Keńesbay Raxmanov

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.11.xsd" version="0.11" xml:lang="kaa">
  <siteinfo>
    <sitename>Wikipedia</sitename>
    <dbname>kaawiki</dbname>
    <base>https://kaa.wikipedia.org/wiki/Bas_bet</base>
    <generator>MediaWiki 1.45.0-wmf.9</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Media</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Arnawlı</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Talqılaw</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Paydalanıwshı</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Paydalanıwshı talqılawı</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Wikipedia</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Wikipedia talqılawı</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Fayl</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Fayl talqılawı</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">MediaWiki talqılawı</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Úlgi</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Úlgi talqılawı</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Járdem</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Járdem talqılawı</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Kategoriya</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Kategoriya talqılawı</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">Portal</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">Portal talqılawı</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Module</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Module talk</namespace>
      <namespace key="1728" case="first-letter">Event</namespace>
      <namespace key="1729" case="first-letter">Event talk</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Keńesbay Raxmanov</title>
    <ns>0</ns>
    <id>254</id>
    <revision>
      <id>125477</id>
      <parentid>119283</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:32:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Kategoriya:Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler|Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler]]» kategoriyası qosıldı ([[WP:HOTCAT|HotCat]] quralınıń kómegi menen)</comment>
      <origin>125477</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18985" sha1="qnyt7eibasq1aw3okr33af94hh553no" xml:space="preserve">{{Shayır infoqutısı|súwret=Kenesbay Raxmanov.jpg|súwret eni=200|qaytıs bolǵan sánesi=30.5.2004|tuwılǵan sánesi=18.9.1942|dóretiwshilik túri=[[proza]], [[poeziya]], [[dramaturgiya]]|tuwılǵan jeri=Jalpaqjap awılı, [[Kegeyli rayonı]]|atı=Keńesbay Raxmanov|perzentleri=Gáwhar Raxmanova (qızı)|dóretiwshilik jılları=[[1958]]-[[2004]]}}
'''Keńesbay Raxmanov''' ([[1942]]-[[2004]]) — [[shayır]], [[jazıwshı]], [[dramaturg]] hám [[jurnalist]]&lt;ref&gt;https://www.youtube.com/watch?v=iEFLdV-fojM&lt;/ref&gt;.

Keńesbay Raxmanov 1942-jılı [[18-sentyabr]]&lt;nowiki/&gt;de [[Kegeyli rayonı]]&lt;nowiki/&gt;nıń «Jalpaq jap» awıl keńesinde tuwılǵan. Óz awılındaǵı orta mektepti pitkerip, eki jıl awıl xojalıǵında jumıs isleydi. 1961-jılı házirgi [[Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı|Ájiniyaz atındaǵı pedinstitut]]&lt;nowiki/&gt;qa oqıwǵa túsedi. 1969-jılı institutı pitkergen soń [[Qaraqalpaqstan radiotelevideniesi]]&lt;nowiki/&gt;nde dáslep redaktor, úlken redaktor, soń bas redaktor bolıp isleydi. 1978-jıldan baslap S.Xojaniyazov atındaǵı jas tamashagóyler teatrının ádebiy bóliminiń baslıǵı boladı. 1981-1989-jılları [[Ámiwdárya (jurnal)|«Ámiwdárya» jurnalı]]&lt;nowiki/&gt;nıń poeziya bóliminiń baslıǵı, sońıraq Nókis teleradio orayı direktorınıń orınbasarı, [[Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamı]]&lt;nowiki/&gt;nıń kórkem ádebiyattı násiyatlaw byurosınıń direktorı boldı. Onıń eń dáslepki qosıǵı «Tawıq» 1958-jılı [[Jetkinshek|«Jetkinshek» gazetası]]&lt;nowiki/&gt;nda járiyalandı. 1972-jıldan Jazıwshılar awqamınıń aǵzası&lt;ref&gt;https://ziyouz.uz/ru/2012-09-02-11-29-37/64-karakalpak/1124---1942&lt;/ref&gt;.

== Dóretiwshiligi ==
=== Poemaları ===
K.Raxmanov — lirik shayır. Shayırdıń «Bult hám quyash», «Jambasqala», «Sen haqqında qosıq», «Báhár hám ǵarrılar», «Tań ashıǵı», «Qardaǵı iz», «Shól dástanı», «Jasasın paraxatshılıq», «Tazadan kelgen oqıwshı» [[Poema|poemaları]] bar.

«Tazadan kelgen oqıwshı» poeması balalar turmısınan alıp jazılǵan. Waqıya Batır degen balanıń tilinen bayanlanadı. Awıl mektebi. Kópshilik oqıwshılar 3-4 shaqırım jerden qatnap oqıydı. Úsh aylıq jazǵı dem alıs tamamlanıp, sentyabr ayınıń basında mektepte oqıw baslanadı. Batır oqıytuǵın klassqa Kamal Orazov degen tazadan oqıwshı keledi. Ol mektep kitapxanasında qızıqlı kitaplardıń joq ekenligin aytıp, kitapxanashıǵa eskertiw jasaydı. Ol burın qalada jasaǵan, ákesiniń kolxozǵa direktor etip tayınlanıwına baylanıslı awılǵa kóship kelgen. Oqıwshılarǵa kitap oqıwǵa másláhát beredi. Kamal barlıq pánlerden jaqsı oqıw menen birge, jámiyetlik jumıslarǵa da aktiv qatnasadı.

«Qardaǵı iz» poemasında [[Ullı Watandarlıq urıs]] jıllarındaǵı bir awılda júz bergen qayǵılı waqıya súwretlenedi. Jumısqa jaramlı adamlardıń kóshiligi frontqa ketip qalǵan, kolxoz jumısınıń awırmanlıǵı kempir-ǵarrılardıń, hayal-qızlardıń, mektep oqıwshılarınıń moynına túsedi. Awıl adamlarının sirkesi suw kótermeydi. Awıl adamları awır qıyınshılıqlarǵa shıdap, hár kim ózine tapsırılgan jumısları menen bánt, mektepte de oqıw júrgizilip atır. Urıs waqtındaǵı mektep turmısı keń súwretlenedi. Waqıya Sársenniń tilinen bayanlanadı. Sársen sharwanın balası, ákesi frontqa ketip, kolxozdıń bir pada malı oǵan qaladı. Oǵan awıldaǵI qońsılas dostısı Mináj járdemlesedi.

«Shól dástanı» poemasın áyyemgi [[Ellikqala]] dalasın baǵı-bostanǵa aylandırǵan insanlarǵa baǵıshlaǵan. Poemada Adam menen tábiyat arasındaǵı baylanıs jırlanadı. Poema áskeriy xızmettegi soldat Batırdıń óz súyiklisi Raximaǵa jollaǵan xatı menen baslanıp, oǵan jazǵan Raximanıń juwabı menen tamamlanadı. Bir jámáát xojalıǵında kóp jıllardan berli paxtashılıq brigadasın basqaratuǵın Nurman da qasına bes jigit alıp jer ózlestiriwshiler qatarında Ellikqalaǵa keledi. Nurman jaslayınan turmıs qıyınshılıqların bastan keshirgen. Ullı Watandarlıq urısqa qatnasıp, tórt jıl boyı jawıp turgan oq astında júrip, hár tárepleme shınıqqan jigit. Shólde gezlesken qıyınshılıqlarǵa shıdam bere almay onın joldaslarınan bir qaytıp ketedi. Basqaları diydilegen máqsetine jetip, jańa rayon hám onın orayı bolǵan Bostan qalasın tikleydi.

=== Prozalıq shıǵarmaları ===
==== Povestleri ====
K.Raxmanovtıń «Ayralıq qosıǵı», «Nóser», «Ómir hám ólim», «Aqıbet» sıyaqlı prozalıq shıǵarmaları bar.

«Nóser» povestinde sátsiz shıqqan muhabbat táriyplenedi. Pedinstitutı pitkergen Atajan diplom menen qosa jumısqa jollama alıp, óz rayonına keledi, biraq awılındaǵı mektepte jumıs ornı bolmay, uzaq túpkirdegi awıldaǵı mektepte islewge májbúr boladı. Mektep direktorı Esmurza oǵan ǵamxorlık etedi. Óz úyinen bir bólme beredi hám óz úyin kóshirip ákeliwge mashina tawıp beredi. Anası buǵan qarsı shıǵadı. Jolda qaytıp kiyatırıp shofer menen jánjellesip qaladı. Shofer onıń basına temir menen urıp, esten tandırıp, Atajandı jolǵa taslap ketedi. Atajan rayon orayındaǵı emlewxanaǵa túsedi. Ózin emlep atırgan Ayjan degen qızdı jaqsı kórip qaladı. Ayjan mektep direktorınıń qızı, shoferdiń baldızı boladı. Sonlıqtan, ol shoferdi keshiredi. Atajan Ayjanǵa úylenbekshi boladı, ol da kelisim beredi. Aqırında bári basqasha bolıp shıǵadı. Ayjan sol emlewxana shıpakeriniń oynası bolıp shıǵadı. Sonda barıp Atajan óz nadanlıǵına ókinedi. Mázi kewil koteriwdiń aqıbetinen júkli bolıp qalǵan Ayjan ayı kúni tolǵan nóserli jawınlı túninde úyinen shıǵıp ketip, qula dúzde, qalıń búktiń arasına barıp kóz jaradı. Úsh kúnnen beri joytıp, izlep júrgen adamlar Ayjannıń da, onıń balasınıń da ólip atırǵanınıń ústinen shıǵadı.

«Ómir hám ólim» povestinde waqıya Tillaxannın óz ótmishin eske túsiriwi arqalı beriledi. Tillaxannıń jaslıq dáwiri qayǵı, hásiretke tolı edi, ol esin biler-bilmes náreste shaǵında urısqa ketke ákesinen «qara qaǵaz» keledi, sońınan anası da qaytıs boladı. Orta mektepti pitkergen soń, institutqa kiredi. Birge oqıp atırǵan dosları oǵan járdem beredi. Ol institutaǵı muǵallimi Toxtar Yakupov penen jasırın baylanıs jasaydı. Kandidatlıq dissertaciya jaqlaw ushın Tashkentke ketken Toxtar qaytıs boladı. Bunnan keyin Tillaxan instituttaǵı oqıwın qoyıp, kitapxanaǵa jumısqa kiredi. Toxtardan hámledar bolıp qalǵna Tillaxan ul tuwadı, biraq basqalarǵa bildirmew maqsetinde balasın tuwıw úyine taslap ketedi. Aradan azǵana waqıt ótkennen keyin studentler otırıspasında tanısıp qalǵan awıl xojalıq texnikumında oqıytuǵın Elmurat Xojamuratov degen jigitke turmısqa shıǵadı.

Texnikumdı pitkergennen keyin Elmurat kolxozda agronom bolıp isleydi. Tillaxan awıldaǵI mektepte baslawısh klasstıń muǵallimi boladı. Olar júdá sıylasıqlı boladı. Balaları erjetip, óz aldına shańaraq kóteredi. Sońǵı waqıtları Tillaxannıń ózine den sawlıǵı tómenlep baratırǵanday seziledi, awqatqa ishteyi bolmaydı. Jazılmastay awırıwǵa tap boldım ba dep Tillaxan rayon orayındaǵı emlewxananıń shıpakerine barıp korinedi hám onıń keńesi menen tekseriwden ótedi. Tekseriw juwmaǵında keseli anıqlanadı. Nókistegi onkologiyalıq emlewxanaǵa jiberiledi. Tillaxandı kózden ótkerip bolǵan emlewxananın bólim baslıǵı medicina ilimleriniń kandidatı Tilewbay Saparovich onda hesh bir awırıwdıń joqlıǵın aytadı. Tilewbay tuńǵısh perzenti edi, bunıń anıǵına jetse de, onın ózine de, basqaǵa da bildirmeydi. Tillaxan ekinshi ret shıpakerge kórineyin dep onıń úyin barǵanında, mashina avariyasınan qaytıs bolǵan Tilewbay keshe jerlengen eken, suwıq xabardı topa-torıstan esitken Tillaxan ishke kire almay-aq haldan ketip qulap, tuńǵısh perzentiniń bosaǵasında mángige kóz jumadı.

«Ayralıq qosıǵı» povesti bas personaj Qurbaniyazdıń tilinen bayanlanadı. Radio esittiriw kompaniyasının kórkemlik jaqtan basshısı Qurbaniyaz óziniń jumıs ornına kelgende tayarlıq kóriw zalına jıynalıp otırǵan bir topar hayallardıń (bári de artistler) tartısınıń ústinen shıǵadı. Olar keshe [[Radio|radiodan]] berilgen Qurbaniyazdıń hayalınıń aytqan qoısıǵı jóninde gáp qozǵap otır edi. Birew atqarıwshının xawazınıń bálent, namasınıń jaǵımlı ekenligin moyınlasa, ekinshisiniń sózinde qızǵanısh sezimleri bar edi. Qurbaniyaz tuńǵısh perzentiniń mektepke dáslepki qádem atlaǵan quwanıshlı kúninde hayalı Altınaydıń aytqan qosıǵın plenkaǵa jazıp alıp, radioǵa tapsırǵan edi, sol qosıq efir arqalı beriledi. Qurbaniyaz kásipleslerine bul qosıqtıń dóreliw tariyxın aytadı.

Awılda orta mektepti pitkerip shıqqan Qurbaniyaz [[Nókis|Nókiske]] kelip, kiriw imtixanların tapsırıp, institutqa kiredi. Ákesiniń uyǵarıwı menen quda túsip, atastırǵan qızı Xanım da onın másláhati menen institutqa kiredi. Skripka boyınsha biletuǵın bolǵnalıqtan institut basshıları háweskerler dógeregin sholkemlestiriwdi Qurbaniyazǵa tapsırǵan. Talantlılardı tabıw qıyın boladı. Bir kúni koridorda baratırǵan Qurbaniyaz auditoriyalardan birinde qosıq aytqan qızdıń hawazın esitedi. Qosıqtı aytqan úshinshi kurstıń studentkası Altınay Yusupova eken. Qurbaniyaz onıń menen gezlesip, qansha jalınıp, úgitlegen menen jańaǵı aytqan qosıǵın qaytıp aytpaydı, háweskerler dógeregine de qatnaspaydı. Aqırında Altınay oqıwın taslap awılına ketip qaladı. Qurbaniyazdı onın ushın ayıplaydı. Oqıwdan shıǵaradı. Qurbaniyazdıń tabanlılıq penen islewiniń nátiyjesinde bári anıqlanadı. Fakultet dekanı Jálimbetov hayalın taslap, Altınaydı hayallıqqa almaqshı boladı. Ol jumıstan alınadı. Qurbaniyaz da, Altınay da qaytadan oqıwın dawam etedi. Xanım Qurbaniyaz benen Altınaydın baylanısı bar dep gúmanlanıp, basqa jigitke turmısqa shıǵıp ketedi. Altınay Qurbaniyazǵa óziniń ótmishin aytıp beredi. Dáwirxan menen Altınay bir mektepte oqıydı, ol onnan bir klass joqarı edi. Ekewi bir-birin súyip qaladı. Biraq urıs bulardıń baxtına kesent etedi. Dáwirxan áskerlikke ketip, qáytıp kelmeydi. Altınaydın aytqan qosıǵı óziniń súyiklisi Dáwirxanǵa arnalıp, saǵınısh, ayralıq azabı qıynaǵna waqta eriksiz esine túsedi. Biraq kópshiliktin aldında aytıp kórmegen. Dáwirxan jas shayır, mektepte oqıp júrgen jılları qosıqları gazetalarda járiyalanǵan. Dáwirxannın áskerlikke ketip baratırǵanda berip ketken qol jazbaların hám súwretin Altınay ele saqlap júr eken. Sonı Qurbaniyaz [[Jazıwshı|jazıwshılar]] mákemesine aparıp tapsıradı. Dáwirxannın qosıqları súwreti menen ádebiy jurnalda basılıp shıǵadı. Qurbaniyaz benen Altınaydıń qatnasınıń izi muhabbatqa aylanadı ham ekewi qosıladı.

==== Romanları ====
«Aqıbet» romandaǵı waqıyalar bas personaj Taspolat hám Ulperi átirapın jámlengen. Taspolat úlken sawda birlespesiniń baslıǵı, qaladaǵı barlıq dúkanlar, sawda orınları, skladlar sonıń qaramaǵında. Kóp jıllar boyı sawda mákemesiniń baslıǵı bolıp islep kiyatırǵanlıqtan basshılardın kópshiligine tanıs. Menmen, qara basınıń hazligi, mápi ushın xalıq múlkin ısırap etedi, ózi menen turmay basqalardı da óz jınayatına sherik etedi. Taspolattıń hayalı Ulperi úyindegi jıynalǵan mal dúnyanıń, tegin puldın másliginen hesh jerde islemeydi, sonda da kúyewi olsız hesh nárse isley almaydı. Barlıq nárseniń tetigi aqsha degen pikirde boladı. Ol jalǵız balası Nurpolattıń tárbiyasına durıslı itibar bermeydi. Tayın dúnyanıń, mol puldıń ortasında ósken Nurpolat ata-anasınıń tapqan pulına másiredi. Ap-ańsat kirgen oqıwın da taslap ketedi. «Tún juldızları» dep atalǵna jınayat toparınıń háreketine aralısıp qaladı. Ata-anasınan, úyinen, óz jurtınan bezip, Mamonttıń jeteginde ketken Nurpolat Kavkazda, Kislovodskiyde onıń qolınan óltiriledi. Óziniń de, ómirlik joldasınıń da ǵárremlik penen haramlıqqa tolı turmıs jolınıń hásiretli aqıbetlerge alıp kelgenin ańlaǵan Ulperi ózi shańaraǵına ot qoyadı. Ol ózi menen turmay kúyewi Taspolattıń qol astında isleytuǵın Sherniyazdı da joldan shıǵaradı. Óziniń kúni ushın Sherniyaz Ulperini oynas tutadı, onıń menen turmay perzenti menen qosa hayalınan ajırasadı, óziniń qarawındaǵı dúkanshı qızǵa úylenedi. Óziniń ham Taspolattıń qılmısın jasırıw ushın dúkanǵa ot beredi. Biraq qutıla almaydı, jumısı tekserilip, moynına kóp pul túsedi, basqa da qılmısları da áshkaralanadı.

=== Dramalıq shıǵarmaları ===
K.Raxmanovtıń «Kelin», «O dúnyaǵa mirát», «Eglengen báhár», «Toǵız tońqıldaq, bir shińkildek», «Jaralı júrekler», «Laqqılar emlewxanada», «Ínjıqtın muhabbatı» sıyaqlı pyesaları bar. Oǵan «Kelin», «O dúnyaǵa mirát» pyesaları ushın [[Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıqtıń laureatları|Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıq]] berildi.

«Laqqılar emlewxanada» komediyasında bir palatadaǵı bes biytaptıń táǵdiri súwretlenedi. Olardıń minez-qulqı hár túrli bolǵanınday nawqasları da hár qıylı. Kolxozdıń brigadiri Palım mashinasın aydap kiyatırıp, nasıbayın túkirejaq bolǵanında joldın shetindegi stolbaǵa dúgisip, mashinası awdarıladı, ayaǵı sınadı. Dáwen bolsa Sum qıyalı buzıq hayaldıń hám onıń sheriginiń soqqısınan bası jarılǵan, Nurman araq dep kislota iship jibergen. Doxodbay traktorın izeykeshke awdarıp jaraqatlanǵan. Alpamıs tóbelesten qolın sındırıp aladı.

«Toǵız tońqıldaq, bir shińkildek» komediyası usı attaǵı xalıq ertegi tiykarında jazılǵan.

«Egelengen báhár» pyesası úsh aktli, bes kartinalı muzıkalı drama. Pyesa qaharmanları Arıslanbay, Zıyada, Saltanat, Artıqbay, Sabır. Arıslanbay bir topar mexanizatorlar menen tıń jerlerdi ózlestiriwge ketedi. Sonsha uzaqta júrse de Zıyada menen xat alısıp turadı. Bunı brigada aspazı Sabır iske asıradı. Zıyadanıń ákesi nawqaslı bolǵnalıqtan oǵan shıpaker jigit bekitilgen edi. Arıslanbay traktorshı bolǵanlıqtan Saltanat qızın oǵan múnásip kórmeydi. Unatpasa da Artıqbayǵa turmısqa shıǵıwǵa májbúrleydi. Buǵan qayılshılıq bermegen Zıyada úyinen shıǵınıp, óziniń anasın izlep ketedi. Xızmette júrgende aydap kiyatırǵan traktorı qulap, astında qalıp qoyǵan Arıslanbaydıń ómiri qáwip astında qaladı. Emlewxanada uzaq jatıp sawalıp shıqqan Arıslanbay shólistandaǵı brigadasına kelip, jerge shigit sewip, paxta egisin baslaydı. Zıyada Arıslanbaydı izlep keledi hám turaqlı túrde brigadada islep qaladı. Sońınan qızın izlep kelgen Saltanat Zıyada menen Arıslanbaydıń qosılıwına ákesinin ırza ekenligin aytadı. Olardı brigada aǵzaları qutlıqlaydı.

«O dúnyaǵa mirát» atlı eki bólimli, bes kartinalı prolog hám epilogtan ibarat tragikomediya «Aqıbet» romanınıń syujeti tiykarında jazılǵan.

«Kelin» komediyasında paxtashılıq kolxozlarında bolıp ótken waqıya qızıqlı súwretlengen. Darımbet degen paxtakesh ǵarrı hawlı Ulbiyke kempir menen oylasıp, institutı pitkereyin dep turǵna balası Zarımbetti keliwden úylendiriw ushın Dáwjan degen adamnın er jetip otırǵan qızına quda túsip qaytadı, biraq balası bunnan xabarı bolmaydı. Bolajaq kelininiń qalıń malı da kópke túsedi, úyine kelip esaplap kórip, bunı tólewge xojalıǵınıń jaǵdayı kótermeytuǵınına anıq kózi jetken Darımbet ǵarrı ham kempiri abırjıwǵa túsedi. Zarımbet ózi menen birge institutı pitkerip shıqqan bir qız benen úyine keledi. Ǵarrı menen kempir buǵan quwanadı. Ádep olar kelininiń qılıqların ersi kóredi. Ulbiyke kempir ayrım ósekshilerdiń sózine erip kelinine urısadı. Zarımbet kolxozda agronom, Ayshaxan sport bólimin basqaradı. Bir kúnleri Ayshaxannıń ákesi Sabır Axmetovich úyine keledi. Darımbet ǵarrı óziniń qudası menen tanısıp quwanadı. Urısta mayor Sabır Axmetov komandirlik etken rotada kishi serjant Narımbet áskeriy xızmette boladı.

«Ínjıqtıń muhabbatı» komediyasında Qudıyar ǵarrı jası qırqqa jaqınlap qalsa da ele úylene almay júrgen balası Ǵarrıbaydıń obrazı súwretlengen. Ol balası Ǵarrıbaydı qolınan jeteklep, hátte geyde moynına jip salıp ta úylendiriw máqsetinde qızlardıń úy ine alıp baradı. Biraq uyalshaq, ınjıq Ǵarrıbay ákesiniń aytqanına júrmeydi. Soǵan qarap Ǵarrıbaydı sırttan qaraǵan adam onıń ebi joq dep oylaydı. Biraq onıń qolınan úy jumıslarınıń barlıǵı keledi. Bir kúni qoradaǵı buwaz sıyır tuwa almay qıynaladı. Bunı kórgen Qudıyar mal shıpakerin izlep ketedi. Ǵarrıbay sıyırǵa qarap qaladı. Usı waqıtları birinshi kóriwge barǵan qızı Gúmisaydıń anası Zıyada kelip «biziń qızdı ne qıldıń, almasań bir juwabın ber» deydi. Ǵarrıbay Gúmisayǵa úylenbeytuǵının aytadı. Kempir ketkennen keyin Ayjamal, Rısgúl degen qızlar Ǵarrıbaydı izlep keledi, olar da oǵan qosılıwǵa támedar bolıp júrgen eken, sebebi ákesiniń májbúrlewi menen olardı da ayttırıp barǵan edi. Unatpaytuǵın tús bildirgen Ǵarrıbay olardı da úyine qaytaradı. Kóp tolǵaqtan keyin qızıl sıyır buzaw tuwadı. Usı waqıtları Qudıyar ǵarrı Aysholpan degen qızdı ertip keledi, ol usı awılǵa jaqında kelegn mal dárigeri eken, Sıyırdıń aman-saw bosanǵanın bilgen Qudıyar ǵarrı da, Aysholpan da quwanadı. Birinshi kóriwden-aq Ǵarrıbay menen Aysholpan bir-biri menen til tabısıp sóylesip kete beredi. Muhabbattıń ne ekenin usı waqıtqa deyin bilmey júrgen Ǵarrıbay «usı qız mende muhabbat payda qıldı, Aysholpansız endi jasay almayman» deydi. Aysholpan da onı unatıp, ekewi turmıs quradı. Ǵarrıbaydıń quwanıshınıń ústine quwanısh qosıladı, onıń konkursqa jibergen awıl qurılısı boyınsha joybarı birinshi orınǵa hám aqshalay sıylıqqa miyasar boladı.

Shayır, prozaik hám dramaturg K.Raxmanov qaraqalpaq ádebiyatında ólmes shıǵarmalar jaratıp, onın rawajlanıwında salmaqlı úles qostı.

== Derekler ==
{{derekler}}

[[Kategoriya:Qaraqalpaq shayırları]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaq jazıwshıları]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaq dramaturgları]]
[[Kategoriya:Shayırlar]]
[[Kategoriya:Berdaq atındaǵı Qaraqalpaqstan Respublikası mámleketlik sıylıǵınıń laureatları]]
[[Kategoriya:Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler]]</text>
      <sha1>qnyt7eibasq1aw3okr33af94hh553no</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tólepbergen Qayıpbergenov</title>
    <ns>0</ns>
    <id>368</id>
    <revision>
      <id>125518</id>
      <parentid>125440</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:50:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[2003-jıl]] → [[2003|2003-jıl]] using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125518</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18659" sha1="b97ud6ngkf1dc0gtg6ny02112wfr6vw" xml:space="preserve">{{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 06:01, 2025 j. iyuldıń 10 (UTC)}}
{{Jazıwshı infoqutısı
|qaraqalpaqsha atı        = Tólepbergen Qayıpbergenov
|negizgi atı              = 
|súwret                   = Tólepbergen Qayıpbergenov.jpg
|súwret eni               = 200
|súwret táriypi           = 
|tolıq atı                = Tólepbergen Qayıpbergenov
|tuwılǵan sánesi          = 07.05.1929
|tuwılǵan jeri            = [[Kegeyli rayonı]], {{bayraqlastırıw|Qaraqalpaq ASSR}}, {{bayraqlastırıw|Ózbek SSR}}, {{bayraqlastırıw|SSRA}}
|qaytıs bolǵan sánesi     = 14.09.2010
|qaytıs bolǵan jeri       = [[Nókis]], {{bayraqlastırıw|Qaraqalpaqstan}}, {{bayraqlastırıw|Ózbekstan}}
|puqaralıǵı               = {{bayraqlastırıw|SSRA}}, {{bayraqlastırıw|Ózbekstan}}
|milleti                  = [[qaraqalpaq]]
|dóretiwshilik túri       = [[jazıwshı]]
|oqıǵan jeri              = [[Qaraqalpaq mámleketlik pedagogika institutı]]
|dóretiwshilik jılları    = 1950–2010-jıllar
|baǵdarları               = [[proza]]
|ákesi                    = 
|anası                    = 
|ómirlik joldası          = 
|ómirlik joldasları       = 
|perzentleri              = 
|belgili pikirleri        = — Qaraqalpaqstandı sheksiz súyiwińizdiń sebebi nede?&lt;br&gt; — Ol birew-ǵoy!
|ataqları                 = [[Qaraqalpaqstan Respublikası xalıq jazıwshısı|Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshısı]] (1974), {{Ózbekstan xalıq jazıwshısı}} 
|sıylıqları               = {{Ózbekstan Qaharmanı}}, {{Húrmet Belgisi ordeni}} (1979), {{Doslıq ordeni}}, {{El-jurt húrmeti ordeni}}, {{Shuhrat medalı}} «Qashǵariy» sıylıǵı (1995), «Sholoxov» sıylıǵı (2004), [[Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıqtıń laureatları|Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıq]] (1967) 
|sayt                     = 
|qolı                     = 
}}
'''Tólepbergen Qayıpbergenov''' — ([[7-may]] [[1929|1929-jıl]], [[Kegeyli rayonı]], [[QQASSR]], [[ÓzSSR]], [[Sovet Socialistlik Respublikalar Awqamı|SSRA]] — [[14-sentyabr]] [[2010|2010-jıl]], [[Nókis]], [[Qaraqalpaqstan]], [[Ózbekstan]]) — [[qaraqalpaqlar|qaraqalpaq]] jazıwshısı, [[XX ásir]] qaraqalpaq ádebiyatınıń iri tulǵası, bayteregi. [[Qaraqalpaqstan Respublikası xalıq jazıwshısı|Qaraqalpaqstan]] hám [[Ózbekstan xalıq jazıwshısı]]. [[Ózbekstan|Ózbekstan Qaharmanı]] ([[2003|2003-jıl]]ı).

== Ómir bayanı hám miynet jolı ==
[[1929]]-jılı 7-may sánesinde [[Kegeyli rayonı]]nıń Shortanbay awılında (házirgi [[Nókis rayonı|Nókis rayonı]]nıń sovxozında) kolxozshı diyqan shańaraǵında tuwılǵan.

1944-45 jılları bolajaq jazıwshı ele awıldaǵı mektepte oqıp júrgen jas bala waqıtlarında-aq uqıplı, ziyrek hám kóp oqıwdı qáleytuǵın quntlı oqıwshı sıpatında kózge tústi. Ózi 6,7-klasslarda oqıp júrip ol usı mekteptiń 2,4-klasslarına sabaq berdi.

[[1945]]-[[1947|47]] jılları ol Xójeli qalasındaǵı mektepke shekemgi tárbiya pedagogika bilim jurtında oqıydı. Onı pitkergennen keyin 1947-1950-jılları ózi tuwılǵan awılda muǵallim boladı hám sonıń menen birge óz ústinde úzliksiz isleydı, ádebiyat penen qızıǵa baslaydı, óz bilimin jetilistirip baradı.

[[1950]]-jılı Tólepbergen Qayıpbergenov [[Qaraqalpaq mámleketlik pedagogikalıq institutı]]nıń «Rus tili hám ádebiyatı» fakultetine oqıwǵa qabıl etiledi.

Tap usı waqıttan baslap onıń ádebiyatqa aralasıwı baslandı. Ol ádebiyat penen, jazıwshı – shayırlar menen jaqınnan tanısıp, olardan alǵan hám ózi turmısqa bayqaǵan tásirlerin qosıqqa aylantırıp jaza baslaydı.

[[1950]]-jılı onıń dóretiwshilik xızmeti baslanadı. Ol dáslep poemaǵa qızıǵa basladı. Al keyin proza janrına qızıǵıp ketedi.

[[1951]]-jılı onıń «Tilegim» atlı tuńǵısh qosıǵın respublikalıq «Jas Leninshi» gazetasında basılıp shıqtı. Jas shayır baspa sózge usılay qádem atladı. Usınnan baslap onıń qosıqları gazeta-jurnallarda kórine berdi.

[[1955]]-jılı jazıwshınıń prozaǵa bet burıwına tuwrı keledi. Bul jılı onıń «Pochtalyon kelgende» degen dáslepki gúrrińi «Jas Leninshi»de basıldı. Sonnan beri ol tiykarınan proza janrında islegen.

[[1955]]-jılı Tólepbergen Qayıpbergenov [[Qaraqalpaq Mámleketlik Pedagogikaliq Instituti|Qaraqalpaq Mámleketlik Pedagogikaliq Instituttı]] tabıslı pitkerip shıǵadi. Bul waqıtta ol jazıwshınıń isin ózine maqset etip alǵan, biraq ele ádebiyat maydanında onsha tanıla qoymaǵan jaslardan edi. «Ámiwdárya» jurnalında ádebiy xizmetker.

[[1955]]-[[1957|57]]-jılları Radio esitiriw komitetinde redaktorı.

[[1956]]-jılı Onıń birinshi povesti «Sekretar» degen at penen basılıp shıǵadi.

[[1956]]-[[1967|67]]-jıllar Bul jámiyetlik áhmiyetli jumıslardı atqarıw menen bir qatarda jazıwshı usı dáwir ishinde ádebiyat tarawında da ayrıqsha kúshli miynet etti. Onıń dóretiwshiliginiń eń jemisli bólegi mine usı jıllarǵa tuwrı keledi.

[[1957]]-[[1958|58]]-jılları [[Qaraqalpaqstan jaziwshilar awqami]]nda juwaplı xatkeri.

[[1958]]-[[1959|59]]-jılları radio esitiriw komitetinde baslıqtıń orın basarı

[[1959]]-[[1960|60]]-jılları «Jas Leninshi» gazetasında redaktorı

[[1960]]-[[1962|62]]-jılları Qaraqalpaq mámleketlık baspaxanasında direktorı.

[[1962]]-[[1964|64]]-jılları «Sovet Qaraqalpaqstanı» gazetasında redaktorı.

[[1963]]-jılı belgili jazıwshı Tólepbergen Qayıpbergenov altınshı ret shıǵarǵan Qaraqalpaqstan ASSR Joqarǵı Sovetine deputat bolıp saylaydı.

[[1964]]-[[1967|67]]-jılları Radio esittiriw hám televidenie komitetinde redaktorı.

[[1967]]-jılı eki kitaptan ibarat «Qaraqalpaq qızı» roman-dilogiyasi ushın Qaraqalpaqstan Mámleketlik «Berdaq» atındaǵı sıylıqtı.

[[1967]]-[[1980|80]]-jılları Qaraqalpaqstan baspa sóz komiteti baslıǵınıń orın
basarı.

[[1971]]-jılı «Muǵallimge raxmet» povesti ushın Ózbekstan Respublikası Mámleketlik «Hamza» atındaǵı, SSSR mámleketlik sıylıǵı, Qaraqalpaq hám xalıq aralıq «Qashqariy» sıylıqlar berildi.

[[1974]]-jılı Tólepbergen Qayıpbergenovqa «Qaraqalpaq xalıq jazıwshısı» degen ataq berildi.

[[1979]]-jılı «Húrmet belgisi» ordeni, hám qatar medallar menen siyliqlandi.

[[1980]]-jılı Qaraqalpaqstan jaziıwshılar awqamı baslıǵına saylanadı.

[[1980]]-jıldan baslap hár jılı Ózbekstan jazıwshılar awqamı baslıǵı orınbasarı lawazımlarına hámde sadıq SSSR jazıwshılar awqamı baslıq lawazımlarına saylanadı hám bárshe forumlarda shıǵıp sóylegen.

[[1982]]-jılı T. Qayıpbergenov menen Qaraqalpaqstanda birinshi márte sadıq SSSR ádebiyati kúnlerin ótkizildi.

[[1987]]-jıldan 1991-jılǵasha jámiyetshilik arasında Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi Baslıǵı orınbasarlıǵına saylandı.

[[1989]]-jılda Ózbekstan Respublikası Prezidenti Islam Kárimov pármanına muwapıq T. Qayıpbergenov Ózbekstan Respublikası Prezidenti Keńesi aǵzalıǵına tayınlanadı.

[[1995]] jıldan beri jamiyetshilik arasında Oraylıq Aziya xalıqlarınıń mádeniyatı qori basqarması baslıǵı lawazımında islep kelmekte.

[[1995]]-jılı «Qashqariy» atındaǵı xalıq aralıq sıylıǵınıń lauriyati.

[[2003]]-jılı ǵarezsizligimizdiń 12-jıllıǵı múnásebeti menen Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshısı Tólepbergen Qayıpbergenovqa, Ózbekstan Qahramanı ataǵı menen sıylıqlandı.

[[2004]]-jılı Tólepbergen Qayıpbergenov M. Sholoxov atındaǵı sıylıqtıń laureati.

Nókis hám Tashkent qalasında ózbek hám qaraqalpaq tillerinde basılıp atırǵan bir neshe gazeta jurnallar redakciya tóreshleri aǵzası.

2010-jılı sentyabrdıń 14-sánesinde dúnyadan ótti.

== Dóretiwshiligi ==
T. Qayıpbergenovtıń kórkem dóretiwshilikke aralasqan dáslepki bes jılındaǵı dóretken shıǵarmaları kishi kólemli qosıqlardan ibarat boldı. Onıń bul dáwirde baspa kórgen «Tilegim» (1951), «Kelinshektiń quwanıshı» (1954), «Muǵallim» (1955) hám taǵı basqa bir qatar qosıqlarında jas shayırdıń tilek-oyları, ózi jasap atırǵan ómirge, onıń ayırım tarawlarına bolǵan kózqarası, watanǵa degen súyispenshilik sezimleri jırlandı. Bul shıǵarmalardıń ideyalıq-tematikalıq baǵdarı, mazmunı, óz aldına qoyǵan maqseti-paxta atızınıń qaharmanı, miynet súygish kelinshektiń oqıwdan injenerlik diplom alıp qaytqan kúyewi menen ushırasqandaǵı quwanıshın kórsetiw hám t.b. máseleler boldı. Mısalı, «Muǵallim» atlı qosıqta hújdanlı muǵallimniń biziń turmısımızdaǵı biyik hám húrmetli ornı kórsetip berildi.

T. Qayıpbergenov 50-jıllardıń ortalarında óziniń jazıwshılıq qádemin «Aljasıqtıń aqırı» (1954), «Arza» (1955), «Traktorshı» (1955), «Joldaǵı jánjel» (1955) sıyaqlı kishigirim gúrrińler jazıwdan basladı. Ol usı jıllardan 1956-jılǵa shekem bulardan basqa da «Isiń sózińdey emes», «Pochtalyon kelgende», «Ana ashıwı», «Eki kózli», «Kim ayıplı», «Maqset», «Pillekeshler», «Ókinish», «Tartıs», «Batıl qádem», «Aygúl» usaǵan gúrrińler jazdı hám olar óz waqtında sol jıllardaǵı gazeta-jurnallarda járiyalanıp barıldı. T. Qayıpbergenovtıń bul prozalıq shıǵarmaları 1961-jılı «Bloknot sóyleydi» degen at penen óz aldına kitap bolıp ta basılıp shıqtı.

=== Romanları ===
==== «Qaraqalpaq qızı» romanı ====
Feodalizm dáwirindegi hayal-qızlar turmısınıń awırmanlıǵı hám jańa dáwirdegi olardıń turmısındaǵı úlken ózgerisler jazıwshınıń «Qaraqalpaq qızı» romanındaǵı Jumagúldiń obrazında keńnen súwretlenedi. Romanınıń temasınan kórinip turǵanınday, bul shıǵarma hayal-qızlar turmısın keń epikalıq mazmunda ashıp beriwge baǵdarlanǵan. 

Romanda Jumagúldiń jaslıǵınan baslap, jámiyetlik islerge belsene qatnasıwǵa shekemgi aralıqtaǵı ómir jolı izbeiz súwretlenedi. Jazıwshı Jumagúldiń obrazı arqalı sol dáwirdegi qaraqalpaq hayal-qızlarınıń qıyın turmısın hám keń jámiyetten óz ornın tabıw jolındaǵı gúreslerin isenimli súwretlegen. Av tor waqıyalardı súwretlewde de, obraz dóretiwde de úlken jetiskenliklerge erisedi. 

Roman qaharmanı Jumagúl óz basınıń erkinligi menen 
baxıtlı turmısqa tınımsız miyneti, óziniń tabanlı gúresi, qıyınshılıńlarǵa tózimliligi hám qaysarlıǵı nátiyjesinde erisedi. Usı roman tiykarında Qaraqalpaq Mámleketlik teatrında saxnalıq shıǵarmalar qoyılǵan bolsa, Ózbek film studiyası tárepinen «Qaysar qız» kino-filmi jaratıldı.

=== Roman-esseleri ===
==== «O dúnyadaǵı atama xatlar» ====
Avtordıń «O dúnyadaǵı atama xatlar» (1992) shıǵarması 
xalqımız basına dónip turǵan ekologiyalıq apatshılıqtıń aldın alıw hám onnan qutılıw ideyasına arnaladı. Usınday dúnyalıq mashqalalarš súwretlewde jazıwshı o dúnyadaǵı atasına yaǵnıy káramatlı babalarına bılayınsha múrájáát etedi hám olar menen ruwxıy sáwbetlesedi: «Keshir, ata, seniń menen eń bolmasa xat arqalı tillespesem, hár qıylı oylardan basım jarılıp ketiwi sózsiz. Ózimniń hám xalqımnıń basına túsken ekologiya apatınan basımnıń ishi ot háwirli dártlerge tolıp turıptı. Erke aqlıǵım, ruwxımdı tınısh qoy. Tirilerdiń máselesin tiriler sheshedi ǵoy — derseń bálkim, tirilerge talay-talay ayttım, hátte pútkil álemge esitiletuǵın biyik minberlerden de ayttım. Házir barlıq tiriler tek tiriler sıpatında qıymıldap, óz ara shawqımlasqanı bolmasa, bári gereń! Sen oǵırı mehirli insan ediń, bálkim birinshi aqlıǵıńnıń zarın esitip o dúnyadaǵı adamlardı oyatarsań».

Usılayınsha kitaptıń kompoziciyalıq qurılısı hám syujeti qaraqalpaqlar hám olardıń mákan jayları, A ral hám Ámiw haqqında ilimiy jańalıqlar menen birge ele hesh kim oqımaǵan, esitpegen qızıqlı ápsanalardan, jáne de ekologiyalıq apatshılıq sebepli awırıwǵa shatılǵan mıńlaǵan nawqaslardıń biriniń monologlarınan turadı. Shıǵarmanıń syujetinde paydalanılǵan bay materiallardan qaraqalpaq xalqınıń ótmishi hám búgini, keleshegine tiyisli bolǵan áhmiyetli mashqalalardš… beti ashılıp baradı. Kitaptaǵı hár bir epizodtan, diolog hám monologlardan el qayǵısına qabırǵası qayısıp hásiret shekken adamlardıń qaytalanbas obrazları menen ruwxıy kelbetin kóz aldımızǵa janlı elesletemiz.

=== Povestleri ===
==== «Sekretar» povesti ====
«Sekretar» — T. Qayıpbergenovtıń tuńǵısh povesti bolıp tabıladı. Povest 1956-jılı «Qaraqalpaqstan ádebiyatı hám isskustvosı» jurnalınıń 2—3—4-sanlarında járiyalanıwdan-aq jámiyetshiliktiń dıqqatın ózine tarta basladı. Shıǵarma 1976-jılı Qaraqalpaqstan ASSR Ministrler Soveti menen Jazıwshılar awqamınıń povestler ushın járiyalanǵan konkursında birinshi sıylıqtı jeńip alıwǵa miyasar boldı. 1958-jılı bolsa Qaraqalpaq mámleketlik baspası tárepinen óz aldına kitap bolıp basılıp shıqtı. Povest 1959-jılı ózbek tilinde Tashkentte, 1975, 1985-jıllarda eki ret 
rus tilinde Moskvada daǵazalandı.

Povest, haqıyqatında da, usı janrdıń qaraqalpaq prozasında ósip rawajlanıp, kámalatqa keliw jollarınan derek berip turatuǵın eń qunlı liro-epikalıq shıǵarmalardan bolıp tabıladı. Bunı povesttiń bay mazmunı menen ıqsham formasına talqı islew arqalı anıq seziwge boladı.

Povest ekinshi jer júzlik urıs dáwirindegi jas óspirim mektep oqıwshılarınıń turmısın súwretlewge baǵıshlanǵan.

Jazıwshı ata-anaları, tuwǵan-tuwısqanları frontqa ketip, olardıń ornın bildirmey, bir jeńnen qol, bir jaǵadan bas shıǵarıp, pidákerlik miynet etip atırǵan usı jas óspirimlerdiń obrazın jasaw arqalı urıs dáwiriniń qıyınshılıǵın, sol dáwirdegi awır sharayatlar sebepli erte erjetken balalar psixologiyasın, olardıń Watan azatlıǵın tezletiw ushın tılda islegen qaharmanlıq miynetlerin isenimli hám kórkem etip ashıp bergen.

Povestte balalar sanasındaǵı bul jaqsı sıpatlardıń qáliplestiriwshileri sıpatında kolxoz belsendileriniń, mektep direktorı Tájenniń, Atamurattıń anası Orazgúldiń, kolxozshı Temirxan atanıń obrazları sátli jasalınǵan. Avtor bul obrazlar arqalı urıs dáwirindegi jámiyetlik ómirdi, adamlar arasındaǵı qarım-qatnastı, jas áwladlarǵa berilip atırǵan tálim-tárbiyanı kórsetip beriw menen birge, awıldaǵı ómir kórinisin bir tutaslıqta súwretlep beriwge de háreket etken.

Povesttegi bunday ideyalar turmıstan tuwǵan haqıyqıy konfliktlerdiń tábiyǵıy rawajlanıp, shiylenisiw shegine jetip, isenimli sheshiliwin tapqan jónelislerinde ayrıqsha bir sheberlik hám kórkemlik penen ashıp beriledi. Máselen, Atamurattıń ayırım menmenlik ádetlerin saplastırıw, Serjannıń ójetlikti qoyıw, Ámettiń ákesi Ataxannıń satqınlıǵına arlanıw payıtındaǵı ózin ózi jeńiw ushın alıp barǵan dramatizmge tolı ishki gúresleri usınday turmısshań konfliktlerdiń belgileri bolıp tabıladı. Ásirese bul jaǵday Ámet obrazınıń jasalıwında ayqın kózge taslanadı.

=== «Muǵallımge raxmet» povesti ===
{{main|Muǵallimge raxmet}}
T. Qayıpbergenovtıń 1958-jılı «Jetkinshek» gazetasında járiyalanıp, 1959-jılı QQMB tárepinen óz aldına kitap bolıp basılıp shıqqan ekinshi «Muǵallimge raxmet» povesti tek «qaraqalpaq 
ádebiyatınıń ǵana emes, sol dáwirdegi pútkil keńes ádebiyatınıń eń jaqsı shıǵarmalarınıń biri» sıpatında bahalandı. Bul povesttiń ideyalıq-kórkemlik sapasına berilgen haqıyqıy baha edi. Sol ushın da povest kóp uzamay ózbek (1962, 1978), rus (1966, 1978, 1979), moldavan (1981), qazaq (1983) tillerine awdarılıp, óz aldına kitap halında basılıp shıǵa basladı. Avtorǵa bul povesti ushın 1971-jılı Hamza atındaǵı Ózbekstan mámleketlik sıylıǵınıń laureatlıǵı berildi. 

==== «Suwıq tamshı» povesti ====
Avtor dúnya xalıqları ádebiyatlarında keńnen taralǵan kórkem usıllardıń biri liro-psixologiyalıq súwretlew usılında «Suwıq tamshı» hám «Uyqısız túnler» povestlerin dóretti. Bul usıl povest qaharmanlarınıń basınan ótken waqıyalardı kóbinese olardıń ishki keshirmeleri, oy-tolǵanısları tiykarında kórkem súwretlewge baǵdarlanadı.

«Suwıq tamshı» povestiniń qaharmanı Kamal. Kamaldıń ákesi urısqa ketedi hám qaytıp kelmeydi. Onıń ákesi dushpan tárepke ótip ketken degen sóz taraydı. Bul sóz Kamaldıń júzin tómen qaratıp qoymastan, ol xalıqtıń arasında júriwge de qattı uyaladı. Jazıwshı Kamaldıń turmısındaǵı usı bir qıyın jaǵdaydı, onıń ishki keshirmeleri arqalı kórkem súwretleydi. Kamal shıǵarmada «satqınnıń balası» degen attan qutılıw ushın jan-táni menen hadal miynet etedi hám súygen qızı Ziyadanıń hadal muhabbatına hám xalıqtıń bekkem isenimine de erise aladı.

==== «Uyqısız túnler» povesti ====
«Uyqısız túnler» povestinde urısta júrgen qaraqalpaq jigiti orıs qızın órttiń ishinen alıp shıǵıp ólimnen qutqaradı hám onı balalar úyine tapsırıp Gúlzar Karakalpakova dep jazdıradı. Usı qız er jetip kámalǵa kelgennen keyin ózin ólimnen qutqarǵan áskerdi izlep Qaraqalpaqstanǵa keledi hám onıń menen ushırasıp óz minnetdarshılıǵın bildiredi. Bul jerden ómirlik joldas tapqan ol Qaraqalpaqstanda jasap qaladı. Bul shıǵarmalardaǵı Kamaldıń hám Gúlzardıń da ómir jolı qıyın hám mashaqatlı súwretlenedi. Jazıwshı álbette, buǵan olar ayıplı emes, urıs ayıplı degen juwmaqqa keledi hám urıstı qaralaydı.

== Jetiskenlikleri ==

== Derekler ==
{{derekler}}

== Sırtqı siltemeler ==
{{commonscat|Tólepbergen Qayıpbergenov}}
{{Tólepbergen Qayıpbergenov}}
{{Ózbekstan Qaharmanı sıylıǵın alǵan Qaraqalpaqstanlılar}}
{{Sırtqı siltemeler}}

{{DEFAULTSORT:Qayipbergenov, Tólepbergen}}
[[Kategoriya:Tólepbergen Qayıpbergenov]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaq jazıwshıları]]
[[Kategoriya:Berdaq atındaǵı Qaraqalpaqstan Respublikası mámleketlik sıylıǵınıń laureatları]]
[[Kategoriya:Hamza atındaǵı Ózbekstan SSR mámleketlik sıylıǵınıń laureatları]]</text>
      <sha1>b97ud6ngkf1dc0gtg6ny02112wfr6vw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125600</id>
      <parentid>125518</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:32:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* «Sekretar» povesti */</comment>
      <origin>125600</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18677" sha1="j3tlz1k2pr8yemcqx7vys3nzsse82ng" xml:space="preserve">{{redaktorlanbaqta|paydalanıwshı=[[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 06:01, 2025 j. iyuldıń 10 (UTC)}}
{{Jazıwshı infoqutısı
|qaraqalpaqsha atı        = Tólepbergen Qayıpbergenov
|negizgi atı              = 
|súwret                   = Tólepbergen Qayıpbergenov.jpg
|súwret eni               = 200
|súwret táriypi           = 
|tolıq atı                = Tólepbergen Qayıpbergenov
|tuwılǵan sánesi          = 07.05.1929
|tuwılǵan jeri            = [[Kegeyli rayonı]], {{bayraqlastırıw|Qaraqalpaq ASSR}}, {{bayraqlastırıw|Ózbek SSR}}, {{bayraqlastırıw|SSRA}}
|qaytıs bolǵan sánesi     = 14.09.2010
|qaytıs bolǵan jeri       = [[Nókis]], {{bayraqlastırıw|Qaraqalpaqstan}}, {{bayraqlastırıw|Ózbekstan}}
|puqaralıǵı               = {{bayraqlastırıw|SSRA}}, {{bayraqlastırıw|Ózbekstan}}
|milleti                  = [[qaraqalpaq]]
|dóretiwshilik túri       = [[jazıwshı]]
|oqıǵan jeri              = [[Qaraqalpaq mámleketlik pedagogika institutı]]
|dóretiwshilik jılları    = 1950–2010-jıllar
|baǵdarları               = [[proza]]
|ákesi                    = 
|anası                    = 
|ómirlik joldası          = 
|ómirlik joldasları       = 
|perzentleri              = 
|belgili pikirleri        = — Qaraqalpaqstandı sheksiz súyiwińizdiń sebebi nede?&lt;br&gt; — Ol birew-ǵoy!
|ataqları                 = [[Qaraqalpaqstan Respublikası xalıq jazıwshısı|Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshısı]] (1974), {{Ózbekstan xalıq jazıwshısı}} 
|sıylıqları               = {{Ózbekstan Qaharmanı}}, {{Húrmet Belgisi ordeni}} (1979), {{Doslıq ordeni}}, {{El-jurt húrmeti ordeni}}, {{Shuhrat medalı}} «Qashǵariy» sıylıǵı (1995), «Sholoxov» sıylıǵı (2004), [[Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıqtıń laureatları|Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıq]] (1967) 
|sayt                     = 
|qolı                     = 
}}
'''Tólepbergen Qayıpbergenov''' — ([[7-may]] [[1929|1929-jıl]], [[Kegeyli rayonı]], [[QQASSR]], [[ÓzSSR]], [[Sovet Socialistlik Respublikalar Awqamı|SSRA]] — [[14-sentyabr]] [[2010|2010-jıl]], [[Nókis]], [[Qaraqalpaqstan]], [[Ózbekstan]]) — [[qaraqalpaqlar|qaraqalpaq]] jazıwshısı, [[XX ásir]] qaraqalpaq ádebiyatınıń iri tulǵası, bayteregi. [[Qaraqalpaqstan Respublikası xalıq jazıwshısı|Qaraqalpaqstan]] hám [[Ózbekstan xalıq jazıwshısı]]. [[Ózbekstan|Ózbekstan Qaharmanı]] ([[2003|2003-jıl]]ı).

== Ómir bayanı hám miynet jolı ==
[[1929]]-jılı 7-may sánesinde [[Kegeyli rayonı]]nıń Shortanbay awılında (házirgi [[Nókis rayonı|Nókis rayonı]]nıń sovxozında) kolxozshı diyqan shańaraǵında tuwılǵan.

1944-45 jılları bolajaq jazıwshı ele awıldaǵı mektepte oqıp júrgen jas bala waqıtlarında-aq uqıplı, ziyrek hám kóp oqıwdı qáleytuǵın quntlı oqıwshı sıpatında kózge tústi. Ózi 6,7-klasslarda oqıp júrip ol usı mekteptiń 2,4-klasslarına sabaq berdi.

[[1945]]-[[1947|47]] jılları ol Xójeli qalasındaǵı mektepke shekemgi tárbiya pedagogika bilim jurtında oqıydı. Onı pitkergennen keyin 1947-1950-jılları ózi tuwılǵan awılda muǵallim boladı hám sonıń menen birge óz ústinde úzliksiz isleydı, ádebiyat penen qızıǵa baslaydı, óz bilimin jetilistirip baradı.

[[1950]]-jılı Tólepbergen Qayıpbergenov [[Qaraqalpaq mámleketlik pedagogikalıq institutı]]nıń «Rus tili hám ádebiyatı» fakultetine oqıwǵa qabıl etiledi.

Tap usı waqıttan baslap onıń ádebiyatqa aralasıwı baslandı. Ol ádebiyat penen, jazıwshı – shayırlar menen jaqınnan tanısıp, olardan alǵan hám ózi turmısqa bayqaǵan tásirlerin qosıqqa aylantırıp jaza baslaydı.

[[1950]]-jılı onıń dóretiwshilik xızmeti baslanadı. Ol dáslep poemaǵa qızıǵa basladı. Al keyin proza janrına qızıǵıp ketedi.

[[1951]]-jılı onıń «Tilegim» atlı tuńǵısh qosıǵın respublikalıq «Jas Leninshi» gazetasında basılıp shıqtı. Jas shayır baspa sózge usılay qádem atladı. Usınnan baslap onıń qosıqları gazeta-jurnallarda kórine berdi.

[[1955]]-jılı jazıwshınıń prozaǵa bet burıwına tuwrı keledi. Bul jılı onıń «Pochtalyon kelgende» degen dáslepki gúrrińi «Jas Leninshi»de basıldı. Sonnan beri ol tiykarınan proza janrında islegen.

[[1955]]-jılı Tólepbergen Qayıpbergenov [[Qaraqalpaq Mámleketlik Pedagogikaliq Instituti|Qaraqalpaq Mámleketlik Pedagogikaliq Instituttı]] tabıslı pitkerip shıǵadi. Bul waqıtta ol jazıwshınıń isin ózine maqset etip alǵan, biraq ele ádebiyat maydanında onsha tanıla qoymaǵan jaslardan edi. «Ámiwdárya» jurnalında ádebiy xizmetker.

[[1955]]-[[1957|57]]-jılları Radio esitiriw komitetinde redaktorı.

[[1956]]-jılı Onıń birinshi povesti «Sekretar» degen at penen basılıp shıǵadi.

[[1956]]-[[1967|67]]-jıllar Bul jámiyetlik áhmiyetli jumıslardı atqarıw menen bir qatarda jazıwshı usı dáwir ishinde ádebiyat tarawında da ayrıqsha kúshli miynet etti. Onıń dóretiwshiliginiń eń jemisli bólegi mine usı jıllarǵa tuwrı keledi.

[[1957]]-[[1958|58]]-jılları [[Qaraqalpaqstan jaziwshilar awqami]]nda juwaplı xatkeri.

[[1958]]-[[1959|59]]-jılları radio esitiriw komitetinde baslıqtıń orın basarı

[[1959]]-[[1960|60]]-jılları «Jas Leninshi» gazetasında redaktorı

[[1960]]-[[1962|62]]-jılları Qaraqalpaq mámleketlık baspaxanasında direktorı.

[[1962]]-[[1964|64]]-jılları «Sovet Qaraqalpaqstanı» gazetasında redaktorı.

[[1963]]-jılı belgili jazıwshı Tólepbergen Qayıpbergenov altınshı ret shıǵarǵan Qaraqalpaqstan ASSR Joqarǵı Sovetine deputat bolıp saylaydı.

[[1964]]-[[1967|67]]-jılları Radio esittiriw hám televidenie komitetinde redaktorı.

[[1967]]-jılı eki kitaptan ibarat «Qaraqalpaq qızı» roman-dilogiyasi ushın Qaraqalpaqstan Mámleketlik «Berdaq» atındaǵı sıylıqtı.

[[1967]]-[[1980|80]]-jılları Qaraqalpaqstan baspa sóz komiteti baslıǵınıń orın
basarı.

[[1971]]-jılı «Muǵallimge raxmet» povesti ushın Ózbekstan Respublikası Mámleketlik «Hamza» atındaǵı, SSSR mámleketlik sıylıǵı, Qaraqalpaq hám xalıq aralıq «Qashqariy» sıylıqlar berildi.

[[1974]]-jılı Tólepbergen Qayıpbergenovqa «Qaraqalpaq xalıq jazıwshısı» degen ataq berildi.

[[1979]]-jılı «Húrmet belgisi» ordeni, hám qatar medallar menen siyliqlandi.

[[1980]]-jılı Qaraqalpaqstan jaziıwshılar awqamı baslıǵına saylanadı.

[[1980]]-jıldan baslap hár jılı Ózbekstan jazıwshılar awqamı baslıǵı orınbasarı lawazımlarına hámde sadıq SSSR jazıwshılar awqamı baslıq lawazımlarına saylanadı hám bárshe forumlarda shıǵıp sóylegen.

[[1982]]-jılı T. Qayıpbergenov menen Qaraqalpaqstanda birinshi márte sadıq SSSR ádebiyati kúnlerin ótkizildi.

[[1987]]-jıldan 1991-jılǵasha jámiyetshilik arasında Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi Baslıǵı orınbasarlıǵına saylandı.

[[1989]]-jılda Ózbekstan Respublikası Prezidenti Islam Kárimov pármanına muwapıq T. Qayıpbergenov Ózbekstan Respublikası Prezidenti Keńesi aǵzalıǵına tayınlanadı.

[[1995]] jıldan beri jamiyetshilik arasında Oraylıq Aziya xalıqlarınıń mádeniyatı qori basqarması baslıǵı lawazımında islep kelmekte.

[[1995]]-jılı «Qashqariy» atındaǵı xalıq aralıq sıylıǵınıń lauriyati.

[[2003]]-jılı ǵarezsizligimizdiń 12-jıllıǵı múnásebeti menen Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshısı Tólepbergen Qayıpbergenovqa, Ózbekstan Qahramanı ataǵı menen sıylıqlandı.

[[2004]]-jılı Tólepbergen Qayıpbergenov M. Sholoxov atındaǵı sıylıqtıń laureati.

Nókis hám Tashkent qalasında ózbek hám qaraqalpaq tillerinde basılıp atırǵan bir neshe gazeta jurnallar redakciya tóreshleri aǵzası.

2010-jılı sentyabrdıń 14-sánesinde dúnyadan ótti.

== Dóretiwshiligi ==
T. Qayıpbergenovtıń kórkem dóretiwshilikke aralasqan dáslepki bes jılındaǵı dóretken shıǵarmaları kishi kólemli qosıqlardan ibarat boldı. Onıń bul dáwirde baspa kórgen «Tilegim» (1951), «Kelinshektiń quwanıshı» (1954), «Muǵallim» (1955) hám taǵı basqa bir qatar qosıqlarında jas shayırdıń tilek-oyları, ózi jasap atırǵan ómirge, onıń ayırım tarawlarına bolǵan kózqarası, watanǵa degen súyispenshilik sezimleri jırlandı. Bul shıǵarmalardıń ideyalıq-tematikalıq baǵdarı, mazmunı, óz aldına qoyǵan maqseti-paxta atızınıń qaharmanı, miynet súygish kelinshektiń oqıwdan injenerlik diplom alıp qaytqan kúyewi menen ushırasqandaǵı quwanıshın kórsetiw hám t.b. máseleler boldı. Mısalı, «Muǵallim» atlı qosıqta hújdanlı muǵallimniń biziń turmısımızdaǵı biyik hám húrmetli ornı kórsetip berildi.

T. Qayıpbergenov 50-jıllardıń ortalarında óziniń jazıwshılıq qádemin «Aljasıqtıń aqırı» (1954), «Arza» (1955), «Traktorshı» (1955), «Joldaǵı jánjel» (1955) sıyaqlı kishigirim gúrrińler jazıwdan basladı. Ol usı jıllardan 1956-jılǵa shekem bulardan basqa da «Isiń sózińdey emes», «Pochtalyon kelgende», «Ana ashıwı», «Eki kózli», «Kim ayıplı», «Maqset», «Pillekeshler», «Ókinish», «Tartıs», «Batıl qádem», «Aygúl» usaǵan gúrrińler jazdı hám olar óz waqtında sol jıllardaǵı gazeta-jurnallarda járiyalanıp barıldı. T. Qayıpbergenovtıń bul prozalıq shıǵarmaları 1961-jılı «Bloknot sóyleydi» degen at penen óz aldına kitap bolıp ta basılıp shıqtı.

=== Romanları ===
==== «Qaraqalpaq qızı» romanı ====
Feodalizm dáwirindegi hayal-qızlar turmısınıń awırmanlıǵı hám jańa dáwirdegi olardıń turmısındaǵı úlken ózgerisler jazıwshınıń «Qaraqalpaq qızı» romanındaǵı Jumagúldiń obrazında keńnen súwretlenedi. Romanınıń temasınan kórinip turǵanınday, bul shıǵarma hayal-qızlar turmısın keń epikalıq mazmunda ashıp beriwge baǵdarlanǵan. 

Romanda Jumagúldiń jaslıǵınan baslap, jámiyetlik islerge belsene qatnasıwǵa shekemgi aralıqtaǵı ómir jolı izbeiz súwretlenedi. Jazıwshı Jumagúldiń obrazı arqalı sol dáwirdegi qaraqalpaq hayal-qızlarınıń qıyın turmısın hám keń jámiyetten óz ornın tabıw jolındaǵı gúreslerin isenimli súwretlegen. Av tor waqıyalardı súwretlewde de, obraz dóretiwde de úlken jetiskenliklerge erisedi. 

Roman qaharmanı Jumagúl óz basınıń erkinligi menen 
baxıtlı turmısqa tınımsız miyneti, óziniń tabanlı gúresi, qıyınshılıńlarǵa tózimliligi hám qaysarlıǵı nátiyjesinde erisedi. Usı roman tiykarında Qaraqalpaq Mámleketlik teatrında saxnalıq shıǵarmalar qoyılǵan bolsa, Ózbek film studiyası tárepinen «Qaysar qız» kino-filmi jaratıldı.

=== Roman-esseleri ===
==== «O dúnyadaǵı atama xatlar» ====
Avtordıń «O dúnyadaǵı atama xatlar» (1992) shıǵarması 
xalqımız basına dónip turǵan ekologiyalıq apatshılıqtıń aldın alıw hám onnan qutılıw ideyasına arnaladı. Usınday dúnyalıq mashqalalarš súwretlewde jazıwshı o dúnyadaǵı atasına yaǵnıy káramatlı babalarına bılayınsha múrájáát etedi hám olar menen ruwxıy sáwbetlesedi: «Keshir, ata, seniń menen eń bolmasa xat arqalı tillespesem, hár qıylı oylardan basım jarılıp ketiwi sózsiz. Ózimniń hám xalqımnıń basına túsken ekologiya apatınan basımnıń ishi ot háwirli dártlerge tolıp turıptı. Erke aqlıǵım, ruwxımdı tınısh qoy. Tirilerdiń máselesin tiriler sheshedi ǵoy — derseń bálkim, tirilerge talay-talay ayttım, hátte pútkil álemge esitiletuǵın biyik minberlerden de ayttım. Házir barlıq tiriler tek tiriler sıpatında qıymıldap, óz ara shawqımlasqanı bolmasa, bári gereń! Sen oǵırı mehirli insan ediń, bálkim birinshi aqlıǵıńnıń zarın esitip o dúnyadaǵı adamlardı oyatarsań».

Usılayınsha kitaptıń kompoziciyalıq qurılısı hám syujeti qaraqalpaqlar hám olardıń mákan jayları, A ral hám Ámiw haqqında ilimiy jańalıqlar menen birge ele hesh kim oqımaǵan, esitpegen qızıqlı ápsanalardan, jáne de ekologiyalıq apatshılıq sebepli awırıwǵa shatılǵan mıńlaǵan nawqaslardıń biriniń monologlarınan turadı. Shıǵarmanıń syujetinde paydalanılǵan bay materiallardan qaraqalpaq xalqınıń ótmishi hám búgini, keleshegine tiyisli bolǵan áhmiyetli mashqalalardš… beti ashılıp baradı. Kitaptaǵı hár bir epizodtan, diolog hám monologlardan el qayǵısına qabırǵası qayısıp hásiret shekken adamlardıń qaytalanbas obrazları menen ruwxıy kelbetin kóz aldımızǵa janlı elesletemiz.

=== Povestleri ===
==== «Sekretar» povesti ====
{{main|Sekretar}}
«Sekretar» — T. Qayıpbergenovtıń tuńǵısh povesti bolıp tabıladı. Povest 1956-jılı «Qaraqalpaqstan ádebiyatı hám isskustvosı» jurnalınıń 2—3—4-sanlarında járiyalanıwdan-aq jámiyetshiliktiń dıqqatın ózine tarta basladı. Shıǵarma 1976-jılı Qaraqalpaqstan ASSR Ministrler Soveti menen Jazıwshılar awqamınıń povestler ushın járiyalanǵan konkursında birinshi sıylıqtı jeńip alıwǵa miyasar boldı. 1958-jılı bolsa Qaraqalpaq mámleketlik baspası tárepinen óz aldına kitap bolıp basılıp shıqtı. Povest 1959-jılı ózbek tilinde Tashkentte, 1975, 1985-jıllarda eki ret 
rus tilinde Moskvada daǵazalandı.

Povest, haqıyqatında da, usı janrdıń qaraqalpaq prozasında ósip rawajlanıp, kámalatqa keliw jollarınan derek berip turatuǵın eń qunlı liro-epikalıq shıǵarmalardan bolıp tabıladı. Bunı povesttiń bay mazmunı menen ıqsham formasına talqı islew arqalı anıq seziwge boladı.

Povest ekinshi jer júzlik urıs dáwirindegi jas óspirim mektep oqıwshılarınıń turmısın súwretlewge baǵıshlanǵan.

Jazıwshı ata-anaları, tuwǵan-tuwısqanları frontqa ketip, olardıń ornın bildirmey, bir jeńnen qol, bir jaǵadan bas shıǵarıp, pidákerlik miynet etip atırǵan usı jas óspirimlerdiń obrazın jasaw arqalı urıs dáwiriniń qıyınshılıǵın, sol dáwirdegi awır sharayatlar sebepli erte erjetken balalar psixologiyasın, olardıń Watan azatlıǵın tezletiw ushın tılda islegen qaharmanlıq miynetlerin isenimli hám kórkem etip ashıp bergen.

Povestte balalar sanasındaǵı bul jaqsı sıpatlardıń qáliplestiriwshileri sıpatında kolxoz belsendileriniń, mektep direktorı Tájenniń, Atamurattıń anası Orazgúldiń, kolxozshı Temirxan atanıń obrazları sátli jasalınǵan. Avtor bul obrazlar arqalı urıs dáwirindegi jámiyetlik ómirdi, adamlar arasındaǵı qarım-qatnastı, jas áwladlarǵa berilip atırǵan tálim-tárbiyanı kórsetip beriw menen birge, awıldaǵı ómir kórinisin bir tutaslıqta súwretlep beriwge de háreket etken.

Povesttegi bunday ideyalar turmıstan tuwǵan haqıyqıy konfliktlerdiń tábiyǵıy rawajlanıp, shiylenisiw shegine jetip, isenimli sheshiliwin tapqan jónelislerinde ayrıqsha bir sheberlik hám kórkemlik penen ashıp beriledi. Máselen, Atamurattıń ayırım menmenlik ádetlerin saplastırıw, Serjannıń ójetlikti qoyıw, Ámettiń ákesi Ataxannıń satqınlıǵına arlanıw payıtındaǵı ózin ózi jeńiw ushın alıp barǵan dramatizmge tolı ishki gúresleri usınday turmısshań konfliktlerdiń belgileri bolıp tabıladı. Ásirese bul jaǵday Ámet obrazınıń jasalıwında ayqın kózge taslanadı.

=== «Muǵallımge raxmet» povesti ===
{{main|Muǵallimge raxmet}}
T. Qayıpbergenovtıń 1958-jılı «Jetkinshek» gazetasında járiyalanıp, 1959-jılı QQMB tárepinen óz aldına kitap bolıp basılıp shıqqan ekinshi «Muǵallimge raxmet» povesti tek «qaraqalpaq 
ádebiyatınıń ǵana emes, sol dáwirdegi pútkil keńes ádebiyatınıń eń jaqsı shıǵarmalarınıń biri» sıpatında bahalandı. Bul povesttiń ideyalıq-kórkemlik sapasına berilgen haqıyqıy baha edi. Sol ushın da povest kóp uzamay ózbek (1962, 1978), rus (1966, 1978, 1979), moldavan (1981), qazaq (1983) tillerine awdarılıp, óz aldına kitap halında basılıp shıǵa basladı. Avtorǵa bul povesti ushın 1971-jılı Hamza atındaǵı Ózbekstan mámleketlik sıylıǵınıń laureatlıǵı berildi. 

==== «Suwıq tamshı» povesti ====
Avtor dúnya xalıqları ádebiyatlarında keńnen taralǵan kórkem usıllardıń biri liro-psixologiyalıq súwretlew usılında «Suwıq tamshı» hám «Uyqısız túnler» povestlerin dóretti. Bul usıl povest qaharmanlarınıń basınan ótken waqıyalardı kóbinese olardıń ishki keshirmeleri, oy-tolǵanısları tiykarında kórkem súwretlewge baǵdarlanadı.

«Suwıq tamshı» povestiniń qaharmanı Kamal. Kamaldıń ákesi urısqa ketedi hám qaytıp kelmeydi. Onıń ákesi dushpan tárepke ótip ketken degen sóz taraydı. Bul sóz Kamaldıń júzin tómen qaratıp qoymastan, ol xalıqtıń arasında júriwge de qattı uyaladı. Jazıwshı Kamaldıń turmısındaǵı usı bir qıyın jaǵdaydı, onıń ishki keshirmeleri arqalı kórkem súwretleydi. Kamal shıǵarmada «satqınnıń balası» degen attan qutılıw ushın jan-táni menen hadal miynet etedi hám súygen qızı Ziyadanıń hadal muhabbatına hám xalıqtıń bekkem isenimine de erise aladı.

==== «Uyqısız túnler» povesti ====
«Uyqısız túnler» povestinde urısta júrgen qaraqalpaq jigiti orıs qızın órttiń ishinen alıp shıǵıp ólimnen qutqaradı hám onı balalar úyine tapsırıp Gúlzar Karakalpakova dep jazdıradı. Usı qız er jetip kámalǵa kelgennen keyin ózin ólimnen qutqarǵan áskerdi izlep Qaraqalpaqstanǵa keledi hám onıń menen ushırasıp óz minnetdarshılıǵın bildiredi. Bul jerden ómirlik joldas tapqan ol Qaraqalpaqstanda jasap qaladı. Bul shıǵarmalardaǵı Kamaldıń hám Gúlzardıń da ómir jolı qıyın hám mashaqatlı súwretlenedi. Jazıwshı álbette, buǵan olar ayıplı emes, urıs ayıplı degen juwmaqqa keledi hám urıstı qaralaydı.

== Jetiskenlikleri ==

== Derekler ==
{{derekler}}

== Sırtqı siltemeler ==
{{commonscat|Tólepbergen Qayıpbergenov}}
{{Tólepbergen Qayıpbergenov}}
{{Ózbekstan Qaharmanı sıylıǵın alǵan Qaraqalpaqstanlılar}}
{{Sırtqı siltemeler}}

{{DEFAULTSORT:Qayipbergenov, Tólepbergen}}
[[Kategoriya:Tólepbergen Qayıpbergenov]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaq jazıwshıları]]
[[Kategoriya:Berdaq atındaǵı Qaraqalpaqstan Respublikası mámleketlik sıylıǵınıń laureatları]]
[[Kategoriya:Hamza atındaǵı Ózbekstan SSR mámleketlik sıylıǵınıń laureatları]]</text>
      <sha1>j3tlz1k2pr8yemcqx7vys3nzsse82ng</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ibrayım Yusupov</title>
    <ns>0</ns>
    <id>398</id>
    <revision>
      <id>125474</id>
      <parentid>124224</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:32:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Kategoriya:Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler|Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler]]» kategoriyası qosıldı ([[WP:HOTCAT|HotCat]] quralınıń kómegi menen)</comment>
      <origin>125474</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13401" sha1="218fz9jy5re7ydc5wbopbkfoq90o5si" xml:space="preserve">{{Shayır infoqutısı
|qaraqalpaqsha atı        = Ibrayım Yusupov
|negizgi atı              = 
|súwret                   = Ibrayım_Yusupov.jpg
|súwret eni               = 200
|súwret táriypi           = I. Yusupov portreti
|tolıq atı                = Ibrayım Yusupovich Yusupov
|ádebiy laqabı            = Ayaziy  
|tuwılǵan sánesi          = 05.05.1929
|tuwılǵan jeri            = [[Shımbay rayonı]], {{bayraqlastırıw|Qaraqalpaq ASSR}}, {{bayraqlastırıw|Ózbek SSR}}, {{bayraqlastırıw|SSRA}}
|qaytıs bolǵan sánesi     = 24.07.2008
|qaytıs bolǵan jeri       = [[Nókis]], {{bayraqlastırıw|Qaraqalpaqstan}}, {{bayraqlastırıw|Ózbekstan}}
|puqaralıǵı               = {{bayraqlastırıw|SSRA}}, {{bayraqlastırıw|Ózbekstan}}
|milleti                  = [[qaraqalpaq]]
|dóretiwshilik túri       = shayır, [[dramaturg]], awdarmashı, jazıwshı, [[pedagog]]
|oqıǵan jeri              = [[Qaraqalpaq mámleketlik pedagogika institutı]]
|dóretiwshilik jılları    = 1946–2008-jıllar
|baǵdarları               = [[poeziya]], [[dramaturgiya]]
|belgili pikirleri        = «Tır jalańash qalsańdaǵı,&lt;br&gt; Bek bol, bala, qalpaǵıńa!...»
|ákesi                    = Yusup axun Sayekeev (1875–1932)
|anası                    = Xanbiybi Xojamurat qızı (1898–1974)
|ómirlik joldası          = Biybizada Jumanazarova (1934–1980)
|ómirlik joldasları       = 
|perzentleri              = Shahzada Yusupova (qızı)&lt;br&gt; Paydam Yusupov (ulı)&lt;br&gt; Madiyar Yusupov (ulı) &lt;br&gt; Aruxan Yusupova (qızı) &lt;br&gt; Ayjamal Yusupova (qızı)
|ataqları                 = [[Qaraqalpaqstan Respublikası xalıq shayırı|Qaraqalpaqstan xalıq shayırı]], [[Ózbekstan xalıq shayırı]] 
|sıylıqları               = [[Ózbekstan Qaharmanı]] (2004)&lt;br&gt;{{El-jurt húrmeti ordeni}} (1999)&lt;br&gt; {{Doslıq ordeni}}&lt;br&gt; «Miynet qızıl bayraq» ordeni (1979)
|sayt                     = 
|qolı                     = 
}}
'''Ibrayım Yusupov ''' (''tolıq atı '''Ibrayım Yusupovich Yusupov''''', [[5-may]] [[1929|1929-jıl]], [[Shımbay rayonı]], [[QQASSR]], [[ÓzSSR]], [[Sovet Socialistlik Respublikalar Awqamı|SSRA]] – [[24-iyul]] [[2008|2008-jıl]], [[Nókis]], [[Qaraqalpaqstan]], [[Ózbekstan]]) — [[qaraqalpaqlar|qaraqalpaq]] shayırı, [[XX ásir]] qaraqalpaq ádebiyatınıń iri tulǵası, awdarmashı, dramaturg hám pedagog. [[Qaraqalpaqstan Respublikası xalıq shayırı|Qaraqalpaqstan]] hám [[Ózbekstan xalıq shayırı]]. [[Ózbekstan|Ózbekstan Qaharmanı]] ([[2004-jıl]]ı). [[Qaraqalpaqstan gimni|Qaraqalpaqstan Respublikası mámleketlik gimni]]niń sóziniń avtorı&lt;ref name=&quot;ziyouz1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.ziyouz.com/portal-haqida/xarita/jahon-she-riyati/qoraqalpoq-she-riyati/ibroyim-yusupov-1929-2008|title=IBROYIM YUSUPOV (1929-2008)|publisher=ziyo.uz|access-date=13 November 2023|website=ziyo.uz|lang=uz}}&lt;/ref&gt;.&lt;br&gt;Ádebiy laqabı – ''Ayaziy''.

== Ómirbayanı hám miynet jolı ==
Ibrayım Yusupovich Yusupov 1929-jıl 5-mayda Qaraqalpaqstan Respublikası, Shımbay rayonı, Azat awılında tuwılǵan. Bolajaq shayırdıń ákesi Yusup (axun) Sayekeev ([[1875]]-[[1931]]-jıllar) óz dáwiriniń diniy ǵayratkeri hámde iri jer iyesi bolıp, Sovet húkimeti tárepinen quwdalawǵa ushırap, 1931-jılı [[Túrkmenstan]]ǵa súrgin etilgen hám onnan qaytpaǵan. Ayırım tastıyqlanbaǵan maǵlıwmatlarǵa bola Yusup (axun) Sayekeev Tashawız qamaqxanasınan qashıp, [[Tórtkúl|Tórtkúl qalası]] átirapında orıs basqınshılarına qarsı sawashta qaytıs bolǵan. Anası Xanbiybi eki ul hám tórt qızdı tárbiyalaǵan. Shańaraqtı baǵıwda anasına járdem beriw ushın jas Ibrayım 13 jasınan baslap jumıs islewdi basladı. Onıń tuwısqan ajaǵası Mádenbay Yusupov ekinshi duniya júzlik urısında qatnasqan. Belorus aymaǵında jaralanǵan. Urıstan keyin óz eline demobilizatsiaydan keyin qaytıs bolǵan. [[Qaraqalpaq mámleketlik universiteti|Qaraqalpaq mámleketlik pedagogika institutı]]nda oqıǵan. Instituttı 1949-jılda tamamlaǵan Ibrayım ózi oqıǵan bilim dárgayında ádebiyat páninen sabaq bere basladı&lt;ref name=&quot;ziyouz12&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.ziyouz.com/portal-haqida/xarita/jahon-she-riyati/qoraqalpoq-she-riyati/ibroyim-yusupov-1929-2008|title=IBROYIM YUSUPOV (1929-2008)|publisher=ziyo.uz|access-date=13 November 2023|website=ziyo.uz|lang=uz}}&lt;/ref&gt;.

[[1961]]-[[1962]]-jıllarda «Ámiwdárya» jurnalı redaktorı, keyingi 3 jıl SSSR Pánler Akademiyası Qaraqalpaq filialınıń N. Dáwqaraev atındaǵı til, ádebiyat hám tariyx institutında ilimiy jumıs alıp bardı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://lex.uz/docs/2375371|title=УП-3476-сон 25.08.2004. О присвоении звания «Узбекистон Кахрамони»|language=ru|access-date=2022-02-02|website=lex.uz}}&lt;/ref&gt;. 1965-1980-jıllarda Qaraqalpaq ASSR jazıwshılar awqamına basshılıq etken. Onıń baslaması menen SSSRdıń kóplegen qalalarında, atap aytqanda, [[Moskva]], [[Kiev]], [[Alma-Ata]], Vilnyus hám basqa qalalarda birinshe márte Qaraqalpaq mádeniyatı kúnleri ótkerildi. 1980-1988-jıllarda «Sovet Qaraqalpaqstanı» (házirgi atı [[Erkin Qaraqalpaqstan|«Erkin Qaraqalpaqstan»]]) gazetasında bas redaktor boldı. Keyinirek ol 1988-1994-jıllarda Qaraqalpaqstan Tınıshlıqtı qorǵaw komiteti baslıǵı bolıp is júritti. 1994-2000-jıllarda Ruwxıylıq hám aǵartıwshılıq orayı basshısı lawazımında islegen.

