı betler hám aylandırıw dóńgelekleri sıyaqlı basqa da elementlerge iye. == Etimologiya == [[Fayl:Мышь_2.jpg|nobaý|Kompyuter tıshqanshası kemiriwshi haywanǵa uqsaslıǵı sebepli usılay atalǵan.]] Kompyuterde kórsetpe qurılmasına qatnası bar «tıshqansha» termininiń jazba túrde eń erte belgili qollanılıwı Bill Inglishtiń 1965-jıldıń iyul ayındaǵı «Kompyuter járdeminde displeydi basqarıw» atlı basılımında ushırasadı. Bul, itimal, onıń pishimi hám ólshemi tıshqanǵa uqsaslıǵınan kelip shıqqan, al sımı onıń quyrıǵına uqsaydı. Sımsız tıshqanshalardıń keń tarqalıwı bul uqsaslıqtı azayttı. Inglishtiń qol astında islegen apparatlıq támiynat dizayneri Rodjer Beytstiń aytıwınsha, bul termin jáne de ekrandaǵı kursor belgisiz sebeplerge baylanıslı «PÍSHÍQ» dep atalǵanı hám komanda tárepinen jańa stol ústi qurılmasın quwıp baratırǵanday kóringen sebepli payda bolǵan. Házirgi qollanıwda kishi kemiriwshi haywan ushın kóplik san bárqulla «tıshqanlar» boladı. Kópshilik sózliklerge muwapıq, kompyuter tıshqanshasınıń kóplik sanı «tıshqanshalar» yamasa «tıshqanlar» bolıwı múmkin, biraq «tıshqanshalar» kóbirek qollanıladı<ref name="oxdic">{{Web deregi|url=https://www.lexico.com/en/definition/mouse|bet=Definition for Mouse|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191207113343/https://www.lexico.com/en/definition/mouse|arxivsáne=7 December 2019|sáne=2011|qaralǵan sáne=2011-07-06}}</ref>. Dáslepki jazba túrde kóplik sannıń qollanılıwı «tıshqanshalar» bolǵan; onlayn Oksford sózligi 1984-jılǵı qollanıwdı keltiredi, al erterek qollanıwlar arasında J. S. R. Likliderdiń 1968-jılǵı «Kompyuter kommunikaciya qurılması retinde» maqalası bar<ref>{{Web deregi|url=http://memex.org/licklider.pdf|bet=The Computer as a Communication Device|arxivurl=https://web.archive.org/web/20000815211839/http://memex.org/licklider.pdf|arxivsáne=2000-08-15|avtor=Licklider|at=J. C. R.|sáne=April 1968|jumıs=Science and Technology}}</ref>. == Tariyxı == === Turaqlı trekbollar === Trekbol, baylanıslı kórsetpe qurılması, 1946-jılı Ralf Bendjamin tárepinen [[Ekinshi jáhán urısı|Ekinshi jer júzlik urısınan]] keyingi dáwirdegi órtke qarsı basqarıw radiolokaciyalıq sızıw sistemasınıń bir bólegi retinde oylap tabıldı, ol Kompleksli displey sisteması (KDS) dep ataldı. Sol waqıtta Bendjamin Britaniya korollik áskeriy-teńiz flotı Ilimiy xızmetinde isleytuǵın edi. Bendjaminniń joybarı paydalanıwshı tárepinen djoystik járdeminde berilgen bir neshe dáslepki engiziw noqatlarına tiykarlanıp, maqsetli samolyottıń keleshektegi ornın esaplaw ushın analog kompyuterlerdi paydalandı. Bendjamin bunnan da ápiwayıraq kirgiziw qurılması kerek dep esapladı hám usı maqsette «aylanbalı shar» dep ataǵan nárseni oylap taptı<ref name="Copping_2013_Benjamin">{{Web deregi|url=https://www.telegraph.co.uk/technology/news/10174366/Briton-I-invented-the-computer-mouse-20-years-before-the-Americans.html|bet=Briton: 'I invented the computer mouse 20 years before the Americans'|avtor=Copping|at=Jasper|sáne=2013-07-11|baspaxana=[[Telegraph Media Group|The Telegraph]]|qaralǵan sáne=2013-07-18}}</ref><ref name="Hill_2005_Benjamin">{{Web deregi|url=http://ethw.org/Oral-History:Ralph_Benjamin|bet=RALPH BENJAMIN: An Interview Conducted by Peter C. J. Hill|sáne=2005-09-16|redaktor=Hill|baspaxana=IEEE History Center, The Institute of Electrical and Electronics Engineers, Inc.|qaralǵan sáne=2013-07-18}}</ref>. Basqa bir erte trekbol Tom Kranston hám Fred Longstaff penen birge islegen britaniyalı elektr injeneri Kenyon Teylor tárepinen qurıldı. Teylor 1952-jılı Kanada áskeriy teńiz flotınıń DATAR (Cifrlı avtomatlastırılǵan izertlew hám sheshiw) sisteması ústinde islegen dáslepki Ferranti Canada kompaniyasınıń bir bólimi edi<ref name="Vardalas_1994_DATAR">{{Cite journal|doi=10.1109/85.279228|title=From DATAR to the FP-6000: Technological change in a Canadian industrial context|date=1994|journal=IEEE Annals of the History of Computing|volume=16|issue=2|pages=20–30|url=https://ewh.ieee.org/reg/7/millennium/fp6000/fp6000_datar.html|issn=1058-6180}}</ref>. DATAR koncepciyası boyınsha Bendjaminniń displeyine uqsas edi. Trekbol qozǵalıstı anıqlaw ushın tórt diskti paydalandı, X hám Y baǵdarları ushın ekiden. Bir neshe rolikler mexanikalıq jaqtan tiykar boldı. Shar aylanǵanda, qabıllawshı diskler aylanıp, olardıń sırtqı shetindegi baylanıslar sımlar menen dáwirli baylanısqa kirip, shardıń hár bir qozǵalısı menen shıǵıs impulsların payda etti. Impulslardı sanaw arqalı shardıń fizikalıq qozǵalısın anıqlaw múmkin boldı. [[Kompyuter|Cifrlı kompyuter]] trassalardı esapladı hám alınǵan maǵlıwmatlardı impuls-kodlı modulyaciya radio signalları arqalı wazıypalıq topardaǵı basqa kemelerge jiberdi. Bul trekbol standart Kanada bes shtiftli bouling sharın paydalandı<ref>{{Citation |last=Ball |first=Norman R. |title=Ferranti-Packard: Pioneers in Canadian Electrical Manufacturing |date=1993 |url=https://books.google.com/books?id=CrzgS5SoMzcC&q=intitle:%22Pioneers+in+Canadian+Electrical+Manufacturing%22 |publisher=[[McGill-Queen's Press]] |isbn=978-0-7735-0983-2 |last2=Vardalas |first2=John N.