Qaraqalpaq xalqınıń XX ásirdegi ullı tulǵalarınan biri I.Yusupov 2008-jıl 24-iyul kúni dúnyadan ótti. [[Ózbekstan]] Respublikası birinshi prezidenti I.A.Karimov shayır qaza bolǵanda onıń shańaraǵına muńlaslıq bildirdi: ''«Ol qayda islese de, shólkemlestiriwshilik uqıplılıǵı, bilim hám tájiriybesi menen barlıq jerde xalıqtıń abıroyı hám húrmetine iye boldı»''. Shayırdıń qábiri Nókis qalasındaǵı «Shorsha Baba» áwliyesinde jaylasqan. 
=== Siyasiy iskerligi ===
I.Yusupov 1952-jılda ol burjua-milletshil toparlar menen sherikles bolıwda gúmanlanǵan hámde oǵan qarsı jınayat isi qozǵatılǵan. Biraq Stalinniń qaytıs bolǵannan keyingi siyasiy salıstıramı erkinlik jaǵdayı nátiyjeside «&lt;ref&gt;Qosımshalar qosıw hám anıqlıq kiritiw.&lt;/ref&gt;dálillerdiń jetispewshiligi» degen sebep penen aqlandı. Ol bir neshe márte QASSR Joqarǵı Keńesi deputatı etip saylandı. 1990-jıl M. Gorbashyovqa qarsı sınlanǵan «Kórsetken kúniń usıma» dep atalǵan qosıǵı ushın bir qansha quwdalawlarǵa ushıraydı.  1990-1994-jıllarda ÓzSSR hám Ózbekstan Joqarǵı Soveti deputatlıǵına saylandı. Birneshe márte [[Islam Karimov|I.A.Karimov]]&lt;nowiki/&gt;tıń Ózbekstan Respublikası prezidenti saylawlarında isenimli wákili bolǵan hámde onıń talabanlıǵın belsendi qollap-quwatlaǵan.

== Dóretiwshiligi ==
=== Poemalıq shıǵarmaları hám qosıqlar toplamları ===
Shayırdıń dáslepki shıǵarmaları 1946-jılda baspadan shıǵarılǵan («Watanım» qosıǵı). Ol tárepinen «Joldas muǵallim» (1949), «Akaciya gúllegen jerde» (1952), «Gilemshi hayal haqqında haqıyqatlıq» (1955), «Eski fontan ertegi» (1957), «Aktrisanıń ıǵbalı» (1958), «Dala ármanları» (1964), «Tumaris» (1970), «Qaraqalpaq haqqında sóz» (1977), «Búlbúl uyası» (1987) poemaları dóretildi. Shayırdıń «Baxıt lirikası» (1955), «Kúnshıǵıs jolawshısına» (1959), «Oylar» (1960), «Jeti asırım» (1962), «Dala ármanları» (1966), «Zaman aǵımı» (1968), «Kewil kewilden suw isher» (1971), «Tumaris» (1974), «Yosh» (1977), «Dáwir samalları» (1982), «Alasatlı dúnya bul» (1987), «Duzlı samallar» (1988), «Kewildegi keń dúnya» (1989), «Úmit jaǵısı» (1990) atamalı poemalar hámde qosıqlar toplamları jarıqqa shıqtı. Ibrayım Yusupov ǵárezsizlik jıllarında da jemisli dóretiwshilik etip, «Begligińdi buzba sen»  (1995), «Ómir, saǵan ashıqpan ...» (1999), «Hárkimniń óz zamanı bar» (2006) shıǵarmalar toplamların baspadan shıǵardı.

=== Prozalıq shıǵarmaları hám gúrrińleri ===
I.Yusupov proza jónelisinde da miynet etken bolıp, «Seydan ǵarrınıń gewishi» gúrrińi buǵan ayqın mısal bola aladı. Onıń gúrrińler toplamı «Ǵarrı tuttaǵı gúz» (1963) ataması menen baspadan shıqqan.

=== Dramalıq shıǵarmaları hám pyesaları ===
Shayır «Qaraqalpaq muzıkalı drama teatrı ushın «Qırq qız» ([[Ámet Shamuratov]] penen birgelikte, 1965-jılı qoyılǵan), «Aktrisanıń ıǵbalı» (1967-jılı qoyılǵan), «Ómirbek laqqı» (1971-jılı qoyılǵan) pyesaların, «Ájiniyaz» operası ushın libretto (1973), Iskender Zulqarnayn haqqında ańızǵa tiykarlanǵan «Mángi bulaq» (1986) dramaların jazǵan.

=== Awdarma miynetleri ===
Yusupov sonıń menen birge kórkem awdarma salasında da tabıslı iskerlik kórsetti. Ol [[William Shakespeare|Shekspir]], [[Johann Wolfgang von Goethe|Gyote]], [[George Byron|Bayron]], [[Fridrix Shiller|Shiller]], Geyne sonetlerin, [[Aleksandr Pushkin|Pushkin]] qosıqların, [[Mixail Lermontov|Lermontov]]&lt;nowiki/&gt;tıń «Mtsyri» poemasın, [[Omar Hayyam]] rubayıların, [[Alisher Nawayı|Nawayı]] hámde Hafiz ǵázzellerin, [[Abay Qunanbay ulı|Abay]], [[Maqtumqulı]] qosıqların, [[Taras Shevchenko|Shevchenko]]&lt;nowiki/&gt;nıń «Katerina»sın, shayır Mayakovskiydiń qosıqların, Ǵabdulla Toqaydıń qosıqlar kitabın, [[Rasul Gamzatov]], [[Mustay Karim]], Samed Vurǵun, [[Ǵafur Ǵulam]], [[Zulfiya]] sıyaqlı ullı shayırlardıń dóretpelerin, noǵay xalıq qosıqları toplamı hám basqa kóplegen shıǵarmalardı qaraqalpaq tiline sheberlik penen awdarmaladı.

== Sıylıqları ==
* Ózbekstan Qaharmanı ([[2004]])&lt;ref&gt;[https://lex.uz/ru/docs/2375371]{{Lang-ru|Указ Президента Республики Узбекистан}}&lt;/ref&gt;
* «El-jurt húrmeti» ordeni ([[1999]])&lt;ref&gt;[https://lex.uz/ru/docs/2388467]{{Lang-ru|Указ Президента Республики Узбекистан}}&lt;/ref&gt;
* «Doslıq» ordeni
* «Miynet qızıl bayraq» ordeni ([[1979|1979-jıl]] [[4-may]])
* Ózbekstan xalıq shayırı

== Shańaraǵı ==
'''Ákesi:''' Yusup axun Sayekeev (1875-1932-jıllar ómiriniń shamalıq jılları).

'''Anası:''' Xanbiybi Xojamurat qızı (1898-1974-jıllar ómiriniń shamalıq jılları).

'''Ómirlik joldası:''' Biybizada Jumanazarova (1934-1980).

'''Perzentleri''':
*Shahzada Yusupova (ómirlik joldası Tolıbay Ibragimov [[Qanlıkól rayonı]] hákimi (2002-2014) bolıp islegen) ('''aqlıqları:''' Sultan, Xansulıw, Aliya).
*Baxram Yusupov (ómirlik joldası Roza Rzaeva Qaraqalpaqstan ASSR Joqarǵı Keńesi prezidiumı baslıǵı, sol waqıttaǵı Respublikadaǵı eń joqarǵı mámleketlik lawazım) ('''aqlıqları:''' Abdunayım)
*Madiyar Yusupov (Madiyar Yusupov Qaraqalpaqstan Respublikası Mámleketlik salıq basqarması baslıǵı orınbasarı lawazımında jumıs islegen 1991-1997-jıllar)  ('''aqlıqları:''' Allayar hám Daniyar).
*Aruxan Yusupova ('''aqlıqları:''' Timur hám Zuxra).
*[[Ayjamal Yusupova]] ('''aqlıqları:''' Ilyas, Bahawatdin, Aysulıw, Ayzada) (Qaraqalpaqstan tarıyxı hám kórkem óner muzey direktorı).

== Shayır haqqında ==
Qaysın Kuliev Qırımda [[Rasul Gamzatov]], [[Shıńǵız Aytmatov]] hámde Ibrayım Yusupov ózi qatnasıwında [[SSSR]] shayırları hám jazıwshılarınıń ushırasıwlarınan birinde: ''«Ibrayım Yusupov [[Nawayı]] hámde [[Maqtumqulı]] menen bir qatarda túrkiy tilles xalıqlar poeziyasınıń payǵambarı esaplanadı»'' degen edi.

Ataqlı ózbek shayırı [[Zulfiya]] I.Yusupovtı «Qaraqalpaq milletiniń XX ásirdegi Pushkini» dep ataǵan. Ózbekstan qaharmanı Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalq shayırı Abdulla Aripov I.Yusupovtı «Óz ustazım» dep ataǵan.

Qırǵız jazıwshısı [[Shıńǵız Aytmatov]] «Pravda vostoka»nıń 1991-jılǵı bir sanında bılay dep jazadı: ''«Men Ibrayım Yusupov qosıqların tek awdarma etilgen halında oqıǵanman. Mine awdarmalanǵan formasınıń ózinde onıń dóretiwshiligi bizdi tań qaldırıp tereń oyǵa saladı. Onıń qosıqların hasıl negizgi variantında oqıyalmaǵanımnan ókinemen. Eger bul insan óz qábiliyetin prozada sınap kórgeninde Alla biledi ol qanday biytákrar dóretpeler jaratar edi. Oylawımsha bunday joqarı jetik danalıq penen ol dúnyada Еrnest Xeminguey, Robindranat Tagorlar qatarında bolıwǵa ılayıq.»''

== Shayırǵa estelikler ==
Ibrayım Yusupov háykeli [[Tashkent]]tegi «Jazıwshılar alleyası»nda ornatılǵan. Nókis qalasında shayır estelegine qaraqalpaq tili hám ádebiyatına qániygelestirilgen dóretiwshilik mektebi bar. Sonday-aq Qaraqalpaqstan Respublikasınıń rayon hám qalalarınıń oraylıq kósheleri shayır húrmetine atalǵan.
&lt;gallery&gt;
I. Yusupov eskertkishi.jpg|I. Yusupov eskertkishi ([[Tashkent]])
I. Yusupov mektebi.jpg|I. Yusupov mektep-internatı ([[Nókis]])
&lt;/gallery&gt;

== Derekler ==
{{Derekler}}

{{Ózbekstan Qaharmanı sıylıǵın alǵan Qaraqalpaqstanlılar}}
{{Sırtqı siltemeler}}

[[Kategoriya:Ibrayım Yusupov]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaq shayırları]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaqstan gimni]]
[[Kategoriya:Berdaq atındaǵı Qaraqalpaqstan Respublikası mámleketlik sıylıǵınıń laureatları]]
[[Kategoriya:Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler]]</text>
      <sha1>218fz9jy5re7ydc5wbopbkfoq90o5si</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125521</id>
      <parentid>125474</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:51:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[2004-jıl]] → [[2004|2004-jıl]] using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125521</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13406" sha1="7imzoxw1ws0ajtfbspzx8308ois1fkz" xml:space="preserve">{{Shayır infoqutısı
|qaraqalpaqsha atı        = Ibrayım Yusupov
|negizgi atı              = 
|súwret                   = Ibrayım_Yusupov.jpg
|súwret eni               = 200
|súwret táriypi           = I. Yusupov portreti
|tolıq atı                = Ibrayım Yusupovich Yusupov
|ádebiy laqabı            = Ayaziy  
|tuwılǵan sánesi          = 05.05.1929
|tuwılǵan jeri            = [[Shımbay rayonı]], {{bayraqlastırıw|Qaraqalpaq ASSR}}, {{bayraqlastırıw|Ózbek SSR}}, {{bayraqlastırıw|SSRA}}
|qaytıs bolǵan sánesi     = 24.07.2008
|qaytıs bolǵan jeri       = [[Nókis]], {{bayraqlastırıw|Qaraqalpaqstan}}, {{bayraqlastırıw|Ózbekstan}}
|puqaralıǵı               = {{bayraqlastırıw|SSRA}}, {{bayraqlastırıw|Ózbekstan}}
|milleti                  = [[qaraqalpaq]]
|dóretiwshilik túri       = shayır, [[dramaturg]], awdarmashı, jazıwshı, [[pedagog]]
|oqıǵan jeri              = [[Qaraqalpaq mámleketlik pedagogika institutı]]
|dóretiwshilik jılları    = 1946–2008-jıllar
|baǵdarları               = [[poeziya]], [[dramaturgiya]]
|belgili pikirleri        = «Tır jalańash qalsańdaǵı,&lt;br&gt; Bek bol, bala, qalpaǵıńa!...»
|ákesi                    = Yusup axun Sayekeev (1875–1932)
|anası                    = Xanbiybi Xojamurat qızı (1898–1974)
|ómirlik joldası          = Biybizada Jumanazarova (1934–1980)
|ómirlik joldasları       = 
|perzentleri              = Shahzada Yusupova (qızı)&lt;br&gt; Paydam Yusupov (ulı)&lt;br&gt; Madiyar Yusupov (ulı) &lt;br&gt; Aruxan Yusupova (qızı) &lt;br&gt; Ayjamal Yusupova (qızı)
|ataqları                 = [[Qaraqalpaqstan Respublikası xalıq shayırı|Qaraqalpaqstan xalıq shayırı]], [[Ózbekstan xalıq shayırı]] 
|sıylıqları               = [[Ózbekstan Qaharmanı]] (2004)&lt;br&gt;{{El-jurt húrmeti ordeni}} (1999)&lt;br&gt; {{Doslıq ordeni}}&lt;br&gt; «Miynet qızıl bayraq» ordeni (1979)
|sayt                     = 
|qolı                     = 
}}
'''Ibrayım Yusupov ''' (''tolıq atı '''Ibrayım Yusupovich Yusupov''''', [[5-may]] [[1929|1929-jıl]], [[Shımbay rayonı]], [[QQASSR]], [[ÓzSSR]], [[Sovet Socialistlik Respublikalar Awqamı|SSRA]] – [[24-iyul]] [[2008|2008-jıl]], [[Nókis]], [[Qaraqalpaqstan]], [[Ózbekstan]]) — [[qaraqalpaqlar|qaraqalpaq]] shayırı, [[XX ásir]] qaraqalpaq ádebiyatınıń iri tulǵası, awdarmashı, dramaturg hám pedagog. [[Qaraqalpaqstan Respublikası xalıq shayırı|Qaraqalpaqstan]] hám [[Ózbekstan xalıq shayırı]]. [[Ózbekstan|Ózbekstan Qaharmanı]] ([[2004|2004-jıl]]ı). [[Qaraqalpaqstan gimni|Qaraqalpaqstan Respublikası mámleketlik gimni]]niń sóziniń avtorı&lt;ref name=&quot;ziyouz1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.ziyouz.com/portal-haqida/xarita/jahon-she-riyati/qoraqalpoq-she-riyati/ibroyim-yusupov-1929-2008|title=IBROYIM YUSUPOV (1929-2008)|publisher=ziyo.uz|access-date=13 November 2023|website=ziyo.uz|lang=uz}}&lt;/ref&gt;.&lt;br&gt;Ádebiy laqabı – ''Ayaziy''.

== Ómirbayanı hám miynet jolı ==
Ibrayım Yusupovich Yusupov 1929-jıl 5-mayda Qaraqalpaqstan Respublikası, Shımbay rayonı, Azat awılında tuwılǵan. Bolajaq shayırdıń ákesi Yusup (axun) Sayekeev ([[1875]]-[[1931]]-jıllar) óz dáwiriniń diniy ǵayratkeri hámde iri jer iyesi bolıp, Sovet húkimeti tárepinen quwdalawǵa ushırap, 1931-jılı [[Túrkmenstan]]ǵa súrgin etilgen hám onnan qaytpaǵan. Ayırım tastıyqlanbaǵan maǵlıwmatlarǵa bola Yusup (axun) Sayekeev Tashawız qamaqxanasınan qashıp, [[Tórtkúl|Tórtkúl qalası]] átirapında orıs basqınshılarına qarsı sawashta qaytıs bolǵan. Anası Xanbiybi eki ul hám tórt qızdı tárbiyalaǵan. Shańaraqtı baǵıwda anasına járdem beriw ushın jas Ibrayım 13 jasınan baslap jumıs islewdi basladı. Onıń tuwısqan ajaǵası Mádenbay Yusupov ekinshi duniya júzlik urısında qatnasqan. Belorus aymaǵında jaralanǵan. Urıstan keyin óz eline demobilizatsiaydan keyin qaytıs bolǵan. [[Qaraqalpaq mámleketlik universiteti|Qaraqalpaq mámleketlik pedagogika institutı]]nda oqıǵan. Instituttı 1949-jılda tamamlaǵan Ibrayım ózi oqıǵan bilim dárgayında ádebiyat páninen sabaq bere basladı&lt;ref name=&quot;ziyouz12&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.ziyouz.com/portal-haqida/xarita/jahon-she-riyati/qoraqalpoq-she-riyati/ibroyim-yusupov-1929-2008|title=IBROYIM YUSUPOV (1929-2008)|publisher=ziyo.uz|access-date=13 November 2023|website=ziyo.uz|lang=uz}}&lt;/ref&gt;.

[[1961]]-[[1962]]-jıllarda «Ámiwdárya» jurnalı redaktorı, keyingi 3 jıl SSSR Pánler Akademiyası Qaraqalpaq filialınıń N. Dáwqaraev atındaǵı til, ádebiyat hám tariyx institutında ilimiy jumıs alıp bardı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://lex.uz/docs/2375371|title=УП-3476-сон 25.08.2004. О присвоении звания «Узбекистон Кахрамони»|language=ru|access-date=2022-02-02|website=lex.uz}}&lt;/ref&gt;. 1965-1980-jıllarda Qaraqalpaq ASSR jazıwshılar awqamına basshılıq etken. Onıń baslaması menen SSSRdıń kóplegen qalalarında, atap aytqanda, [[Moskva]], [[Kiev]], [[Alma-Ata]], Vilnyus hám basqa qalalarda birinshe márte Qaraqalpaq mádeniyatı kúnleri ótkerildi. 1980-1988-jıllarda «Sovet Qaraqalpaqstanı» (házirgi atı [[Erkin Qaraqalpaqstan|«Erkin Qaraqalpaqstan»]]) gazetasında bas redaktor boldı. Keyinirek ol 1988-1994-jıllarda Qaraqalpaqstan Tınıshlıqtı qorǵaw komiteti baslıǵı bolıp is júritti. 1994-2000-jıllarda Ruwxıylıq hám aǵartıwshılıq orayı basshısı lawazımında islegen.

Qaraqalpaq xalqınıń XX ásirdegi ullı tulǵalarınan biri I.Yusupov 2008-jıl 24-iyul kúni dúnyadan ótti. [[Ózbekstan]] Respublikası birinshi prezidenti I.A.Karimov shayır qaza bolǵanda onıń shańaraǵına muńlaslıq bildirdi: ''«Ol qayda islese de, shólkemlestiriwshilik uqıplılıǵı, bilim hám tájiriybesi menen barlıq jerde xalıqtıń abıroyı hám húrmetine iye boldı»''. Shayırdıń qábiri Nókis qalasındaǵı «Shorsha Baba» áwliyesinde jaylasqan. 
=== Siyasiy iskerligi ===
I.Yusupov 1952-jılda ol burjua-milletshil toparlar menen sherikles bolıwda gúmanlanǵan hámde oǵan qarsı jınayat isi qozǵatılǵan. Biraq Stalinniń qaytıs bolǵannan keyingi siyasiy salıstıramı erkinlik jaǵdayı nátiyjeside «&lt;ref&gt;Qosımshalar qosıw hám anıqlıq kiritiw.&lt;/ref&gt;dálillerdiń jetispewshiligi» degen sebep penen aqlandı. Ol bir neshe márte QASSR Joqarǵı Keńesi deputatı etip saylandı. 1990-jıl M. Gorbashyovqa qarsı sınlanǵan «Kórsetken kúniń usıma» dep atalǵan qosıǵı ushın bir qansha quwdalawlarǵa ushıraydı.  1990-1994-jıllarda ÓzSSR hám Ózbekstan Joqarǵı Soveti deputatlıǵına saylandı. Birneshe márte [[Islam Karimov|I.A.Karimov]]&lt;nowiki/&gt;tıń Ózbekstan Respublikası prezidenti saylawlarında isenimli wákili bolǵan hámde onıń talabanlıǵın belsendi qollap-quwatlaǵan.

== Dóretiwshiligi ==
=== Poemalıq shıǵarmaları hám qosıqlar toplamları ===
Shayırdıń dáslepki shıǵarmaları 1946-jılda baspadan shıǵarılǵan («Watanım» qosıǵı). Ol tárepinen «Joldas muǵallim» (1949), «Akaciya gúllegen jerde» (1952), «Gilemshi hayal haqqında haqıyqatlıq» (1955), «Eski fontan ertegi» (1957), «Aktrisanıń ıǵbalı» (1958), «Dala ármanları» (1964), «Tumaris» (1970), «Qaraqalpaq haqqında sóz» (1977), «Búlbúl uyası» (1987) poemaları dóretildi. Shayırdıń «Baxıt lirikası» (1955), «Kúnshıǵıs jolawshısına» (1959), «Oylar» (1960), «Jeti asırım» (1962), «Dala ármanları» (1966), «Zaman aǵımı» (1968), «Kewil kewilden suw isher» (1971), «Tumaris» (1974), «Yosh» (1977), «Dáwir samalları» (1982), «Alasatlı dúnya bul» (1987), «Duzlı samallar» (1988), «Kewildegi keń dúnya» (1989), «Úmit jaǵısı» (1990) atamalı poemalar hámde qosıqlar toplamları jarıqqa shıqtı. Ibrayım Yusupov ǵárezsizlik jıllarında da jemisli dóretiwshilik etip, «Begligińdi buzba sen»  (1995), «Ómir, saǵan ashıqpan ...» (1999), «Hárkimniń óz zamanı bar» (2006) shıǵarmalar toplamların baspadan shıǵardı.

=== Prozalıq shıǵarmaları hám gúrrińleri ===
I.Yusupov proza jónelisinde da miynet etken bolıp, «Seydan ǵarrınıń gewishi» gúrrińi buǵan ayqın mısal bola aladı. Onıń gúrrińler toplamı «Ǵarrı tuttaǵı gúz» (1963) ataması menen baspadan shıqqan.

=== Dramalıq shıǵarmaları hám pyesaları ===
Shayır «Qaraqalpaq muzıkalı drama teatrı ushın «Qırq qız» ([[Ámet Shamuratov]] penen birgelikte, 1965-jılı qoyılǵan), «Aktrisanıń ıǵbalı» (1967-jılı qoyılǵan), «Ómirbek laqqı» (1971-jılı qoyılǵan) pyesaların, «Ájiniyaz» operası ushın libretto (1973), Iskender Zulqarnayn haqqında ańızǵa tiykarlanǵan «Mángi bulaq» (1986) dramaların jazǵan.

=== Awdarma miynetleri ===
Yusupov sonıń menen birge kórkem awdarma salasında da tabıslı iskerlik kórsetti. Ol [[William Shakespeare|Shekspir]], [[Johann Wolfgang von Goethe|Gyote]], [[George Byron|Bayron]], [[Fridrix Shiller|Shiller]], Geyne sonetlerin, [[Aleksandr Pushkin|Pushkin]] qosıqların, [[Mixail Lermontov|Lermontov]]&lt;nowiki/&gt;tıń «Mtsyri» poemasın, [[Omar Hayyam]] rubayıların, [[Alisher Nawayı|Nawayı]] hámde Hafiz ǵázzellerin, [[Abay Qunanbay ulı|Abay]], [[Maqtumqulı]] qosıqların, [[Taras Shevchenko|Shevchenko]]&lt;nowiki/&gt;nıń «Katerina»sın, shayır Mayakovskiydiń qosıqların, Ǵabdulla Toqaydıń qosıqlar kitabın, [[Rasul Gamzatov]], [[Mustay Karim]], Samed Vurǵun, [[Ǵafur Ǵulam]], [[Zulfiya]] sıyaqlı ullı shayırlardıń dóretpelerin, noǵay xalıq qosıqları toplamı hám basqa kóplegen shıǵarmalardı qaraqalpaq tiline sheberlik penen awdarmaladı.

== Sıylıqları ==
* Ózbekstan Qaharmanı ([[2004]])&lt;ref&gt;[https://lex.uz/ru/docs/2375371]{{Lang-ru|Указ Президента Республики Узбекистан}}&lt;/ref&gt;
* «El-jurt húrmeti» ordeni ([[1999]])&lt;ref&gt;[https://lex.uz/ru/docs/2388467]{{Lang-ru|Указ Президента Республики Узбекистан}}&lt;/ref&gt;
* «Doslıq» ordeni
* «Miynet qızıl bayraq» ordeni ([[1979|1979-jıl]] [[4-may]])
* Ózbekstan xalıq shayırı

== Shańaraǵı ==
'''Ákesi:''' Yusup axun Sayekeev (1875-1932-jıllar ómiriniń shamalıq jılları).

'''Anası:''' Xanbiybi Xojamurat qızı (1898-1974-jıllar ómiriniń shamalıq jılları).

'''Ómirlik joldası:''' Biybizada Jumanazarova (1934-1980).

'''Perzentleri''':
*Shahzada Yusupova (ómirlik joldası Tolıbay Ibragimov [[Qanlıkól rayonı]] hákimi (2002-2014) bolıp islegen) ('''aqlıqları:''' Sultan, Xansulıw, Aliya).
*Baxram Yusupov (ómirlik joldası Roza Rzaeva Qaraqalpaqstan ASSR Joqarǵı Keńesi prezidiumı baslıǵı, sol waqıttaǵı Respublikadaǵı eń joqarǵı mámleketlik lawazım) ('''aqlıqları:''' Abdunayım)
*Madiyar Yusupov (Madiyar Yusupov Qaraqalpaqstan Respublikası Mámleketlik salıq basqarması baslıǵı orınbasarı lawazımında jumıs islegen 1991-1997-jıllar)  ('''aqlıqları:''' Allayar hám Daniyar).
*Aruxan Yusupova ('''aqlıqları:''' Timur hám Zuxra).
*[[Ayjamal Yusupova]] ('''aqlıqları:''' Ilyas, Bahawatdin, Aysulıw, Ayzada) (Qaraqalpaqstan tarıyxı hám kórkem óner muzey direktorı).

== Shayır haqqında ==
Qaysın Kuliev Qırımda [[Rasul Gamzatov]], [[Shıńǵız Aytmatov]] hámde Ibrayım Yusupov ózi qatnasıwında [[SSSR]] shayırları hám jazıwshılarınıń ushırasıwlarınan birinde: ''«Ibrayım Yusupov [[Nawayı]] hámde [[Maqtumqulı]] menen bir qatarda túrkiy tilles xalıqlar poeziyasınıń payǵambarı esaplanadı»'' degen edi.

Ataqlı ózbek shayırı [[Zulfiya]] I.Yusupovtı «Qaraqalpaq milletiniń XX ásirdegi Pushkini» dep ataǵan. Ózbekstan qaharmanı Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalq shayırı Abdulla Aripov I.Yusupovtı «Óz ustazım» dep ataǵan.

Qırǵız jazıwshısı [[Shıńǵız Aytmatov]] «Pravda vostoka»nıń 1991-jılǵı bir sanında bılay dep jazadı: ''«Men Ibrayım Yusupov qosıqların tek awdarma etilgen halında oqıǵanman. Mine awdarmalanǵan formasınıń ózinde onıń dóretiwshiligi bizdi tań qaldırıp tereń oyǵa saladı. Onıń qosıqların hasıl negizgi variantında oqıyalmaǵanımnan ókinemen. Eger bul insan óz qábiliyetin prozada sınap kórgeninde Alla biledi ol qanday biytákrar dóretpeler jaratar edi. Oylawımsha bunday joqarı jetik danalıq penen ol dúnyada Еrnest Xeminguey, Robindranat Tagorlar qatarında bolıwǵa ılayıq.»''

== Shayırǵa estelikler ==
Ibrayım Yusupov háykeli [[Tashkent]]tegi «Jazıwshılar alleyası»nda ornatılǵan. Nókis qalasında shayır estelegine qaraqalpaq tili hám ádebiyatına qániygelestirilgen dóretiwshilik mektebi bar. Sonday-aq Qaraqalpaqstan Respublikasınıń rayon hám qalalarınıń oraylıq kósheleri shayır húrmetine atalǵan.
&lt;gallery&gt;
I. Yusupov eskertkishi.jpg|I. Yusupov eskertkishi ([[Tashkent]])
I. Yusupov mektebi.jpg|I. Yusupov mektep-internatı ([[Nókis]])
&lt;/gallery&gt;

== Derekler ==
{{Derekler}}

{{Ózbekstan Qaharmanı sıylıǵın alǵan Qaraqalpaqstanlılar}}
{{Sırtqı siltemeler}}

[[Kategoriya:Ibrayım Yusupov]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaq shayırları]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaqstan gimni]]
[[Kategoriya:Berdaq atındaǵı Qaraqalpaqstan Respublikası mámleketlik sıylıǵınıń laureatları]]
[[Kategoriya:Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler]]</text>
      <sha1>7imzoxw1ws0ajtfbspzx8308ois1fkz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kategoriya:Qıtay</title>
    <ns>14</ns>
    <id>1322</id>
    <revision>
      <id>125652</id>
      <parentid>64620</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T06:59:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>125652</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="105" sha1="pri1ffjp2wp5sgacpbk3vcsli23cojv" xml:space="preserve">{{main|Qıtay}}
{{seealso|Tayvan}}
{{Commonscat|China}}

[[Kategoriya:Mámleketler]]
[[Kategoriya:Aziya]]</text>
      <sha1>pri1ffjp2wp5sgacpbk3vcsli23cojv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Germaniya</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1387</id>
    <revision>
      <id>125548</id>
      <parentid>120894</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:01:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125548</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15140" sha1="nsb3ssvrqwfw8jq1fb417bsjkvy1rw5" xml:space="preserve">{{Mámleket infoqutısı 
| mámleket_atı            = Germaniya Federativ Respublikası
| mámleket_atı_tolıq      = Germaniya Federativ Respublikası
| mámleket_jergilikli_atı = {{lang-de|Bundesrepublik Deutschland}}
| súwret_bayraq           = Flag of Germany.svg
| súwret_gerb             = Coat of arms of Germany.svg
| súwret_karta            = 
| súwret_karta_táriypi    =
|lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = 
|lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = 
  |region                 = 
  |CoordScale             =
| mámleket_uranı          = Einigkeit und Recht und Freiheit
| qaraqalpaqshauran       = Birlik, huqıq hám erkinlik
| mámleket_gimni          = &quot;Nemisler qosıǵı&quot; nıń úshinshi qatarı&lt;ref name=&quot;PresidentsOffice&quot;&gt;{{Web deregi | url = http://www.bundespraesident.de/DE/Amt-und-Aufgaben/Wirken-im-Inland/Repraesentation-und-Integration/repraesentation-und-integration-node.html | title = Repräsentation und Integration | author = Bundespräsidialamt | authorlink = Bundespräsidialamt |lang=de | access-date = 2016-03-08 | quote = Nach Herstellung der staatlichen Einheit Deutschlands bestimmte Bundespräsident von Weizsäcker in einem Briefwechsel mit Bundeskanzler Helmut Kohl im Jahr 1991 die dritte Strophe zur Nationalhymne für das deutsche Volk. [In 1991, following the establishment of German unity, Federal President von Weizsäcker, in an exchange of letters with Chancellor Helmut Kohl, declared  the third verse [of the  Deutschlandlied] to be the national anthem of the German people.] | archive-url = https://web.archive.org/web/20160307221541/http://www.bundespraesident.de/DE/Amt-und-Aufgaben/Wirken-im-Inland/Repraesentation-und-Integration/repraesentation-und-integration-node.html | archive-date = 2016-03-07 }}&lt;/ref&gt;
| paytaxtı                = Berlin
| koordinatlar            = {{coord|00|00|N|00|00|E}} 
| eń_iri_qalaları         = Berlin, Gamburg, Myunxen, Kyoln, Shtutgart, Dyusseldorf, Leypsig, Dortmund, Essen&lt;ref&gt;[http://www.citypopulation.de/en/germany/cities/ Germany: States and Major Cities]&lt;/ref&gt;
| rásmiy_tili             = [[nemis tili]]
| rásmiy_tilleri          =
| etnik_quramı_jıl        = 
| etnik_quramı            = 
| etnik_quramı_silteme    = 
| diniy_quramı_jıl        = 
| diniy_quramı            =
| diniy_quramı_silteme    = 
| etnoxoronim             = nemis
| húkimet_forması         = federaciya
| jetekshi_hámeli_1       = Federal prezident
| jetekshi_atı_1          = [[Frank-Walter Steinmeier|Frank-Valter Shtaynmayer]]
| jetekshi_hámeli_2       = Federal kancler
| jetekshi_atı_2          = [[Friedrich Merz]]
| jetekshi_hámeli_3       = Bundestag baslıǵı
| jetekshi_atı_3          = Berbel Bas
| jetekshi_hámeli_4       =
| jetekshi_atı_4          =
| jetekshi_hámeli_5       =
| jetekshi_atı_5          =
| nızam_shıǵarıwshı_organ =
  | joqarǵı_palata        =
  | tómengi_palata        =
| suverenitet_tip         =
| suverenitet_nota        =
| dúzilgen_waqıya_1       =
| dúzilgen_sáne_1         = 
| dúzilgen_waqıya_2       =  
| dúzilgen_sáne_2         = 
| dúzilgen_waqıya_3       = 
| dúzilgen_sáne_3         = 
| dúzilgen_waqıya_4       =  
| dúzilgen_sáne_4         = 
| dúzilgen_waqıya_5       = 
| dúzilgen_sáne_5         =
| maydan                  = 357&amp;nbsp;592&lt;ref&gt;{{Web deregi |url = https://www.destatis.de/DE/Themen/Laender-Regionen/Regionales/_inhalt.html |title = ''Länder und Regionen / Regionales / Fläche'' |publisher = www.destatis.de |access-date = 2023-06-07 |lang = de |archive-date = 2021-04-08 |archive-url = https://web.archive.org/web/20210408025039/https://www.destatis.de/DE/Themen/Laender-Regionen/Regionales/_inhalt.html |url-status = live }}&lt;/ref&gt;
| maydan_orın             = 62
| maydan_suw              = 2,46 %
| xalıq_shama             = 81 292 400&lt;ref name=&quot;перепись&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.destatis.de/EN/FactsFigures/SocietyState/Population/CurrentPopulation/Tables/Census_SexAndCitizenship.html|title=Population based on the 2011 Census — Federal Statistical Office (Destatis)|date=2015-09-30|website = destatis.de|archive-url=https://web.archive.org/web/20160628112855/https://www.destatis.de/EN/FactsFigures/SocietyState/Population/CurrentPopulation/Tables/Census_SexAndCitizenship.html|archive-date=2016-06-28}}&lt;/ref&gt;
| xalıq_shama_jıl         = 
| xalıq_shama_orın        = 17
| xalıq_sanaq             = 
| xalıq_sanaq_jıl         = 2015
| xalıq_sanaq_orın        =
| xalıq_tıǵızlıq          = 232,3
| xalıq_tıǵızlıq_orın     = 58
| JIÓ_SAUP                = 4,672 trln&lt;ref name=&quot;dataimf&quot;&gt;{{Web deregi |url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2020/October/weo-report?c=193,122,124,156,423,935,128,939,172,132,134,174,532,176,178,436,136,158,542,941,946,137,546,181,138,196,142,182,359,135,576,936,961,184,144,146,528,112,111,&amp;s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&amp;sy=2018&amp;ey=2020&amp;ssm=0&amp;scsm=1&amp;scc=0&amp;ssd=1&amp;ssc=0&amp;sic=0&amp;sort=country&amp;ds=,&amp;br=1 |title=Report for Selected Countries and Subjects |access-date=2021-01-28 |archive-date=2021-02-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210205101511/https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2020/October/weo-report?c=193,122,124,156,423,935,128,939,172,132,134,174,532,176,178,436,136,158,542,941,946,137,546,181,138,196,142,182,359,135,576,936,961,184,144,146,528,112,111,&amp;s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&amp;sy=2018&amp;ey=2020&amp;ssm=0&amp;scsm=1&amp;scc=0&amp;ssd=1&amp;ssc=0&amp;sic=0&amp;sort=country&amp;ds=,&amp;br=1 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
| JIÓ_SAUP_jıl            = 2019
| JIÓ_SAUP_orın           = 5
| JIÓ_SAUP_jan_basına     = 56226&lt;ref name=&quot;dataimf&quot;/&gt;
| JIÓ_SAUP_jan_basına_orın= 15
| JIÓ_nominal             = 3,862 trln&lt;ref name=&quot;dataimf&quot;/&gt;
| JIÓ_nominal_jıl         = 2019 
| JIÓ_nominal_orın        = 4
| JIÓ_nominal_jan_basına  = 46473&lt;ref name=&quot;dataimf&quot;/&gt;
| JIÓ_nominal_jan_basına_orın= 18
| Djini                   = 
| Djini_jıl               = 
| Djini_ózgeris           =
| Djini_derek             =
| Djini_orın              = 
| IRI                     = {{ósiw}} 0,947&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2020.pdf |lang=en |title=Human Development Indices and Indicators |year=2020 |access-date=2021-08-17 |publisher=[[Программа развития ООН]] |description=Доклад о человеческом развитии на сайте Программы развития ООН |archive-date=2020-12-15 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201215063955/http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2020.pdf |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
| IRI_jıl                 = 2020
| IRI_ózgeris             = 
| IRI_derek               =
| IRI_orın                = 6
| pul_birligi             = evro
| pul_birligi_kod         = 
| pul_birligi_silteme     =
| waqıt_zonası            = +1
| waqıt_utc               =  
| waqıt_zonası_dst        =
| waqıt_utc_dst           =
| dst_nota                = 
| sáne_formatı            = 
| avtomobil_háreketi      = oń
| telefon_prefiksi        =
| iso3166code             = 
| olimpiya_kodı           =
| internet_domeni         = .de
| rásmiy_sayt             =
| siltemeler              =
}}
'''Germaniya'''&lt;ref name=&quot;автоссылка32&quot;&gt;{{БРЭ|ссылка=https://old.bigenc.ru/geography/text/2354371|статья=Германия • Большая российская энциклопедия — электронная версия|архив=https://web.archive.org/web/20180202190502/https://bigenc.ru/geography/text/2354371|архив дата=2018-02-02}}&lt;/ref&gt; ({{Lang-de|Deutschland}}), tolıq atı — '''Germaniya Federativ Respublikası''' ({{Lang-de|Bundesrepublik Deutschland}}; abbr. '''GFR''', {{lang-de|BRD}})&lt;ref&gt;{{Книга|автор=Макс Мангольд|заглавие=[[Орфографический словарь]] [[Немецкий язык|немецкого языка]] [[Дуден]]|год=2005|издание=6-е изд|место=|страницы=271|isbn=978-3-411-04066-7}}&lt;/ref&gt; - Oraylıq Evropadaǵı mámleket, paytaxtı [[Berlin]]&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=https://www.bundestag.de/parlament/aufgaben/rechtsgrundlagen/grundgesetz |title=Deutscher Bundestag — Grundgesetz |access-date=2021-01-14 |archive-date=2021-01-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210117195001/https://www.bundestag.de/parlament/aufgaben/rechtsgrundlagen/grundgesetz |url-status=live }}&lt;/ref&gt;. Maydanı — 357 592 km²&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=https://www.destatis.de/DE/Themen/Laender-Regionen/Regionales/_inhalt.html |title=Statistisches Bundesamt (Destatis) — Länder und Regionen |access-date=2023-08-03 |archive-date=2021-04-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210408025039/https://www.destatis.de/DE/Themen/Laender-Regionen/Regionales/_inhalt.html |url-status=live }}&lt;/ref&gt;. 2023-jıl yanvar jaǵdayına kóre xalıqtıń sanı 84,4 mln kisi. Xalıq sanı boyınsha dúnyada 19-orındı iyeleydı (Evropa Awqamında 1-orın, [[Rossiya]] hám [[Túrkiya|Túrkiyanı]] esapqa alǵan halda) hám maydanı boyınsha dúnyada 62-orındı iyeleydı (Evropada 8-orın).

Evropanıń orayında jaylasqan Germaniya [[Baltiq teńizı]] hám [[Arqa teńiz]] suwi menen juwıladı. Arqada [[Daniya]], shıǵısta [[Polsha]] hám [[Chexiya]], qublada [[Avstriya]] hám [[Shveycariya]], batısda [[Franciya]], [[Lyuksemburg]], [[Belgiya]] hám [[Niderlandiya]] menen shegaralasqan. 

Mámleket dúzilisi boyınsha 16 federal shtattan ibarat federal mámleket esaplanadı (Bavariya, Baden-Vyurtemberg, Berlin, Brandenburg, Bremen, Gamburg, Gessen, Meklenburg-Batıs Pomeraniya, Tómengi Saksoniya, Reynland-Pfalc, Saar, Saksoniya, Saksoniya-Anxalt, Arqa Reyn-Vestfaliya, Tyuringiya, Shlezvig-Golshteyn).

Mámleket basqarıwı forması — Parlament Respublikası. GFR Federal kansclerı lawazımın 2021-jıl 8-dekabrden baslap GSDP partiyasınan Olaf Sholc&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.spiegel.de/politik/deutschland/olaf-scholz-erhaelt-ernennungsurkunde-von-frank-walter-steinmeier-a-b60f30bc-39ad-4836-982e-2433d701e962|title=Bundespräsident Steinmeier ernennt Scholz offiziell zum Bundeskanzler|publisher=[[Der Spiegel]]|access-date=2021-12-08|archive-date=2021-12-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20211208101326/https://www.spiegel.de/politik/deutschland/olaf-scholz-erhaelt-ernennungsurkunde-von-frank-walter-steinmeier-a-b60f30bc-39ad-4836-982e-2433d701e962|url-status=live}}&lt;/ref&gt;, 2017-jıl 19-marttan baslap GFR Federal prezidentı lawazımın mámlekette wákillik funkciyaların orınlawshı GSDP partiyasınan Frank-Valter Shtaynmayer iyelep atır.

Rásmiy tili — nemis tili. Pul birligi — evro. Internet domeni — .de.

Germaniya keń etnik-mádeniy, diniy, ırqiy hám milliy túrme-túrlıqqa iye bolǵan kóp milletli mámleket bolıp tabıladı. [[AQSh]] xalqı arasında emigrant nemisler hám olardıń áwladları xalıqtıń eń úlken bólegin quraydı.

Germaniya Evropa Awqamı hám OECD tiykarlawshilerinen biri hám aǵzası, NATO aǵzası, &quot;úlken jeti&quot; ge kiredi. 2021-jıl 31-dekabr jaǵdayına kóre, xalıqtıń 49,7 procenti xristianlıqdı, 3,5 procenti islamdı, 4,8 procenti basqa dinlerdı, 42 procenti dinsiz&lt;ref name=fowid /&gt;.

== Etimologiyası ==
[[Fayl:BRD.png|mini|284x284|nobaý|Qalaları menen Germaniya kartası]]
&quot;Germaniya&quot; atı latınsha &quot;Germania&quot; sózinen kelip shıqqan bolıp, ol jańa dáwirdiń I ásir áyyemgi avtorlarınıń dóretpelerine barıp taqaladı. Birinshi ret bul at Yuliy Cezar tárepinen Reynden sırtda jasaǵan qáwimlerge salıstırǵanda &quot;gezek urısı tuwrısındaǵı jazıwlarda&quot; qollanılǵan. Sózdiń ózi, itimal, latınsha bolmaǵan túbirlerge iye hám kelt tilinen  &quot;gair&quot; sózinen alınǵan (&quot;qońsılas&quot;)&lt;ref name=&quot;ReferenceB&quot;&gt;{{Web deregi |url = http://etymonline.com/index.php?term=German |title = Онлайновый этимологический словарь Дугласа Харпера  |archive-url = https://web.archive.org/web/20101016235458/http://www.etymonline.com/index.php?term=german |archive-date = 2010-10-16 }}&lt;/ref&gt;.

[[Nemis tili|Nemis tilinde]] mámleket Deutschland dep ataladı (pragermdan. Þeudiskaz). Deutsch sózi (pragermdan. Sheodisk) daslep &quot;xalıq menen baylanıslı&quot; degen mánisti ańlatadı hám birinshi náwbette tildi názerde tutadı&lt;ref name=&quot;ReferenceC&quot;&gt;Wilhelm Schmidt, «Geschichte der deutschen Sprache. Ein Lehrbuch für das gemanistische Studium.» 7., verbesserte Aufl., Stuttgart / Leipzig 1996, S. 80 f.&lt;/ref&gt;. Land sózi &quot;jer, mámleket&quot; degen mánisti ańlatadı. Mámleket atınıń jazıwdıń zamanagóy forması [[XV ásir|XV ásirden]] berli qollanılıp atır.

== Geografiyası ==
=== Relyef ===
[[Fayl:Deutschland topo.jpg|thumb|200px|nobaý|Germaniya topografiyası]]
Germaniyanıń arqa bólegi muzlıq dáwirinde qáliplesken oypatlıq tegisligi bolıp tabıladı (Arqa Germaniya oypatlıǵı, eń tómen noqatı Vilstermarshdagi Noyendorf-Saksenbande, teńiz júzesinen 3,54 metr tómende). Arqa Germaniya oypatlıǵınıń maydanı áyyemgi muzlıq ızlerın saqlap qaldı — tómen teńiz dizbeleri hám tóbelikler shınjırı. Oypatlıqtıń batıs bólegin batpaqlı oypatlıqlar iyeleydi — marsh, olardıń qáliplesiwi platformanıń shógiwi nátiyjesinde júzege kelgen. Mámlekettiń oraylıq bóleginde oypatlıqqa qubladan ataw menen oralǵan taw etekleri tutasǵan, qublada Alp tawları baslanadı. Germaniya aymaǵındaǵı eń biyik noqat — Cugshpice tawi esaplanadi, 2962 m.

=== Dáryaları hám kóllerı ===
Germaniya aymaǵınan kóplegen dáryalar aqadı, olardıń eń irileri: Reyn, Dunay, Elba, Vezer hám Oder, dáryalar kanallar menen baylanısqan, eń ataqlı kanal Boltiq hám Arqa teńizlerdi baylanıstıratuǵın Kil kanalı. Kil kanalı Kil qoltıqınan baslanadı hám Elba dáryasınıń awızında tawsıladı. Germaniyadaǵı eń úlken kól — Boden kóli, onıń maydanı 540 km² hám tereńligi 250 m.

=== Klimatı === 
Iyul ayınıń ortasha temperaturası tawlarda +14 ten oypatlıqlarda +22 °C ge shekem. Yanvar ayınıń ortasha temperaturası oypatlıqlarda +4 ten tawlarda -5 °C ge shekem. Ortasha jıllıq temperatura +5-+10 °C.

Germaniyada eń tómen temperatura -46 °C ni quradı. Bunday kórsetkish XX asirde mámleket qublasında, onıń tawlıq bóleginde teńiz júzesinen 1601 metr biyiklikte, Funtenze kóli átirapında bolǵan aymaqta belgilengen. 

=== Bólek qáwipsizlik etiletuǵın tábiyiy aymaqları ===
Germaniyada 14 milliy baǵ, 19 biosfera rezervati, 100 den artıq&lt;ref&gt;{{Web deregi|lang=de|url=https://www.naturparke.de/|title=Naturparke. Wir leben Natur.(Природные парки. Мы живём природой)|website=https://www.naturparke.de/|access-date=2022-08-18|archive-date=2022-08-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20220813014704/https://www.naturparke.de/|url-status=live}}&lt;/ref&gt; tábiyiy baǵlar hám basqa kóplegen qáwipsizlik etiletuǵın tábiyiy aymaqlar hám tábiyiy estelikler bar.

[[Kategoriya:Mámleketler]]
[[Kategoriya:Germaniya| ]]
[[Kategoriya:Evropa]]

== Derekler ==</text>
      <sha1>nsb3ssvrqwfw8jq1fb417bsjkvy1rw5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Gibraltar</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1388</id>
    <revision>
      <id>125660</id>
      <parentid>63559</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T07:35:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <origin>125660</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1935" sha1="s0faohbzyqop4isd76c4xujbt7j7k79" xml:space="preserve">{{Coord|36.143|N|5.353|W|type:country_region:GI|display=title}}
{{Mámleket infoqutısı|mámleket_atı=Gibraltar|súwret_gerb=Coat of arms of Gibraltar1.svg|súwret_bayraq=Flag of Gibraltar.svg|mámleket_uranı=''Montis Insignia Calpe''&lt;small&gt;([[Latin]])&lt;br /&gt;{{small|«Badge of the Rock of Gibraltar»&lt;ref&gt;{{Web deregi|url = https://www.gibraltar.gov.gi/national-symbols|title = National Symbols|yayıncı = Gibraltar.gov.gi|qaralǵan sáne = 21-6-2013|arxivurl = https://web.archive.org/web/20141113200625/https://www.gibraltar.gov.gi/national-symbols|archivedate= 13-10-2014}}&lt;/ref&gt;}}|mámleket_gimni=«[[God Save the King]]» {{small|(rásmiy)}}&lt;br/&gt;«[[Gibraltar mámleketlik gimni]]» {{small|(jergilikli)}}&lt;ref&gt;{{Web deregi|url = https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gi.html|title = Gibraltar: National anthem|work = [[CIA World Factbook]]|publisher= [[Central Intelligence Agency]]|qaralǵan sáne = 25-9-2011|citation= National anthem: name: «Gibraltar Anthem» . . . note:adopted 1994; serves as a local anthem; because Gibraltar is a territory of the United Kingdom, «God Save the King» remains official (see United Kingdom)|arxivurl = https://web.archive.org/web/20170307221610/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gi.html|archivedate= 7-3-2017}}&lt;/ref&gt;|súwret_karta=Gibraltar location in Europe.svg|súwret_karta2=Gibraltar map-tr-edit2.svg|eń_iri_qalalar=[[Westside (Gibraltar)|Westside]]|paytaxtı=Gibraltar}}
'''Gibraltar''' — [[Evropa]]daǵı mámleket.

== Gallereya ==
&lt;gallery&gt;
Fayl:Rock of Gibraltar northwest.jpg|Gibraltar, 2006
&lt;/gallery&gt;

== Derekler ==
{{Derekler}}

== Sırtqı siltemeler ==

{{Sırtqı siltemeler}}

[[Kategoriya:Gibraltar| ]]
[[Kategoriya:Mámleketler]]
[[Kategoriya:Batıs Evropa]]
[[Kategoriya:Evropadaǵı paytaxtlar]]
[[Kategoriya:Evropadaǵı murınlar]]
[[Kategoriya:Jaǵa qalaları]]
[[Kategoriya:Pireney yarım atawı]]</text>
      <sha1>s0faohbzyqop4isd76c4xujbt7j7k79</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qıtay</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2006</id>
    <revision>
      <id>125647</id>
      <parentid>114497</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T06:48:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[Qıtay milleti → [[Qıtaylar using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125647</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32274" sha1="m2kw6gyj5ko6ow5oh11y7nby98qlegn" xml:space="preserve">[[Fayl:Flag of the People's Republic of China.svg|thumb|right|250px|&lt;span style=&quot;color:grey;&quot;&gt;Qıtay bayraǵı&lt;/span&gt;]]
[[Fayl:China in its region (claimed hatched).svg|thumb|right|250px|&lt;span style=&quot;color:grey;&quot;&gt;Qıtayıń Aziyadaǵı jaylasqan ornı&lt;/span&gt;]]

'''Qıtay ―''' ({{lang-zh|中华人民共和国}}) (is juzinde '''Qıtay Xalıq Respublikası''' yamasa, qısqartılması QXR -[[Shıǵıs Aziya|Shıǵıs Aziyada]] jaylasqan jer aymaǵı, [[ekonomika]]sı, xalıq sanı boyınsha jetekshi orında turıwshı mamleketlerdiń birim. Jer aymaǵınıń úlkenligi boyınsha dúnyada úshinshi: orında (9 598 962&amp;nbsp;km.kv- 2020) .Xalıq sanı boyınsha  birinshi orında (1,415 milliard)

Paytaxtı: [[Pekin]]g qalası. Iri qalaları: [[Shanghai]], [[Guangjow]], Shuncin, Chendu, Tyenjin, Xarbin, [[Nankin]], [[Lhasa]]. Tiykarǵı xalqı [[Qıtaylar|qıtaylardan]] ibarat.

Qıtay Xalıq Respublikası, [[mámleket]] [[konstitutsiya]]sına tiykar,- [[sociallıq mámleket]] esaplanadı.Qıtay [[hukimiran mámleketler]] qatarında bolıp, potenciallıq hám [[ekonomika]]lıq hukimranlıqqa iye.[[BMSh]] nıń Qáwipsizlik Keńesi aǵzası.

Onnan bólek Qıtay kosmoslıq húkimranlıqqa da iye. Qıtay yaderli qural iyesi hám júda úlken armiyası bar bolǵan [[mámleket]]

Qıtay [[ekonomika]]sı nominal IASH boyınsha ekinshi orında turadı, hám IASH(QQP) boyınsha birinshi orında.QXR islep shıǵarıw tarawında jetekshi orınlardı iyeleydi.

Qıtay Xalıq Respublikası [[BMSh]], Aziya-Tınısh okeanı Ekonomikalıq Shólkemi(ATES),G20,XSSH,SHBSH,BRICS kibi shólkemler aǵzası.

1949-jılı ǵárezsizlik alǵanlı beri Qıtay Kommunistlik Partiyası(QKP) basqarıp keledi. Mámleket basshısı Si Szinpin(2013-jıldan beri).
[[Fayl:Qitay.png|alt=|nobaý|160x160 nükte]]
[[Fayl:Gеrbi.jpg|alt=Gerbi|eşqandaý|nobaý|160x160 nükte|Gerbi]]

== Etimologiyası ==
Qaraqalpaq tilinde &quot;Qıtay&quot; sózi ayyemgi túrkiy tillerden kirip kelgen Bul sóz [[qıtay tili]]ndegi &quot;qytan&quot; sózinen kelip shıǵıp kóshpeli [[mongol]]lar ruwınan bolǵan [[Kidan]]lardı ataǵan.

== Tariyxı ==
Tiykarǵı maqala:[[Qıtay táriyxı]]

{|
|+Qısqa xronologiyalıq keste
!Jıllar
!Mámleket
|-
| style=&quot;background:#eaecf0;&quot; |2353 besh- 2255 besh
----
|Apsanawiy basqariwshi Yao
----
|-
| style=&quot;background:#eaecf0;&quot; |2255 besh- 2205
----
|Apsanawiy basqariwshi Shun
----
|-
| style=&quot;background:#eaecf0;&quot; |2205 besh-1766 besh
----
|Sya Apsanawiy Dinastiyasi
----
|-
| style=&quot;background:#eaecf0;&quot; |1766 besh-1122 besh
----
|Shan-In Dinastiyasi
----
|-
| style=&quot;background:#eaecf0;&quot; |1122 besh-249 besh
----
|Cin Dinastiyasi
----
|-
| style=&quot;background:#eaecf0;&quot; |206besh-eramizdin 220 jili-
----
|Xan Dinastiyasi
----
|-
| style=&quot;background:#eaecf0;&quot; |220-264
----
|Vey Dinastiyasi
----
|-
| style=&quot;background:#eaecf0;&quot; |265-420
----
|Czin Dinastiyasi
----
|-
| style=&quot;background:#eaecf0;&quot; |420-479
----
|Qubla Sun Dinastiyasi
----
|-
| style=&quot;background:#eaecf0;&quot; |479-501
----
|Ci Dinastiyası
----
|-
| style=&quot;background:#eaecf0;&quot; |502-556
----
|Lyan Dinastiyası
----
|-
| style=&quot;background:#eaecf0;&quot; |557-588
----
|Chen Dinastiyası
----
|-
| style=&quot;background:#eaecf0;&quot; |581-618
----
|Suy Dinastiyasi
----
|-
| style=&quot;background:#eaecf0;&quot; |618-917
----
|Tan Dinastiyasi(Qıtay mádeniyatınıń altın ásiri)
----
|-
| style=&quot;background:#eaecf0;&quot; |907-959
----
|Bes Dinastiya ham on patshalıq epoxası
----
|-
| style=&quot;background:#eaecf0;&quot; |960-1279
----
|Sun Dinastiyasi
----
|-
| style=&quot;background:#eaecf0;&quot; |1280-1368
----
|Yuan Dinastiyası(monǵollar)
----
|-
| style=&quot;background:#eaecf0;&quot; |1368-1644
----
|Min Dinastiyasi
----
|-
| style=&quot;background:#eaecf0;&quot; |1644-1911
----
|Cin Dinastiyasi(Manchjurlar)
----
|-
| style=&quot;background:#eaecf0;&quot; |1912-1949
----
|Qıtay Respublikası
----
|-
| style=&quot;background:#eaecf0;&quot; |1.X.1949- hazirge deyin
----
|Qıtay Xalıq Respublikası
|}

===== V-XV asirler =====
[[Sun dinastiyası]]nıń (960 — 1279-jıllar) [[hákimiyat]]qa keliwi menen Qıtayda uzaq dawam etken siyasiy pıtırańqılıq hám óz ara urıslarǵa shek qoydı. Nátiyjede, mámleket xojalıǵınıń rawajlanıwına jaǵday jaratıldı. X ásirden baslap suwdı biyik jerlerge shıǵarıwshı úskenelerden keń paydalanıla basladı. Shıǵırdan paydalanıw egin maydanların kóbeytiw imkanın beredi. Suw digirmanları járdeminde salını tazalaw, may alıw, un shıǵarıw júdá keń qollanıla baslanǵan. Rawajlanǵan orta ásirlerde Qıtayda [[imperator]], áskeriy aqsúyekler, hámeldarlarǵa qaraslı mámleket jerleri azayıp, jer iyeleriniń jeke menshik jerleri júdá kóbeyip baradı. Menshik jerler, sonday-aq, jańa ózlestirilip atırǵan qorıq hám taw aldı aymaqları esabınan da keńeyip barǵan. Úlken múlikdarlar jerleriniń kóbeyiwine kámbaǵallardıń qarızları ornına jerleriniń tartıp alınıwı da sebep bolǵan. Sol tárizde XI ásirdiń baslarında egin maydanlarınıń yarımı iri feodallar qolına ótedi.Bul jerlerde, tiykarınan, ijarashı diyqanlar islegen. Qıtayda erkin diyqanlardıń kópshilik bóleginde 30—40 mu jer bolıp, mámleket bul qatlamdı qollap-quwatlawǵa háreket etken. Qıtay diyqanları ózleri jetistirgen ónimlerden mámleketke hár jılı eki márte salıq tólegen. Jer salıǵı salı yaki biyday menen tólense, al pille baqqan shańaraqlar salıqtı gezleme menen de tólegen. Qalalar hám ónermentshilik. Kayfin, Chendu hám Uchan qalaları Qıtaydıń úlken ónermentshilik hám sawda orayları edi. Qıtay sawdasında suw jolları ayrıqsha áhmiyetke iye bolǵan. Kópshilik qalalar teńiz yamasa dárya boylarında, suw hám qurǵaqlıqtaǵı sawda jolları kesilisken jerlerde júzege kelgen. Qalalardıń ósiwi ónermentshiliktiń tez pát penen rawajlanıwın támiyinlegen. Qıtayda, ásirese ónermentshiliktiń dás-túriy túrleri: gúlalshılıq, farfor buyımlardı islep shıǵarıw rawajlanǵan. Qıtay qalalarında kóplegen dúkan hám usta-xanalar jaylasqan edi. Qıtaydıń qublasında ónerment-toqıwshılar shayı gezlemelerdiń onlap túrlerin tayarlaǵan. XII ásirde jipekten shayı sózana — panno toqıw oylap tabılıp, keń tarqalǵan. Qıtayda paxtashılıq ta barǵan sayın keń jayılıp, XIV ásirden baslap onnan gezleme tayarlaw da rawajlanıp barǵan. Aziya paxtasınıń watanı Hindistan. Onnan soń paxta Orta Aziyaǵa kirip kelgen. Qıtayǵa paxta tuqımın dáslep elimiz sawdagerleri alıp barǵan. Cex aǵzası bolıw Qıtay ónermentleri ushın májbúriy edi. Evropadaǵı sıyaqlı ondaǵı cexlarda da qálpe, shákirtler sanın, olardıń jumıs sharayatın, tayar ónermentshilik buyımların satıwdı, óner sırların saqlawdı qatań qadaǵalaǵan. Monǵollar basqınshılıǵı. Dáslep Qıtaydıń arqa tárepinde dúzilgen monǵollar mámleketi Xubilay xanlıǵı dáwirinde óz tásirin mámlekettiń oraylıq hám qubla aymaqlarına da ótkeredi. Qıtay 1279-jılı tolıq baǵındırılıp, jańa monǵollar dinastiyası Yuan (1279—1368) atın aladı. Monǵollar Qıtaydaǵı jerlerdi, ol jerde jasap atırǵan diyqanları menen birge bólip aladı. Biraq diyqanshılıqta xojalıq júrgiziw usılları hám salıqlar burınǵısınsha qaladı. Monǵollar dáwirinde tólemlerdiń artıp barıwı tek diy-qanlar hám ónermentlerdi emes, hátte sawdagerlerdi de búlginshilikke alıp keledi. Húkimet tınımsız ósip baratırǵan qárejetlerdi qaplaw ushın qosımsha qaǵaz pul shıǵara baslaydı. Bul  bolsa puldıń qádirsizleniwine, ónim hám ónermentshilik buyımlarınıń qımbatlawına sebep boladı. Xubilay mámleketti basqarıwdıń qıtaysha usılın qollansa da, jergilikli hámeldarlardıń xızmetinen bas tartadı. Mámleket hámeldarları arasında hár túrli xalıq wákillerin ushıratıw múmkin edi. Atap aytqanda, veneciyalı sayaxatshı hám sawdager Marko Polo Xubilayxan sarayında joqarı lawazımdı iyelegen. Min dinastiyasınıń basqarıwı. Monǵollar imperiyasınıń krizisi baslanıwı menen XIV ásir ortalarında Qıtayda da xalıq azatlıq háreketi kúsheyedi. Xenan hám Shandun wálayatlarında 1351-jılı baslanǵan diyqanlar kóterilisi tez arada pútkil mámleketti qamtıp aladı. Kóteriliske monax Ju Yuan-Jan basshılıq etedi. 1368-jılı monǵollardan azat bolǵan Qıtayda Yuan Jan tıykar salǵan Min imperiyasınıń basqarıwı baslanadı. 1368-jılı Qıtayda Yuan Jan tıykar salǵan Min imperiyası dúziledi. Min áskerleri monǵollarǵa qısım etip, olardıń paytaxtı Qaraqurımdı iyelep, jandırıp jıberedi. Sol tárizde kóshpelilerdiń Qıtayǵa hújimlerine shek qoyıladı. Bunda qıtaylılarǵa oq-dári (porox) hám toplardan keń túrde qollanılıwı qol keledi. Mámleket xojalıǵın tiklew ushın ónerment hám sawdagerlerden alınatuǵın tólemler azaytılıp, qullardı azat etiw haqqında nızam qabıl etiledi. Jasalma suwǵarıw qurılmaları, kanallar, bógetler hám suw saqlaǵıshları tiklenedi. Egin maydanları keńeyip, mámleket xalqınıń sanı da artıp baradı. XV ásirde Qıtay. Mámlekette úlken feodallar hákimiyatı bekkemleniwi menen monǵollar basqınshılıǵı belgilerin tamamlaw ushın diyqanlar, ónermentler hám sawdagerlerge berilgen jeńillikler biykar etiledi. Diyqanlarǵa bólip berilgen mámleket jerleri tartıp alınıp, ónermentler hám sawdagerlerden alınatuǵın salıqlar kóbeyttiriledi.XV ásirdiń baslarınan Min áwladınıń Amır Temur saltanatı menen qatnasları buzıladı. Tek Amir Temurdıń tosattan qaytıs bolıwı Qıtayǵa qarsı atlanıstıń ámelge aspawına sebep boladı, bul bolsa Qıtaydǵa 1406-jılı Vyetnamdı, keyin ala Monǵoliyanı basıp alıwına jol ashadı. Mámlekettiń ekonomikalıq jaqtan rawajlanıwı Jan Xe basshılıǵında áskeriy teńiz flotınıń xızmetinde kórinedi. Quramında 62 keme, 30 mıń jawıngeri bolǵan áskeriy ekspediciya 1405—1433-jılları Zond arxipelagi, Şri-Lanka hám Hindistanǵa 7 márte atlanisin sholkemlestiredi.Onin kemeleri Ormuz (Parsı) qoltıǵı hám Shıǵıs Afrikanıń jaǵalarına shekem júzip barǵan. Musılman bolǵan Jan Xe Mekkeni zıyarat etedi. Bul ekspediciyalar Qıtaydıń abırayın arttırıp, sırtqı sawdanı keńeytiw imkanın beredi. Qıtay imperatorları 1415—1420-jılları Samarqandqa Uluǵbek sarayına da elshiler jiberedi. Biraq, Temuriyler mámleketi abroyı joqarı bolǵanlıǵınan oǵan Qıtaydıń qısımları tásir ete almaǵan. XV ásirdiń ortalarında ekonomikalıq krizistiń baslanıwı Qıtaydıń ishki rawajlańıwına hám sırtqı siyasatına unamsız tásir kórsetedi.

===== XV-XIX asirler =====

Chin (Cin) imperiyasınıń hálsirewi. XVIII ásir aqırlarına kelip, imperiyanıń basıp alıwshılıq qúdireti hálsiredi. Ekonomikalıq tubalawshılıq hám mámleket xalqınıń tiykarǵı bólimin qurawshı diyqanlardıń jarlılanıwı olardı kóterilis shıǵarıwǵa májbúr etti. Solay etip, Qıtay ishki qarama-qarsılıqlar qısqısında qaldı. Húkimdar dinastiya ómiri tawsılıp atırǵan dúzimdi barlıq sharalar menen saqlap qalıwǵa urındı. Olar barlıq qarsılıqlardı ayawsızlıq penen bastırdı. Bul dáwirde Qıtayǵa Ullı Britaniya hám Franciya sawdagerleriniń kirip keliwi kúsheydi. Olardıń belsendi hareketleri Qıtay húki-metin qáweterge salıp qoydı. Shet elliklerdiń mámleketke kóplep kirip keliwiniń aldın alıw maqsetinde imperator 1757-jılı Qıtay bándirgi orın-ların sırtqı sawda ushın jabıq dep daǵazaladı. «Jabıq esikler» dep at al-ǵan bul siyasat Qıtaydı sırtqı dúnyadan ajıratıp qoyıwǵa qaratıldı. Sırtqı sawda imperator hámeldarları baqlawı astında tek Guanjou portı arqalı ǵana alıp barılatuǵın boldı. Qıtaydıń ózin-ózi jekkeletip qoyıw siyasatı feodallıq tártiplerdiń saqlanıwına járdem berdi. Onıń ekonomikalıq, jámiyetlik hám mádeniy rawajlanıwına úlken zıyankeltirdi. Imperator hákimshiligi ilim hám texnika tarawında basqa xalıqlardıń jetiskenliklerin biykar etti. Mámleket artta qalıwshılıq batpaǵına batıp qaldı. Usınday bir sharayatta Ullı Britaniya húkimeti Qıtaydı óz sawdagerleri ushın ashıwǵa bar imkaniyatı menen urındı. Chin imperatorınıń qaysarlıǵın sındırıw ushın oǵan bir báháne kerek edi.

'''Birinshi opium urısı'''. Ullı Britaniya sawdagerleri Hindistannan nızamsız túrde Qıtayǵa opium (qara dári) kirgize basladı. Jergilikli Qıtay hákimshiligi opium tiyelgen kárwanlardı konfiskaciyalaǵanına juwap retinde Britaniya húkimeti opiumdi hám inglis tovarların alıp kiriwdi nızamlastırıw ushın 1840-jılı Qıtayǵa qarsı urıs basladı. Urıs tariyxqa «Birinshi opium urısı» atı menen kirgen. Bul urıs 1842-jılǵa shekem dawam etti. Urısta Qıtaydıń ekonomikalıq hám áskeriy texnika jaǵınan artta qalıwı sebepli jeńiliske ushıradı. Urıs aqırında Ullı Britaniya Gonkong atawın basıp aldı hám Qıtaydı sırt el sawdagerleri ushın birneshe portlardı ashıp qoyıw haqqındaǵı shárt-namaǵa qol qoyıwǵa májbúr etti. Biraq, Qıtay opium alıp kiriliwiniń nızamlı ekenligin tán almadı.

'''Ekinshi opium urısı'''. 1856 — 1860-jılları ekinshi opium urısı júz berdi. Bul saparı Qıtay Ullı Britaniya hám Franciyanıń birlesken armiyasınıń kúshli soqqısına ushıradı. Olar Pekin bosaǵalarında júdá bay ǵáziynelerge iye bolǵan imperatordıń jazǵı sarayın taladı hám wayran etti. Kolonizatorlar Qıtaydı jańa, teń bolmaǵan shártnamalar dúziwge májbúrledi. Shet elliklerge jáne basqa portlar arqalı da sawda etiwge ruqsat etildi hám jańa jeńillikler berildi. Sol waqıtta inglis hám francuz puqaraları Qıtay aymaǵında Qıtay nızamlarına hám sudına boysınıwdan azat etildi. Eger olar jınayat islegen jaǵdayda, olardı mámlekettiń tiyisli elshisi sol mámlekettiń nızamlarına tiykarlanıp sudlaytuǵın edi. Òeńiz sawdasında ústemlikke erisken Ullı Britaniya Qıtayda hámmeden kóbirek jeńilliklerge iye boldı. Teńiz jaǵasındaǵı úlken qalalarda payda bolǵan arnawlı kvartallarda tek shet elliler jasaytuǵın edi, ol jerge Qıtay hákimshiligi xızmetkerleri kire almaytuǵın edi. Diyqanlar kóterilisi hám Taypinler mámleketi (1850–1864). Húkimettiń baǵınıwshılıq siyasatı aqıbetinde Qitaydıń Evropa mámleketleri yarım koloniyasına aylanıp barıwı hám de feodallıq zulımınıń kúsheyiwi xalıq massasınıń keskin narazılıǵına sebep boldı. Aqıbetinde, diyqanlar kóterilis shıǵarıwǵa májbúr boldı. Bul kóterilis 1850-jılı mámleket qublasında baslandı. Chin dinastiyası hám feodallarǵa qarsı gúres kolonizatorlarǵa qarsı gúres penen qosılıp ketti. Kóterilisshilerge diyqannıń balası, mektep muǵallimi Xun Syucyuan basshılıq etti. Kóterisshiler Yanczi wálayatında «Kóktegi molshılıq mámleketi» («Taypin tyango») qurdı. Oniń orayı Nankin qalası boldı. Xun Syucyuan pikirinshe, bunday mámleketlerde diyqanlar jámiyet bolıp jasawı, jámiyette «heshbir zatqa teńsizlik bolmaw ushın, hámmeniń toq hám kiyimi pútin bolıwı ushın jerine iye bolıp oǵan birgelikte islew beriw, awqattı birgelikte jew, kiyim-kenshekti teńdey bólistiriw, puldı birgelikte jumsawı lazım» edi. Xalıqtıń turmısı áskeriy tártip tiykarında qurıldı. Hárbir shańaraqtıń bir áskerden armiyaǵa jetkerip beriwi belgilenip qoyıldı. Áskeriy bólim baslıǵı sol waqıtta bólim jaylasqan aymaqta mámleket hákimiyatın ámelge asırdı. Barlıq er adamlar bir miynet lagerine, hayal-qızlar hám balalar basqa jerge jaylastırıldı. 1757-jılı Qıtay imperatorı bándirgilerin sırtqı sawda ushın jabıq dep daǵazaladı.

'''Taypinlerdiń jeńilisi'''. Kóterilis basshılarınıń arzıw-úmitleri push qıyal edi. Olardıń jerdi shańaraq aǵzalarınıń sanına qarap teń bólip beriw haqqındaǵı rejeleri kóteriliste qatnasıp atırǵan múlk iyeleriniń qatlamların kóterilisten uzaqlastırdı. Bul jaǵday taypinler basshıları arasında kelispewshilik kelip shıǵıwına sebep boldı. Jer ala almaǵan diyqanlar bolsa úmitsizlikke túse basladı. Bul bolsa mámleket hákimshiligine taypinlerdi qıyratıwda járdem berdi. Húkimet kúsh toplap, hújimge ótti. Oǵan Ullı Britaniya, Franciya hám Amerika Qurama Shtatları járdem berdi. Ullı mámleketler Qıtayda kriziske júz tutqan cin dinastiyası húkimdarlıǵın saqlanıp qalıwınan mápdar edi. 1864-jılı húkimet armiyası kóterilis basshıları jaylasqan Nankin qalasın basıp aldı. Xun Syucyuan óz janına qas etti. Òaypinler kóterilisi bastırılǵannan keyin shet el kolonizatorları cin dinastiyasın qollapquwatlawdı dawam etti hám onıń jańa jan beriwlerine eristi. XIX ásirdiń baslarında ele ullı mámleket sanalǵan Qıtay ásir ortalarına kelip, Batıs mámleketleri, keyin bolsa AQSh, Rossiya hám Yaponiyanıń da koloniallıq mápleri kesisken eń áhmiyetli aymaqqa aylandı. Qıtaydıń ekonomikalıq hám áskeriy qalaqlıǵı onıń óz-ózinen saqlanıp atırǵan ullı mámleket dárejesine qaramastan, onı Batıs mámleketleriniń yarım koloniyasına aylandırdı.

==== XIX-XX asirler ====

XIX ásirdiń aqırında Qıtay tómen, yarım feodal mámleket edi. Jerdiń tiykarǵı bólimi feodal baylardıń qolında edi. Kóp-shilik diyqanlar jer iyelerinen jerdi ijaraǵa alatuǵın, ijara haqını pul menen yaki zúráát esabınan tóleytuǵın edi. Jeri bar diyqanlar júdá az edi. Diyqanlar qalaǵa jumıs izlep keletuǵın edi. Biraq, hárdayım da jumıs tabılmaytuǵın edi. Sebebi, Qıtay sanaatı júdá ásten rawajlanıp atırǵan edi.

XIX ásirdiń sońǵı shereginen baslap elde kapitalistlik qatnasıqlar da rawajlana basladı. Dáslepki temir jollar qurıldı. Ekonomikalıq baylanıslar keńeydi. Iri qalalar payda boldı.

Jumısshılar sanı kóbeydi. Sanaattıń júzege keliwi menen milliy burjuaziya qáliplese basladı. Milliy burjuaziyanıń kópshiligi kompradorlardan ibarat edi. Olar ámelde sırt el firmalarınıń jallanǵan wákilleri edi. Olar sırttan keltirilgen tovarlardı satıw hám arzan shiyki zat satıp alıw esabınan bayıytuǵın edi.

Pulǵa mútáj bolǵan Chin dinastiyası sırt mámleketleri menen awır shártler tiykarında shártnamalar dúzip hám milliy mápke qılaplıq túrde olarǵa kelisim berdi. 70-jılları-aq sırt ellikler Qıtaydıń 26 portına erkin kirip, xojayınlarday is júrgizdi.

Temir jollar qurılısı shet ellikler qaramaǵında edi. Kómir shaxtaları, kánlerdiń úlken bólimi de olardıń ıqtıyarında bolıp, Qıtay shet mámleketleriniń shiyki zat bazasına aylanıp qaldı. Sırt ellikler úlken qalalarda óz mákanların dúzip, Qıtay administratorların mensinbesten, ózinshe is júrgizetuǵın edi.

Qıtaydıń Yaponiya menen 1894 — 1895-jıllardaǵı urısta jeńiliwi sırt el monopolistleriniń Qıtaydı kóbirek talawı, eziwlerine sebep boldı. 1897—1898-jılları Germaniya Jaochouvan (Chin-dao) portın basıp aldı hám Shandun wálayatın óz qol astına aldı. Franciya Guamchuvan qoltıǵın iyeledi hám Yunan wálayatında ústemlik tásirin ótkerdi. Rossiya Port-Arturdı (Lyushun), Ullı Britaniya Veyxayvey portın ijaraǵa aldı. Eń bay aymaq — Yandzi dáryası basseyni Ullı Britaniyanıń qolastına ótti. Fudziyan wálayatında yapon basqınshıları ústemlik etip aldı. Qıtaydaǵı hárqanday ózgerisler ullı mámleketler tárepinen qadaǵalanıp barıldı. Solay etip, Qıtay yarım koloniyaǵa aylandı.

XIX ásirdiń aqırında Qıtayda dáslepki sanaat kárxanaları payda boldı. 1881-jılı Arqa Qıtayda 1-temir jol iske tústi. 1897-jılı bul jerde 600 ge jaqın shet el firmaları boldı. Biraq, sanaat kárxanalarınıń ósiwi hám kóbeyiwi ástelik penen júrdi.

Import eksporttan ádewir kóp edi. Qıtay menen Ullı Britaniya arasında dúzilgen konvenciya Qıtaydı jáne de qıyın awhalǵa saldı. Konvenciya Ullı Britaniyaǵa Qıtaydıń 10 nan aslam portına erkin kiriw, ayırım wálayatlarda jeńillikli sawda etiw huqıqın berdi.1884- jılı Franciyanıń Vyetnamdı basıp alıwı sebepli Franciya — Qıtay qatnasıqları buzıldı. Usı jılı Qıtay Oraylıq Vyetnam ústinen rásmiy ústemliginen bas tarttı hám ol jerde Franciya protektoratın tán aldı. Qıtay húkimeti Franciya menen asıǵıs pitim dúzip, Franciyaǵa bir qatar máselelerde kelisim berdi.

Qıtay endi ǵana sanaatlasıw jolına ótken-de shet mámleketler tárepinen talan-taraj etiliwi xalıqtıń awhalına awır tásir etti. Qıtaydı tuwrı rawajlanıw jolına alıp shıǵıw haqqında túrli pikirler qáliplesti. Bul reformalawshı háreket delindi. Bul dáwir jámiyetlik háreketinde Sun Yat Cenniń ornı ayrıqsha áhmiyetke iye boldı. Ol Qıtaydı revolyuciya jolına baslaǵan jolbaslawshı edi. Sun Yat Cenniń «Qıtay oyanıw jámiyeti» shólkemi manjurlardıń Cin dinastiyasın awdarıp taslaw, Qıtayda demokratiyalıq milliy mámleket dúziw ushın gúresti.

Qıtaydaǵı jámiyetlik hárekette «Ixetuan» — «Tınıshlıq hám ádillik ushın kóterilgen mush» jasırın shólkem de úlken rol oynadı. «Ixetuan»lar «Manjur cinlerin aydap shıǵaramız, shet elliklerdi saplastıramız» uranı astında is tutatuǵın edi.

1899-jılı «Ixetuan» háreketi qozǵalań túsin aldı. Ixetuanlar Yaponiyaǵa salıq tólewdi toqtatıw, Taywandı Qıtayǵa birlestiriw talapların qoydı. Chin húkimeti qozǵalańnan qorqıp qaldı. Se-bebi, Ixetuanlar paytaxt hám wálayatlardıń derlik yarımın iye-lep alǵan edi. 1900-jılı húkimet qozǵalańshılarǵa qarsı jibergen áskerler jeńildi. Qozǵalańshılardıń jaqsı shólkemlesken otryadları Pekinge júris basladı hám bul jerde óz hákimiyatın ornattı.

Bul waqıya Pekinge shet ellikler inter-venciyası baslanıwına báne boldı. Interven-siyada segiz mámleket —Germaniya, Yaponiya, Italiya, Ullı Britaniya, AQSh, Franciya, Rossiya hám Avstriya-Vengriya qatnastı. Olardıń hárbiri Qıtayda úlkenirek úleske iye bolıw maqsetin gózleytuǵın edi.

1899-jılı sentyabrde AQSh mámleket xatkeri Xeydiń «Ashıq esikler hám teń imkaniyatlar» siyasatı járiyalandı hám «Xey» doktrinası dep ataldı.

1900-jılı iyul ayında shet el interventleri jalpı hújimge ótti hám Pekindi iyeledi. Shet ellikler qalanı hám imperator sarayın qıyrattı. Segiz mámleket Qıtaydı qulshılıqqa túsiretuǵın shártnamaǵa qol qoyıwǵa májbúr etti. Shártnamada qozǵalańda qatnasqan belgili adamlardı óltiriw yamasa súrginge jiberiw talap etildi. Sonday-aq, Pekin menen teńiz boyı ortasındaǵı jollardı qorǵaw ushın shet mámleketlerge Qıtayda óz áskerlerin saqlawǵa ruqsat berildi. Bunnan tısqarı, Qıtay shet el interventlerine 33 mln. dollar salıq tólewge májbúr etildi. Qıtayǵa qural-jaraq kirgiziw qadaǵan etildi. Shet elliklerdiń Qıtaydaǵı jeńillikleri kóbeydi. Nátiyjede, Qıtay jáne de qorǵanıwsız qaldı. Sol payıtta, Ixetuan qozǵalańı kolonizatorlardı abaylılıq penen háreket etiwge májbúr etti.

'''Qitaydin social-ekonomikaliq jagdayi'''

XX ásirdiń baslarında Qıtayda social-lıq qarama-qarsılıqlar kúsheyip ketti. Manjurlardıń Chin dinastiyasınıń ústemligi kriziske ushıradı. Reforma ilajları jámiyettiń awhalın jaq-sılamadı. Qıtayda sanaattıń rawajlanıwı menen oǵan tosıq bolǵan feodal jer iyelewshiligine tán artta qalǵan óndiris qatnasıqları arasında qarama-qarsılıq tereńlesti. Xalıq arasında manjurlar basqarıwına qarsı háreket kúsheydi. Qıtay sanaatınıń rawajlanıwı ádewir artta qaldı. Degen menen, hár jılı 50 den kóbirek kárxana iske qosıldı. Nátiyjede, eksport kólemi 2 ese ósti. Shet mámleketler ishinde Ullı Britaniya tovar almaslawda 1-orında turatuǵın edi. Qıtaydıń shet mámleketlerden qarızı barǵan sayın artıp bardı.

Revolyucioner demokrat Sun Yat Cen (1866—1925) Qıtaydaǵı milliy-azatlıq háreketiniń iskeri edi. Ol Guanchou (Kanton) janında diyqan shańaraǵında tuwıldı. Ol 90-jıllardıń basında Hong-kongta inglis medicina institutın tamamladı. Keyingi ómirin ol siyasiy taraw menen baylanıstırdı. 1905-jılı «Qıtay shólkemleri awqamı» (Tunminxay) degen siyasiy shólkem dúzdi. Iri qalalarda bul awqamnıń jasırın bólim‚leri ashıldı. Bul awqam 1905-jılı noyabrde «Minbao» (Xalıq gazetası)nı shıǵara basladı. «Awqam» Sun Yat Cen basshılıǵında baǵdarlama qabılladı. Onda Chin monarxiyasın awdarıp taslaw, Respublika shólkemlestiriw hám jerge iyelik huqıqın teńlestiriw, ǵárezsizlikti tiklew kózde tutılǵan edi.

Sun Yat Cen social-ekonomikalıq jaqtan tómen rawajlanǵan Qıtayda jerge iyelik huqıqın teńlestiriw jolı menen sociallıq ádil dúzim jaratıw múmkin, degen pikirde edi.

Sun Yat Cen shólkemi respublika dú-zimin ornatıw maqsetin qoydı. Bul manjurlarǵa qarsı háreketti jáne de kúsheytti. Bul háreket 1911-jılı shet elliklerden temir jol qurılısı ushın qarız alıw haqqında pitim dúzilgennen keyin, qurallı qarsılıq tús aldı. Hátteki, armiyada da narazılıq baslandı.

Wuhan qalasında áskerler jataqxanasın tintiwge kirgen manjur tárepdarların áskerler óltirdi. Qural-jaraq qoymasın basıp aldı. Basqa ásker bólimleri de olarǵa qosıldı. Revolyucionerler 11-oktyabrde Wuhandı qolǵa aldı. Olar Respublika húkimetin dúzdi hám barlıq Qıtay wálayatların Respublika átirapında birlesiwge shaqırdı. Manjur dinastiyası ústemligi qulatılǵanlıǵı járiyalandı. Bul revolyuciya «Cinxay revolyuciyası» dep atalıp, ol qurallı qozǵalań jolı menen Qıtayda XVII ásirden baslap húkim súrgen manjurlar hákimiyatın awdarıp tasladı.

1911-jılı kóp jıllıq emigraciyadan soń Sun Yat Cen Qıtayǵa qaytıp keldi. 29-dekabrde Nankinde revolyuciyalıq wálayatlar wákillerinen ibarat Millet Májilisi jıynaldı. Millet Májilisi Qıtaydı Respublika dep járiyaladı hám emigraciyadan qaytıp kelgen Sun Yat Cendi Qıtay Respublikasınıń waqıtsha prezidenti etip sayladı. Millet Májilisi qabıl etken konstituciyada barlıq puqaralardıń teńligi hám túrli demokratiyalıq erkinlikler járiya-lansa da, diyqanlardıń arzıw-ármanları bolǵan «jerge iyelik etiwde teń huqıqlı bolıw» shaqırıǵı óz kórinisin tappadı. Bunıń sebebi — jerge iyelik etiwde teń huqıqqa iye bolıwǵa qarsı kúshlerdiń úlken abırayǵa iye bolǵanlıǵı edi.

Revolyuciya nátiyjesinde Qıtayda eki hákimiyat júzege keldi. Biri — Qıtay Respublikası hákimiyatı, ekinshisi — Arqada saqlanıp qalǵan imperator hákimiyatı edi. Pekingdegi imperator húkimetiniń baslıǵı Yuan Shikay edi.

Ullı mámleketlerdi Qıtaydaǵı poziciyasınıń qanday bolıwı táshwishke saldı. Sonlıqtan, olar túrli báneler menen Qıtaydıń ishki jumıslarına aralasa basladı. Olar Qıtaydaǵı revolyuciyanı qural kúshi menen bastırıw maqsetinde óz kúshlerin birlestirdi.

Ullı mámleketlerdiń Peking húkimetin qollap-quwatlawdaǵı maqseti Qıtaydıń ishki islerine aralasıw edi. Biraq, bul Qıtayda ulıwma narazılıq keltirip shıǵardı. Xalıq shet el tovarların boykot ete basladı. Usınday sharayatta respublikaǵa qarsı kúshler Bas wázir Yuan Shikay átirapına birlesti.

Peking saray xalqı oǵan monarxiyanıń qáwenderi dep qa-raytuǵın edi. Biraq, Yuan Shikay revolyuciyalıq hárekettiń qısımı menen 1912-jıl 12-fevral kúni Chin dinastiyasın taxttan waz keshiwine májbúr etti. Ústem qatlamlar pútkil háki-miyattı oǵan tapsırıwǵa urındı. Bul waqıtta, ullı mámleketler de Sun Yat Cenniń húkimiyattan ketiwin ashıq talap etti hám Qıtayǵa intervenciya uyımlastırıwǵa ashıq túrde tayarlıq kóre basladı. Qıtayǵa qarsı intervenciya qáwpi astında Sun Yat Cen prezidentlik lawazımın Yuan Shikayǵa tapsırıwǵa májbúr boldı.

Pútkil hákimiyattı iyelegen Yuan Shikay demokratiyalıq er-kinliklerdi joqqa shıǵara basladı. Ol jumısın revolyuciya ásker-lerin pútkilley quralsızlandırıwdan basladı. Húkimetke qarsı dúzilgen topar aǵzalarınıń táǵdiri ólim menen juwmaqlanatuǵın edi. Hárbir awılda jazalaw toparı jumıs isledi. Soǵan qaramay, demokratiyalıq kúshler 1912-jılı Gomindan (Milliy partiyanı)dı dúzdi. Partiya basqarıwı lawazımına Sun Yat Cen saylandı.

Óz jeńisinen ruwxlanǵan Yuan Shikay Millet Májilisin ózin bes jıl múddetke prezident etip saylawǵa májbúr etti. Ullı mámleketler menen jańa gedeylikke túsiretuǵın qarız haqqında shártnamaǵa qol qoydı. Sonnan keyin, ullı mámleketler Qıtay Respublikasın tán alǵanlıǵın bildirdi. Qıtaydıń ekonomikalıq awhalı awırlastı. Xalıqtıń turmıs dárejesi tómenledi. Usınday bir jaǵdayda Gomindan xalıqtı qozǵalań baslawǵa shaqırdı. 1913-jılı Qıtaydıń qublasında húkimettiń siyasatına qarsı «Ekinshi revolyuciya» dep atalǵan qozǵalań baslanıp ketti.

Biraq, kúshler teń bolmaǵanlıǵı sebepli shet mámleketler-den áskeriy járdem alǵan húkimet áskerleri tárepinen «Ekinshi revolyuciya» háreketi qıyratıldı.

1914-jılı Yuan Shikay Konstituciyalıq Keńes shaqırdı. Onda «Jańa Qıtay Konstituciyası» qabıl etildi. Yuan Shikay prezident sıpatında sheklenbegen hákimiyatqa iye boldı. Mámlekette áskeriy diktatura ornatıldı. Respublika basqarıw organları saplastırıldı.

== Siyasıy basqarılıw forması ==
Is júzinde, Qıtay- [[unitarlıq respublika]],xalıqtıń [[demokratiya]]lıq [[diktatura]]sına tiykarlanǵan [[sociallıq mámleket]]. Mámlekettiń tiykarǵı nızamı-[[Qıtay konstitutsiyası|Konstitutsiya]],1982 jılı qabıllanǵan. Joqarǵı basqarıw organı- [[Ulıwmaqıtay Xalıq Wákilleri Jıynalısı(UXWJ)]]. Ol jámi 2979 xalıq wákillerinen ([[deputat]]lardan turadı. Deputatlar hár 5 jılda bir márte saylanadı.[[Ulıwmaqıtay Xalıq Wákilleri Jıynalısı(UXWJ)|UXWJl]] sessiyası jılına bir márte shaqırıladı. Sessiyalar arasında wákillikti óz moynına [[Ulıwmaqıtay Xalıq Wákilleri Jıynalısı Udayılıq Komiteti]] aladı. [[Saylaw]]larda tek Qıtay kommunistlik partiyalarınan hám [[Qıtay Xalıq siyasıy konsultativlik Keńesi(QXSKK)]]niń 8 &quot;demokratiyalıq&quot; partiyalarınan deputatlar saylaw huqıqına iye boladı. [[Gonkong]] hám [[Makao]] arnawlı-aymaqlıq rayonları  jeke basqarıw organlarına iye. [[Ulıwmaqıtay Xalıq Wákilleri Jıynalısı(UXWJ)|UXWJnı]]ń barlıq [[deputat]]ları [[kommunist]]lik hám [[demokrat]]lıq blok wákiller esaplanadı.

Mámleket basshısı- [[Qıtay Xalıq Respublikası Xatkeri]]([[Shi Jinping]]) hám basqarıw organı basshısı-[[Qıtay Mamleketlik Kenesi Premyeri]] (Li Ketsyan).

Orınlaw apparatınıń eń joqarǵı organı- [[Mámleketlik Keńes-Qıtay|Mámleketlik Keńes]].Onıń quramına premyer,onıń orınbasarları,Keńes aǵzaları,ministrler,Komitet wákilleri,Bas Revizor hám juwapker xatker.

Joqarǵı Sud organı- [[Joqarǵı Xalıq Sudı]].[[Prokuror]]lıq tekseriwdi [[Joqarǵı Xalıq Prokuraturası]] ámelge asıradı.

Jergilikli basqarıw organları- Xalıq Wákilleri jıynalısı, al hamme waqıt is júrgiziwshi jergilikli organ [[Udayılıq Komitet-Qıtay|Udayılıq Komitet]] bolıp tawıladı.

== Aymaqlıq bóliniwi ==

== Geografiyalıq  jaylasıwı ==
Qıtay geografiyalıq jaqtan [[Shıǵıs Aziya]] da jaylasqa. Shıǵısında Tınısh okeanı menen, Arqa-Batısında- [[Rossiya]] menen, Arqa-Shıǵısında- [[Rossiya]] hám [[Koreya Xalıq Demokratiyalıq Reapublikası(KXDR)KXDR]] menen, Arqasında- [[Mongoliya]]menen Batısında- [[Qazaqstan]],[[Qırǵızstan]],[[Tájikstan]],[[Awǵanstan]] menen, Qubla-Batısında -[[Pakistan]]qarawında bolǵ[[Djammu-Kashmir|anDjammu-Kashmir]],[[Hindistan]],[[Nepal]],[[Butan]]menen, Qublasında- [[Myanma]],[[Laos]],[[Vyetnam]] mámleketleri menen shegaralasadı. Mámlekette tek ǵana bir saat poyası bar - [[UTC+8]]

== Derekler ==
{{derekler}}

{{Aziya}}
{{Authority control}}

[[Kategoriya:Qıtay| ]]
[[Kategoriya:Aziya]]
[[Kategoriya:Mámleketler]]</text>
      <sha1>m2kw6gyj5ko6ow5oh11y7nby98qlegn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Napoleon I Bonapart</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2102</id>
    <revision>
      <id>125492</id>
      <parentid>123278</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:44:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125492</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12932" sha1="ifcpyecrlb310b0xuaxik65a66wg28f" xml:space="preserve">{{redaktorlanbaqta}}
{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Napaleon I Bonapart
| negizgi atı          = {{lang-fr|Napoléon Bonaparte}}
| súwret               = Andrea Appiani, , Kaiserliche Schatzkammer Wien - Napoleon I. Bonaparte (1769-1821) als König von Italien - GG 2346 - Kunsthistorisches Museum.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  = Andrea Appianidıń qálemıne tiyisli portret 
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = [[Francuzlar imperatorı]]
| bayraq               = Imperial Standard of Napoléon I.svg
| bayraq2              = Arms of the French Empire3.svg
| lawazımdaǵı atı      = Napaleon I / {{lang-fr|Napoléon I&lt;sup&gt;er&lt;/sup&gt;}}
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1804|1804-jıl]] [[18-may]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1814|1814-jıl]] [[6-aprel]]&lt;br&gt;[[1815|1815-jıl]] [[20-mart]] — [[22-iyun]]&lt;ref group=''комм''.&gt;De-fakto. De-yure koaliciya mámleketlerınıń kópshiligi [[Lyudovik XVIII]] nı Franciyanıń nizamlı korolı dep tán aldı.&lt;/ref&gt;
| premyer              =
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               =
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = 
| keyingi isker        = [[Napaleon II]]&lt;br&gt;(rásmiy)
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = [[1804|1804-jıl]] [[2-dekabr]]
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            =[[Dancig respublikası|Dancig respublikası protektorı]]
| bayraq_2             = Drapeau de Republique de Dantzig.svg
| bayraq2_2            = Lesser Coat of Arms of the Republic of Danzig (Napoleonic).svg
| lawazımdaǵı atı_2    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = [[1807|1801-jıl]] [[21-iyul]]
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = [[1814|1814-jıl]] [[2-yanvar]]
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             =
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      =
| keyingi isker_2      = ''titul biykar etildi''
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = [[Reyn awqamı|Reyn awqamınıń]] [[Protektorat|protektorı]]
| bayraq_3             = Flag of France.svg
| bayraq2_3            = Napoleonic Eagle.svg
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = [[1806|1806-jıl]] [[12-iyul]]
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = [[1813|1813-jıl]] [[4-noyabr]]
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      =
| keyingi isker_3      =
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            = Italiya patshası
| bayraq_4             = Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy (1805-1814) 2.svg
| bayraq2_4            = Arms of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = [[1805|1805-jıl]] [[17-mart]]
| lawazımnan ketiw sánesi_4 = [[1814|1814-jıl]] [[6-aprel]]
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      = ''lawazım shólkemlestirilgen'';&lt;br&gt;onıń ózi Italiya Respublikasınıń Prezidentı sıpatında;&lt;br&gt;[[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]] — Italiyanıń aqırǵı titulyar patshası sıpatında
| keyingi isker_4      = ''lawazım biykar etildi''&lt;br&gt;[[Viktor Emmanuil II]]
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı =
| tuwılǵan sánesi      =
| tuwılǵan ornı        =
| qaytıs bolǵan sánesi =
| qaytıs bolǵan ornı   =
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          =
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              =
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      =
| balaları             =
| ákesi                =
| anası                =
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = 
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Napoleon I Bonapart''' ({{lang-fr|Napoleon Bonaparte}}; [[1769|1769-jıl]] [[15-avgust]], Ayachcho, Korsika — [[1821|1821-jıl]] [[5-may]], Longvud) — [[Franciya|Franciyanıń]] áskeriy hám siyasiy basshısı. Ol sonday-aq, Napoleon I sipatinda [[francuzlar imperatorı]] bolǵan. Onıń háreketleri XIX ásirdıń baslarinda Evropa siyasatin belgilep berdi.

Ol [[Korsika]]da tuwilǵan. Oniń ata-anasi Italiyali aq-súyek adamlar bolǵan. Ol Franciyada áskeriy tayarliqtan ótedi. Bonapart [[Birinshi Francuz Respublikası]] dáwirinde júda áhmiyetli adam boldi. Sol waqitta ol Birinshi hám Ekinshi Awqamlar ústinen jeńiske eristi. 1799-jili ol siyasiy awdarispaq qildi hám natiyjede ol Birinshi Konsul boldi. Bes jildan soń Frantsuz Senati oni Imperator dep járiyaladi. 19-ásirdiń birinshi 10 jilliǵinda, Frantsuz Imperiyasi Napoleon basshiliǵinda kóplep urislarǵa qatnasti. Bul urislar [[Napoleon urısları]] dep ataladi. Evropaniń úlken mámleketleriniń hámmesi bul urislarǵa qatnasti. Bir neshe jeńislerden son, Franciya Evropa kontinentinde júda áhmiyetli orindi iyeledi. Napoleon kóplep awqamlar dúziw joli menen Franciyaniń Evropa siyasatina tásirin kúsheytti. Ol sonday-aq óz doslarin hám shańaraq aǵzalarin basqa Evropa mámleketlerin basqariwǵa eristi.

1812-jili [[Franciya-Rossiya urısı|Franciyaniń Rossiyaǵa basip kiriwi]] Napoleonniń tabislariniń ózgeriw waqti boldi. Oniń armiyasi bul urista úlken jeńilislerge ushiradi. 1813-jili [[Altinshi Awqam]] quralli kúshleri [[Leipzig]]ta Napoleon armiyasi ústinen jeńiske eristi. Bir jildan soń, bul Awqam Franciyaǵa hújim jasap, Napoleon armiyasin birotala qiyratti hám Napoleondi [[Elba]] atawina súrginge jiberdi. Bir jil ishinde ol Elbadan qashiwǵa eristi hám qaytadan kúsh topladi. Lekin 1815-jili ol [[Vaterlo Urisi]]nda jeńiliske ushiradi hám Britaniyalilar oni jáne súrginge jiberdi. Napoleon ómiriniń aqirǵi alti jilin [[Saint Helena]] atawinda súrginde ótkerdi. Doktor oni asqazan sarataninan ólgen dep juwmaq shiǵardi, biraq Sten Forshufvud hám basqa da ilimpazlar oni uwlap óltirilgen boliwi múmkin degen pikir bildiredi.

Napoleon urislari dúnya-júziniń áskeriy mekteplerinde úyreniledi. Oniń qarsilaslari oni [[tiran]] dep esleydi, lekin ol sonday-aq [[Napoleon kodi]]n islep shiqqani menen de belgili.

== Derekler ==

[[Kategoriya:Siyasatshılar]]
[[Kategoriya:Áskeriy basshılar]]</text>
      <sha1>ifcpyecrlb310b0xuaxik65a66wg28f</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125494</id>
      <parentid>125492</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:53:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125494</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13490" sha1="k40cl39vlzlz2lcs48msj11ldxdlv7h" xml:space="preserve">{{redaktorlanbaqta}}
{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Napaleon I Bonapart
| negizgi atı          = {{lang-fr|Napoléon Bonaparte}}
| súwret               = Andrea Appiani, , Kaiserliche Schatzkammer Wien - Napoleon I. Bonaparte (1769-1821) als König von Italien - GG 2346 - Kunsthistorisches Museum.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  = Andrea Appianidıń qálemıne tiyisli portret 
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = [[Francuzlar imperatorı]]
| bayraq               = Imperial Standard of Napoléon I.svg
| bayraq2              = Arms of the French Empire3.svg
| lawazımdaǵı atı      = Napaleon I / {{lang-fr|Napoléon I&lt;sup&gt;er&lt;/sup&gt;}}
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1804|1804-jıl]] [[18-may]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1814|1814-jıl]] [[6-aprel]]&lt;br&gt;[[1815|1815-jıl]] [[20-mart]] — [[22-iyun]]&lt;ref group=''комм''.&gt;De-fakto. De-yure koaliciya mámleketlerınıń kópshiligi [[Lyudovik XVIII]] nı Franciyanıń nizamlı korolı dep tán aldı.&lt;/ref&gt;
| premyer              =
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               =
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = 
| keyingi isker        = [[Napaleon II]]&lt;br&gt;(rásmiy)
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = [[1804|1804-jıl]] [[2-dekabr]]
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            =[[Dancig respublikası|Dancig respublikası protektorı]]
| bayraq_2             = Drapeau de Republique de Dantzig.svg
| bayraq2_2            = Lesser Coat of Arms of the Republic of Danzig (Napoleonic).svg
| lawazımdaǵı atı_2    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = [[1807|1801-jıl]] [[21-iyul]]
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = [[1814|1814-jıl]] [[2-yanvar]]
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             =
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      =
| keyingi isker_2      = ''titul biykar etildi''
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = [[Reyn awqamı|Reyn awqamınıń]] [[Protektorat|protektorı]]
| bayraq_3             = Flag of France.svg
| bayraq2_3            = Napoleonic Eagle.svg
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = [[1806|1806-jıl]] [[12-iyul]]
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = [[1813|1813-jıl]] [[4-noyabr]]
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      =
| keyingi isker_3      =
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            = Italiya patshası
| bayraq_4             = Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy (1805-1814) 2.svg
| bayraq2_4            = Arms of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = [[1805|1805-jıl]] [[17-mart]]
| lawazımnan ketiw sánesi_4 = [[1814|1814-jıl]] [[6-aprel]]
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      = ''lawazım shólkemlestirilgen'';&lt;br&gt;onıń ózi Italiya Respublikasınıń Prezidentı sıpatında;&lt;br&gt;[[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]] — Italiyanıń aqırǵı titulyar patshası sıpatında
| keyingi isker_4      = ''lawazım biykar etildi''&lt;br&gt;[[Viktor Emmanuil II]]
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı =
| tuwılǵan sánesi      = [[1769|1769-jıl]] [[15-avgust]]
| tuwılǵan ornı        = [[Ayachcho]], [[Korsika]], [[Franciya patshalıǵı]]
| qaytıs bolǵan sánesi = [[1821|1821-jıl]] [[5-may]] (51 jasta)
| qaytıs bolǵan ornı   = [[Longvud-Haus]], [[Longvud (Muqaddes Elena)|Longvud]], [[Muqaddes Elena atawı]], [[Britaniya imperiyası]]
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          = [[Bonapartlar]]
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              =
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = [[Jozefina de Bogarne]] hám [[Mariya-Luiza Avstriyalı]]
| balaları             = ''2-shı nekeden:''&lt;br&gt;'''ulı:''' [[Napoleon II]]&lt;br&gt;'''ógey ulı:'''&lt;br&gt;[[Ejen de Bogarne]]&lt;br&gt;'''nekesiz tuwılǵan ulları:'''&lt;br&gt;[[Sharl Leon]], [[Aleksandr Kolonna-Valevskiy]]
| ákesi                = [[Karlo Buonaparte]]
| anası                = [[Leticiya Ramolino]]
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = Napoleon signature.svg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Napoleon I Bonapart''' ({{lang-fr|Napoleon Bonaparte}}; [[1769|1769-jıl]] [[15-avgust]], Ayachcho, Korsika — [[1821|1821-jıl]] [[5-may]], Longvud) — [[Franciya|Franciyanıń]] áskeriy hám siyasiy basshısı. Ol sonday-aq, Napoleon I sipatinda [[francuzlar imperatorı]] bolǵan. Onıń háreketleri XIX ásirdıń baslarinda Evropa siyasatin belgilep berdi.

Ol [[Korsika]]da tuwilǵan. Oniń ata-anasi Italiyali aq-súyek adamlar bolǵan. Ol Franciyada áskeriy tayarliqtan ótedi. Bonapart [[Birinshi Francuz Respublikası]] dáwirinde júda áhmiyetli adam boldi. Sol waqitta ol Birinshi hám Ekinshi Awqamlar ústinen jeńiske eristi. 1799-jili ol siyasiy awdarispaq qildi hám natiyjede ol Birinshi Konsul boldi. Bes jildan soń Frantsuz Senati oni Imperator dep járiyaladi. 19-ásirdiń birinshi 10 jilliǵinda, Frantsuz Imperiyasi Napoleon basshiliǵinda kóplep urislarǵa qatnasti. Bul urislar [[Napoleon urısları]] dep ataladi. Evropaniń úlken mámleketleriniń hámmesi bul urislarǵa qatnasti. Bir neshe jeńislerden son, Franciya Evropa kontinentinde júda áhmiyetli orindi iyeledi. Napoleon kóplep awqamlar dúziw joli menen Franciyaniń Evropa siyasatina tásirin kúsheytti. Ol sonday-aq óz doslarin hám shańaraq aǵzalarin basqa Evropa mámleketlerin basqariwǵa eristi.

1812-jili [[Franciya-Rossiya urısı|Franciyaniń Rossiyaǵa basip kiriwi]] Napoleonniń tabislariniń ózgeriw waqti boldi. Oniń armiyasi bul urista úlken jeńilislerge ushiradi. 1813-jili [[Altinshi Awqam]] quralli kúshleri [[Leipzig]]ta Napoleon armiyasi ústinen jeńiske eristi. Bir jildan soń, bul Awqam Franciyaǵa hújim jasap, Napoleon armiyasin birotala qiyratti hám Napoleondi [[Elba]] atawina súrginge jiberdi. Bir jil ishinde ol Elbadan qashiwǵa eristi hám qaytadan kúsh topladi. Lekin 1815-jili ol [[Vaterlo Urisi]]nda jeńiliske ushiradi hám Britaniyalilar oni jáne súrginge jiberdi. Napoleon ómiriniń aqirǵi alti jilin [[Saint Helena]] atawinda súrginde ótkerdi. Doktor oni asqazan sarataninan ólgen dep juwmaq shiǵardi, biraq Sten Forshufvud hám basqa da ilimpazlar oni uwlap óltirilgen boliwi múmkin degen pikir bildiredi.

Napoleon urislari dúnya-júziniń áskeriy mekteplerinde úyreniledi. Oniń qarsilaslari oni [[tiran]] dep esleydi, lekin ol sonday-aq [[Napoleon kodi]]n islep shiqqani menen de belgili.

== Derekler ==

[[Kategoriya:Siyasatshılar]]
[[Kategoriya:Áskeriy basshılar]]</text>
      <sha1>k40cl39vlzlz2lcs48msj11ldxdlv7h</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125495</id>
      <parentid>125494</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:54:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125495</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13500" sha1="h1rkgakbbyjq6nhmygsnafagszgppzl" xml:space="preserve">{{redaktorlanbaqta}}
{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Napaleon I Bonapart
| negizgi atı          = {{lang-fr|Napoléon Bonaparte}}
| súwret               = Andrea Appiani, , Kaiserliche Schatzkammer Wien - Napoleon I. Bonaparte (1769-1821) als König von Italien - GG 2346 - Kunsthistorisches Museum.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  = Andrea Appianidıń qálemıne tiyisli portret 
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = [[Francuzlar imperatorı]]
| bayraq               = Imperial Standard of Napoléon I.svg
| bayraq2              = Arms of the French Empire3.svg
| lawazımdaǵı atı      = Napaleon I / {{lang-fr|Napoléon I&lt;sup&gt;er&lt;/sup&gt;}}
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1804|1804-jıl]] [[18-may]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1814|1814-jıl]] [[6-aprel]]&lt;br&gt;[[1815|1815-jıl]] [[20-mart]] — [[22-iyun]]&lt;ref group=''комм''.&gt;De-fakto. De-yure koaliciya mámleketlerınıń kópshiligi [[Lyudovik XVIII]] nı Franciyanıń nizamlı korolı dep tán aldı.&lt;/ref&gt;
| premyer              =
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               =
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = 
| keyingi isker        = [[Napaleon II]]&lt;br&gt;(rásmiy)
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = [[1804|1804-jıl]] [[2-dekabr]]
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            =[[Dancig respublikası|Dancig respublikası protektorı]]
| bayraq_2             = Drapeau de Republique de Dantzig.svg
| bayraq2_2            = Lesser Coat of Arms of the Republic of Danzig (Napoleonic).svg
| lawazımdaǵı atı_2    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = [[1807|1801-jıl]] [[21-iyul]]
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = [[1814|1814-jıl]] [[2-yanvar]]
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             =
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      =
| keyingi isker_2      = ''titul biykar etildi''
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = [[Reyn awqamı|Reyn awqamınıń]] [[Protektorat|protektorı]]
| bayraq_3             = Flag of France.svg
| bayraq2_3            = Napoleonic Eagle.svg
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = [[1806|1806-jıl]] [[12-iyul]]
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = [[1813|1813-jıl]] [[4-noyabr]]
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      =
| keyingi isker_3      =
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            = Italiya patshası
| bayraq_4             = Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy (1805-1814) 2.svg
| bayraq2_4            = Arms of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = [[1805|1805-jıl]] [[17-mart]]
| lawazımnan ketiw sánesi_4 = [[1814|1814-jıl]] [[6-aprel]]
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      = ''lawazım shólkemlestirilgen'';&lt;br&gt;onıń ózi Italiya Respublikasınıń Prezidentı sıpatında;&lt;br&gt;[[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]] — Italiyanıń aqırǵı titulyar patshası sıpatında
| keyingi isker_4      = ''lawazım biykar etildi''&lt;br&gt;[[Viktor Emmanuil II]]
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı =
| tuwılǵan sánesi      = [[1769|1769-jıl]] [[15-avgust]]
| tuwılǵan ornı        = [[Ayachcho]], [[Korsika]], [[Franciya patshalıǵı]]
| qaytıs bolǵan sánesi = [[1821|1821-jıl]] [[5-may]] (51 jasta)
| qaytıs bolǵan ornı   = [[Longvud-Haus]], [[Longvud (Muqaddes Elena)|Longvud]], [[Muqaddes Elena atawı]], [[Britaniya imperiyası]]
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          = [[Bonapartlar]]
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              =
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = [[Jozefina de Bogarne]] hám [[Mariya-Luiza Avstriyalı]]
| balaları             = ''2-shı nekeden:''&lt;br&gt;'''ulı:''' [[Napoleon II]]&lt;br&gt;'''ógey ulı:'''&lt;br&gt;[[Ejen de Bogarne]]&lt;br&gt;'''nekesiz tuwılǵan ulları:'''&lt;br&gt;[[Sharl Leon]], [[Aleksandr Kolonna-Valevskiy]]
| ákesi                = [[Karlo Buonaparte]]
| anası                = [[Leticiya Ramolino]]
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 = [[deizm]]
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = Napoleon signature.svg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Napoleon I Bonapart''' ({{lang-fr|Napoleon Bonaparte}}; [[1769|1769-jıl]] [[15-avgust]], Ayachcho, Korsika — [[1821|1821-jıl]] [[5-may]], Longvud) — [[Franciya|Franciyanıń]] áskeriy hám siyasiy basshısı. Ol sonday-aq, Napoleon I sipatinda [[francuzlar imperatorı]] bolǵan. Onıń háreketleri XIX ásirdıń baslarinda Evropa siyasatin belgilep berdi.

Ol [[Korsika]]da tuwilǵan. Oniń ata-anasi Italiyali aq-súyek adamlar bolǵan. Ol Franciyada áskeriy tayarliqtan ótedi. Bonapart [[Birinshi Francuz Respublikası]] dáwirinde júda áhmiyetli adam boldi. Sol waqitta ol Birinshi hám Ekinshi Awqamlar ústinen jeńiske eristi. 1799-jili ol siyasiy awdarispaq qildi hám natiyjede ol Birinshi Konsul boldi. Bes jildan soń Frantsuz Senati oni Imperator dep járiyaladi. 19-ásirdiń birinshi 10 jilliǵinda, Frantsuz Imperiyasi Napoleon basshiliǵinda kóplep urislarǵa qatnasti. Bul urislar [[Napoleon urısları]] dep ataladi. Evropaniń úlken mámleketleriniń hámmesi bul urislarǵa qatnasti. Bir neshe jeńislerden son, Franciya Evropa kontinentinde júda áhmiyetli orindi iyeledi. Napoleon kóplep awqamlar dúziw joli menen Franciyaniń Evropa siyasatina tásirin kúsheytti. Ol sonday-aq óz doslarin hám shańaraq aǵzalarin basqa Evropa mámleketlerin basqariwǵa eristi.

1812-jili [[Franciya-Rossiya urısı|Franciyaniń Rossiyaǵa basip kiriwi]] Napoleonniń tabislariniń ózgeriw waqti boldi. Oniń armiyasi bul urista úlken jeńilislerge ushiradi. 1813-jili [[Altinshi Awqam]] quralli kúshleri [[Leipzig]]ta Napoleon armiyasi ústinen jeńiske eristi. Bir jildan soń, bul Awqam Franciyaǵa hújim jasap, Napoleon armiyasin birotala qiyratti hám Napoleondi [[Elba]] atawina súrginge jiberdi. Bir jil ishinde ol Elbadan qashiwǵa eristi hám qaytadan kúsh topladi. Lekin 1815-jili ol [[Vaterlo Urisi]]nda jeńiliske ushiradi hám Britaniyalilar oni jáne súrginge jiberdi. Napoleon ómiriniń aqirǵi alti jilin [[Saint Helena]] atawinda súrginde ótkerdi. Doktor oni asqazan sarataninan ólgen dep juwmaq shiǵardi, biraq Sten Forshufvud hám basqa da ilimpazlar oni uwlap óltirilgen boliwi múmkin degen pikir bildiredi.

Napoleon urislari dúnya-júziniń áskeriy mekteplerinde úyreniledi. Oniń qarsilaslari oni [[tiran]] dep esleydi, lekin ol sonday-aq [[Napoleon kodi]]n islep shiqqani menen de belgili.

== Derekler ==

[[Kategoriya:Siyasatshılar]]
[[Kategoriya:Áskeriy basshılar]]</text>
      <sha1>h1rkgakbbyjq6nhmygsnafagszgppzl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125497</id>
      <parentid>125495</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:54:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125497</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13502" sha1="r09ti7e6punp09xee3hxtrq2p4qyfi4" xml:space="preserve">{{redaktorlanbaqta}}
{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Napaleon I Bonapart
| negizgi atı          = {{lang-fr|Napoléon Bonaparte}}
| súwret               = Andrea Appiani, , Kaiserliche Schatzkammer Wien - Napoleon I. Bonaparte (1769-1821) als König von Italien - GG 2346 - Kunsthistorisches Museum.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  = Andrea Appianidıń qálemıne tiyisli portret 
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = [[Francuzlar imperatorı]]
| bayraq               = Imperial Standard of Napoléon I.svg
| bayraq2              = Arms of the French Empire3.svg
| lawazımdaǵı atı      = Napaleon I / {{lang-fr|Napoléon I&lt;sup&gt;er&lt;/sup&gt;}}
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1804|1804-jıl]] [[18-may]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1814|1814-jıl]] [[6-aprel]]&lt;br&gt;[[1815|1815-jıl]] [[20-mart]] — [[22-iyun]]&lt;ref group=''комм''.&gt;De-fakto. De-yure koaliciya mámleketlerınıń kópshiligi [[Lyudovik XVIII]] nı Franciyanıń nizamlı korolı dep tán aldı.&lt;/ref&gt;
| premyer              =
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               =
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = 
| keyingi isker        = [[Napaleon II]]&lt;br&gt;(rásmiy)
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = [[1804|1804-jıl]] [[2-dekabr]]
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            =[[Dancig respublikası|Dancig respublikası protektorı]]
| bayraq_2             = Drapeau de Republique de Dantzig.svg
| bayraq2_2            = Lesser Coat of Arms of the Republic of Danzig (Napoleonic).svg
| lawazımdaǵı atı_2    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = [[1807|1801-jıl]] [[21-iyul]]
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = [[1814|1814-jıl]] [[2-yanvar]]
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             =
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      =
| keyingi isker_2      = ''titul biykar etildi''
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = [[Reyn awqamı|Reyn awqamınıń]] [[Protektorat|protektorı]]
| bayraq_3             = Flag of France.svg
| bayraq2_3            = Napoleonic Eagle.svg
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = [[1806|1806-jıl]] [[12-iyul]]
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = [[1813|1813-jıl]] [[4-noyabr]]
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      =
| keyingi isker_3      =
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            = Italiya patshası
| bayraq_4             = Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy (1805-1814) 2.svg
| bayraq2_4            = Arms of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = [[1805|1805-jıl]] [[17-mart]]
| lawazımnan ketiw sánesi_4 = [[1814|1814-jıl]] [[6-aprel]]
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      = ''lawazım shólkemlestirilgen'';&lt;br&gt;onıń ózi Italiya Respublikasınıń Prezidentı sıpatında;&lt;br&gt;[[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]] — Italiyanıń aqırǵı titulyar patshası sıpatında
| keyingi isker_4      = ''lawazım biykar etildi''&lt;br&gt;[[Viktor Emmanuil II]]
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı =
| tuwılǵan sánesi      = [[1769|1769-jıl]] [[15-avgust]]
| tuwılǵan ornı        = [[Ayachcho]], [[Korsika]], [[Franciya patshalıǵı]]
| qaytıs bolǵan sánesi = [[1821|1821-jıl]] [[5-may]] (51 jasta)
| qaytıs bolǵan ornı   = [[Longvud-Haus]], [[Longvud (Muqaddes Elena)|Longvud]], [[Muqaddes Elena atawı]], [[Britaniya imperiyası]]
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          = [[Bonapartlar]]
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              =
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = [[Jozefina de Bogarne]] hám [[Mariya-Luiza Avstriyalı]]
| balaları             = ''2-shı nekeden:''&lt;br&gt;'''ulı:''' [[Napoleon II]]&lt;br&gt;'''ógey ulı:'''&lt;br&gt;[[Ejen de Bogarne]]&lt;br&gt;'''nekesiz tuwılǵan ulları:'''&lt;br&gt;[[Sharl Leon]], [[Aleksandr Kolonna-Valevskiy]]
| ákesi                = [[Karlo Buonaparte]]
| anası                = [[Leticiya Ramolino]]
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 = [[deizm]]
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = Napoleon signature.svg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Napoleon I Bonapart''' ({{lang-fr|Napoleon Bonaparte}}; [[1769|1769-jıl]] [[15-avgust]], Ayachcho, Korsika — [[1821|1821-jıl]] [[5-may]], Longvud) — [[Franciya|Franciyanıń]] áskeriy hám siyasiy basshısı. Ol sonday-aq, Napoleon I sipatinda [[francuzlar imperatorı]] bolǵan. Onıń háreketleri XIX ásirdıń baslarinda Evropa siyasatin belgilep berdi.

Ol [[Korsika]]da tuwilǵan. Oniń ata-anasi Italiyali aq-súyek adamlar bolǵan. Ol Franciyada áskeriy tayarliqtan ótedi. Bonapart [[Birinshi Francuz Respublikası]] dáwirinde júda áhmiyetli adam boldi. Sol waqitta ol Birinshi hám Ekinshi Awqamlar ústinen jeńiske eristi. 1799-jili ol siyasiy awdarispaq qildi hám natiyjede ol Birinshi Konsul boldi. Bes jildan soń Frantsuz Senati oni Imperator dep járiyaladi. 19-ásirdiń birinshi 10 jilliǵinda, Frantsuz Imperiyasi Napoleon basshiliǵinda kóplep urislarǵa qatnasti. Bul urislar [[Napoleon urısları]] dep ataladi. Evropaniń úlken mámleketleriniń hámmesi bul urislarǵa qatnasti. Bir neshe jeńislerden son, Franciya Evropa kontinentinde júda áhmiyetli orindi iyeledi. Napoleon kóplep awqamlar dúziw joli menen Franciyaniń Evropa siyasatina tásirin kúsheytti. Ol sonday-aq óz doslarin hám shańaraq aǵzalarin basqa Evropa mámleketlerin basqariwǵa eristi.

1812-jili [[Franciya-Rossiya urısı|Franciyaniń Rossiyaǵa basip kiriwi]] Napoleonniń tabislariniń ózgeriw waqti boldi. Oniń armiyasi bul urista úlken jeńilislerge ushiradi. 1813-jili [[Altinshi Awqam]] quralli kúshleri [[Leipzig]]ta Napoleon armiyasi ústinen jeńiske eristi. Bir jildan soń, bul Awqam Franciyaǵa hújim jasap, Napoleon armiyasin birotala qiyratti hám Napoleondi [[Elba]] atawina súrginge jiberdi. Bir jil ishinde ol Elbadan qashiwǵa eristi hám qaytadan kúsh topladi. Lekin 1815-jili ol [[Vaterlo Urisi]]nda jeńiliske ushiradi hám Britaniyalilar oni jáne súrginge jiberdi. Napoleon ómiriniń aqirǵi alti jilin [[Saint Helena]] atawinda súrginde ótkerdi. Doktor oni asqazan sarataninan ólgen dep juwmaq shiǵardi, biraq Sten Forshufvud hám basqa da ilimpazlar oni uwlap óltirilgen boliwi múmkin degen pikir bildiredi.

Napoleon urısları dúnya-júziniń áskeriy mekteplerinde úyreniledi. Oniń qarsilaslari oni [[tiran]] dep esleydi, lekin ol sonday-aq [[Napoleon kodi]]n islep shiqqani menen de belgili.

== Derekler ==

[[Kategoriya:Siyasatshılar]]
[[Kategoriya:Áskeriy basshılar]]</text>
      <sha1>r09ti7e6punp09xee3hxtrq2p4qyfi4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Gernsi</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3124</id>
    <revision>
      <id>125657</id>
      <parentid>63687</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T07:17:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <origin>125657</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="752" sha1="bw7zaj23iogixnrzumdtbbsn7fslxvk" xml:space="preserve">{{Coord|49|28|N|2|35|W|display=title}}
{{Mámleket infoqutısı|jergilikli_atı=Bailiwick of Guernsey|súwret_gerb=Coat of arms of Guernsey.svg|súwret_bayraq=Flag of Guernsey.svg|mámleket_atı=Gernsi|gimn=«[[God Save the Queen]]» &lt;small&gt;(official)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;&quot;[[Sarnia Cherie]]&quot; &lt;small&gt;(official for occasions when distinguishing anthem required)&lt;/small&gt;|súwret_karta=Uk map guernsey.png|súwret_karta_alt={{map caption|location_color=Dark Green}}|eń_iri_qalalar=[[Saint Peter Port]] (Saint Pierre Port)|paytaxtı=[[Saint Peter Port]] (Saint Pierre Port)}}
'''Gernsi''' — [[Afrika]]daǵı mámleket.

== Derekler ==
{{derekler}}

== Sırtqı siltemeler ==

{{Evropa}}
{{Sırtqı siltemeler}}

[[Kategori:Gernsi| ]]
[[Kategoriya:Mámleketler]]</text>
      <sha1>bw7zaj23iogixnrzumdtbbsn7fslxvk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125658</id>
      <parentid>125657</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T07:17:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>125658</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="754" sha1="ftff3so7vy9wfb6o7me9n70ozuhsyv8" xml:space="preserve">{{Coord|49|28|N|2|35|W|display=title}}
{{Mámleket infoqutısı|jergilikli_atı=Bailiwick of Guernsey|súwret_gerb=Coat of arms of Guernsey.svg|súwret_bayraq=Flag of Guernsey.svg|mámleket_atı=Gernsi|gimn=«[[God Save the Queen]]» &lt;small&gt;(official)&lt;/small&gt;&lt;br /&gt;&quot;[[Sarnia Cherie]]&quot; &lt;small&gt;(official for occasions when distinguishing anthem required)&lt;/small&gt;|súwret_karta=Uk map guernsey.png|súwret_karta_alt={{map caption|location_color=Dark Green}}|eń_iri_qalalar=[[Saint Peter Port]] (Saint Pierre Port)|paytaxtı=[[Saint Peter Port]] (Saint Pierre Port)}}
'''Gernsi''' — [[Afrika]]daǵı mámleket.

== Derekler ==
{{derekler}}

== Sırtqı siltemeler ==

{{Evropa}}
{{Sırtqı siltemeler}}

[[Kategoriya:Gernsi| ]]
[[Kategoriya:Mámleketler]]</text>
      <sha1>ftff3so7vy9wfb6o7me9n70ozuhsyv8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>La Pas</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3254</id>
    <revision>
      <id>125667</id>
      <parentid>114154</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T08:03:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <origin>125667</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="612" sha1="c5sz6tmmi6j5gdl3796wuq5rw2yku48" xml:space="preserve">{{Xalıq punkti infoqutısı|atı=La Pas|negizgi atı=Chuqiyapu|túri=qala|súwret=[[Fayl:La Paz-center.jpg|300px]]|bayraq=Flag of La paz.svg|gerb=Escudo de La Paz.svg|mámleket=Boliviya|dúzilgen waqtı=[[1548|1548-jıl]] [[6-oktyabr]]|xalıq sanı=816,044|sanalǵan jıl=2020|waqıt zonası=-04.00|pochta indeksi=0201-0220|sayt=[http://www.lapaz.bo/ www.lapaz.bo]}}
'''La Pas''' ([[ispan tili]]nde «tınıshlıq») — [[Boliviya]]nıń paytaxtı. 

== Derekler ==
{{derekler}}

== Sırtqı siltemeler ==
{{Commonscat|La Paz, Bolivia}}

{{Sırtqı siltemeler}}

[[Kategoriya:La Pas]]
[[Kategoriya:Paytaxtlar]]</text>
      <sha1>c5sz6tmmi6j5gdl3796wuq5rw2yku48</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sumqayt</title>
    <ns>0</ns>
    <id>3272</id>
    <revision>
      <id>125625</id>
      <parentid>114639</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T17:06:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>tolıqtırıldı</comment>
      <origin>125625</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2448" sha1="d36xhu7dsvcyh134ijmsvxedlwj3eoa" xml:space="preserve">{{Xalıq punkti infoqutısı|atı=Sumqayt|negizgi atı={{lang-az|Sumqayıt}}|túri=qala|súwret=[[Fayl:Montage of Sumgayit 2019.jpg|250px]]|gerb=Sumqayit.png|mámleket=Ázerbayjan|waqıt zonası=+04.00|sayt={{URL|http://sumqayit-ih.gov.az/}}}}
'''Sumqayt''' ({{lang-az|Sumqayıt}}) — Ázerbayjannıń [[Baku]]den hám Genjeden keyingi úshinshi úlken qalası. [[Kaspiy teńizi]]niń batıs jaǵasında 96 km² maydanda jaylasqan Sumqayttıń xalıq sanı 2017-jılǵı esap boyınsha 303.000 adamǵa jetken&lt;ref name=&quot;belediye&quot;&gt;{{Web deregi | url = http://www.sumqayit-ih.gov.az/content.php?page=passport | title = Şəhərin pasportu | publisher = Sumqayıt İcra Hakimiyyəti | year = 2005 | lang = az | arxivurl = https://web.archive.org/web/20120227140732/http://sumqayit-ih.gov.az/content.php?page=passport | archivedate = 27-2-2012}}&lt;/ref&gt;. Sumqayt qalasınan tısqarı Jorat hám Hajı Zeynalabidin posyolkaları da Sumqayt municipalitetiniń basqarıwında.

== Haqqında ==
Bakude neft eksportınıń keńeyiwi sebepli 1935-jılı Sovet hákimiyatı [[Absheron]] yarım atawında awır sanaattı rawajlandırıw haqqında qarar qabıl etken. Bul qarardıń nátiyjesinde, 1949-jılı 22-noyabr Bakudıń 30 kilometr arqasında Sumqayt qalası qurılǵan.

[[Time|Time jurnalı]]nıń 2007-jılǵı jazıwına qaraǵanda, Sumqayt qorshaǵan ortalıqtıń pataslanıwı boyınsha dúnya qalaları arasında sol jılı 1-orındı iyelegen&lt;ref&gt;{{Web deregi | url = http://www.time.com/time/specials/2007/article/0,28804,1661031_1661028_1661024,00.html | title = The World's Most Polluted Places | publisher= Time jurnalı | year = 2007 | lang = en| first = Brian | last = Walsh | arxivurl = https://web.archive.org/web/20130824192704/http://www.time.com/time/specials/2007/article/0,28804,1661031_1661028_1661024,00.html | archivedate = 24-8-2013 }}&lt;/ref&gt;.

== Galereya ==
&lt;gallery&gt;
Fayl:Koroghlu avenue, Sumgait.JPG
Fayl:İmadəddin Nəsimi (İ. Nəsimi Parkı).jpg|Sumqaytta jazıwshı Nesimiy atındaǵı park
Fayl:Sumqayıtda Şəhər Günü 26.09.2012 (2).JPG|Sumqaytta hár jıl sentyabr ayında «Sumqaytta qala kúni» bayramlanadı.
&lt;/gallery&gt;

== Derekler ==
{{derekler}}

== Sırtqı siltemeler ==
* [http://sumqayit.ru/ Sumqayit/Sumqait] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20090921053223/http://sumqayit.ru/ |date =21-sentyabr 2009}}
{{Commonscat|Sumqayıt}}

{{Sırtqı siltemeler}}

[[Kategoriya:Ázerbayjan qalaları]]</text>
      <sha1>d36xhu7dsvcyh134ijmsvxedlwj3eoa</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ispan tili</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4104</id>
    <revision>
      <id>125549</id>
      <parentid>120973</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:01:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* top */ clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125549</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="385" sha1="7em9dbpus62y0igs6j90qwxk42bb5rp" xml:space="preserve">[[File:Map-Hispanophone World.svg|right|upright=2|thumb|Ispan tilinde sóylewshi mámleketler]]

'''Ispan tili''' — Hind-Evropa tilleri toparına kiredı hámde Ispan tilinde 320 million adam sóylesedı. Ol sonday-aq [[Ispaniya]] hám Latin Amerikanıń 19 mámleketinıń — rásmıy tili. [[Filippin]]de hám [[AQSh]]ta ıspan tilinde kóp adam sóylesedi.

[[Kategoriya:Tiller]]</text>
      <sha1>7em9dbpus62y0igs6j90qwxk42bb5rp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Walt Dohrn</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4225</id>
    <revision>
      <id>125550</id>
      <parentid>116837</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:01:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125550</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="257" sha1="bllporkavo37k8kmrvn8w0pmic7h8x2" xml:space="preserve">{{Shaxs infoqutısı}}
[[File:Walt Dohrn Shankbone 2010 NYC.jpg|thumb|Dohrn, [[2010]]]]
'''Walter''' &quot;'''Walt'''&quot; '''Dohrn''' ([[1970]]) [[AQSh|amerikalı]] dúnyaǵa belgili [[aktyor]], komediyashı, hám muzikashı.

== Derekler ==
{{derekler}}

{{shala}}</text>
      <sha1>bllporkavo37k8kmrvn8w0pmic7h8x2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Dana Snyder</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4226</id>
    <revision>
      <id>125566</id>
      <parentid>119173</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:05:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125566</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="155" sha1="brx039epgrt3d8ze3vdlyvxb88c2hm9" xml:space="preserve">{{Shaxs infoqutısı}}
'''Dana Snyder''' ([[1973]]) [[AQSh|amerikalı]] [[aktyor]], komediyashı, hám muzıkashı.

== Derekler ==
{{derekler}}

{{shala}}</text>
      <sha1>brx039epgrt3d8ze3vdlyvxb88c2hm9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kevin Smith</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4273</id>
    <revision>
      <id>125551</id>
      <parentid>115984</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:01:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125551</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="514" sha1="52ldx893b5pww4wzehey83s5n6tgxv2" xml:space="preserve">{{Shaxs infoqutısı
|name        = Kevin Smith
|image       = Kevin_Smith_2014_(cropped).jpg
|caption     = 
|birth_date  = 
|birth_place = 
|death_date  = 
|death_place = 
|other_names = 
|known_for   = 
|occupation  = 
|nationality = 
}}
'''Kevin Smith''' [[AQSh|amerikalıq]] [[aktyor]], [[senarist]], [[rejissyor]] hámde [[komiks]] kitaplar jazıwshısı. [[View Askew Productions]] shirketı tıykarshısı hám baslıǵı.
 {{Commons cat}}

[[Kategoriya:Aktyorlar]]


{{shala}}

== Derekler ==
{{derekler}}</text>
      <sha1>52ldx893b5pww4wzehey83s5n6tgxv2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>General Electric</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4332</id>
    <revision>
      <id>125552</id>
      <parentid>115767</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:01:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125552</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="567" sha1="kdnj2xv3konx9iifnrf8gsjzhlh06kx" xml:space="preserve">'''General Electric''', [[1876]] jılda [[Thomas Edison]] tárepınen qurılǵan, [[AQSh]]tıń elektronika úskenelerın islep shıǵarıwshı dúnyanıń eń úlken 4 shirketleriniń biri.
 
Kompaniya energetika, finans, texnologiya, óndiris tarawlarında óz xızmetlerin kórsetedi.
 
[[Financial Times]] tárepinen 1999, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004 jıllarda dúnyanıń eń jaqsı shirketi dep tán alınǵan. 

== Siltemeler ==
[http://www.ge.com/ General Electric]

{{Commonscat|General Electric}} 

[[Kategoriya:Kompaniyalar]]
[[Kategoriya:!Main category]]</text>
      <sha1>kdnj2xv3konx9iifnrf8gsjzhlh06kx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Samsung</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4342</id>
    <revision>
      <id>125632</id>
      <parentid>116563</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T03:26:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Cicihwahyuni6</username>
        <id>11373</id>
      </contributor>
      <comment>/* Siltemeler */</comment>
      <origin>125632</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="840" sha1="n56hxt031bnulj65n1jns982a0f95b4" xml:space="preserve">'''Samsung Electronics''',  '''Samsung''' ({{lang-ko|삼성전자, 三星電子}}, «Samson' Djondja») — Xalqara kompaniya. Bas ofisi [[Seul]] qalasında jaylasqan. Samsungtıń 56 mámlekette jaylasqan 124 kárxanasında 164 mıńnan aslam jumısshı isleydı.
 
Samsung Electronics kompaniyasına 1969-jıl [[Suwon]] qalasında ''Samsung Electric Industries'' atı menen tiykar salınǵan. Dáslep [[televizor]], [[kalkulyator]], [[muzlatqısh]], [[konditsioner]] hám [[kir juwıw mashinası|kir juwıw mashinaların]] islep shıǵarǵan. 12 jıl dawamında, yaǵnıy 1981-jılǵa shekem 10 milliondan aslam aq-qara televizior islep shıǵarǵan.

== Siltemeler ==
{{Commonscat|Samsung}}
* [http://www.samsung.com Rasmıy sayt]

== Derekler ==
{{derekler}}

[[Kategoriya:Kompaniyalar]]
[[Kategoriya:!Main category]]


{{Company-stub}}</text>
      <sha1>n56hxt031bnulj65n1jns982a0f95b4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Yahoo!</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4351</id>
    <revision>
      <id>125553</id>
      <parentid>117427</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:02:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125553</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="785" sha1="9j9jp3rp9ot09qt5x5mprnwno2kypkd" xml:space="preserve">'''Yahoo!''' — internet tarmaǵında bir qatar xizmetler usınıs etiwshi [[AQSh|amerika]] kompaniyası, '''Yahoo! Directory''' [[internet-portal]] menen biriktirilgen. Usı portal belgili elektron xat xizmet '''Yahoo! Mail''' óz ishine aladı. 

Yahoo! kompaniyası 1994-jıl yanvar ayında [[Stenford universitetı]] aspirantları [[David Filo]] hám [[Jerry Yang]] tárepinen tiykar salinǵan, [[2-mart]] [[1995-jıl]] da korporatsiyaga aylandı. Kompaniya bas ofisi [[Sunnyvale]], Kaliforniya, [[AQSh]]da jaylasqan.

== Taǵı qarańız ==
* [[Yahoo! Messenger]]

== Basqa saytlar ==
{{Derekler}}

== Siltemeler ==
* [http://www.yahoo.com Yahoo.com]
* [https://web.archive.org/web/20171004000629/http://www.ysearchblog.com/ Blog Yahoo]
* [http://ru.yahoo.com/ Yahoo rus tilinde]</text>
      <sha1>9j9jp3rp9ot09qt5x5mprnwno2kypkd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jovian</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4364</id>
    <revision>
      <id>125554</id>
      <parentid>112463</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:02:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* top */ clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125554</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="167" sha1="tsr3ohgbjt0y783rl34n2mf79qqfgq0" xml:space="preserve">{{Shaxs infoqutısı}}
'''Jovian''' ([[1994]] – [[2014]]) [[AQSh|Amerika]] ''[[Zoboomafoo]]'' kórsetiwinde qatnasıwı menen belgili bolǵan [[lemur]].


{{T-Stub}}</text>
      <sha1>tsr3ohgbjt0y783rl34n2mf79qqfgq0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>10 (san)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4405</id>
    <revision>
      <id>125624</id>
      <parentid>111905</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T16:48:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <origin>125624</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="825" sha1="1zf51o6gljxtg1bpxjbs05ekcqumwvs" xml:space="preserve">'''10''' — [[9]] hám [[11]] dıń аrаsındа turatuǵın natural sаn.

''Qosıw''
* 10 + 0 = 10
* 10 + 1 = 11
* 10 + 2 = 12
* 10 + 3 = 13
* 10 + 4 = 14
* 10 + 5 = 15
* 10 + 6 = 16
* 10 + 7 = 17
* 10 + 8 = 18
* 10 + 9 = 19
* 10 + 10 = 20
''Alıw''
* 10 - 0 = 10
* 10 - 1 = 9
* 10 - 2 = 8
* 10 - 3 = 7
* 10 - 4 = 6
* 10 - 5 = 5
* 10 - 6 = 4
* 10 - 7 = 3
* 10 - 8 = 2
* 10 - 9 = 1
* 10 - 10 = 0
''Kóbeytiw''
* 10 * 0 = 0
* 10 * 1 = 10
* 10 * 2 = 20
* 10 * 3 = 30
* 10 * 4 = 40
* 10 * 5 = 50
* 10 * 6 = 60
* 10 * 7 = 70
* 10 * 8 = 80
* 10 * 9 = 90
* 10 * 10 =100
''Bóliw''
* 10 : 0 = Belgisiz
* 10 : 1 = 10
* 10 : 2 = 5
* 10 : 3 = 3,3333333...
* 10 : 4 = 2,5
* 10 : 5 = 2
* 10 : 6 = 1,6666666...
* 10 : 7 = 1,4285714...
* 10 : 8 = 1,25
* 10 : 9 = 1,1111111...
* 10 : 10 = 1

{{Sırtqı siltemeler}}

[[Kategoriya:Sanlar]]</text>
      <sha1>1zf51o6gljxtg1bpxjbs05ekcqumwvs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sigourney Weaver</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4665</id>
    <revision>
      <id>125555</id>
      <parentid>83184</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:02:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125555</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="292" sha1="msrpno4quc5g7pgyjmpbmverxl1y4pn" xml:space="preserve">{{Shaxs infoqutısı}}
'''Sigourney Weaver''' ([[1949]]-jil [[8-oktabr]]da) [[AQSh|amerikalıq]] aktrisa.

== Derekler ==
{{derekler}}

== Siltewler == 
{{Commonscat|Sigourney Weaver}}

{{Sırtqı siltemeler}}

[[Kategoriya:Aktrisalar]]
[[Kategoriya:Amerika Qurama Shtatları]]


{{bio-stub}}</text>
      <sha1>msrpno4quc5g7pgyjmpbmverxl1y4pn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Mizdaxqan</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5047</id>
    <revision>
      <id>125645</id>
      <parentid>116197</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T06:34:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Kategoriya:Táriyx|Táriyx]]» kategoriyası alıp taslandı ([[WP:HOTCAT|HotCat]] quralınıń kómegi menen)</comment>
      <origin>125645</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1882" sha1="ekoo7muzyktigshws7dsv3fm0dgokch" xml:space="preserve">'''Mızdaqxan''' — Qaraqalpaqstandaǵı iri orta ásir arxeologiyalıq qurılım. [[Xojeli]] qalasınan 7—8 km batısta jaylasqan.

Mızdaxqan 2 biyiklikten quraydı. Olardıń birewi [[Gewir qala|Gáwir qala,]] Mizdaqxannıń eski bólimi bolıp, onıń [[qalıń|qalıń]] [[paxsa]] [[diywal]]ı hám [[ark|arkınıń]] [[qaldıq]]ları saqlanǵan. Mizdaxqannıń 2 biyikligi [[qabristan|qabirstanǵa]] aylanǵan. Onıń maydanınıń bir bóliminde [[Nazlımxan Sulıw maqbarası|Nazlımxan Sulıw mazarı]] ([[XIII asr|13-á.]] aqırı — 14-á. bası) jaylasqan. Mızdaqxandaǵı arxeologiyalıq izertlewdı 1928 j. [[Yakubovskiy Aleksandr Yuryevich|A. Yu. Yakubovskiy]] júrgizip baslaǵan. 1962, 1964—65 jıllarda Mızdaqxanda [[Tolstov Sergey Pavlovich|S. P. Tolstov]] basshılıǵında [[Xorezm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyası|Xorezm arxeologiyalıq hám etnografiyalıq ekspediciyası]] [[arxeologik qazıw|qazıwlar]] ótkizgen. Nátiyjede Mızdaqxannıń tarıyxı hám Xorezmniń [[islom dini|islam dini]]ne deyin bolǵan eski dinine tiyisli kóplegen qımbatlı maǵlıwmatlar alındı. [[X asr|10-á.de]] M. abat qala bolıp, dógereginde 12000 jaqın [[turar jay|turaq jay]] [[qorǵan|qorǵan]]ları jaylasqan. 

Taǵı, Mızdaqxanda bir neshe qızıqlı eskertkishler bar, máselen: sufiy muǵallimi Shamunǵa arnalǵan Shamun-Nabiy mazarı, Xalifa Erejep medresesi jáne Jomart-qassap biyikligi. Islam dini kelmesten aldın, zoroastriysler Jomart biyikligin dahma retinde qollanǵan.

Mızdaqxandaǵı qábirstanǵa zoroastrizm [[din]]ine sıyınǵan marhumlar [[ossuariy|ossuariylarǵa]] salıp kómilgen. Ossuariylarda hártuslı [[naqsh|naǵıslar]] menen eski [[xorezmiy tili]]nde jazılǵan [[bitik]]ler saqlanǵan.

== Ádebiyat ==
* Yagodin V.N., Xodjayov T.K., Nekropol drevnego Mizdaxkana, T., 1970.

{{shala}}


== Derekler ==
{{derekler}}</text>
      <sha1>ekoo7muzyktigshws7dsv3fm0dgokch</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125646</id>
      <parentid>125645</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T06:34:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Kategoriya:Tariyx|Tariyx]]» kategoriyası qosıldı ([[WP:HOTCAT|HotCat]] quralınıń kómegi menen)</comment>
      <origin>125646</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1905" sha1="klsh7opspm5570h8v7wadwtaxqng62g" xml:space="preserve">'''Mızdaqxan''' — Qaraqalpaqstandaǵı iri orta ásir arxeologiyalıq qurılım. [[Xojeli]] qalasınan 7—8 km batısta jaylasqan.

Mızdaxqan 2 biyiklikten quraydı. Olardıń birewi [[Gewir qala|Gáwir qala,]] Mizdaqxannıń eski bólimi bolıp, onıń [[qalıń|qalıń]] [[paxsa]] [[diywal]]ı hám [[ark|arkınıń]] [[qaldıq]]ları saqlanǵan. Mizdaxqannıń 2 biyikligi [[qabristan|qabirstanǵa]] aylanǵan. Onıń maydanınıń bir bóliminde [[Nazlımxan Sulıw maqbarası|Nazlımxan Sulıw mazarı]] ([[XIII asr|13-á.]] aqırı — 14-á. bası) jaylasqan. Mızdaqxandaǵı arxeologiyalıq izertlewdı 1928 j. [[Yakubovskiy Aleksandr Yuryevich|A. Yu. Yakubovskiy]] júrgizip baslaǵan. 1962, 1964—65 jıllarda Mızdaqxanda [[Tolstov Sergey Pavlovich|S. P. Tolstov]] basshılıǵında [[Xorezm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyası|Xorezm arxeologiyalıq hám etnografiyalıq ekspediciyası]] [[arxeologik qazıw|qazıwlar]] ótkizgen. Nátiyjede Mızdaqxannıń tarıyxı hám Xorezmniń [[islom dini|islam dini]]ne deyin bolǵan eski dinine tiyisli kóplegen qımbatlı maǵlıwmatlar alındı. [[X asr|10-á.de]] M. abat qala bolıp, dógereginde 12000 jaqın [[turar jay|turaq jay]] [[qorǵan|qorǵan]]ları jaylasqan. 

Taǵı, Mızdaqxanda bir neshe qızıqlı eskertkishler bar, máselen: sufiy muǵallimi Shamunǵa arnalǵan Shamun-Nabiy mazarı, Xalifa Erejep medresesi jáne Jomart-qassap biyikligi. Islam dini kelmesten aldın, zoroastriysler Jomart biyikligin dahma retinde qollanǵan.

Mızdaqxandaǵı qábirstanǵa zoroastrizm [[din]]ine sıyınǵan marhumlar [[ossuariy|ossuariylarǵa]] salıp kómilgen. Ossuariylarda hártuslı [[naqsh|naǵıslar]] menen eski [[xorezmiy tili]]nde jazılǵan [[bitik]]ler saqlanǵan.

== Ádebiyat ==
* Yagodin V.N., Xodjayov T.K., Nekropol drevnego Mizdaxkana, T., 1970.

{{shala}}


== Derekler ==
{{derekler}}

[[Kategoriya:Tariyx]]</text>
      <sha1>klsh7opspm5570h8v7wadwtaxqng62g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ahvaz</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5113</id>
    <redirect title="Áhwaz" />
    <revision>
      <id>125629</id>
      <parentid>39980</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T22:07:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>EmausBot</username>
        <id>1605</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>исправление двойного перенаправления на [[Áhwaz]]</comment>
      <origin>125629</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18" sha1="5he651tc1ib75p9bg75ick3012xdxni" xml:space="preserve">#AÝDAW [[Áhwaz]]</text>
      <sha1>5he651tc1ib75p9bg75ick3012xdxni</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Я</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6111</id>
    <revision>
      <id>125653</id>
      <parentid>115014</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T07:01:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Janabaevazizbek atlı paydalanıwshı [[Ya]] betin [[Я]] betine aldınǵı bette baǵdarlawshı silteme qaldırmastan kóshirdi</comment>
      <origin>115014</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="55" sha1="p6dayqc0388viq1mjxsxadjmd91mdaq" xml:space="preserve">{{Wikify}}
'''Ya''' (Я я) - Kiril álipbesiniń harf.</text>
      <sha1>p6dayqc0388viq1mjxsxadjmd91mdaq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125654</id>
      <parentid>125653</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T07:04:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>125654</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="106" sha1="6gtc5jejqe4avrubrrdvjrw4epyv5ir" xml:space="preserve">{{Wikify}}
'''Ya''' (Я я) — Kirilд álipbesiniń harf.

[[Kategoriya:Kirill alfavitiniń háripleri]]</text>
      <sha1>6gtc5jejqe4avrubrrdvjrw4epyv5ir</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125655</id>
      <parentid>125654</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T07:05:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>125655</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="108" sha1="4h50ubv85sty6yni33ov9aaa7bdpepg" xml:space="preserve">{{Wikify}}
'''Ya''' (Я я) — Kirill álipbesiniń háribi.

[[Kategoriya:Kirill alfavitiniń háripleri]]</text>
      <sha1>4h50ubv85sty6yni33ov9aaa7bdpepg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikipedia:Bot dárejesin soranıw</title>
    <ns>4</ns>
    <id>6158</id>
    <revision>
      <id>125620</id>
      <parentid>125443</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T16:26:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Karacehennem</username>
        <id>13595</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Bot 3-f */</comment>
      <origin>125620</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7554" sha1="e49ko08klpotkhdk3xc1jgx29ohnueh" xml:space="preserve">{{Qısqartpa|[[WP:BDS]]}}
[[Wikipedia]]da janlı paydalanıwshılardan tısqarı [[Wikipedia:Botlar|botlar]] da redaktorlaw isleydi. Olar qolda isleniwi kóp waqıt talap etetuǵın bir túrdegi ózgerislerdi ámelge asıradı. Bunday ózgerislerge interwikiler qoyıw/ózgertiriw, toparlastırıw, bir tipdegi betler jaratıw kiredi.
{{Arxivler|
:* [[/Arxiv 2008-2011|Arxiv 2008-2011]]
}}

== Bot statusın alıw ushın mısal ==
&lt;pre&gt;
== [[Paydalanıwshı:Bot esabı|Bot esabı]] ==
Kommentariy
==== Qollap-quwatlawshı / Support ====
# {{Qollayman}} Kommentariy.  ~~~~

==== Qarsı / Oppose ====
# {{Qarsıman}} Kommentariy.  ~~~~
====  Nátiyje / Result ====
&lt;/pre&gt;

== Bot statusın soranıw ushın ótinishler ==
== [[Paydalanıwshı:Bot 3-f|Bot 3-f]] ==
{{jańabot|Bot 3-f}}
'''Bot iyesi''': {{userlinks-rights|Karacehennem}}

'''Bot funkciyaları''': Qaraqalpaqsha Wikipedianıń ózinen hám avtomatikalıq túrde kaawikide dizimnen ótken paydalanıwshılardıń talqılaw betine &lt;nowiki&gt;{{Hello}}&lt;/nowiki&gt; úlgisin jiberedi. Kelesi jobalanǵan jumısı: Maqalalardıń talqılaw betine &lt;nowiki&gt;{{Talqılaw}}&lt;/nowiki&gt; úlgisin qoyıw.

'''Avtomatikalıq yaki qolda''': avtomatikalıq

'''[[Programmalastırıw tili|Programmalastırıw til(ler)i]]''': [[Python (Programmalastırıw tili)|Python]]

'''Tolıǵıraq:''' Qaraqalpaqsha Wikipedianıń ózinen hám avtomatikalıq túrde kaawikide dizimnen ótken paydalanıwshılardıń talqılaw betine &lt;nowiki&gt;{{Hello}}&lt;/nowiki&gt; úlgisin jiberedi. Bottıń ózi [https://kaa.wikipedia.org/wiki/Arnawl%C4%B1:Jurnal?type=newusers&amp;user=&amp;page=&amp;wpdate=&amp;tagfilter=&amp;wpfilters%5B%5D=newusers&amp;wpFormIdentifier=logeventslist Arnawlı:Jurnallar] betin hár saat sayın kontrol etip, jańadan kelgen paydalanıwshılarǵa avtomatikalıq túrde xabar jiberedi. Bul ámel basqa global paydalanıwshılarǵa qaraqalpaqsha Wikipedianıń janlı jámiyet ekenin bildiredi.

Kelesi jobalanǵan jumısı: Maqalalardıń talqılaw betine &lt;nowiki&gt;{{Talqılaw}}&lt;/nowiki&gt; úlgisin qoyadı. Bul ne ushın áhmiyetli? Wikipediada [[Wikipedia:Tereńlik|tereńlik]]ti kóteriw jollarınıń biri hár qıylı atlar kópligindegi betlerdiń talqılaw betleriniń de paydalanılıwı.

Usı sıyaqlı ámellerdi iske asırıw ushın botqa bot statusın alıwımız kerek. Dawıs beriwde qatnasıń.

==== Qollap-quwatlawshı / Support ====
# {{Qollayman}} --[[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 09:27, 2025 j. iyuldıń 10 (UTC)
# {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Rabiga Shabatova|Rabiga Shabatova]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Rabiga Shabatova|talqılaw]]) 10:00, 2025 j. iyuldıń 10 (UTC)
# {{Qollayman}} [[Paydalanıwshı:Gozzalina|Gozzalina]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Gozzalina|talqılaw]]) 10:44, 2025 j. iyuldıń 10 (UTC)
# {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]]) 11:23, 2025 j. iyuldıń 10 (UTC)

==== Qarsı / Oppose ====
# {{Qarsıman}}

====  Nátiyje / Result ====

== [[Paydalanıwshı:Leaderbot|Leaderbot]] ==
Hi, I'm the operator of Leaderbot, which runs [[metawiki:Global reminder bot]] that reminds users when their temporary rights (like sysop) are due to expire. It is not clear to me whether I require explicit approval for this wiki and hence asking you here. I tried reading the bot page but Google Translate seemed to struggle with translating the page, so apologies if I have gotten something wrong. Thanks in advance, and please ping me in a response. [[Paydalanıwshı:Leaderboard|Leaderboard]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Leaderboard|talqılaw]]) 06:12, 2025 j. iyuldıń 8 (UTC)

:@[[Paydalanıwshı:Leaderboard|Leaderboard]], hi! How long before does it remind you? [[Paydalanıwshı:JigildikBot|JigildikBot]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:JigildikBot|talqılaw]]) 06:18, 2025 j. iyuldıń 8 (UTC)
::@[[Paydalanıwshı:JigildikBot|JigildikBot]] Hi, roughly a week before the right is due to expire - so that the person can start the process for renewal on time. [[Paydalanıwshı:Leaderboard|Leaderboard]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Leaderboard|talqılaw]]) 06:20, 2025 j. iyuldıń 8 (UTC)

==== Qollap-quwatlawshı / Support ====

==== Qarsı / Oppose ====

====  Nátiyje / Result ====

== [[Paydalanıwshı:JigildikBot|JigildikBot]] ==
{{jańabot|JigildikBot}}
'''Bot iyesi''': {{userlinks-rights|Janabaevazizbek}}

'''Bot funkciyaları''': Betlerge tiykarǵı ózgerislerdi kirgiziw, betlerdegi orfografiyalıq qátelerdi dúzetiw, maqalalardı stillik jaqtan birdey qılıw hám t.b. soǵan usas wazıypalar.

'''Avtomatikalıq yaki qolda''': avtomatikalıq

'''[[Programmalastırıw tili|Programmalastırıw til(ler)i]]''': [[WP:AWB|AWB]] (házirshe)

'''Tolıǵıraq:''' Xalıq (paydalanıwshılar) arasında mına sózdiń durıs jazılıwı usınday shıǵar dep jazılǵan, biraq [[Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq sózligi (2020)|orfografiyalıq sózlik]]ti ashqanda jazılıwı basqasha bolǵan sózler kaa.wiki saytında oǵada kóp. Solardan, muzika (durısı muzıka), wáláyat/wáláyát (durısı wálayat) taǵı basqa. Burınǵı imlalarda jazılǵan sózler de kóp ushırasadı.

Taǵı maqalalardıń ishki dúzilisin de stillik jaqtan birdey qılıp standartlastırıw lazım, mısalı, biz Sırtqı siltemeler retinde alıp júrgen punkt burınǵı paydalanıwshılar tárepinen Siltemeler formasında alınǵan.

Maqalalardıń birazında derek beriw .&lt;/ref&gt; formasında qollanılǵan (durısı &lt;/ref.). Úlgilerdegi inglis tilindegi parametrlerdi qaraqalpaqshalastırıw t.b.

Usı sıyaqlı kóplegen mayda jumıslardı islew maqsetinde [[Paydalanıwshı:JigildikBot|JigildikBot]]qa bot bayraǵın alıw ushın dawıs beriwińizdi soranaman. --[[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 09:45, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC)

:Qollayman. [[Arnawlı:Paydalanıwshı úlesi/213.230.86.20|213.230.86.20]] 10:00, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC)
::Qollayman [[Arnawlı:Paydalanıwshı úlesi/185.139.139.222|185.139.139.222]] 15:24, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC)

==== Qollap-quwatlawshı / Support ====
# {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Qarahat|Qarahat]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Qarahat|talqılaw]]) 10:31, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC)
# {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Inosham|Inosham]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Inosham|talqılaw]]) 09:54, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC)
# {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Rabiga Shabatova|Rabiga Shabatova]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Rabiga Shabatova|talqılaw]]) 10:07, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC)
# {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]]) 11:00, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC)
# {{Qollayman}} - [[Paydalanıwshı:Yusupov Maxset 7|Yusupov Maxset 7]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Yusupov Maxset 7|Yusupov Maxset 7|talqılaw]])
# {{Qollayman}} -[[Paydalanıwshı:Kuwanishbek|Kuwanishbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Kuwanishbek|talqılaw]]) 22:03, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC)
# {{Qollayman}} [[Paydalanıwshı:Gozzalina|Gozzalina]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Gozzalina|talqılaw]]) 18:34, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC)
# {{Qollayman}} [[Paydalanıwshı:Bekan88|Bekan88]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Bekan88|talqılaw]]) 19:54, 2025 j. iyuldıń 5 (UTC)
==== Qarsı / Oppose ====
# {{Qarsıman}} - 

==== Biytárepler  ====
# {{Biytáreppen}} - 

==== Nátiyje ====</text>
      <sha1>e49ko08klpotkhdk3xc1jgx29ohnueh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qıtaylar</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6229</id>
    <revision>
      <id>125649</id>
      <parentid>44249</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T06:49:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Janabaevazizbek atlı paydalanıwshı [[Qıtay milleti]] betin [[Qıtaylar]] betine aldınǵı bette baǵdarlawshı silteme qaldırmastan kóshirdi: Qáte atama</comment>
      <origin>44249</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="66" sha1="7bu6xnbyz14vvo0g67xgjyq3f41ukju" xml:space="preserve">'''Qıtay milleti'''- dúnya júzindegi eń kóp sanlı [[millet]]</text>
      <sha1>7bu6xnbyz14vvo0g67xgjyq3f41ukju</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125650</id>
      <parentid>125649</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T06:54:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>125650</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="253" sha1="8v9eoh992fh24m1au91laqjkbz5enzr" xml:space="preserve">{{Etnikalıq topar maǵqutısı|atı=Qıtaylar}}
'''Qıtaylar''' — dúnya júzindegi eń kóp sanlı [[millet]].

== Derekler ==
{{Derekler}}

== Sırtqı siltemeler ==
{{Commonscat|Chinese people}}

{{Sırtqı siltemeler}}

[[Kategoriya:Qıtaylar|*]]</text>
      <sha1>8v9eoh992fh24m1au91laqjkbz5enzr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Portugaliya Imperiyası</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6557</id>
    <revision>
      <id>125509</id>
      <parentid>111150</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:20:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[1963-jıl]] → [[1963|1963-jıl]] using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125509</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="110311" sha1="hnoabgwmqhkhs13bvnr24g09800rqtw" xml:space="preserve">[[File:Hymno_Patriotico.ogg|left]]
[[File:Hino_da_Carta.ogg|left]]
[[File:A_Portuguesa.ogg|left]]
[[File:Flag_of_Portugal_(1750).svg|220px|left]]
[[File:Royal_Arms_of_Portugal.svg|150px|left]]
[[File:Diachronic_map_of_the_Portuguese_Empire_(1415-1999).png|220px|left]]
[[File:Flag_of_Portugal_(1830).svg|220px|left]]

'''Portugaliya Imperiyası''' ([[lang-pt|Império Português]]), sonıń menen birge tariyxta '''Portugaliya Kolonizatorlıq Imperiyası''' (''Império Colonial Português'') degen at penen belgili bolǵan bul mámleket házirgi [[Portugaliya]]dan tısqarı dúnyanıń túrli bóleklerinde jaylasqan bir neshe úlken [[koloniya]]lardı óz ishine alǵan. Bul imperiya [[Evropa]]daǵı «eń uzaq ómir kórgen» mámleketlerden biri bolıp, 1415-jılı [[Arqa Afrika]]daǵı [[Sueta urısı]]nan baslap tap 1999-jılı [[Makao]] suverenitetiniń [[Qıtay]]ǵa tapsırılǵanına shekem derlik altı ásir dawamında bar boldı. Imperiyaǵa XV ásirde tiykar salınǵan bolıp, XVI ásir basınan [[Arqa Amerika|Arqa]] hám [[Qubla Amerika]],[[Afrika]],[[Aziya]] hám [[Okeaniya]]nıń túrli regionların óz  ishine alıp, aymaǵın keńeytip barǵan&lt;ref&gt;{{harvnb|Page|Sonnenburg|2003|p=481}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{harvnb|Brockey|2008|p=xv}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{harvnb|Juang|Morrissette|2008|p=894}}&lt;/ref&gt;.

Portugaliya Imperiyasi [[Ullı geografiyalıq ashılıwlar dáwiri]]nde payda boldı hám Portugaliya patshalıǵınıń kúsh hám qúdireti nátiyjesinde dúnyanıń kóp bólimlerin ózine boysındırıwǵa eristi. Portugal teńizshileri 1418—1419-jıllarda [[kartografiya]] hám teńizshilik tarawlarınıń sońǵı jetiskenliklerinen paydalana otırıp, tatımlıqlar sawdası hám koloniya aymaqlardı tabıw ushın jańa teńiz jolların tabıw maqsetinde qurǵaqlıqların hám [[Atlantikalıq okeanı]] arxipelaglarini izertlewdi basladılar.[[1488-jıl]]de [[Bartholomä|Bartolomeu Dias]][[Jaqsı úmit burni]]ni aylanıp shıqtı hám [[1498-jıl]]de [[vasco de Gama]][[Hindstan]]ga jetip keldi. 1500-jılda [[Pedro Alvares Kabral]] basshılıǵında [[Braziliya]] arqalı jańalıq ashıldı.
Keyingi on jıllıqlar dawamında portugal teńizshileri [[Arqa Aziya]] arqalı hám atawların úyreniwdi dawam ettirdilar, qorǵanlar júzege keliw etdiler. 1571-jılǵa kelip, Afrika,[[Jaqın Shıǵıs]], Hindstan hám [[Qubla Aziya]] arqalı boylap [[Lissabon]]ni [[Nagasaki]]menen baylanıstırǵan bir qatar teńiz postlari vujudga keltirildi. Bul sawda tarmaǵı hám koloniyalar daǵı sawda Portugaliyanıń jan basına tuwrı keletuǵın tabısınıń beshdan bir bólegin tashkil etip, Portugaliya ekonomikalıq ósiwine (1500—1800) sezilerli unamlı tásir kórsetdi.
1580-jılda Ispaniya patshası [[Filipp II]] Portugaliya patshalıǵı tojini qolǵa kirgizgeninen keyin, keyinirek tariyxshunoslikda '''Iberiya birlespei''' atı menen atalǵan Ispaniya hám Portugaliya ortasında 60 jıllıq birlespe baslandı. Ispaniya patshası bir waqtıniń ózinde Portugaliya patshası bolǵanlıǵı sebepli, Portugaliya koloniyalari Ispaniyaǵa dushpan bolǵan ush Evropa kúshleri: Gollandiya Respublikası, Angliya hám Fransiya tárepinen kóplegen hújimlerge dus keldi. Xalqı basqalarǵa salıstırǵanda kemrek bolǵan Portugaliya óziniń hádden tıs keńeytirilgen sawda tarmaǵın nátiyjeli qorǵaw ete almadı hám imperiya az-azdan páseńlewge júz tuta basladı. Oxir-aqıbet, Braziliya, imperiya ekinshi dáwirdiń (1663—1825) eń bahalı koloniyası, XIX ásirdiń baslarında Amerika kontinentin qamtıp alǵan ǵárezsizlik háreketi tolqını nátiyjesinde 1822-jıl Portugaliyadan ǵárezsiz bólek mámleketke aylandı.
Imperiyaning úshinshi dáwiri 1820 -jıllarda Braziliya ǵárezsizlikke eriskennen keyin portugal kolonizatorlıǵınıń juwmaqlawshı basqıshın óz ishine aladı. Sol waqıtlarǵa kelip Afrika arqalı, Portugaliya Timorı, Portugaliya Hindstanı hám Portugaliya Makaosında plantatsiya xojalıqları kemeytirildi. 1890 -jıldaǵı Britaniya ultimatumi Afrika daǵı portugal ambitsiyalarining qısqarıwına alıp keldi.