}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.ieee.ca/millennium/fp6000/fp6000_datar.html|bet=FP-6000 -- From DATAR To The FP-6000|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190404053248/http://www.ieee.ca/millennium/fp6000/fp6000_datar.html|arxivsáne=2019-04-04|jumıs=ieee.ca|qaralǵan sáne=2021-06-28}}</ref>. === Engelbarttıń birinshi «tıshqanshası» === [[File:Firstmouseunderside.jpg|nobaý|Oylap tabıwshı Duglas Engelbart birinshi kompyuter tıshqanshasın uslap turıptı,<ref>{{Web deregi|url=http://cerncourier.com/cws/article/cern/28358/1/cernbooks2_12-00|bet=First mouse – CERN Courier|jumıs=cerncourier.com|qaralǵan sáne=2015-06-24}}</ref> jumıs betine tiyetuǵın dóńgeleklerdi kórsetpekte]] Stenford Izertlew Institutınıń (házirgi SRI International) Duglas Engelbartı Terri Bardini,<ref name="Hey">{{Cite book|title=The Computing Universe: A Journey through a Revolution|url=https://books.google.com/books?id=q4FIBQAAQBAJ&pg=PA162}}</ref><ref name="Atkinson">{{Cite book|title=Computer|url=https://archive.org/details/computer0000atki}}</ref> Pol Cheruzi, Govard Reyngold hám basqa bir qatar avtorlardıń járiyalanǵan kitaplarında kompyuter tıshqanshasınıń oylap tabıwshısı retinde tán alınǵan. Engelbart 2013-jıldıń iyul ayında qaytıs bolǵannan keyin de kóplegen nekrologlardıń atamalarında usılay tán alındı<ref name="Khazan">{{Cite news|title=Douglas Engelbart, computer visionary and inventor of the mouse, dies at 88|url=https://www.washingtonpost.com/business/douglas-engelbart-computer-visionary-and-inventor-of-the-mouse-dies-at-88/2013/07/03/1439b508-0264-11e2-9b24-ff730c7f6312_story.html|access-date=2017-01-18}}</ref><ref name="Markoff">{{Cite news|title=Computer Visionary Who Invented the Mouse|url=https://www.nytimes.com/2013/07/04/technology/douglas-c-engelbart-inventor-of-the-computer-mouse-dies-at-88.html|access-date=2017-01-18}}</ref><ref name="Arnold">{{Cite news|title=Douglas Engelbart, Computer Mouse Creator, Visionary, Dies at 88|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2013-07-03/douglas-engelbart-computer-mouse-creator-visionary-dies-at-88|access-date=2017-01-18}}</ref><ref name="Chappell">{{Cite news|title=Inventor Of Computer Mouse Dies; Doug Engelbart Was 88|url=https://www.npr.org/sections/thetwo-way/2013/07/03/198448726/inventor-of-computer-mouse-dies-doug-engelbart-was-88|access-date=2017-01-18}}</ref>. 1963-jılǵa kelip, Engelbart SRI-de óziniń izertlew laboratoriyasın, Awgmentaciya Izertlew Orayın (ARC) dúzgen edi. Onıń maqseti adam intellektin «kúsheytiw» ushın kompyuter texnologiyasınıń apparatlıq támiynatı menen programmalıq támiynatın rawajlandırıw edi. Sol jıldıń noyabr ayında, Nevada shtatınıń Rino qalasında kompyuter grafikası boyınsha konferenciyaǵa qatnasıp atırıp, Engelbart planimetrdiń tiykarǵı principlerin X- hám Y-koordinatalıq maǵlıwmatlardı kirgiziwge qalay beyimlew haqqında oylana basladı. 1963-jıldıń 14-noyabrinde ol dáslep «bug» dep ataǵan nárse haqqındaǵı pikirlerin óziniń jeke dápterine jazıp aldı. Bul «3 noqatlı» forma «túsiw noqatı hám 2 ortogonal dóńgelekke» iye bola alatuǵın edi. Ol «bug»tı paydalanıw «ańsat» hám «tábiyiyrek» bolatuǵının, hám stilustan ayırmashılıǵı, onı jibergende qozǵalmay turatuǵının jazdı, bul «klaviatura menen koordinaciyalaw ushın ádewir jaqsıraq» bolatuǵın edi. [[Fayl:Computer_mouse_prototype_bottom.jpg|solğa|nobaý|Engelbart tıshqanshası replikasınıń tómengi kórinisi]] 1964-jılı Bill Inglish ARCǵa qosıldı, ol jerde ol Engelbartqa birinshi tıshqansha prototipin jasawǵa járdem berdi<ref>{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/1137400/mouse40.html|bet=The computer mouse turns 40|avtor=Edwards|at=Benj|sáne=2008-12-09|jumıs=[[Macworld]]|qaralǵan sáne=2009-04-16}}</ref>. Olar bul qurılmanı tıshqansha dep atadı, sebebi dáslepki úlgilerdiń artqı bólimine quyrıqqa uqsaǵan sım bekitilgen edi, hám bul ádettegi tıshqanǵa uqsap ketetuǵın edi<ref>{{Web deregi|url=https://stason.org/TULARC/languages/english-usage/51-mouses-vs-mice-Usage-disputes-alt-usage-english.html|bet="Mouses" vs "mice"|jumıs=The Ultimate Learn And Resource Center|qaralǵan sáne=2017-07-09}}</ref> . Inglishtiń qol astındaǵı apparatlıq támiynat dizayneri Rodjer Beytstiń aytıwınsha, bul attı tańlawdıń jáne bir sebebi, sol waqıtta ekrandaǵı kursor da «CAT» (pıshıq) dep atalatuǵın edi. Joqarıda atap ótilgenindey, bul «tıshqansha» birinshi ret 1965-jıldıń iyul ayındaǵı esabatta jazba túrinde aytılǵan, onıń tiykarǵı avtorı Inglish edi. 1968-jıldıń 9-dekabrinde Engelbart «Barlıq demonstraciyalardıń anası» dep atalıp ketetuǵın waqıyada tıshqanshanı kópshilik aldında kórsetti. Engelbart bunıń ushın hesh qanday haqı almadı, sebebi onıń jumıs beriwshisi SRI patentke iye edi, al bul patenttiń múddeti tıshqansha jeke kompyuterlerde keń qollanılıwǵa shıqqanǵa shekem tamamlanıp qalǵan edi. Qalay bolǵanda da, tıshqanshanıń oylap tabılıwı Engelbarttıń adam intellektin kúsheytiw boyınsha ádewir úlken joybarınıń kishkene bir bólegi ǵana edi<ref>{{Citation |last=Engelbart |first=Douglas C. |title=Evolving Collective Intelligence |last2=Landau |last3=Clegg |author-link=Douglas C. Engelbart}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.smithsonianmag.com/video/smithsonian-channel/The-Demo-That-Changed-the-World.html|bet=The Demo That Changed the World|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121228005323/http://www.smithsonianmag.com/video/smithsonian-channel/The-Demo-That-Changed-the-World.html|arxivsáne=2012-12-28|baspaxana=Smithsonian Magazine|qaralǵan sáne=2013-01-03}}</ref>. [[Fayl:Mouse-patents-englebart-rid.png|oñğa|nobaý|Dáslepki tıshqansha patentleri. Shepten ońǵa qaray: Engelbarttıń qarama-qarsı jol dóńgelekleri, noyabr 1970, AQSH patenti 3,541,541. Rayderdiń shar hám dóńgelegi, sentyabr 1974, AQSH patenti 3,835,464. Opocenskiydiń prujinalı shar hám eki rolikleri, oktyabr 1976, AQSH patenti 3,987,685]] Engelbarttıń oN-Line System (NLS) ushın islep shıǵılǵan bir neshe basqa eksperimental kórsetkish qurılmaları deneniń hár túrli háreketlerinen paydalanǵan – mısalı, iyekke yamasa murınǵa bekitilgen bas ústine ornatılatuǵın qurılmalar – biraq aqıbetinde tıshqansha óziniń tezligi hám qolaylılıǵı sebepli jeńip shıqtı<ref>{{Citation |last=Engelbart |first=Douglas C. |title=Display-Selection Techniques for Text Manipulation |date=March 1967 |url=https://www.dougengelbart.org/content/view/145/000/ |pages=5–15 |access-date=2013-03-26 |publisher=IEEE Transactions on Human Factors in Electronics |author-link=Douglas C. Engelbart}}</ref>. Birinshi tıshqansha, úlken qurılma (súwrette kórsetilgen) bir-birine perpendikulyar jaylasqan eki potenciometrden hám olarǵa jalǵanǵan dóńgeleklerden turǵan: hár bir dóńgelektiń aylanıwı bir kósher boyınsha qozǵalısqa aylanǵan<ref>{{Web deregi|url=https://www.dougengelbart.org/content/view/145/000/|bet=Display-Selection Techniques for Text Manipulation – 1967 (AUGMENT, 133184) – Doug Engelbart Institute|avtor=Engelbart|at=Christina|jumıs=dougengelbart.org|qaralǵan sáne=2016-03-15}}</ref>. «Barlıq demonstraciyalardıń anası» waqtında, Engelbarttıń toparı ózleriniń ekinshi áwlad, 3 túymeli tıshqanshasın shama menen bir jıl dawamında qollanıp atırǵan edi. === Birinshi domalaq sharlı tıshqansha === [[Fayl:Telefunken_Rollkugel_RKS_100-86.jpg|solğa|nobaý|1968-jılǵı shar tiykarındaǵı Telefunken Rollkugelsteuerung RKS 100-86]] 1968-jıl 2-oktyabrde, Engelbarttıń prototipinen úsh jıl keyin, biraq onıń jámiyetlik demonstraciyasınan eki aydan aslam waqıt burın, Rollkugelsteuerung (nemisshe «Trekbol basqarıwı») dep atalǵan tıshqansha qurılması nemis kompaniyası AEG-Telefunken tárepinen SIG 100 vektor grafikalıq terminalı ushın qosımsha kirgiziw qurılması retinde satıw broshyurasında kórsetilgen. Bul qurılma olardıń TR 86 process kompyuteri hám TR 440 tiykarǵı freymi átirapındaǵı sistemanıń bir bólegi edi. Bunnan da erterek trekbol qurılmasına tiykarlanǵan bul tıshqansha qurılması kompaniya tárepinen 1966-jılı parallel hám ǵárezsiz jańalıq ashıw barısında islep shıǵılǵan edi. Atı aytıp turǵanınday hám Engelbarttıń tıshqanshasınan ayırmashılıǵı, Telefunken modeli álleqashan sharǵa (diametri 40 mm, salmaǵı 40 g) hám eki mexanikalıq 4-bitlı aylanbalı poziciya transdyuserlerine iye bolǵan, olar Grey kodına uqsas jaǵdaylar menen hár qanday baǵıtta ańsat qozǵalıwǵa múmkinshilik bergen. Bitler kem degende eki izbe-iz jaǵday dawamında turaqlı qalǵan, bul dirildewdi saplastırıw talapların jeńillestirgen. Bul retlestiriw