== Tariyxi ==
=== Baslanǵısh tariyx (1139—1415) ===
[[File:Infante_D._Henrique_na_conquista_de_Ceuta,_s.XV.JPG|thumb|[[1415-jıl]]de [[Seuta]]dıń jawlap alıw etiliwine [[Sortıgator Genrix]] basshılıq etken hám Portugaliya imperiyasiga tiykar salǵan. ]]
Portugaliya patshalıǵına rekonkista, yaǵnıy Pireney yarım atawınıń Al-Andalus arablaridan az-azdan qaytarıp alınıwı waqtında tiykar salınǵan&lt;ref name=&quot; DiffieWinius301&quot; &gt;harvnb|Diffie|Winius|1977|p=301}}&lt;/ref&gt;. 1139 -jılda ózin bólek korollıǵılıq retinde járiyalaǵannan keyin, Portugaliya [[1249-jıl]]de Algarvega shekem jetip barıp, Al-Andalus aymaǵın qayta basıp alıwdı derlik juwmaqladi, biraq 1411-jılda [[Aylon shártnaması]] imzolanmaguncha onıń ǵárezsizligi qońsılas [[Kastiliya hám Leon patshaligi|Kastiliya]] tárepinen abay astında qaldı&lt;ref name=&quot; Newitt2005 p15-17&quot; &gt;harvnb|Newitt|2005|pp=15-17}}&lt;/ref&gt;.

Suverinitetiga iye bolǵan hám basqa Evropa mámleketleri urıslarına qatnaspaǵan Portugaliya itibarın shet aymaqlarǵa hám Arqa Afrikanıń musulman jerlerine bolatuǵın áskeriy ekspediciyaǵa qaratdi&lt;ref name=&quot; Newitt19&quot; &gt;harvnb|Newitt|2005|p=19}}&lt;/ref&gt;. Portugallarning Arqa Afrika daǵı Marinid sultanlıǵına (házirgi Marokash) hújim etiwleri ushın bir neshe múmkinshiligıy sebepler bar edi. Áwele bul hújim Islamǵa qarsı xristian atanaq júriwin dawam ettiriw múmkinshiligi retinde qaraldi, áskeriy klasqa urıs maydanında dańq hám húrmet hám urıs oljaların wáde etdi, hám aqır-aqıbetde, bul Portugaliya sawdasın keńeytiw hám Portugaliyanıń ekonomikalıq páseńlewin sheshiw múmkinshiligi edi.

1415-jılda Arqa Afrikanıń Orta jer teńizi boyında jaylasqan strategiyalıq áhmiyetke iye,[[Sahrası Úlken]]dagi altın hám qul sawdasınıń tiykarǵı portlarınan biri bolǵan musulman qalası [[Seuta]]ga hújim etildi. Seuta iyelenishi áskeriy muvafaqqiyat edi hám Portugaliyanıń [[Pireney yarım atawı]]den tısqarına keńeyiwindegi dáslepki qádemlerden biri boldı&lt;ref&gt;{{#refAbernethy|Abernethy]], p. 4}}&lt;/ref&gt;. Biraq tez arada qalanı qamal etken musulman kúshlerine qarsı qorǵaw Portugallarga qımbatqa tústi&lt;ref name=&quot; Newitt21&quot; &gt;{{harvnb|Newitt|2005|p=21}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{harvnb|Diffie|Winius|1977|p=55}}&lt;/ref&gt;.

=== Birinshi imperiya (1415—1663) ===
Portugaliya bul dáwirde Atlantikalıq okeanında jańa jerlerdi jańalıq ashıw menen gúmira boldı. Bul siyasattiń tiykarǵı tárepdarı Seutanı qolǵa kirgiziwde qatnasqan hám 1460 -jılda opatına shekem Portugaliyanıń teńiz izertlewlerin targ'ib qılıw hám finanslashda jetekshi rol oynaǵan Sortıgator Infante Dom Genri edi&lt;ref name=&quot; DiffieWinius56&quot; &gt;{{harvnb|Diffie|Winius|1977|p=56]]: Henry, a product of 15 th-century Portugal, was inspired by both religious and economic factors. }}&lt;/ref&gt;. Sol payıtlarda evropalıqlar Afrika qirg'og'idagi Cape Bojadordan keyin ne bar ekenin biliwmegen. Genri Afrika daǵı musulmanlar aymaǵı qanshellilik keńeygenin hám teńiz arqalı [[Aziya mámleketleri dizimi|Aziyaga]] jetip barıw múmkinbe yamasa joq ekenligin biliwdi istardi&lt;ref name=&quot; Anderson50&quot; &gt;{{harvnb|Anderson|2000|p=50}}&lt;/ref&gt;. Onıń qáwenderligi astında tez arada Atlantikalıq okeanı daǵı [[Madeyra]] (1419 ) hám [[Azor atawlari]]ga (1427) jetip keldi hám Portugaliya kirip qılıw ushın biyday islep shıǵara basladı&lt;ref name=&quot; Coates60&quot; &gt;{{harvnb|Coates|2002|p=60}}&lt;/ref&gt;.
[[File:Caminho maritimo para a India.png|thumb|left|300 px|
[[legend-line|green solid 2 px|Pêro de Covilhã hám Afonso de Paivaning 1487-1488-jıllardagi Adenga ulıwma jolı (jasıl )]]
[[legend-line|orange solid 2 px|Covilhãning 1489 -1490 -jıllardagi jolı (apelsin reń)]]
[[legend-line|blue solid 2 px|Covilhãning 1490 -1530 -jıllardagi [[Efiopiya]]ga sayaxatı (kók) ]]
[[legend-line|black solid 2 px|[[vasco de Gama]]dıń 1497-1499 -jıldagi sayaxatı (qara ) ]]
]]

Portugallarning tiykarǵı maqseti kolonizatorlik yamasa qaraqshılıq emes, bálki sawda edi. Tez arada onıń kemeleri Evropa bazarına qımbat bahalı altın, pıl súyeki, qálempir, paxta, qumsheker hám qullarni alıp keliwdi basladı. Qul sawdası, mısalı, Lissabonda bir neshe o'nlab sawdagerler tárepinen ámelge asırılǵan. Sawda jolların keńeytiw processinde portugal teńiz sayaxatshıları Afrikanıń belgisiz bólimlerin kartaǵa túsiriwdi hám Hind okeanın úyreniwdi basladılar. Pero de Kovilho 1487-jılda Hindstanǵa arab hám hindlar menen birge ekspedidtsiya uyushtirishga háreket etdi hám Efiopiyaǵa jetip bardı. Onıń lekciyası Lissabonda qızıǵıwshılıq menen qarsılandi&lt;ref&gt;{{L. S. Stavrianos, ''The World since 1500: a Global history'' (1966 ) pp. 92-93}}&lt;/ref&gt;.
==== Afrika arqalı boylap dáslepki sayaxatlar ====
1443-jılda Genrixning úkesi hám korollıǵılıqtıń waqıtsha patshahi Infante Dom Pedro Genrixga Cape Bojador qublaındaǵı jerlerde urıs hám sawda jumısların basqarıwdı tapsırdi&lt;ref name=&quot; DiffieWinius68&quot; &gt;{{harvnb|Diffie|Winius|1977|p=68}}&lt;/ref&gt;. Keyinirek papalikning ''Quyrıq Diversas'' hám ''Romanus Pontifex '' qararları menen jańa ashılǵan jerlerde jekke hákimshilik Portugaliyaǵa berilgen&lt;ref name=&quot; Daus33&quot; &gt;{{harvnb|Daus|1983|p=33}}&lt;/ref&gt;. Jańa jerlerdiń jańalıq ashılıwın tezlestirgen úlken tabıs Xv ásirdiń ortalarında Evropada sol waqıtta basqa kemelerge qaraǵanda samalǵa qarsı juretuǵın karavellaning engiziliwi edi&lt;ref name=&quot; Boxer29&quot; &gt;{{harvnb|Boxer|1969|p=29}}&lt;/ref&gt;. Bul jańa teńiz texnologiyasınan paydalanǵan halda, portugal teńizshileri hár jıli ortasha bir dárejege kóterilip, qubla keńliklerge jetip barıwdi&lt;ref name=&quot; Russell-Wood1998 p9&quot; &gt;{{harvnb|Russell-Wood|1998|p=9}}&lt;/ref&gt;. Portugallar [[1445-jıl]]de [[Senegal]] hám [[Kabo-Verde]] yarım aralına keldiler&lt;ref name=&quot; Rodriguez79&quot; &gt;{{harvnb|Rodriguez|2007|p=79}}&lt;/ref&gt;.
[[File:Lázaro Luis 1563.jpg|thumb|left|upright=1.15|Lázaro Luisning Batıs Afrika kartası (1563). São Jorge de Minaning Batıs Afrika daǵı qorǵan suwreti]]

Shet el degi birinshi [[faktoriya]] sawda posti [[1445-jıl]]de [[Mavritaniya]] jaǵaındaǵı Arguin atawında musulman sawdagerlerdi tartıw hám Arqa Afrikada teńiz sayaxatları baǵdarlarında biznesti monopollashtirish ushın islengen. 1446 -jılda Alvaro Fernandes derlik házirgi [[Syerra-Leone]]ga shekem basıp aldı hám 1460 -jıllarda Gvineya qoltıqına jetip bardı&lt;ref name=&quot; DiffieWinius469&quot; &gt;{{harvnb|Diffie|Winius|1977|p=469}}&lt;/ref&gt;.[[Kabo-Verde]] atawları 1456 -jılda jańalıq ashılǵan hám 1462-jılda portugallar tárepinen iyelengen.

Portugallar [[1455-jıl]]de Madeyrada qumshekerqamishning keńeyiwi nátiyjesinde Sitsiliya hám Genuyalik máslahátshiler járdemi menen Evropada kem ushraytuǵın ''shirin tuz''ni islep shıǵarıwdı basladı. Qullar ayawsız isletilingen hám Madeyrada shetten alıp kelingen qullarning úlesi XvI asrga kelip ulıwma xalıqtıń 10 % ga jetken&lt;ref&gt;{{Godinho, v. M. ''Os Descobrimentos e a Economia Mundial'', Arcádia, 1965, vol 1 and 2, Lisboa}}&lt;/ref&gt;.[[1480-jıl]]ga kelip [[Antverpen]]de Madeyra qumsheker sawdası menen shuǵıllanatuǵın jetpista keme bar edi. 1490 -jıllarga kelip Madeyra qumsheker islep shıǵarıw boyınsha Kiprdi artta qaldırdi&lt;ref name=&quot; Ponting482&quot; &gt;{{harvnb|Ponting|2000|p=482}}&lt;/ref&gt;. Bartolomeo Markionni sıyaqlı qumsheker sawdagerleriniń tabısı keleshektegi sayaxatlarǵa qarjı kirgiziwge járdem berdi&lt;ref name=&quot; Davis84&quot; &gt;{{harvnb|Davis|2006|p=84}}&lt;/ref&gt;.

1469 -jılda shahzoda Genrix opatınan keyin hám Afrika daǵı izertlewlerdiń arzımas tabısı nátiyjesinde patsha Afonso v Gvineya qoltıqınıń bir bóleginde sawda júrgiziw huqıqın sawdager Fernao Gomesga berdi&lt;ref name=&quot; BethencourtCurto232&quot; &gt;{{harvnb|Bethencourt|Curto|2007|p=232}}&lt;/ref&gt;. Bes jıl dawamında hár jıli qıraq boylap 100 milya (160&amp;nbsp;km) ni izertlew etken Gomes Gvineya qoltıqındaǵı atawlardı, atap aytqanda San-Tóbee hám Principi atawların jańalıq ashtı hám jergilikli xalıq ortasında gullep-jasnap atırǵan allyuvial altın sawdasın taptı, arab hám berber menen uchrashdi&lt;ref name=&quot; White138&quot; &gt;{{harvnb|White|2005|p=138}}&lt;/ref&gt;. Elmina hám Portugaliya ortasındaǵı sawda on jıl dawamında o'sdi. Kastiliya miyrasxorlıǵı urısı waqtında Kastiliya flotı bul tabıslı sawdanı qadaǵalaw astına alıwǵa háreket etdi, biraq 1478-jılgi Gvineya jangida qatań jeńiliwge dus keldi, bul bolsa portugallarning bul aymaqtaǵı qadaǵalawın bekkem ornatdı. 1473-jılda Fernao Gomes Ekvatordı hám 1482-jılda Kongo dáryasın Diogo Kao boshchligidagi teńizshiler kesip ótti. Naǵız ózi ekspediciya waqtında portugallar birinshi ret Kongo patshalıǵına dus keldiler hám ol menen tez arada jaqsı baylanıslar ornatildi&lt;ref name=&quot; GannDuignan273&quot; &gt;{{harvnb|Gann|Duignan|1972|p=273}}&lt;/ref&gt;. 1485—1486 -jıllarda Cão házirgi Namibiya aymaǵına kiretuǵın Keyp Krossga ekspediciyasın dawam ettirdi&lt;ref name=&quot; DiffieWinius156&quot; &gt;{{harvnb|Diffie|Winius|1977|p=156}}&lt;/ref&gt;.
[[File:Portuguese_Morocco.PNG|thumb|upright=1.35|Marokashdagi portugal múlki (1415-1769 )]]

1488-jılda Bartolomeu Dias Afrikanıń qubla shetsinde jaylasqan [[Jaqsı úmit burni]]ni aylanıp shıqtı jáne bul Ptolemey dáwirinen berli Hind okeanı qurǵaqlıqqa tutasmaǵan degen qarawdıń nadurıs ekenligin tastıyıqladı&lt;ref name=&quot; Anderson59&quot; &gt;{{harvnb|Anderson|2000|p=59}}&lt;/ref&gt;.

Bir waqtıniń ózinde qurǵaqlıq arqalı ekspediciyasın dawam ettirgen Pero de Kovilha Efiopiyaǵa jetip bardı hám Hindstanǵa teńiz jolı jańalıq ashılıwına júdá jaqın keldi. Portugaliyalıqlar Afrika qurǵaqlıqların úyrener ekenler, olar ózleriniń dawaların kórsetiwshi Portugaliya gerbine menen o'jılgan bir qatar tas xochlarni qaldırdilar, qorǵanlar hám sawda orayların qurdilar&lt;ref name=&quot; Newitt47&quot; &gt;{{harvnb|Newitt|2005|p=47}}&lt;/ref&gt;. Olar tiykarınan qul hám altın sawdası menen shuǵıllandılar. Portugaliya bir ásirden kóbirek waqıt dawamında Afrikanıń teńiz arqalı qul sawdası boyınsha jalǵızhukmronlikka iye bolıp, hár jıli 800 ge jaqın qullarni alıp ketiwgen. Olardıń kópshiligi Portugaliya paytaxtı Lissabonga alıp kelingen hám sol dáwirde paytaxtda qara tanli Afrikalıqlar xalıqtıń 10 payızın shólkemlestirgeni shama etiledi&lt;ref name=&quot; Anderson55&quot; &gt;{{harvnb|Anderson|2000|p=55}}&lt;/ref&gt;.

==== Tordesillas shártnaması (1494) ====
1492-jılda [[Christopher Columbus]]dıń Ispaniya ushın Aziya dep tahmin etińlegen [[Jańa dúnya]]ni jańalıq ashıwı ispanlar hám portugallar ortasında tartıslarǵa alıp keldi&lt;ref name=&quot; McAlister73-75&quot; &gt;{{harvnb|McAlister|1984|pp=73-75}}&lt;/ref&gt;. Olar oxir-aqıbet [[1494-jıl]]de Tordesillas shártnaması arqalı óz-ara Evropadan shette bolǵan Jańa dúnyanı bóliwlab aldılar&lt;ref name=&quot; BethencourtCurto165&quot; &gt;{{harvnb|Bethencourt|Curto|2007|p=165}}&lt;/ref&gt;. Biraq, sol waqıtta uzınlıqtı tuwrı ólshew múmkinshiligi bolmaǵanı ushın, anıq shegara eki mámleket tárepinen [[1777-jıl]]ge shekem bahsli bolıp kelgen&lt;ref name=&quot; DiffieWinius174&quot; &gt;{{harvnb|Diffie|Winius|1977|p=174}}&lt;/ref&gt;.

Portugallar Diasning [[Jaqsı úmit burni]]ga etken sayaxatını dawam ettiriw ushın nege toǵız jıl kútiwgenin anıqlaw tariyxchilar arasında bahsli esaplanadı. Olardıń tahminiga kóre sırlı ekspediciyalar dawam ettirilgen&lt;ref name=&quot; DiffieWinius176&quot; &gt;{{harvnb|Diffie|Winius|1977|p=176}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot; Boxer36&quot; &gt;{{harvnb|Boxer|1969|p=36}}&lt;/ref&gt;. Portugaliyanıń Aziyaǵa teńiz jolin tabıw sıyaqlı kóp jıllik maqsetine aqır-aqıbetde [[vasco de Gama]] komandirligidegi úlken ekspediciya aǵzaları eristi&lt;ref name=&quot; DiffieWinius176 -185&quot; &gt;{{harvnb|Diffie|Winius|1977|pp=176-185}}&lt;/ref&gt;.

==== Portugallardin' Hind okeanına kiriwi ====
[[vasco de Gama]] ekspediciyası aǵzaları [[1497-jıl]]de Portugaliyanı tark etip, Keypni aylanıp ótip hám [[Arqa Afrika]] arqalı boylap dawam etdi. Onda jergilikli teńizshiler olardı Hind okeanı arqalı 1498-jıl may ayında Kalikutga baslap barıwdı. Sol tárzde teńiz arqalı Hindstanǵa jańa jol jańalıq ashıldı. Hindstanǵa ekinshi ekspediciyanı Kabral basshılıǵında teńizshiler ámelge asırıwdı. Olar da Atlantikalıq okeanı arqalı Hindstanǵa teńiz jolin ashıw maqset etiwgen edi. Biraq 1500-jılda Braziliya arqalına barıp túsiwdi hám sonday etip Braziliya jańalıq ashıldı. Bul, itimal, tosınarlı jańa ashılıw bolıp tabıladı, biraq shamalarǵa kóre, Portugaliyalıqlar [[Braziliya]]dıń bar ekenligin jasırınsha biliwgen hám ol Tordesilyas sızıǵında jaylasqan&lt;ref name=&quot; McAlister75&quot; &gt;{{harvnb|McAlister|1984|p=75}}&lt;/ref&gt;. Kabral Portugaliya patshaına bul jańa aymaqlardı Portugaliya múlkine aylandırıwdı usınıs etdi hám 1501-jıl hám 1503-jıllarda eki jańa ekspediciyalardı ámelge asırdı. Bul aymaqta úlken muǵdarda orman hám putaqshalar tapildi, biraq altın hám gúmis tabilǵan zatlıǵi portugallarni itibarın taǵı Hindstanǵa qaratıwına sebep boldı&lt;ref name=&quot; McAlister76&quot; &gt;{{harvnb|McAlister|1984|p=76}}&lt;/ref&gt;.[[1502-jıl]]de Hind okeanınıń keń aymaǵında sawda húkimranlıǵın qolǵa alıw, Portugaliya imperiyasining sawda kemelerin qaraqshılar hám raxip mámleketlerden qorǵaw ushın kartaz litsenziyalaw sistemasın jarattı&lt;ref name=&quot; DiffieWinius274, 320 -323&quot; &gt;{{harvnb|Diffie|Winius|1977|pp=274, 320 -323}}&lt;/ref&gt;.

Tristau de Kunya hám Afonso de Albukerke komandirligi astındaǵı portugal flotı [[Qızıl teńiz]]ga kiraverishdagi Sokotrani [[1506-jıl]]de hám [[Maskat]]ni [[1507-jıl]]de basıp aldı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www. keralatourism. org/destination/thangasseri-kollam/296|title=Thangasseri, Kollam, Dutch Quilon, Kerala|website=Kerala Tourism}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot; Abeyasinghe2&quot; &gt;{{harvnb|Abeyasinghe|1986|p=2}}&lt;/ref&gt;. Ormuzni jawlap alıw eta almagach, olar Hind okeanına hám odan keyingi jerlerde sawda etiwdi qadaǵan etiw strategiyasına ámel qılıwdi&lt;ref name=&quot; Disney2009 b128&quot; &gt;{{harvnb|Disney|2009 b|p=128}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot; DiffieWinius233, 235&quot; &gt;{{harvnb|Diffie|Winius|1977|pp=233, 235}}&lt;/ref&gt;.[[Madagaskar]] Cunha tárepinen bólekan izertlew etilgen hám Mavrikiy bolsa Cunha hám Albuquerque tárepinen ashılǵan&lt;ref name=&quot; Macmillan11&quot; &gt;{{harvnb|Macmillan|2000|p=11}}&lt;/ref&gt;. Sokotra qolǵa kiritilgennen keyin, Cunha hám Albuquerque bólek jumıs alıp bardi. Cunha sawda maqsetlerinde Hindstan hám Portugaliya arasında sayaxat etken bolsa, Albuquerque Almeydaning úsh jıllik kepilligi tawsılǵanınan keyin gubernator lawazımın iyelew ushın Hindstanǵa bardı. Biraq Almeyda hákimiyattı tapsırıwdan bas tartdı hám tez arada Albuquerqueni úy qamog'iga aldı hám onda 1509 -jılgacha qaldı&lt;ref name=&quot; DiffieWinius237-239&quot; &gt;{{harvnb|Diffie|Winius|1977|pp=237-239}}&lt;/ref&gt;.

Manuel I Almeydadan Perishteka hám Shri-Lankadagi aymaqlardı jáne de tolıq úyreniwdi soraǵan bolsa -de, Almeyda bunıń ornına Hindstannıń batıs bólegine, atap aytqanda, Gujarat sultanlıǵına itibar qaratıwdı kerek dep taptı. Sebebi Almeydaning regiondaǵı sawdagerler basqa jaylarǵa salıstırǵanda kóbirek kúshke iye ekenliginen shubhaları bar edi.[[Mamluklar|Mamluk sultanligi]] sultanı Al-Eń ullı Qansuh al-Gavri hám Gujarat sultanlıǵı Chaul portında portugal kúshlerine hújim etdi, nátiyjede Almeydaning balası bul urısda opat etdi. Buǵan juwapan portugallar 1509 -jılda Diu teńizindegi jangda Mamluklar hám Gujaratlar flotların tar-mor qılıwdi&lt;ref name=&quot; Disney2009 b128-29&quot; &gt;{{harvnb|Disney|2009 b|pp=128-129}}&lt;/ref&gt;.

Almeydaning dáslepki urınısları menen bir qatarda, Manuel I jáne onıń Lissabondagi keńesi hákimiyattı Hind okeanında bólistiriwge háreket etip, ush jónelisti jarattı : Albuquerque [[Qızıl teńiz]]ga, Diogo Lopes de Sequeira Perishteka sultanı menen shártlesiwge erisiw ushın Qublası -Arqa Aziyaǵa, Xorxe de Aguiar, keyin bolsa Duarte de Lemos [[Jaqsı úmit burni]] hám Gujarat ortasındaǵı aymaqǵa jiberildi&lt;ref name=&quot; DiffieWinius245-247&quot; &gt;{{harvnb|Diffie|Winius|1977|pp=245-247}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot; Subrahmanyam67-83&quot; &gt;{{harvnb|Subrahmanyam|2012|pp=67-83}}&lt;/ref&gt;.
&lt;gallery widths=&quot;200 px&quot; heights=&quot;200 px&quot;&gt;
 File:A partida de Vasco da Gama para a Índia em 1497.jpg|1497-jılda [[vasco de Gama]]dıń [[Hindstan]]ga jo'nab ketiwi
 File:Portuguese_discoveries_and_explorationsV2en.png|Portugaliya jańa ashılıwları hám izertlewleri: birinshi jetip kelgen jayları hám sáneleri; Portugaliyanıń tiykarǵı tatımlıq sawda jolları (kók)
 File:Portuguese Carracks off a Rocky Coast.jpg|Santa-Katarina do Monte Sinay sawda kemesi. Portugal Armadasining qudıreti hám kúshiniń úlgisi edi.
 File:Codice Casanatense Portuguese Nobleman.jpg|XvI asirdegi portugal zodagonining Hindstan daǵı mulozimlar menen Filei
 &lt;/gallery&gt;

==== Aziya, Afrika hám Hind okeanında teńiz sawdası ====
===== Goa, Perishteka hám Qublası -Arqa Aziya =====
[[File:Asia_oceania_anonymous_c1550.jpg|thumb|upright=1.35|XvI hám XvII ásirlerde orayı [[Goa]] bolǵan Arqa Portugaliya imperiyasi (Estado de Índia) ]]
[[1509-jıl]] aqırına kelip,[[vasco de Gama]] Hindstanǵa joldı jańalıq ashqannan keyin, Albuquerque paytaxtı [[Goa|Eski Goa]] bolǵan [[Tómen-Hindstan]]dıń vice-korolı boldı&lt;ref name=&quot; Disney2009 b129&quot; &gt;{{harvnb|Disney|2009 b|p=129}}&lt;/ref&gt;. Almeydadan ayrıqsha bolıp esaplanıw, Albuquerque teńiz flotın bekkemlew, sonıń menen birge, korollıǵılıq máplerine kóbirek xizmet etiw menen shuǵıllangan&lt;ref name=&quot; DiffieWinius238&quot; &gt;{{harvnb|Diffie|Winius|1977|p=238}}&lt;/ref&gt;. Onıń birinshi maqseti Kerala hám Gujarat ortasındaǵı qorǵaw qorǵanı retinde strategiyalıq jaylasıwı, sonıń menen birge, arab atların import qılıwda zárúrligi sebepli [[Goa]]ni jawlap alıw etiw edi&lt;ref name=&quot; Disney2009 b128-29&quot; /&gt;.

1510 -jılda Bijapur sultanlıgınan Goaning qolǵa alınıwına tez arada bijapurilar qarsı shıqtı, biraq hindu jeke menshikdori Timoji járdemi menen sol jıldıń 25-noyabrinde qala portugallar tárepinen qayta qolǵa alındı&lt;ref name=&quot; Shastry34-45&quot; &gt;{{harvnb|Shastry|2000|pp=34-45}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot; Disney2009 b130&quot; &gt;{{harvnb|Disney|2009 b|p=130}}&lt;/ref&gt;. Goa qalasında Albuquerque [[1510-jıl]]de [[Hindstan]]de birinshi portugal teńgesin ashtı&lt;ref name=&quot; deSouza220&quot; &gt;{{harvnb|de Souza|1990|p=220}}&lt;/ref&gt;. Ol Portugaliyalıq kóshpelinchilarni jergilikli hayallarǵa úyleniwge shaqırıq etdi, Áwliye Ketrin húrmetine shirkew qurdi hám hindlarning sıyınıwxonalarini qorǵaw hám salıq talapların kemeytiw arqalı jergilikli hindlar menen baylanıs ornatıwǵa háreket etdi&lt;ref name=&quot; Disney2009 b130&quot; /&gt;. Portugallar qubla Hindstan daǵı [[vijayanagar|vijayanagar imperiyasi]]menen dos sıpatında baylanıslardı saqlap qalǵan&lt;ref name=&quot; Mehta291&quot; &gt;{{harvnb|Mehta|1980|p=291}}&lt;/ref&gt;.

[[1511-jıl]] aprel ayında Albuquerque sol dáwirdiń eń iri tatımlıqlar bazarı bolǵan Malayziya daǵı [[Perishteka]]ga júzip keldi&lt;ref name=&quot; Ricklefs23&quot; &gt;{{harvnb|Ricklefs|1991|p=23}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot; Kratoska2004 p98&quot; &gt;{{harvnb|Kratoska|2004|p=98}}&lt;/ref&gt;. Sawdada tiykarınan gujaratilar ústinlik etken bolsa -de, túrkler, parsılar, armanlar, tamillar hám efiopiyalılar sıyaqlı basqa gruppalar da sawda etiwgan&lt;ref name=&quot; Kratoska2004 p98&quot; /&gt;. Albuquerque tatımlıqlar sawdasında musulmanlar hám venetsiyaliklarning tásirine tosqınlıq jasaw hám Lissabon tásirin asırıw ushın Perishtekani ózine boysundirishni joba etdi&lt;ref name=&quot; Gipouloux2011 p301-302&quot; &gt;{{harvnb|Gipouloux|2011|pp=301-302}}&lt;/ref&gt;. 1511-jıldıń iyuliga kelip Albuquerque Perishtekani iyelep aldı hám Antonio de Abreu hám Fransisko Serraoni ([[Ferdinand Fmagellan]]menen birge) Indoneziya arxipelagini úyreniw ushın jiberdi&lt;ref name=&quot; Newitt2005 p78&quot; &gt;{{harvnb|Newitt|2005|p=78}}&lt;/ref&gt;.
[[File:Iberian_mare_clausum_claims.svg|thumb|Jańa ashılıwlar dáwirinde iberiyaning aymaqlarǵa xalıq aralıq dawa huqıqı. Afonso de Albuquerquening Hind okeanın qorshap alıw strategiyası kórsetilgen.]]
Perishteka yarım atawı Portugaliyanıń [[Qıtay]] hám [[Qublası-Arqa Aziya]]menen sawda-satıq jumısları keńeyiwi ushın strategiyalıq bazaǵa aylandı. Qalanı qorǵaw ushın ''A Famosa'' dep atalǵan kúshli dárwaza qurıldı hám bul dárwaza búgin de saqlanıp qalınǵan&lt;ref name=&quot; Ooi2009 p202&quot; &gt;{{harvnb|Ooi|2009|p=202}}&lt;/ref&gt;. Siamlarning Perishteka boyınsha maqsetlerin bilip, Albuquerque tezlik penen Duarte Fernandesni Siam patshalıǵına (zamanagóy Tailand ) diplomatik missiyaga jiberdi, ol bul korollıǵılıqtaǵı birinshi evropalıq bolıp, eki korollıǵılıq ortasında dos sıpatında munasábetler hám sawda baylanıslardı ornatdi&lt;ref name=&quot; Lach520 -521&quot; &gt;{{harvnb|Lach|1994|pp=520 -521}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania by Barbara A. West. Infobase Publishing, 2009.p. 800}}&lt;/ref&gt;.
Portugaliya imperiyasi qublaǵa qaray jıljıdı hám 1512-jılda Timor jańalıq ashıldı. Xorxe de Meneses 1526 -jılda [[Jańa Gvineya]]ni jańalıq ashıp, onı «Papua atawı» dep at berdi&lt;ref name=&quot; QuanchiRobson2005&quot; &gt;{{kitap deregi| last1=Quanchi| first1=Max| last2=Robson| first2=John| title=Historical Dictionary of the Discovery and Exploration of the Pacific Islands| url=https://books.google. com/books? id=FUwDzM94 jGUC| year=2005| publisher=Scarecrow Press| isbn=978-0-8108-6528-0| page=xliii}}&lt;/ref&gt;. 1517-jılda João de Silveira [[Chittagong]]&lt;ref&gt;{{de Silva Jayasuriya, p. 86}}&lt;/ref&gt; flotına komandirlik etdi hám 1528-jılǵa kelip portugallar Chittagongda óz húkimranlıǵın ornatdilar&lt;ref name=&quot; Harris225&quot; &gt;kitap deregi|last=Harris|first=Jonathan Gil|title=The First Firangis|url=https://books.google. com/books? id=Y4 i7 BwAAQBAJ&amp;pg=PT225|year=2015|publisher=Aleph Book Company|isbn=978-93-83064-91-5|page=225}}&lt;/ref&gt;.
===== Qıtay hám Yaponiya =====
[[File:Macau Trade Routes.png|upright=1.35|thumb|Portugallarning [[Yaponiya]]dıń [[Nagasaki]] qalasına saparı.]]
Rimlikler [[Kishi Aziya]] arqalı qurǵaqlıqta Qıtayǵa birinshi jetip keliwgen bolsa, Jorge Alvares teńiz arqalı bul mámleketke jetip kelgen dáslepki evropalıq boldı&lt;ref&gt;{{kitap deregi| last1=Twitchett| first1=Denis Crispin| last2=Fairbank| first2=John King| title=The Cambridge History of China| year=1978| isbn=978-0-521-24333-9| page=336}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot; Edmonds2002&quot; &gt;{{kitap deregi| editor-last=Edmonds| editor-first=Richard L.| title=China and Europe Since 1978: A European Perspective| url=https://books.google. com/books? id=mXoFscQ2 QwsC| date=September 2002| publisher=Cambridge University Press| isbn=978-0-521-52403-2| page=1}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot; Ward2008&quot; &gt;kitap deregi| last=Ward| first=Gerald W. R.| title=The Grove Encyclopedia of Materials and Techniques ın Art| url=https://books.google. com/books? id=mkJfbdTS--UC| year=2008| publisher=Oxford University Press| isbn=978-0-19 -531391-8| page=37}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot; Gleason2007&quot; &gt;kitap deregi| last=Gleason| first=Carrie| title=The Biography of Tea| url=https://books.google. com/books? id=o-54 TjlhrfIC| year=2007| publisher=Crabtree Publishing Company| isbn=978-0-7787-2493-3| page=12}}&lt;/ref&gt;. Ol sonıń menen birge [[Hong Kong]]ni jańalıq ashqan dáslepki evropalıq sayaxatshıdir&lt;ref&gt;{{Hong Kong &amp; Macau 14 By Andrew Stone, Piera Chen, Chung Wah Chow Lonely Planet, 2010.pp. 20 -21}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Hong Kong &amp; Macau By Jules Brown Rough Guides, 2002.p. 195}}&lt;/ref&gt;. Hindstan Estadosining vice-korolı Albuquerque Evropalıqlardıń jergilikli xalıq menen sawda baylanısların jolǵa qoyıw ushın Rafael Perestreloni Qıtayǵa jo'natdi&lt;ref&gt;{{Web deregi| url=http://algarvedailynews. com/features/history/4372-tne-portuguese-ın-the-far-east| title=Tne Portuguese ın the Far East| publisher=Algarvedailynews. com| access-date=2013-04-18| url-status=dead| archive-url=https://web. archive. org/web/20130130144843/http://algarvedailynews. com/features/history/4372-tne-portuguese-ın-the-far-east| archive-date=2013-01-30 ]] Webarxiv|url=https://web. archive. org/web/20130130144843/http://algarvedailynews. com/features/history/4372-tne-portuguese-ın-the-far-east| date=2013-01-30 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www. china. org. cn/english/culture/119676. htm|title='Portugal's Discovery ın China' az waqıt Display|website=www. china. org. cn}}&lt;/ref&gt;.
[[File:Macau oldmap.jpg|thumb|left|[[1639-jıl]]dagi Portugaliya koloniyası Makao yarımatawınıń Filei]]

Qıtay sawda portların Portugaliyanıń óz mápleri ushın kúsh menen ashıwǵa háreketi eki mámleket ortasında jangga alıp keldi hám Tamãodagi Tunmen jangida portugallar [[Min (úrim-putaq )|Min]]larda jeńiliwge dus keldiler.[[1521-jıl]]de Lantau atawı daǵı Sincouwaan jangida portugallar 2 kemasini joǵatdılar. Sonıń menen birge [[1548-jıl]]da Dongshan yarımatawı qasındaǵı Shuanyudaa bolıp ótken jangda taǵı 2 kemeleri joǵatildi hám kóplegen portugallar Qıtaylıqlar tárepinen qolǵa alındı.[[1549-jıl]] Galeote Pereira hám portugallarning eki kemesi iyelendi. Bul sawashlar dawamında [[Min (úrim-putaq )|Min]]lar jeńiliwge dus kelgen portugallardan qural -qurallardı iyelep aldılar, keyin olar Qıtayda ǵalabalıq islep shıǵarıla baslandı. Portugallar keyin Qıtayǵa tınısh jol menen qaytıp keliwdi hám Luso-Qıtay shártlesiwi (1554) shártnaması qol qoyıldı. Portugallar Luso-Qıtay shártlesiwinde Franklar ornına ózlerin Portugaliyalıqlar atı menen tanıstırdılar hám Minlarga hár jılı júzlegen gúmis lyanlardı (pul birligi) berip, Qıtaydan Makaonı sawda noqatı retinde kireyge aldı&lt;ref&gt;{{p. 343-344, Denis Crispin Twitchett, John King Fairbank,[https://books.google. com/books? id=tvhvh6 ibLJcC&amp;lpg=PA344&amp;dq=Leonel%20 de%20 Sousa%20 Macau&amp;pg=PA344#v=onepage&amp;q=Leonel%20 de%20 Sousa%20 Macau&amp;f=false The Cambridge history of China, volume 2; volume 8], Cambridge University Press, 1978, ISBN|0-521-24333-5}}&lt;/ref&gt;.
Biraq waqıt ótip eki mádeniyat ortasındaǵı dáslepki uyqaslıqqa qaramay, kóp ótpey, bir-birine salıstırǵanda túsinbewshilik, dinge berilgenlik hám hátte dushpanlıq ta payda bola basladı&lt;ref name=&quot;smithsonianmag.com&quot;&gt;{{Web deregi |url=http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/portugal_exhibit.html |bet=When Portugal Ruled the Seas &amp;#124; History &amp; Archaeology &amp;#124; Smithsonian Magazine |publisher=Smithsonianmag.com |access-date=2013-04-18 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20121225010332/http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/portugal_exhibit.html |archive-date=2012-12-25 }} {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20121225010332/http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/portugal_exhibit.html |date=2012-12-25 }}&lt;/ref&gt;. Portugaliyalıq teńizshi Simão de Andrade óziniń qaraqshılıq iskerligi, Qıtay kemelerin wayran etiwi, Qıtaylıq hámeldarǵa hújimi hám Qıtaylıqlardı urlawı sebepli Portugaliyanıń Qıtay menen munasábetlerine suwıqshılıq keltirdi. Andrade Tamao atawı daǵı qorǵanda edi. Qıtaylıqlar Simão Qıtaylıq ul hám qızlardı kewilge tiyiwlaganini dawa qılıwdi&lt;ref name=&quot; Jesus5&quot; &gt;{{harvnb|Jesus|1902|p=5}}&lt;/ref&gt;. Qıtaylıqlar Portugaliyalıqlardı quwıp shıǵıwǵa hám Tamaoni qaytarıp alıw ushın Portugaliyalıq karavellarga qarsı arzımas áskerdi jiberdiler. Nátiyjede, Qıtaylıqlar kóplegen portugallarni óltirilishini hám olardı teńizge quwıp shıǵıw haqqında pármandi járiyaladılar&lt;ref name=&quot; Dodge226&quot; &gt;{{harvnb|Dodge|1976|p=226}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot; Whiteway339&quot; &gt;{{harvnb|Whiteway|1899|p=339}}&lt;/ref&gt;.
Bintan sultanı Tóbeas Pires qol astında bir neshe Portugaliyalıqtı qamawǵa alǵannan keyin, Qıtaylıqlar 23 portugallikni óltirdiler hám qalǵanların qamaqxanaǵa tasladılar, olar jaman, geyde ólimli sharayatlarda yashadılar. Keyin Qıtaylıqlar 1545 hám 1549 -jıllarda Qıtaylıqlardı ǵázeplentirgen portugallarning qıraq boylap keń kólemli hám zıyanlı qaraqshılıqları sebepli Ningbo hám Fujian sawda noqatlarında jasawshı portugallarni ǵalabalıq oba etdilar&lt;ref name=&quot; Dodge226&quot; /&gt;. Bul dáwirde portugal qaraqshıları yaponlardan keyin ekinshi orında turardı. Biraq keyinirek portugallar Qıtay kemelerin talashni toqtatdilar hám eki ortada sawda júrgiziw taǵı basladı. 1557-jılda Qıtay húkimeti Portugaliyalıqlarǵa [[Makao]]de jaylasıwǵa ruqsat berip,[[Qıtay]],[[Yaponiya]],[[Goa]] hám [[Evropa]] ortasında tovarlar sawdası bazasın jarattı&lt;ref name=&quot; Dodge226&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot; Disney2009 b175, 184&quot; &gt;{{harvnb|Disney|2009 b|pp=175, 184}}&lt;/ref&gt;.

===== Tatımlıqlar atawları (Maluku) hám Saragosa shártnaması =====
[[File:Attributed_to_Kano_Sanraku_-_Important_Cultural_Property_Namban_Screens_-_Google_Art_Project2.jpg|thumb|320 px|Portugaliya Yaponiya hám Qıtay menen sawda jolların ornatǵan birinshi Evropa mámleketi boldı. Yaponiya ekspediciyasında Portugaliya kemelerindegi ekipajlarning zárúrli bólegi hind nasroniylari edi]]
Portugallarning Aziyadaǵı ekspediciyaları basqalarda da úlken qızıǵıwshılıq oyatdı.[[1521-jıl]][[Ferdinand Fmagellan]][[Filippin]]ga keldi hám [[Ispaniya imperiyasi]] múlki dep járiyaladı&lt;ref&gt;{{kitap deregi|title=Interracial Intimacy ın Japan|first=Gary P.| last=Leupp|publisher=[[Continuum International Publishing Group]]| year=2003|isbn=978-0-8264-6074-5|page=35}}&lt;/ref&gt;.[[1525-jıl]]de Charlz v Molukka atawların koloniya qılıw ushın ekspediciya jiberdi hám bul aymaq Tordesillas shártnaması aymaǵında jaylasqanlıǵın dawa etdi, sebebi shıǵısda hesh qanday shegara joq edi. García Jofre de Loaísa ekspediciyası Molukkaga jetip bardı. Biraq portugallar Ternate qasında óz húkimranlıǵın ornatǵan edi hám eki mámleket bul aymaqlar ushın on jıllar dawamında urıslar alıp bardi. 1529 -jılda Saragosa shártnaması menen Molukkani [[Portugaliya]]ga,[[Filippin]]ni bolsa [[Ispaniya imperiyasi|Ispaniya]]ga beriw tuwrısında qarar qabıllandı&lt;ref name=&quot; Ooi2004 p1340&quot; &gt;{{harvnb|Ooi|2004|p=1340}}&lt;/ref&gt;. Portugaliyalıqlar 1530 -jıldan Bruney imperiyasi menen úzliksiz sawda etkenler hám Bruney paytaxtın tas diywal menen oralǵan dep súwretlewgen.

===== Qubla Aziya, Parsı qoltıqı hám Qızıl teńiz =====
[[File:Bahrain_Fort_1.jpg|thumb|left|Portugal qorǵanı,[[Paydayn]]dagi eń jaqsı saqlanıp qalǵan qorǵanlardan biri]]
Portugaliya imperiyasi Ajuran imperiyasi hám Osmanlı imperiyasi menen tatımlıqlar sawdasın baqlaw ushın gúresip, Parsı qoltıqına qáwip sola basladı. 1515-jılda Afonso de Albuquerque Parsı qoltıqınıń basında jaylasqan Huvala mámleketin bo'ysundirib, onı Portugaliya vassaliga aylantırdı. Biraq [[Adan (qala )|Adan]] sol jılı Albuquerquening hújimlerine, sonıń menen birge 1516 -jılda Lopo Soares de Albergarianing hújimlerine qattı qarsılıq kórsetdi.[[1521-jıl]]de Anto'nio Correia basshılıǵındaǵı ásker Jabrid patshası Muqrin ibn Zomilni jeńiliske ushıraǵan etip, Paydaynni iyelep aldı&lt;ref&gt;{{Juan Cole, Sacred Space and Holy War, IB Tauris, 2007 p. 37}}&lt;/ref&gt;. Portugallar keyingi júz jıllar dawamında Parsı qoltıqınıń qubla bóleginde húkimranlıq etdiler. 1497-jıldan beri [[Lissabon]]ni [[Goa]]menen baylanıstıratuǵın úzliksiz teńiz jolı menen Mozambik atawı strategiyalıq portqa aylandı hám onda São Sebastião qorǵanı hám emlewxana qurıldı. Azor atawları quramına kiretuǵın Armada atawları Lissabonga ketetuǵın kemeler qawipsizligin támiyinlagan&lt;ref name=&quot; O'Flanagan125&quot; &gt;{{harvnb|O'Flanagan|2008|p=125}}&lt;/ref&gt;.

1534-jılda Gujarat [[Boburiylar]], Chitor hám Manduning Rajput shtatları tárepinen hújimge dus keldi. Gujarat sultanı Bahodurshoh portugallar menen mámleketin kóp aymaǵın basqa hind mámleketlerinen qaytarıp alıw ushın Basseyn shártnamasın imzolab, óz-ara birlespe tuzdi. Bunıń ornına ol Daman, Diu, Mumbay hám Basseyndi portugallarga berdi. Sonıń menen birge, ol bojlarni tólew hám at sawdasına ruqsat beriw ushın Qızıl teńizge jo'naydigan hám Basseyn arqalı ótetuǵın Gujarati kemeleriniń sawdasın tártipke saldı&lt;ref name=&quot; Pearson1976 pp74-82&quot; &gt;{{harvnb|Pearson|1976|pp=74-82}}&lt;/ref&gt;.[[Boburiylar|Boburiy]] húkimdarı [[Humoyun]] Batırǵa qarsı urısda tabıs qazanganidan keyin, portugallar menen shártlerdi tastıyıqlaw ushın basqa shártnama imzoladi hám Diuda qorǵan qurılısına ruqsat berdi. Oradan kóp ótpey Humoyun itibarın basqa tárepke qaratdı hám gujaratlar Osmanlılar menen birlespe tuzib, Diu ústinen qadaǵalawdı tiklab, qorǵandı qamal etdiler. 1538 hám 1546 -jıllardaǵı eki áwmetsiz qamal Osmanlılardıń maqsetlerine shek qoydı, bul regiondaǵı Portugaliya gegemonligini tastıyıqlandi&lt;ref name=&quot; Pearson1976 pp74-82&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot; Malekandathil116 -118&quot; &gt;{{harvnb|Malekandathil|2010|pp=116 -118}}&lt;/ref&gt;, sonıń menen birge, portugallar [[Boburiylar]]den ústinlikke iye boldı&lt;ref name=&quot; Mathew138&quot; &gt;{{harvnb|Mathew|1988|p=138}}&lt;/ref&gt;. Biraq,[[Osmanlılar imperiyasi|Osmanlılar]] 1541-jılda [[Qızıl teńiz]] hám [[Sinay yarım atawı]]de, 1546 hám 1552-jıllarda [[Parsı qoltıǵı]]nıń arqa regioninde portugallarning hújimlerine qarsı gúresdilar&lt;ref&gt;{{kitap deregi|first1=Mesut|last1=Uyar|first2=Edward|last2=J. Erickson|title=A Military History of the Ottomans: From Osman tap Atatürk|publisher=ABC-CLIO| year=2003|isbn=0275988767|url=https://books.google. com/books? id=JgfNBKHG7 S8 C&amp;pg=PA76 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{D. João de Castro [http://www. columbia. edu/itc/mealac/pritchett/00 generallinks/kerr/vol06 chap03 sect01 to05. html ''The voyage of Dán Stefano de Gama from Goa tap Suez, ın 1540, with the intention of Burning the Turkish Galleys at that port''] (volume 6, Chapter 3, eText) }}&lt;/ref&gt;.

===== Sahra Kábirden qubladaǵı aymaqlar =====
[[File:Saint Francis Xavier taking leave of King John III (1635) - José Avelar Rebelo.png|thumb|Áwliye Francis Xavier Portugaliya patshası Ioann III den Aziyaǵa missionerlik ekspediciyasın uyushtirishga ruqsat soranıp atır]]
[[Efiopiya]]menen bir qatar uzaq múddetli baylanıslardan keyin, Portugaliya elshixonasi 1520 -jılda Rodrigo de Lima basshılıǵındaǵı Efiopiya (Efiopiyalıiston) patshalıǵı menen baylanıs ornattı&lt;ref name=Abir86&gt;Abir, p. 86&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Appiah; Gates, p. 130&lt;/ref&gt;. Tez arada olardıń baylanısları óz-ara birlespe dúziwge shekem bardı&lt;ref&gt;{{Chesworth; Thomas p. 86}}&lt;/ref&gt;. Portugaliya hám Efiopiya aymaqlarındaǵı túrklerdiń aldınǵa jılısıwı qáweteri de olardıń birlespeinde rol oynadi&lt;ref name=Abir86/&gt;&lt;ref&gt;{{Newitt (2004), p. 86}}&lt;/ref&gt;. Adal sultanlıǵı [[1529-jıl]]de Shimbra Kure jangida Efiopiyalıqlardı jeńiliske ushıraǵan etdi hám islam dini regionda jáne de tarqaldı. Portugaliya patsha Gelawdewosga portugal askarlari hám mushketlari menen járdem berdi. Osmanlılar Adal sultanlıǵına askarlar menen járdem bergen bolsalar -de, 1543-jılda vayna Daga jangida Adali sultan Ahmad ibn Ibrohim al-G'oziy opat etkeninen keyin, Adal-Osmanlı qospa áskerleri chekindi&lt;ref&gt;{{Black, p. 102}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot; Stapleton2013 p121&quot; &gt;{{harvnb|Stapleton|2013|p=121}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cohen, pp. 17-18}}&lt;/ref&gt;.

===== Missionerlik ekspediciyaları =====
1542-jılda iyezuit missioneri Francis Xavier Portugaliya patshası Ioann III tapsırig'iga qaray Apostol nunsiaturasiga juwapker bolǵan [[Goa]]ga keldi. Áyne sol waqıtta Francisco Zeimoto, Anto'nio Mota hám basqa sawdagerler birinshi ret Yaponiyaǵa óz saparların ámelge asırıp atır edi. Bul sayaxatda bolǵanın dawa etken Fernão Mendes Pintoning sózlerine kóre, olar Tanegashimaga jetip keliwgen, onda jergilikli xalıq o'qotar qurallardan tańlanıwda qalǵan. Keyinirek bul qurallar Yaponiyada ǵalabalıq túrde islep shıǵılǵan&lt;ref name=&quot; Pacey1991&quot; &gt;{{kitap deregi| last=Pacey| first=Arnold| title=Technology ın World Civilization: A Thousand-year History| url=https://archive. org/details/technologyinworl0000 pace| url-access=registration| year=1991| publisher=MIT Press| isbn=978-0-262-66072-3}}&lt;/ref&gt;.[[1570-jıl]]ga kelip portugallar Yaponiya portınıń bir bólegin satıp aldılar, onda olar [[Nagasaki]] qalasınıń kishi bir bólegine tiykar salındılar&lt;ref&gt;{{Yosaburō Takekoshi, «The Economic Aspects of the History of the Civilization of Japan», [[ISBN|0-415-32379 -7]]. }}&lt;/ref&gt; hám qala [[Qıtay]] hám [[Evropa]]menen úshmúyeshlik sawdada Yaponiyanıń tiykarǵı sawda portına aylandı&lt;ref name=&quot; Disney2009 b195&quot; &gt;{{harvnb|Disney|2009 b|p=195}}&lt;/ref&gt;.

Óz sawdasın Evropa hám Aziya básekichilaridan qorǵaw etken Portugaliya tekǵana Aziya hám Evropa ortasındaǵı sawdada, bálki [[Hindstan]],[[Indoneziya]],[[Qıtay]] hám [[Yaponiya]] sıyaqlı Aziya hám Afrikanıń túrli regionları ortasındaǵı sawdada da ústinlik etdi. Iyezuit missionerlari portugallarga ergashib, rim katolik dinin Aziya hám Afrikada kúsh hám zorlıqshılıq menen jayıwǵa háreketlerdi aparıwdi&lt;ref name=&quot; BethencourtCurto262-265&quot; &gt;{{harvnb|Bethencourt|Curto|2007|pp=262-265}}&lt;/ref&gt;.
==== Amerikada kolonizatorlik háreketleri ====
[[File:Capitanias.jpg|thumb|left|Braziliyanıń 15 áwladdan áwladqa miyraslar qalatuǵın koloniyalarini kórsetetuǵın 1574-jıldaǵı karta]]
===== Kanada =====
Tordesillas shártnamasına tiykarınan patshalar Manuel I, Ioann III hám Sebastian basshılıǵındaǵı Portugaliya imperiyasi Arqa Amerikada da aymaqlıq huqıqlarǵa dawa etdi. Sol maqsette, 1499 hám 1500-jıllarda João Fernandes Lavrador Grenlandiya hám Kanadanıń arqa Atlantikalıq qurǵaqlıqların úyrendi&lt;ref name=&quot; DiffieWinius464&quot; &gt;{{harvnb|Diffie|Winius|1977|p=464}}&lt;/ref&gt;. Keyinirek, 1500—1501 hám 1502-jıllarda ájaǵa -úke Gaspar hám Miguel Corte-Real Kanadanıń Newfoundland hám Labrador provinsiyalari hám Grenlandiyanı izertlew etip, bulmanlardı Portugaliya múlki dep dawa qılıwdı.[[1506-jıl]]de patsha Manuel I Newfoundland arqalında balıq tutıw ushın salıq ámeldegi etdi. Shama menen 1521-jılda João Alvares Fagundesga Sent-Lorens qoltıqınıń ishki atawlarına qayırqomlıq huqıqı berdi hám sonıń menen birge, balıq tutıw ushın tiykar bolıp xizmet etiwi ushın Keyp Breton atawında xalıq punkti jarattı. Jergilikli xalıq hám básekiles Evropa balıqchiliklarining bul aymaqlarda turaqlı qalıw ushın jańa qalalar payda bolıwına tosqınlıq etdi hám bes jıldan keyin bul aymaqlar tark etildi. Keyingi yarım ásir dawamında Newfoundlandda xalıq punktlerin shólkemlestiriwge bolǵan bir neshe urınıslar da áwmetsizlikke dus keldi&lt;ref name=&quot; Disney2009 a116&quot; &gt;{{harvnb|Disney|2009 a|p=116}}&lt;/ref&gt;.

===== Braziliya =====
Kabral [[Braziliya]]ni jańalıq ashqannan keyin,[[Fransiya]] bul aymaq ushın Portugaliga básekishige aylandı. 1503-jılda Gonçalo Coelho komandirligi astındaǵı ekspediciya Braziliya arqalında fransuzlarning hújimleri haqqında xabar berdi,&lt;ref name=&quot; HerringHerring214&quot; &gt;{{harvnb|Herring|Herring|1968|p=214}}&lt;/ref&gt; hám fransuz teńiz izertlewshisi Bınat Paulmier de Gonneville bir jıldan keyin Braziliya qublaında baylanıs ornatǵannan keyin ''brazilwood'' ushın sawda etdi&lt;ref&gt;{{Metcalf (2006 ), p. 60}}&lt;/ref&gt;.[[Arqa Amerika]] arqalı boylap Francis I qáwenderlik etken ekspediciyalar Tordesillas shártnamasın tuwrıdan-tuwrı buzdi&lt;ref name=&quot; PickettPickett14&quot; &gt;{{harvnb|Pickett|Pickett|2011|p=14}}&lt;/ref&gt;. 1531-jılǵa kelip, fransuzlar Braziliya jaǵaındaǵı aral qasında sawda postini qurdilar&lt;ref name=&quot; PickettPickett14&quot; /&gt;.
[[File:Philip_II%27s_realms_in_1598.png|upright=1.35|thumb|[[1598-jıl]] Portugaliya hám Ispaniya patshası Philip II waqtında Iberiya birlespei]]
Fransuzlarning Braziliyada aǵash kontrabandasining kúsheytiwi João III ni bul aymaqtı ishkerilew basıp alıwǵa háreket etiwge májbúr etdi&lt;ref name=&quot; Marley2008 p76&quot; &gt;{{harvnb|Marley|2008|p=76}}&lt;/ref&gt;.[[1531-jıl]]de Martım Afonso de Sousa jáne onıń úkesi Pero Lopes basshılıǵındaǵı korollıǵılıq ekspediciyası pútkil Braziliya qurǵaqlıqların qorǵaw, fransuzlarni aymaqtan aydalıw hám birinshi koloniya qala — 1532-jılda San-visenteni jaratıw ushın jo'nab kettilar&lt;ref name=&quot; Marley2008 pp76 -78&quot; &gt;{{harvnb|Marley|2008|pp=76 -78}}&lt;/ref&gt;. Sousa bir jıl ótkennen, Hindstan gubernatori bolıw ushın paytaxt [[Lissabon]]ga qaytıp keldi hám hesh qashan Braziliyaǵa qaytıp barmadi&lt;ref name=&quot; DeOliveira254&quot; &gt;{{harvnb|de Oliveira Marques|1972|p=254}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot; Marley2008 p78&quot; &gt;{{harvnb|Marley|2008|p=78}}&lt;/ref&gt;. Fransuz hújimleri Portugaliyalıqlardıń Atlantikalıq okeanı boylap portugal kemelerine hújim qılıwdı toqtatıw ushın fransuzlarga pul tólegeninen keyin, málim dárejede tóqtadı, biraq hújimler 1560 -jıllarda da mashqala bolıp qolaverdi&lt;ref name=&quot; Marley2005 pp694-696&quot; &gt;{{harvnb|Marley|2005|pp=694-696}}&lt;/ref&gt;.

Tóbeé de Sousa 1549 -jılda «Barlıq ázizler qoltıqi»de [[Braziliya]]dıń paytaxtı [[Salvador]]ni qurdi&lt;ref name=&quot; Mahoney246&quot; &gt;{{harvnb|Mahoney|2010|p=246}}&lt;/ref&gt;. De Sousaning 1000 adamlıq ekspediciyası arasında askarlar, jumısshılar hám Manuel de Nobrega basshılıǵındaǵı altı iyezuit bar edi&lt;ref name=&quot; Russell-Wood1968 p47&quot; &gt;{{harvnb|Russell-Wood|1968|p=47}}&lt;/ref&gt;. Iezuitlar Braziliyanı koloniya qılıwda, sonday-aq San-visente hám San-Pauluni iyelewde zárúrli rol oynaydı&lt;ref name=&quot; Ladle185&quot; &gt;{{harvnb|Ladle|2000|p=185}}&lt;/ref&gt;. Iezuit missiyalari menen birge jergilikli xalıq arasına kóplegen kesellik keldi, kesellikler arasında tırıspa hám sheshek gúl da bar edi&lt;ref&gt;{{Metcalf (2005), pp. 36 -37}}&lt;/ref&gt;. Keyinirek, fransuzlar Portugaliya aymaǵı bolǵan Guanabara qoltıqına jaylawdılar, bulman ''Fransiya Antarktidası'' dep at berildi&lt;ref name=&quot; Marley2008 p86&quot; &gt;{{harvnb|Marley|2008|p=86}}&lt;/ref&gt;. Portugaliya elshisi Fransiya shabıwılchiligi haqqında xabar beriw ushın Parijǵa jiberilganida, Joao III Mem de Sáni Braziliyanıń jańa general gubernatori etip tayınladi hám Mem de Sá [[1557-jıl]]de Braziliyaǵa jo'nab ketti&lt;ref name=&quot; Marley2008 p86&quot; /&gt;.[[1560-jıl]]ga kelip, Sá jáne onıń kúshleri birlesken [[Gugenotlar]],[[Kalvinizm|Shotlandiya kalvinistlari]] hám qullar kúshlerin Fransiya Antarktikasınan quwıp shıǵıwdı. Biraq olardıń istehkomlari hám awılların jaǵıp jiberganlaridan keyin de tiri qalǵanlar bul jerde jasawda dawam etiwdi. Bul omon qalǵanlar Gloriya qoltıqı, Flamengo plyaji hám Parapapua aymaǵına Tamoio xalqınıń járdemi menen jaylawdilar&lt;ref name=&quot; Marley2008 p90&quot; &gt;{{harvnb|Marley|2008|p=90}}&lt;/ref&gt;.

Tamoio Fransiya Antarktidasında jaylasqanınan berli fransuzlar menen birlespeshi bolǵan hám 1560 -jılda fransuzlar jeńiliwge dus kelgenine qaramay, Tamoio ele da qáwip astında edi&lt;ref name=&quot; Treece31&quot; &gt;{{harvnb|Treece|2000|p=31}}&lt;/ref&gt;. Olar 1561 hám 1564-jıllarda portugallarga qarsı eki hújim uyushtirdilar (aqırǵı waqıya fransuzlarga járdem berdi) hám hár birinde derlik tabısqa eristilar&lt;ref name=&quot; Marley2008 pp91-92&quot; &gt;{{harvnb|Marley|2008|pp=91-92}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Metcalf (2005), p. 37}}&lt;/ref&gt;. Bul waqıtqa kelip, Manuel de No'brega kásiplesi iyezuit José de Anchieta menen birgelikte Tamoioga hújimler qatnasıwshısına aylandı&lt;ref name=&quot; Treece31&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot; Marley2008 pp91-92&quot; /&gt;. 1565-jıldan 1567-jılǵa shekem Mem de Sá jáne onıń áskerleri Guanabara qoltıqında Fransiya Antarktidasın wayran etiwdi. 1565-jılda Mem de Sá bul aymaqlardı «São Sebastião do Rio de Janeiro» dep atay basladı&lt;ref name=&quot; Marley2008 p96&quot; &gt;{{harvnb|Marley|2008|p=96}}&lt;/ref&gt; jáne onıń jiyeni Estácio de Sá 1567-jılda [[Rio-de-Janeyro]] qalasına tiykar salındı.[[1575-jıl]]ga kelip Tamoi tolıq bo'ysindirilgandi hám aymaq joq bolıp ketkendi&lt;ref name=&quot; Schwartz1973 p41&quot; &gt;{{harvnb|Schwartz|1973|p=41}}&lt;/ref&gt;.
[[File:Flag of Portugal (1667).svg|thumb|Portugaliya bayraǵina (1667-1706 ). Xv-XIX ásirlerden baslap Portugaliya bayraqlarınıń barlıǵı soǵan uqsas bolǵan.]]
==== Iberiya birlespesi ====
[[1580-jıl]]de Iberiya birlespesi sebepli Portugaliya qońsılas [[Ispaniya imperiyasi]]menen birden-bir monarx húkimranlıǵı astında birlesedi. 1640 -jılda mámleket ǵárezsizlikke eristi. Portugal-Ispaniya birlespesiniń 60 jılı dawamında Portugaliyanıń jańa teńiz kúshi Gollandiya menen Aziya, Afrika hám Lotin Amerikası daǵı koloniyalar ushın eń qızǵın gúreslerdi alıp bardı. Bul gúreslerde portugallar mámleket tárepinen qollap -quwatlanmadi. Ispaniya monarxlari, birinshi náwbette, ispan koloniyalarini qorǵaw hám keńeytiwge itibar qaratdilar&lt;ref name=&quot; Kamen177&quot; &gt;{{harvnb|Kamen|1999|p=177}}&lt;/ref&gt;.

XvI ásir aqırında portugallar úlken kúsh hám kúsh-quwatlı Aziyaǵa barǵan sayın tereńrek kirip barıwda dawam etdilar&lt;ref name=&quot; Boyajian11&quot; &gt;{{harvnb|Boyajian|2008|p=11}}&lt;/ref&gt;.[[Goa]] qalasından muwapıqlastırılgan ekspediciyalar Qubla hám Qublası -Arqa Aziyada Portugaliya tásirin jayıwǵa eristi. Biraq gollandlar menen Aziya aymaqları ushın bolıp ótken kóplegen sawashlarda portugallar jeńiliwge dús keliwi, olardıń Aziyadaǵı tásirin anaǵurlım pasaytirdi. Jeńiliwlerdiń sebeplerinen biri ispan monarxlarning portugallarga járdem bermasliklar esaplanadı&lt;ref name=&quot; Anderson104-105&quot; &gt;{{harvnb|Anderson|2000|pp=104-105}}&lt;/ref&gt;.

Shahzoda Morits Gollandiyanıń ''[[Vest-Indiya]]'' kompaniyası menen bolǵan sawashlarda úlken jeńiliwlerge dus keldi. Nátiyjede, Braziliyada Gollandiya koloniyaları qáliplese basladı. Portugallar San-Tóbee atawı, Altın jaǵa daǵı San-Xorxe-de-Mina qorǵanı hám Luanda qalasın da qoldan shıǵarıwdi&lt;ref name=&quot; BethencourtCurto111, 117&quot; &gt;{{harvnb|Bethencourt|Curto|2007|pp=111, 117}}&lt;/ref&gt;.

Eger birlespe bóleklenip, milliy mámleketshilik tiklenganidan keyin, 1654-jılǵa kelip Portugaliya Braziliya hám Luanda ústinen óz hákimiyattı tikladi&lt;ref name=&quot; Thomas159&quot; &gt;{{harvnb|Thomas|1997|p=159}}&lt;/ref&gt;, biraq Qublası -Arqa Aziyadaǵı dawamıy keńeyiw gollandlar tárepinen toqtatildi. Sonday etip [[1859-jıl]]gi Lissabon shártnamasında imzolangan hújjetke kóre pútkil boshli [[Indoneziya]]den tekgini Shıǵıs Timor portugallar qolında qaldı&lt;ref&gt;{{jurnal deregi| last=Puga| first=Rogério Miguel| author-link=Rogerio Miguel Puga| date=December 2002| title=The Presence of the &quot; Portugals&quot; ın Macau and Japan ın Richard Hakluyt's ''Sortıgations''| url=https://redalyc. org/articulo. oa? id=36100506| journal=Bulletin of Portuguese/Japanese Studies| language=en| volume=5| pages=81-116| issn=0874-8438| access-date=2022-03-26| via=[[Redalyc}}&lt;/ref&gt;.

=== Ekinshi imperiya (1663—1822) ===
[[File:Map of Portuguese India.png|thumb|Portugaliya Hindstanı (1502—1961)]]
Portugaliya óz koloniyalarınıń qoldan bay beriliwinde Ispaniyanı ayıplı dep esaplardı, atap aytqanda sol sebep óz-ara birlespediń tawsılıwına alıp keldi.[[1640-jıl]]de John Iv Portugaliya patshası dep daǵaza etildi hám Portugaliyanı qayta qayta tiklew urısı baslandı.[[1643-jıl]]de Portugaliyanıń shettegi koloniyaları ushın basqarıw organı bolǵan Sırt el keńesi tuzildi. Bul keńesde Arqa Afrika, Madeyra hám Azor atawları esaptan tısqarı edi. Sırt el degi múlkke tiyisli barlıq jazıwmalar keńes arqalı alıp barıldı&lt;ref&gt;{{Francis A. Dutra. «Overseas Council (Portugal) » ın ''Encyclopedia of Latin American History and Culture'', vol. 4, pp. 254-255. New York: Charles Scribner's Sons 1996. }}&lt;/ref&gt;. Portugal sudı 1807-jılda [[Napoleon]]dıń Iberiyaga bastırıp kiriwi artınan Braziliyaǵa qashıp ketkeninde, Braziliya keńes yurisdiktsiyasidan shıǵarıldi&lt;ref&gt;{{Francis A. Dutra, «Salvador Correia de Sá e Benavides» ın ''Encyclopedia of Latin American History and Culture'', vol. 5, p. 2. New York: Charles A. Scribner's Sons 1996. }}&lt;/ref&gt;.

1661-jılda portugallar Angliyaǵa Bombay hám Tanjerni beriwdi hám keyingi júz jıllarda inglisler az-azdan basqa kúshlerdiń sawdasın esaptan tısqarı etip, Hindstanda dominant sawdagerge aylandılar. 1668-jılda Ispaniya Iberiya birlespesiniń tawsılǵanlıǵın tán aldı hám bunıń ornına Portugaliya Seutanı Ispaniyaǵa berdi&lt;ref name=&quot; Cowans2003&quot; &gt;[[kitap deregi| editor-last=Cowans| editor-first=Jan| title=Early Modern Spain: A Documentary History| url=https://books.google. com/books? id=Ksf_tz5 x5 FwC&amp;pg=PA180| access-date=10 -iyul 2012-jıl| year=2003| publisher=University of Pennsylvania Press| isbn=0-8122-1845-0| page=180}}&lt;/ref&gt;.

Portugaliyalıqlar [[Marathalar mámleketi]]dıń hind húkimdarı Chimnaji Appa hám Keledi Nayaka patshalıgınan Shivappa Nayaka tárepinen jeńiliwge uchragach hám gollandlar menen dúgilisisler aqırında [[Goa]] hám Hindstan daǵı bir neshe kishi aymaqlardı óz qolında saqlap qola aldı&lt;ref&gt;{{History of the Atlar tartıp júretuǵın tramvayn by Alexander Kyd Nairne pp. 84-85}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot; Ahmed330&quot; &gt;{{harvnb|Ahmed|2011|p=330}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Portuguese Studies Review [[ISSN|1057-1515]] (Baywolf Press) p. 35}}&lt;/ref&gt;. Braziliya hám Afrika daǵı koloniyaların qaytarıp alıwǵa eristi, biraq inglis, francuz hám gollandlarning Aziyadaǵı sawda punktlerin iyelewi nátiyjesinde óziniń eski kúshin pútkilley joǵatdı. Sonday etip Portugaliya ushın tek bir jónelis, Braziliya taxtaları hám qumshekerleri áhmiyeti artıp bardı&lt;ref name=&quot; BethencourtCurto111, 117&quot; /&gt;.
==== Minas-Jerais hám altın sanaatı ====
[[File:Oscar_Pereira_da_Silva_-_Sessão_das_Cortes_De_Lisboa,_Acervo_do_Museu_Paulista_da_USP_2.jpg|thumb|upright|Portugal kortesleri Birlesken Korollıqtı tarqatıp jiberiwge intildi.]]
[[1693-jıl]]de [[Braziliya]]dıń [[Minas-Jerais]] qalasında altın tabılǵan. Minas-Jerais, Shúberek Grosso hám Goyasda altın hám keyinirek almazdıń tabılıwı úlken shumlarǵa sebep boldı. Awıl imperiyaning jańa ekonomikalıq orayı boldı jáne bul jerge tezlik menen o'rnashildi&lt;ref name=&quot; Boxer168&quot; &gt;{{harvnb|Boxer|1969|p=168}}&lt;/ref&gt;. Bul altın koni ishki bazardı jaratılıwma alıp keldi hám kóplegen emigrantlardı tartıldı.[[1739-jıl]]ga kelip, taw-kán sanaatınıń eń joqarı shıńı bolǵan Minas-Jerais xalqı 200, 000 den 250, 000 ge shekem edi&lt;ref name=&quot; Disney2009 b268-69&quot; &gt;{{harvnb|Disney|2009 b|pp=268-269}}&lt;/ref&gt;.

Bul altın koni Portugaliya imperiyasining tabısın sezilerli dárejede asırdı hám barlıq qazib alınǵan kónning 1/5 bólegin quradı. Altın ushın kóplegen jánjel hám urıslar da bolıp ótti. Húkimet, sonıń menen birge, almaz qazib alıwdı óz yurisdiktsiyasi sheńberinde hám jeke jalawshılarǵa sheklep qoydı&lt;ref name=&quot; Disney2009 b273-275&quot; &gt;{{harvnb|Disney|2009 b|pp=273-275}}&lt;/ref&gt;. Altındı úlken muǵdarda qazib alıwǵa qaramastan, plantatsiya sanaatı bul dáwirde Braziliya ushın jetekshi kiripke aylandı. Qumsheker 1760 -jılda kiriptiń 50 % ni (altın 46 %) quradı&lt;ref name=&quot; Bethell203&quot; &gt;{{harvnb|Bethell|1985|p=203}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot; Disney2009 b267-68&quot; &gt;{{harvnb|Disney|2009 b|pp=267-268}}&lt;/ref&gt;.

Shúberek Grosso hám Goyasda tabılǵan altın koloniyanıń batıs shegaraların bekkemlewge qızıǵıwshılıq oyatdı. 1730 -jıllarda ispan sawda postlari menen dúgilisisler tez-tez júz boldı hám keyin ispanlar áskeriy ekspediciya baslaw menen abay qılıwdı. Ispanlarning jobası ámelge aspadı hám 1750-jıllarǵa kelip, pútkil aymaqta portugallarning jalǵızhokimligi ornatildi&lt;ref name=&quot; Disney2009 b288&quot; &gt;{{harvnb|Disney|2009 b|p=288}}&lt;/ref&gt;.

[[1755-jıl]]de [[Lissabon]]de ólimli jer silkiniw júz boldı, cunami menen birge 275, 000 xalıqtan 40, 000 den 60, 000 ge shekem adamdı ólimine sebep boldı&lt;ref name=&quot; KozakCermak131&quot; &gt;{{harvnb|Kozák|Cermák|2007|p=131}}&lt;/ref&gt;. Bul bolsa Portugaliyanıń koloniyalarǵa itibarın azmaz susaytirishiga alıp keldi&lt;ref name=&quot; Ramasamy2006&quot; &gt;[[kitap deregi| editor1-last=Ramasamy| editor1-first=SM.| editor2-last=Kumanan| editor2-first=C. J.| editor3-last=Sivakumar| editor3-first=R.| display-editors = 3| editor4-last=Singh| editor4-first=Bhoop| title=Geomatics ın Tsunami| url=https://books.google. com/books? id=5 gEBfvCBclUC&amp;pg=PA8| access-date=10 -iyul 2012-jıl| year=2006| publisher=New India Publishing| isbn=978-81-89422-31-8| page=8}}&lt;/ref&gt;.

==== Braziliya ǵárezsizligi ====
[[File:Independence of Brazil 1888.jpg|thumb|left|Braziliya ǵárezsizligi Portugaliya imperiyasini da ekonomikalıq, da siyasiy tárepten uzaq waqıt páseńlewge saldı.]]
[[1808-jıl]]de [[Napoleon|Napoleon Bonapart]] Portugaliyaǵa bastırıp kirdi hám sonnan keyin ana xanzada Mari I korollıǵılıq sarayın Braziliyaǵa ótkeriwdi buyırdı. 1815-jılda [[Braziliya]] korollıǵılıq mártebeine kóterildi. Portugaliya mámleketi rásmiy Portugaliya, Braziliya hám Algarves Birlesken patshalıǵına aylandı hám paytaxt [[Lissabon]]den [[Rio-de-Janeyro]]ga kóshirildi. Bul mámleket Evropa mámleketiniń óz koloniyalarınan birinde basqarılatuǵın birden-bir mısal esaplanadı. Sonıń menen birge, 1820 -jılgi liberal revolyuciyadan keyin [[Lissabon]]de jıynalǵan Portugaliya Konstituciyalıq sudi parlamentine Braziliya wákillerin saylaw da bolıp ótti&lt;ref name=&quot; Bethell177-178&quot; &gt;{{harvnb|Bethell|1985|pp=177-178}}&lt;/ref&gt;.

Eger patsha shańaraǵı [[1821-jıl]]de Portugaliyaǵa qaytqan bolsa -de, Braziliyalıqlar arasında ǵárezsizlikke umtılıwdıń kusheytiwine alıp keldi. 1822-jılda Dom João vI dıń balası shahzoda Dom Pedro I 1822-jıl 7-sentyabrde Braziliya ǵárezsizligin járiyaladı hám jańa Braziliya imperiyasining imperatori lawazımın iyeledi. Ispaniyanıń Qubla Amerikadaǵı koloniyalarınan ayrıqsha bolıp esaplanıw, Braziliya ǵárezsizligine saldamlı qan to'kmagan halda eristi&lt;ref name=&quot; Angus1837&quot; &gt;[[kitap deregi| editor-last=Angus| editor-first=William| title=History of England: From the Roman Invasion tap the Accession of Queen victoria I| url=https://archive. org/details/historyenglandf00 angugoog| access-date=10 -iyul 2012-jıl| year=1837| location=Glasgow| pages=[https://web.archive.org/web/20130712160429/https://archive./ org/details/historyenglandf00 angugoog/page/n264 254]-255}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot; Levine2003&quot; &gt;[[kitap deregi| last=Levine| first=Robert M.| title=The History of Brazil| url=https://books.google. com/books? id=Pi56 Cw3 yGfcC&amp;pg=PA59| access-date=10 -iyul 2012-jıl| year=2003| publisher=Palgrave Macmillan| isbn=978-1-4039 -6255-3| pages=59 -61}}&lt;/ref&gt;.

=== Úshinshi imperiya (1822—1999 ) ===
[[File:Jesuit Convent, Macao.jpg|thumb|[[Makao]]dagi Áwliye Paul koleji kórinisi. (1854) ]]
XIX asirde Evropa kolonizatorlıǵı pátine shıqqanında Portugaliya Aziyadaǵı bir neshe koloniyasınan tashqar Qubla Amerika hám barlıq aymaqların joǵatǵan edi. Bul basqıshda Portugal kolonizatorlıǵı Afrika daǵı óz koloniyaların ondaǵı basqa Evropa kúshleri menen báseki qılıw ushın milliy aymaqlarǵa keńeytiwge itibar qaratdı. Portugaliya [[Angola]] hám [[Mozambik]]dıń ishki bólegine bastırıp kirdi hám izertlewshilerdiń Serpa Pinto, Hermenegildo Kapelo hám Roberto Ivens Afrikanı batıstan shıǵıs tárepke kesip ótken birinshi evropalıqlar boldı&lt;ref name=&quot; Newitt1995 pp335-336&quot; &gt;{{harvnb|Newitt|1995|pp=335-336}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot; Corrado18&quot; &gt;{{harvnb|Corrado|2008|p=18}}&lt;/ref&gt;.

==== Britaniya ultimatumi hám Portugaliya monarxiyasining tawısıwı (1890—1910 ) ====
[[:en:Pink Map|Aqshıl qızǵılt reń karta]], yaǵnıy eki koloniyanı birlestiriw Portugaliya 1880-jıllardaǵı siyasatınıń tiykarǵı maqsetlerinen biri esaplanardi&lt;ref name=&quot; Lisboa134&quot; &gt;{{harvnb|Lisboa|2008|p=134}}&lt;/ref&gt;. Biraq, bul ideya [[Qohira]]den [[Keyptaun]]ge shekem bolǵan aymaqtı óz qolında toplaǵan qońsılas Britaniya ushın qabıl etiliwi múmkin emes edi. 1890 -jılgi Britaniya ultimatumi Portugaliya patshası Carlos I ga qoyıldı hám Aqshıl qızǵılt reń karta tamamlanıldı&lt;ref name=&quot; Lisboa134&quot; /&gt;.

Patshanıń ultimatumga munasábetinen respublikashılar paydalanıwdi&lt;ref name=&quot; Lisboa134&quot; /&gt;.[[1908-jıl]][[1-fevral]]de patsha Carlos hám shahzoda Luis Filipe [[Lissabon]]de Portugaliyalıq eki aktiv revolyuciyashı Alfredo Luis de Kosta hám Manuel Buisa tárepinen óltirildi. Luis Filipening úkesi Manuel Portugaliya patshası Manuel II boldı. Eki jıl ótkennen, 1910 -jıl 5-oktyabrda ol taxtdan ag'darildi hám Angliyaǵa London qasındaǵı Twickenham qashıp ketti hám Portugaliya respublikaǵa aylandı&lt;ref name=&quot; Wheeler48-61&quot; &gt;{{harvnb|Wheeler|1998|pp=48-61}}&lt;/ref&gt;.

==== Birinshi jáhán urısı ====
[[File:Chaimite.jpg|thumb|XIX asirde Portugaliya Portugaliya Afrikasında hákimiyattı bekkemlew ushın jańa saparlardı basladı.]]
[[1914-jıl]]de [[Germaniya imperiyasi]] [[Angola]]nı Portugaliya qadaǵalawınan tartıp alıw jobaların islep shıqtı&lt;ref name=&quot; vincent-Smith1974&quot; &gt;[[jurnal deregi| title=The Anglo-German Negotiations over the Portuguese Colonies ın Africa, 1911-14| url=https://archive. org/details/sim_historical-journal_1974-09_17_3/page/620| last=vincent-Smith| first=J. D.| journal=The Historical Journal| volume=17| issue=3| date=Qızǵa beriletuǵın dúńya 1974| issn=0018-246 X| jstor=2638392| publisher=Cambridge University Press| pages=620 -629| doi=10. 1017/s0018246 x0000532 x}}&lt;/ref&gt;. Portugal hám nemis askerleri ortasında dúgilisisler kelip shıqtı, tiykarǵı aymaqtan qosımsha kúshler jiberildi&lt;ref&gt;{{Jańalıqlar deregi| title=Portugal enters the war| url=https://archive. org/stream/independen79 v80 newy#page/121/mode/1 up| newspaper=The Independent| date=26 -Oct 1914-jıl| access-date=24-iyul 2012-jıl}}&lt;/ref&gt;. Kelgen askerlerdiń tiykarǵı maqseti Germaniya tárepinen boysındırılǵan Mozambik arqasındaǵı Kionga úshmuyeshin qaytarıp alıw edi.[[1916-jıl]]da Portugaliya nemis kemelerin Lissabonda internaciya etkeninen keyin Germaniya Portugaliyaǵa urıs járiyaladı. Portugaliya da buǵan juwap retinde urıs járiyaladı hám nátiyjede [[Birinshi jáhán urısi|Birinshi jáhán urısına]] kirdi&lt;ref name=&quot; Wheeler128&quot; &gt;{{harvnb|Wheeler|1998|p=128}}&lt;/ref&gt;. Urıstıń basında Portugaliya tiykarınan [[Fransiya|Franciyada]] jaylasqan birlespeshilerge járdem kórsetiw menen shuǵıllanǵan. 1916 -jılda Portugaliya aymaǵına tek bir, Madeyraǵa hújim boldı. 1917-jılda Portugaliya tárepinen ámelge asırılǵan háreketlerden biri urıs háreketleri ushın zárúr bolǵan aǵash sanaatında Britaniyaǵa járdem beriwden ibarat bolǵan. Kanada toǵay xojalıǵı korpusı menen bir qatarda, Portugaliya xızmetkerleri házirde &quot;Portugal kamini&quot; dep atalatuǵın aymaqta terek kesiw infradúzilmesin ornattı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www. newforestexplorersguide. co. uk/sitefolders/faqs/portuguesefireplace/portuguesefireplacepage. html| title=Portuguese Fireplace| publisher=Newforestexplorersguide. co. uk| access-date=2014-08-06}}&lt;/ref&gt;.