maǵlıwmatlardıń TR 86 aldıńǵı process kompyuterine hám uzaǵıraq aralıqtaǵı shama menen 50 bodlı teleks sızıqları arqalı jetkerip beriliwi ushın tańlanǵan. Ulıwma biyikligi shama menen 7 sm (2.8 dyuym) bolǵan, salmaǵı 465 gramm (16.4 unciya) qurılma shama menen 12 sm (4.7 dyuym) diametrli yarım shar tárizli quyma termoplastik korpusta bolıp, bir oraylıq basıw túymesine iye edi. [[Fayl:Telefunken_Rollkugel_RKS_100-86_(bottom).jpg|oñğa|nobaý|Telefunken Rollkugel RKS 100-86 tıshqanshasınıń tómengi tárepi shardı kórsetedi]] Joqarıda atap ótilgenindey, bul qurılma burınǵı trekbol sıyaqlı qurılmaǵa (ol da Rollkugel dep atalǵan) tiykarlanǵan bolıp, ol radar ushıw basqarıw pultlerine ornatılǵan edi. Bul trekbol dáslep Telefunken Konstanz kompaniyasında Rayner Mallebreyn basshılıǵındaǵı komanda tárepinen Germaniyanıń Bundesanstalt für Flugsicherung (Federallıq hawa qatnasın basqarıw) ushın islep shıǵılǵan edi. Ol sáykes jumıs stanciyası sisteması SAP 300 hám SIG 3001 terminalınıń bir bólegi bolıp, olar 1963-jıldan baslap joybarlanǵan hám islep shıǵılǵan edi. TR 440 tiykarǵı freymi ushın rawajlanıw 1965-jılı baslandı. Bul TR 86 process kompyuter sistemasınıń hám onıń SIG 100-86 terminalınıń islep shıǵılıwına alıp keldi. Universitet klienti menen bolǵan sáwbetten ilhamlanıp, Mallebreyn 1966-jılı bar bolǵan Rollkugel trekbolın «kerisinshe aylandırıp», jıljımalı tıshqansha sıyaqlı qurılmaǵa aylandırıw ideyasın oylap taptı, solay etip klientlerge burınǵı trekbol qurılması ushın montaj tesiklerin tesiwge tuwra kelmeytuǵın edi. Qurılma 1968-jıldıń basında tayar boldı, hám jaqtılı qálemler hám trekbollar menen birge, sol jıldıń aqırınan baslap olardıń sisteması ushın qosımsha kirgiziw qurılması retinde kommerciyalıq túrde usınıldı. Barlıq klientler bul qurılmanı satıp alıwdı tańlamadı, sebebi ol tiykarǵı freym ushın 20 million DM-ge shekemgi kelisimge qosımsha hár bir danası ushın 1,500 DM qosımsha shıǵın alıp keletuǵın edi, olardıń tek 46 sisteması satılǵan yaki ijaraǵa berilgen. Olar Germaniyanıń 20-dan aslam universitetlerine, sonıń ishinde RWTH Aachen, Berlin texnikalıq universiteti, Shtutgart universiteti hám Konstanc universitetlerine ornatıldı. 1972-jılı Myunxendegi Leybnic Superkompyuter Orayına ornatılǵan bir neshe Rollkugel tıshqanshaları muzeyde jaqsı saqlanǵan, basqa eki danası Shtutgart universitetiniń muzeyinde saqlanǵan, eki danası Gamburgta, Aaxennen kelgeni AQSHtaǵı Kompyuter tariyxı muzeyinde, al jáne bir úlgisi jaqında Paderborndaǵı Xaync Niksdorf MuzeylerForumına (HNF) sawǵa etilgen. Anekdotlıq maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, Telefunkenniń bul qurılmanı patentlew háreketi Germaniya Patent byurosı tárepinen dóretiwshilik jetispewshiligi sebepli biykar etilgen. Hawa qatnasın basqarıw sisteması ushın Mallebreyn komandası álleqashan displey aldında ultraseslik perde tiykarındaǵı kórsetpe qurılması túrinde sensorlı ekranlardıń aldın ala úlgisin islep shıqqan edi. 1970-jılı olar ótkizgish qaplamalı shiyshe ekran tiykarında «Touchinput-Einrichtung» («sensorlı kirgiziw qurılması») dep atalǵan qurılmanı islep shıqtı. == Derekler == {{Derekler}} [[Kategoriya:Programmalıq injiniring]] __BÖLİDİMÖNDEMEW__ l4snepnjbum6pvnhcdr4rro8m3qmob5 125302 125301 2025-07-08T21:14:25Z Bekan88 11311 125302 wikitext text/x-wiki [[Fayl:3-Tasten-Maus_Microsoft.jpg|nobaý|Eń keń tarqalǵan qásiyetleri bar kompyuter tıshqanshası: eki túyme (shep hám oń) hám aylandırıw dóńgelegi (ol ishke qaray basılǵanda túyme retinde de isley aladı)]] [[Fayl:A_computer_mouse,_black_and_white,_retouched,_keyboard_visible_in_background.jpg|nobaý|Ádettegi sımsız kompyuter tıshqanshası]] '''Kompyuter tıshqanshası''' (sonday-aq '''tıshqan''' yamasa '''tıshqansha''') — bul qolda uslap turatuǵın, betke salıstırmalı eki ólshemli qozǵalıstı anıqlaytuǵın kórsetiw quralı. Bul qozǵalıs ádette displeydegi kórsetkishtiń (kursor dep ataladı) qozǵalısına aylandırıladı, bul [[Kompyuter|kompyuterdiń]] [[Grafikalıq paydalanıwshı interfeysi|grafikalıq paydalanıwshı interfeysin]] tegis basqarıwǵa múmkinshilik beredi. Kompyuter sistemasın basqaratuǵın tıshqanshanıń birinshi ashıq kórsetiliwi 1968-jılı Dag Engelbart tárepinen «Barlıq demolardıń anası» dep atalǵan kórsetiliwniń bir bólegi retinde islengen<ref>{{Web deregi|url=https://history-computer.com/computer-mouse-complete-history/|bet=Computer Mouse: Complete History|sáne=4 January 2021}}</ref>. Dáslepki tıshqanshalar bette tuwrı qozǵalıstı qadaǵalaw ushın eki ayırım dóńgelekti paydalanǵan: birewi x-ólsheminde, ekinshisi Y-ólsheminde. Keyinirek, standart dizayn qozǵalıstı anıqlaw ushın bette aylanatuǵın shardı qollanıwǵa ótti, ol óz gezeginde ishki roliklerge jalǵanǵan edi. Házirgi waqıttaǵı tıshqanshalardıń kópshiligi qozǵalmaytuǵın bólekleri bar optikalıq qozǵalıs anıqlawdı paydalanadı. Dáslep barlıq tıshqanshalar kompyuterge kabel arqalı jalǵanǵan bolsa da, búgingi kúndegi tıshqanshalardıń kópshiligi sımsız, jalǵanǵan sistema menen qısqa aralıqtaǵı radio baylanısqa tiykarlanǵan. Kursordı jıljıtıwdan tısqarı, kompyuter tıshqanshaları displeydegi menyu elementin tańlaw sıyaqlı operaciyalardı orınlaw ushın bir yamasa bir neshe túymege iye. Tıshqanshalar kóbinese qosımsha basqarıw hám ólshemli kiritiwdi támiyinleytuǵın sensorlı betler hám aylandırıw dóńgelekleri sıyaqlı basqa da elementlerge iye. == Etimologiya == [[Fayl:Мышь_2.jpg|nobaý|Kompyuter tıshqanshası kemiriwshi haywanǵa uqsaslıǵı sebepli usılay atalǵan.]] Kompyuterde kórsetpe qurılmasına qatnası bar «tıshqansha» termininiń jazba túrde eń erte belgili qollanılıwı Bill Inglishtiń 1965-jıldıń iyul ayındaǵı «Kompyuter járdeminde displeydi basqarıw» atlı basılımında ushırasadı. Bul, itimal, onıń pishimi hám ólshemi tıshqanǵa uqsaslıǵınan kelip shıqqan, al sımı onıń quyrıǵına uqsaydı. Sımsız tıshqanshalardıń keń tarqalıwı bul uqsaslıqtı azayttı. Inglishtiń qol astında islegen apparatlıq támiynat dizayneri Rodjer Beytstiń aytıwınsha, bul termin jáne de ekrandaǵı kursor belgisiz sebeplerge baylanıslı «PÍSHÍQ» dep atalǵanı hám komanda tárepinen jańa stol ústi qurılmasın quwıp baratırǵanday kóringen sebepli payda bolǵan. Házirgi qollanıwda kishi kemiriwshi haywan ushın kóplik san bárqulla «tıshqanlar» boladı. Kópshilik sózliklerge muwapıq, kompyuter tıshqanshasınıń kóplik sanı «tıshqanshalar» yamasa «tıshqanlar» bolıwı múmkin, biraq «tıshqanshalar» kóbirek qollanıladı<ref name="oxdic">{{Web deregi|url=https://www.lexico.com/en/definition/mouse|bet=Definition for Mouse|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191207113343/https://www.lexico.com/en/definition/mouse|arxivsáne=7 December 2019|sáne=2011|qaralǵan sáne=2011-07-06}}</ref>. Dáslepki jazba túrde kóplik sannıń qollanılıwı «tıshqanshalar» bolǵan; onlayn Oksford sózligi 1984-jılǵı qollanıwdı keltiredi, al erterek qollanıwlar arasında J. S. R. Likliderdiń 1968-jılǵı «Kompyuter kommunikaciya qurılması retinde» maqalası bar<ref>{{Web deregi|url=http://memex.org/licklider.pdf|bet=The Computer as a Communication Device|arxivurl=https://web.archive.org/web/20000815211839/http://memex.org/licklider.pdf|arxivsáne=2000-08-15|avtor=Licklider|at=J. C. R.|sáne=April 1968|jumıs=Science and Technology}}</ref>. == Tariyxı == === Turaqlı trekbollar === Trekbol, baylanıslı kórsetpe qurılması, 1946-jılı Ralf Bendjamin tárepinen [[Ekinshi jáhán urısı|Ekinshi jer júzlik urısınan]] keyingi dáwirdegi órtke qarsı basqarıw radiolokaciyalıq sızıw sistemasınıń bir bólegi retinde oylap tabıldı, ol Kompleksli displey sisteması (KDS) dep ataldı. Sol waqıtta Bendjamin Britaniya korollik áskeriy-teńiz flotı Ilimiy xızmetinde isleytuǵın edi. Bendjaminniń joybarı paydalanıwshı tárepinen djoystik járdeminde berilgen bir neshe dáslepki engiziw noqatlarına tiykarlanıp, maqsetli samolyottıń keleshektegi ornın esaplaw ushın analog kompyuterlerdi paydalandı. Bendjamin bunnan da ápiwayıraq kirgiziw qurılması kerek dep esapladı hám usı maqsette «aylanbalı shar» dep ataǵan nárseni oylap taptı<ref name="Copping_2013_Benjamin">{{Web deregi|url=https://www.telegraph.co.uk/technology/news/10174366/Briton-I-invented-the-computer-mouse-20-years-before-the-Americans.html|bet=Briton: 'I invented the computer mouse 20 years before the Americans'|avtor=Copping|at=Jasper|sáne=2013-07-11|baspaxana=[[Telegraph Media Group|The Telegraph]]|qaralǵan sáne=2013-07-18}}</ref><ref name="Hill_2005_Benjamin">{{Web deregi|url=http://ethw.org/Oral-History:Ralph_Benjamin|bet=RALPH BENJAMIN: An Interview Conducted by Peter C. J. Hill|sáne=2005-09-16|redaktor=Hill|baspaxana=IEEE History Center, The Institute of Electrical and Electronics Engineers, Inc.