[[1917-jıl]] dawamında Portugaliya Franciyadaǵı birlespeshiler frontına áskerler jiberdi. Jıl ortalarında Portugaliya Birinshi jáhán urısındaǵı birinshi jábirleniwshi boldı. Portugaliya Afrikasında Portugaliya hám inglisler Mozambik hám Angolada nemislarga qarsı kóplegen sawashlar aparıwdı. Jıl aqırında kemeler taǵı Portugaliya suwiga kirdiler hám taǵı Madeyraga hújim etip, bir neshe portugal kemelerin cho'ktirishdi. 1918-jıl basında Portugaliya birlespeles frontda Germaniyaǵa qarsı gúresti dawam ettirdi, sonday-aq La Lys urısında qatnastı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.worldwar1.com/france/portugal.htm|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070603044406/http://www.worldwar1.com/france/portugal.htm|url-status=dead|bet=Battle of La Lys|archivedate=3-iyun 2007-jıl}} {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20070603044406/http://www.worldwar1.com/france/portugal.htm |date=2007-06-03 }}&lt;/ref&gt;. Gúzek waqtında Germaniya da Portugaliyanıń bir neshe kemasini cho'ktirdi. Shama menen úsh jıllıq sawashlardan keyin (Portugaliya kózqarasınan ) Birinshi jáhán urısı Germaniya tárepinen kelisiwshilik shártnaması imzolanishi menen juwmaqlandi. versal konfrensiyasida Portugaliya Tanzaniya daǵı port qalası bolǵan Kiongadan tısqarı óziniń barlıq joǵatılǵan aymaqları ústinen qadaǵalawdı qayta tikledi&lt;ref&gt;{{Thomas, H. B., «The Kionga Triangle», ''Teńgenyika Notes and Records'' volume 31 1951, pp. 47-50. }}&lt;/ref&gt;.

Afrika daǵı Portugaliya aymaqları [[Kabo-Verde]],[[San-Tóbee hám Principi]],[[Gvineya-Bisau]],[[Angola]] hám [[Mozambik]]ni óz ishine aldı&lt;ref name=&quot; Koffi2012&quot; &gt;[[kitap deregi| last=Koffi| first=Ettien| title=Paradigm Shift ın Language Plandıń and Policy: Game-Theoretic Solutions| url=https://books.google. com/books? id=2 C1 TGbN5 R84 C&amp;pg=PA98| access-date=12-iyul 2012-jıl| year=2012| publisher=Walter de Gruyter, Inc.| location=Boston/Berlin| isbn=978-1-934078-10 -5| page=98}}&lt;/ref&gt;.

==== Dekolonizatsiya (1951—1999 ) ====
[[File:Portuguese_Empire_20th_century.png|thumb|XX asirde Portugaliya endi ózin imperiya emes, bálki shet el degi provinsiyalari bolǵan kóp kontinent mámleketi dep ataǵan.]]
[[File:Antonio Salazar-1.jpg|thumb|[[Anto'nio de Oliveira Salazar]] kóp kontinentlik Portugaliyanı saqlap qalıwǵa intildi. ]]
Ekinshi jáhán urısınan keyin Evropa mámleketleriniń imperiyalarida kolonizatorlikke qarsı háreketleri kúshaya basladı. Suwıq urıs Portugaliyanıń shet el degi xalqı ortasında da biyqararlıqtı keltirip shıǵardı, sebebi Qospa Shtatlar hám Sovet Birlespesi óz tásir dóńgeleklerin asırıw ushın gúresdiler.[[1947-jıl]]de [[Angliya]] tárepinen [[Hindstan]]ga ǵárezsizlik berilgeninen keyin hám Fransiya Hindstan daǵı anklavlarni jańa ǵárezsiz mámleket quramına qosıwǵa ruqsat beriw tuwrısındaǵı sheshiminen keyin Portugaliyaǵa da tap sonday qılıw ushın basım ótkerildi&lt;ref&gt;{{[[#refPearson|Pearson 1987, p. 158]]&lt;/ref&gt;. Buǵan [[1933-jıl]]de hákimiyattı qolǵa alǵan Anto'nio de Oliveira Salazar qarsılıq kórsetdi. Salazar 1950-jılda anklavlarni Portugaliyanıń ajıralmaytuǵın bólegi retinde kórip, Hindstan Bas ministri [[Jawaharlal Neru]]dıń qaytarıw haqqındaǵı soranıwın biykarlaw etdi&lt;ref&gt;{{[[#refPearson|Pearson 1987, p. 160]]&lt;/ref&gt;. Keyingi jılı Portugaliya Konstitusiyasına koloniyalardıń mártebein shet el degi provinsiyalarga ózgertiw ushın ózgertiw kirgizildi.[[1954-jıl]]de jergilikli kóterilis Hindstannıń Dadra hám Nagar Xaveli anklavlarida Portugaliya húkimetiniń awdarılıwına alıp keldi. Hindstanda qalǵan Portugaliya koloniyalarınıń bar ekenligi barǵan sayın kúshsizlenip bardı hám Neru Hindstannıń derlik barlıq ishki siyasiy partiyaları, sonıń menen birge, Sovet Birlespesi jáne onıń birlespeshileri tárepinen qollap -quwatlandı. 1961-jılda Angolada portugallarga qarsı kóterilisten kóp ótpey, Neru Hindstan armiyasına [[Goa]],[[Daman hám Diu]]ga hújim qılıw buyrıǵın berdi hám olar demde iyelendi hám keyingi jılı rásmiy anneksiya etildi. Salazar aymaqlardı jaysha basıp alınǵan dep esaplab, suverenliitetning ótkeriliwin tán alıwdan bas tartdı. Goa wálayatı 1974-jılǵa shekem Portugaliya Milliy Assambleyasında qatnasıwda dawam etdi&lt;ref name=&quot; Anderson153&quot; &gt;{{harvnb|Anderson|2000|p=153}}&lt;/ref&gt;.

[[1961-jıl]] fevral ayında [[Angola]]de Portugaliya zorlıqshılıǵınıń baslanıwı Afrika daǵı Portugaliya imperiyasi tawısıwınıń baslanıwı edi. Angola daǵı Portugaliya armiyası oficerleri partizanlarni urıs baslanıwı menen áskeriy tárepten gúresiwge ılayıq emesligin aytıp, ózara kelisiwler ǵárezsizlik háreketi menen baslanıwı kerek, degen pikirde edi. Biraq, Salazar imperiyani qol qatılmas saqlawǵa qatań qarar etkenligin áshkara járiyaladı hám jıl aqırına kelip ol jerge 50, 000 ásker jaylastırdı. Sol jılı Batıs Afrika qul sawdasınıń qaldıg'i bolǵan Ouida qalasındaǵı kishi Portugaliya qorǵanı San João Baptista de Ajuda Fransiyadan ǵárezsizlikke erisken Dahomey (házirgi [[Benin]]) jańa húkimeti tárepinen qosıp alındı. Angolada baslanǵan ǵárezsizlik háreketleri tez arada basqa koloniyalarǵa da yojıldi hám [[1963|1963-jıl]]da [[Gvineya]]de,[[1964-jıl]]de [[Mozambik]]de sonday háreketler bolıp ótti&lt;ref name=&quot; Anderson153&quot; /&gt;.

Angola hám Mozambiktegi puqaralar urısları asıǵıslıq menen baslanıp ketti, burınǵı kóterilisshiler (Sovet Birlespesi hám Kuba tárepinen qollanǵan ) tárepinen dúzilgen kommunistlik húkimetler Zair, Qubla Afrika hám Qospa Shtatlar sıyaqlı mámleketlikler tárepinen qollap -quwatlanǵan kóterilisshi gruppalarǵa qarsı gúresdi&lt;ref name=&quot; ArnoldWiener11-12&quot; &gt;{{harvnb|Arnold|Wiener|2012|pp=11-12}}&lt;/ref&gt;. Shıǵıs Timor da 1975-jılda óz ǵárezsizligin járiyaladı. Biraq [[Shıǵıs Timor]] demde qońsılas [[Indoneziya]] tárepinen basıp alındı hám [[1999-jıl]]de mámleket quramına qosıp alındı. Birlesken Milletler Shólkemi qáwenderligidegi referendum nátiyjesinde Shıǵıs Timorlıqlardıń kópshiligi ǵárezsizlikti tańladı hám aqır-aqıbetde 2002-jılda olar óz ǵárezsizligine eristi.[[Makao]]dıń 1999 -jıl 20 -dekabrde tapsırılıwı rásmiy Portugaliya imperiyasining tamamlanılıwı hám Aziyadaǵı kolonizatorliktiń tawsılıwın belgilep berdi&lt;ref&gt;{{Jańalıqlar deregi|url=https://web.archive.org/web/20130711072650/http://www.news/. bbc. co. uk/2/hi/asia-pacific/1996673. stm|title=East Timor : Birth of a nation|access-date=12-iyul 2012-jıl}}&lt;/ref&gt;.

[[1987-jıl]]de Portugaliya Qıtay Xalıq Respublikası menen Qıtay -Portugaliya qospa deklaratsiyasın imzoladi jáne onıń shet elde qalǵan sońǵı múlki bolǵan Makao suverenitetti tapsırıw procesi hám shártlerin belgiledi. Bul process eki jıl aldın Birlesken Korollıǵılıq hám Qıtay ortasındaǵı Gonkong boyınsha shártlesiwge uqsas bolsa -de, Portugaliyanıń múlki Makaodıń Qıtayǵa ótkeriliwi Gonkongdıń Qıtayǵa ótkeriliwine qaraǵanda kemrek qarsılıqqa dus keldi. Sebebi Portugaliya qashannan berli Makaonı [[1979-jıl]]de Portugaliya qol astındaǵı Qıtay aymaǵı retinde tán alǵan edi&lt;ref&gt;{{Web deregi| title=Joint declaration of the Government of the People's Republic of China and The Government of the Republic of Portugal az waqıt the question of Macao| url=https://web.archive.org/web/20220707174408/https://www.bo/. io.gov. mo/bo/i/88/23/dc/en/| publisher=Government Printing Bureau (Macao SAR)| year=1987| access-date=2010 -04-26}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{[https://web.archive.org/web/20130711072650/http://news./ bbc. co. uk/2/hi/asia-pacific/566301. stm Macau and the end of empire], 18 December 1999. ''[[BBC News]]''}}&lt;/ref&gt;.

== Miyraslar ==
[[File:CPLP_-_Mapa.svg|thumb|right|upright=1.5|Portugal tilinde sóylesiwshi mámleketler jámiyetshiliginiń kartası (CPLP)]]
[[File:The Portuguese Empire.png|thumb|right|upright=1.5|Portugaliya imperiyasi quramina kirgen aymaqlarǵa iye mámleketler]]
Portugaliyanıń 7 burınǵı koloniyalarında [[portugal tili]] rásmiy til retinde qabıl etilgen. Portugaliya menen birgelikte olar portugal tilinde sóylesiwshi mámleketler jámiyetshiligine aǵza bolıp, olar jámi 10, 742, 000&amp;nbsp;km² yamasa Jer aymaǵınıń 7, 2 % ni quraydı&lt;ref name=&quot;CPLP&quot;&gt;{{Web deregi|title=CPLP|url=http://www. cplp. org/id-22. aspx|accessdata=2010 -08-12|data=janeiro de 2015}}&lt;/ref&gt;. Portugal tilin úshinshi rásmiy til retinde qabıl etken [[Ekvatorial Gvineya]] házirde [[Mavrikiy]] hám [[Senegal]]menen birge bul shólkemdiń gúzetshisi esaplanadı. Bunnan tısqarı, on eki kandidat mámleket bul jámiyetshilikke qosıw ushın arza tapsırǵan hám tastıyıqlanishini kútip atır.

Búgingi kúnde [[portugal tili]] dúnyadaǵı tiykarǵı tillerden biri bolıp, dúnya boylap 240 millionga jaqın sóylesiwshige iye hám 6 -orında turadı. Bul til Amerika kontinentindegi úshinshi eń kóp gápiriladigan til esaplanadı, tiykarınan Braziliya xalqı sebepli. Bunnan tısqarı, kóplegen portugal tiline tiykarlanǵan kreol tilleri ámeldegi, sonday-aq Perishtekadagi Cristang jámiyetshiliginiń xalqı paydalanatuǵın til&lt;ref name=lingpt&gt;{{Web deregi|title=Somos 240 milhões de falantes|url=http://www. tvi24. iol.pt/sociedade/lingua-portuguesa-portugues-ensino-governo-alunos/972503-4071. html|accessdata=11/01/2015|publisher=www. tvi24. iol.pt|data=16 da julho de 2008}}&lt;/ref&gt;. Sonıń menen birge, Afrika daǵı kóplegen burınǵı koloniya múlkinde lingua franca hám 8 mámlekette rásmiy til, sonıń menen birge, Makao basqarıw aymaǵında kanton tili menen birge rásmiy til esaplanadı. Portugal tili Yaponiyada da óz tásirin qaldırdı. Búgingi kúnde yapon tili leksikologiyasida bir qansha kelip shıǵıwı portugalcha bolǵan sózler bar.

Portugallar dúnyanıń kóplegen aymaqlarında úlken insaniy, materiallıq hám ruwxıy miyraslar qaldırdı.[[1527-yil]]de tek 1, 2 million xalıqqa iye bolǵan Portugaliya xalqi dúnyaǵa tarqaldı hám kóplegen jańa aymaqlarǵa hám civilizatsiyalarǵa tiykar salındılar&lt;ref&gt;{{Numeramento ou Cadastro Geral do Reino, de nowrap|D. João III (1527) referido em 2009 — Instituto Nacional de Estatística; A primeira [[Censo demográfico|contagem populacional]] foi feita em 1527, no reinado de D. João III com base predominantemente nos fogos. Nesta época houve um arrolamento de [[formatnum:1200000]] portugueses. }}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==
{{Derekler}}
{{derekler}}

== Ádebiyatlar ==
* Abeyasinghe, Tikiri. Jaffna Under the Portuguese. Lake House Investments, 1986.. ISBN 978-9555520003.  
* Abir, MordechaiEthiopia and the Red Sea: The Rise and Decline of the Solomonic Dynasty and Muslim European Rivalry in the Region. Routledge, 1980.. ISBN 978-0714631646. 
* Ahmed, Farooqui SalmaA Comprehensive History of Medieval India: Twelfth to the Mid-Eighteenth Century. Pearson Education India, 2011.. ISBN 978-81-317-3202-1. 
* Encyclopedia of Africa, Volume 2. Oxford University Press, 2010.. ISBN 9780195337709. 
* Cold War: The Essential Reference Guide. ABC-CLIO, 2012.. ISBN 978-1-61069-003-4. 
* Brockey, Liam MatthewPortuguese Colonial Cities in the Early Modern World. Ashgate Publishing, Ltd., 2008.. ISBN 978-0-7546-6313-3. 
* Abernethy, DavidThe Dynamics of Global Dominance, European Overseas Empires 1415–1980. Yale University Press, 2000.. ISBN 0-300-09314-4. 
* Anderson, James MaxwellThe History of Portugal. Greenwood Publishing Group, 2000.. ISBN 0-313-31106-4. 
* Bakewell, PeterA History of Latin America to 1825. Wiley-Blackwell, 2009.. ISBN 978-1405183680. 
* Bethell, LeslieThe Independence of Latin America. Cambridge University Press, 1985.. ISBN 978-0-521-34927-7. 
* Bethencourt, Francisco; Curto, Diogo Ramada. Portuguese Overseas Expansion, 1400–1800. Cambridge University Press, 2007.. ISBN 978-0-521-84644-8. 
* Black, JeremyWar in the World: A Comparative History, 1450–1600. Palgrave Macmillan, 2011.. ISBN 9780230344266. 
* Boxer, Charles RalphThe Portuguese Seaborne Empire 1415–1825. Hutchinson, 1969.. ISBN 0-09-131071-7. 
* Boyajian, JamesPortuguese Trade in Asia Under the Habsburgs, 1580–1640. JHU Press, 2008.. ISBN 978-0-8018-8754-3. 
* Christian-Muslim Relations. a Bibliographical History.: Volume 7. Central and Eastern Europe, Asia, Africa and South America (1500–1600). Brill Academic Publishers, 2015.. ISBN 978-9004297203. 
* Coates, Timothy JoelConvicts and Orphans: Forced and State-Sponsored Colonization in the Portuguese Empire, 1550–1755. Stanford University Press, 2002.. ISBN 9780804733595. 
* Cohen, LeonardoThe Missionary Strategies of the Jesuits in Ethiopia (1555–1632). Harrassowitz Verlag, 2009.. ISBN 978-3-447-05892-6. 
* Corrado, JacopoThe Creole Elite and the Rise of Angolan Protonationalism: 1870–1920. Cambria Press, 2008.. ISBN 9781604975291. 
* Crowley, Roger. Conquerors: How Portugal Forged the First Global Empire (2015)
* Curto, Diogo Ramada. Imperial Culture and Colonial Projects: The Portuguese-Speaking World from the Fifteenth to the Eighteenth Centuries (Berghahn Books, 2020) online review
* de Almeida, Miguel Vale. An Earth-colored Sea: Race, Culture And The Politics Of Identity In The Post-colonial Portuguese-speaking World. Berghahn Books, 2004.. ISBN 978-1-78238-854-8. 
* Davies, Kenneth GordonThe North Atlantic World in the Seventeenth Century. University of Minnesota Press, 1974.. ISBN 0-8166-0713-3. 
* Davis, David BrionInhuman Bondage: The Rise And Fall of Slavery in the New World. Oxford University Press, 2006.. ISBN 9780195140736. 
* Diffie, Bailey W.; Winius, George D.Foundations of the Portuguese Empire, 1415–1580. University of Minnesota Press, 1977.. ISBN 978-0-8166-0782-2. 
* Disney, A.R.. History of Portugal and the Portuguese Empire Volume 1, Portugal: From Beginnings to 1807. Cambridge University Press, 2009a.. ISBN 978-0521843188. 
* Disney, A.R.. History of Portugal and the Portuguese Empire Volume 2, Portugal: From Beginnings to 1807. Cambridge University Press, 2009b.. ISBN 978-0521738224. 
* Dodge, Ernest StanleyIslands and Empires: Western Impact on the Pacific and East Asia. University of Minnesota Press, 1976. — 226 bet. ISBN 978-0816607884. 
* Gallagher, TomPortugal: A Twentieth Century Interpretation. St. Martin's Press, 1982.. ISBN 9780719008764. 
* Gann, Louis Henry; Duignan, PeterAfrica and the World: An Introduction to the History of Sub-Saharan Africa from Antiquity to 1840. University Press of America, 1972.. ISBN 978-0-7618-1520-4. 
* Gipouloux, FrançoisThe Asian Mediterranean: Port Cities and Trading Networks in China, Japan and Southeast Asia, 13th–21st Century. Edward Elger, 2011.. ISBN 978-0857934260. 
* Goodman, Grant K.Japan and the Dutch 1600-1835. Routledge, 2000.. ISBN 978-0700712205. 
* Goodwin, StefanAfrica's Legacies Of Urbanization: Unfolding Saga of a Continent. Lexington Books, 2008.. ISBN 978-0-7391-5176-1. 
* Gupta, Pamila. Portuguese Decolonization in the Indian Ocean World: History and Ethnography (Bloomsbury Publishing, 2018).
* Herring, Hubert Clinton; Herring, Helen BaldwinA History of Latin America: From the Beginnings to the Present. Knopf, 1968.. ISBN 0-224-60284-5. 
* Central Africans, Atlantic Creoles, and the Foundation of the Americas, 1585–1660. Cambridge University Press, 2007.. ISBN 9780521770651. 
* Jesus, Carlos Augusto MontaltoHistoric Macao. Kelly &amp; Walsh, ltd., 1902.. ISBN 9781143225352. «Carlos Augusto Montalto Jesus Macao.» 
* Africa and the Americas: Culture, Politics, and History: A Multidisciplinary Encyclopedia, Volume 2. ABC-CLIO, 2008.. ISBN 978-1-85109-441-7. 
* Kamen, HenryPhilip of Spain. Yale University Press, 1999.. ISBN 9780300078008. 
* Kozák, Jan; Cermák, VladimirThe Illustrated History of Natural Disasters. Springer, 2007.. ISBN 9789048133246. 
* Kratoska, Paul H.South East Asia, Colonial History: Imperialism before 1800. Taylor and Francis, 2004.. ISBN 978-0415215404. 
* Lach, Donald F.Asia in the Making of Europe, Volume I: The Century of Discovery. University of Chicago Press, 1994.. ISBN 9780226467085. 
* Ladle, JaneBrazil. American Map, 2000.. ISBN 9780887291302. 
* Lisboa, Maria ManuelPaula Rego's Map of Memory: National and Sexual Politics. Ashgate Publishing, 2008.. ISBN 978-0-7546-0720-5. 
* Lockhart, JamesEarly Latin America: A History of Colonial Spanish America and Brazil. Cambridge University Press, 1983.. ISBN 0-521-29929-2. 
* MacQueen, Norrie. The Decolonization of Portuguese Africa: Metropolitan Revolution and the Dissolution of Empire (1997) online
* Macmillan, AllisterMauritius Illustrated. Educa Books, Facsimile edition, 2000.. ISBN 0-313-31106-4. 
* Mahoney, JamesColonialism and Postcolonial Development Spanish America in Comparative Perspective. Cambridge University Press, 2010.. ISBN 9780521116343. 
* Malekandathil, PiusMaritime India: Trade, Religion and Polity in the Indian Ocean. Primus Books, 2010.. ISBN 978-9380607016. 
* Mancall, Peter C.The Atlantic World and Virginia, 1550–1624. University of North Carolina Press, 2007.. ISBN 9780807838839. 
* Marley, DavidHistoric Cities of the Americas: An Illustrated Encyclopedia, Volume 1. ABC-CLIO, 2005.. ISBN 978-1-57607-574-6. 
* Marley, DavidWars of the Americas: A Chronology of Armed Conflict in the Western Hemisphere (2 Volumes). University of Oklahoma Press, 2008.. ISBN 978-1598841008. 
* McAlister, LyleSpain and Portugal in the New World, 1492–1700. University of Minnesota Press, 1984.. ISBN 0-8166-1216-1. 
* Mathew, Kuzhippalli SkariaHistory of the Portuguese Navigation in India, 1497–1600. Mittal Publications, 1988.. ISBN 978-8170990468. 
* Mehta, Jaswant LalAdvanced Study in the History of Medieval India. Sterling Publishers Pvt. Ltd, 1980.. ISBN 978-81-207-0617-0. 
* Metcalf, Alida C.Go-Betweens and the Colonization of Brazil: 1500–1600. University of Texas Press, 2006.. ISBN 978-0-292-71276-8. 
* Metcalf, Alida C.Family and Frontier in Colonial Brazil: Santana de Parnaíba, 1580–1822. University of Texas Press, 2005.. ISBN 978-0-292-70652-1. 
* Newitt, Malyn D.D.A History of Mozambique. Indiana University Press, 1995. — 335 bet. ISBN 978-0-253-34006-1. 
* Newitt, Malyn D.D.A History of Portuguese Overseas Expansion, 1400–1668. Routledge, 2005.. ISBN 0-415-23979-6. 
* O'Flanagan, PatrickPort Cities of Atlantic Iberia, c. 1500–1900. Ashgate Publishing, 2008.. ISBN 978-0-7546-6109-2. 
* de Oliveira Marques, A.H.History of Portugal: From Lusitania to Empire; Vol. 1. Columbia University Press, 1972.. ISBN 978-0231031592. 
* Olson, James StuartHistorical Dictionary of European Imperialism. Greenwood, 1991.. ISBN 9780313262579. 
* Ooi, Keat GinSoutheast Asia: A Historical Encyclopedia, from Angkor Wat to East Timor: Volume 1. ABC_CLIO, 2004.. ISBN 978-1-57607-771-9. 
* Ooi, Keat GinHistorical Dictionary of Malaysia. Rowman &amp; Littlefield Publishers, Inc., 2009.. ISBN 978-0-8108-5955-5. 
* Colonialism: An International, Social, Cultural, and Political Encyclopedia, Volume 2. ABC-CLIO, 2003.. ISBN 1-57607-335-1. 
* Paquette, Gabriel. Imperial Portugal in the Age of Atlantic Revolutions: The Luso-Brazilian World, c. 1770–1850. Cambridge University Press, 2014.. ISBN 978-1107640764. 
* Panikkar, K.M. (1953). Asia and Western dominance, 1498-1945, by K.M. Panikkar. London: G. Allen and Unwin.
* Pearson, MichaelMerchants and Rulers in Gujarat: The Response to the Portuguese in the Sixteenth Century. University of California Press, 1976. — 76 bet. ISBN 978-0520028098. 
* Pearson, MichaelThe Portuguese in India. Cambridge University Press, 1987.. ISBN 0-521-25713-1. 
* Ponting, Clive. World History: A New Perspective. Chatto &amp; Windus, 2000.. ISBN 0-7011-6834-X. 
* Priolkar, A.K. The Goa Inquisition (Bombay, 1961).
* Ricklefs, M.C.. A History of Indonesia since c. 1300, 2nd, London: MacMillan, 1991.. ISBN 0-333-57689-6. 
* Rodriguez, Junius P.Slavery in the United States: A Social, Political, and Historical Encyclopedia: Volume 2. ABC-CLIO, 2007.. ISBN 978-1-85109-549-0. 
* do Rosário Pimente, MariaViagem ao fundo das consciências: a escravatura na época moderna. Ediçoʻes Colibri, 1995.. ISBN 972-8047-75-4. 
* Russell-Wood, A.J.R.Fidalgos and Philanthropists: The Santa Casa da Misericórdia of Bahia, 1550–1755. University of California Press, 1968.. 
* Russell-Wood, A.J.R.The Portuguese Empire 1415–1808. Johns Hopkins University Press, 1998.. ISBN 0-8018-5955-7. 
* Scammell, Geoffrey VaughnThe First Imperial Age, European Overseas Expansion c. 1400–1715. Routledge, 1997.. ISBN 0-415-09085-7. 
* Scarano, JulitaMIGRAÇÃO SOB CONTRATO: A OPINIÃO DE EÇA DE QUEIROZ. Unesp- Ceru, 2009..  Arxivlandi 2013-02-04 Wayback Machine saytida.
* Schwartz, Stuart B.Sovereignty and Society in Colonial Brazil: The High Court of Bahia and Its Judges, 1609–1751. University of California Press, 1973.. ISBN 978-0520021952. 
* Shastry, Bhagamandala SeetharamaGoa-Kanara Portuguese Relations, 1498–1763. Concept Publishers, 2000.. ISBN 978-8170228486. 
* de Silva Jayasuriya, ShihanThe Portuguese in the East: A Cultural History of a Maritime Trading Empire. I.B. Taurus, 2008.. ISBN 978-1845115852. 
* Goa Through the Ages: An Economic History, Issue 6 of Goa University publication series Volume 2. Concept Publishing Company, 1990.. ISBN 81-7022-259-1. 
* Stapleton, Timothy J.A Military History of Africa. ABC-CLIO, 2013.. ISBN 978-0-313-39569-7. 
* Subrahmanyam, SanjayThe Portuguese Empire in Asia, 1500–1700: A Political and Economic History, 2, Wiley-Blackwell, 2012.. ISBN 978-1-118-27401-9. 
* Thomas, HughThe Slave Trade: The Story of the Atlantic Slave Trade: 1440–1870. Simon and Schuster, 1997.. ISBN 978-0-684-83565-5. 
* Thornton, John K.Warfare in Atlantic Africa, 1500–1800. Routledge, 2000.. ISBN 978-1-135-36584-4. 
* Treece, DaveExiles, Allies, Rebels: Brazil's Indianist Movement, Indigenist Politics, and the Imperial Nation-State. Praeger, 2000.. ISBN 978-1-85109-549-0. 
* Velupillai, Viveka. Pidgins, Creoles and Mixed Languages: An Introduction. John Benjamins, 2015.. ISBN 978-1-85109-549-0. 
* Wheeler, Douglas L.Republican Portugal: A Political History, 1910–1926. University of Wisconsin Press, 1998.. ISBN 0-299-07450-1. 
* White, PaulaExploration in the World of the Middle Ages, 500–1500. Facts on File, Inc., 2005. — 138 bet. ISBN 3-87294-202-6. 
* Whiteway, Richard StephenThe Rise of Portuguese Power in India, 1497–1550. Archibald Constable &amp; Co., 1899.. 
* Yamashiro, JoséChoque Luso No Japão Dos Séculos XVI e XVII. Ibrasa, 1989.. ISBN 1-74059-421-5.

&lt;!-- 
{{Refbegin|40em}}
* {{kitob manbasi |last=Abeyasinghe |first=Tikiri |title=Jaffna Under the Portuguese |year=1986 |publisher=Lake House Investments |isbn=978-9555520003 }}
* {{kitob manbasi |last=Abir |first=Mordechai|title=Ethiopia and the Red Sea: The Rise and Decline of the Solomonic Dynasty and Muslim European Rivalry in the Region |publisher=Routledge |year=1980 |isbn=978-0714631646 |url = https://books.google.com/books?id=7fArBgAAQBAJ&amp;q=Ethopian+Portuguese+alliance+1520&amp;pg=PA86 }}
* {{kitob manbasi |last=Ahmed |first=Farooqui Salma |title=A Comprehensive History of Medieval India: Twelfth to the Mid-Eighteenth Century |url = https://books.google.com/books?id=sxhAtCflwOMC |year=2011 |publisher=Pearson Education India |isbn=978-81-317-3202-1 }}
* {{kitob manbasi |editor-last1=Appiah|editor-first1=Anthony |editor-last2=Gates|editor-first2=Henry Louis|title=Encyclopedia of Africa, Volume 2|url=https://books.google.com/books?id=A0XNvklcqbwC&amp;q=Ethopian+Portuguese+alliance+1520&amp;pg=PA430|year=2010|publisher=Oxford University Press|isbn=9780195337709}}
* {{kitob manbasi |editor-last1=Arnold |editor-first1=James R. |editor-last2=Wiener |editor-first2=Roberta |title=Cold War: The Essential Reference Guide |url=https://books.google.com/books?id=XRd6Y-oiFPAC |access-date=12-iyul 2012-yil |year=2012 |publisher=ABC-CLIO |isbn=978-1-61069-003-4 }}
* {{kitob manbasi |last=Brockey |first=Liam Matthew |title=Portuguese Colonial Cities in the Early Modern World |publisher=Ashgate Publishing, Ltd. |year=2008 |isbn=978-0-7546-6313-3 |url=https://books.google.com/books?id=gIlT0Uhaq_oC }}
* {{kitob manbasi |last=Abernethy |first=David |title=The Dynamics of Global Dominance, European Overseas Empires 1415–1980 |publisher=Yale University Press |year=2000 |isbn=0-300-09314-4 |url=https://books.google.com/books?id=ennqNS1EOuMC |ref=refAbernethy}}
* {{kitob manbasi |last=Anderson |first=James Maxwell |title=The History of Portugal | publisher=Greenwood Publishing Group | year=2000 | isbn=0-313-31106-4 | url=https://books.google.com/books?id=UoryGn9o4x0C }}
* {{kitob manbasi |last=Bakewell |first=Peter |title=A History of Latin America to 1825 |publisher=Wiley-Blackwell |year=2009 |url=https://books.google.com/books?id=XBV1q4TGBJ4C&amp;pg=PA406 |isbn=978-1405183680 }}
* {{kitob manbasi |last=Bethell |first=Leslie |title=The Independence of Latin America |url=https://books.google.com/books?id=hj81XeoW4zMC |year=1985 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-34927-7 }}
* {{kitob manbasi | last1=Bethencourt |first1= Francisco |last2=Curto |first2=Diogo Ramada |title=Portuguese Overseas Expansion, 1400–1800 |year=2007 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-84644-8 }}
* {{kitob manbasi|last=Black|first=Jeremy|title=War in the World: A Comparative History, 1450–1600|publisher=Palgrave Macmillan|year=2011|isbn=9780230344266|url=https://books.google.com/books?id=daQcBQAAQBAJ&amp;q=Portuguese+Ottoman+Adal+Ethiopia&amp;pg=PA102}}{{Oʻlikhavola|date=mart 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* {{kitob manbasi |last=Boxer |first=Charles Ralph |title=The Portuguese Seaborne Empire 1415–1825 |publisher=Hutchinson |year=1969 |isbn=0-09-131071-7 |author-link=C. R. Boxer |url=https://archive.org/details/portugueseseabor0000boxe |url-access=registration }}
* {{kitob manbasi |last= Boyajian |first=James |title=Portuguese Trade in Asia Under the Habsburgs, 1580–1640 |year=2008 |publisher=JHU Press |isbn=978-0-8018-8754-3 |url=https://books.google.com/books?id=C0lrDYYzMyAC }}
* {{kitob manbasi |editor-last1=Chesworth |editor-first1=John |editor-last2=Thomas|editor-first2=David |title=Christian-Muslim Relations. a Bibliographical History.: Volume 7. Central and Eastern Europe, Asia, Africa and South America (1500–1600)|url=https://books.google.com/books?id=nohjCgAAQBAJ&amp;q=Prester+John+Ethiopia+Portugal&amp;pg=PA8|year=2015|publisher=Brill Academic Publishers|isbn=978-9004297203}}
* {{kitob manbasi |last=Coates |first=Timothy Joel |title=Convicts and Orphans: Forced and State-Sponsored Colonization in the Portuguese Empire, 1550–1755 |publisher=Stanford University Press |year=2002 |isbn=9780804733595 |url=https://books.google.com/books?id=PJ7ORZ5Gx5oC&amp;pg=PA60 }}
* {{kitob manbasi |last=Cohen|first=Leonardo|title=The Missionary Strategies of the Jesuits in Ethiopia (1555–1632)|publisher=Harrassowitz Verlag|year=2009|isbn=978-3-447-05892-6|url=https://books.google.com/books?id=4Zs3CcC2eLoC&amp;q=Ethopian+Portuguese+alliance+1520&amp;pg=PA16}}
* {{kitob manbasi |last=Corrado |first=Jacopo |title=The Creole Elite and the Rise of Angolan Protonationalism: 1870–1920 |year=2008 |publisher=Cambria Press |isbn=9781604975291 |url=https://books.google.com/books?id=BKKf4PYI-IIC&amp;pg=PA18 }}
* Crowley, Roger. ''Conquerors: How Portugal Forged the First Global Empire'' (2015)
* Curto, Diogo Ramada. ''Imperial Culture and Colonial Projects: The Portuguese-Speaking World from the Fifteenth to the Eighteenth Centuries'' (Berghahn Books, 2020) [http://www.h-net.org/reviews/showrev.php?id=56755 online review]
* {{kitob manbasi |last=de Almeida |first=Miguel Vale |title=An Earth-colored Sea: Race, Culture And The Politics Of Identity In The Post-colonial Portuguese-speaking World |year=2004 |publisher=Berghahn Books |isbn=978-1-78238-854-8}}
* {{kitob manbasi |last=Davies |first=Kenneth Gordon |title=The North Atlantic World in the Seventeenth Century |publisher=[[University of Minnesota Press]] |year=1974 |isbn=0-8166-0713-3 |url=https://archive.org/details/northatlanticwor04kgda |url-access=registration |ref=refDavies}}
* {{kitob manbasi |last=Davis |first=David Brion |author-link=David Brion Davis|title=Inhuman Bondage: The Rise And Fall of Slavery in the New World|publisher=Oxford University Press|year=2006|isbn=9780195140736|url=https://books.google.com/books?id=cPn3N0CvKyAC&amp;pg=PA84 }}
* {{kitob manbasi |last1=Diffie |first1=Bailey W. |last2=Winius |first2=George D.|title=Foundations of the Portuguese Empire, 1415–1580 |url=https://books.google.com/books?id=hBTqPX4G9Y4C |year=1977 |publisher=University of Minnesota Press |isbn=978-0-8166-0782-2 }}
* {{kitob manbasi | last=Disney |first= A.R. |title=History of Portugal and the Portuguese Empire Volume 1, Portugal: From Beginnings to 1807 |year=2009a |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0521843188 }}
* {{kitob manbasi | last=Disney |first= A.R. |title=History of Portugal and the Portuguese Empire Volume 2, Portugal: From Beginnings to 1807 |year=2009b |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0521738224 }}
* {{kitob manbasi |last=Dodge |first=Ernest Stanley |title=Islands and Empires: Western Impact on the Pacific and East Asia |publisher=University of Minnesota Press |year=1976 |isbn=978-0816607884 |url=https://archive.org/details/islandsempireswe0000dodg |url-access=registration |page=[https://archive.org/details/islandsempireswe0000dodg/page/226 226] }}
* {{kitob manbasi |last=Gallagher |first=Tom |title=Portugal: A Twentieth Century Interpretation|publisher=St. Martin's Press |year=1982 |isbn=9780719008764 |url=https://books.google.com/books?id=-xu8AAAAIAAJ&amp;pg=PA8 }}
* {{kitob manbasi | last1=Gann |first1=Louis Henry |last2=Duignan |first2=Peter |title=Africa and the World: An Introduction to the History of Sub-Saharan Africa from Antiquity to 1840 |year=1972 |publisher=University Press of America |isbn=978-0-7618-1520-4|url=https://books.google.com/books?id=IWFOBb9rOgEC&amp;pg=PA273 }}
* {{kitob manbasi |last=Gipouloux |first=François |title=The Asian Mediterranean: Port Cities and Trading Networks in China, Japan and Southeast Asia, 13th–21st Century |year=2011 |isbn=978-0857934260 |publisher=Edward Elger |url=https://books.google.com/books?id=jIAKkMlFFQAC&amp;pg=PA301 }}
* {{kitob manbasi |last=Goodman|first=Grant K.|title=Japan and the Dutch 1600-1835|publisher=Routledge|year=2000|isbn=978-0700712205|url=https://books.google.com/books?id=SzPs4rb2TN0C&amp;q=Portuguese+Japan+1639&amp;pg=PA13}}
* {{kitob manbasi |last=Goodwin |first=Stefan |title=Africa's Legacies Of Urbanization: Unfolding Saga of a Continent |publisher=Lexington Books |year=2008 |isbn=978-0-7391-5176-1 |url=https://books.google.com/books?id=Wqidll-BE-wC&amp;pg=PA184}}
* Gupta, Pamila. ''Portuguese Decolonization in the Indian Ocean World: History and Ethnography'' (Bloomsbury Publishing, 2018).
* {{kitob manbasi | last1=Herring |first1=Hubert Clinton |last2=Herring |first2=Helen Baldwin |title=A History of Latin America: From the Beginnings to the Present |year=1968 |publisher=Knopf |isbn=0-224-60284-5 |url=https://archive.org/details/historyoflatinam00herr | url-access=registration }}
* {{kitob manbasi |editor-last1=Heywood |editor-first1=Linda M. |editor-last2=Thornton |editor-first2=John K. |title=Central Africans, Atlantic Creoles, and the Foundation of the Americas, 1585–1660 |year=2007 |publisher=Cambridge University Press |isbn=9780521770651 |url=https://books.google.com/books?id=S42CypbRTlQC&amp;pg=PA82 }}
* {{kitob manbasi |last=Jesus |first= Carlos Augusto Montalto |title=Historic Macao |publisher=Kelly &amp; Walsh, ltd. |year=1902 |isbn=9781143225352 |url=https://archive.org/details/historicmacao00jesugoog |quote=Carlos Augusto Montalto Jesus Macao. }}
* {{kitob manbasi |editor1-last=Juang |editor1-first=Richard M. |editor2-last=Morrissette |editor2-first=Noelle Anne |title=Africa and the Americas: Culture, Politics, and History: A Multidisciplinary Encyclopedia, Volume 2 |publisher=ABC-CLIO |year=2008 |isbn=978-1-85109-441-7 |url=https://books.google.com/books?id=wFrAOqfhuGYC }}
* {{kitob manbasi |last=Kamen |first=Henry |title=Philip of Spain |publisher=Yale University Press |year=1999 |isbn=9780300078008 |url=https://books.google.com/books?id=wyWourPR5S8C&amp;pg=PA177 }}
* {{kitob manbasi |last1=Kozák |first1=Jan |last2=Cermák |first2=Vladimir |title=The Illustrated History of Natural Disasters |year=2007 |publisher=Springer |isbn=9789048133246 |url=https://books.google.com/books?id=JUcX4-WFxOYC&amp;pg=PA131 }}
* {{kitob manbasi |last=Kratoska |first=Paul H. |title=South East Asia, Colonial History: Imperialism before 1800 |publisher=Taylor and Francis |year=2004 |isbn=978-0415215404 |url=https://books.google.com/books?id=Z9U-FUPS3DkC&amp;pg=PA98 }}
* {{kitob manbasi |last=Lach |first=Donald F. |title=Asia in the Making of Europe, Volume I: The Century of Discovery |publisher=University of Chicago Press |year=1994 |isbn=9780226467085 |url=https://books.google.com/books?id=xD52ge5a8vYC&amp;pg=PA200 }}
* {{kitob manbasi |last=Ladle |first=Jane |title=Brazil |publisher=American Map |year=2000 |isbn=9780887291302 |url=https://books.google.com/books?id=BxzxIDoa5CIC&amp;pg=PA185 }}
* {{kitob manbasi |last=Lisboa |first=Maria Manuel |title=Paula Rego's Map of Memory: National and Sexual Politics |year=2008 |publisher=Ashgate Publishing |isbn=978-0-7546-0720-5 |url=https://books.google.com/books?id=pI1BY9zACgQC&amp;pg=PA13 }}
* {{kitob manbasi |first = James |last = Lockhart |title = Early Latin America: A History of Colonial Spanish America and Brazil |publisher=Cambridge University Press |year=1983 |isbn=0-521-29929-2 |url=https://archive.org/details/earlylatinameric00lock |url-access = registration }}
* MacQueen, Norrie. ''The Decolonization of Portuguese Africa: Metropolitan Revolution and the Dissolution of Empire'' (1997) [https://archive.org/details/portugueseafrica online]
* {{kitob manbasi |last=Macmillan |first=Allister |title=Mauritius Illustrated | publisher=Educa Books, Facsimile edition |year=2000 |isbn=0-313-31106-4 |url=https://books.google.com/books?id=_EusZwEdxpAC&amp;pg=PA11 }}
* {{kitob manbasi |last=Mahoney |first=James |title=Colonialism and Postcolonial Development Spanish America in Comparative Perspective |year=2010 |publisher=Cambridge University Press |isbn=9780521116343 |url=https://books.google.com/books?id=p1_m-Y-5FJEC&amp;pg=PA246 }}
* {{kitob manbasi | last=Malekandathil |first=Pius |title=Maritime India: Trade, Religion and Polity in the Indian Ocean |year=2010 |publisher=Primus Books |isbn=978-9380607016|url=https://books.google.com/books?id=rN69iFj1PJoC&amp;pg=PA116 }}
* {{kitob manbasi |last=Mancall |first=Peter C. |title=The Atlantic World and Virginia, 1550–1624 |url=https://books.google.com/books?id=IqPqCQAAQBAJ&amp;pg=PA207 |year=2007 |publisher=University of North Carolina Press |isbn=9780807838839 }}
* {{kitob manbasi |last=Marley |first=David |title=Historic Cities of the Americas: An Illustrated Encyclopedia, Volume 1 |publisher=ABC-CLIO |year=2005 |isbn=978-1-57607-574-6 |url=https://books.google.com/books?id=q1a4j2HNmjUC&amp;pg=PA694 }}
* {{kitob manbasi |last=Marley |first=David |title=Wars of the Americas: A Chronology of Armed Conflict in the Western Hemisphere (2 Volumes) |publisher=University of Oklahoma Press |year=2008 |isbn=978-1598841008 |url=https://books.google.com/books?id=DkgGVTOr2EsC&amp;pg=PA76 }}
* {{kitob manbasi |last=McAlister |first =Lyle |title=Spain and Portugal in the New World, 1492–1700 |publisher=University of Minnesota Press |year=1984 |isbn=0-8166-1216-1 |url=https://archive.org/details/spainportugalinn0000mcal |url-access=registration }}
* {{kitob manbasi |last=Mathew |first=Kuzhippalli Skaria |title=History of the Portuguese Navigation in India, 1497–1600 |publisher=Mittal Publications |year=1988 |isbn=978-8170990468 |url=https://books.google.com/books?id=Kl3IR3RJTIEC&amp;pg=PA137 }}
* {{kitob manbasi |last=Mehta |first=Jaswant Lal |title=Advanced Study in the History of Medieval India |url=https://books.google.com/books?id=iUk5k5AN54sC |year=1980 |publisher=Sterling Publishers Pvt. Ltd |isbn=978-81-207-0617-0 }}
* {{kitob manbasi | last=Metcalf |first= Alida C. |title=Go-Betweens and the Colonization of Brazil: 1500–1600 |year=2006 |publisher=University of Texas Press |isbn= 978-0-292-71276-8|url=https://books.google.com/books?id=lWuNIISvBqIC&amp;pg=PA62 }}
* {{kitob manbasi | last=Metcalf |first= Alida C. |title=Family and Frontier in Colonial Brazil: Santana de Parnaíba, 1580–1822|year=2005 |publisher=University of Texas Press |isbn=978-0-292-70652-1|url=https://books.google.com/books?id=INhcIzDccb8C&amp;pg=PA37 }}
* {{kitob manbasi |last=Newitt |first=Malyn D.D. |title=A History of Mozambique |publisher=Indiana University Press |year=1995 |isbn=978-0-253-34006-1 |url=https://archive.org/details/historyofmozambi00newi |url-access=registration |page=[https://archive.org/details/historyofmozambi00newi/page/335 335] }}
* {{kitob manbasi |last=Newitt |first=Malyn D.D. |title=A History of Portuguese Overseas Expansion, 1400–1668 |publisher=Routledge |year=2005 |isbn=0-415-23979-6 |url=https://books.google.com/books?id=vpteLQcx6J4C }}{{Oʻlikhavola|date=fevral 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* {{kitob manbasi | last=O'Flanagan |first=Patrick |title=Port Cities of Atlantic Iberia, c. 1500–1900 |year=2008 |publisher=Ashgate Publishing |isbn= 978-0-7546-6109-2|url=https://books.google.com/books?id=fzJc8ii7OMsC&amp;pg=PA125 }}
* {{kitob manbasi | last=de Oliveira Marques |first=A.H. |title=History of Portugal: From Lusitania to Empire; Vol. 1 | url=https://archive.org/details/historyofportuga01anto | url-access=registration |year=1972 |publisher=Columbia University Press |isbn=978-0231031592 }}
* {{kitob manbasi |last=Olson|first=James Stuart|title=Historical Dictionary of European Imperialism|publisher=Greenwood|year=1991|isbn=9780313262579|url=https://books.google.com/books?id=uyqepNdgUWkC&amp;q=Ethiopia+Portuguese+1630s&amp;pg=PA204}}
* {{kitob manbasi | last=Ooi |first=Keat Gin |title=Southeast Asia: A Historical Encyclopedia, from Angkor Wat to East Timor: Volume 1 |year=2004 |publisher=ABC_CLIO |isbn=978-1-57607-771-9 |url=https://books.google.com/books?id=QKgraWbb7yoC&amp;pg=PA1340 }}
* {{kitob manbasi | last=Ooi |first=Keat Gin |title=Historical Dictionary of Malaysia |year=2009 |publisher=Rowman &amp; Littlefield Publishers, Inc. |isbn=978-0-8108-5955-5 |url=https://books.google.com/books?id=3Uq_c2LARgAC&amp;pg=PA202 }}
* {{kitob manbasi |editor1-last=Page |editor1-first=Melvin E. |editor2-last=Sonnenburg |editor2-first=Penny M. |title=Colonialism: An International, Social, Cultural, and Political Encyclopedia, Volume 2 |publisher=ABC-CLIO |year=2003 |isbn=1-57607-335-1 |url=https://books.google.com/books?id=qFTHBoRvQbsC }}
* {{kitob manbasi |last=Paquette |first=Gabriel |title=Imperial Portugal in the Age of Atlantic Revolutions: The Luso-Brazilian World, c. 1770–1850 |publisher=Cambridge University Press |year=2014 |isbn=978-1107640764}}
* [[K. M. Panikkar|Panikkar, K.M.]] (1953). Asia and Western dominance, 1498-1945, by K.M. Panikkar. London: G. Allen and Unwin.
* {{kitob manbasi |last=Pearson |first=Michael |title=Merchants and Rulers in Gujarat: The Response to the Portuguese in the Sixteenth Century |year=1976 |publisher=University of California Press |isbn=978-0520028098 |url=https://archive.org/details/merchantsrulersi0000pear |url-access=registration |page=[https://archive.org/details/merchantsrulersi0000pear/page/76 76] }}
* {{kitob manbasi |last=Pearson |first=Michael |title=The Portuguese in India |year=1987 |publisher=Cambridge University Press |url=https://books.google.com/books?id=qI1ZRwAACAAJ |isbn=0-521-25713-1 |ref=refPearson }}{{Oʻlikhavola|date=fevral 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* {{kitob manbasi |last=Ponting |first=Clive |title=World History: A New Perspective|year=2000 |publisher=Chatto &amp; Windus |isbn=0-7011-6834-X }}
* Priolkar, A.K. The Goa Inquisition (Bombay, 1961).
* {{kitob manbasi |last=Ricklefs |first=M.C. |title=A History of Indonesia since c. 1300 |edition=2nd |year=1991 |isbn=0-333-57689-6 |publisher=MacMillan |location=London }}
* {{kitob manbasi |last=Rodriguez |first=Junius P. |title=Slavery in the United States: A Social, Political, and Historical Encyclopedia: Volume 2 |year=2007 |publisher=ABC-CLIO |isbn=978-1-85109-549-0 |url=https://books.google.com/books?id=4X44KbDBl9gC&amp;pg=PA79 }}
* {{kitob manbasi |last=do Rosário Pimente |first=Maria |title=Viagem ao fundo das consciências: a escravatura na época moderna |publisher=Ediçoʻes Colibri |year=1995 |isbn=972-8047-75-4 |url=https://books.google.com/books?id=DrlIAAAAYAAJ }}
* {{kitob manbasi |last=Russell-Wood |first=A.J.R. |title=Fidalgos and Philanthropists: The Santa Casa da Misericórdia of Bahia, 1550–1755 |publisher=University of California Press |year=1968 |asin=B0006BWO3O |url=https://books.google.com/books?id=2bDaBpOgi_UC&amp;pg=PA46 }}
* {{kitob manbasi |last=Russell-Wood |first=A.J.R. |title=The Portuguese Empire 1415–1808 |publisher=Johns Hopkins University Press |year=1998 |isbn=0-8018-5955-7 |url=https://books.google.com/books?id=JTVH7PZU1hUC }}
* {{kitob manbasi |last=Scammell |first=Geoffrey Vaughn |title=The First Imperial Age, European Overseas Expansion c. 1400–1715 |publisher=Routledge |year=1997 |isbn=0-415-09085-7 |url=https://books.google.com/books?id=G5DGygQdNp0C |ref=refScammell}}
* {{kitob manbasi |last=Scarano |first=Julita |title=MIGRAÇÃO SOB CONTRATO: A OPINIÃO DE EÇA DE QUEIROZ |year=2009 |publisher=Unesp- Ceru |url=http://www.anpocs.org/portal/index.php?option=com_docman&amp;task=doc_view&amp;gid=4795&amp;Itemid=357 |access-date=2012-11-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130204093900/http://www.anpocs.org/portal/index.php?option=com_docman&amp;task=doc_view&amp;gid=4795&amp;Itemid=357 |archive-date=2013-02-04 |url-status=dead }} {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20130204093900/http://www.anpocs.org/portal/index.php?option=com_docman&amp;task=doc_view&amp;gid=4795&amp;Itemid=357 |date=2013-02-04 }}
* {{kitob manbasi |last=Schwartz |first=Stuart B. |title=Sovereignty and Society in Colonial Brazil: The High Court of Bahia and Its Judges, 1609–1751 |year=1973 |publisher=University of California Press |isbn=978-0520021952 |url=https://archive.org/details/sovereigntysocie0000unse |url-access=registration }}
* {{kitob manbasi |last=Shastry |first=Bhagamandala Seetharama |title=Goa-Kanara Portuguese Relations, 1498–1763 |publisher=Concept Publishers |year=2000 |isbn=978-8170228486 |url=https://books.google.com/books?id=raLL0A3Pb_0C&amp;pg=PA41 }}
* {{kitob manbasi |last=de Silva Jayasuriya|first=Shihan|title=The Portuguese in the East: A Cultural History of a Maritime Trading Empire| publisher=I.B. Taurus|year=2008|isbn=978-1845115852|url=https://books.google.com/books?id=bkoBAwAAQBAJ&amp;q=Portuguese+Chittagong+1517&amp;pg=PA85}}
* {{kitob manbasi |editor-last=de Souza |editor-first=Teotonio R. |title=Goa Through the Ages: An Economic History, Issue 6 of Goa University publication series Volume 2 |publisher=Concept Publishing Company |year=1990 |isbn=81-7022-259-1 |url=https://books.google.com/books?id=dwYDPnEjTb4C&amp;pg=PP1 }}
* {{kitob manbasi |last=Stapleton |first=Timothy J. |title=A Military History of Africa |year=2013 |publisher=ABC-CLIO |isbn=978-0-313-39569-7 |url=https://books.google.com/books?id=XvtDAgAAQBAJ&amp;pg=PA165 }}
* {{kitob manbasi |last=Subrahmanyam |first=Sanjay |title=The Portuguese Empire in Asia, 1500–1700: A Political and Economic History |edition=2 |publisher=Wiley-Blackwell |year=2012 |isbn=978-1-118-27401-9 |url=https://books.google.com/books?id=K7RlmNEzqf4C }}
* {{kitob manbasi |last=Thomas |first=Hugh |title=The Slave Trade: The Story of the Atlantic Slave Trade: 1440–1870 |url=https://archive.org/details/slavetradestoryo00thom |url-access=registration |access-date=10-iyul 2012-yil |year=1997 |publisher=Simon and Schuster |isbn=978-0-684-83565-5 }}
* {{kitob manbasi |last=Thornton |first=John K. |title=Warfare in Atlantic Africa, 1500–1800 |year=2000 |publisher=Routledge |isbn=978-1-135-36584-4 |url=https://books.google.com/books?id=7_qNAgAAQBAJ&amp;pg=PA101 }}
* {{kitob manbasi |last=Treece |first=Dave |title=Exiles, Allies, Rebels: Brazil's Indianist Movement, Indigenist Politics, and the Imperial Nation-State |year=2000 |publisher=Praeger |isbn=978-1-85109-549-0 |url=https://books.google.com/books?id=s50JnG7BzLAC&amp;pg=PA31 }}
* {{kitob manbasi |last=Velupillai |first=Viveka |title=Pidgins, Creoles and Mixed Languages: An Introduction|year=2015 |publisher=John Benjamins |isbn=978-1-85109-549-0}}
* {{kitob manbasi |last=Wheeler |first=Douglas L. |title=Republican Portugal: A Political History, 1910–1926 |url=https://books.google.com/books?id=PkH9wfKMqHwC |access-date=12-iyul 2012-yil |year=1998 |publisher=University of Wisconsin Press |isbn=0-299-07450-1 }}
* {{kitob manbasi |last=White |first=Paula |editor1-last=Bowman |editor1-first=John Stewart |editor2-last=Isserman |editor2-first=Maurice |title=Exploration in the World of the Middle Ages, 500–1500 |publisher=Facts on File, Inc. |year=2005 |url=https://archive.org/details/explorationinwor0000whit |url-access=registration |page=[https://archive.org/details/explorationinwor0000whit/page/138 138] | isbn=3-87294-202-6 }}
* {{kitob manbasi |last=Whiteway |first=Richard Stephen |title=The Rise of Portuguese Power in India, 1497–1550 |publisher=Archibald Constable &amp; Co. |year=1899 |url=https://archive.org/details/riseportuguesep00whitgoog }}
* {{kitob manbasi |last=Yamashiro |first=José |title=Choque Luso No Japão Dos Séculos XVI e XVII |publisher=Ibrasa |year=1989 |isbn=1-74059-421-5 |url=https://books.google.com/books?id=l2qSNQnlQGcC }}
{{Refend}}&lt;!--Donʻt delete!--&gt;
--&gt;

== Siltemeler ==
{{Commons}}
* [http://www.timelines.info/history/empires_and_civilizations/portuguese_empire/ Portugaliya imperiyasi xronologiyasi]
* [http://www.colonialvoyage.com/ Gollandiya Portugaliya mustamlakachilik tarixi]: Seylon, Hindiston, Malakka, Bengal, Formosa, Afrika, Braziliyada portugal va gollandlarning tarixi. Til merosi, xaritalar.
* [http://www.wdl.org/en/item/4397/ «The Present State of the West-Indies: Containing an Accurate Description of What Parts Are Possessed by the Several Powers in Europe»] by [[Thomas Kitchin]]
* [https://web.archive.org/web/20130217055451/http://www.spiceislandsforts.com/ Forts of the Spice Islands of Indonesia]
* Senaka Weeraratna, 2005, [https://web.archive.org/web/20200225130354/http://vgweb.org/unethicalconversion/port_rep.htm «Repression of Buddhism in Sri Lanka by the Portuguese (1505-1658)»], Australian Centre for Sri Lankan Unity

[[Kategoriya:1415-jılda payda bolǵanlar]]
[[Kategoriya:1999-jılda joq bolǵanlar]]
[[Kategoriya:Portugaliya tariyxı]]
[[Kategoriya:Xristian mámleketleri]]
[[Kategoriya:Imperiyalar]]
[[Kategoriya:Portugaliya Imperiyası]]
[[Kategoriya:Portugaliya húkimranlıǵı]]
[[Kategoriya:Portugaliyanıń zamanagóy tariyxı]]
[[Kategoriya:Portugaliya]]</text>
      <sha1>hnoabgwmqhkhs13bvnr24g09800rqtw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125513</id>
      <parentid>125509</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:23:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[1999-jıl]] → [[1999|1999-jıl]] using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125513</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="110316" sha1="dqkhzc2xwubo2f1ged30o45zkx5unmf" xml:space="preserve">[[File:Hymno_Patriotico.ogg|left]]
[[File:Hino_da_Carta.ogg|left]]
[[File:A_Portuguesa.ogg|left]]
[[File:Flag_of_Portugal_(1750).svg|220px|left]]
[[File:Royal_Arms_of_Portugal.svg|150px|left]]
[[File:Diachronic_map_of_the_Portuguese_Empire_(1415-1999).png|220px|left]]
[[File:Flag_of_Portugal_(1830).svg|220px|left]]

'''Portugaliya Imperiyası''' ([[lang-pt|Império Português]]), sonıń menen birge tariyxta '''Portugaliya Kolonizatorlıq Imperiyası''' (''Império Colonial Português'') degen at penen belgili bolǵan bul mámleket házirgi [[Portugaliya]]dan tısqarı dúnyanıń túrli bóleklerinde jaylasqan bir neshe úlken [[koloniya]]lardı óz ishine alǵan. Bul imperiya [[Evropa]]daǵı «eń uzaq ómir kórgen» mámleketlerden biri bolıp, 1415-jılı [[Arqa Afrika]]daǵı [[Sueta urısı]]nan baslap tap 1999-jılı [[Makao]] suverenitetiniń [[Qıtay]]ǵa tapsırılǵanına shekem derlik altı ásir dawamında bar boldı. Imperiyaǵa XV ásirde tiykar salınǵan bolıp, XVI ásir basınan [[Arqa Amerika|Arqa]] hám [[Qubla Amerika]],[[Afrika]],[[Aziya]] hám [[Okeaniya]]nıń túrli regionların óz  ishine alıp, aymaǵın keńeytip barǵan&lt;ref&gt;{{harvnb|Page|Sonnenburg|2003|p=481}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{harvnb|Brockey|2008|p=xv}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{harvnb|Juang|Morrissette|2008|p=894}}&lt;/ref&gt;.

Portugaliya Imperiyasi [[Ullı geografiyalıq ashılıwlar dáwiri]]nde payda boldı hám Portugaliya patshalıǵınıń kúsh hám qúdireti nátiyjesinde dúnyanıń kóp bólimlerin ózine boysındırıwǵa eristi. Portugal teńizshileri 1418—1419-jıllarda [[kartografiya]] hám teńizshilik tarawlarınıń sońǵı jetiskenliklerinen paydalana otırıp, tatımlıqlar sawdası hám koloniya aymaqlardı tabıw ushın jańa teńiz jolların tabıw maqsetinde qurǵaqlıqların hám [[Atlantikalıq okeanı]] arxipelaglarini izertlewdi basladılar.[[1488-jıl]]de [[Bartholomä|Bartolomeu Dias]][[Jaqsı úmit burni]]ni aylanıp shıqtı hám [[1498-jıl]]de [[vasco de Gama]][[Hindstan]]ga jetip keldi. 1500-jılda [[Pedro Alvares Kabral]] basshılıǵında [[Braziliya]] arqalı jańalıq ashıldı.
Keyingi on jıllıqlar dawamında portugal teńizshileri [[Arqa Aziya]] arqalı hám atawların úyreniwdi dawam ettirdilar, qorǵanlar júzege keliw etdiler. 1571-jılǵa kelip, Afrika,[[Jaqın Shıǵıs]], Hindstan hám [[Qubla Aziya]] arqalı boylap [[Lissabon]]ni [[Nagasaki]]menen baylanıstırǵan bir qatar teńiz postlari vujudga keltirildi. Bul sawda tarmaǵı hám koloniyalar daǵı sawda Portugaliyanıń jan basına tuwrı keletuǵın tabısınıń beshdan bir bólegin tashkil etip, Portugaliya ekonomikalıq ósiwine (1500—1800) sezilerli unamlı tásir kórsetdi.
1580-jılda Ispaniya patshası [[Filipp II]] Portugaliya patshalıǵı tojini qolǵa kirgizgeninen keyin, keyinirek tariyxshunoslikda '''Iberiya birlespei''' atı menen atalǵan Ispaniya hám Portugaliya ortasında 60 jıllıq birlespe baslandı. Ispaniya patshası bir waqtıniń ózinde Portugaliya patshası bolǵanlıǵı sebepli, Portugaliya koloniyalari Ispaniyaǵa dushpan bolǵan ush Evropa kúshleri: Gollandiya Respublikası, Angliya hám Fransiya tárepinen kóplegen hújimlerge dus keldi. Xalqı basqalarǵa salıstırǵanda kemrek bolǵan Portugaliya óziniń hádden tıs keńeytirilgen sawda tarmaǵın nátiyjeli qorǵaw ete almadı hám imperiya az-azdan páseńlewge júz tuta basladı. Oxir-aqıbet, Braziliya, imperiya ekinshi dáwirdiń (1663—1825) eń bahalı koloniyası, XIX ásirdiń baslarında Amerika kontinentin qamtıp alǵan ǵárezsizlik háreketi tolqını nátiyjesinde 1822-jıl Portugaliyadan ǵárezsiz bólek mámleketke aylandı.
Imperiyaning úshinshi dáwiri 1820 -jıllarda Braziliya ǵárezsizlikke eriskennen keyin portugal kolonizatorlıǵınıń juwmaqlawshı basqıshın óz ishine aladı. Sol waqıtlarǵa kelip Afrika arqalı, Portugaliya Timorı, Portugaliya Hindstanı hám Portugaliya Makaosında plantatsiya xojalıqları kemeytirildi. 1890 -jıldaǵı Britaniya ultimatumi Afrika daǵı portugal ambitsiyalarining qısqarıwına alıp keldi.

== Tariyxi ==
=== Baslanǵısh tariyx (1139—1415) ===
[[File:Infante_D._Henrique_na_conquista_de_Ceuta,_s.XV.JPG|thumb|[[1415-jıl]]de [[Seuta]]dıń jawlap alıw etiliwine [[Sortıgator Genrix]] basshılıq etken hám Portugaliya imperiyasiga tiykar salǵan. ]]
Portugaliya patshalıǵına rekonkista, yaǵnıy Pireney yarım atawınıń Al-Andalus arablaridan az-azdan qaytarıp alınıwı waqtında tiykar salınǵan&lt;ref name=&quot; DiffieWinius301&quot; &gt;harvnb|Diffie|Winius|1977|p=301}}&lt;/ref&gt;. 1139 -jılda ózin bólek korollıǵılıq retinde járiyalaǵannan keyin, Portugaliya [[1249-jıl]]de Algarvega shekem jetip barıp, Al-Andalus aymaǵın qayta basıp alıwdı derlik juwmaqladi, biraq 1411-jılda [[Aylon shártnaması]] imzolanmaguncha onıń ǵárezsizligi qońsılas [[Kastiliya hám Leon patshaligi|Kastiliya]] tárepinen abay astında qaldı&lt;ref name=&quot; Newitt2005 p15-17&quot; &gt;harvnb|Newitt|2005|pp=15-17}}&lt;/ref&gt;.

Suverinitetiga iye bolǵan hám basqa Evropa mámleketleri urıslarına qatnaspaǵan Portugaliya itibarın shet aymaqlarǵa hám Arqa Afrikanıń musulman jerlerine bolatuǵın áskeriy ekspediciyaǵa qaratdi&lt;ref name=&quot; Newitt19&quot; &gt;harvnb|Newitt|2005|p=19}}&lt;/ref&gt;. Portugallarning Arqa Afrika daǵı Marinid sultanlıǵına (házirgi Marokash) hújim etiwleri ushın bir neshe múmkinshiligıy sebepler bar edi. Áwele bul hújim Islamǵa qarsı xristian atanaq júriwin dawam ettiriw múmkinshiligi retinde qaraldi, áskeriy klasqa urıs maydanında dańq hám húrmet hám urıs oljaların wáde etdi, hám aqır-aqıbetde, bul Portugaliya sawdasın keńeytiw hám Portugaliyanıń ekonomikalıq páseńlewin sheshiw múmkinshiligi edi.

1415-jılda Arqa Afrikanıń Orta jer teńizi boyında jaylasqan strategiyalıq áhmiyetke iye,[[Sahrası Úlken]]dagi altın hám qul sawdasınıń tiykarǵı portlarınan biri bolǵan musulman qalası [[Seuta]]ga hújim etildi. Seuta iyelenishi áskeriy muvafaqqiyat edi hám Portugaliyanıń [[Pireney yarım atawı]]den tısqarına keńeyiwindegi dáslepki qádemlerden biri boldı&lt;ref&gt;{{#refAbernethy|Abernethy]], p. 4}}&lt;/ref&gt;. Biraq tez arada qalanı qamal etken musulman kúshlerine qarsı qorǵaw Portugallarga qımbatqa tústi&lt;ref name=&quot; Newitt21&quot; &gt;{{harvnb|Newitt|2005|p=21}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{harvnb|Diffie|Winius|1977|p=55}}&lt;/ref&gt;.

=== Birinshi imperiya (1415—1663) ===
Portugaliya bul dáwirde Atlantikalıq okeanında jańa jerlerdi jańalıq ashıw menen gúmira boldı. Bul siyasattiń tiykarǵı tárepdarı Seutanı qolǵa kirgiziwde qatnasqan hám 1460 -jılda opatına shekem Portugaliyanıń teńiz izertlewlerin targ'ib qılıw hám finanslashda jetekshi rol oynaǵan Sortıgator Infante Dom Genri edi&lt;ref name=&quot; DiffieWinius56&quot; &gt;{{harvnb|Diffie|Winius|1977|p=56]]: Henry, a product of 15 th-century Portugal, was inspired by both religious and economic factors. }}&lt;/ref&gt;. Sol payıtlarda evropalıqlar Afrika qirg'og'idagi Cape Bojadordan keyin ne bar ekenin biliwmegen. Genri Afrika daǵı musulmanlar aymaǵı qanshellilik keńeygenin hám teńiz arqalı [[Aziya mámleketleri dizimi|Aziyaga]] jetip barıw múmkinbe yamasa joq ekenligin biliwdi istardi&lt;ref name=&quot; Anderson50&quot; &gt;{{harvnb|Anderson|2000|p=50}}&lt;/ref&gt;. Onıń qáwenderligi astında tez arada Atlantikalıq okeanı daǵı [[Madeyra]] (1419 ) hám [[Azor atawlari]]ga (1427) jetip keldi hám Portugaliya kirip qılıw ushın biyday islep shıǵara basladı&lt;ref name=&quot; Coates60&quot; &gt;{{harvnb|Coates|2002|p=60}}&lt;/ref&gt;.
[[File:Caminho maritimo para a India.png|thumb|left|300 px|
[[legend-line|green solid 2 px|Pêro de Covilhã hám Afonso de Paivaning 1487-1488-jıllardagi Adenga ulıwma jolı (jasıl )]]
[[legend-line|orange solid 2 px|Covilhãning 1489 -1490 -jıllardagi jolı (apelsin reń)]]
[[legend-line|blue solid 2 px|Covilhãning 1490 -1530 -jıllardagi [[Efiopiya]]ga sayaxatı (kók) ]]
[[legend-line|black solid 2 px|[[vasco de Gama]]dıń 1497-1499 -jıldagi sayaxatı (qara ) ]]
]]

Portugallarning tiykarǵı maqseti kolonizatorlik yamasa qaraqshılıq emes, bálki sawda edi. Tez arada onıń kemeleri Evropa bazarına qımbat bahalı altın, pıl súyeki, qálempir, paxta, qumsheker hám qullarni alıp keliwdi basladı. Qul sawdası, mısalı, Lissabonda bir neshe o'nlab sawdagerler tárepinen ámelge asırılǵan. Sawda jolların keńeytiw processinde portugal teńiz sayaxatshıları Afrikanıń belgisiz bólimlerin kartaǵa túsiriwdi hám Hind okeanın úyreniwdi basladılar. Pero de Kovilho 1487-jılda Hindstanǵa arab hám hindlar menen birge ekspedidtsiya uyushtirishga háreket etdi hám Efiopiyaǵa jetip bardı. Onıń lekciyası Lissabonda qızıǵıwshılıq menen qarsılandi&lt;ref&gt;{{L. S. Stavrianos, ''The World since 1500: a Global history'' (1966 ) pp. 92-93}}&lt;/ref&gt;.
==== Afrika arqalı boylap dáslepki sayaxatlar ====
1443-jılda Genrixning úkesi hám korollıǵılıqtıń waqıtsha patshahi Infante Dom Pedro Genrixga Cape Bojador qublaındaǵı jerlerde urıs hám sawda jumısların basqarıwdı tapsırdi&lt;ref name=&quot; DiffieWinius68&quot; &gt;{{harvnb|Diffie|Winius|1977|p=68}}&lt;/ref&gt;. Keyinirek papalikning ''Quyrıq Diversas'' hám ''Romanus Pontifex '' qararları menen jańa ashılǵan jerlerde jekke hákimshilik Portugaliyaǵa berilgen&lt;ref name=&quot; Daus33&quot; &gt;{{harvnb|Daus|1983|p=33}}&lt;/ref&gt;. Jańa jerlerdiń jańalıq ashılıwın tezlestirgen úlken tabıs Xv ásirdiń ortalarında Evropada sol waqıtta basqa kemelerge qaraǵanda samalǵa qarsı juretuǵın karavellaning engiziliwi edi&lt;ref name=&quot; Boxer29&quot; &gt;{{harvnb|Boxer|1969|p=29}}&lt;/ref&gt;. Bul jańa teńiz texnologiyasınan paydalanǵan halda, portugal teńizshileri hár jıli ortasha bir dárejege kóterilip, qubla keńliklerge jetip barıwdi&lt;ref name=&quot; Russell-Wood1998 p9&quot; &gt;{{harvnb|Russell-Wood|1998|p=9}}&lt;/ref&gt;. Portugallar [[1445-jıl]]de [[Senegal]] hám [[Kabo-Verde]] yarım aralına keldiler&lt;ref name=&quot; Rodriguez79&quot; &gt;{{harvnb|Rodriguez|2007|p=79}}&lt;/ref&gt;.
[[File:Lázaro Luis 1563.jpg|thumb|left|upright=1.15|Lázaro Luisning Batıs Afrika kartası (1563). São Jorge de Minaning Batıs Afrika daǵı qorǵan suwreti]]

Shet el degi birinshi [[faktoriya]] sawda posti [[1445-jıl]]de [[Mavritaniya]] jaǵaındaǵı Arguin atawında musulman sawdagerlerdi tartıw hám Arqa Afrikada teńiz sayaxatları baǵdarlarında biznesti monopollashtirish ushın islengen. 1446 -jılda Alvaro Fernandes derlik házirgi [[Syerra-Leone]]ga shekem basıp aldı hám 1460 -jıllarda Gvineya qoltıqına jetip bardı&lt;ref name=&quot; DiffieWinius469&quot; &gt;{{harvnb|Diffie|Winius|1977|p=469}}&lt;/ref&gt;.[[Kabo-Verde]] atawları 1456 -jılda jańalıq ashılǵan hám 1462-jılda portugallar tárepinen iyelengen.

Portugallar [[1455-jıl]]de Madeyrada qumshekerqamishning keńeyiwi nátiyjesinde Sitsiliya hám Genuyalik máslahátshiler járdemi menen Evropada kem ushraytuǵın ''shirin tuz''ni islep shıǵarıwdı basladı. Qullar ayawsız isletilingen hám Madeyrada shetten alıp kelingen qullarning úlesi XvI asrga kelip ulıwma xalıqtıń 10 % ga jetken&lt;ref&gt;{{Godinho, v. M. ''Os Descobrimentos e a Economia Mundial'', Arcádia, 1965, vol 1 and 2, Lisboa}}&lt;/ref&gt;.[[1480-jıl]]ga kelip [[Antverpen]]de Madeyra qumsheker sawdası menen shuǵıllanatuǵın jetpista keme bar edi. 1490 -jıllarga kelip Madeyra qumsheker islep shıǵarıw boyınsha Kiprdi artta qaldırdi&lt;ref name=&quot; Ponting482&quot; &gt;{{harvnb|Ponting|2000|p=482}}&lt;/ref&gt;. Bartolomeo Markionni sıyaqlı qumsheker sawdagerleriniń tabısı keleshektegi sayaxatlarǵa qarjı kirgiziwge járdem berdi&lt;ref name=&quot; Davis84&quot; &gt;{{harvnb|Davis|2006|p=84}}&lt;/ref&gt;.

1469 -jılda shahzoda Genrix opatınan keyin hám Afrika daǵı izertlewlerdiń arzımas tabısı nátiyjesinde patsha Afonso v Gvineya qoltıqınıń bir bóleginde sawda júrgiziw huqıqın sawdager Fernao Gomesga berdi&lt;ref name=&quot; BethencourtCurto232&quot; &gt;{{harvnb|Bethencourt|Curto|2007|p=232}}&lt;/ref&gt;. Bes jıl dawamında hár jıli qıraq boylap 100 milya (160&amp;nbsp;km) ni izertlew etken Gomes Gvineya qoltıqındaǵı atawlardı, atap aytqanda San-Tóbee hám Principi atawların jańalıq ashtı hám jergilikli xalıq ortasında gullep-jasnap atırǵan allyuvial altın sawdasın taptı, arab hám berber menen uchrashdi&lt;ref name=&quot; White138&quot; &gt;{{harvnb|White|2005|p=138}}&lt;/ref&gt;. Elmina hám Portugaliya ortasındaǵı sawda on jıl dawamında o'sdi. Kastiliya miyrasxorlıǵı urısı waqtında Kastiliya flotı bul tabıslı sawdanı qadaǵalaw astına alıwǵa háreket etdi, biraq 1478-jılgi Gvineya jangida qatań jeńiliwge dus keldi, bul bolsa portugallarning bul aymaqtaǵı qadaǵalawın bekkem ornatdı. 1473-jılda Fernao Gomes Ekvatordı hám 1482-jılda Kongo dáryasın Diogo Kao boshchligidagi teńizshiler kesip ótti. Naǵız ózi ekspediciya waqtında portugallar birinshi ret Kongo patshalıǵına dus keldiler hám ol menen tez arada jaqsı baylanıslar ornatildi&lt;ref name=&quot; GannDuignan273&quot; &gt;{{harvnb|Gann|Duignan|1972|p=273}}&lt;/ref&gt;. 1485—1486 -jıllarda Cão házirgi Namibiya aymaǵına kiretuǵın Keyp Krossga ekspediciyasın dawam ettirdi&lt;ref name=&quot; DiffieWinius156&quot; &gt;{{harvnb|Diffie|Winius|1977|p=156}}&lt;/ref&gt;.
[[File:Portuguese_Morocco.PNG|thumb|upright=1.35|Marokashdagi portugal múlki (1415-1769 )]]

1488-jılda Bartolomeu Dias Afrikanıń qubla shetsinde jaylasqan [[Jaqsı úmit burni]]ni aylanıp shıqtı jáne bul Ptolemey dáwirinen berli Hind okeanı qurǵaqlıqqa tutasmaǵan degen qarawdıń nadurıs ekenligin tastıyıqladı&lt;ref name=&quot; Anderson59&quot; &gt;{{harvnb|Anderson|2000|p=59}}&lt;/ref&gt;.

Bir waqtıniń ózinde qurǵaqlıq arqalı ekspediciyasın dawam ettirgen Pero de Kovilha Efiopiyaǵa jetip bardı hám Hindstanǵa teńiz jolı jańalıq ashılıwına júdá jaqın keldi. Portugaliyalıqlar Afrika qurǵaqlıqların úyrener ekenler, olar ózleriniń dawaların kórsetiwshi Portugaliya gerbine menen o'jılgan bir qatar tas xochlarni qaldırdilar, qorǵanlar hám sawda orayların qurdilar&lt;ref name=&quot; Newitt47&quot; &gt;{{harvnb|Newitt|2005|p=47}}&lt;/ref&gt;. Olar tiykarınan qul hám altın sawdası menen shuǵıllandılar. Portugaliya bir ásirden kóbirek waqıt dawamında Afrikanıń teńiz arqalı qul sawdası boyınsha jalǵızhukmronlikka iye bolıp, hár jıli 800 ge jaqın qullarni alıp ketiwgen. Olardıń kópshiligi Portugaliya paytaxtı Lissabonga alıp kelingen hám sol dáwirde paytaxtda qara tanli Afrikalıqlar xalıqtıń 10 payızın shólkemlestirgeni shama etiledi&lt;ref name=&quot; Anderson55&quot; &gt;{{harvnb|Anderson|2000|p=55}}&lt;/ref&gt;.

==== Tordesillas shártnaması (1494) ====
1492-jılda [[Christopher Columbus]]dıń Ispaniya ushın Aziya dep tahmin etińlegen [[Jańa dúnya]]ni jańalıq ashıwı ispanlar hám portugallar ortasında tartıslarǵa alıp keldi&lt;ref name=&quot; McAlister73-75&quot; &gt;{{harvnb|McAlister|1984|pp=73-75}}&lt;/ref&gt;. Olar oxir-aqıbet [[1494-jıl]]de Tordesillas shártnaması arqalı óz-ara Evropadan shette bolǵan Jańa dúnyanı bóliwlab aldılar&lt;ref name=&quot; BethencourtCurto165&quot; &gt;{{harvnb|Bethencourt|Curto|2007|p=165}}&lt;/ref&gt;. Biraq, sol waqıtta uzınlıqtı tuwrı ólshew múmkinshiligi bolmaǵanı ushın, anıq shegara eki mámleket tárepinen [[1777-jıl]]ge shekem bahsli bolıp kelgen&lt;ref name=&quot; DiffieWinius174&quot; &gt;{{harvnb|Diffie|Winius|1977|p=174}}&lt;/ref&gt;.

Portugallar Diasning [[Jaqsı úmit burni]]ga etken sayaxatını dawam ettiriw ushın nege toǵız jıl kútiwgenin anıqlaw tariyxchilar arasında bahsli esaplanadı. Olardıń tahminiga kóre sırlı ekspediciyalar dawam ettirilgen&lt;ref name=&quot; DiffieWinius176&quot; &gt;{{harvnb|Diffie|Winius|1977|p=176}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot; Boxer36&quot; &gt;{{harvnb|Boxer|1969|p=36}}&lt;/ref&gt;. Portugaliyanıń Aziyaǵa teńiz jolin tabıw sıyaqlı kóp jıllik maqsetine aqır-aqıbetde [[vasco de Gama]] komandirligidegi úlken ekspediciya aǵzaları eristi&lt;ref name=&quot; DiffieWinius176 -185&quot; &gt;{{harvnb|Diffie|Winius|1977|pp=176-185}}&lt;/ref&gt;.

==== Portugallardin' Hind okeanına kiriwi ====
[[vasco de Gama]] ekspediciyası aǵzaları [[1497-jıl]]de Portugaliyanı tark etip, Keypni aylanıp ótip hám [[Arqa Afrika]] arqalı boylap dawam etdi. Onda jergilikli teńizshiler olardı Hind okeanı arqalı 1498-jıl may ayında Kalikutga baslap barıwdı. Sol tárzde teńiz arqalı Hindstanǵa jańa jol jańalıq ashıldı. Hindstanǵa ekinshi ekspediciyanı Kabral basshılıǵında teńizshiler ámelge asırıwdı. Olar da Atlantikalıq okeanı arqalı Hindstanǵa teńiz jolin ashıw maqset etiwgen edi. Biraq 1500-jılda Braziliya arqalına barıp túsiwdi hám sonday etip Braziliya jańalıq ashıldı. Bul, itimal, tosınarlı jańa ashılıw bolıp tabıladı, biraq shamalarǵa kóre, Portugaliyalıqlar [[Braziliya]]dıń bar ekenligin jasırınsha biliwgen hám ol Tordesilyas sızıǵında jaylasqan&lt;ref name=&quot; McAlister75&quot; &gt;{{harvnb|McAlister|1984|p=75}}&lt;/ref&gt;. Kabral Portugaliya patshaına bul jańa aymaqlardı Portugaliya múlkine aylandırıwdı usınıs etdi hám 1501-jıl hám 1503-jıllarda eki jańa ekspediciyalardı ámelge asırdı. Bul aymaqta úlken muǵdarda orman hám putaqshalar tapildi, biraq altın hám gúmis tabilǵan zatlıǵi portugallarni itibarın taǵı Hindstanǵa qaratıwına sebep boldı&lt;ref name=&quot; McAlister76&quot; &gt;{{harvnb|McAlister|1984|p=76}}&lt;/ref&gt;.[[1502-jıl]]de Hind okeanınıń keń aymaǵında sawda húkimranlıǵın qolǵa alıw, Portugaliya imperiyasining sawda kemelerin qaraqshılar hám raxip mámleketlerden qorǵaw ushın kartaz litsenziyalaw sistemasın jarattı&lt;ref name=&quot; DiffieWinius274, 320 -323&quot; &gt;{{harvnb|Diffie|Winius|1977|pp=274, 320 -323}}&lt;/ref&gt;.