|qaralǵan sáne=2013-07-18}}</ref>. Basqa bir erte trekbol Tom Kranston hám Fred Longstaff penen birge islegen britaniyalı elektr injeneri Kenyon Teylor tárepinen qurıldı. Teylor 1952-jılı Kanada áskeriy teńiz flotınıń DATAR (Cifrlı avtomatlastırılǵan izertlew hám sheshiw) sisteması ústinde islegen dáslepki Ferranti Canada kompaniyasınıń bir bólimi edi<ref name="Vardalas_1994_DATAR">{{Cite journal|doi=10.1109/85.279228|title=From DATAR to the FP-6000: Technological change in a Canadian industrial context|date=1994|journal=IEEE Annals of the History of Computing|volume=16|issue=2|pages=20–30|url=https://ewh.ieee.org/reg/7/millennium/fp6000/fp6000_datar.html|issn=1058-6180}}</ref>. DATAR koncepciyası boyınsha Bendjaminniń displeyine uqsas edi. Trekbol qozǵalıstı anıqlaw ushın tórt diskti paydalandı, X hám Y baǵdarları ushın ekiden. Bir neshe rolikler mexanikalıq jaqtan tiykar boldı. Shar aylanǵanda, qabıllawshı diskler aylanıp, olardıń sırtqı shetindegi baylanıslar sımlar menen dáwirli baylanısqa kirip, shardıń hár bir qozǵalısı menen shıǵıs impulsların payda etti. Impulslardı sanaw arqalı shardıń fizikalıq qozǵalısın anıqlaw múmkin boldı. [[Kompyuter|Cifrlı kompyuter]] trassalardı esapladı hám alınǵan maǵlıwmatlardı impuls-kodlı modulyaciya radio signalları arqalı wazıypalıq topardaǵı basqa kemelerge jiberdi. Bul trekbol standart Kanada bes shtiftli bouling sharın paydalandı<ref>{{Citation |last=Ball |first=Norman R. |title=Ferranti-Packard: Pioneers in Canadian Electrical Manufacturing |date=1993 |url=https://books.google.com/books?id=CrzgS5SoMzcC&q=intitle:%22Pioneers+in+Canadian+Electrical+Manufacturing%22 |publisher=[[McGill-Queen's Press]] |isbn=978-0-7735-0983-2 |last2=Vardalas |first2=John N.}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.ieee.ca/millennium/fp6000/fp6000_datar.html|bet=FP-6000 -- From DATAR To The FP-6000|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190404053248/http://www.ieee.ca/millennium/fp6000/fp6000_datar.html|arxivsáne=2019-04-04|jumıs=ieee.ca|qaralǵan sáne=2021-06-28}}</ref>. === Engelbarttıń birinshi «tıshqanshası» === [[File:Firstmouseunderside.jpg|nobaý|Oylap tabıwshı Duglas Engelbart birinshi kompyuter tıshqanshasın uslap turıptı,<ref>{{Web deregi|url=http://cerncourier.com/cws/article/cern/28358/1/cernbooks2_12-00|bet=First mouse – CERN Courier|jumıs=cerncourier.com|qaralǵan sáne=2015-06-24}}</ref> jumıs betine tiyetuǵın dóńgeleklerdi kórsetpekte]] Stenford Izertlew Institutınıń (házirgi SRI International) Duglas Engelbartı Terri Bardini,<ref name="Hey">{{Cite book|title=The Computing Universe: A Journey through a Revolution|url=https://books.google.com/books?id=q4FIBQAAQBAJ&pg=PA162}}</ref><ref name="Atkinson">{{Cite book|title=Computer|url=https://archive.org/details/computer0000atki}}</ref> Pol Cheruzi, Govard Reyngold hám basqa bir qatar avtorlardıń járiyalanǵan kitaplarında kompyuter tıshqanshasınıń oylap tabıwshısı retinde tán alınǵan. Engelbart 2013-jıldıń iyul ayında qaytıs bolǵannan keyin de kóplegen nekrologlardıń atamalarında usılay tán alındı<ref name="Khazan">{{Cite news|title=Douglas Engelbart, computer visionary and inventor of the mouse, dies at 88|url=https://www.washingtonpost.com/business/douglas-engelbart-computer-visionary-and-inventor-of-the-mouse-dies-at-88/2013/07/03/1439b508-0264-11e2-9b24-ff730c7f6312_story.html|access-date=2017-01-18}}</ref><ref name="Markoff">{{Cite news|title=Computer Visionary Who Invented the Mouse|url=https://www.nytimes.com/2013/07/04/technology/douglas-c-engelbart-inventor-of-the-computer-mouse-dies-at-88.html|access-date=2017-01-18}}</ref><ref name="Arnold">{{Cite news|title=Douglas Engelbart, Computer Mouse Creator, Visionary, Dies at 88|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2013-07-03/douglas-engelbart-computer-mouse-creator-visionary-dies-at-88|access-date=2017-01-18}}</ref><ref name="Chappell">{{Cite news|title=Inventor Of Computer Mouse Dies; Doug Engelbart Was 88|url=https://www.npr.org/sections/thetwo-way/2013/07/03/198448726/inventor-of-computer-mouse-dies-doug-engelbart-was-88|access-date=2017-01-18}}</ref>. 1963-jılǵa kelip, Engelbart SRI-de óziniń izertlew laboratoriyasın, Awgmentaciya Izertlew Orayın (ARC) dúzgen edi. Onıń maqseti adam intellektin «kúsheytiw» ushın kompyuter texnologiyasınıń apparatlıq támiynatı menen programmalıq támiynatın rawajlandırıw edi. Sol jıldıń noyabr ayında, Nevada shtatınıń Rino qalasında kompyuter grafikası boyınsha konferenciyaǵa qatnasıp atırıp, Engelbart planimetrdiń tiykarǵı principlerin X- hám Y-koordinatalıq maǵlıwmatlardı kirgiziwge qalay beyimlew haqqında oylana basladı. 