Tristau de Kunya hám Afonso de Albukerke komandirligi astındaǵı portugal flotı [[Qızıl teńiz]]ga kiraverishdagi Sokotrani [[1506-jıl]]de hám [[Maskat]]ni [[1507-jıl]]de basıp aldı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www. keralatourism. org/destination/thangasseri-kollam/296|title=Thangasseri, Kollam, Dutch Quilon, Kerala|website=Kerala Tourism}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot; Abeyasinghe2&quot; &gt;{{harvnb|Abeyasinghe|1986|p=2}}&lt;/ref&gt;. Ormuzni jawlap alıw eta almagach, olar Hind okeanına hám odan keyingi jerlerde sawda etiwdi qadaǵan etiw strategiyasına ámel qılıwdi&lt;ref name=&quot; Disney2009 b128&quot; &gt;{{harvnb|Disney|2009 b|p=128}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot; DiffieWinius233, 235&quot; &gt;{{harvnb|Diffie|Winius|1977|pp=233, 235}}&lt;/ref&gt;.[[Madagaskar]] Cunha tárepinen bólekan izertlew etilgen hám Mavrikiy bolsa Cunha hám Albuquerque tárepinen ashılǵan&lt;ref name=&quot; Macmillan11&quot; &gt;{{harvnb|Macmillan|2000|p=11}}&lt;/ref&gt;. Sokotra qolǵa kiritilgennen keyin, Cunha hám Albuquerque bólek jumıs alıp bardi. Cunha sawda maqsetlerinde Hindstan hám Portugaliya arasında sayaxat etken bolsa, Albuquerque Almeydaning úsh jıllik kepilligi tawsılǵanınan keyin gubernator lawazımın iyelew ushın Hindstanǵa bardı. Biraq Almeyda hákimiyattı tapsırıwdan bas tartdı hám tez arada Albuquerqueni úy qamog'iga aldı hám onda 1509 -jılgacha qaldı&lt;ref name=&quot; DiffieWinius237-239&quot; &gt;{{harvnb|Diffie|Winius|1977|pp=237-239}}&lt;/ref&gt;.

Manuel I Almeydadan Perishteka hám Shri-Lankadagi aymaqlardı jáne de tolıq úyreniwdi soraǵan bolsa -de, Almeyda bunıń ornına Hindstannıń batıs bólegine, atap aytqanda, Gujarat sultanlıǵına itibar qaratıwdı kerek dep taptı. Sebebi Almeydaning regiondaǵı sawdagerler basqa jaylarǵa salıstırǵanda kóbirek kúshke iye ekenliginen shubhaları bar edi.[[Mamluklar|Mamluk sultanligi]] sultanı Al-Eń ullı Qansuh al-Gavri hám Gujarat sultanlıǵı Chaul portında portugal kúshlerine hújim etdi, nátiyjede Almeydaning balası bul urısda opat etdi. Buǵan juwapan portugallar 1509 -jılda Diu teńizindegi jangda Mamluklar hám Gujaratlar flotların tar-mor qılıwdi&lt;ref name=&quot; Disney2009 b128-29&quot; &gt;{{harvnb|Disney|2009 b|pp=128-129}}&lt;/ref&gt;.

Almeydaning dáslepki urınısları menen bir qatarda, Manuel I jáne onıń Lissabondagi keńesi hákimiyattı Hind okeanında bólistiriwge háreket etip, ush jónelisti jarattı : Albuquerque [[Qızıl teńiz]]ga, Diogo Lopes de Sequeira Perishteka sultanı menen shártlesiwge erisiw ushın Qublası -Arqa Aziyaǵa, Xorxe de Aguiar, keyin bolsa Duarte de Lemos [[Jaqsı úmit burni]] hám Gujarat ortasındaǵı aymaqǵa jiberildi&lt;ref name=&quot; DiffieWinius245-247&quot; &gt;{{harvnb|Diffie|Winius|1977|pp=245-247}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot; Subrahmanyam67-83&quot; &gt;{{harvnb|Subrahmanyam|2012|pp=67-83}}&lt;/ref&gt;.
&lt;gallery widths=&quot;200 px&quot; heights=&quot;200 px&quot;&gt;
 File:A partida de Vasco da Gama para a Índia em 1497.jpg|1497-jılda [[vasco de Gama]]dıń [[Hindstan]]ga jo'nab ketiwi
 File:Portuguese_discoveries_and_explorationsV2en.png|Portugaliya jańa ashılıwları hám izertlewleri: birinshi jetip kelgen jayları hám sáneleri; Portugaliyanıń tiykarǵı tatımlıq sawda jolları (kók)
 File:Portuguese Carracks off a Rocky Coast.jpg|Santa-Katarina do Monte Sinay sawda kemesi. Portugal Armadasining qudıreti hám kúshiniń úlgisi edi.
 File:Codice Casanatense Portuguese Nobleman.jpg|XvI asirdegi portugal zodagonining Hindstan daǵı mulozimlar menen Filei
 &lt;/gallery&gt;

==== Aziya, Afrika hám Hind okeanında teńiz sawdası ====
===== Goa, Perishteka hám Qublası -Arqa Aziya =====
[[File:Asia_oceania_anonymous_c1550.jpg|thumb|upright=1.35|XvI hám XvII ásirlerde orayı [[Goa]] bolǵan Arqa Portugaliya imperiyasi (Estado de Índia) ]]
[[1509-jıl]] aqırına kelip,[[vasco de Gama]] Hindstanǵa joldı jańalıq ashqannan keyin, Albuquerque paytaxtı [[Goa|Eski Goa]] bolǵan [[Tómen-Hindstan]]dıń vice-korolı boldı&lt;ref name=&quot; Disney2009 b129&quot; &gt;{{harvnb|Disney|2009 b|p=129}}&lt;/ref&gt;. Almeydadan ayrıqsha bolıp esaplanıw, Albuquerque teńiz flotın bekkemlew, sonıń menen birge, korollıǵılıq máplerine kóbirek xizmet etiw menen shuǵıllangan&lt;ref name=&quot; DiffieWinius238&quot; &gt;{{harvnb|Diffie|Winius|1977|p=238}}&lt;/ref&gt;. Onıń birinshi maqseti Kerala hám Gujarat ortasındaǵı qorǵaw qorǵanı retinde strategiyalıq jaylasıwı, sonıń menen birge, arab atların import qılıwda zárúrligi sebepli [[Goa]]ni jawlap alıw etiw edi&lt;ref name=&quot; Disney2009 b128-29&quot; /&gt;.

1510 -jılda Bijapur sultanlıgınan Goaning qolǵa alınıwına tez arada bijapurilar qarsı shıqtı, biraq hindu jeke menshikdori Timoji járdemi menen sol jıldıń 25-noyabrinde qala portugallar tárepinen qayta qolǵa alındı&lt;ref name=&quot; Shastry34-45&quot; &gt;{{harvnb|Shastry|2000|pp=34-45}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot; Disney2009 b130&quot; &gt;{{harvnb|Disney|2009 b|p=130}}&lt;/ref&gt;. Goa qalasında Albuquerque [[1510-jıl]]de [[Hindstan]]de birinshi portugal teńgesin ashtı&lt;ref name=&quot; deSouza220&quot; &gt;{{harvnb|de Souza|1990|p=220}}&lt;/ref&gt;. Ol Portugaliyalıq kóshpelinchilarni jergilikli hayallarǵa úyleniwge shaqırıq etdi, Áwliye Ketrin húrmetine shirkew qurdi hám hindlarning sıyınıwxonalarini qorǵaw hám salıq talapların kemeytiw arqalı jergilikli hindlar menen baylanıs ornatıwǵa háreket etdi&lt;ref name=&quot; Disney2009 b130&quot; /&gt;. Portugallar qubla Hindstan daǵı [[vijayanagar|vijayanagar imperiyasi]]menen dos sıpatında baylanıslardı saqlap qalǵan&lt;ref name=&quot; Mehta291&quot; &gt;{{harvnb|Mehta|1980|p=291}}&lt;/ref&gt;.

[[1511-jıl]] aprel ayında Albuquerque sol dáwirdiń eń iri tatımlıqlar bazarı bolǵan Malayziya daǵı [[Perishteka]]ga júzip keldi&lt;ref name=&quot; Ricklefs23&quot; &gt;{{harvnb|Ricklefs|1991|p=23}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot; Kratoska2004 p98&quot; &gt;{{harvnb|Kratoska|2004|p=98}}&lt;/ref&gt;. Sawdada tiykarınan gujaratilar ústinlik etken bolsa -de, túrkler, parsılar, armanlar, tamillar hám efiopiyalılar sıyaqlı basqa gruppalar da sawda etiwgan&lt;ref name=&quot; Kratoska2004 p98&quot; /&gt;. Albuquerque tatımlıqlar sawdasında musulmanlar hám venetsiyaliklarning tásirine tosqınlıq jasaw hám Lissabon tásirin asırıw ushın Perishtekani ózine boysundirishni joba etdi&lt;ref name=&quot; Gipouloux2011 p301-302&quot; &gt;{{harvnb|Gipouloux|2011|pp=301-302}}&lt;/ref&gt;. 1511-jıldıń iyuliga kelip Albuquerque Perishtekani iyelep aldı hám Antonio de Abreu hám Fransisko Serraoni ([[Ferdinand Fmagellan]]menen birge) Indoneziya arxipelagini úyreniw ushın jiberdi&lt;ref name=&quot; Newitt2005 p78&quot; &gt;{{harvnb|Newitt|2005|p=78}}&lt;/ref&gt;.
[[File:Iberian_mare_clausum_claims.svg|thumb|Jańa ashılıwlar dáwirinde iberiyaning aymaqlarǵa xalıq aralıq dawa huqıqı. Afonso de Albuquerquening Hind okeanın qorshap alıw strategiyası kórsetilgen.]]
Perishteka yarım atawı Portugaliyanıń [[Qıtay]] hám [[Qublası-Arqa Aziya]]menen sawda-satıq jumısları keńeyiwi ushın strategiyalıq bazaǵa aylandı. Qalanı qorǵaw ushın ''A Famosa'' dep atalǵan kúshli dárwaza qurıldı hám bul dárwaza búgin de saqlanıp qalınǵan&lt;ref name=&quot; Ooi2009 p202&quot; &gt;{{harvnb|Ooi|2009|p=202}}&lt;/ref&gt;. Siamlarning Perishteka boyınsha maqsetlerin bilip, Albuquerque tezlik penen Duarte Fernandesni Siam patshalıǵına (zamanagóy Tailand ) diplomatik missiyaga jiberdi, ol bul korollıǵılıqtaǵı birinshi evropalıq bolıp, eki korollıǵılıq ortasında dos sıpatında munasábetler hám sawda baylanıslardı ornatdi&lt;ref name=&quot; Lach520 -521&quot; &gt;{{harvnb|Lach|1994|pp=520 -521}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Encyclopedia of the Peoples of Asia and Oceania by Barbara A. West. Infobase Publishing, 2009.p. 800}}&lt;/ref&gt;.
Portugaliya imperiyasi qublaǵa qaray jıljıdı hám 1512-jılda Timor jańalıq ashıldı. Xorxe de Meneses 1526 -jılda [[Jańa Gvineya]]ni jańalıq ashıp, onı «Papua atawı» dep at berdi&lt;ref name=&quot; QuanchiRobson2005&quot; &gt;{{kitap deregi| last1=Quanchi| first1=Max| last2=Robson| first2=John| title=Historical Dictionary of the Discovery and Exploration of the Pacific Islands| url=https://books.google. com/books? id=FUwDzM94 jGUC| year=2005| publisher=Scarecrow Press| isbn=978-0-8108-6528-0| page=xliii}}&lt;/ref&gt;. 1517-jılda João de Silveira [[Chittagong]]&lt;ref&gt;{{de Silva Jayasuriya, p. 86}}&lt;/ref&gt; flotına komandirlik etdi hám 1528-jılǵa kelip portugallar Chittagongda óz húkimranlıǵın ornatdilar&lt;ref name=&quot; Harris225&quot; &gt;kitap deregi|last=Harris|first=Jonathan Gil|title=The First Firangis|url=https://books.google. com/books? id=Y4 i7 BwAAQBAJ&amp;pg=PT225|year=2015|publisher=Aleph Book Company|isbn=978-93-83064-91-5|page=225}}&lt;/ref&gt;.
===== Qıtay hám Yaponiya =====
[[File:Macau Trade Routes.png|upright=1.35|thumb|Portugallarning [[Yaponiya]]dıń [[Nagasaki]] qalasına saparı.]]
Rimlikler [[Kishi Aziya]] arqalı qurǵaqlıqta Qıtayǵa birinshi jetip keliwgen bolsa, Jorge Alvares teńiz arqalı bul mámleketke jetip kelgen dáslepki evropalıq boldı&lt;ref&gt;{{kitap deregi| last1=Twitchett| first1=Denis Crispin| last2=Fairbank| first2=John King| title=The Cambridge History of China| year=1978| isbn=978-0-521-24333-9| page=336}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot; Edmonds2002&quot; &gt;{{kitap deregi| editor-last=Edmonds| editor-first=Richard L.| title=China and Europe Since 1978: A European Perspective| url=https://books.google. com/books? id=mXoFscQ2 QwsC| date=September 2002| publisher=Cambridge University Press| isbn=978-0-521-52403-2| page=1}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot; Ward2008&quot; &gt;kitap deregi| last=Ward| first=Gerald W. R.| title=The Grove Encyclopedia of Materials and Techniques ın Art| url=https://books.google. com/books? id=mkJfbdTS--UC| year=2008| publisher=Oxford University Press| isbn=978-0-19 -531391-8| page=37}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot; Gleason2007&quot; &gt;kitap deregi| last=Gleason| first=Carrie| title=The Biography of Tea| url=https://books.google. com/books? id=o-54 TjlhrfIC| year=2007| publisher=Crabtree Publishing Company| isbn=978-0-7787-2493-3| page=12}}&lt;/ref&gt;. Ol sonıń menen birge [[Hong Kong]]ni jańalıq ashqan dáslepki evropalıq sayaxatshıdir&lt;ref&gt;{{Hong Kong &amp; Macau 14 By Andrew Stone, Piera Chen, Chung Wah Chow Lonely Planet, 2010.pp. 20 -21}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Hong Kong &amp; Macau By Jules Brown Rough Guides, 2002.p. 195}}&lt;/ref&gt;. Hindstan Estadosining vice-korolı Albuquerque Evropalıqlardıń jergilikli xalıq menen sawda baylanısların jolǵa qoyıw ushın Rafael Perestreloni Qıtayǵa jo'natdi&lt;ref&gt;{{Web deregi| url=http://algarvedailynews. com/features/history/4372-tne-portuguese-ın-the-far-east| title=Tne Portuguese ın the Far East| publisher=Algarvedailynews. com| access-date=2013-04-18| url-status=dead| archive-url=https://web. archive. org/web/20130130144843/http://algarvedailynews. com/features/history/4372-tne-portuguese-ın-the-far-east| archive-date=2013-01-30 ]] Webarxiv|url=https://web. archive. org/web/20130130144843/http://algarvedailynews. com/features/history/4372-tne-portuguese-ın-the-far-east| date=2013-01-30 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www. china. org. cn/english/culture/119676. htm|title='Portugal's Discovery ın China' az waqıt Display|website=www. china. org. cn}}&lt;/ref&gt;.
[[File:Macau oldmap.jpg|thumb|left|[[1639-jıl]]dagi Portugaliya koloniyası Makao yarımatawınıń Filei]]

Qıtay sawda portların Portugaliyanıń óz mápleri ushın kúsh menen ashıwǵa háreketi eki mámleket ortasında jangga alıp keldi hám Tamãodagi Tunmen jangida portugallar [[Min (úrim-putaq )|Min]]larda jeńiliwge dus keldiler.[[1521-jıl]]de Lantau atawı daǵı Sincouwaan jangida portugallar 2 kemasini joǵatdılar. Sonıń menen birge [[1548-jıl]]da Dongshan yarımatawı qasındaǵı Shuanyudaa bolıp ótken jangda taǵı 2 kemeleri joǵatildi hám kóplegen portugallar Qıtaylıqlar tárepinen qolǵa alındı.[[1549-jıl]] Galeote Pereira hám portugallarning eki kemesi iyelendi. Bul sawashlar dawamında [[Min (úrim-putaq )|Min]]lar jeńiliwge dus kelgen portugallardan qural -qurallardı iyelep aldılar, keyin olar Qıtayda ǵalabalıq islep shıǵarıla baslandı. Portugallar keyin Qıtayǵa tınısh jol menen qaytıp keliwdi hám Luso-Qıtay shártlesiwi (1554) shártnaması qol qoyıldı. Portugallar Luso-Qıtay shártlesiwinde Franklar ornına ózlerin Portugaliyalıqlar atı menen tanıstırdılar hám Minlarga hár jılı júzlegen gúmis lyanlardı (pul birligi) berip, Qıtaydan Makaonı sawda noqatı retinde kireyge aldı&lt;ref&gt;{{p. 343-344, Denis Crispin Twitchett, John King Fairbank,[https://books.google. com/books? id=tvhvh6 ibLJcC&amp;lpg=PA344&amp;dq=Leonel%20 de%20 Sousa%20 Macau&amp;pg=PA344#v=onepage&amp;q=Leonel%20 de%20 Sousa%20 Macau&amp;f=false The Cambridge history of China, volume 2; volume 8], Cambridge University Press, 1978, ISBN|0-521-24333-5}}&lt;/ref&gt;.
Biraq waqıt ótip eki mádeniyat ortasındaǵı dáslepki uyqaslıqqa qaramay, kóp ótpey, bir-birine salıstırǵanda túsinbewshilik, dinge berilgenlik hám hátte dushpanlıq ta payda bola basladı&lt;ref name=&quot;smithsonianmag.com&quot;&gt;{{Web deregi |url=http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/portugal_exhibit.html |bet=When Portugal Ruled the Seas &amp;#124; History &amp; Archaeology &amp;#124; Smithsonian Magazine |publisher=Smithsonianmag.com |access-date=2013-04-18 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20121225010332/http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/portugal_exhibit.html |archive-date=2012-12-25 }} {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20121225010332/http://www.smithsonianmag.com/history-archaeology/portugal_exhibit.html |date=2012-12-25 }}&lt;/ref&gt;. Portugaliyalıq teńizshi Simão de Andrade óziniń qaraqshılıq iskerligi, Qıtay kemelerin wayran etiwi, Qıtaylıq hámeldarǵa hújimi hám Qıtaylıqlardı urlawı sebepli Portugaliyanıń Qıtay menen munasábetlerine suwıqshılıq keltirdi. Andrade Tamao atawı daǵı qorǵanda edi. Qıtaylıqlar Simão Qıtaylıq ul hám qızlardı kewilge tiyiwlaganini dawa qılıwdi&lt;ref name=&quot; Jesus5&quot; &gt;{{harvnb|Jesus|1902|p=5}}&lt;/ref&gt;. Qıtaylıqlar Portugaliyalıqlardı quwıp shıǵıwǵa hám Tamaoni qaytarıp alıw ushın Portugaliyalıq karavellarga qarsı arzımas áskerdi jiberdiler. Nátiyjede, Qıtaylıqlar kóplegen portugallarni óltirilishini hám olardı teńizge quwıp shıǵıw haqqında pármandi járiyaladılar&lt;ref name=&quot; Dodge226&quot; &gt;{{harvnb|Dodge|1976|p=226}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot; Whiteway339&quot; &gt;{{harvnb|Whiteway|1899|p=339}}&lt;/ref&gt;.
Bintan sultanı Tóbeas Pires qol astında bir neshe Portugaliyalıqtı qamawǵa alǵannan keyin, Qıtaylıqlar 23 portugallikni óltirdiler hám qalǵanların qamaqxanaǵa tasladılar, olar jaman, geyde ólimli sharayatlarda yashadılar. Keyin Qıtaylıqlar 1545 hám 1549 -jıllarda Qıtaylıqlardı ǵázeplentirgen portugallarning qıraq boylap keń kólemli hám zıyanlı qaraqshılıqları sebepli Ningbo hám Fujian sawda noqatlarında jasawshı portugallarni ǵalabalıq oba etdilar&lt;ref name=&quot; Dodge226&quot; /&gt;. Bul dáwirde portugal qaraqshıları yaponlardan keyin ekinshi orında turardı. Biraq keyinirek portugallar Qıtay kemelerin talashni toqtatdilar hám eki ortada sawda júrgiziw taǵı basladı. 1557-jılda Qıtay húkimeti Portugaliyalıqlarǵa [[Makao]]de jaylasıwǵa ruqsat berip,[[Qıtay]],[[Yaponiya]],[[Goa]] hám [[Evropa]] ortasında tovarlar sawdası bazasın jarattı&lt;ref name=&quot; Dodge226&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot; Disney2009 b175, 184&quot; &gt;{{harvnb|Disney|2009 b|pp=175, 184}}&lt;/ref&gt;.

===== Tatımlıqlar atawları (Maluku) hám Saragosa shártnaması =====
[[File:Attributed_to_Kano_Sanraku_-_Important_Cultural_Property_Namban_Screens_-_Google_Art_Project2.jpg|thumb|320 px|Portugaliya Yaponiya hám Qıtay menen sawda jolların ornatǵan birinshi Evropa mámleketi boldı. Yaponiya ekspediciyasında Portugaliya kemelerindegi ekipajlarning zárúrli bólegi hind nasroniylari edi]]
Portugallarning Aziyadaǵı ekspediciyaları basqalarda da úlken qızıǵıwshılıq oyatdı.[[1521-jıl]][[Ferdinand Fmagellan]][[Filippin]]ga keldi hám [[Ispaniya imperiyasi]] múlki dep járiyaladı&lt;ref&gt;{{kitap deregi|title=Interracial Intimacy ın Japan|first=Gary P.| last=Leupp|publisher=[[Continuum International Publishing Group]]| year=2003|isbn=978-0-8264-6074-5|page=35}}&lt;/ref&gt;.[[1525-jıl]]de Charlz v Molukka atawların koloniya qılıw ushın ekspediciya jiberdi hám bul aymaq Tordesillas shártnaması aymaǵında jaylasqanlıǵın dawa etdi, sebebi shıǵısda hesh qanday shegara joq edi. García Jofre de Loaísa ekspediciyası Molukkaga jetip bardı. Biraq portugallar Ternate qasında óz húkimranlıǵın ornatǵan edi hám eki mámleket bul aymaqlar ushın on jıllar dawamında urıslar alıp bardi. 1529 -jılda Saragosa shártnaması menen Molukkani [[Portugaliya]]ga,[[Filippin]]ni bolsa [[Ispaniya imperiyasi|Ispaniya]]ga beriw tuwrısında qarar qabıllandı&lt;ref name=&quot; Ooi2004 p1340&quot; &gt;{{harvnb|Ooi|2004|p=1340}}&lt;/ref&gt;. Portugaliyalıqlar 1530 -jıldan Bruney imperiyasi menen úzliksiz sawda etkenler hám Bruney paytaxtın tas diywal menen oralǵan dep súwretlewgen.

===== Qubla Aziya, Parsı qoltıqı hám Qızıl teńiz =====
[[File:Bahrain_Fort_1.jpg|thumb|left|Portugal qorǵanı,[[Paydayn]]dagi eń jaqsı saqlanıp qalǵan qorǵanlardan biri]]
Portugaliya imperiyasi Ajuran imperiyasi hám Osmanlı imperiyasi menen tatımlıqlar sawdasın baqlaw ushın gúresip, Parsı qoltıqına qáwip sola basladı. 1515-jılda Afonso de Albuquerque Parsı qoltıqınıń basında jaylasqan Huvala mámleketin bo'ysundirib, onı Portugaliya vassaliga aylantırdı. Biraq [[Adan (qala )|Adan]] sol jılı Albuquerquening hújimlerine, sonıń menen birge 1516 -jılda Lopo Soares de Albergarianing hújimlerine qattı qarsılıq kórsetdi.[[1521-jıl]]de Anto'nio Correia basshılıǵındaǵı ásker Jabrid patshası Muqrin ibn Zomilni jeńiliske ushıraǵan etip, Paydaynni iyelep aldı&lt;ref&gt;{{Juan Cole, Sacred Space and Holy War, IB Tauris, 2007 p. 37}}&lt;/ref&gt;. Portugallar keyingi júz jıllar dawamında Parsı qoltıqınıń qubla bóleginde húkimranlıq etdiler. 1497-jıldan beri [[Lissabon]]ni [[Goa]]menen baylanıstıratuǵın úzliksiz teńiz jolı menen Mozambik atawı strategiyalıq portqa aylandı hám onda São Sebastião qorǵanı hám emlewxana qurıldı. Azor atawları quramına kiretuǵın Armada atawları Lissabonga ketetuǵın kemeler qawipsizligin támiyinlagan&lt;ref name=&quot; O'Flanagan125&quot; &gt;{{harvnb|O'Flanagan|2008|p=125}}&lt;/ref&gt;.

1534-jılda Gujarat [[Boburiylar]], Chitor hám Manduning Rajput shtatları tárepinen hújimge dus keldi. Gujarat sultanı Bahodurshoh portugallar menen mámleketin kóp aymaǵın basqa hind mámleketlerinen qaytarıp alıw ushın Basseyn shártnamasın imzolab, óz-ara birlespe tuzdi. Bunıń ornına ol Daman, Diu, Mumbay hám Basseyndi portugallarga berdi. Sonıń menen birge, ol bojlarni tólew hám at sawdasına ruqsat beriw ushın Qızıl teńizge jo'naydigan hám Basseyn arqalı ótetuǵın Gujarati kemeleriniń sawdasın tártipke saldı&lt;ref name=&quot; Pearson1976 pp74-82&quot; &gt;{{harvnb|Pearson|1976|pp=74-82}}&lt;/ref&gt;.[[Boburiylar|Boburiy]] húkimdarı [[Humoyun]] Batırǵa qarsı urısda tabıs qazanganidan keyin, portugallar menen shártlerdi tastıyıqlaw ushın basqa shártnama imzoladi hám Diuda qorǵan qurılısına ruqsat berdi. Oradan kóp ótpey Humoyun itibarın basqa tárepke qaratdı hám gujaratlar Osmanlılar menen birlespe tuzib, Diu ústinen qadaǵalawdı tiklab, qorǵandı qamal etdiler. 1538 hám 1546 -jıllardaǵı eki áwmetsiz qamal Osmanlılardıń maqsetlerine shek qoydı, bul regiondaǵı Portugaliya gegemonligini tastıyıqlandi&lt;ref name=&quot; Pearson1976 pp74-82&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot; Malekandathil116 -118&quot; &gt;{{harvnb|Malekandathil|2010|pp=116 -118}}&lt;/ref&gt;, sonıń menen birge, portugallar [[Boburiylar]]den ústinlikke iye boldı&lt;ref name=&quot; Mathew138&quot; &gt;{{harvnb|Mathew|1988|p=138}}&lt;/ref&gt;. Biraq,[[Osmanlılar imperiyasi|Osmanlılar]] 1541-jılda [[Qızıl teńiz]] hám [[Sinay yarım atawı]]de, 1546 hám 1552-jıllarda [[Parsı qoltıǵı]]nıń arqa regioninde portugallarning hújimlerine qarsı gúresdilar&lt;ref&gt;{{kitap deregi|first1=Mesut|last1=Uyar|first2=Edward|last2=J. Erickson|title=A Military History of the Ottomans: From Osman tap Atatürk|publisher=ABC-CLIO| year=2003|isbn=0275988767|url=https://books.google. com/books? id=JgfNBKHG7 S8 C&amp;pg=PA76 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{D. João de Castro [http://www. columbia. edu/itc/mealac/pritchett/00 generallinks/kerr/vol06 chap03 sect01 to05. html ''The voyage of Dán Stefano de Gama from Goa tap Suez, ın 1540, with the intention of Burning the Turkish Galleys at that port''] (volume 6, Chapter 3, eText) }}&lt;/ref&gt;.

===== Sahra Kábirden qubladaǵı aymaqlar =====
[[File:Saint Francis Xavier taking leave of King John III (1635) - José Avelar Rebelo.png|thumb|Áwliye Francis Xavier Portugaliya patshası Ioann III den Aziyaǵa missionerlik ekspediciyasın uyushtirishga ruqsat soranıp atır]]
[[Efiopiya]]menen bir qatar uzaq múddetli baylanıslardan keyin, Portugaliya elshixonasi 1520 -jılda Rodrigo de Lima basshılıǵındaǵı Efiopiya (Efiopiyalıiston) patshalıǵı menen baylanıs ornattı&lt;ref name=Abir86&gt;Abir, p. 86&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Appiah; Gates, p. 130&lt;/ref&gt;. Tez arada olardıń baylanısları óz-ara birlespe dúziwge shekem bardı&lt;ref&gt;{{Chesworth; Thomas p. 86}}&lt;/ref&gt;. Portugaliya hám Efiopiya aymaqlarındaǵı túrklerdiń aldınǵa jılısıwı qáweteri de olardıń birlespeinde rol oynadi&lt;ref name=Abir86/&gt;&lt;ref&gt;{{Newitt (2004), p. 86}}&lt;/ref&gt;. Adal sultanlıǵı [[1529-jıl]]de Shimbra Kure jangida Efiopiyalıqlardı jeńiliske ushıraǵan etdi hám islam dini regionda jáne de tarqaldı. Portugaliya patsha Gelawdewosga portugal askarlari hám mushketlari menen járdem berdi. Osmanlılar Adal sultanlıǵına askarlar menen járdem bergen bolsalar -de, 1543-jılda vayna Daga jangida Adali sultan Ahmad ibn Ibrohim al-G'oziy opat etkeninen keyin, Adal-Osmanlı qospa áskerleri chekindi&lt;ref&gt;{{Black, p. 102}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot; Stapleton2013 p121&quot; &gt;{{harvnb|Stapleton|2013|p=121}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cohen, pp. 17-18}}&lt;/ref&gt;.

===== Missionerlik ekspediciyaları =====
1542-jılda iyezuit missioneri Francis Xavier Portugaliya patshası Ioann III tapsırig'iga qaray Apostol nunsiaturasiga juwapker bolǵan [[Goa]]ga keldi. Áyne sol waqıtta Francisco Zeimoto, Anto'nio Mota hám basqa sawdagerler birinshi ret Yaponiyaǵa óz saparların ámelge asırıp atır edi. Bul sayaxatda bolǵanın dawa etken Fernão Mendes Pintoning sózlerine kóre, olar Tanegashimaga jetip keliwgen, onda jergilikli xalıq o'qotar qurallardan tańlanıwda qalǵan. Keyinirek bul qurallar Yaponiyada ǵalabalıq túrde islep shıǵılǵan&lt;ref name=&quot; Pacey1991&quot; &gt;{{kitap deregi| last=Pacey| first=Arnold| title=Technology ın World Civilization: A Thousand-year History| url=https://archive. org/details/technologyinworl0000 pace| url-access=registration| year=1991| publisher=MIT Press| isbn=978-0-262-66072-3}}&lt;/ref&gt;.[[1570-jıl]]ga kelip portugallar Yaponiya portınıń bir bólegin satıp aldılar, onda olar [[Nagasaki]] qalasınıń kishi bir bólegine tiykar salındılar&lt;ref&gt;{{Yosaburō Takekoshi, «The Economic Aspects of the History of the Civilization of Japan», [[ISBN|0-415-32379 -7]]. }}&lt;/ref&gt; hám qala [[Qıtay]] hám [[Evropa]]menen úshmúyeshlik sawdada Yaponiyanıń tiykarǵı sawda portına aylandı&lt;ref name=&quot; Disney2009 b195&quot; &gt;{{harvnb|Disney|2009 b|p=195}}&lt;/ref&gt;.

Óz sawdasın Evropa hám Aziya básekichilaridan qorǵaw etken Portugaliya tekǵana Aziya hám Evropa ortasındaǵı sawdada, bálki [[Hindstan]],[[Indoneziya]],[[Qıtay]] hám [[Yaponiya]] sıyaqlı Aziya hám Afrikanıń túrli regionları ortasındaǵı sawdada da ústinlik etdi. Iyezuit missionerlari portugallarga ergashib, rim katolik dinin Aziya hám Afrikada kúsh hám zorlıqshılıq menen jayıwǵa háreketlerdi aparıwdi&lt;ref name=&quot; BethencourtCurto262-265&quot; &gt;{{harvnb|Bethencourt|Curto|2007|pp=262-265}}&lt;/ref&gt;.
==== Amerikada kolonizatorlik háreketleri ====
[[File:Capitanias.jpg|thumb|left|Braziliyanıń 15 áwladdan áwladqa miyraslar qalatuǵın koloniyalarini kórsetetuǵın 1574-jıldaǵı karta]]
===== Kanada =====
Tordesillas shártnamasına tiykarınan patshalar Manuel I, Ioann III hám Sebastian basshılıǵındaǵı Portugaliya imperiyasi Arqa Amerikada da aymaqlıq huqıqlarǵa dawa etdi. Sol maqsette, 1499 hám 1500-jıllarda João Fernandes Lavrador Grenlandiya hám Kanadanıń arqa Atlantikalıq qurǵaqlıqların úyrendi&lt;ref name=&quot; DiffieWinius464&quot; &gt;{{harvnb|Diffie|Winius|1977|p=464}}&lt;/ref&gt;. Keyinirek, 1500—1501 hám 1502-jıllarda ájaǵa -úke Gaspar hám Miguel Corte-Real Kanadanıń Newfoundland hám Labrador provinsiyalari hám Grenlandiyanı izertlew etip, bulmanlardı Portugaliya múlki dep dawa qılıwdı.[[1506-jıl]]de patsha Manuel I Newfoundland arqalında balıq tutıw ushın salıq ámeldegi etdi. Shama menen 1521-jılda João Alvares Fagundesga Sent-Lorens qoltıqınıń ishki atawlarına qayırqomlıq huqıqı berdi hám sonıń menen birge, balıq tutıw ushın tiykar bolıp xizmet etiwi ushın Keyp Breton atawında xalıq punkti jarattı. Jergilikli xalıq hám básekiles Evropa balıqchiliklarining bul aymaqlarda turaqlı qalıw ushın jańa qalalar payda bolıwına tosqınlıq etdi hám bes jıldan keyin bul aymaqlar tark etildi. Keyingi yarım ásir dawamında Newfoundlandda xalıq punktlerin shólkemlestiriwge bolǵan bir neshe urınıslar da áwmetsizlikke dus keldi&lt;ref name=&quot; Disney2009 a116&quot; &gt;{{harvnb|Disney|2009 a|p=116}}&lt;/ref&gt;.

===== Braziliya =====
Kabral [[Braziliya]]ni jańalıq ashqannan keyin,[[Fransiya]] bul aymaq ushın Portugaliga básekishige aylandı. 1503-jılda Gonçalo Coelho komandirligi astındaǵı ekspediciya Braziliya arqalında fransuzlarning hújimleri haqqında xabar berdi,&lt;ref name=&quot; HerringHerring214&quot; &gt;{{harvnb|Herring|Herring|1968|p=214}}&lt;/ref&gt; hám fransuz teńiz izertlewshisi Bınat Paulmier de Gonneville bir jıldan keyin Braziliya qublaında baylanıs ornatǵannan keyin ''brazilwood'' ushın sawda etdi&lt;ref&gt;{{Metcalf (2006 ), p. 60}}&lt;/ref&gt;.[[Arqa Amerika]] arqalı boylap Francis I qáwenderlik etken ekspediciyalar Tordesillas shártnamasın tuwrıdan-tuwrı buzdi&lt;ref name=&quot; PickettPickett14&quot; &gt;{{harvnb|Pickett|Pickett|2011|p=14}}&lt;/ref&gt;. 1531-jılǵa kelip, fransuzlar Braziliya jaǵaındaǵı aral qasında sawda postini qurdilar&lt;ref name=&quot; PickettPickett14&quot; /&gt;.
[[File:Philip_II%27s_realms_in_1598.png|upright=1.35|thumb|[[1598-jıl]] Portugaliya hám Ispaniya patshası Philip II waqtında Iberiya birlespei]]
Fransuzlarning Braziliyada aǵash kontrabandasining kúsheytiwi João III ni bul aymaqtı ishkerilew basıp alıwǵa háreket etiwge májbúr etdi&lt;ref name=&quot; Marley2008 p76&quot; &gt;{{harvnb|Marley|2008|p=76}}&lt;/ref&gt;.[[1531-jıl]]de Martım Afonso de Sousa jáne onıń úkesi Pero Lopes basshılıǵındaǵı korollıǵılıq ekspediciyası pútkil Braziliya qurǵaqlıqların qorǵaw, fransuzlarni aymaqtan aydalıw hám birinshi koloniya qala — 1532-jılda San-visenteni jaratıw ushın jo'nab kettilar&lt;ref name=&quot; Marley2008 pp76 -78&quot; &gt;{{harvnb|Marley|2008|pp=76 -78}}&lt;/ref&gt;. Sousa bir jıl ótkennen, Hindstan gubernatori bolıw ushın paytaxt [[Lissabon]]ga qaytıp keldi hám hesh qashan Braziliyaǵa qaytıp barmadi&lt;ref name=&quot; DeOliveira254&quot; &gt;{{harvnb|de Oliveira Marques|1972|p=254}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot; Marley2008 p78&quot; &gt;{{harvnb|Marley|2008|p=78}}&lt;/ref&gt;. Fransuz hújimleri Portugaliyalıqlardıń Atlantikalıq okeanı boylap portugal kemelerine hújim qılıwdı toqtatıw ushın fransuzlarga pul tólegeninen keyin, málim dárejede tóqtadı, biraq hújimler 1560 -jıllarda da mashqala bolıp qolaverdi&lt;ref name=&quot; Marley2005 pp694-696&quot; &gt;{{harvnb|Marley|2005|pp=694-696}}&lt;/ref&gt;.

Tóbeé de Sousa 1549 -jılda «Barlıq ázizler qoltıqi»de [[Braziliya]]dıń paytaxtı [[Salvador]]ni qurdi&lt;ref name=&quot; Mahoney246&quot; &gt;{{harvnb|Mahoney|2010|p=246}}&lt;/ref&gt;. De Sousaning 1000 adamlıq ekspediciyası arasında askarlar, jumısshılar hám Manuel de Nobrega basshılıǵındaǵı altı iyezuit bar edi&lt;ref name=&quot; Russell-Wood1968 p47&quot; &gt;{{harvnb|Russell-Wood|1968|p=47}}&lt;/ref&gt;. Iezuitlar Braziliyanı koloniya qılıwda, sonday-aq San-visente hám San-Pauluni iyelewde zárúrli rol oynaydı&lt;ref name=&quot; Ladle185&quot; &gt;{{harvnb|Ladle|2000|p=185}}&lt;/ref&gt;. Iezuit missiyalari menen birge jergilikli xalıq arasına kóplegen kesellik keldi, kesellikler arasında tırıspa hám sheshek gúl da bar edi&lt;ref&gt;{{Metcalf (2005), pp. 36 -37}}&lt;/ref&gt;. Keyinirek, fransuzlar Portugaliya aymaǵı bolǵan Guanabara qoltıqına jaylawdılar, bulman ''Fransiya Antarktidası'' dep at berildi&lt;ref name=&quot; Marley2008 p86&quot; &gt;{{harvnb|Marley|2008|p=86}}&lt;/ref&gt;. Portugaliya elshisi Fransiya shabıwılchiligi haqqında xabar beriw ushın Parijǵa jiberilganida, Joao III Mem de Sáni Braziliyanıń jańa general gubernatori etip tayınladi hám Mem de Sá [[1557-jıl]]de Braziliyaǵa jo'nab ketti&lt;ref name=&quot; Marley2008 p86&quot; /&gt;.[[1560-jıl]]ga kelip, Sá jáne onıń kúshleri birlesken [[Gugenotlar]],[[Kalvinizm|Shotlandiya kalvinistlari]] hám qullar kúshlerin Fransiya Antarktikasınan quwıp shıǵıwdı. Biraq olardıń istehkomlari hám awılların jaǵıp jiberganlaridan keyin de tiri qalǵanlar bul jerde jasawda dawam etiwdi. Bul omon qalǵanlar Gloriya qoltıqı, Flamengo plyaji hám Parapapua aymaǵına Tamoio xalqınıń járdemi menen jaylawdilar&lt;ref name=&quot; Marley2008 p90&quot; &gt;{{harvnb|Marley|2008|p=90}}&lt;/ref&gt;.

Tamoio Fransiya Antarktidasında jaylasqanınan berli fransuzlar menen birlespeshi bolǵan hám 1560 -jılda fransuzlar jeńiliwge dus kelgenine qaramay, Tamoio ele da qáwip astında edi&lt;ref name=&quot; Treece31&quot; &gt;{{harvnb|Treece|2000|p=31}}&lt;/ref&gt;. Olar 1561 hám 1564-jıllarda portugallarga qarsı eki hújim uyushtirdilar (aqırǵı waqıya fransuzlarga járdem berdi) hám hár birinde derlik tabısqa eristilar&lt;ref name=&quot; Marley2008 pp91-92&quot; &gt;{{harvnb|Marley|2008|pp=91-92}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Metcalf (2005), p. 37}}&lt;/ref&gt;. Bul waqıtqa kelip, Manuel de No'brega kásiplesi iyezuit José de Anchieta menen birgelikte Tamoioga hújimler qatnasıwshısına aylandı&lt;ref name=&quot; Treece31&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot; Marley2008 pp91-92&quot; /&gt;. 1565-jıldan 1567-jılǵa shekem Mem de Sá jáne onıń áskerleri Guanabara qoltıqında Fransiya Antarktidasın wayran etiwdi. 1565-jılda Mem de Sá bul aymaqlardı «São Sebastião do Rio de Janeiro» dep atay basladı&lt;ref name=&quot; Marley2008 p96&quot; &gt;{{harvnb|Marley|2008|p=96}}&lt;/ref&gt; jáne onıń jiyeni Estácio de Sá 1567-jılda [[Rio-de-Janeyro]] qalasına tiykar salındı.[[1575-jıl]]ga kelip Tamoi tolıq bo'ysindirilgandi hám aymaq joq bolıp ketkendi&lt;ref name=&quot; Schwartz1973 p41&quot; &gt;{{harvnb|Schwartz|1973|p=41}}&lt;/ref&gt;.
[[File:Flag of Portugal (1667).svg|thumb|Portugaliya bayraǵina (1667-1706 ). Xv-XIX ásirlerden baslap Portugaliya bayraqlarınıń barlıǵı soǵan uqsas bolǵan.]]
==== Iberiya birlespesi ====
[[1580-jıl]]de Iberiya birlespesi sebepli Portugaliya qońsılas [[Ispaniya imperiyasi]]menen birden-bir monarx húkimranlıǵı astında birlesedi. 1640 -jılda mámleket ǵárezsizlikke eristi. Portugal-Ispaniya birlespesiniń 60 jılı dawamında Portugaliyanıń jańa teńiz kúshi Gollandiya menen Aziya, Afrika hám Lotin Amerikası daǵı koloniyalar ushın eń qızǵın gúreslerdi alıp bardı. Bul gúreslerde portugallar mámleket tárepinen qollap -quwatlanmadi. Ispaniya monarxlari, birinshi náwbette, ispan koloniyalarini qorǵaw hám keńeytiwge itibar qaratdilar&lt;ref name=&quot; Kamen177&quot; &gt;{{harvnb|Kamen|1999|p=177}}&lt;/ref&gt;.

XvI ásir aqırında portugallar úlken kúsh hám kúsh-quwatlı Aziyaǵa barǵan sayın tereńrek kirip barıwda dawam etdilar&lt;ref name=&quot; Boyajian11&quot; &gt;{{harvnb|Boyajian|2008|p=11}}&lt;/ref&gt;.[[Goa]] qalasından muwapıqlastırılgan ekspediciyalar Qubla hám Qublası -Arqa Aziyada Portugaliya tásirin jayıwǵa eristi. Biraq gollandlar menen Aziya aymaqları ushın bolıp ótken kóplegen sawashlarda portugallar jeńiliwge dús keliwi, olardıń Aziyadaǵı tásirin anaǵurlım pasaytirdi. Jeńiliwlerdiń sebeplerinen biri ispan monarxlarning portugallarga járdem bermasliklar esaplanadı&lt;ref name=&quot; Anderson104-105&quot; &gt;{{harvnb|Anderson|2000|pp=104-105}}&lt;/ref&gt;.

Shahzoda Morits Gollandiyanıń ''[[Vest-Indiya]]'' kompaniyası menen bolǵan sawashlarda úlken jeńiliwlerge dus keldi. Nátiyjede, Braziliyada Gollandiya koloniyaları qáliplese basladı. Portugallar San-Tóbee atawı, Altın jaǵa daǵı San-Xorxe-de-Mina qorǵanı hám Luanda qalasın da qoldan shıǵarıwdi&lt;ref name=&quot; BethencourtCurto111, 117&quot; &gt;{{harvnb|Bethencourt|Curto|2007|pp=111, 117}}&lt;/ref&gt;.

Eger birlespe bóleklenip, milliy mámleketshilik tiklenganidan keyin, 1654-jılǵa kelip Portugaliya Braziliya hám Luanda ústinen óz hákimiyattı tikladi&lt;ref name=&quot; Thomas159&quot; &gt;{{harvnb|Thomas|1997|p=159}}&lt;/ref&gt;, biraq Qublası -Arqa Aziyadaǵı dawamıy keńeyiw gollandlar tárepinen toqtatildi. Sonday etip [[1859-jıl]]gi Lissabon shártnamasında imzolangan hújjetke kóre pútkil boshli [[Indoneziya]]den tekgini Shıǵıs Timor portugallar qolında qaldı&lt;ref&gt;{{jurnal deregi| last=Puga| first=Rogério Miguel| author-link=Rogerio Miguel Puga| date=December 2002| title=The Presence of the &quot; Portugals&quot; ın Macau and Japan ın Richard Hakluyt's ''Sortıgations''| url=https://redalyc. org/articulo. oa? id=36100506| journal=Bulletin of Portuguese/Japanese Studies| language=en| volume=5| pages=81-116| issn=0874-8438| access-date=2022-03-26| via=[[Redalyc}}&lt;/ref&gt;.

=== Ekinshi imperiya (1663—1822) ===
[[File:Map of Portuguese India.png|thumb|Portugaliya Hindstanı (1502—1961)]]
Portugaliya óz koloniyalarınıń qoldan bay beriliwinde Ispaniyanı ayıplı dep esaplardı, atap aytqanda sol sebep óz-ara birlespediń tawsılıwına alıp keldi.[[1640-jıl]]de John Iv Portugaliya patshası dep daǵaza etildi hám Portugaliyanı qayta qayta tiklew urısı baslandı.[[1643-jıl]]de Portugaliyanıń shettegi koloniyaları ushın basqarıw organı bolǵan Sırt el keńesi tuzildi. Bul keńesde Arqa Afrika, Madeyra hám Azor atawları esaptan tısqarı edi. Sırt el degi múlkke tiyisli barlıq jazıwmalar keńes arqalı alıp barıldı&lt;ref&gt;{{Francis A. Dutra. «Overseas Council (Portugal) » ın ''Encyclopedia of Latin American History and Culture'', vol. 4, pp. 254-255. New York: Charles Scribner's Sons 1996. }}&lt;/ref&gt;. Portugal sudı 1807-jılda [[Napoleon]]dıń Iberiyaga bastırıp kiriwi artınan Braziliyaǵa qashıp ketkeninde, Braziliya keńes yurisdiktsiyasidan shıǵarıldi&lt;ref&gt;{{Francis A. Dutra, «Salvador Correia de Sá e Benavides» ın ''Encyclopedia of Latin American History and Culture'', vol. 5, p. 2. New York: Charles A. Scribner's Sons 1996. }}&lt;/ref&gt;.

1661-jılda portugallar Angliyaǵa Bombay hám Tanjerni beriwdi hám keyingi júz jıllarda inglisler az-azdan basqa kúshlerdiń sawdasın esaptan tısqarı etip, Hindstanda dominant sawdagerge aylandılar. 1668-jılda Ispaniya Iberiya birlespesiniń tawsılǵanlıǵın tán aldı hám bunıń ornına Portugaliya Seutanı Ispaniyaǵa berdi&lt;ref name=&quot; Cowans2003&quot; &gt;[[kitap deregi| editor-last=Cowans| editor-first=Jan| title=Early Modern Spain: A Documentary History| url=https://books.google. com/books? id=Ksf_tz5 x5 FwC&amp;pg=PA180| access-date=10 -iyul 2012-jıl| year=2003| publisher=University of Pennsylvania Press| isbn=0-8122-1845-0| page=180}}&lt;/ref&gt;.

Portugaliyalıqlar [[Marathalar mámleketi]]dıń hind húkimdarı Chimnaji Appa hám Keledi Nayaka patshalıgınan Shivappa Nayaka tárepinen jeńiliwge uchragach hám gollandlar menen dúgilisisler aqırında [[Goa]] hám Hindstan daǵı bir neshe kishi aymaqlardı óz qolında saqlap qola aldı&lt;ref&gt;{{History of the Atlar tartıp júretuǵın tramvayn by Alexander Kyd Nairne pp. 84-85}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot; Ahmed330&quot; &gt;{{harvnb|Ahmed|2011|p=330}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Portuguese Studies Review [[ISSN|1057-1515]] (Baywolf Press) p. 35}}&lt;/ref&gt;. Braziliya hám Afrika daǵı koloniyaların qaytarıp alıwǵa eristi, biraq inglis, francuz hám gollandlarning Aziyadaǵı sawda punktlerin iyelewi nátiyjesinde óziniń eski kúshin pútkilley joǵatdı. Sonday etip Portugaliya ushın tek bir jónelis, Braziliya taxtaları hám qumshekerleri áhmiyeti artıp bardı&lt;ref name=&quot; BethencourtCurto111, 117&quot; /&gt;.
==== Minas-Jerais hám altın sanaatı ====
[[File:Oscar_Pereira_da_Silva_-_Sessão_das_Cortes_De_Lisboa,_Acervo_do_Museu_Paulista_da_USP_2.jpg|thumb|upright|Portugal kortesleri Birlesken Korollıqtı tarqatıp jiberiwge intildi.]]
[[1693-jıl]]de [[Braziliya]]dıń [[Minas-Jerais]] qalasında altın tabılǵan. Minas-Jerais, Shúberek Grosso hám Goyasda altın hám keyinirek almazdıń tabılıwı úlken shumlarǵa sebep boldı. Awıl imperiyaning jańa ekonomikalıq orayı boldı jáne bul jerge tezlik menen o'rnashildi&lt;ref name=&quot; Boxer168&quot; &gt;{{harvnb|Boxer|1969|p=168}}&lt;/ref&gt;. Bul altın koni ishki bazardı jaratılıwma alıp keldi hám kóplegen emigrantlardı tartıldı.[[1739-jıl]]ga kelip, taw-kán sanaatınıń eń joqarı shıńı bolǵan Minas-Jerais xalqı 200, 000 den 250, 000 ge shekem edi&lt;ref name=&quot; Disney2009 b268-69&quot; &gt;{{harvnb|Disney|2009 b|pp=268-269}}&lt;/ref&gt;.

Bul altın koni Portugaliya imperiyasining tabısın sezilerli dárejede asırdı hám barlıq qazib alınǵan kónning 1/5 bólegin quradı. Altın ushın kóplegen jánjel hám urıslar da bolıp ótti. Húkimet, sonıń menen birge, almaz qazib alıwdı óz yurisdiktsiyasi sheńberinde hám jeke jalawshılarǵa sheklep qoydı&lt;ref name=&quot; Disney2009 b273-275&quot; &gt;{{harvnb|Disney|2009 b|pp=273-275}}&lt;/ref&gt;. Altındı úlken muǵdarda qazib alıwǵa qaramastan, plantatsiya sanaatı bul dáwirde Braziliya ushın jetekshi kiripke aylandı. Qumsheker 1760 -jılda kiriptiń 50 % ni (altın 46 %) quradı&lt;ref name=&quot; Bethell203&quot; &gt;{{harvnb|Bethell|1985|p=203}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot; Disney2009 b267-68&quot; &gt;{{harvnb|Disney|2009 b|pp=267-268}}&lt;/ref&gt;.

Shúberek Grosso hám Goyasda tabılǵan altın koloniyanıń batıs shegaraların bekkemlewge qızıǵıwshılıq oyatdı. 1730 -jıllarda ispan sawda postlari menen dúgilisisler tez-tez júz boldı hám keyin ispanlar áskeriy ekspediciya baslaw menen abay qılıwdı. Ispanlarning jobası ámelge aspadı hám 1750-jıllarǵa kelip, pútkil aymaqta portugallarning jalǵızhokimligi ornatildi&lt;ref name=&quot; Disney2009 b288&quot; &gt;{{harvnb|Disney|2009 b|p=288}}&lt;/ref&gt;.

[[1755-jıl]]de [[Lissabon]]de ólimli jer silkiniw júz boldı, cunami menen birge 275, 000 xalıqtan 40, 000 den 60, 000 ge shekem adamdı ólimine sebep boldı&lt;ref name=&quot; KozakCermak131&quot; &gt;{{harvnb|Kozák|Cermák|2007|p=131}}&lt;/ref&gt;. Bul bolsa Portugaliyanıń koloniyalarǵa itibarın azmaz susaytirishiga alıp keldi&lt;ref name=&quot; Ramasamy2006&quot; &gt;[[kitap deregi| editor1-last=Ramasamy| editor1-first=SM.| editor2-last=Kumanan| editor2-first=C. J.| editor3-last=Sivakumar| editor3-first=R.| display-editors = 3| editor4-last=Singh| editor4-first=Bhoop| title=Geomatics ın Tsunami| url=https://books.google. com/books? id=5 gEBfvCBclUC&amp;pg=PA8| access-date=10 -iyul 2012-jıl| year=2006| publisher=New India Publishing| isbn=978-81-89422-31-8| page=8}}&lt;/ref&gt;.

==== Braziliya ǵárezsizligi ====
[[File:Independence of Brazil 1888.jpg|thumb|left|Braziliya ǵárezsizligi Portugaliya imperiyasini da ekonomikalıq, da siyasiy tárepten uzaq waqıt páseńlewge saldı.]]
[[1808-jıl]]de [[Napoleon|Napoleon Bonapart]] Portugaliyaǵa bastırıp kirdi hám sonnan keyin ana xanzada Mari I korollıǵılıq sarayın Braziliyaǵa ótkeriwdi buyırdı. 1815-jılda [[Braziliya]] korollıǵılıq mártebeine kóterildi. Portugaliya mámleketi rásmiy Portugaliya, Braziliya hám Algarves Birlesken patshalıǵına aylandı hám paytaxt [[Lissabon]]den [[Rio-de-Janeyro]]ga kóshirildi. Bul mámleket Evropa mámleketiniń óz koloniyalarınan birinde basqarılatuǵın birden-bir mısal esaplanadı. Sonıń menen birge, 1820 -jılgi liberal revolyuciyadan keyin [[Lissabon]]de jıynalǵan Portugaliya Konstituciyalıq sudi parlamentine Braziliya wákillerin saylaw da bolıp ótti&lt;ref name=&quot; Bethell177-178&quot; &gt;{{harvnb|Bethell|1985|pp=177-178}}&lt;/ref&gt;.

Eger patsha shańaraǵı [[1821-jıl]]de Portugaliyaǵa qaytqan bolsa -de, Braziliyalıqlar arasında ǵárezsizlikke umtılıwdıń kusheytiwine alıp keldi. 1822-jılda Dom João vI dıń balası shahzoda Dom Pedro I 1822-jıl 7-sentyabrde Braziliya ǵárezsizligin járiyaladı hám jańa Braziliya imperiyasining imperatori lawazımın iyeledi. Ispaniyanıń Qubla Amerikadaǵı koloniyalarınan ayrıqsha bolıp esaplanıw, Braziliya ǵárezsizligine saldamlı qan to'kmagan halda eristi&lt;ref name=&quot; Angus1837&quot; &gt;[[kitap deregi| editor-last=Angus| editor-first=William| title=History of England: From the Roman Invasion tap the Accession of Queen victoria I| url=https://archive. org/details/historyenglandf00 angugoog| access-date=10 -iyul 2012-jıl| year=1837| location=Glasgow| pages=[https://web.archive.org/web/20130712160429/https://archive./ org/details/historyenglandf00 angugoog/page/n264 254]-255}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot; Levine2003&quot; &gt;[[kitap deregi| last=Levine| first=Robert M.| title=The History of Brazil| url=https://books.google. com/books? id=Pi56 Cw3 yGfcC&amp;pg=PA59| access-date=10 -iyul 2012-jıl| year=2003| publisher=Palgrave Macmillan| isbn=978-1-4039 -6255-3| pages=59 -61}}&lt;/ref&gt;.

=== Úshinshi imperiya (1822—1999 ) ===
[[File:Jesuit Convent, Macao.jpg|thumb|[[Makao]]dagi Áwliye Paul koleji kórinisi. (1854) ]]
XIX asirde Evropa kolonizatorlıǵı pátine shıqqanında Portugaliya Aziyadaǵı bir neshe koloniyasınan tashqar Qubla Amerika hám barlıq aymaqların joǵatǵan edi. Bul basqıshda Portugal kolonizatorlıǵı Afrika daǵı óz koloniyaların ondaǵı basqa Evropa kúshleri menen báseki qılıw ushın milliy aymaqlarǵa keńeytiwge itibar qaratdı. Portugaliya [[Angola]] hám [[Mozambik]]dıń ishki bólegine bastırıp kirdi hám izertlewshilerdiń Serpa Pinto, Hermenegildo Kapelo hám Roberto Ivens Afrikanı batıstan shıǵıs tárepke kesip ótken birinshi evropalıqlar boldı&lt;ref name=&quot; Newitt1995 pp335-336&quot; &gt;{{harvnb|Newitt|1995|pp=335-336}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot; Corrado18&quot; &gt;{{harvnb|Corrado|2008|p=18}}&lt;/ref&gt;.

==== Britaniya ultimatumi hám Portugaliya monarxiyasining tawısıwı (1890—1910 ) ====
[[:en:Pink Map|Aqshıl qızǵılt reń karta]], yaǵnıy eki koloniyanı birlestiriw Portugaliya 1880-jıllardaǵı siyasatınıń tiykarǵı maqsetlerinen biri esaplanardi&lt;ref name=&quot; Lisboa134&quot; &gt;{{harvnb|Lisboa|2008|p=134}}&lt;/ref&gt;. Biraq, bul ideya [[Qohira]]den [[Keyptaun]]ge shekem bolǵan aymaqtı óz qolında toplaǵan qońsılas Britaniya ushın qabıl etiliwi múmkin emes edi. 1890 -jılgi Britaniya ultimatumi Portugaliya patshası Carlos I ga qoyıldı hám Aqshıl qızǵılt reń karta tamamlanıldı&lt;ref name=&quot; Lisboa134&quot; /&gt;.

Patshanıń ultimatumga munasábetinen respublikashılar paydalanıwdi&lt;ref name=&quot; Lisboa134&quot; /&gt;.[[1908-jıl]][[1-fevral]]de patsha Carlos hám shahzoda Luis Filipe [[Lissabon]]de Portugaliyalıq eki aktiv revolyuciyashı Alfredo Luis de Kosta hám Manuel Buisa tárepinen óltirildi. Luis Filipening úkesi Manuel Portugaliya patshası Manuel II boldı. Eki jıl ótkennen, 1910 -jıl 5-oktyabrda ol taxtdan ag'darildi hám Angliyaǵa London qasındaǵı Twickenham qashıp ketti hám Portugaliya respublikaǵa aylandı&lt;ref name=&quot; Wheeler48-61&quot; &gt;{{harvnb|Wheeler|1998|pp=48-61}}&lt;/ref&gt;.

==== Birinshi jáhán urısı ====
[[File:Chaimite.jpg|thumb|XIX asirde Portugaliya Portugaliya Afrikasında hákimiyattı bekkemlew ushın jańa saparlardı basladı.]]
[[1914-jıl]]de [[Germaniya imperiyasi]] [[Angola]]nı Portugaliya qadaǵalawınan tartıp alıw jobaların islep shıqtı&lt;ref name=&quot; vincent-Smith1974&quot; &gt;[[jurnal deregi| title=The Anglo-German Negotiations over the Portuguese Colonies ın Africa, 1911-14| url=https://archive. org/details/sim_historical-journal_1974-09_17_3/page/620| last=vincent-Smith| first=J. D.| journal=The Historical Journal| volume=17| issue=3| date=Qızǵa beriletuǵın dúńya 1974| issn=0018-246 X| jstor=2638392| publisher=Cambridge University Press| pages=620 -629| doi=10. 1017/s0018246 x0000532 x}}&lt;/ref&gt;. Portugal hám nemis askerleri ortasında dúgilisisler kelip shıqtı, tiykarǵı aymaqtan qosımsha kúshler jiberildi&lt;ref&gt;{{Jańalıqlar deregi| title=Portugal enters the war| url=https://archive. org/stream/independen79 v80 newy#page/121/mode/1 up| newspaper=The Independent| date=26 -Oct 1914-jıl| access-date=24-iyul 2012-jıl}}&lt;/ref&gt;. Kelgen askerlerdiń tiykarǵı maqseti Germaniya tárepinen boysındırılǵan Mozambik arqasındaǵı Kionga úshmuyeshin qaytarıp alıw edi.[[1916-jıl]]da Portugaliya nemis kemelerin Lissabonda internaciya etkeninen keyin Germaniya Portugaliyaǵa urıs járiyaladı. Portugaliya da buǵan juwap retinde urıs járiyaladı hám nátiyjede [[Birinshi jáhán urısi|Birinshi jáhán urısına]] kirdi&lt;ref name=&quot; Wheeler128&quot; &gt;{{harvnb|Wheeler|1998|p=128}}&lt;/ref&gt;. Urıstıń basında Portugaliya tiykarınan [[Fransiya|Franciyada]] jaylasqan birlespeshilerge járdem kórsetiw menen shuǵıllanǵan. 1916 -jılda Portugaliya aymaǵına tek bir, Madeyraǵa hújim boldı. 1917-jılda Portugaliya tárepinen ámelge asırılǵan háreketlerden biri urıs háreketleri ushın zárúr bolǵan aǵash sanaatında Britaniyaǵa járdem beriwden ibarat bolǵan. Kanada toǵay xojalıǵı korpusı menen bir qatarda, Portugaliya xızmetkerleri házirde &quot;Portugal kamini&quot; dep atalatuǵın aymaqta terek kesiw infradúzilmesin ornattı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www. newforestexplorersguide. co. uk/sitefolders/faqs/portuguesefireplace/portuguesefireplacepage. html| title=Portuguese Fireplace| publisher=Newforestexplorersguide. co. uk| access-date=2014-08-06}}&lt;/ref&gt;.

[[1917-jıl]] dawamında Portugaliya Franciyadaǵı birlespeshiler frontına áskerler jiberdi. Jıl ortalarında Portugaliya Birinshi jáhán urısındaǵı birinshi jábirleniwshi boldı. Portugaliya Afrikasında Portugaliya hám inglisler Mozambik hám Angolada nemislarga qarsı kóplegen sawashlar aparıwdı. Jıl aqırında kemeler taǵı Portugaliya suwiga kirdiler hám taǵı Madeyraga hújim etip, bir neshe portugal kemelerin cho'ktirishdi. 1918-jıl basında Portugaliya birlespeles frontda Germaniyaǵa qarsı gúresti dawam ettirdi, sonday-aq La Lys urısında qatnastı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.worldwar1.com/france/portugal.htm|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070603044406/http://www.worldwar1.com/france/portugal.htm|url-status=dead|bet=Battle of La Lys|archivedate=3-iyun 2007-jıl}} {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20070603044406/http://www.worldwar1.com/france/portugal.htm |date=2007-06-03 }}&lt;/ref&gt;. Gúzek waqtında Germaniya da Portugaliyanıń bir neshe kemasini cho'ktirdi. Shama menen úsh jıllıq sawashlardan keyin (Portugaliya kózqarasınan ) Birinshi jáhán urısı Germaniya tárepinen kelisiwshilik shártnaması imzolanishi menen juwmaqlandi. versal konfrensiyasida Portugaliya Tanzaniya daǵı port qalası bolǵan Kiongadan tısqarı óziniń barlıq joǵatılǵan aymaqları ústinen qadaǵalawdı qayta tikledi&lt;ref&gt;{{Thomas, H. B., «The Kionga Triangle», ''Teńgenyika Notes and Records'' volume 31 1951, pp. 47-50. }}&lt;/ref&gt;.

Afrika daǵı Portugaliya aymaqları [[Kabo-Verde]],[[San-Tóbee hám Principi]],[[Gvineya-Bisau]],[[Angola]] hám [[Mozambik]]ni óz ishine aldı&lt;ref name=&quot; Koffi2012&quot; &gt;[[kitap deregi| last=Koffi| first=Ettien| title=Paradigm Shift ın Language Plandıń and Policy: Game-Theoretic Solutions| url=https://books.google. com/books? id=2 C1 TGbN5 R84 C&amp;pg=PA98| access-date=12-iyul 2012-jıl| year=2012| publisher=Walter de Gruyter, Inc.| location=Boston/Berlin| isbn=978-1-934078-10 -5| page=98}}&lt;/ref&gt;.

==== Dekolonizatsiya (1951—1999 ) ====
[[File:Portuguese_Empire_20th_century.png|thumb|XX asirde Portugaliya endi ózin imperiya emes, bálki shet el degi provinsiyalari bolǵan kóp kontinent mámleketi dep ataǵan.]]
[[File:Antonio Salazar-1.jpg|thumb|[[Anto'nio de Oliveira Salazar]] kóp kontinentlik Portugaliyanı saqlap qalıwǵa intildi. ]]
Ekinshi jáhán urısınan keyin Evropa mámleketleriniń imperiyalarida kolonizatorlikke qarsı háreketleri kúshaya basladı. Suwıq urıs Portugaliyanıń shet el degi xalqı ortasında da biyqararlıqtı keltirip shıǵardı, sebebi Qospa Shtatlar hám Sovet Birlespesi óz tásir dóńgeleklerin asırıw ushın gúresdiler.[[1947-jıl]]de [[Angliya]] tárepinen [[Hindstan]]ga ǵárezsizlik berilgeninen keyin hám Fransiya Hindstan daǵı anklavlarni jańa ǵárezsiz mámleket quramına qosıwǵa ruqsat beriw tuwrısındaǵı sheshiminen keyin Portugaliyaǵa da tap sonday qılıw ushın basım ótkerildi&lt;ref&gt;{{[[#refPearson|Pearson 1987, p. 158]]&lt;/ref&gt;. Buǵan [[1933-jıl]]de hákimiyattı qolǵa alǵan Anto'nio de Oliveira Salazar qarsılıq kórsetdi. Salazar 1950-jılda anklavlarni Portugaliyanıń ajıralmaytuǵın bólegi retinde kórip, Hindstan Bas ministri [[Jawaharlal Neru]]dıń qaytarıw haqqındaǵı soranıwın biykarlaw etdi&lt;ref&gt;{{[[#refPearson|Pearson 1987, p. 160]]&lt;/ref&gt;. Keyingi jılı Portugaliya Konstitusiyasına koloniyalardıń mártebein shet el degi provinsiyalarga ózgertiw ushın ózgertiw kirgizildi.[[1954-jıl]]de jergilikli kóterilis Hindstannıń Dadra hám Nagar Xaveli anklavlarida Portugaliya húkimetiniń awdarılıwına alıp keldi. Hindstanda qalǵan Portugaliya koloniyalarınıń bar ekenligi barǵan sayın kúshsizlenip bardı hám Neru Hindstannıń derlik barlıq ishki siyasiy partiyaları, sonıń menen birge, Sovet Birlespesi jáne onıń birlespeshileri tárepinen qollap -quwatlandı. 1961-jılda Angolada portugallarga qarsı kóterilisten kóp ótpey, Neru Hindstan armiyasına [[Goa]],[[Daman hám Diu]]ga hújim qılıw buyrıǵın berdi hám olar demde iyelendi hám keyingi jılı rásmiy anneksiya etildi. Salazar aymaqlardı jaysha basıp alınǵan dep esaplab, suverenliitetning ótkeriliwin tán alıwdan bas tartdı. Goa wálayatı 1974-jılǵa shekem Portugaliya Milliy Assambleyasında qatnasıwda dawam etdi&lt;ref name=&quot; Anderson153&quot; &gt;{{harvnb|Anderson|2000|p=153}}&lt;/ref&gt;.

[[1961-jıl]] fevral ayında [[Angola]]de Portugaliya zorlıqshılıǵınıń baslanıwı Afrika daǵı Portugaliya imperiyasi tawısıwınıń baslanıwı edi. Angola daǵı Portugaliya armiyası oficerleri partizanlarni urıs baslanıwı menen áskeriy tárepten gúresiwge ılayıq emesligin aytıp, ózara kelisiwler ǵárezsizlik háreketi menen baslanıwı kerek, degen pikirde edi. Biraq, Salazar imperiyani qol qatılmas saqlawǵa qatań qarar etkenligin áshkara járiyaladı hám jıl aqırına kelip ol jerge 50, 000 ásker jaylastırdı. Sol jılı Batıs Afrika qul sawdasınıń qaldıg'i bolǵan Ouida qalasındaǵı kishi Portugaliya qorǵanı San João Baptista de Ajuda Fransiyadan ǵárezsizlikke erisken Dahomey (házirgi [[Benin]]) jańa húkimeti tárepinen qosıp alındı. Angolada baslanǵan ǵárezsizlik háreketleri tez arada basqa koloniyalarǵa da yojıldi hám [[1963|1963-jıl]]da [[Gvineya]]de,[[1964-jıl]]de [[Mozambik]]de sonday háreketler bolıp ótti&lt;ref name=&quot; Anderson153&quot; /&gt;.

Angola hám Mozambiktegi puqaralar urısları asıǵıslıq menen baslanıp ketti, burınǵı kóterilisshiler (Sovet Birlespesi hám Kuba tárepinen qollanǵan ) tárepinen dúzilgen kommunistlik húkimetler Zair, Qubla Afrika hám Qospa Shtatlar sıyaqlı mámleketlikler tárepinen qollap -quwatlanǵan kóterilisshi gruppalarǵa qarsı gúresdi&lt;ref name=&quot; ArnoldWiener11-12&quot; &gt;{{harvnb|Arnold|Wiener|2012|pp=11-12}}&lt;/ref&gt;. Shıǵıs Timor da 1975-jılda óz ǵárezsizligin járiyaladı. Biraq [[Shıǵıs Timor]] demde qońsılas [[Indoneziya]] tárepinen basıp alındı hám [[1999|1999-jıl]]de mámleket quramına qosıp alındı. Birlesken Milletler Shólkemi qáwenderligidegi referendum nátiyjesinde Shıǵıs Timorlıqlardıń kópshiligi ǵárezsizlikti tańladı hám aqır-aqıbetde 2002-jılda olar óz ǵárezsizligine eristi.[[Makao]]dıń 1999 -jıl 20 -dekabrde tapsırılıwı rásmiy Portugaliya imperiyasining tamamlanılıwı hám Aziyadaǵı kolonizatorliktiń tawsılıwın belgilep berdi&lt;ref&gt;{{Jańalıqlar deregi|url=https://web.archive.org/web/20130711072650/http://www.news/. bbc. co. uk/2/hi/asia-pacific/1996673. stm|title=East Timor : Birth of a nation|access-date=12-iyul 2012-jıl}}&lt;/ref&gt;.

[[1987-jıl]]de Portugaliya Qıtay Xalıq Respublikası menen Qıtay -Portugaliya qospa deklaratsiyasın imzoladi jáne onıń shet elde qalǵan sońǵı múlki bolǵan Makao suverenitetti tapsırıw procesi hám shártlerin belgiledi. Bul process eki jıl aldın Birlesken Korollıǵılıq hám Qıtay ortasındaǵı Gonkong boyınsha shártlesiwge uqsas bolsa -de, Portugaliyanıń múlki Makaodıń Qıtayǵa ótkeriliwi Gonkongdıń Qıtayǵa ótkeriliwine qaraǵanda kemrek qarsılıqqa dus keldi. Sebebi Portugaliya qashannan berli Makaonı [[1979-jıl]]de Portugaliya qol astındaǵı Qıtay aymaǵı retinde tán alǵan edi&lt;ref&gt;{{Web deregi| title=Joint declaration of the Government of the People's Republic of China and The Government of the Republic of Portugal az waqıt the question of Macao| url=https://web.archive.org/web/20220707174408/https://www.bo/. io.gov. mo/bo/i/88/23/dc/en/| publisher=Government Printing Bureau (Macao SAR)| year=1987| access-date=2010 -04-26}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{[https://web.archive.org/web/20130711072650/http://news./ bbc. co. uk/2/hi/asia-pacific/566301. stm Macau and the end of empire], 18 December 1999. ''[[BBC News]]''}}&lt;/ref&gt;.

== Miyraslar ==
[[File:CPLP_-_Mapa.svg|thumb|right|upright=1.5|Portugal tilinde sóylesiwshi mámleketler jámiyetshiliginiń kartası (CPLP)]]
[[File:The Portuguese Empire.png|thumb|right|upright=1.5|Portugaliya imperiyasi quramina kirgen aymaqlarǵa iye mámleketler]]
Portugaliyanıń 7 burınǵı koloniyalarında [[portugal tili]] rásmiy til retinde qabıl etilgen. Portugaliya menen birgelikte olar portugal tilinde sóylesiwshi mámleketler jámiyetshiligine aǵza bolıp, olar jámi 10, 742, 000&amp;nbsp;km² yamasa Jer aymaǵınıń 7, 2 % ni quraydı&lt;ref name=&quot;CPLP&quot;&gt;{{Web deregi|title=CPLP|url=http://www. cplp. org/id-22. aspx|accessdata=2010 -08-12|data=janeiro de 2015}}&lt;/ref&gt;. Portugal tilin úshinshi rásmiy til retinde qabıl etken [[Ekvatorial Gvineya]] házirde [[Mavrikiy]] hám [[Senegal]]menen birge bul shólkemdiń gúzetshisi esaplanadı. Bunnan tısqarı, on eki kandidat mámleket bul jámiyetshilikke qosıw ushın arza tapsırǵan hám tastıyıqlanishini kútip atır.

Búgingi kúnde [[portugal tili]] dúnyadaǵı tiykarǵı tillerden biri bolıp, dúnya boylap 240 millionga jaqın sóylesiwshige iye hám 6 -orında turadı. Bul til Amerika kontinentindegi úshinshi eń kóp gápiriladigan til esaplanadı, tiykarınan Braziliya xalqı sebepli. Bunnan tısqarı, kóplegen portugal tiline tiykarlanǵan kreol tilleri ámeldegi, sonday-aq Perishtekadagi Cristang jámiyetshiliginiń xalqı paydalanatuǵın til&lt;ref name=lingpt&gt;{{Web deregi|title=Somos 240 milhões de falantes|url=http://www. tvi24. iol.pt/sociedade/lingua-portuguesa-portugues-ensino-governo-alunos/972503-4071. html|accessdata=11/01/2015|publisher=www. tvi24. iol.pt|data=16 da julho de 2008}}&lt;/ref&gt;. Sonıń menen birge, Afrika daǵı kóplegen burınǵı koloniya múlkinde lingua franca hám 8 mámlekette rásmiy til, sonıń menen birge, Makao basqarıw aymaǵında kanton tili menen birge rásmiy til esaplanadı. Portugal tili Yaponiyada da óz tásirin qaldırdı. Búgingi kúnde yapon tili leksikologiyasida bir qansha kelip shıǵıwı portugalcha bolǵan sózler bar.