1963-jıldıń 14-noyabrinde ol dáslep «bug» dep ataǵan nárse haqqındaǵı pikirlerin óziniń jeke dápterine jazıp aldı. Bul «3 noqatlı» forma «túsiw noqatı hám 2 ortogonal dóńgelekke» iye bola alatuǵın edi. Ol «bug»tı paydalanıw «ańsat» hám «tábiyiyrek» bolatuǵının, hám stilustan ayırmashılıǵı, onı jibergende qozǵalmay turatuǵının jazdı, bul «klaviatura menen koordinaciyalaw ushın ádewir jaqsıraq» bolatuǵın edi. [[Fayl:Computer_mouse_prototype_bottom.jpg|solğa|nobaý|Engelbart tıshqanshası replikasınıń tómengi kórinisi]] 1964-jılı Bill Inglish ARCǵa qosıldı, ol jerde ol Engelbartqa birinshi tıshqansha prototipin jasawǵa járdem berdi<ref>{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/1137400/mouse40.html|bet=The computer mouse turns 40|avtor=Edwards|at=Benj|sáne=2008-12-09|jumıs=[[Macworld]]|qaralǵan sáne=2009-04-16}}</ref>. Olar bul qurılmanı tıshqansha dep atadı, sebebi dáslepki úlgilerdiń artqı bólimine quyrıqqa uqsaǵan sım bekitilgen edi, hám bul ádettegi tıshqanǵa uqsap ketetuǵın edi<ref>{{Web deregi|url=https://stason.org/TULARC/languages/english-usage/51-mouses-vs-mice-Usage-disputes-alt-usage-english.html|bet="Mouses" vs "mice"|jumıs=The Ultimate Learn And Resource Center|qaralǵan sáne=2017-07-09}}</ref> . Inglishtiń qol astındaǵı apparatlıq támiynat dizayneri Rodjer Beytstiń aytıwınsha, bul attı tańlawdıń jáne bir sebebi, sol waqıtta ekrandaǵı kursor da «CAT» (pıshıq) dep atalatuǵın edi. Joqarıda atap ótilgenindey, bul «tıshqansha» birinshi ret 1965-jıldıń iyul ayındaǵı esabatta jazba túrinde aytılǵan, onıń tiykarǵı avtorı Inglish edi. 1968-jıldıń 9-dekabrinde Engelbart «Barlıq demonstraciyalardıń anası» dep atalıp ketetuǵın waqıyada tıshqanshanı kópshilik aldında kórsetti. Engelbart bunıń ushın hesh qanday haqı almadı, sebebi onıń jumıs beriwshisi SRI patentke iye edi, al bul patenttiń múddeti tıshqansha jeke kompyuterlerde keń qollanılıwǵa shıqqanǵa shekem tamamlanıp qalǵan edi. Qalay bolǵanda da, tıshqanshanıń oylap tabılıwı Engelbarttıń adam intellektin kúsheytiw boyınsha ádewir úlken joybarınıń kishkene bir bólegi ǵana edi<ref>{{Citation |last=Engelbart |first=Douglas C. |title=Evolving Collective Intelligence |last2=Landau |last3=Clegg |author-link=Douglas C. Engelbart}}</ref><ref>{{Web deregi|url=http://www.smithsonianmag.com/video/smithsonian-channel/The-Demo-That-Changed-the-World.html|bet=The Demo That Changed the World|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121228005323/http://www.smithsonianmag.com/video/smithsonian-channel/The-Demo-That-Changed-the-World.html|arxivsáne=2012-12-28|baspaxana=Smithsonian Magazine|qaralǵan sáne=2013-01-03}}</ref>. [[Fayl:Mouse-patents-englebart-rid.png|oñğa|nobaý|Dáslepki tıshqansha patentleri. Shepten ońǵa qaray: Engelbarttıń qarama-qarsı jol dóńgelekleri, noyabr 1970, AQSH patenti 3,541,541. Rayderdiń shar hám dóńgelegi, sentyabr 1974, AQSH patenti 3,835,464. Opocenskiydiń prujinalı shar hám eki rolikleri, oktyabr 1976, AQSH patenti 3,987,685]] Engelbarttıń oN-Line System (NLS) ushın islep shıǵılǵan bir neshe basqa eksperimental kórsetkish qurılmaları deneniń hár túrli háreketlerinen paydalanǵan – mısalı, iyekke yamasa murınǵa bekitilgen bas ústine ornatılatuǵın qurılmalar – biraq aqıbetinde tıshqansha óziniń tezligi hám qolaylılıǵı sebepli jeńip shıqtı<ref>{{Citation |last=Engelbart |first=Douglas C. |title=Display-Selection Techniques for Text Manipulation |date=March 1967 |url=https://www.dougengelbart.org/content/view/145/000/ |pages=5–15 |access-date=2013-03-26 |publisher=IEEE Transactions on Human Factors in Electronics |author-link=Douglas C. Engelbart}}</ref>. Birinshi tıshqansha, úlken qurılma (súwrette kórsetilgen) bir-birine perpendikulyar jaylasqan eki potenciometrden hám olarǵa jalǵanǵan dóńgeleklerden turǵan: hár bir dóńgelektiń aylanıwı bir kósher boyınsha qozǵalısqa aylanǵan<ref>{{Web deregi|url=https://www.dougengelbart.org/content/view/145/000/|bet=Display-Selection Techniques for Text Manipulation – 1967 (AUGMENT, 133184) – Doug Engelbart Institute|avtor=Engelbart|at=Christina|jumıs=dougengelbart.org|qaralǵan sáne=2016-03-15}}</ref>. «Barlıq demonstraciyalardıń anası» waqtında, Engelbarttıń toparı ózleriniń ekinshi áwlad, 3 túymeli tıshqanshasın shama menen bir jıl dawamında qollanıp atırǵan edi. === Birinshi domalaq sharlı tıshqansha === [[Fayl:Telefunken_Rollkugel_RKS_100-86.jpg|solğa|nobaý|1968-jılǵı shar tiykarındaǵı Telefunken Rollkugelsteuerung RKS 100-86]] 1968-jıl 2-oktyabrde, Engelbarttıń prototipinen úsh jıl keyin, biraq onıń jámiyetlik demonstraciyasınan eki aydan aslam waqıt burın, Rollkugelsteuerung (nemisshe «Trekbol basqarıwı») dep atalǵan tıshqansha qurılması nemis kompaniyası AEG-Telefunken tárepinen SIG 100 vektor grafikalıq terminalı ushın qosımsha kirgiziw qurılması retinde satıw broshyurasında kórsetilgen. Bul qurılma olardıń TR 86 process kompyuteri hám TR 440 tiykarǵı freymi átirapındaǵı sistemanıń bir bólegi edi. Bunnan da erterek trekbol qurılmasına tiykarlanǵan bul tıshqansha qurılması kompaniya tárepinen 1966-jılı parallel hám ǵárezsiz jańalıq ashıw barısında islep shıǵılǵan edi. Atı aytıp turǵanınday hám Engelbarttıń tıshqanshasınan ayırmashılıǵı, Telefunken modeli álleqashan sharǵa (diametri 40 mm, salmaǵı 40 g) hám eki mexanikalıq 4-bitlı aylanbalı poziciya transdyuserlerine iye bolǵan, olar Grey kodına uqsas jaǵdaylar menen hár qanday baǵıtta ańsat qozǵalıwǵa múmkinshilik bergen. Bitler kem degende eki izbe-iz jaǵday dawamında turaqlı qalǵan, bul dirildewdi saplastırıw talapların jeńillestirgen. Bul retlestiriw maǵlıwmatlardıń TR 86 aldıńǵı process kompyuterine hám uzaǵıraq aralıqtaǵı shama menen 50 bodlı teleks sızıqları arqalı jetkerip beriliwi ushın tańlanǵan. Ulıwma biyikligi shama menen 7 sm (2.8 dyuym) bolǵan, salmaǵı 465 gramm (16.4 unciya) qurılma shama menen 12 sm (4.7 dyuym) diametrli yarım shar tárizli quyma termoplastik korpusta bolıp, bir oraylıq basıw túymesine iye edi. [[Fayl:Telefunken_Rollkugel_RKS_100-86_(bottom).jpg|oñğa|nobaý|Telefunken Rollkugel RKS 100-86 tıshqanshasınıń tómengi tárepi shardı kórsetedi]] Joqarıda atap ótilgenindey, bul qurılma burınǵı trekbol sıyaqlı qurılmaǵa (ol da Rollkugel dep atalǵan) tiykarlanǵan bolıp, ol radar ushıw basqarıw pultlerine ornatılǵan edi. Bul trekbol dáslep Telefunken Konstanz kompaniyasında Rayner Mallebreyn basshılıǵındaǵı komanda tárepinen Germaniyanıń Bundesanstalt für Flugsicherung (Federallıq hawa qatnasın basqarıw) ushın islep shıǵılǵan edi. Ol sáykes jumıs stanciyası sisteması SAP 300 hám SIG 3001 terminalınıń bir bólegi bolıp, olar 1963-jıldan baslap joybarlanǵan hám islep shıǵılǵan edi. TR 440 tiykarǵı freymi ushın rawajlanıw 1965-jılı baslandı. Bul TR 86 process kompyuter sistemasınıń hám onıń SIG 100-86 terminalınıń islep shıǵılıwına alıp keldi. Universitet klienti menen bolǵan sáwbetten ilhamlanıp, Mallebreyn 1966-jılı bar bolǵan Rollkugel trekbolın «kerisinshe aylandırıp», jıljımalı tıshqansha sıyaqlı qurılmaǵa aylandırıw ideyasın oylap taptı, solay etip klientlerge burınǵı trekbol qurılması ushın montaj tesiklerin tesiwge tuwra kelmeytuǵın edi. Qurılma 1968-jıldıń basında tayar boldı, hám jaqtılı qálemler hám trekbollar menen birge, sol jıldıń aqırınan baslap olardıń sisteması ushın qosımsha kirgiziw qurılması retinde kommerciyalıq túrde usınıldı. Barlıq klientler bul qurılmanı satıp alıwdı tańlamadı, sebebi ol tiykarǵı freym ushın 20 million DM-ge shekemgi kelisimge qosımsha hár bir danası ushın 1,500 DM qosımsha shıǵın alıp keletuǵın edi, olardıń tek 46 sisteması satılǵan yaki ijaraǵa berilgen. Olar Germaniyanıń 20-dan aslam universitetlerine, sonıń ishinde RWTH Aachen, Berlin texnikalıq universiteti, Shtutgart universiteti hám Konstanc universitetlerine ornatıldı. 1972-jılı Myunxendegi Leybnic Superkompyuter Orayına ornatılǵan bir neshe Rollkugel tıshqanshaları muzeyde jaqsı saqlanǵan, basqa eki danası Shtutgart universitetiniń muzeyinde saqlanǵan, eki danası Gamburgta, Aaxennen kelgeni AQSHtaǵı Kompyuter tariyxı muzeyinde, al jáne bir úlgisi jaqında Paderborndaǵı Xaync Niksdorf MuzeylerForumına (HNF) sawǵa etilgen. Anekdotlıq maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, Telefunkenniń bul qurılmanı patentlew háreketi Germaniya Patent byurosı tárepinen dóretiwshilik jetispewshiligi sebepli biykar etilgen. Hawa qatnasın basqarıw sisteması ushın Mallebreyn komandası álleqashan displey aldında ultraseslik perde tiykarındaǵı kórsetpe qurılması túrinde sensorlı ekranlardıń aldın ala úlgisin islep shıqqan edi. 1970-jılı olar ótkizgish qaplamalı shiyshe ekran tiykarında «Touchinput-Einrichtung» («sensorlı kirgiziw qurılması») dep atalǵan qurılmanı islep shıqtı. == Derekler == {{Derekler}} [[Kategoriya:Programmalıq injiniring]] __BÖLİDİMÖNDEMEW__ fciru2uwv2mtlmvonb323ejvav2s3sy Úlgi:Potd/2025-07-10 10 25623 125323 2025-07-09T08:10:15Z Frhdkazan 4819 Taza bet jaratıldı: «Autor nieznany, św. Anna - fragment postaci. Malowidło ścienne.jpg» 125323 wikitext text/x-wiki Autor nieznany, św. Anna - fragment postaci. Malowidło ścienne.jpg cmsfm0lvih3abraepk7xdgmsjhkz3l7 Úlgi:Motd/2025-07-10 10 25624 125324 2025-07-09T08:33:38Z Frhdkazan 4819 Taza bet jaratıldı: «The Anarchy- The Relentless Rise of the East India Company.webm» 125324 wikitext text/x-wiki The Anarchy- The Relentless Rise of the East India Company.webm rl4fwgxwpj6eqnr021wfevzy17dpqhk