Portugallar dúnyanıń kóplegen aymaqlarında úlken insaniy, materiallıq hám ruwxıy miyraslar qaldırdı.[[1527-yil]]de tek 1, 2 million xalıqqa iye bolǵan Portugaliya xalqi dúnyaǵa tarqaldı hám kóplegen jańa aymaqlarǵa hám civilizatsiyalarǵa tiykar salındılar&lt;ref&gt;{{Numeramento ou Cadastro Geral do Reino, de nowrap|D. João III (1527) referido em 2009 — Instituto Nacional de Estatística; A primeira [[Censo demográfico|contagem populacional]] foi feita em 1527, no reinado de D. João III com base predominantemente nos fogos. Nesta época houve um arrolamento de [[formatnum:1200000]] portugueses. }}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==
{{Derekler}}
{{derekler}}

== Ádebiyatlar ==
* Abeyasinghe, Tikiri. Jaffna Under the Portuguese. Lake House Investments, 1986.. ISBN 978-9555520003.  
* Abir, MordechaiEthiopia and the Red Sea: The Rise and Decline of the Solomonic Dynasty and Muslim European Rivalry in the Region. Routledge, 1980.. ISBN 978-0714631646. 
* Ahmed, Farooqui SalmaA Comprehensive History of Medieval India: Twelfth to the Mid-Eighteenth Century. Pearson Education India, 2011.. ISBN 978-81-317-3202-1. 
* Encyclopedia of Africa, Volume 2. Oxford University Press, 2010.. ISBN 9780195337709. 
* Cold War: The Essential Reference Guide. ABC-CLIO, 2012.. ISBN 978-1-61069-003-4. 
* Brockey, Liam MatthewPortuguese Colonial Cities in the Early Modern World. Ashgate Publishing, Ltd., 2008.. ISBN 978-0-7546-6313-3. 
* Abernethy, DavidThe Dynamics of Global Dominance, European Overseas Empires 1415–1980. Yale University Press, 2000.. ISBN 0-300-09314-4. 
* Anderson, James MaxwellThe History of Portugal. Greenwood Publishing Group, 2000.. ISBN 0-313-31106-4. 
* Bakewell, PeterA History of Latin America to 1825. Wiley-Blackwell, 2009.. ISBN 978-1405183680. 
* Bethell, LeslieThe Independence of Latin America. Cambridge University Press, 1985.. ISBN 978-0-521-34927-7. 
* Bethencourt, Francisco; Curto, Diogo Ramada. Portuguese Overseas Expansion, 1400–1800. Cambridge University Press, 2007.. ISBN 978-0-521-84644-8. 
* Black, JeremyWar in the World: A Comparative History, 1450–1600. Palgrave Macmillan, 2011.. ISBN 9780230344266. 
* Boxer, Charles RalphThe Portuguese Seaborne Empire 1415–1825. Hutchinson, 1969.. ISBN 0-09-131071-7. 
* Boyajian, JamesPortuguese Trade in Asia Under the Habsburgs, 1580–1640. JHU Press, 2008.. ISBN 978-0-8018-8754-3. 
* Christian-Muslim Relations. a Bibliographical History.: Volume 7. Central and Eastern Europe, Asia, Africa and South America (1500–1600). Brill Academic Publishers, 2015.. ISBN 978-9004297203. 
* Coates, Timothy JoelConvicts and Orphans: Forced and State-Sponsored Colonization in the Portuguese Empire, 1550–1755. Stanford University Press, 2002.. ISBN 9780804733595. 
* Cohen, LeonardoThe Missionary Strategies of the Jesuits in Ethiopia (1555–1632). Harrassowitz Verlag, 2009.. ISBN 978-3-447-05892-6. 
* Corrado, JacopoThe Creole Elite and the Rise of Angolan Protonationalism: 1870–1920. Cambria Press, 2008.. ISBN 9781604975291. 
* Crowley, Roger. Conquerors: How Portugal Forged the First Global Empire (2015)
* Curto, Diogo Ramada. Imperial Culture and Colonial Projects: The Portuguese-Speaking World from the Fifteenth to the Eighteenth Centuries (Berghahn Books, 2020) online review
* de Almeida, Miguel Vale. An Earth-colored Sea: Race, Culture And The Politics Of Identity In The Post-colonial Portuguese-speaking World. Berghahn Books, 2004.. ISBN 978-1-78238-854-8. 
* Davies, Kenneth GordonThe North Atlantic World in the Seventeenth Century. University of Minnesota Press, 1974.. ISBN 0-8166-0713-3. 
* Davis, David BrionInhuman Bondage: The Rise And Fall of Slavery in the New World. Oxford University Press, 2006.. ISBN 9780195140736. 
* Diffie, Bailey W.; Winius, George D.Foundations of the Portuguese Empire, 1415–1580. University of Minnesota Press, 1977.. ISBN 978-0-8166-0782-2. 
* Disney, A.R.. History of Portugal and the Portuguese Empire Volume 1, Portugal: From Beginnings to 1807. Cambridge University Press, 2009a.. ISBN 978-0521843188. 
* Disney, A.R.. History of Portugal and the Portuguese Empire Volume 2, Portugal: From Beginnings to 1807. Cambridge University Press, 2009b.. ISBN 978-0521738224. 
* Dodge, Ernest StanleyIslands and Empires: Western Impact on the Pacific and East Asia. University of Minnesota Press, 1976. — 226 bet. ISBN 978-0816607884. 
* Gallagher, TomPortugal: A Twentieth Century Interpretation. St. Martin's Press, 1982.. ISBN 9780719008764. 
* Gann, Louis Henry; Duignan, PeterAfrica and the World: An Introduction to the History of Sub-Saharan Africa from Antiquity to 1840. University Press of America, 1972.. ISBN 978-0-7618-1520-4. 
* Gipouloux, FrançoisThe Asian Mediterranean: Port Cities and Trading Networks in China, Japan and Southeast Asia, 13th–21st Century. Edward Elger, 2011.. ISBN 978-0857934260. 
* Goodman, Grant K.Japan and the Dutch 1600-1835. Routledge, 2000.. ISBN 978-0700712205. 
* Goodwin, StefanAfrica's Legacies Of Urbanization: Unfolding Saga of a Continent. Lexington Books, 2008.. ISBN 978-0-7391-5176-1. 
* Gupta, Pamila. Portuguese Decolonization in the Indian Ocean World: History and Ethnography (Bloomsbury Publishing, 2018).
* Herring, Hubert Clinton; Herring, Helen BaldwinA History of Latin America: From the Beginnings to the Present. Knopf, 1968.. ISBN 0-224-60284-5. 
* Central Africans, Atlantic Creoles, and the Foundation of the Americas, 1585–1660. Cambridge University Press, 2007.. ISBN 9780521770651. 
* Jesus, Carlos Augusto MontaltoHistoric Macao. Kelly &amp; Walsh, ltd., 1902.. ISBN 9781143225352. «Carlos Augusto Montalto Jesus Macao.» 
* Africa and the Americas: Culture, Politics, and History: A Multidisciplinary Encyclopedia, Volume 2. ABC-CLIO, 2008.. ISBN 978-1-85109-441-7. 
* Kamen, HenryPhilip of Spain. Yale University Press, 1999.. ISBN 9780300078008. 
* Kozák, Jan; Cermák, VladimirThe Illustrated History of Natural Disasters. Springer, 2007.. ISBN 9789048133246. 
* Kratoska, Paul H.South East Asia, Colonial History: Imperialism before 1800. Taylor and Francis, 2004.. ISBN 978-0415215404. 
* Lach, Donald F.Asia in the Making of Europe, Volume I: The Century of Discovery. University of Chicago Press, 1994.. ISBN 9780226467085. 
* Ladle, JaneBrazil. American Map, 2000.. ISBN 9780887291302. 
* Lisboa, Maria ManuelPaula Rego's Map of Memory: National and Sexual Politics. Ashgate Publishing, 2008.. ISBN 978-0-7546-0720-5. 
* Lockhart, JamesEarly Latin America: A History of Colonial Spanish America and Brazil. Cambridge University Press, 1983.. ISBN 0-521-29929-2. 
* MacQueen, Norrie. The Decolonization of Portuguese Africa: Metropolitan Revolution and the Dissolution of Empire (1997) online
* Macmillan, AllisterMauritius Illustrated. Educa Books, Facsimile edition, 2000.. ISBN 0-313-31106-4. 
* Mahoney, JamesColonialism and Postcolonial Development Spanish America in Comparative Perspective. Cambridge University Press, 2010.. ISBN 9780521116343. 
* Malekandathil, PiusMaritime India: Trade, Religion and Polity in the Indian Ocean. Primus Books, 2010.. ISBN 978-9380607016. 
* Mancall, Peter C.The Atlantic World and Virginia, 1550–1624. University of North Carolina Press, 2007.. ISBN 9780807838839. 
* Marley, DavidHistoric Cities of the Americas: An Illustrated Encyclopedia, Volume 1. ABC-CLIO, 2005.. ISBN 978-1-57607-574-6. 
* Marley, DavidWars of the Americas: A Chronology of Armed Conflict in the Western Hemisphere (2 Volumes). University of Oklahoma Press, 2008.. ISBN 978-1598841008. 
* McAlister, LyleSpain and Portugal in the New World, 1492–1700. University of Minnesota Press, 1984.. ISBN 0-8166-1216-1. 
* Mathew, Kuzhippalli SkariaHistory of the Portuguese Navigation in India, 1497–1600. Mittal Publications, 1988.. ISBN 978-8170990468. 
* Mehta, Jaswant LalAdvanced Study in the History of Medieval India. Sterling Publishers Pvt. Ltd, 1980.. ISBN 978-81-207-0617-0. 
* Metcalf, Alida C.Go-Betweens and the Colonization of Brazil: 1500–1600. University of Texas Press, 2006.. ISBN 978-0-292-71276-8. 
* Metcalf, Alida C.Family and Frontier in Colonial Brazil: Santana de Parnaíba, 1580–1822. University of Texas Press, 2005.. ISBN 978-0-292-70652-1. 
* Newitt, Malyn D.D.A History of Mozambique. Indiana University Press, 1995. — 335 bet. ISBN 978-0-253-34006-1. 
* Newitt, Malyn D.D.A History of Portuguese Overseas Expansion, 1400–1668. Routledge, 2005.. ISBN 0-415-23979-6. 
* O'Flanagan, PatrickPort Cities of Atlantic Iberia, c. 1500–1900. Ashgate Publishing, 2008.. ISBN 978-0-7546-6109-2. 
* de Oliveira Marques, A.H.History of Portugal: From Lusitania to Empire; Vol. 1. Columbia University Press, 1972.. ISBN 978-0231031592. 
* Olson, James StuartHistorical Dictionary of European Imperialism. Greenwood, 1991.. ISBN 9780313262579. 
* Ooi, Keat GinSoutheast Asia: A Historical Encyclopedia, from Angkor Wat to East Timor: Volume 1. ABC_CLIO, 2004.. ISBN 978-1-57607-771-9. 
* Ooi, Keat GinHistorical Dictionary of Malaysia. Rowman &amp; Littlefield Publishers, Inc., 2009.. ISBN 978-0-8108-5955-5. 
* Colonialism: An International, Social, Cultural, and Political Encyclopedia, Volume 2. ABC-CLIO, 2003.. ISBN 1-57607-335-1. 
* Paquette, Gabriel. Imperial Portugal in the Age of Atlantic Revolutions: The Luso-Brazilian World, c. 1770–1850. Cambridge University Press, 2014.. ISBN 978-1107640764. 
* Panikkar, K.M. (1953). Asia and Western dominance, 1498-1945, by K.M. Panikkar. London: G. Allen and Unwin.
* Pearson, MichaelMerchants and Rulers in Gujarat: The Response to the Portuguese in the Sixteenth Century. University of California Press, 1976. — 76 bet. ISBN 978-0520028098. 
* Pearson, MichaelThe Portuguese in India. Cambridge University Press, 1987.. ISBN 0-521-25713-1. 
* Ponting, Clive. World History: A New Perspective. Chatto &amp; Windus, 2000.. ISBN 0-7011-6834-X. 
* Priolkar, A.K. The Goa Inquisition (Bombay, 1961).
* Ricklefs, M.C.. A History of Indonesia since c. 1300, 2nd, London: MacMillan, 1991.. ISBN 0-333-57689-6. 
* Rodriguez, Junius P.Slavery in the United States: A Social, Political, and Historical Encyclopedia: Volume 2. ABC-CLIO, 2007.. ISBN 978-1-85109-549-0. 
* do Rosário Pimente, MariaViagem ao fundo das consciências: a escravatura na época moderna. Ediçoʻes Colibri, 1995.. ISBN 972-8047-75-4. 
* Russell-Wood, A.J.R.Fidalgos and Philanthropists: The Santa Casa da Misericórdia of Bahia, 1550–1755. University of California Press, 1968.. 
* Russell-Wood, A.J.R.The Portuguese Empire 1415–1808. Johns Hopkins University Press, 1998.. ISBN 0-8018-5955-7. 
* Scammell, Geoffrey VaughnThe First Imperial Age, European Overseas Expansion c. 1400–1715. Routledge, 1997.. ISBN 0-415-09085-7. 
* Scarano, JulitaMIGRAÇÃO SOB CONTRATO: A OPINIÃO DE EÇA DE QUEIROZ. Unesp- Ceru, 2009..  Arxivlandi 2013-02-04 Wayback Machine saytida.
* Schwartz, Stuart B.Sovereignty and Society in Colonial Brazil: The High Court of Bahia and Its Judges, 1609–1751. University of California Press, 1973.. ISBN 978-0520021952. 
* Shastry, Bhagamandala SeetharamaGoa-Kanara Portuguese Relations, 1498–1763. Concept Publishers, 2000.. ISBN 978-8170228486. 
* de Silva Jayasuriya, ShihanThe Portuguese in the East: A Cultural History of a Maritime Trading Empire. I.B. Taurus, 2008.. ISBN 978-1845115852. 
* Goa Through the Ages: An Economic History, Issue 6 of Goa University publication series Volume 2. Concept Publishing Company, 1990.. ISBN 81-7022-259-1. 
* Stapleton, Timothy J.A Military History of Africa. ABC-CLIO, 2013.. ISBN 978-0-313-39569-7. 
* Subrahmanyam, SanjayThe Portuguese Empire in Asia, 1500–1700: A Political and Economic History, 2, Wiley-Blackwell, 2012.. ISBN 978-1-118-27401-9. 
* Thomas, HughThe Slave Trade: The Story of the Atlantic Slave Trade: 1440–1870. Simon and Schuster, 1997.. ISBN 978-0-684-83565-5. 
* Thornton, John K.Warfare in Atlantic Africa, 1500–1800. Routledge, 2000.. ISBN 978-1-135-36584-4. 
* Treece, DaveExiles, Allies, Rebels: Brazil's Indianist Movement, Indigenist Politics, and the Imperial Nation-State. Praeger, 2000.. ISBN 978-1-85109-549-0. 
* Velupillai, Viveka. Pidgins, Creoles and Mixed Languages: An Introduction. John Benjamins, 2015.. ISBN 978-1-85109-549-0. 
* Wheeler, Douglas L.Republican Portugal: A Political History, 1910–1926. University of Wisconsin Press, 1998.. ISBN 0-299-07450-1. 
* White, PaulaExploration in the World of the Middle Ages, 500–1500. Facts on File, Inc., 2005. — 138 bet. ISBN 3-87294-202-6. 
* Whiteway, Richard StephenThe Rise of Portuguese Power in India, 1497–1550. Archibald Constable &amp; Co., 1899.. 
* Yamashiro, JoséChoque Luso No Japão Dos Séculos XVI e XVII. Ibrasa, 1989.. ISBN 1-74059-421-5.

&lt;!-- 
{{Refbegin|40em}}
* {{kitob manbasi |last=Abeyasinghe |first=Tikiri |title=Jaffna Under the Portuguese |year=1986 |publisher=Lake House Investments |isbn=978-9555520003 }}
* {{kitob manbasi |last=Abir |first=Mordechai|title=Ethiopia and the Red Sea: The Rise and Decline of the Solomonic Dynasty and Muslim European Rivalry in the Region |publisher=Routledge |year=1980 |isbn=978-0714631646 |url = https://books.google.com/books?id=7fArBgAAQBAJ&amp;q=Ethopian+Portuguese+alliance+1520&amp;pg=PA86 }}
* {{kitob manbasi |last=Ahmed |first=Farooqui Salma |title=A Comprehensive History of Medieval India: Twelfth to the Mid-Eighteenth Century |url = https://books.google.com/books?id=sxhAtCflwOMC |year=2011 |publisher=Pearson Education India |isbn=978-81-317-3202-1 }}
* {{kitob manbasi |editor-last1=Appiah|editor-first1=Anthony |editor-last2=Gates|editor-first2=Henry Louis|title=Encyclopedia of Africa, Volume 2|url=https://books.google.com/books?id=A0XNvklcqbwC&amp;q=Ethopian+Portuguese+alliance+1520&amp;pg=PA430|year=2010|publisher=Oxford University Press|isbn=9780195337709}}
* {{kitob manbasi |editor-last1=Arnold |editor-first1=James R. |editor-last2=Wiener |editor-first2=Roberta |title=Cold War: The Essential Reference Guide |url=https://books.google.com/books?id=XRd6Y-oiFPAC |access-date=12-iyul 2012-yil |year=2012 |publisher=ABC-CLIO |isbn=978-1-61069-003-4 }}
* {{kitob manbasi |last=Brockey |first=Liam Matthew |title=Portuguese Colonial Cities in the Early Modern World |publisher=Ashgate Publishing, Ltd. |year=2008 |isbn=978-0-7546-6313-3 |url=https://books.google.com/books?id=gIlT0Uhaq_oC }}
* {{kitob manbasi |last=Abernethy |first=David |title=The Dynamics of Global Dominance, European Overseas Empires 1415–1980 |publisher=Yale University Press |year=2000 |isbn=0-300-09314-4 |url=https://books.google.com/books?id=ennqNS1EOuMC |ref=refAbernethy}}
* {{kitob manbasi |last=Anderson |first=James Maxwell |title=The History of Portugal | publisher=Greenwood Publishing Group | year=2000 | isbn=0-313-31106-4 | url=https://books.google.com/books?id=UoryGn9o4x0C }}
* {{kitob manbasi |last=Bakewell |first=Peter |title=A History of Latin America to 1825 |publisher=Wiley-Blackwell |year=2009 |url=https://books.google.com/books?id=XBV1q4TGBJ4C&amp;pg=PA406 |isbn=978-1405183680 }}
* {{kitob manbasi |last=Bethell |first=Leslie |title=The Independence of Latin America |url=https://books.google.com/books?id=hj81XeoW4zMC |year=1985 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-34927-7 }}
* {{kitob manbasi | last1=Bethencourt |first1= Francisco |last2=Curto |first2=Diogo Ramada |title=Portuguese Overseas Expansion, 1400–1800 |year=2007 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-84644-8 }}
* {{kitob manbasi|last=Black|first=Jeremy|title=War in the World: A Comparative History, 1450–1600|publisher=Palgrave Macmillan|year=2011|isbn=9780230344266|url=https://books.google.com/books?id=daQcBQAAQBAJ&amp;q=Portuguese+Ottoman+Adal+Ethiopia&amp;pg=PA102}}{{Oʻlikhavola|date=mart 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* {{kitob manbasi |last=Boxer |first=Charles Ralph |title=The Portuguese Seaborne Empire 1415–1825 |publisher=Hutchinson |year=1969 |isbn=0-09-131071-7 |author-link=C. R. Boxer |url=https://archive.org/details/portugueseseabor0000boxe |url-access=registration }}
* {{kitob manbasi |last= Boyajian |first=James |title=Portuguese Trade in Asia Under the Habsburgs, 1580–1640 |year=2008 |publisher=JHU Press |isbn=978-0-8018-8754-3 |url=https://books.google.com/books?id=C0lrDYYzMyAC }}
* {{kitob manbasi |editor-last1=Chesworth |editor-first1=John |editor-last2=Thomas|editor-first2=David |title=Christian-Muslim Relations. a Bibliographical History.: Volume 7. Central and Eastern Europe, Asia, Africa and South America (1500–1600)|url=https://books.google.com/books?id=nohjCgAAQBAJ&amp;q=Prester+John+Ethiopia+Portugal&amp;pg=PA8|year=2015|publisher=Brill Academic Publishers|isbn=978-9004297203}}
* {{kitob manbasi |last=Coates |first=Timothy Joel |title=Convicts and Orphans: Forced and State-Sponsored Colonization in the Portuguese Empire, 1550–1755 |publisher=Stanford University Press |year=2002 |isbn=9780804733595 |url=https://books.google.com/books?id=PJ7ORZ5Gx5oC&amp;pg=PA60 }}
* {{kitob manbasi |last=Cohen|first=Leonardo|title=The Missionary Strategies of the Jesuits in Ethiopia (1555–1632)|publisher=Harrassowitz Verlag|year=2009|isbn=978-3-447-05892-6|url=https://books.google.com/books?id=4Zs3CcC2eLoC&amp;q=Ethopian+Portuguese+alliance+1520&amp;pg=PA16}}
* {{kitob manbasi |last=Corrado |first=Jacopo |title=The Creole Elite and the Rise of Angolan Protonationalism: 1870–1920 |year=2008 |publisher=Cambria Press |isbn=9781604975291 |url=https://books.google.com/books?id=BKKf4PYI-IIC&amp;pg=PA18 }}
* Crowley, Roger. ''Conquerors: How Portugal Forged the First Global Empire'' (2015)
* Curto, Diogo Ramada. ''Imperial Culture and Colonial Projects: The Portuguese-Speaking World from the Fifteenth to the Eighteenth Centuries'' (Berghahn Books, 2020) [http://www.h-net.org/reviews/showrev.php?id=56755 online review]
* {{kitob manbasi |last=de Almeida |first=Miguel Vale |title=An Earth-colored Sea: Race, Culture And The Politics Of Identity In The Post-colonial Portuguese-speaking World |year=2004 |publisher=Berghahn Books |isbn=978-1-78238-854-8}}
* {{kitob manbasi |last=Davies |first=Kenneth Gordon |title=The North Atlantic World in the Seventeenth Century |publisher=[[University of Minnesota Press]] |year=1974 |isbn=0-8166-0713-3 |url=https://archive.org/details/northatlanticwor04kgda |url-access=registration |ref=refDavies}}
* {{kitob manbasi |last=Davis |first=David Brion |author-link=David Brion Davis|title=Inhuman Bondage: The Rise And Fall of Slavery in the New World|publisher=Oxford University Press|year=2006|isbn=9780195140736|url=https://books.google.com/books?id=cPn3N0CvKyAC&amp;pg=PA84 }}
* {{kitob manbasi |last1=Diffie |first1=Bailey W. |last2=Winius |first2=George D.|title=Foundations of the Portuguese Empire, 1415–1580 |url=https://books.google.com/books?id=hBTqPX4G9Y4C |year=1977 |publisher=University of Minnesota Press |isbn=978-0-8166-0782-2 }}
* {{kitob manbasi | last=Disney |first= A.R. |title=History of Portugal and the Portuguese Empire Volume 1, Portugal: From Beginnings to 1807 |year=2009a |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0521843188 }}
* {{kitob manbasi | last=Disney |first= A.R. |title=History of Portugal and the Portuguese Empire Volume 2, Portugal: From Beginnings to 1807 |year=2009b |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0521738224 }}
* {{kitob manbasi |last=Dodge |first=Ernest Stanley |title=Islands and Empires: Western Impact on the Pacific and East Asia |publisher=University of Minnesota Press |year=1976 |isbn=978-0816607884 |url=https://archive.org/details/islandsempireswe0000dodg |url-access=registration |page=[https://archive.org/details/islandsempireswe0000dodg/page/226 226] }}
* {{kitob manbasi |last=Gallagher |first=Tom |title=Portugal: A Twentieth Century Interpretation|publisher=St. Martin's Press |year=1982 |isbn=9780719008764 |url=https://books.google.com/books?id=-xu8AAAAIAAJ&amp;pg=PA8 }}
* {{kitob manbasi | last1=Gann |first1=Louis Henry |last2=Duignan |first2=Peter |title=Africa and the World: An Introduction to the History of Sub-Saharan Africa from Antiquity to 1840 |year=1972 |publisher=University Press of America |isbn=978-0-7618-1520-4|url=https://books.google.com/books?id=IWFOBb9rOgEC&amp;pg=PA273 }}
* {{kitob manbasi |last=Gipouloux |first=François |title=The Asian Mediterranean: Port Cities and Trading Networks in China, Japan and Southeast Asia, 13th–21st Century |year=2011 |isbn=978-0857934260 |publisher=Edward Elger |url=https://books.google.com/books?id=jIAKkMlFFQAC&amp;pg=PA301 }}
* {{kitob manbasi |last=Goodman|first=Grant K.|title=Japan and the Dutch 1600-1835|publisher=Routledge|year=2000|isbn=978-0700712205|url=https://books.google.com/books?id=SzPs4rb2TN0C&amp;q=Portuguese+Japan+1639&amp;pg=PA13}}
* {{kitob manbasi |last=Goodwin |first=Stefan |title=Africa's Legacies Of Urbanization: Unfolding Saga of a Continent |publisher=Lexington Books |year=2008 |isbn=978-0-7391-5176-1 |url=https://books.google.com/books?id=Wqidll-BE-wC&amp;pg=PA184}}
* Gupta, Pamila. ''Portuguese Decolonization in the Indian Ocean World: History and Ethnography'' (Bloomsbury Publishing, 2018).
* {{kitob manbasi | last1=Herring |first1=Hubert Clinton |last2=Herring |first2=Helen Baldwin |title=A History of Latin America: From the Beginnings to the Present |year=1968 |publisher=Knopf |isbn=0-224-60284-5 |url=https://archive.org/details/historyoflatinam00herr | url-access=registration }}
* {{kitob manbasi |editor-last1=Heywood |editor-first1=Linda M. |editor-last2=Thornton |editor-first2=John K. |title=Central Africans, Atlantic Creoles, and the Foundation of the Americas, 1585–1660 |year=2007 |publisher=Cambridge University Press |isbn=9780521770651 |url=https://books.google.com/books?id=S42CypbRTlQC&amp;pg=PA82 }}
* {{kitob manbasi |last=Jesus |first= Carlos Augusto Montalto |title=Historic Macao |publisher=Kelly &amp; Walsh, ltd. |year=1902 |isbn=9781143225352 |url=https://archive.org/details/historicmacao00jesugoog |quote=Carlos Augusto Montalto Jesus Macao. }}
* {{kitob manbasi |editor1-last=Juang |editor1-first=Richard M. |editor2-last=Morrissette |editor2-first=Noelle Anne |title=Africa and the Americas: Culture, Politics, and History: A Multidisciplinary Encyclopedia, Volume 2 |publisher=ABC-CLIO |year=2008 |isbn=978-1-85109-441-7 |url=https://books.google.com/books?id=wFrAOqfhuGYC }}
* {{kitob manbasi |last=Kamen |first=Henry |title=Philip of Spain |publisher=Yale University Press |year=1999 |isbn=9780300078008 |url=https://books.google.com/books?id=wyWourPR5S8C&amp;pg=PA177 }}
* {{kitob manbasi |last1=Kozák |first1=Jan |last2=Cermák |first2=Vladimir |title=The Illustrated History of Natural Disasters |year=2007 |publisher=Springer |isbn=9789048133246 |url=https://books.google.com/books?id=JUcX4-WFxOYC&amp;pg=PA131 }}
* {{kitob manbasi |last=Kratoska |first=Paul H. |title=South East Asia, Colonial History: Imperialism before 1800 |publisher=Taylor and Francis |year=2004 |isbn=978-0415215404 |url=https://books.google.com/books?id=Z9U-FUPS3DkC&amp;pg=PA98 }}
* {{kitob manbasi |last=Lach |first=Donald F. |title=Asia in the Making of Europe, Volume I: The Century of Discovery |publisher=University of Chicago Press |year=1994 |isbn=9780226467085 |url=https://books.google.com/books?id=xD52ge5a8vYC&amp;pg=PA200 }}
* {{kitob manbasi |last=Ladle |first=Jane |title=Brazil |publisher=American Map |year=2000 |isbn=9780887291302 |url=https://books.google.com/books?id=BxzxIDoa5CIC&amp;pg=PA185 }}
* {{kitob manbasi |last=Lisboa |first=Maria Manuel |title=Paula Rego's Map of Memory: National and Sexual Politics |year=2008 |publisher=Ashgate Publishing |isbn=978-0-7546-0720-5 |url=https://books.google.com/books?id=pI1BY9zACgQC&amp;pg=PA13 }}
* {{kitob manbasi |first = James |last = Lockhart |title = Early Latin America: A History of Colonial Spanish America and Brazil |publisher=Cambridge University Press |year=1983 |isbn=0-521-29929-2 |url=https://archive.org/details/earlylatinameric00lock |url-access = registration }}
* MacQueen, Norrie. ''The Decolonization of Portuguese Africa: Metropolitan Revolution and the Dissolution of Empire'' (1997) [https://archive.org/details/portugueseafrica online]
* {{kitob manbasi |last=Macmillan |first=Allister |title=Mauritius Illustrated | publisher=Educa Books, Facsimile edition |year=2000 |isbn=0-313-31106-4 |url=https://books.google.com/books?id=_EusZwEdxpAC&amp;pg=PA11 }}
* {{kitob manbasi |last=Mahoney |first=James |title=Colonialism and Postcolonial Development Spanish America in Comparative Perspective |year=2010 |publisher=Cambridge University Press |isbn=9780521116343 |url=https://books.google.com/books?id=p1_m-Y-5FJEC&amp;pg=PA246 }}
* {{kitob manbasi | last=Malekandathil |first=Pius |title=Maritime India: Trade, Religion and Polity in the Indian Ocean |year=2010 |publisher=Primus Books |isbn=978-9380607016|url=https://books.google.com/books?id=rN69iFj1PJoC&amp;pg=PA116 }}
* {{kitob manbasi |last=Mancall |first=Peter C. |title=The Atlantic World and Virginia, 1550–1624 |url=https://books.google.com/books?id=IqPqCQAAQBAJ&amp;pg=PA207 |year=2007 |publisher=University of North Carolina Press |isbn=9780807838839 }}
* {{kitob manbasi |last=Marley |first=David |title=Historic Cities of the Americas: An Illustrated Encyclopedia, Volume 1 |publisher=ABC-CLIO |year=2005 |isbn=978-1-57607-574-6 |url=https://books.google.com/books?id=q1a4j2HNmjUC&amp;pg=PA694 }}
* {{kitob manbasi |last=Marley |first=David |title=Wars of the Americas: A Chronology of Armed Conflict in the Western Hemisphere (2 Volumes) |publisher=University of Oklahoma Press |year=2008 |isbn=978-1598841008 |url=https://books.google.com/books?id=DkgGVTOr2EsC&amp;pg=PA76 }}
* {{kitob manbasi |last=McAlister |first =Lyle |title=Spain and Portugal in the New World, 1492–1700 |publisher=University of Minnesota Press |year=1984 |isbn=0-8166-1216-1 |url=https://archive.org/details/spainportugalinn0000mcal |url-access=registration }}
* {{kitob manbasi |last=Mathew |first=Kuzhippalli Skaria |title=History of the Portuguese Navigation in India, 1497–1600 |publisher=Mittal Publications |year=1988 |isbn=978-8170990468 |url=https://books.google.com/books?id=Kl3IR3RJTIEC&amp;pg=PA137 }}
* {{kitob manbasi |last=Mehta |first=Jaswant Lal |title=Advanced Study in the History of Medieval India |url=https://books.google.com/books?id=iUk5k5AN54sC |year=1980 |publisher=Sterling Publishers Pvt. Ltd |isbn=978-81-207-0617-0 }}
* {{kitob manbasi | last=Metcalf |first= Alida C. |title=Go-Betweens and the Colonization of Brazil: 1500–1600 |year=2006 |publisher=University of Texas Press |isbn= 978-0-292-71276-8|url=https://books.google.com/books?id=lWuNIISvBqIC&amp;pg=PA62 }}
* {{kitob manbasi | last=Metcalf |first= Alida C. |title=Family and Frontier in Colonial Brazil: Santana de Parnaíba, 1580–1822|year=2005 |publisher=University of Texas Press |isbn=978-0-292-70652-1|url=https://books.google.com/books?id=INhcIzDccb8C&amp;pg=PA37 }}
* {{kitob manbasi |last=Newitt |first=Malyn D.D. |title=A History of Mozambique |publisher=Indiana University Press |year=1995 |isbn=978-0-253-34006-1 |url=https://archive.org/details/historyofmozambi00newi |url-access=registration |page=[https://archive.org/details/historyofmozambi00newi/page/335 335] }}
* {{kitob manbasi |last=Newitt |first=Malyn D.D. |title=A History of Portuguese Overseas Expansion, 1400–1668 |publisher=Routledge |year=2005 |isbn=0-415-23979-6 |url=https://books.google.com/books?id=vpteLQcx6J4C }}{{Oʻlikhavola|date=fevral 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* {{kitob manbasi | last=O'Flanagan |first=Patrick |title=Port Cities of Atlantic Iberia, c. 1500–1900 |year=2008 |publisher=Ashgate Publishing |isbn= 978-0-7546-6109-2|url=https://books.google.com/books?id=fzJc8ii7OMsC&amp;pg=PA125 }}
* {{kitob manbasi | last=de Oliveira Marques |first=A.H. |title=History of Portugal: From Lusitania to Empire; Vol. 1 | url=https://archive.org/details/historyofportuga01anto | url-access=registration |year=1972 |publisher=Columbia University Press |isbn=978-0231031592 }}
* {{kitob manbasi |last=Olson|first=James Stuart|title=Historical Dictionary of European Imperialism|publisher=Greenwood|year=1991|isbn=9780313262579|url=https://books.google.com/books?id=uyqepNdgUWkC&amp;q=Ethiopia+Portuguese+1630s&amp;pg=PA204}}
* {{kitob manbasi | last=Ooi |first=Keat Gin |title=Southeast Asia: A Historical Encyclopedia, from Angkor Wat to East Timor: Volume 1 |year=2004 |publisher=ABC_CLIO |isbn=978-1-57607-771-9 |url=https://books.google.com/books?id=QKgraWbb7yoC&amp;pg=PA1340 }}
* {{kitob manbasi | last=Ooi |first=Keat Gin |title=Historical Dictionary of Malaysia |year=2009 |publisher=Rowman &amp; Littlefield Publishers, Inc. |isbn=978-0-8108-5955-5 |url=https://books.google.com/books?id=3Uq_c2LARgAC&amp;pg=PA202 }}
* {{kitob manbasi |editor1-last=Page |editor1-first=Melvin E. |editor2-last=Sonnenburg |editor2-first=Penny M. |title=Colonialism: An International, Social, Cultural, and Political Encyclopedia, Volume 2 |publisher=ABC-CLIO |year=2003 |isbn=1-57607-335-1 |url=https://books.google.com/books?id=qFTHBoRvQbsC }}
* {{kitob manbasi |last=Paquette |first=Gabriel |title=Imperial Portugal in the Age of Atlantic Revolutions: The Luso-Brazilian World, c. 1770–1850 |publisher=Cambridge University Press |year=2014 |isbn=978-1107640764}}
* [[K. M. Panikkar|Panikkar, K.M.]] (1953). Asia and Western dominance, 1498-1945, by K.M. Panikkar. London: G. Allen and Unwin.
* {{kitob manbasi |last=Pearson |first=Michael |title=Merchants and Rulers in Gujarat: The Response to the Portuguese in the Sixteenth Century |year=1976 |publisher=University of California Press |isbn=978-0520028098 |url=https://archive.org/details/merchantsrulersi0000pear |url-access=registration |page=[https://archive.org/details/merchantsrulersi0000pear/page/76 76] }}
* {{kitob manbasi |last=Pearson |first=Michael |title=The Portuguese in India |year=1987 |publisher=Cambridge University Press |url=https://books.google.com/books?id=qI1ZRwAACAAJ |isbn=0-521-25713-1 |ref=refPearson }}{{Oʻlikhavola|date=fevral 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* {{kitob manbasi |last=Ponting |first=Clive |title=World History: A New Perspective|year=2000 |publisher=Chatto &amp; Windus |isbn=0-7011-6834-X }}
* Priolkar, A.K. The Goa Inquisition (Bombay, 1961).
* {{kitob manbasi |last=Ricklefs |first=M.C. |title=A History of Indonesia since c. 1300 |edition=2nd |year=1991 |isbn=0-333-57689-6 |publisher=MacMillan |location=London }}
* {{kitob manbasi |last=Rodriguez |first=Junius P. |title=Slavery in the United States: A Social, Political, and Historical Encyclopedia: Volume 2 |year=2007 |publisher=ABC-CLIO |isbn=978-1-85109-549-0 |url=https://books.google.com/books?id=4X44KbDBl9gC&amp;pg=PA79 }}
* {{kitob manbasi |last=do Rosário Pimente |first=Maria |title=Viagem ao fundo das consciências: a escravatura na época moderna |publisher=Ediçoʻes Colibri |year=1995 |isbn=972-8047-75-4 |url=https://books.google.com/books?id=DrlIAAAAYAAJ }}
* {{kitob manbasi |last=Russell-Wood |first=A.J.R. |title=Fidalgos and Philanthropists: The Santa Casa da Misericórdia of Bahia, 1550–1755 |publisher=University of California Press |year=1968 |asin=B0006BWO3O |url=https://books.google.com/books?id=2bDaBpOgi_UC&amp;pg=PA46 }}
* {{kitob manbasi |last=Russell-Wood |first=A.J.R. |title=The Portuguese Empire 1415–1808 |publisher=Johns Hopkins University Press |year=1998 |isbn=0-8018-5955-7 |url=https://books.google.com/books?id=JTVH7PZU1hUC }}
* {{kitob manbasi |last=Scammell |first=Geoffrey Vaughn |title=The First Imperial Age, European Overseas Expansion c. 1400–1715 |publisher=Routledge |year=1997 |isbn=0-415-09085-7 |url=https://books.google.com/books?id=G5DGygQdNp0C |ref=refScammell}}
* {{kitob manbasi |last=Scarano |first=Julita |title=MIGRAÇÃO SOB CONTRATO: A OPINIÃO DE EÇA DE QUEIROZ |year=2009 |publisher=Unesp- Ceru |url=http://www.anpocs.org/portal/index.php?option=com_docman&amp;task=doc_view&amp;gid=4795&amp;Itemid=357 |access-date=2012-11-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130204093900/http://www.anpocs.org/portal/index.php?option=com_docman&amp;task=doc_view&amp;gid=4795&amp;Itemid=357 |archive-date=2013-02-04 |url-status=dead }} {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20130204093900/http://www.anpocs.org/portal/index.php?option=com_docman&amp;task=doc_view&amp;gid=4795&amp;Itemid=357 |date=2013-02-04 }}
* {{kitob manbasi |last=Schwartz |first=Stuart B. |title=Sovereignty and Society in Colonial Brazil: The High Court of Bahia and Its Judges, 1609–1751 |year=1973 |publisher=University of California Press |isbn=978-0520021952 |url=https://archive.org/details/sovereigntysocie0000unse |url-access=registration }}
* {{kitob manbasi |last=Shastry |first=Bhagamandala Seetharama |title=Goa-Kanara Portuguese Relations, 1498–1763 |publisher=Concept Publishers |year=2000 |isbn=978-8170228486 |url=https://books.google.com/books?id=raLL0A3Pb_0C&amp;pg=PA41 }}
* {{kitob manbasi |last=de Silva Jayasuriya|first=Shihan|title=The Portuguese in the East: A Cultural History of a Maritime Trading Empire| publisher=I.B. Taurus|year=2008|isbn=978-1845115852|url=https://books.google.com/books?id=bkoBAwAAQBAJ&amp;q=Portuguese+Chittagong+1517&amp;pg=PA85}}
* {{kitob manbasi |editor-last=de Souza |editor-first=Teotonio R. |title=Goa Through the Ages: An Economic History, Issue 6 of Goa University publication series Volume 2 |publisher=Concept Publishing Company |year=1990 |isbn=81-7022-259-1 |url=https://books.google.com/books?id=dwYDPnEjTb4C&amp;pg=PP1 }}
* {{kitob manbasi |last=Stapleton |first=Timothy J. |title=A Military History of Africa |year=2013 |publisher=ABC-CLIO |isbn=978-0-313-39569-7 |url=https://books.google.com/books?id=XvtDAgAAQBAJ&amp;pg=PA165 }}
* {{kitob manbasi |last=Subrahmanyam |first=Sanjay |title=The Portuguese Empire in Asia, 1500–1700: A Political and Economic History |edition=2 |publisher=Wiley-Blackwell |year=2012 |isbn=978-1-118-27401-9 |url=https://books.google.com/books?id=K7RlmNEzqf4C }}
* {{kitob manbasi |last=Thomas |first=Hugh |title=The Slave Trade: The Story of the Atlantic Slave Trade: 1440–1870 |url=https://archive.org/details/slavetradestoryo00thom |url-access=registration |access-date=10-iyul 2012-yil |year=1997 |publisher=Simon and Schuster |isbn=978-0-684-83565-5 }}
* {{kitob manbasi |last=Thornton |first=John K. |title=Warfare in Atlantic Africa, 1500–1800 |year=2000 |publisher=Routledge |isbn=978-1-135-36584-4 |url=https://books.google.com/books?id=7_qNAgAAQBAJ&amp;pg=PA101 }}
* {{kitob manbasi |last=Treece |first=Dave |title=Exiles, Allies, Rebels: Brazil's Indianist Movement, Indigenist Politics, and the Imperial Nation-State |year=2000 |publisher=Praeger |isbn=978-1-85109-549-0 |url=https://books.google.com/books?id=s50JnG7BzLAC&amp;pg=PA31 }}
* {{kitob manbasi |last=Velupillai |first=Viveka |title=Pidgins, Creoles and Mixed Languages: An Introduction|year=2015 |publisher=John Benjamins |isbn=978-1-85109-549-0}}
* {{kitob manbasi |last=Wheeler |first=Douglas L. |title=Republican Portugal: A Political History, 1910–1926 |url=https://books.google.com/books?id=PkH9wfKMqHwC |access-date=12-iyul 2012-yil |year=1998 |publisher=University of Wisconsin Press |isbn=0-299-07450-1 }}
* {{kitob manbasi |last=White |first=Paula |editor1-last=Bowman |editor1-first=John Stewart |editor2-last=Isserman |editor2-first=Maurice |title=Exploration in the World of the Middle Ages, 500–1500 |publisher=Facts on File, Inc. |year=2005 |url=https://archive.org/details/explorationinwor0000whit |url-access=registration |page=[https://archive.org/details/explorationinwor0000whit/page/138 138] | isbn=3-87294-202-6 }}
* {{kitob manbasi |last=Whiteway |first=Richard Stephen |title=The Rise of Portuguese Power in India, 1497–1550 |publisher=Archibald Constable &amp; Co. |year=1899 |url=https://archive.org/details/riseportuguesep00whitgoog }}
* {{kitob manbasi |last=Yamashiro |first=José |title=Choque Luso No Japão Dos Séculos XVI e XVII |publisher=Ibrasa |year=1989 |isbn=1-74059-421-5 |url=https://books.google.com/books?id=l2qSNQnlQGcC }}
{{Refend}}&lt;!--Donʻt delete!--&gt;
--&gt;

== Siltemeler ==
{{Commons}}
* [http://www.timelines.info/history/empires_and_civilizations/portuguese_empire/ Portugaliya imperiyasi xronologiyasi]
* [http://www.colonialvoyage.com/ Gollandiya Portugaliya mustamlakachilik tarixi]: Seylon, Hindiston, Malakka, Bengal, Formosa, Afrika, Braziliyada portugal va gollandlarning tarixi. Til merosi, xaritalar.
* [http://www.wdl.org/en/item/4397/ «The Present State of the West-Indies: Containing an Accurate Description of What Parts Are Possessed by the Several Powers in Europe»] by [[Thomas Kitchin]]
* [https://web.archive.org/web/20130217055451/http://www.spiceislandsforts.com/ Forts of the Spice Islands of Indonesia]
* Senaka Weeraratna, 2005, [https://web.archive.org/web/20200225130354/http://vgweb.org/unethicalconversion/port_rep.htm «Repression of Buddhism in Sri Lanka by the Portuguese (1505-1658)»], Australian Centre for Sri Lankan Unity

[[Kategoriya:1415-jılda payda bolǵanlar]]
[[Kategoriya:1999-jılda joq bolǵanlar]]
[[Kategoriya:Portugaliya tariyxı]]
[[Kategoriya:Xristian mámleketleri]]
[[Kategoriya:Imperiyalar]]
[[Kategoriya:Portugaliya Imperiyası]]
[[Kategoriya:Portugaliya húkimranlıǵı]]
[[Kategoriya:Portugaliyanıń zamanagóy tariyxı]]
[[Kategoriya:Portugaliya]]</text>
      <sha1>dqkhzc2xwubo2f1ged30o45zkx5unmf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qállibek Kamalov</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6647</id>
    <revision>
      <id>125510</id>
      <parentid>114007</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:20:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[1963-jıl]] → [[1963|1963-jıl]] (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125510</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12665" sha1="goowi40aszdbgbcrci2l4qtx5yu0qjn" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Qállibek Kamalov
| negizgi atı          = 
| súwret               = 
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  =
| qatarlıq sanı        = 
| lawazım              = [[Qaraqalpaqstan]] Qaraqalpaqstan Kompartiyası 1-xatkeri
| bayraq               = Symbol-hammer-and-sickle.svg
| bayraq2              = 
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1963|1963-jıl]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1984-jıl]]
| prezident            = 
| aldınǵı isker        =
| keyingi isker        =
| lawazım_2            = Qaraqalpaqstan ASSR Ministrler soveti baslıǵı
| bayraq_2             = Flag of Karakalpak ASSR (1952-1991).gif
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = [[1959-jıl]]
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = [[1963|1963-jıl]]
| premyer_2            = 
| prezident_2          = 
| senat baslıǵı_2      =
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı =
| tuwılǵan sánesi      = 18.3.1926
| tuwılǵan ornı        = 
{{bayraqlastırıw|Qaraqalpaq ASSR}}, {{bayraqlastırıw|Ózbek SSR}}, {{bayraqlastırıw|SSRA}}
| qaytıs bolǵan sánesi =
| qaytıs bolǵan ornı   =
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| puqaralıǵı           = {{UZB}}
| milleti              = qaraqalpaq
| partiya              = 
| basqa partiya        = 
| boyı                 =
| ómirlik joldası      =
| balaları             =
| ákesi                =
| anası                =
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     = [[Qaraqalpaq mámleketlik universiteti|QMU]]
| qánigeligi           =
| kásibi               = 
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
{{{!}} style=&quot;background: transparent&quot;
{{!}} {{Socialistik Miynet Qaharmanı}}
{{!}}}
{{{!}} style=&quot;background: transparent&quot;
{{!}}{{Lenin ordeni|1971}}{{!!}}{{Lenin ordeni|1973}}{{!!}}{{Lenin ordeni|1976}}{{!!}}{{Oktyabr revolyuciyası ordeni|1980}}
{{!}}-
{{!}}{{Miynet qızıl bayraq ordeni|1965}}{{!!}}{{Húrmet Belgisi ordeni|1949}}{{!!}}{{Húrmet Belgisi ordeni|1957}}
{{!}}-
{{!!}}{{Vladimir Ilich Lenin tuwılǵanınıń 100 jıllıǵı múnásibeti menen shólkemlestirilgen medal}}
{{!}}}
{{{!}} style=&quot;background: transparent&quot;
{{!!}}{{El-jurt húrmeti ordeni}}
{{!}}}
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = 
| sayt                 = 
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Qállibek Kamalov''' (1926-jılda tuwılǵan) — Qaraqalpaqstan mámleketlik ǵayratkeri, Ministrler Soveti baslıǵı (1963—1984).

== Ómiri ==
Milleti — qaraqalpaq. 1947-jılda Qaraqalpaq oqıtıwshılar institutın tamamlaǵan. 1955-jılda Qaraqalpaqstan pedagogika institutın (sırttan) pitkergen.

1946-jıldan KPSS aǵzası. 1971—1986-jıllarda Oraylıq Komitet aǵzalıǵına kandidat boladı. KPSS XXII&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=http://www.vkpb2kpss.ru/book_view.jsp?idn=002420&amp;page=435&amp;format=html |bet=Материалы 22 съезда КПСС. Стенографический отчет. |qaralǵan sáne=2010-06-17 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20150708051650/http://www.vkpb2kpss.ru/book_view.jsp?idn=002420&amp;page=435&amp;format=html |arxivsáne=2015-07-08}}&lt;/ref&gt; hám XXVI&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=http://www.knowbysight.info/2_KPSS/05802.asp |bet=XXVI съезд Коммунистической партии Советского Союза 23.2 — 3.3.1981 |qaralǵan sáne=2010-06-17 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20090822060504/http://www.knowbysight.info/2_KPSS/05802.asp |arxivsáne=2009-08-22}}&lt;/ref&gt;  qurıltaylarında delegat bolǵan. 6—11-shaqırıqlar SSSR Joqarı Keńesi deputatı: Qaraqalpaqstan Muxtar Sovet Sotsialistik Respublikası (6-shaqırıq, 1962-1966&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=http://www.knowbysight.info/1_SSSR/06647.asp |bet=Список депутатов Верховного Совета СССР 6-го созыва |qaralǵan sáne=2018-10-12 |arxivurl=https://www.webcitation.org/6IDZDfVSR?url=http://www.knowbysight.info/1_SSSR/06647.asp |arxivsáne=2013-07-19}}&lt;/ref&gt;)  hám Ózbekstan SSR (7—9 -shaqırıqlar, 1966—1979 ) Milletler Keńesi deputatı&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=http://www.knowbysight.info/1_SSSR/08966.asp |bet=Список депутатов Верховного Совета СССР 7-го созыва |qaralǵan sáne=2018-10-12 |arxivurl=https://www.webcitation.org/6CfuQ1aSB?url=http://www.knowbysight.info/1_SSSR/08966.asp |arxivsáne=2012-12-05}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=http://www.knowbysight.info/1_SSSR/06649.asp |bet=Список депутатов Верховного Совета СССР 8-го созыва |qaralǵan sáne=2018-10-12 |arxivurl=https://www.webcitation.org/6Cfu8f5pf?url=http://www.knowbysight.info/1_SSSR/06649.asp |arxivsáne=2012-12-05}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;9созыв&quot;&gt;{{Kitap deregi | title =Депутаты Верховного Совета СССР 9 созыва}}&lt;/ref&gt;), Qaraqalpaqstan Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasınan Awqam Keńesi (10—11-shaqırıq, 1979-jıl mart - 1984-jıl mart, 1984-jıl mart - noyabr&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=http://www.knowbysight.info/1_SSSR/07704.asp |bet=Список депутатов Верховного Совета СССР 10-го созыва |qaralǵan sáne=2018-10-12 |arxivurl=https://www.webcitation.org/6CfuB7oLb?url=http://www.knowbysight.info/1_SSSR/07704.asp |arxivsáne=2012-12-05}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=http://www.knowbysight.info/1_SSSR/07797.asp |bet=Список депутатов Верховного Совета СССР 11-го созыва |qaralǵan sáne=2018-10-12 |arxivurl=https://web.archive.org/web/20110926213742/http://www.knowbysight.info/1_SSSR/07797.asp |arxivsáne=2011-09-26}}&lt;/ref&gt;). 1984-jıl 16-noyabrde SSSR Joqarı Keńesi Prezidiumınıń pármanı menen Kamalovtıń deputatlıq kepillikleri olardı ámelge asırıwǵa tosqınlıq qılıp atırǵan jaǵdaylar sebepli demalısqa shıǵıw haqqındaǵı jeke arzası sebepli múddetinen aldın tamamlanıldı. Ol 1987-jılda «paxta isi»ne aralasqan&lt;ref&gt;[http://www.shintorg.com/obzors/2461-2010-05-15-13-30-18 Vladimir Pletinskiy – Iz bilogo]&lt;/ref&gt;. SSSR Prezidentiniń 1990-jıl 15-iyundaǵı pármanı menen sudlanıp, barlıq sıylıqlarınan ayırılǵan.

=== Bilimlendiriwi ===
1947-jılda [[Qaraqalpaq mámleketlik universiteti|Qaraqalpaq Mámleketlik Universitetin]] tamamlaǵan.

== Miynet iskerligi ==
1942—1947-jıllarda orta mektep oqıtıwshısı sıpatında jumıs islegen. 1947-jıldan mámleket hámeldarı retindegi iskerligi baslanǵan. 1949-jılda oblastlıq jaslar shólkemi birinshi xatkeri etip tayınlandı&lt;ref name=&quot;kitob3&quot;&gt;{{Web deregi|title=Қаллибек Камолов: Тақдиримиз ягона, дардимиз ўхшаш, ютуқларимиз умумий|url=https://yuz.uz/news/qallibek-kamolov-taqdirimiz-yagona-dardimiz-oxshash-yutuqlarimiz-umumiy|website=www.yuz.uz|accessdate=29-avgust 2022-jıl}}&lt;/ref&gt;. 1951—1952-jıllarda [[Qaraqalpaqstan ASSR ministrler keńesi]] baslıǵınıń orınbasarı, 1952—1953-jıllarda [[Nókis qala]] atqarıw keńesi baslıǵı, 1953—1956-jıllarda [[Qaraqalpaqstan kommunal xızmetler ministri]], 1956—1958-jıllarda [[Qaraqalpaqstan transport ministri]], 1958—1959-jıllarda Qaraqalpaqstan ASSR KP MK 1-xatkeri, 1959—1963-jıllarda Qaraqalpaqstan ASSR minisrler keńesi baslıǵı, 1963—1984-jıllarda Qaraqalpaqstan ASSR KP MK 1-xatkeri, 1984—1986-jıllarda SSSRnıń Kostansa (Ruminiya) daǵı konsulı&lt;ref name=&quot;vkpb2kpss.ru&quot;&gt;{{Citation|year=|title=Materiali 22 sʼezda KPSS. Stenograficheskiy otchet.|url=http://www.vkpb2kpss.ru/book_view.jsp?idn=002420&amp;page=435&amp;format=html|access-date=2018-06-02|archivedate=2015-07-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150708051650/http://www.vkpb2kpss.ru/book_view.jsp?idn=002420&amp;page=435&amp;format=html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;vkpb2kpss.ru&quot;/&gt; wazıypalarında iskerlik alıp barǵan. Ulıwma esapta 6 márte burınǵı Awqam Joqarı Keńesine deputat etip saylaǵan&lt;ref name=&quot;kitob3&quot;/&gt;. Paxta isi boyınsha sudlanǵan&lt;ref&gt;[http://www.shintorg.com/obzors/2461-2010-05-15-13-30-18 Vladimir Pletinskiy — Iz bilogo]&lt;/ref&gt;.

== Sıylıqları ==
2017-jılda «[[El-jurt húrmeti ordeni]], »Sotsialistik Miynet Qaharmanı (1973), Lenin ordeni (1971-jıl 27-avgust; 1973-jıl 12-oktyabr; 1976-jıl 25-dekabr), Oktyabr revolyuciyası ordeni (1980-jıl 3-aprel), Miynet Qızıl Bayraq ordeni (1965-jıl 3-yanvar), «Dańq hám ataq belgisi» ordeni (17-dekabr 1949 -jıl; 11-yanvar 1957-jıl), «Miynette qaharmanlıǵı ushın» medalları (28-oktyabr 1949-jıl; 1959-jıl 25-dekabr&lt;ref&gt;[http://press-service.uz/uz/lists/view/960 Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti]{{Oʻlikhavola|date=noyabr 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;) menen sıylıqlanǵan.

1989-jıl 25-dekabrde SSSR Joqarı sudı tárepinen 15 jıl múddetke azatlıqtan sheklew jazası qollanıladı. 1990-jıl 15-iyunda SSSR Prezidenti Mixail Gorbachyov Kamalovtı Sotsialistik Miynet Qaharmanı ataǵı hám mámleket sıylıqlarınan ayırıw haqqında qarar qabıllaydı.

== Kitapları ==
Qallibek Kamalov «El xızmetinde» estelik kitabınıń avtorı bolıp tabıladı&lt;ref name=&quot;kitob&quot;&gt;{{Web deregi|title=Қаллибек Камолов: Тақдиримиз ягона, дардимиз ўхшаш, ютуқларимиз умумий|url=https://yuz.uz/news/qallibek-kamolov-taqdirimiz-yagona-dardimiz-oxshash-yutuqlarimiz-umumiy|accessdate=29-avgust 2022-jıl}}&lt;/ref&gt;.{{Quote|text=Sharof Rashidovtıń tapsırmasına tiykarlanıp, 1963-jıl erte báhárde Tashkentten baǵshılıq tarawınıń akademigi esaplanǵan ataqlı baǵman Rizamat aǵanı respublikamızǵa mirát ettik. Áne sol aqsaqal basshılıǵında Nókistegi joqarı hám orta arnawlı oqıw orınlarınıń studentleri járdeminde derlik 2 mıń gektar maydanǵa túrli miyweli terek nálleri egildi. Usı baǵdı ónimge kirgenine shekem úsh-tórt jıl waqıt dawamında mámleket aqshası esabınan saqlap-abaylap, kútim berdik|sign=Qállibek Kamalov|source=&lt;ref&gt;https://yuz.uz/news/qallibek-kamolov-taqdirimiz-yagona-dardimiz-oxshash-yutuqlarimiz-umumiy&lt;/ref&gt;}}

== Shańaraǵı ==
[[Qallibek Kámalov]]tıń qızı [[Sharof Rashidov]]tıń balası — Ilhamǵa turmısqa shıqqan.
1949-jıl [[Lyubov Semyonovna Kamalova]] (1927-2022) menen turmıs qurǵan. 4 perzenti bar&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20240404114242/https://m.kun.uz/news/2022/01/05/shavkat-mirziyoyev-murat-kamalovga-hamdardlik-bildirdi Shavkat Mirziyoyev Murat Kamalovga hamdardlik bildirdi]&lt;/ref&gt;.
Balası — [[Murat Kamalov]] [[Joqarǵı Keńes]] baslıǵı bolǵan (2020-2022-jıllar&lt;ref&gt;https://web.archive.org/web/20240404114243/https://m.kun.uz/news/2020/10/02/qoraqalpogiston-joqorgi-kengesiga-yangi-rais-saylandi&lt;/ref&gt;). Ol [[Sharof Rashidov]]tıń jiyenine úylengen&lt;ref&gt;[http://www.pseudology.org/people/Genealogy3.htm Olenev M. – Genealogiya sovetskoy parteliti]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.knowbysight.info/KKK/10792.asp Kamalov Kallibek, biografiya]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://az-libr.ru/index.shtml?Persons&amp;A0C/a712949f/index Biografiya]&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==
{{Derekler}}
{{Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi Baslıqları}}

[[Kategoriya:Qaraqalpaq ilimpazları]]
[[Kategoriya:Miynet Qızıl Bayraq ordeni iyeleri]]
[[Kategoriya:Oktyabr Revolyuciyası ordeni iyeleri]]
[[Kategoriya:Sotsialistik Miynet Qaharmanları]]
[[Kategoriya:Ózbekstan jetekshileri]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaqstan jetekshileri]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaqlar]]</text>
      <sha1>goowi40aszdbgbcrci2l4qtx5yu0qjn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jolmurza Aymurzaev</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6656</id>
    <revision>
      <id>125475</id>
      <parentid>119667</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:32:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Kategoriya:Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler|Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler]]» kategoriyası qosıldı ([[WP:HOTCAT|HotCat]] quralınıń kómegi menen)</comment>
      <origin>125475</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4261" sha1="a8232yxz52bbcbs1ihg3zobh90gtnp9" xml:space="preserve">{{Jazıwshı infoqutısı|súwret=Jolmurza Aymurzaev.jpg|súwret eni=280}}
'''Aymurzaev Jolmurza''' ([[1910|1910-jıl]] – [[1996|1996-jıl]]) – qaraqalpaq [[shayır|shayıri]], [[jazıwshı|jazıwshısı]] hám [[dramaturg|dramaturgı]]. XX ásirdegi [[Qaraqalpaq ádebiyatı|qaraqalpaq ádebiyatınıń]] baslawshılarınıń biri. 
== Ómiri ==
1910-jılı [[Shımbay]] rayonınıń aymaǵında tuwılǵan. Ol dáslep internatta tárbiyalanǵan (1922-26), soń 1926-1927-jılları Shımbaydaǵı «Kommuna» mektebinde oqıydı, 1927-1932-jılları [[Tórtkúl]]degi pedtexnikumdı pitkerip, [[Taxtakópir]] rayonında muǵallim bolıp isleydi. 1935-1939-jılları Moskvadaǵı A.V.Lunacharskiy atındaǵı kórkem-óner institutında oqıydı, sońınan 1942-jılǵa shekem Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamında juwaplı xatker bolıp isleydi. 

Ol [[ekinshi jáhán urısı]] frontlarına qatnasadı, fronttan qaytqannan keyin 1944-1951-jılları, 1958-1962-jılları Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamınıń baslıǵı, 1963-1972-jılları Ózbekstan hújjetli hám ilimiy-ǵalabalıq filmler studiyasınıń [[Qaraqalpaqstan]] filialın basqaradı. 

J.Aymurzaev 1934-jıldan Jazıwshılar awqamınıń aǵzası. 
== Dóretiwshiligi ==
Shayırdıń birinshi qosıǵı 1927-jılı baspa sózde shıqtı. Sol jılları ol «Gúres», «Gúreste jeńdik» dep atalǵan dáslepki poemaların dóretti, dramaturgiya tarwında 1933-jılı «Hákisliler», 1939-jılı «Óz tayaǵı ózine» pyesaların jazdı hám saxnada qoyıldı. Al 1940-jılı «Qaraqalpaqstan ádebiyatı hám iskusstvosı» jurnalınıń №3-5 sanlarında, 1941-jılı №1-sanında jazıwshınıń «Quwat» atlı povesti basılıp shıqtı.

J.Aymurzaev ekinshi jáhán urısı jıllarında «Meniń joldaslarım» poemasın, «Aral qızı», «Leytenant Elmuratov», «Kolya» atlı pyesaların jazdı.
Jazıwshı-dramaturgtiń «Aygúl-Abat» (1946,1952), «Berdaq» (1958,1977) «Qádirdan doktor» (1960), «Ráwshan» (1956), «Sheberxannıń shırmawıǵı» (1964), «Baxıt bulaǵı» (1967) pyesaları teatr saxnasında qoyıldı.

J.Aymurzaevtıń «Kelin» gúrrińi, «Ámiwdárya boyında», «Qızketken», «Muhabbatım adamlar» romanları kópshilikke jaqınnan tanıs. Jazıwshı qaraqalpaq ádebiyatında birinshi roman dóretiwshilerdiń qatarına kiredi.
== Sıylıqları ==
J.Aymurzaev «Ózbekstan (1981) hám Qaraqalpaqstan (1974) xalıq jazıwshısı», «Ózbekstan Respublikasına miyneti sińgen mádeniyat xızmetkeri» (1957) degen húrmetli ataqlardıń iyesi. Ol «Aygúl-Abat» pyeasası ushın Qaraqalpaqstan Respublikası Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıǵınıń laureatı boldı, eki mártebe Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesine deputat bolıp saylandı, «Miynet Qızıl Bayraq», «Xalıqlar doslıǵı», úsh mártebe «Húrmet belgisi» ordenleri, Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesininń Húrmet jarlıqları menen sıylıqlanǵan.
== Kitap toplamları ==
Jazıwshınıń bir qansha shıǵarmaları kóplegen tillerde basılıp shıqtı.
Shıǵarmaları: «Hákisliler» (1934), «Qosıqlae» (1935,1936,1938) «Ullı Watan» qosıǵı (1939), «Tasqın» (1946), «Meninń batırlarım» (1949), «Qaharmanlıq gúreske» (1942), «Shayır sózi» (1949), «Jas áwladlarǵa» (1951), «Dańqlı doslar» (1954), «Aydın jolda» (1951), «Ámiwdárya boyında» (1958), «Jetimniń júregi» (1967), «Qızketken» (1972), «Ómir shaydasıman» (1976), «Jetpis toǵızınshı báhár» (1989), «Jolmurza Aymurzaev. Shıǵarmaları» I tom, (1961), «Jolmurza Aymurzaev. Shıǵarmaları» II tom, (1962) hám taǵı basqalar.
== Ádebiyatlar ==
* Қарақалпақстан Республикасы жазыўшылары ( библиографиялық мағлыўмат ) / нашрга тайёрловчи 3. Бекбергенова -T .: Extremum press , 2011. -240 бет .

[[Kategoriya:Qaraqalpaqstanlı jazıwshılar]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaq jazıwshıları]]


{{shala}}

== Derekler ==
{{derekler}}
[[Kategoriya:Berdaq atındaǵı Qaraqalpaqstan Respublikası mámleketlik sıylıǵınıń laureatları]]
[[Kategoriya:Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler]]</text>
      <sha1>a8232yxz52bbcbs1ihg3zobh90gtnp9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Asan Begimov</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6659</id>
    <revision>
      <id>125472</id>
      <parentid>117559</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:31:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Kategoriya:Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler|Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler]]» kategoriyası qosıldı ([[WP:HOTCAT|HotCat]] quralınıń kómegi menen)</comment>
      <origin>125472</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2825" sha1="mamh9jdnhjxawarsojekm9lb32n5xmb" xml:space="preserve">{{Jazıwshı infoqutısı|atı=Asan Begimov|tuwılǵan jeri=[[Moynaq rayonı]]|ataqları=«Ózbekstan Respublikasına miyneti sińgen mádeniyat xızmetkeri» (1957)}}
'''Begimov Asan''' ''(1907-1958)'' — [[Shayır|shayır]] hám [[Jazıwshı|jazıwshı]].

== Ómiri hám miynet jolı ==
1907-jılı [[Moynaq]] rayonı aymaǵında tuwılǵan. Ol 1924-jıldan baslap [[Qońırat]]taǵı balalar úyinde tárbiyalanǵan. A.Begimov 1927-1932-jılları [[Almatı]]daǵı pedagogikalıq institutta oqıydı. 1932-1934-jıllar aralıǵında Qaraqalpaqstan Jazıwshılarınıń shólkemlestiriw byurosınıń baslıǵı, al 1934-jılı Jazıwshılar awqamın basqardı. 1936-1937-jılları Tashkenttegi partiya institutında oqıdı. 1938-1939-jılları taǵı da respublikada Jazıwshılar awqamınıń baslıǵı lawazımında isledi.  

A.Begimov birqansha jıllar dawamında mámleketlik teatrdıń direktorı, radioesittiriw komitetiniń baslıǵı, poligrafiya baspasınıń direktorı, Ózbekstan telegraf Agentliginiń Qaraqalpaqstan bóliminiń baslıǵı, «Qaraqalpaqstan» baspasında bólim baslıq, Jazıwshılar awqamında ádebiy másláhátshi lawazımında isledi. 

A.Begimov 1934-jıldan Jazıwshılar awqamınıń aǵzası.

== Dóretiwshiligi ==
A.Begimovtıń dáslepki qosıqları 20-jıllardıń ortalarında jarıq kórdi. Ol «Jeńisten-jeńiske» (1935), «Súyińiz» (1949), «Tuwǵan jer» (1955), «Sápura» (1956), «Tańlamalı shıǵarmaları» (1957), «Jańarǵan úlke» (1960) sıyaqlı toplamlardıń avtorı.

A.Begimovtıń «Xorlıqtan azat» (1929), «Bul kim» (1932), «Ǵarip-ashıq» (1949-1955) pyesaları mámleketlik teatr saxnasında qoyılǵan.

Prozanıń rawajlanıwında A.Begimovtıń «Balıqshınıń qızı» romanı (1958) belgili orın iyeleydi. Bul shıǵarma [[Ózbek tili|ózbek]] hám [[Rus tili|rus til]]lerine awdarılǵan (1958-1960).

Sonday-aq, Asan Begimov [[Aleksandr Pushkin|Pushkin]], [[Mixail Lermontov|Lermontov]], [[Shevchenko]], [[Gorkiy]]diń geypara shıǵarmaların qaraqalpaq tiline awdarǵan.

== Sıylıqları ==
A.Begimov «Ózbekstan Respublikasına miyneti sińgen mádeniyat xızmetkeri» ataǵına miyasar boldı (1957). Ol «Húrmet belgisi» ordeni hám medalları menen, Ózbekstan hám [[Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi]]niń Húrmet jarlıqları menen sıylıqlanǵan.

== Ádebiyatlar ==
* Қарақалпақстан Республикасы жазыўшылары (библиографиялық мағлыўмат) / нашрга тайёрловчи 3. Бекбергенова -T .: Extremum press, 2011. -240 бет.

== Derekler ==
{{derekler}}

{{shala}}

[[Kategoriya:Qaraqalpaqstanlı jazıwshılar]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaq jazıwshıları‎]]
[[Kategoriya:Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler]]</text>
      <sha1>mamh9jdnhjxawarsojekm9lb32n5xmb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Donald Tramp</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6772</id>
    <revision>
      <id>125522</id>
      <parentid>119303</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:51:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[2004-jıl]] → [[2004|2004-jıl]] using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125522</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24557" sha1="ohm7qi0b78lvffp9yz6y1mslb2bk8a5" xml:space="preserve">{{Shaxs infoqutısı}}
[[Fayl:TrumpPortrait.jpg|thumb|right|240px|Donald Trump]]
'''Donald John Trump''' ([[aytılıwı: Donald Jan Tramp]]; [[14-iyun]] [[1946-jıl]]da tuwılǵan) [[Amerikalıq]] [[siyasatshı]], [[Isbilermenlik|isbilermen]], [[aktyor]], [[telebaslawshı]], [[jazıwshı]] hám jámiyetlik ǵayratker bolıp, 2017-jıldan 2021-jılǵa shekem [[Amerika Qurama Shtatları]]nıń 45-[[AQSh prezidenti|prezident]]i lawazımın atqarǵan. Qurılıs jumısları menen shuǵıllanatuǵın [[Trump Organization]] shirketi hám de qumarxanalar jumısın basqarıwshı, sonıń menen birge, hár qıylı biznes tarmaqların óz ishine alǵan [[Trump Entertainment Resorts]] kompaniyası tiykarshısı,[[NBC]] telekanaliniń iyesi. Trump óziniń ápiwayı turmıs tárizi, mámile mádeniyatı, sonıń menen birge, «Kandidat» ([[inglisshe: The Apprentice]]) dep atalıwshı teleshowı arqalı dúnyaǵa belgili. [[Forbes]] jurnalınıń dúnyanıń eń bay adamları diziminde Trump 1980-jıllar aqırında payda boldı&lt;ref name=&quot; Forbes&quot; &gt;[[citeweb| work=Forbes| title=#450 Donald Trump| url=http://www. forbes. com/lists/2009/10/billionaires-2009 -richest-people_Donald-Trump_U5 WX. html| accessdate=2009 -06 -21&lt;/ref&gt;. Házirde Trump 7 milliard dollar baylıǵı menen dúnya bayları ishinde 230-orında turadı&lt;ref name=&quot; Regnery2011&quot; &gt;[[kitap deregi|title = Time tap Get Tough: Making America #1 Again|url = https://archive. org/details/timetogettoughma0000 trum|author=Trump, Donald J.| publisher = Regnery Publishing|date = 5-dekabr 2011-jıl|isbn = 978-1-59698-773-9&lt;/ref&gt;.
[[2010-jıl]]da Trump dáslepki ret [[2012-jıl]]daǵı AQSh Prezidenti [[AQSh prezidentlik saylawı (2012)|saylawında]] prezidentlik lawazımına kandidat boladı, biraq jeńiliske ushraydı.[[2008-jıl]]daǵı [[AQSh prezidentlik saylawı (2008)|prezidentlik saylawında]] ol respublikashı [[John McCain]]dı qollap-quwatlaǵan&lt;ref&gt;veb deregi|url=http://www. cnn. com/2008/LIvING/personal/09/18/lkl. donald. trump/index. html|title=Trump down az waqıt economy, up az waqıt McCain|accessdate=2008-09 -20|date=2008-09 -18|publisher=[[Cable News Network]]|archiveurl=https://www. webcitation. org/665 Ppew2 f? url=http://www. cnn. com/2008/LIvING/personal/09/18/lkl. donald. trump/index. html|archivedate=2012-03-11&lt;/ref&gt;, biraq McCane [[Barack Obama|Obamaǵa]] utqızıp qoyadı&lt;ref name=&quot; ballotirovat'sya&quot; &gt;[https://web.archive.org/web/20130711072650/http://news./ yandex. ru/yandsearch? cl4 url=www%2 Erian%2 Eru%2 Fworld%2 F20101006%2 F282656965%2 Ehtml &lt;nowiki&gt;Donal'd Tramp reshil ballotirovat'sya na post prezidenta SShA // «Yandeks» novosti&lt;/nowiki&gt;]&lt;/ref&gt;. [[2015-jıl]][[16-iyun]] kúni ol [[AQSh prezidentlik saylawı (2016 )|prezidentlikke]] taǵı kandidat bolıwın járiyalaydı&lt;ref&gt;veb deregi|url = https://slon. ru/posts/52836|title = Donal'd Tramp nachal bar'bu za post prezidenta SShA|author =| work =| date = 16. 06. 2015|publisher = Slon. ru&lt;/ref&gt;. Donald Trump prezidentligi dáwirinde koronavirus pandemiyası áqibetinde 700 million dollarǵa jaqın pul joǵalttı. Házirde onıń baylıǵı shama menen 2,3 milliard dollardı quraydı. Onıń kommerciya kóshpes múlkten túsken tabısı 2016-jıldan 2021-jılǵa shekem 26 procentke, kurortlardan túsken tabısı bolsa 2015-jıldan 2020-jılǵa shekem 42 procentke azayǵan. Burınǵı prezident baylıǵınıń azayıwı bunnan aldın da belgilengen hám onda 2020-jılda 600 million dollarǵa azayıp, 2,5 milliard dollardı quraǵan. Sonda onıń derlik barlıq aktivleri millionlap dollarǵa páseygen&lt;ref&gt;veb deregi| url= https://bugun. uz/2021/03/19/donald-tramp-prezidentlik-dáwirinde-bojligining-qanshasın -joqotgani-malum-boldi| title= Donal'd Tramp prezidentlik dáwirinde baylıǵınıń qanshasın joǵatǵanı málim boldı| author=| website= Búgin. uz| accessdate= 2021 jıl 19 mart| archivedate= 2021-08-04| archiveurl= https://web. archive. org/web/20210804094650/https://bugun. uz/2021/03/19/donald-tramp-prezidentlik-dáwirinde-bojligining-qanshasın -joqotgani-malum-boldi&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Webarxiv|url=https://web. archive. org/web/20210804094650/https://bugun. uz/2021/03/19/donald-tramp-prezidentlik-dáwirinde-bojligining-qanshasın -joqotgani-malum-boldi| date=2021-08-04&lt;/ref&gt;.

== Balalıq hám jaslıq jılları ==
Donald Trumptıń áke tárepinen babası Frederik Trump (Drumpf) tiykarı [[nemisler|nemis]] bolıp, [[1885-jıl]]da [[AQSh]]qa kóship kelgen hám mámleket puqarası bolǵan&lt;ref&gt;veb deregi|accessdate=2008-05-22|url=http://www. wargs. com/other/trump. html|title=Ancestry of Donald Trump|publisher=WARGS|archiveurl=https://www. webcitation. org/665 PhnZjI? url=http://www. wargs. com/other/trump. html|archivedate=2012-03-11&lt;/ref&gt;. Ákesi hám anası [[1936-jıl]]da turmıs qurǵan. Donald [[Queens]]taǵı mekteplerden birine barǵan, biraq onda birqansha qıyınshılıqlarǵa dus kelgenligi sebepli ata-anası onı [[Nyu York]]taǵı Áskeriy Akademiyaǵa oqıwǵa jibergan&lt;ref&gt;veb deregi|accessdate=2008-05-22|url=https://web.archive.org/web/20130717065856/http://query/. nytimes. com/gst/fullpage. html? res=9 C05 E7 D91 E39 F934 A3575 BC0 A965948260|title=THE EMPIRE AND EGO OF DONALD TRUMP|work=[[The New York Times]]| date=1983-08-07|author=Bender, Marylin|archiveurl=https://www. webcitation. org/665 PiEosA? url=http://www. nytimes. com/1983/08/07/business/the-empire-and-ego-of-donald-trump. html|archivedate=2012-03-11&lt;/ref&gt;. Ol Akademiyanıń bir qansha sıylıqlarına iye bolǵan,[[futbol]] hám [[beysbol]] komandalarında oynaǵan. 1964-jılı [[beysbol]]daǵı tabısları ushın ol ayrıqsha sıylıqqa iye bolǵan. Áskeriy Akademiyadaǵı oqıwdıń tórtinshi jılında Donald hám ol menen áskeriy xızmette bir sapta bolǵan Jeff Donaldson ushın bólek kursantlar oqıw kursı shólkemlestiriledi. Kursantlar shınıǵıwlar nátiyjesinde Nyu Yorktıń Besinshi kóshesinde marsh ótkeredi. Donald keyinirek [[Fordham Universiteti]]nde eki jıl oqıydı, soń oqıwın [[Pensilvaniya Universiteti]]nde dawam ettiredi hám de onı [[1968-jıl]]da pitkeredi&lt;ref name=&quot; Blair2005&quot; &gt;[[kitap deregi|author=Gwenda Blair|title=Donald Trump: Master Apprentice|url=https://books.google. com/books? id=AiFeQZhakXQC&amp;pg=PA16| year=2005|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-0-7432-7510 -1|pages=16&lt;/ref&gt;.
[[Ekonomika]]shı diplomın alǵannan keyin, óz atasına qaraslı bolǵan, mámlekettegi eń iri turaq-jay shirketi esaplanǵan kárxanaǵa jumısqa kiredi&lt;ref name=parade&gt;[[yangiliklar deregi|title=Ín Step With: Donald Trump| work=Parade| date=14-noyabr 2004-jıl|url=http://www.parade. com/articles/editions/2004/edition_11-14-2004/in_step_with_0| archive-url=https://web. archive. org/web/20101014022222/http://www.parade. com/articles/editions/2004/edition_11-14-2004/in_step_with_0| archive-date=2010 -10 -14&lt;/ref&gt;.
Óziniń «Shártlesiw kórkem óneri» atlı kitabında Donald Trump studentlik jılları haqqında sonday degen:
 Áskeriy akademiyanı pitkergenimnen keyin kino tarawında bolıwdı oyladım, biraq, turaq-jay biznesi men ushın áhmiyetlilew ekenin sezdim. Oqıwǵa bolǵan qálewim ayırım waqıtları ulıwma tómenlep keter edi… keyin bolsa, Pensilvaniya Universitetiniń biznes mektebine oqıwǵa kirdim. Men bul jerde oqıp atırǵanimnan quwanıshlı edim…

== Iskerligi ==
=== [[1968]]-[[1989]]-jıllar ===
Aldın ol [[Brooklyn]] hám [[Queens]]taǵı [[orta klass]] ushın mólsherlengen turaq-jay ijarası menen baylanıslı isler menen shuǵıllanadı. Eń birinshi joybarlarınan biri 1200 kvartirali turaq jay kompleksin satıp alıp, tolıq qayta remontlap, kireyge tapsırıw edi. [[Trump Organization]] bul jumıstı tabıslı juwmaqladi hám 6 million [[dollar|$]] sap payda aldı.[[1971-jıl]]da Donald Trump [[Manhattan]]ǵa kóship ótedi. Bul jerde ol qalanıń ekonomikalıq potencialı joqarılıǵı, qurılıs jumıslarınıń jedel rawajlanıp baratırǵanlıǵın jaqsı túsinetuǵın edi. Donald qaladaǵı bankrotlik sebepli iskerlik júritpey qalǵan «Kommodor» miymanxana imaratın remontlaw huqıqın hám bunıń nátiyjesinde [[Nyu York]] administraciyası tárepinen 40 jıllıq [[salıq]] tólew jeńilligin alǵanınan keyin, eski miymanxana ornında [[Grand Hyatt]] miymanxanasın júzege keltiredi&lt;ref name=&quot; NYTonWeb&quot; &gt;[[veb deregi|work=The New York Time az waqıt the Web|url=http://www. nytimes. com/books/00/12/03/reviews/001203. 03 margolt. html|title=The House that Fred Built|accessdate=2008-07-06|archiveurl=https://www. webcitation. org/665 Piwg5 J? url=https://myaccount. nytimes. com/auth/login? URI=http%3 A%2 F%2 Fwww. nytimes. com%2 Fbooks%2 F00%2 F12%2 F03%2 Freviews%2 F001203. 03 margolt. html|archivedate=2012-03-11&lt;/ref&gt;. Donald «Jacob Javitz konfrens-orayi»nıń qayta remontlaw huqıqın [[Nyu York]] administraciyasınan soraǵan hám óz qurılıs joybarın usınıs etken, biraq bul joybar maqullanbaǵan&lt;ref name=&quot;NYSun&quot;&gt;[[Veb deregi|work=]]The New York Sun]]| url=http://www. nysun. com/opinion/no-stadium-needed/11526/| title=No Stadium Needed| accessdate=2008-05-22&lt;/ref&gt;. Soǵan uqsas jaǵday [[Nyu York]]tıń oraylıq qıyabanındaǵı muz maydanshasın qayta remontlaw processinde de bolǵan: Qala administraciyası remontlaw jumısların 2.5 jılda tamamlawdı rejelegen, biraq ol 6 jılda da juwmaqlanbaǵan. Donald administraciyaǵa bul maydansha jumısın ózine biypul tapsırılıwın, ornına ol óz esabınan remonttı juwmaqlap beriwin soraǵan. Administraciya bolsa, mudamı biykarlaw juwabın berip otırǵan. Bul haqqında [[ǵalaba xabar quralları]]ınıń kózqarastan maqala shıǵarǵanınan soń, Donald remontlaw huqıqın qolǵa kirgizgen. Donald remontlaw jumısların 6 ay ishinde juwmaqlaǵan hám ajıratılǵan 3 million dollar aqshadan 750 mıń dolların únemlep qalǵan&lt;ref name=&quot; Philly&quot; &gt;[[veb deregi|publisher=Philly. com|url=https://web.archive.org/web/20220905131435/https://www0.nl/. newsbank. com/nl-search/we/Archives? p_product=PI&amp;s_site=philly&amp;p_multi=PI&amp;p_theme=realcities&amp;p_action=search&amp;p_maxdocs=200&amp;p_topdoc=1&amp;p_text_direct-0=0 EB29 BD2772 C31 D2&amp;p_field_direct-0=document_id&amp;p_perpage=10&amp;p_sort=YMD_date:D&amp;s_trackval=GooglePM|title=FASTER AND CHEAPER, TRUMP FINISHES N. Y. C. ICE RINK|accessdate=2007-07-07|archiveurl=https://www. webcitation. org/665 Pjzzup? url=https://web.archive.org/web/20220905131435/https://www0.nl/. newsbank. com/nl-search/we/Archives? p_product=PI|archivedate=2012-03-11&lt;/ref&gt;.
[[Fayl:Grand Hyatt Hotel New York.jpg|thumb|center|300px|42-Kóshe fasadı,]]Grand Hyatt]] miymanxanası [[New York]]

=== 1989 -1997-jıllardaǵı ekonomikalıq máseleleri ===
[[1989-jıl]]da Donald mámleketten alǵan [[zayom]]ların ekonomikalıq krizis sebepli qaplay almaǵan. Ol jańa joybarlarınan biri bolǵan «Trump Taj Mahal» kompleksiniń qurılısı ushın 1 milliard [[dollar]] zayomdı [[obligatsiya]] kórinisinde alǵan edi.[[1991-jıl]]ǵa kelip, Donaldtıń artıp baratırǵan qarızları hátte onıń jeke bankrot bolıwına qáwip saldı. Ornına tólep bergen [[bank]]ler, Trumptıń qarızlardan azat etiliwin hám sudtıń anıq járiymalarınan qutqarılıwın támiyinlep beredi. «Trump Taj Mahal» [[1991-jıl]]ı qarızlardan azat etildi, ornına qarızdı tólep bergen bankler kompleks aksiyalarınıń 50 procentine iyelik etedi&lt;ref name=&quot; NYTimes&quot; &gt;[[veb deregi| publisher = The New York Times| url = https://web.archive.org/web/20130717065856/http://query/. nytimes. com/gst/fullpage. html? res=9 D0 CEED9133 BF936 A35753 C1 A967958260&amp;n=Tap%2 fReference%2 fTimes%20 Tapics%2 fPeople%2 fT%2 fTrump%2 c%20 Donald%20 J%2 e| title = Taj Mezgil iyis out of Bankruptcy| accessdate = 2007-07-07| archiveurl = https://www. webcitation. org/665 Pkg22 E? url=http://www. nytimes. com/1991/10/05/business/company-news-taj-mezgil-iyis-out-of-bankruptcy. html| archivedate = 2012-03-11&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot; NYTimes2&quot; &gt;[[veb deregi| publisher = The New York Times| url = https://web.archive.org/web/20130717065856/http://query/. nytimes. com/gst/fullpage. html? res=9 E0 CE2 DC133 CF931 A25751 C1 A964958260&amp;n=Tap%2 fReference%2 fTimes%20 Tapics%2 fPeople%2 fT%2 fTrump%2 c%20 Donald%20 J%2 e| title = Trump Plaza Hotel Bankruptcy Plan Approved| accessdate = 2007-07-07| archiveurl = https://www. webcitation. org/665 PlCbMM? url=http://www. nytimes. com/1992/12/12/business/company-news-trump-s-plaza-hotel-bankruptcy-plan -approved. html| archivedate = 2012-03-11&lt;/ref&gt;.[[1994-jıl]]ǵa kelip, 900 million [[dollar|$]]dan artıq qarızların jónge salǵan&lt;ref name=&quot; MagUSA&quot; &gt;[[veb deregi| publisher=magainzeUSA. com| url=http://www. magazineusa. com/us/info/show. aspx? unit=originals&amp;doc=502| title=Donald Trump| accessdate=2007-07-07&lt;/ref&gt; hám biznesin saqlap qalǵan.
[[1995-jıl]]da [[Gaming Hall of Fame]] aǵzası boldı&lt;ref&gt;veb deregi|title=The Gaming Hall of Fame|url=https://web.archive.org/web/20130729214551/http://www.gaming/. unlv. edu/hof/index. html|date=|work=|publisher=University of Nevada Las vegas|accessdate=2009 -08-30|archiveurl=https://www. webcitation. org/665 Pm8 k5 j? url=https://web.archive.org/web/20130729214551/http://www.gaming/. unlv. edu/hof/index. html|archivedate=2012-03-11&lt;/ref&gt;.
[[1995-jıl]]da hámme kewilashar komplekslerin birlestirip,[[Trump Hotels &amp; Casino Resorts]] kompaniyasın quradı.[[1996-jıl]]da-aq, kompaniya hár bir aksiyasınıń [[Wall-street]]taǵı bahası $35 dan  joqarı edi, biraq [[1998-jıl]]da aksiya bahası $10 dan da túsip ketedi.[[2004|2004-jıl]]da [[Trump Hotels &amp; Casino Resorts]] qarızlar tolıq qaplanǵanın járiyalaydı&lt;ref name=&quot; MSNBC&quot; &gt;[[veb deregi|title=Trump casinos file for bankruptcy|publisher=ፄMSNBCፄ|date=22-noyabr 2004-jıl|url=http://www. msnbc. msn. com/id/6556470/|accessdate=2007-07-07|archiveurl=https://www. webcitation. org/665 Pmj0 TA? url=http://www. msnbc. msn. com/id/6556470/|archivedate=2012-03-11&lt;/ref&gt;. Sol jılı noyabr ayında Trump kompaniya bas direktorı lawazımınan shetlenedi, lekin basqarıw baslıǵı bolıp qaladı&lt;ref name=&quot;NYTimes3&quot;&gt;[[veb deregi|title=COMPANY NEWS; TRUMP DELAYS EMERGENCE FROM BANKRUPTCY BY A WEEK|publisher=ፄ[[New York Times]]ፄ|date=5-may 2005-jıl|url=https://web.archive.org/web/20130717065856/http://query/. nytimes. com/gst/fullpage. html? res=9806 E5 D91730 F936 A35756 C0 A9639 C8 B63|accessdate=2007-07-07|archiveurl=https://www. webcitation. org/665 PnROBd? url=https://web.archive.org/web/20130717065856/http://query/. nytimes. com/gst/fullpage. html? res=9806 E5 D91730 F936 A35756 C0 A9639 C8 B63|archivedate=2012-03-11&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot; Resolution&quot; &gt;[[veb deregi|publisher=Indiana Gaming Commission|url=http://www. ın.gov/gaming/meetings/resolution/2005/2005-23-reso.pdf|title=Indiana Gaming Commission az waqıt Trump Resorts' Bankruptcy|accessdate=2007-07-07|deadlink=404|archiveurl=https://web. archive. org/web/20061002020356/http://www. ın.gov/gaming/meetings/resolution/2005/2005-23-reso.pdf|archivedate=2006 -10 -02&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Webarxiv|url=https://web. archive. org/web/20061002020356/http://www. ın.gov/gaming/meetings/resolution/2005/2005-23-reso.pdf| date=2006 -10 -02&lt;/ref&gt;.
=== 1997-2007-jıllar ===
Donald Trump bir neshe qurılıs joybarları menen shuǵıllana baslaǵan:
* «Trump xalıqaralıq miymanxanası hám minarası (vaykiki beach)» kompleksiniń qurılısı. Trumptıń sózlerine qaraǵanda, kompleks qarıydarlarda úlken qızıǵıwshılıq oyatqan.
* «Trump xalıqaralıq miymanxanası hám minarası ([[Chikago]])» kompleksi — aqsha jetkilikli bolmaǵanlıǵına qaramastan, qurılıs juwmaqlandi.
* «Trump xalıqaralıq miymanxanası hám minarası ([[Toronto]])»— azmaz keshlew bolsa da, qurılısı tamamlandi.
* «Trump minarası (Tampa)»— sorawlar kóp bolǵanlıǵı ushın bahaları asıp ketken, aqıbette qarıydarlar ortasında qarama-qarsılıqlar kelip shıqqan.
* [[Florida]] shtatınıń [[Fort Loderdeyl]] qalasında «Trump xalıqaralıq miymanxanası hám minarası (Fort Lauderdale)» kompleksi qurıldı.
* «Trump minarası (Atlanta)»— [[Atlanta]] qalasındaǵı jańa turaq-jay kompleksi&lt;ref name=&quot;SCPTTN&quot;&gt;[[veb deregi|url=https://web.archive.org/web/20180224033250/http://www1.online/. wsj. com/public/article/SB119517867398895020. html|title=Stalled Condo Projects Tarnish Trump's Name|publisher=Dow Jones &amp; Company, Inc.| accessdate=2007-11-21|date=[[2007-11-16]]| archiveurl=https://www. webcitation. org/665 PoBbFL? url=https://web.archive.org/web/20180224033250/http://www1.online/. wsj. com/public/article/SB119517867398895020. html|archivedate=2012-03-11&lt;/ref&gt;.
=== Jáhán ekonomikalıq daǵdarısı (2008-2012) ===
[[2008-jıl]]da baslanǵan jáhán ekonomikalıq daǵdarısı [[Chikago]]daǵı kompleks satılıwǵa shıǵarılǵan waqıtqa tuwrı keledi hám Trump [[Deutsche Bank]] ssudasın jaba almaydi&lt;ref name=nyt&gt;jurnal deregi| author=Floyd Morris| title=Trump Sees Act of God ın Recession| date=4-dekabr 2008-jıl| url=http://www. nytimes. com/2008/12/05/business/05 norris. html? _r=1&amp;scp=8&amp;sq=donald%20 trump&amp;st=cse&lt;/ref&gt;. Trump sudqa arza berip, arzasında «ekonomikalıq krizis — bul qápelimdegi jaǵday, bul haqqında kel;isimde de belgilengen» dep aytıp ótken&lt;ref name=nyt/&gt;. [[Deutsche Bank]] wákilleri bolsa, «Trump múddeti ótip ketken qarız haqqında xabarlı, odan tısqarı, eki ret bankrotlik sebepli bankten járdem alǵan» degenler&lt;ref name=&quot;nyt&quot; /&gt;.
[[2009-jıl]][[17-fevral]]da [[Trump Entertainment Resorts]] administraciya keńesi bankrotlik haqqında qarar shıǵaradı hám Donaldtı keńes baslıqlıǵınan shıǵarıp jiberedi&lt;ref&gt;[http://www. reuters. com/article/ousivMolt/idUSTRE51 G05 X20090217 Reuters: Trump Entertainment files for bankruptcy]&lt;/ref&gt;.

== Jeke imaratları ==
[[Fayl:Trump_Hotel_Las_Vegas_DSCF107766_roll_pitch_yaw.jpg|thumb|right|Las Vegas miymanxanası]]
[[2011-jıl]]da «[[Forbes]]» jurnalı Donald Trump baylıǵın 2,9 milliard [[dollar]]ǵa bahaladı, biraq [[2015-jıl]]daǵı baspasóz ánjumanlarınan birinde ol baylıǵınıń 10 milliard dollardan da artıq ekenin aytqan&lt;ref&gt;yangiliklar deregi|url=https://web.archive.org/web/20130821150440/http://time/. com/money/3923629/donald-trump-name-business-failures/|title=8 Epic Business Failures with Donald Trump's Name az waqıt Them|date=16-iyun 2015-jıl|accessdate=29-avgust 2015-jıl|first=Brad|last=Tuttle|work=Time|seperator=|archivedate=2015-06 -17|archiveurl=https://web. archive. org/web/20150617014948/https://web.archive.org/web/20130821150440/http://time/&lt;/ref&gt;.
=== Qurılısı tamamlanǵan turaq-jayları ===
* «[[Trump pútkil dunya minarası]]»— 290 million [[dollar]].
* «[[Trump Tower]]»— 288 million [[dollar]]
* «[[Trump Tower]]»daǵı ulıwma maydanı 3000 [[kvadrat metr|m²]] keletuǵın bólmeler, 50 million [[dollar]].
* «AXA Center»— keminde 30 million [[dollar]].
* [[San Francisko]]daǵı imaratlarınan (alınatuǵın 30 procent úlesi) — $540 million
* [[Wall-street]]taǵı [[Trump Building]]— shama menen bahası 260 million [[dollar]].
* [[Trump Entertainment Resorts]] quramına kiretuǵın hár qıylı kompleksler:
* [http://www. trumptaj. com/ Trump Taj Mahal]&lt;ref&gt;Webarxiv|url=https://web. archive. org/web/20160205154618/http://www. trumptaj. com/| date=2016 -02-05&lt;/ref&gt;
* [http://www. trumpplaza. com/ Trump Plaza]&lt;ref&gt;Webarxiv|url=https://web. archive. org/web/20151103203304/http://www. trumpplaza. com/| date=2015-11-03&lt;/ref&gt;
* [http://www. trumpmarina. com/ Tump Marina]
* [http://www. trumpchicagohotel. com/ Trump mıymanxanası hám minarası (Chikago) ] &lt;ref&gt;Webarxiv|url=https://web. archive. org/web/20120130130448/http://www. trumpchicagohotel. com/| date=2012-01-30&lt;/ref&gt; 
* [http://www. trumplasvegashotel. com/ Trumpning «Las vegas» xalıqaralıq mıymanxanası]— milliarder [[Philip Ruffin]]menen sheriklikte qurılǵan 
* [http://www. trumpintl. com/ Trump xalıqaralıq mıymanxanası hám minarası] &lt;ref&gt;[[Webarxiv|url=https://web. archive. org/web/20160508182640/http://www. trumpintl. com/| date=2016 -05-08]]&lt;/ref&gt;
[[Fayl:4118-NYC-Columbus Circle.JPG|thumb|240px|miymanxana]]
[[Fayl:Trump ihny2.JPG|thumb|left|240px|Trump xalıqaralıq mıymanxanası hám minarası ([[Nyu York]])]] 
* «Trump Park Avenue»— $142 million
* [[Golf]] maydanshaları — $127 million
* AQSh aymaǵındaǵı 6 golf klubı 
* [[2006-jıl]]da [[Shotlandiya]]nıń [[Aberdin]] qalasında úlken jer maydanın satıp aldı, bul jerde [[Birlesken Korollıq]] golf chempionati ushın maydan bolıwı mólsherlengen edi. Onnan tısqarı, bul jerde golf akademiyası hám bes juldızlı miymanxana qurılısı kútilip atır edi&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20130711072650/http://news./ bbc. co. uk/2/hi/uk_news/scotland/north_east/7444123. stm news. bbc. co. uk Trump £1 bn golf inquiry tees off]&lt;/ref&gt;.
* [[Karib teńizi]]ndegi [[Kanuan]] atawında golf maydanı hám kewilashar kompleks qurılısı.
* «Palm Beach»taǵı jer: 4000 [[kvadrat metr|m²]] maydanǵa iye úy. Trump bul úydi 40 million dollarǵa satıp alıp, qayta remontlap,[[2008-jıl]]da 100 million dollarǵa satqan. Bul úy [[AQSh]]ta satılǵan eń qımbat úy boldı.
* [http://www. maralagoclub. com/ «Maralago» klubi]

=== Licenziyalanǵan imaratları ===
Kópshilik qurılıs kompaniyaları Donald Trumptan olar qurıp atırǵan binanı [[reklama]] etip beriwdi sóraydı. Usınıń nátiyjesinde, Trump atı jazılǵan imaratlardıń kópshiligi onıń ózine qaraslı emes. «[[Forbes]]» bergen maǵlıwmatına kóre, qurılısı kutilip atırǵan taǵı 33 joybar bar, olardıń ishine 7 miymanxana da kiredi.
* '''[[Manhattan]]''':
* Trump Palace:
* Trump Park hám Trump Park East — 38 qabatlı egizek imaratlar 
* Trump Plaza ([[Nyu York]]) — 39 qabatlı shanıshqısimaq jay
* [http://www. trumpsohohotel. com/ Trump Soho mıymanxanası]&lt;ref&gt;Webarxiv|url=https://web. archive. org/web/20120130130444/http://www. trumpsohohotel. com/| date=2012-01-30 &lt;/ref&gt;—[[Nyu York]]taǵı 42 qabatlı jay
* '''[[Nyu York]] qala átirapı:'''
* Trump Plaza, [[Nyu Jersi]]daǵı eń bálent imaratlar (biri 50, ekinshisi 55 qabatlı) &lt;ref name=&quot; JCEDC&quot; &gt;veb deregi|date=2005-09 -21|url=http://www.jcedc. org/new/trumpsl092105. html|title=Trump's tall plan for Jersey City|publisher=JCEDC|accessdate=2007-07-07|deadlink=404|archiveurl=https://web. archive. org/web/20061003193224/http://www.jcedc. org/new/trumpsl092105. html|archivedate=2006 -10 -03&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Webarxiv|url=https://web. archive. org/web/20061003193224/http://www.jcedc. org/new/trumpsl092105. html| date=2006 -10 -03&lt;/ref&gt;
* «Trump Plaza (Westchester)»— 39 qabatlı sánatli jay: ishinde kvartiralar, dúkanlar, avtopetrollar bar.
* «Trump Tower»— 35 qabatlı mıymanxana.
* «Trump Park»— maydanshalar kompleksi.
* '''[[Florida]]''':
* [http://www. trumpfortlauderdalehotel. com/ Trump xalıqaralıq mıymanxanası hám minarası]&lt;ref&gt;Webarxiv|url=https://web. archive. org/web/20091221053543/http://www. trumpfortlauderdalehotel. com/| date=2009 -12-21&lt;/ref&gt;([[2007-jıl]])
* Trump Palace (Sunny Isles): 270 dane úydi óz ishine alǵan jay
* Trump Grande (Sunny Isles)
* Trump Hollywood: 40 qabatlı kompleks.
* Trump Tower (Palm Beach)&quot;: 23 qabatlı mıymanxana.
* '''Mámleket boyınshá'':
* Trump minarası ([[Atlanta]]): 48 qabat hám 370 qatardan ibarat kompleks.
* Trump minarası ([[Filadelfiya]])&quot;: 45 qabatlı sawlatlı jay.
* [http://www. trumpwaikikihotel. com/ Trump xalıqaralıq miymanxanası hám minarası (vaykiki)]&lt;ref&gt;Webarxiv|url=https://web. archive. org/web/20120206122722/http://www. trumpwaikikihotel. com/| date=2012-02-06&lt;/ref&gt;([[2009-jıl]])
* Trump xalıqaralıq miymanxanası hám minarası ([[Jańa Orlean]]): ([[2007-jıl]])
* '''Basqa mámleketlerde''':
* Trump Tower Baku ([[Ázerbayjan]],[[2013-jıl]])
* Trump World ([[Korea Respublikası]])
* Trump xalıqaralıq mıymanxanası hám minarası ([[Toronto]]) ([[2012-jıl]])
[[Fayl:Nm_trump_toronto.jpg|thumb|right|[[Toronto]]daǵı minara qurılısı]]
* Trump xalıqaralıq miymanxanası hám minarası ([[Dubay]]),[[BAA]]
* Trump xalıqaralıq miymanxanası hám minarası ([[Panama (qala)|Panama]]): 70 qabatlı minara&lt;ref&gt;yangiliklar deregi|url=https://web.archive.org/web/20130821150440/http://time/. com/3988970/donald-trump-business/|title=Donald Trump's 16 Biggest Business Failures and Successes|first=Jacob|last=Koffler|work=Time|date=7-avgust 2015-jıl|accessdate=29 -avgust 2015-jıl&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==
{{Derekler}}</text>
      <sha1>ohm7qi0b78lvffp9yz6y1mslb2bk8a5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ádenbay Tájimuratov</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6783</id>
    <revision>
      <id>125473</id>
      <parentid>116886</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:31:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Kategoriya:Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler|Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler]]» kategoriyası qosıldı ([[WP:HOTCAT|HotCat]] quralınıń kómegi menen)</comment>
      <origin>125473</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1732" sha1="3k0cmrbvfnv8x8oyn4yhwuhgaqmfygc" xml:space="preserve">{{Shayır infoqutısı|atı=Ádenbay Tájimuratov|tuwılǵan jeri=Aqdárya awılı, [[Moynaq rayonı]]}}
'''Ádenbay Tájimuratov''' — [[Shayır|shayır]], [[Jazıwshı|jazıwshı]], awdarmashı hám ilimpaz boldı. Ol 1930-jılı 5-mayda [[Moynaq rayonı]]nıń «Aqdárya» awılında tuwılǵan. 1946-jılı Xojelidegi pedagogikalıq uchilicheni pitkerip, mektepte muǵallim hám gazetalarda bólim baslıq, redaktor lawazımlarında isleydi. Sońınan [[Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı|pedagogikalıq institut]]tı tamamlap [[Jetkinshek|«Jetkinshek» gazetası]]nda redaktor, jazıwshılar awqamınıń baslıǵı, N.Dáwqaraev atındaǵı tariyx, til hám ádebiyat institutında ilimiy xızmetker, Qaraqalpaq mámleketlik pedagogikalıq institutında oqıtıwshı, Ózbekstan pedagogikalıq ilim-izertlew institutınıń Qaraqalpaqstan filialında direktor lawazımlarında isleydi. Onıń shıǵarmaları 1950-jıllardıń baslarında járiyalanadı. Jazıwshınıń «Paraxatshılıq kepterleri», «Zarlıq hám Barlıq», «Hákke qayda?», «Aydınlar», «Eń qádirli sózler», «Gúrrińler», «Sarkoplı batır», «Sheshiwshi qáwli», «Maqset», «Sulıwxan» degen poeziyalıq hám prozalıq kitapları basılıp shıqtı. Á. Tájimuratov alım sıpatında qaraqalpaq folklorınıń ayırım tomların baspaǵa tayarladı. «Qaraqalpaq xalıq qosıqları» degen kitap tayarlap, oǵan kiris sóz jazdı. Professor Q. Maqsetov penen birge «Qaraqalpaq folklorı» degen sabaqlıqtı jazıwǵa qatnastı.

== Derekler ==
{{derekler}}
[[Kategoriya:Qaraqalpaq ádebiyatı]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaq shayırları]]
[[Kategoriya:Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler]]
{{Dereksiz}}

{{shala}}</text>
      <sha1>3k0cmrbvfnv8x8oyn4yhwuhgaqmfygc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Nájim Dáwqaraev</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6803</id>
    <revision>
      <id>125480</id>
      <parentid>125340</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:33:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Kategoriya:Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler|Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler]]» kategoriyası qosıldı ([[WP:HOTCAT|HotCat]] quralınıń kómegi menen)</comment>
      <origin>125480</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7939" sha1="0j04loi3nxy1tcyqjomfqp38tljj7ez" xml:space="preserve">{{Jazıwshı infoqutısı|atı=Nájim Dáwqaraev|tuwılǵan jeri=[[Qońırat rayonı]]}}
'''Nájim Dáwqaraev''' ([[1905]]–[[1953]]) — [[Qaraqalpaqlar|qaraqalpaq]] kórkem ádebiyatınıń hám filologiya iliminiń rawajlanıwında [[jazıwshı]], [[dramaturg]] hám ilimpaz Nájim Dáwqaraevtıń ornı girewli.

== Ómir hám miynet jolı ==
N. Dáwqaraev 1905-jılı [[Qońırat]] qalasındaǵı bardamlı shańaraqta tuwıladı. Ol dáslep eski mektepte, sońınan jańa mektepte bilim aladı. 1920-jıllardıń ortalarında bilimge qushtar, ziyrek jaslardı oqıwǵa jiberiw baslanadı. Usı jaslardıń biri bolǵan N. Dáwqaraev 1924 — 1925-jılları [[Orenburg|Orenburg qalasında]] Qazaq xalıq bilimlendiriw institutınıń tayarlıq kursında oqıydı. 1926-jılı [[Almatı|Almatıdaǵı]] Qazaqstan Joqarı pedagogikalıq institutına oqıwǵa kiredi. Ol bul jerde oqıwın pitkergennen soń, 1930 — 1932-jılları [[Qostanay]] pedagogikalıq texnikumında muǵallim bolıp isleydi. N. Dáwqaraev 1934-jılı [[Tórtkúl|Tórtkúldegi]] muǵallimler institutında dáslep oqıtıwshı, sońınan kafedra baslıǵı bolıp islese, 1936 — 1942-jılları Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamınıń juwaplı xatkeri, 1942 — 1944-jılları Qaraqalpaqstan Ministrler Keńesiniń Kórkem óner isleri boyınsha bólim baslıǵı, 1946 — 1948-jılları Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamınıń baslıǵı, 1948 — 1953-jılları Ózbekstan Ilimler akademiyasınıń Qaraqalpaqstandaǵı ekonomika hám mádeniyat institutınıń direktorı wazıypasın atqaradı.

== Dóretiwshilik jolı ==
N. Dáwqaraev 1934-jıldan Jazıwshılar awqamınıń aǵzası. Bolajaq talant iyesiniń dáslepki «Kóp kúnlerdiń birinde» gúrrińi 1929-jılı «Jańa mektep» jurnalında basılǵan bolsa, dáslepki ilimiy maqalaları 30-jıllardıń ortalarında jazıladı.

Dáslepki mektep oqıwlıqlarınıń avtorı. Ónın qálemine qırqqa jaqın hár qıylı atamadagı orta mekteplerge arnalǵan sabaqlıqlar hám oqıw quralları, metodikalık qollanbalar hám oqıw-tárbiya máselelerin sóz etetuǵın maqalalar tiyisli. Olar: baslawısh klasslar ushın «Oqıw kitabı» (1937), «Álipbe» (1938), «Qaraqalpaq tiliniń grammatikası hám orfografiyası» (1938), 3-4-klasslar ushın «Qaraqalpaq tili sabaqlıǵı» (1940), joqarı klasslar ushın «Ádebiyat xrestomatiyası» (1940), «Qaraqalpaq tiliniń sintaksisi» (1939-1946), bir qatar oqıw baǵdarlamaları, qaraqalpaq tilin, ádebiyatın oqıtıwdın jaǵdayı tuwralı maqalalar.

Kórkem ádebiyat tarawında 20-jıllardıń aqırı, 30-jıllardıń basında «Keshegi bir kúnlerde» qosıǵı (1929), «Kóp kúnlerdiń biri» gúrrińi (1929) menen tanıldı. Keyingi dáwirde onıń «Kim bilmeydi Ayshanı» (1933), «Ótkenlerden ótkende» (1933), «Jańa kanal» (1940) qosıqları, «Toyǵa barǵanda» (1939), «Baxıtlı miynet» (1940), «Umtılmaytuǵın miynetler» (1948) ocherkleri, «Partizanlar» (1934), «Internatta» (1933), «Biybixan» (1939), «Ólimdi pisent etpewshiler» (1943), «Batırlıq» (1940) gúrrińleri, «Alpamıs», «Rabochiy júregi» dramaları dóretildi. Bul jılları onıń awdarmasında I.A.Krılovtıń, [[Aleksandr Pushkin|A.S.Pushkinniń]], N.A.Nekrasovtın, [[Anton Chexov|A.P.Chexovtıń]], [[Lev Tolstoy|L.N.Tolstoydıń]], A.P.Gaydardıń, [[Alisher Nawayı|A.Nawayınıń]], rus hám dúnya ádebiyatlarınıń basqa da kóplegen iri wákilleriniń bir qatar qunlı shıǵarmaları qaraqalpaq tilinde jarıq kórdi. N.Dáwqaraevtıń basshılıǵında V.Vishnevskiydiń «Birinshi atlı armiya», [[Hamza Hakimzada Niyaziy|Hamzanıń]] «Maysaranıń hiylesi», K.Simonovtıń «Rus adamları» shıǵarmaların saxnalastırıladı.

== Ilim jolı ==
N.Dáwqaraev — qaraqalpaq ádebiyatınıń tuńǵısh ilimpazı. Oǵan 1951-jılı kóp jıllıq izertlew jumısınıń juwmaǵı bolǵan «Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxınıń ocherkleri» atlı miyneti ushın filologiya ilimleriniń doktorı ilimiy dárejesin aldı.

Qaraqalpaq ádebiyattanıw ilimi menen kritikasınıń tariyxı 20-jıllardan baslanadı. 30-jılları bul taraw óziniń qáliplesiw basqıshında edi. Onıń qáliplesiwinde N.Dáwqaraev, [[Qallı Ayımbetov|Q.Ayımbetov]], I.Saǵıytov, O.Kojurov, [[Qasım Áwezov|Q.Áwezov]], [[Asan Begimov|A.Begimov]], [[Mırzaǵaliy Dáribaev|M.Dáribaev]], [[Ámet Shamuratov|Á.Shamuratov]]&lt;nowiki/&gt;lardıń xızmeti úlken boldı.

N.Dáwqaraevtın dáslepki kritikalıq maqalaları menen retsenziyaları ayırım jazıwshılardıń tvorchestvosın, geypara shıǵarmalardı bahalawǵa, olardı keń jámiyetshilikke tanıstırıwǵa baǵdarlanǵan. Onın ilimiy kritikalıq jumısları izertlew masshtabınıń keńligi, pikir hám juwmaqlardıń konkretliligi, ilimiy jaqtan dáliyillengenligi menen ajıralıp turadı. Dáslepki kólemli miyneti 1946-jılı jazıp pitkerilgen «XIX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatı» dep ataladı. Onda [[Kúnxoja]], [[Ájiniyaz Qosıbay ulı|Ájiniyaz]], [[Berdaq]] shayırlardıń dóretiwshiligi 1-ret ilimiy talqıǵa alınadı. Sońın ala bul miynet qayta islenip, 1951-jılǵı «Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxınıń ocherkleri» atlı kóp tomlıq jumısına engiziledi. Jumıs tiykarınan úsh bólimnen ibarat bolıp, qaraqalpaq folklorınıń, klassik ádebiyat miyrasların úyreniw, jańa dáwir qaraqalpaq ádebiyatınıń payda bolıw, qáliplesiw, rawajlanıw tariyxı máselelerine arnalǵan.

Jumıstıń birinshi tomında folklorlıq shıǵarmalardıń mazmunı, tematikası, ideyalıq baǵdarları xalıqtıń turmısı menen baylanıslı úyreniledi, folklor úlgileriniń klassifikatsiyasın beredi. Hár bir janrǵa óz aldına toqtap, olarǵa tolıq sıpatlama berip ótedi. Avtor qaharmanlıq dástanlardı qońsılas xalıqlardıń materialları menen salıtırıp úyrendi. XVIII-XIX ásirlerdegi Qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatın izertlewge arnalǵan jumıstıń ekinshi tomında avtor qaraqalpaq klassikalıq poeziyasınıń dáwirdiń tariyxıy jaǵdayı menen baylanıslı qarastıradı. [[Jiyen jıraw]], Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, [[Ótesh Alshınbay ulı|Ótesh]], Omar, [[Sarıbay shayır|Sarıbay]], [[Qulmurat]] shayırlardıń shıǵarmalarınıń ideyalıq, tematikalıq hám kórkemlik ózgesheliklerin izertlew jumıstıń tiykarǵı wazıypası etip belgilengen.

Jumıs jańa dáwir qaraqalpaq ádebiyatınıń payda bolıw, qáliplesiw hám rawajlanıw tariyxın, bul ádebiyattıń wákilleri [[Ayapbergen Musaev]], [[Abbaz Dabılov]], [[Sadıq Nurımbetov]], [[Jolmurza Aymurzaev]] h.t. basqalardıń dóretiwshiligin ilimiy-kritikalıq kóz qarastan izertleytuǵın úshinishi bólim menen juwmaqlanadı.

Álbette N.Dáwqaraevtıń izertlew jumısında bir qatar kemshilikler de ushırasadı. Olar, atap aytqanda geypara teoriyalıq máseleler boyınsha pikir júritiwdegi ústirtinlik, folklorlıq dóretpeleriniń janrlıq belgisin anıqlawdaǵı ayırım aljasıwlar, milliy folklordın hám klassikalıq poeziyanıń geypara qubılısların bahalawdaǵı bir táreplemelik hám basqa usı sıyaqlı momentlerden ibarat. Bul kemshilikler birinshi náwbette ilimpazdıń jeke múmkinshiliklerine baylanıslı bolıw menen birge belgili dárejede N.Dáwqaraev jumıs islegen waqıttıń ruwxınan, ádebiyat teoriyasınań sol dáwirdegi rawajlanıw dárejesinen, folklorlıq hám tariyxıy materiallardıń jıynalıw hám izertleniw jaǵdayınan da ǵárezli edi. Sonlıqtan onıń ilimiy miynetlerin bahalaǵanda ilimpaz jasaǵan hám miynet etken dáwirdiń múmkinshiliklerinde esapqa alıw kerek.

== Derekler ==
* K. Mámbetov, K. Palımbetov. -Nókis, Bilim, 2019.

[[Kategoriya:Jazıwshılar]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaq jazıwshıları]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaq ádebiyatshıları]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaq dramaturgları]]
[[Kategoriya:Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler]]</text>
      <sha1>0j04loi3nxy1tcyqjomfqp38tljj7ez</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Qıdırbay Sayıpov</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7113</id>
    <revision>
      <id>125478</id>
      <parentid>116487</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:32:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Kategoriya:Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler|Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler]]» kategoriyası qosıldı ([[WP:HOTCAT|HotCat]] quralınıń kómegi menen)</comment>
      <origin>125478</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2960" sha1="j8d0xvs3a124fffyd6g0fvse4yx1eq9" xml:space="preserve">{{Shaxs infoqutısı
|name = Qıdırbay Sayıpov
|image = 
|birthname = Qıdırbay Sayıpov
|birthdate = 1939-jıl 10-sentyabr
|deathplace = 1972-jıl 28-oktyabr
|nationality = 
|period = 
|awards = Ózbekstanǵa xızmet kórsetken mádeniyat xızmetkeri, Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıqtıń laureatı
}}{{Shaxs infoqutısı}}

'''Qıdırbay Sayıpov'''

== Ómiri ==

Qıdırbay Sayıpov 1939-jıl 10-sentiyabrde [[Shımbay rayonı|Shımbay]] rayonında duyaǵa kelgen. Súwretlew ónerine balalıq gezlerinen qızıǵıwshılıǵı bolǵan jas talant iyesi 1952-1957-jıllararalıǵında P.P. Benkov atındaǵı Tashkent mámleketlik kórkem-óner bilim jurtında jivopis bóliminde P. Petrov, Yu. Elizarov sıyaqlı kúshli pedagog ustazlar qolında tálim aladı. Q. Sayıpov 1957-jıl óziniń tematikalıq kartinası «Bozataw» atlı diplom jumısı menen bilim dargáyin joqarı bahalar menen tamamlaydı.

== Jumıs iskerligi ==

1957-jıl sol waqıtta К.С. Станиславский atındaǵı mámleketlik muzika darma hám komediya teatrinda (házirgi Berdaq atındaǵı akademiyalıq muzikalı drama teatrı) xudojnik sıpatında jumıs baslaydı. Bir jıldan soń oǵan teatrdıń bas xudojnigi lawazımı beriledi. Q. Sayıpov eń dáslep T. Allanazarovtıń «Baxıt» (1957) atlı tariyxıy kóterilis temasın arnalǵan spektakl ushın bezew jumısı menen is baslaǵan bolsa keyingi jıllarda J. Aymurzaevtıń «Berdaq» (1958), K. Vinnikov hám Yu. Oskarovlardıń «Aq lotos gúlleri» (1959), N. Dáwqaraevtıń «Alpamıs» (1961), I. Yusupovtıń «Qırq qız» (1963), K. Listovtıń «Quba qızı» (1963), T. Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaq qızı» (1967), I. Maksumovtıń «Nawayı Astrabatta» sıyaqlı spektakllerdiń bezew jumısların alıp bardı. Ol 15 jıllıq teatrdaǵı qısqa jumıs islegen dáwirinde 50 den aslam spektakllerdi bezep saxnalastırıwǵa erisedi.
== Jeke dóretiwshiligi ==
Q. Sayıpov teatrdaǵı jumısları menen birge jeke dóretiwshilikti teń alıp barıwǵa háreket etken.. Dóretiwshiniń portret hám peyzaj janırındaǵı kortinaları ózine tán sızıqlar ózin tán reńler úylesimi, jılawlı kórnisler menen kózge taslanadı. «Kesh. Jarqın gúz» (1961), «Kún batıwı», «Avtoportret» (1961), «Kúnniń qızarıp batıwı» (1968), «Qız portreti» (1961), «B. Matchanov portreti» sıyaqlı shıǵarmalada xudojniktiń qánsheli dárejede bay talan iyesi ekenin kóriwmizge boladı.

== Sıylıqları ==

Qıdırbay Saıpov Ózbekstan hám Qaraqalpaqstanǵa miyneti sińgen kórkem-óner ǵayratkeri, Berdaq atındaǵı mámleketilik sıylıqtıń laureatı. Qaraqalpaq súwretlew óneri tariyxında birinshi proficional xudojnik bolıp tabıladı.

[[Kategoriya:Berdaq atındaǵı Qaraqalpaqstan Respublikası mámleketlik sıylıǵınıń laureatları]]
[[Kategoriya:Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler]]
{{shala}}

== Derekler ==
{{derekler}}</text>
      <sha1>j8d0xvs3a124fffyd6g0fvse4yx1eq9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tólegen Aybergenov</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7123</id>
    <revision>
      <id>125484</id>
      <parentid>116765</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:33:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Kategoriya:Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler|Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler]]» kategoriyası qosıldı ([[WP:HOTCAT|HotCat]] quralınıń kómegi menen)</comment>
      <origin>125484</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2002" sha1="20p1fvgwaa3rk5eqmui48cr5lkssq2s" xml:space="preserve">{{Shaxs infoqutısı
|name = Tólegen Aybergenov
|image = 
|birthname = Tólegen Aybergenov
|birthdate = 1937-jıl 8-mart
|deathplace = 1967-jıl 29-avgust
|nationality = 
|period = 
|awards = Ádebiyat, kórkem óner hám arxitektura baǵdarındaǵı Qazaqstannıń Lenin komsomolı sıylıǵı
}}{{Shaxs infoqutısı}}

'''Tólegen Aybergenov''' — qazaq shayırı, alımı, tariyxshısı hám oqıtıwshısı.
Tólegen Aybergenov 1937-jılı 8-mart kúni Qaraqalpaqstan Respublikası [[Qońi'rat|Qońırat]] rayonında kolxozshı shańaraǵında dúnyaǵa kelgen. Orta mektepti petkergennen-soń, Nızamiy atındaǵı Tashkent pedagogika institutınıń tariyx-filologiya fakultetine oqıwǵa tapsırǵan hám 1959-jılı tamamlaǵan.
Instituttı tamamlap, ol óz awılına qaytadı hám rus tili hámde ana tili tariyxı pánlerinen sabaq beriwdi baslaydı.

Tólegen Aybergenov 1967-jıl 29-avgust kúni [[Nókis]] qalasında jazıwshılar delegaciyasında bolǵan waqıt álemnen ótken. Nókis qalasında jerlengen. Tólegen Aybergenovtı sońǵı mánzilge gúzetiw ushın kóp jıllıq dostı Mukagali Makatayev ushıp kelgen.

Tólegen Aybergenovtıń dáslepki qosıqları 1957-jılı baspada payda bola basladı. Dáslepki kitabı «Árman saparı» 1963-jılı jaratılǵan. Onnan keyin 1965-jıli onıń ekinshi kitabı — «Ómіrge sayaxat» shıqqan. Shayırdıń úshinshi kitabı «Qumdaǵı minaralar» kitabı dúnya júzin shayırdıń óliminen bir jıldan soń, yaǵnıy, 1968-jılı kórgen. Dóretiwshiniń saylandı shıǵarmaları bolsa 1987-jılı rus tilinde «Mir sozvezdiya» atı menen basıp shıǵarılǵan. Bul shıǵarması ushın T. Aybergenov óliminen soń 1974-jılı ádebiyat, kórkem óner hám arxitektura jónelislerinde Qazaqstannıń Lenin komsomolı sıylıǵına ılayıq dep tabılǵan.

[[Kategoriya:Shayırlar]]


{{shala}}

== Derekler ==
{{derekler}}
[[Kategoriya:Qazaq shayırları]]
[[Kategoriya:Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler]]</text>
      <sha1>20p1fvgwaa3rk5eqmui48cr5lkssq2s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Máteke Jumanazarov</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8468</id>
    <revision>
      <id>125479</id>
      <parentid>121240</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:33:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Kategoriya:Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler|Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler]]» kategoriyası qosıldı ([[WP:HOTCAT|HotCat]] quralınıń kómegi menen)</comment>
      <origin>125479</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2132" sha1="6m0ie57l1i6lfz64u43gakb4kbw5jb7" xml:space="preserve">{{Shaxs infoqutısı|name=Máteke Jumanazarov|image=Mateke Jumanazarov.jpg|image_size=200px|birth_place=[[Sirdárya wálayatı (Rossiya imperiyasi)|Sirdárya wálayatı]]|occupation=Qaraqalpaqstan ASSR Joqarı Keńesi Prezidiumınıń baslıǵı|years_active=1941-1960-jıllar|death_date=24-noyabr 1966 -jıl 
 (60 jasda)|birth_date=18-iyun 1906 -jıl 
 Sirdaryo wálayatı, SSSR}}'''Máteke Jumanazarov''' — [[Sovet Sotsialistik Respublikaları Awqamı|sovet]] mámleket hám ekonomika ǵayratkeri.

== Ómirbayanı ==
1906 -jılda Sirdárya wálayatında tuwılǵan. 1931-jıldan KPSS aǵzası.
1931-jıldan baslap ekonomikalıq, social hám siyasiy jumıslarda aktiv. [[1929]]—[[1960|1960-jıllar]] aralıǵında [[Tórtkúl]] sovet-partiya qurılıs mektepinde, Ózbekstan Kommuni raykominda, rayon qarıydar jámiyetleri birlespesinde, rayon finans bóliminde, Kegeyli rayonı ijroiya komitetinde iskerlik alıp barǵan. [[Qaraqalpaqstan]] ASSR finans xalıq komissarınıń orınbasarı,1941—[[1960|1960-yillarda]] Qaraqalpaqstan ASSR Joqarı Keńesi Prezidiumınıń baslıǵı&lt;ref&gt;[https://newspaperarchive.com/obituary-clipping-nov-25-1966-3573812/ Jumanazarov nekrologi (newspaperarchive.com)]&lt;/ref&gt;.

SSSR Joqarı Sovetiniń II, III, Iv, v shaqırıqları deputatı&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20171108035432/http://www.centrasia.ru/person2.php?st=1109799550 Jumanazarov haqqında  centrasia.ru saytida]&lt;/ref&gt;.

Máteke Jumanazarov 1966-yilda [[Nókis]]de qaytıs bolǵan. Qaladaǵı Shorsha baba áwliyesine qazalanǵan. Onıń qızı Bibizada Jumanazarova Ózbekstan Qaharmanı [[Ibrayım Yusupov|Ibrayım Yusupovtıń]] zayıbı bolǵan.

== Derekler ==
&lt;references responsive=&quot;1&quot;&gt;&lt;/references&gt;

== Siltemeler ==

* [http://www.knowbysight.info/DDD/10795.asp Jumanazarov knowbysight.info saytida]
* [http://www.knowbysight.info/1_UZBEK/05138.asp Qoraqalpoq ASSR haqida knowbysight.info saytida]

[[Kategoriya:Miynet Qızıl Bayraq ordeni iyesileri]]
[[Kategoriya:Qızıl Juldız ordeni iyesileri]]
[[Kategoriya:Húrmet Belgisi ordeni iyesileri]]
[[Kategoriya:Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler]]</text>
      <sha1>6m0ie57l1i6lfz64u43gakb4kbw5jb7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tilewbergen Jumamuratov</title>
    <ns>0</ns>
    <id>9565</id>
    <revision>
      <id>125483</id>
      <parentid>116735</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:33:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Kategoriya:Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler|Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler]]» kategoriyası qosıldı ([[WP:HOTCAT|HotCat]] quralınıń kómegi menen)</comment>
      <origin>125483</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6203" sha1="msv8uahqb1brasvr6wepx21ec5fp33g" xml:space="preserve">{{Jazıwshı infoqutısı
|qaraqalpaqsha atı        = Tilewbergen Jumamuratov
|negizgi atı              = 
|súwret                   =Tilewbergen Jumamuratov.jpg 
|súwret eni               =200 
|súwret táriypi           = 
|tolıq atı                = Tilewbergen Kuppatulla ulı Jumamuratov
|tuwılǵan sánesi          = 
|tuwılǵan jeri            = [[Moynaq rayonı]], {{bayraqlastırıw|Qaraqalpaq ASSR}}, {{bayraqlastırıw|SSRA}}
|qaytıs bolǵan sánesi     = 
|qaytıs bolǵan jeri       = [[Nókis]], {{bayraqlastırıw|Qaraqalpaqstan}}
|puqaralıǵı               = {{bayraqlastırıw|SSRA}}
|milleti                  = [[qaraqalpaq]]
|dóretiwshilik túri       = shayır, awdarmashı
|oqıǵan jeri              = 
|dóretiwshilik jılları    = 
|baǵdarları               = [[poeziya]], awdarma
|belgili pikirleri        = 
|ákesi                    = Kuppatulla
|anası                    = 
|ómirlik joldası          = Orınbasqan Xojanazarova
|ómirlik joldasları       = 
|perzentleri              = Bayron (ulı)&lt;br&gt; Asiya (qızı)&lt;br&gt; Zuxra (qızı)&lt;br&gt; Zamira (qızı) &lt;br&gt; Malika (qızı) &lt;br&gt; Murat (ulı) &lt;br&gt; Dilyara (qızı)
|ataqları                 = [[Qaraqalpaqstan xalıq shayırı]] (1976)&lt;br/&gt;Ózbekstan xalıq shayırı
|sıylıqları               =«Xalıqlar doslıǵı» ordeni&lt;br/&gt;«Húrmet belgisi» ordeni&lt;br/&gt;Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıqtıń laureatı 
|sayt                     = [https://t.me/Tilewbergen_Jumamuratov Tilewbergen Jumamuratovtıń telegram kanalı]
|qolı                     =Tilewbergen Jumamuratovtıń qolı.jpg 
}}
'''Tilewbergen Jumamuratov''' — qaraqalpaq xalqınıń XX ásirdiń 2-yarımında jasap ótken tulǵası. Improvizator, lirik, filosof shayır, satira-yumordıń sheberi, tariyx, ádebiyat, til tarawları boyınsha bilimdan, dilmash, kóplegen prozalıq, dramaturgiyalıq, publicistikalıq shıǵarmalardıń avtorı.

== Biografiyası ==
Tilewbergen Quppatulla ulı Jumamuratov 1915-jılı [[Moynaq rayonı|Moynaq]]tıń Aqdárya awılında tuwılǵan. Ol eski mektepte sawat ashqan, soń jańa mektepte hám muǵállimler kursında oqıǵan, 1948-jılı Orta Aziya mámlektlik universitetin pitkergen. Ol hasıl dóretpeleri menen poeziyamızdı bayıttı, jańalıqlar endirdi, joqarı sheklerge kóterdi, ádebiy jónelistegi óz aldına bir dáwirdi júzege keltirip, shayırlıq mektebin jarattı.

== Miynet jolı ==
Miynet jolın 30-jılları awılda muǵállimshilikten baslaǵan. Sońınan «Qızıl balıqshı» gazetasında redaktor, Moynaq atqarıw komitetinde úgit-násiyatlaw bólimi baslıǵı, Qaraqalpaqstan baspasóz basqarması baslıǵınıń orınbasarı, Qaraqalpaqstan radiosınıń Ádebiy-kórkem esittiriwi baslıǵı, «Sovet Qaraqalpaqstanı» gazetasınıń kórkem ádebiyat bólimi baslıǵı, Qaraqalpaqstan Jazıwshılar awqamında bas máslahatshı wazıypalarında isledi.

== Jetiskenlikler ==
Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xalıq shayırı, «Xalıqlar doslıǵı», «Húrmet belgisi» ordenleriniń, [[Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıqtıń laureatları|Qaraqalpaqstan Respublikası Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıǵınıń laureatı]], [[Qazaqstan]], [[Bashqurtstan]], [[Tatarstan]] hám taǵı basqa ellerdiń medallarınıń iyesi.

== Shıǵarmaları haqqında ==
Shayırdıń dóretiwshiliktegi ózgesheligi - [[Qaraqalpaq ádebiyatı|qaraqalpaq ádebiyatı]]na tán, burınnan kiyatırǵan usıllar menen birgelikte jańa usıllardı qollanıwında. Burınǵınıń atı shıqqan sheshenlerinen shayırǵa, siyrek gezlesetuǵın improvizator qásiyeti ótken. Ol házirge deyin halıq folklorınıń bay dástúrlerin saqlaǵan, eń sońǵı shayır – improvizator. Onıń jaslayınan-aq shayırlıq boyınsha aytıslardaǵı sózge sheshenligi moyınlanıp, óz mákanında ǵana emes, alıs jerlerge de onıń dańqı taradı. Uzaqlardan onı izlep kelip, onıń menen aytısqan belgili sóz sheshenleri, jeńilgenligin tán alıp shayırǵa bas iygenligi haqqında waqıyalar halıq awızında taralǵan. Orator-shayır ózine tán atqarıw usılına iye bolıp, óziniń hátteki úlken kólemdegi dóretpelerin de yadtan aytatuǵın edi. Fenomen dárejesindegi yadlaw uqıbına iye bola otırıp, ol folklorshılarǵa halıq poeziyasınıń marjanların qayta tiklewge járdem berdi. Klassik shayırlardıń mádeniy miyraslarınıń durıs jetkerilip beriliwi, til mádeniyatı, nama tariyxı h.t.b. haqqında kritikalıq statyalar jazdı. Sheberlik penen [[Omar Hayyam]], [[Alisher Nawayı]], [[Maqtumqulı|Maqtımqulı]], Abdulla Toqay, Toqtaǵul Satılǵanov, Musa Jalil, [[Aleksandr Pushkin|A.S. Pushkin]], [[Mixail Lermontov|M.Yu. Lermontov]], Anna Axmatova, S. Shipachev, Pimen Panchenko, Vadim Shefner, Stepan Oleynik, Chot Enchinov shıǵarmaların qarakalpaq tiline awdardı. Onıń pesaları Mámleketlik teatr saxnasında qoyılıp, ulken tabıslarǵa eristi. Awızeki dóretiwshiliktiń dástúrlerin tolıq biylew menen birge jazba ádebiyatında, ruwxıylıq hám adamgershilik kategoriyalarınıń mánisin filosofiyalıq kóz qarastan túsinip jete biliwde joqarı qániygelikke iye bola otırıp, ol qaraqalpaq poeziyasına jańa túrdegi hám formadaǵı qosıqlar endirdi. Bul - asaw miniatyuralar, túrli muqamdaǵı ańızlar, jaybasar balladalar hám ózine tán ózgeshelikke iye tórtlikler. Milliy ádebiyatta birinshi bolıp «Makarya sulıw» atlı, qaraqalpaq folklorına tamır baylaǵan qosıq túrindegi romandı jazdı.

== Shańaraǵı ==
'''Ákesi:''' Kuppatulla

'''Ómirlik joldası:''' Orınbasqan Xojanazarova

'''Perzentleri:'''
*Bayron (1940-1998) (6 qız, 1 uldıń ákesi)
*Asiya
*Zuxra
*Zamira
*Malika
*Murat
*Dilyara

Shayır hám ómirlik joldası Nókis qalasındaǵı Shorsha Baba qoyımshılıǵına jerlengen.

== Ádebiyatlar ==
# Жумамуратов Т. Аралға келдим оралып. — Нөкис: «Qaraqalpaqstan», 2015, 324 бет. ISBN 978-9943-981-85-0

[[Kategoriya:Berdaq atındaǵı Qaraqalpaqstan Respublikası mámleketlik sıylıǵınıń laureatları]]
[[Kategoriya:Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler]]

== Derekler ==
{{derekler}}</text>
      <sha1>msv8uahqb1brasvr6wepx21ec5fp33g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Darıtepe (Tercan)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>10434</id>
    <revision>
      <id>125506</id>
      <parentid>112158</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:14:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>125506</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1053" sha1="korbq4h0riy4ymipyjztvuoan3b995m" xml:space="preserve">{{Xalıq punkti infoqutısı}}
'''Darıtepe''' — [[Túrkiya]]&lt;nowiki/&gt;nıń [[Erzincan wálayatı]] [[Tercan rayonı]]&lt;nowiki/&gt;na qaraslı awıl&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Web deregi |title=Türkiye Mülki İdare Bölümleri Envanteri |url=https://www.e-icisleri.gov.tr/Anasayfa/MulkiIdariBolumleri.aspx |access-date=19 December 2022 |website=T.C. İçişleri Bakanlığı |language=tr}}&lt;/ref&gt;.

Awıl xalqı 2021-jılda 34 adam edi&lt;ref&gt;{{Web deregi |title=Address-based population registration system (ADNKS) results dated 31 December 2021 |url=https://www.tuik.gov.tr/indir/duyuru/favori_raporlar.xlsx |access-date=30 January 2023 |publisher=[[TÜİK]] |language=tr |format=XLS}}&lt;/ref&gt;.

Demirkapi kishi awılı da awılǵa tutasdı&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Web deregi |title=Türkiye Mülki İdare Bölümleri Envanteri |url=https://www.e-icisleri.gov.tr/Anasayfa/MulkiIdariBolumleri.aspx |access-date=19 December 2022 |website=T.C. İçişleri Bakanlığı |language=tr}}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==
{{derekler}}

[[Kategoriya:Tercan wálayatına tiyisli shala maqalalar]]</text>
      <sha1>korbq4h0riy4ymipyjztvuoan3b995m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Paydalanıwshı talqılawı:Bekan88</title>
    <ns>3</ns>
    <id>11116</id>
    <revision>
      <id>125699</id>
      <parentid>118699</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T11:46:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>/* Hotcat gadjetinen paydalanıń */ taza bólim</comment>
      <origin>125699</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6405" sha1="9bph65u9jpk5odbgnyk711t5ywurppo" xml:space="preserve">== Assalawma áleykum! ==

{{Hello|[[Paydalanıwshı:Doniyor Yóldoshev|Doniyor Yóldoshev]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Doniyor Yóldoshev|talqılaw]]) 11:23, 2023 j. maydıń 9 (UTC)}} [[Paydalanıwshı:Doniyor Yóldoshev|Doniyor Yóldoshev]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Doniyor Yóldoshev|talqılaw]]) 11:23, 2023 j. maydıń 9 (UTC)

== Injenering ==

Assalawma áleykum! Jaqsı maqalalardı awdarıp atırsız. 

Ingliz tilindegi enginer sózi qaraqalpaq tilinde &quot;injener&quot; bolıp jazadı hám soǵan sáykes -ing qosımtası menen birge &quot;injenering&quot; bolıp jazıladı.

Derek: Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq sózligi. -Nókis, &quot;Bilim&quot; baspası, 161-bette. [[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 19:03, 2024 j. dekabrdiń 29 (UTC)

:Ассалаума алейкум екеуи еки түрли сөз. Мәнисиде еки түрли. Инжиниринг термин сөз, әдетте инжиниринг деп аударылады. Мысалы Компьютер инжиниринг, Программалық инжиниринг, Телекоммуникация инжиниринг т.б.[[Paydalanıwshı:Bekan88|Bekan88]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Bekan88|talqılaw]]) 20:46, 2024 j. dekabrdiń 29 (UTC)
::Ўалейкум асслаам, түсиндим, рахмет. [[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 05:54, 2024 j. dekabrdiń 30 (UTC)

== «Sharshamas paydalanıwshı» juldızı ==

{| style=&quot;background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;&quot;
|rowspan=&quot;2&quot; style=&quot;vertical-align: middle; padding: 3px;&quot; | [[Fayl:Tireless Contributor Barnstar Hires.gif|50px]]
|style=&quot;font-size: large; padding: 1px 1px 0 1px; height: 0.5em;&quot; | '''«Sharshamas paydalanıwshı» juldızı'''
|-
|style=&quot;vertical-align: middle; padding: 1px;&quot; | Qaraqalpaqsha Wikipediaǵa qosıp atırǵan úlesińiz dawamlı bolsın. &lt;span style=&quot;text-shadow: 1px 1px 2px #73C9FF; font-size: 100%;&quot;&gt;&lt;small&gt;&lt;br&gt;[[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|&lt;span style=&quot;color: black&quot;&gt;Janabaevazizbek&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt; ([[Paydalanıwshı_talqılawı:Janabaevazizbek|&lt;span style=&quot;color: green&quot;&gt;mesaj&lt;/span&gt;]]) 07:26, 2025 j. marttıń 15 (UTC)) &lt;/small&gt;
|}

:Raxmet kóp-kóp. [[Paydalanıwshı:Bekan88|Bekan88]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Bekan88|talqılaw]]) 07:50, 2025 j. marttıń 15 (UTC)

== Til úlgisinen paydalanıw ==

Assalawma áleykum húrmetli paydalanıwshı @[[Paydalanıwshı:Bekan88|Bekan88]]!
Áwelem bar qaraqalpaqsha Wikipediaǵa qosıp atırǵan úleslerińiz ushın shın kewlimnen minnetdarman. Sizge kishigirim dúzetiw retinde til úlgisinen paydalanıwdı usınbaqshı edim. Yaǵniy, hár bir maqalańızdaǵı tiykarǵı atama qasına qawsırma ishindegi (&lt;s&gt;[[inglis tili|ing.]]&lt;/s&gt;) ornına &lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;{{lang-en}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt; úlgisinen paydalansańız boladı. «lang-...» sózinen keyin qálegen til domeninen paydalanıp isleseńız jetkilikli. Mısal ushın men [https://kaa.wikipedia.org/w/index.php?title=Ke%C5%84eyiwshilik&amp;diff=prev&amp;oldid=103397 dúzetken maqalańızǵa] qarań. Jaǵımlı redaktorlawlar tileymen, [[Paydalanıwshı:Inosham|Inosham]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Inosham|talqılaw]]) 19:04, 2025 j. marttıń 21 (UTC)

:Assalawma áleykum, Wikipediaǵa bolǵan itibarıńızǵa Sizge raxmet. Álbette usı úlgiden paydalanıwǵa háreket etemen. [[Paydalanıwshı:Bekan88|Bekan88]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Bekan88|talqılaw]]) 19:11, 2025 j. marttıń 21 (UTC)

== Soraw ==

Assalawma áleykum. Qalay etip anglichan tilindegi maqalalardı sıpatlı qaraqalpaq tiline awdarip atirsiz? [[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]]) 12:33, 2025 j. maydıń 11 (UTC)

:Waleykum assalam, qalaysız, amanesen. Jasalma intellekt járdeminde awdarıp atırman. Jasalma intellekt 100 % tolıq awdarıp bere almawı múmkin, biraq 90 % anıq awdaradı. Soń onı redaktorlap, dúzetip wiki-ge jaylastıraman. Qátelik qılǵan jerlerin jazıp baraman, hám esletpe retinde durıs mánisin aytaman. Nátiyjede Google Translate-den de sapalı awdarma qáliplesedi. Házirgi waqıtta basqa tillerde Awdarmashı qurallardan paydalanbaydı, al JI arqalı ámelge asıradı. [[Paydalanıwshı:Bekan88|Bekan88]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Bekan88|talqılaw]]) 13:06, 2025 j. maydıń 11 (UTC)

== Qol qoyıń ==

Forum/Usınıslar bóliminde jazǵan pikirińizdiń sońına tórt tilda belgisi arqalı qol qoyıp jiberiń. --[[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 21:18, 2025 j. maydıń 24 (UTC)

:Úlgisi (wikidegi úlgi emes) bar ma, islep kóreyin. [[Paydalanıwshı:Bekan88|Bekan88]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Bekan88|talqılaw]]) 21:20, 2025 j. maydıń 24 (UTC)
::Yaǵnıy, ádette, Wikimedia fondınıń joybarlarında bir jerge (ádette, talqılaw betlerine, dawıs bergende) jazıw jazǵannan keyin qol qoyıw kerek. Qol qoyıwdı ámelge asırıw ushın &lt;nowiki&gt;~~~~&lt;/nowiki&gt; (tórt tilda) belgisin qoyıw jetkilikli. Sonda kimniń, qashan jazǵanı bilinip turadı. --[[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 21:23, 2025 j. maydıń 24 (UTC)
:::Usını [[Paydalanıwshı:Bekan88|Bekan88]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Bekan88|talqılaw]]) 21:29, 2025 j. maydıń 24 (UTC) jazdım.
::::Durıs, boldı. --[[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 21:30, 2025 j. maydıń 24 (UTC)
:::::Raxmet. [[Paydalanıwshı:Bekan88|Bekan88]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Bekan88|talqılaw]]) 21:31, 2025 j. maydıń 24 (UTC)

== Hotcat gadjetinen paydalanıń ==

Assalawma áleykum, Qaraqalpaqsha Wikipediadaǵı betlerge kategoriyalardı ańsat qosıp, ańsat shıǵarıw ushın Hotcat gadjetin paydalansańız boladı. Sol arqalı pútkil betti redaktorlap otırmastan, tek kategoriyalar redaktorlanadı. Gadjetti qoısw ushın Sazlawlar bólimindegi Gadjetler bóliminen Hotcat gadjetin qosıp, betti saqlaw jetkilikli. Mazmunlı wikiler! --[[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 11:46, 2025 j. iyuldıń 11 (UTC)</text>
      <sha1>9bph65u9jpk5odbgnyk711t5ywurppo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125701</id>
      <parentid>125699</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T11:58:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <comment>/* Hotcat gadjetinen paydalanıń */ Juwap beriw</comment>
      <origin>125701</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6609" sha1="nuij5cu9i6vjrymjble3shfcu08o3bn" xml:space="preserve">== Assalawma áleykum! ==

{{Hello|[[Paydalanıwshı:Doniyor Yóldoshev|Doniyor Yóldoshev]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Doniyor Yóldoshev|talqılaw]]) 11:23, 2023 j. maydıń 9 (UTC)}} [[Paydalanıwshı:Doniyor Yóldoshev|Doniyor Yóldoshev]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Doniyor Yóldoshev|talqılaw]]) 11:23, 2023 j. maydıń 9 (UTC)

== Injenering ==

Assalawma áleykum! Jaqsı maqalalardı awdarıp atırsız. 

Ingliz tilindegi enginer sózi qaraqalpaq tilinde &quot;injener&quot; bolıp jazadı hám soǵan sáykes -ing qosımtası menen birge &quot;injenering&quot; bolıp jazıladı.

Derek: Qaraqalpaq tiliniń orfografiyalıq sózligi. -Nókis, &quot;Bilim&quot; baspası, 161-bette. [[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 19:03, 2024 j. dekabrdiń 29 (UTC)

:Ассалаума алейкум екеуи еки түрли сөз. Мәнисиде еки түрли. Инжиниринг термин сөз, әдетте инжиниринг деп аударылады. Мысалы Компьютер инжиниринг, Программалық инжиниринг, Телекоммуникация инжиниринг т.б.[[Paydalanıwshı:Bekan88|Bekan88]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Bekan88|talqılaw]]) 20:46, 2024 j. dekabrdiń 29 (UTC)
::Ўалейкум асслаам, түсиндим, рахмет. [[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 05:54, 2024 j. dekabrdiń 30 (UTC)

== «Sharshamas paydalanıwshı» juldızı ==

{| style=&quot;background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;&quot;
|rowspan=&quot;2&quot; style=&quot;vertical-align: middle; padding: 3px;&quot; | [[Fayl:Tireless Contributor Barnstar Hires.gif|50px]]
|style=&quot;font-size: large; padding: 1px 1px 0 1px; height: 0.5em;&quot; | '''«Sharshamas paydalanıwshı» juldızı'''
|-
|style=&quot;vertical-align: middle; padding: 1px;&quot; | Qaraqalpaqsha Wikipediaǵa qosıp atırǵan úlesińiz dawamlı bolsın. &lt;span style=&quot;text-shadow: 1px 1px 2px #73C9FF; font-size: 100%;&quot;&gt;&lt;small&gt;&lt;br&gt;[[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|&lt;span style=&quot;color: black&quot;&gt;Janabaevazizbek&lt;/span&gt;]]&lt;/span&gt; ([[Paydalanıwshı_talqılawı:Janabaevazizbek|&lt;span style=&quot;color: green&quot;&gt;mesaj&lt;/span&gt;]]) 07:26, 2025 j. marttıń 15 (UTC)) &lt;/small&gt;
|}

:Raxmet kóp-kóp. [[Paydalanıwshı:Bekan88|Bekan88]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Bekan88|talqılaw]]) 07:50, 2025 j. marttıń 15 (UTC)

== Til úlgisinen paydalanıw ==

Assalawma áleykum húrmetli paydalanıwshı @[[Paydalanıwshı:Bekan88|Bekan88]]!
Áwelem bar qaraqalpaqsha Wikipediaǵa qosıp atırǵan úleslerińiz ushın shın kewlimnen minnetdarman. Sizge kishigirim dúzetiw retinde til úlgisinen paydalanıwdı usınbaqshı edim. Yaǵniy, hár bir maqalańızdaǵı tiykarǵı atama qasına qawsırma ishindegi (&lt;s&gt;[[inglis tili|ing.]]&lt;/s&gt;) ornına &lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;{{lang-en}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt; úlgisinen paydalansańız boladı. «lang-...» sózinen keyin qálegen til domeninen paydalanıp isleseńız jetkilikli. Mısal ushın men [https://kaa.wikipedia.org/w/index.php?title=Ke%C5%84eyiwshilik&amp;diff=prev&amp;oldid=103397 dúzetken maqalańızǵa] qarań. Jaǵımlı redaktorlawlar tileymen, [[Paydalanıwshı:Inosham|Inosham]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Inosham|talqılaw]]) 19:04, 2025 j. marttıń 21 (UTC)

:Assalawma áleykum, Wikipediaǵa bolǵan itibarıńızǵa Sizge raxmet. Álbette usı úlgiden paydalanıwǵa háreket etemen. [[Paydalanıwshı:Bekan88|Bekan88]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Bekan88|talqılaw]]) 19:11, 2025 j. marttıń 21 (UTC)

== Soraw ==

Assalawma áleykum. Qalay etip anglichan tilindegi maqalalardı sıpatlı qaraqalpaq tiline awdarip atirsiz? [[Paydalanıwshı:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Srajatdin Usnatdinov|talqılaw]]) 12:33, 2025 j. maydıń 11 (UTC)

:Waleykum assalam, qalaysız, amanesen. Jasalma intellekt járdeminde awdarıp atırman. Jasalma intellekt 100 % tolıq awdarıp bere almawı múmkin, biraq 90 % anıq awdaradı. Soń onı redaktorlap, dúzetip wiki-ge jaylastıraman. Qátelik qılǵan jerlerin jazıp baraman, hám esletpe retinde durıs mánisin aytaman. Nátiyjede Google Translate-den de sapalı awdarma qáliplesedi. Házirgi waqıtta basqa tillerde Awdarmashı qurallardan paydalanbaydı, al JI arqalı ámelge asıradı. [[Paydalanıwshı:Bekan88|Bekan88]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Bekan88|talqılaw]]) 13:06, 2025 j. maydıń 11 (UTC)

== Qol qoyıń ==

Forum/Usınıslar bóliminde jazǵan pikirińizdiń sońına tórt tilda belgisi arqalı qol qoyıp jiberiń. --[[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 21:18, 2025 j. maydıń 24 (UTC)

:Úlgisi (wikidegi úlgi emes) bar ma, islep kóreyin. [[Paydalanıwshı:Bekan88|Bekan88]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Bekan88|talqılaw]]) 21:20, 2025 j. maydıń 24 (UTC)
::Yaǵnıy, ádette, Wikimedia fondınıń joybarlarında bir jerge (ádette, talqılaw betlerine, dawıs bergende) jazıw jazǵannan keyin qol qoyıw kerek. Qol qoyıwdı ámelge asırıw ushın &lt;nowiki&gt;~~~~&lt;/nowiki&gt; (tórt tilda) belgisin qoyıw jetkilikli. Sonda kimniń, qashan jazǵanı bilinip turadı. --[[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 21:23, 2025 j. maydıń 24 (UTC)
:::Usını [[Paydalanıwshı:Bekan88|Bekan88]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Bekan88|talqılaw]]) 21:29, 2025 j. maydıń 24 (UTC) jazdım.
::::Durıs, boldı. --[[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 21:30, 2025 j. maydıń 24 (UTC)
:::::Raxmet. [[Paydalanıwshı:Bekan88|Bekan88]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Bekan88|talqılaw]]) 21:31, 2025 j. maydıń 24 (UTC)

== Hotcat gadjetinen paydalanıń ==

Assalawma áleykum, Qaraqalpaqsha Wikipediadaǵı betlerge kategoriyalardı ańsat qosıp, ańsat shıǵarıw ushın Hotcat gadjetin paydalansańız boladı. Sol arqalı pútkil betti redaktorlap otırmastan, tek kategoriyalar redaktorlanadı. Gadjetti qoısw ushın Sazlawlar bólimindegi Gadjetler bóliminen Hotcat gadjetin qosıp, betti saqlaw jetkilikli. Mazmunlı wikiler! --[[Paydalanıwshı:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Janabaevazizbek|talqılaw]]) 11:46, 2025 j. iyuldıń 11 (UTC)

:Waleykum assalam, qalay Aziz, raxmet, aldaǵı waqıtta háreket etip kóremen. [[Paydalanıwshı:Bekan88|Bekan88]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Bekan88|talqılaw]]) 11:58, 2025 j. iyuldıń 11 (UTC)</text>
      <sha1>nuij5cu9i6vjrymjble3shfcu08o3bn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>MediaWiki:Sitenotice</title>
    <ns>8</ns>
    <id>12064</id>
    <revision>
      <id>125698</id>
      <parentid>96002</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T11:32:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <origin>125698</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1223" sha1="mqsm24ziwzz4o2bzink5a3etqb06zam" xml:space="preserve">__NOINDEX__
&lt;div class=&quot;plainlinks&quot; style=&quot;margin:10px 0; border:0; box-shadow: 0 1px 3px rgba(0, 0, 0, 0.35); border-radius: 7px; background:white; width:100%; height:80px; overflow:hidden; background: #FCFCFC; background: -moz-linear-gradient(top, #FCFCFC 0%, #F5F5F5 100%); background: -webkit-gradient(linear, left top, left bottom, color-stop(0%,#FCFCFC), color-stop(100%,#F5F5F5)); background: -webkit-linear-gradient(top, #FCFCFC 0%,#F5F5F5 100%); background: -o-linear-gradient(top, #FCFCFC 0%,#F5F5F5 100%); background: linear-gradient(top, #FCFCFC 0%,#F5F5F5 100%); position:relative&quot;&gt;
&lt;div class=&quot;nomobile&quot; style=&quot;float:left; margin-top:-25px; margin-left:-10px; opacity:0.75;&quot;&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;br&gt;&lt;div class=&quot;center&quot;&gt;
&lt;div style=&quot;margin-left:100px; margin-right:00px; margin-top:0px; margin-bottom:0px; font-family: Tahoma, 'DejaVu Sans Condensed', sans-serif; font-size:110%; line-height:100%;&quot;&gt;
'''[[Wikipedia:WikiNomad: Karakalpakstan|WikiNomad: Karakalpakstan]]''' seminarına qatnasıp, Qaraqalpaqstan boylap sayaxatqa shıq, súwretke túsir, Wikipediada bólis. Arza jiberiw ushın '''[[Wikipedia:WikiNomad: Karakalpakstan#Qalay qatnasa alaman?|silteme]]'''ge bas.
&lt;/div&gt;
&lt;div style=&quot;clear: both;&quot;&gt;&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;</text>
      <sha1>mqsm24ziwzz4o2bzink5a3etqb06zam</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>9-aprel</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12268</id>
    <revision>
      <id>125556</id>
      <parentid>118659</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:02:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125556</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2122" sha1="t3fjggkw8f24etusvkfhzvpw0qghnhh" xml:space="preserve">'''9-aprel''' — [[Grigoriy kalendarı]]nda [[jıl]]dıń 99 - ([[kabisa jılı]]nda 100-) [[kún]]i. Jıl juwmaǵına 266 kún qaladı.

{{AprelKalendarı}}

== Bayramlar ==
[[Fayl:Flag_of_Karakalpakstan.svg|right|250px]]
''Jáne qarań: [[:Kategoriya:9-aprel bayramları]]''
* [[1993]]— [[:wikisource:Qaraqalpaqstan Respublikasíníń Konstituciyasí|Qaraqalpaqstan Respublikası Konstituciyası]] qabıl etilgen.

{{section-stub}}

== Waqıyalar ==
[[Fayl:Jumbo1St.jpg|right|120px]]
''Jáne qarań: [[:Kategoriya:9-aprel waqıyaları]]''
* [[1667]]— [[Parij]]de dúnyada birinshi xalıqaralıq kórgizbe ashıldı.
* [[1882]]— telebaslawshı [[:ru:Барнум, Финеас Тейлор|Barnum]] [[AQSh]]qa [[:ru:Джамбо|Jambo]] '' (súwrette) '' [[pil]]in alıp keldi.
* [[1940]] — [[Germaniya]] [[Norvegiya]] hám [[Daniya]]ǵa bastırıp kirdi.
* [[1989]]— [[:ru:Тбилисские события (1989)| Tbilisidaǵı narazılıq kórsetiwlerde]] 16 adam qaytıs boldı.

== Tuwılǵanlar ==
''Jáne qarań: [[:Kategoriya:9-aprelde tuwılǵanlar]]''

* [[1336]]— [[Ámir Temur]]
* [[1931]]— [[Heysuke Hironaka]]
* [[1935]]— [[Hajimurat Ibrahimov]]
* [[1938]]— [[Viktor Chernomirdin]]
* [[1944]]— [[Abdulaziz Mansur]]
* [[1957]]— [[Islam Babajanov]]
* [[1972]]— [[Alain Berset]]
* [[1974]]— [[Jenna Jameson]]
* [[1979]]— [[Albina Jańabaeva]]
* [[1990]]— [[Kristen Stewart]]

== Ólgenler ==
''Jáne qarań: [[:Kategoriya:9-aprelde ólgenler]]''

* [[1921]]— [[Parpi qorbası]]
* [[1945]]— [[Nurpeyis Bayǵanin]]
* [[1959]]— [[Frank Lloyd Rayt]]
* [[1960]]— [[Semyon Lavochkin]]
* [[1973]]— [[Qallı Ayımbetov]]
* [[1984]]— [[Ǵiyasiddin Jalalov]]
* [[1993]]— [[Halım Usmanxojaev]]
* [[1994]]— [[Burxan Sirajiddinov]]
* [[1999]]— [[Jora Saidov]]
* [[2021]] — [[Filipp (Edinburg gercogı)|Filipp, Edinburg gercogı]]

== Siltemeler ==
* [http://days.peoples.ru/0409.html  days.peoples.ru] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20060718184158/http://days.peoples.ru/0409.html |date=2006-07-18 }}{{ref-ru}}

[[Kategoriya:Sáne]]
[[Kategoriya:9-aprel|*]]</text>
      <sha1>t3fjggkw8f24etusvkfhzvpw0qghnhh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jaslar isleri agentligi</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12674</id>
    <revision>
      <id>125528</id>
      <parentid>111285</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:55:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[2024-jıl]] → [[2024|2024-jıl]] using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125528</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11285" sha1="ke93gamydvzmejmowuzdrc8hph3frtf" xml:space="preserve">{{Shólkem infoqutısı
|qaraqalpaqsha atı = Jaslar isleri agentligi
|negizgi atı = {{lang-uz|Yoshlar ishlari agentligi}}
|logo = Yoshlar ishlari agentligi logotipi.svg
|logo táriypi = Jaslar isleri agentligi nıshanı
|súwret2 = Youth Affairs Agency of the Republic of Uzbekistan.jpg
|astjazıw2 = Jaslar isleri agentligi imaratı
|súwret3 = 
|astjazıw3 = 
|qısqartpa = 
|túri = Mámleketlik basqarıw uyımı
|iskerligi = 
|uranı = 
|statusı = 
|maqseti = 
|tiykar salınǵan sáne = 2020-jıl 30-iyun

1918-1991 — Pútkil awqam Leninshi
Kommunistlik Jaslar Awqamı

1991-1996 — Ózbekstan jaslar awqamı

1996-2017 — Kamolot

2017-2020 — Ózbekstan jaslar awqamı
|tán alınǵan jılı = 
|iskerligi toqtatılǵan sáne = 
|toqtatılıw sebebi = 
|jaylasqan ornı = [[Tashkent]], [[Nawayı kóshesi]], 11-úy
|iskerlik aymaǵı = {{UZB}}
|tiykarın salıwshılar =
|prezident = 
|direktor = [[Alisher Sadullayev]]
|bas sekretar = 
|iyeleri = 
|jetekshi_titul = 
|jetekshi_atı = 
|jetekshi_titul2 = 
|jetekshi_atı2 = 
|jetekshi_titul3 = 
|jetekshi_atı3 = 
|bas mákemesi = 
|dáramat = 
|aylanba_dáramat = 
|operacion_payda = 
|sap_payda = 
|baylıǵı = 
|byudjet = 
|IITKI = 
|jumısshılar sanı = 
|volontyor isshiler = 
|qarıydarlar sanı = 
|aǵzaları = 
|ózine tiyisli shólkemler = 
|websaytı = {{URL|yoshlar.gov.uz}}
|tili = [[ózbek tili|ózbek]], [[rus tili|rus]]
|kartada = {{Infobox mapframe |shape=none |coord={{Coord|41.320043|N|69.262507|E}}|length_km=0.5|marker-colour=#5E75F2 |background color=red|geomask-stroke-color=#F5EeF2|zoom=20}}
}}

'''Ózbekstan Respublikası Jaslar siyasatı hám sport ministrligi qasındaǵı Jaslar isleri agentligi''' — jaslar menen baylanıslı mashqalalardı sheshiw, qábiletli jaslardı xoshametlew menen shuǵıllanatuǵın agentlik.

== Táriyxı ==
1918-jılda Pútkil awqam [[:ru:Всесоюзный ленинский коммунистический союз молодёжи|Leninshi Kommunistlik Jaslar awqamı]]  ÓzSSR mákemesi sıpatında shólkemlestirilgen.

[[1991|1991-jılda]] Ózbekstan jaslar awqamına aylandırılǵan.

[[1996|1996-jılda]] &quot;Kamolot&quot; jaslar sociallıq háreketi bolıp iskerligin baslaǵan.

2017-jılda jáne Ózbekstan jaslar awqamına aylandırılǵan.

Ózbekstan Respublikası Prezidenti [[Shavkat Mirziyoyev]]tıń 2020-jıl 30-iyundaǵı PF-6017-sanlı pármanı menen agentlik sıpatında qaytadan shólkemlestirildi.

2022-jıl 30-dekabrda Jaslar isleri agentligi Ózbekstan Respublikası sport ministrligi menen birlestirilip, Ózbekstan Respublikası Jaslar siyasatı hám sport ministrligi shólkemlestirildi.

== Wazıypası ==
Jaslar isleri agentliginiń wazıypaları Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń pármanına&lt;ref&gt;[https://lex.uz/docs/4880189 Oʻzbekiston Respublikasida yoshlarga oid davlat siyosatini tubdan isloh qilish va yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari toʻgʻrisidagi PF-6017-son farmon]&lt;/ref&gt; muwapıq belgilenip, olar tómendegilerden ibarat:

* jaslar menen baylanıslı taraw hám jónelislerde jalǵız mámleketlik siyasatı, strategiyalıq jónelisler hám mámleketlik dástúrlerin islep shıǵıw hám onı ámelge asırıw;
* mámlekette jaslardı qollap-quwwatlaw, olardıń nızamlı túrdegi huqıq hám máplerin qorǵawǵa qaratılǵan normativ-huqıqıy hújjetlerin qáliplestiriw boyınsha usınıslar tayarlaw;
* jaslar siyasatı tarawındaǵı nızam hújjetlerine ámel etiliwi boyınsha mámleketlik baqlawdı ámelge asırıw;
* jaslardı Watanǵa sadıqlıq, milliy hám ulıwmainsanıylıq úrp-ádetlerge húrmet ruwxında tárbiyalaw, ósip kiyatırǵan jas áwladtı ilim-pán hám innovaciyalarǵa keń túrde tartıw, olardı «Milliy tikleniwdan — milliy rawajlanıwǵa qaray! » ideyası átirapında birlestiriwge qaratılǵan ilajlardı belgilew;
* jaslardıń huqıq hám erkinlikleri, nızamlı máplerin qorǵaw, jaslar ortasında huqıqbuzarlıqlar hám jınayatshılıq profilaktikasın ámelge asırıwda belsene qatnasıw;
* jaslarǵa tiyisli mámleketlik siyasattı ámelge asırıw procesinde mámleketlik emes kommerciyalıq bolmaǵan shólkemler hám puqaralıq jámiyetiniń basqa institutları menen nátiyjeli birge islesiw;
* jaslarǵa tiyisli programmalar, joybarlar hám ilimiy-izertlew jumısların finanslıq támiynlew ushın sociallıq buyırtpa formasında ajratılatuǵın mámleket grantlardı hám subsidiyalardı bólistiriw, olardan maqsetli hám nátiyjeli paydalanıwdı támiyinlew;
* tárbiya mákemelerin oqıp pitkergen jetim hám ata-anasınıń qaramaǵınan ayırılǵan jaslardıń sociallıq-huqıqıy qorǵalıwın shólkemlestiriw hám bántligin támiyinlew;
* intalı jaslardı shet eldegi joqarı tálim mákemelerine tálim alıw ushın jiberiw, xalıqaralıq tańlawlarda qatnasıwın támiyinlew, jetkinshekti mádeniyat, kórkem óner, dene tárbiya hám sport tarawlarına keń túrde qosıw, olardıń informaciya texnologiyaları boyınsha sawatlılıǵın asırıw, jaslar ortasında kıtapqumarlıqtı en jaydırıw, hayal-qızlardıń bántligin támiyinlew wazıypaların qamtıp alǵan bes áhmiyetli usınıstı keń túrde engiziwge qaratılǵan jumıslardı muwapıqlastırıw, olardıń intellektuallıq potencialı hám uqıplılıqların rawajlandırıw;
* jaslardı kishi biznes hám jeke isbilermenler qatarına qosıw, zamanagóy kásip-ónerler, cifrlı ekonomika kónlikpelerin puqta iyelewleri ushın qosımsha shárt-shárayatlar jaratıw, olardı jumıs menen támiyinlew proceslerine kómeklesiw;
* jaslar siyasatı tarawında xalıqaralıq birge islesiwdi rawajlandırıw, jaslar ortasındaǵı xalıqaralıq reytinglerdegi mámleket poziciyasın asırıw boyınsha zárúrli ilajlar kóriw, shet elde bilim alıp atırǵan jaslar menen birge orınlanatuǵın jumıslardı sistemalı jolǵa qoyıw;
* jaslardıń iskerligi menen baylanıslı bolǵan tarawlarǵa shet el investiciyaların hám jańa texnologiyalardı kirgiziw boyınsha ministrlik hám shólkemler menen birgelikte xalıqaralıq finans institutları, donor-mámleketler hám de shet el shólkemleri menen birge islesiwdi rawajlandırıw .

Sonday-aq, Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2020-jıl 30-iyundaǵı «Ózbekstan Respublikası Jaslar isleri agentliginiń iskerligin shólkemlestiriw haqqında»ǵı PQ-4768-sanlı qararı&lt;ref&gt;[https://lex.uz/docs/4880129 «Oʻzbekiston Respublikasi yoshlar ishlari agentligi faoliyatini tashkil etish toʻgʻrisida»gi PQ-4768-son qarori]&lt;/ref&gt; qabıl etilip, agentliktiń shólkemlestiriwshilik strukturası tastıyıqlandı.

== Basqarıw quramı ==

* Alisher Sadullayev — Ózbekstan Respublikası Jaslar isleri agentliginiń direktorı. Ol Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2020-jıl 10-iyuldaǵı PQ-4780-sanlı qararı&lt;ref&gt;{{Citation|year=|title=A.Z.Saʼdullayevni Oʻzbekiston Respublikasi yoshlar ishlari agentligi direktori lavozimiga tayinlash toʻgʻrisida|url=https://lex.uz/pdfs/4891080|access-date=2020-07-17|archivedate=2020-07-16|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200716172604/https://lex.uz/pdfs/4891080}}&lt;/ref&gt; menen bul lawazımǵa tayınlanǵan&lt;ref name=&quot;lex.uz3&quot;&gt;{{Citation|year=|title=Oʻzbekiston Respublikasi Yoshlar ishlari agentligi direktorining oʻrinbosarlarini lavozimlarga tayinlash toʻgʻrisida|url=https://lex.uz/pdfs/4891160|access-date=2020-07-17|archivedate=2020-07-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200717234127/https://lex.uz/pdfs/4891160}}&lt;/ref&gt;;
* Jamshid Baxtiyarovich Xodjayev —Ózbekstan Respublikası Jaslar isleri agentligi direktorınıń birinshi orınbasarı.
* Dilnazaxon Sobir qızı Kattaxanova — Ózbekstan Respublikası Jaslar isleri agentligi direktorınıń orınbasarı&lt;ref name=&quot;lex.uz3&quot;/&gt;.
* Feruz Karimovich Ablayarov — Jaslar isleri agentligi direktorınıń orınbasarı.
* Nodir Abduqayumovich Abduqodirov — Jaslar isleri agentligi direktorınıń orınbasarı.
* [[Mehrinoz Abbosova|Mehrinoz Nosirjon qızı Abbosova]] — Ózbekstan Respublikası Jaslar isleri agentligi oraylıq apparatı Mámleketlik tili máseleleri boyınsha máslahátshisi.
* Abdulaziz Majid ulı Mo‘minov — Kadrlar bóliminiń baslıǵı.
* Sabir Ibragimovich Abdunazarov — Xabar-analiz hám atqarıwdı qadaǵalaw bóliminiń baslıǵı.
* Ixtiyar Ismat ulı Ziyadilloyev — Jumıslar bóliminiń baslıǵı.
* Akmalbek Abdumajidovich Alimov — Jaslardı áskeriy-watanpárwarlıq ruwxında tárbiyalaw, olardıń huqıqıy sawatlılıǵın asırıw bóliminiń baslıǵı.
* Umidulla Ulashovich Sattarov — Tálim mákemelerinde jaslar menen islew hám volontyorlıq iskerligin rawajlandırıw bóliminiń baslıǵı.
* Javohirbek Nozimjon ulı Shamsutdinov — Fizikalıq hám yuridikalıq shaxslardıń múrájáátleri menen islesiw bóliminiń baslıǵı.
* Akmal Nutfullayevich Xalikov — Yuridikalıq byuro baslıǵı.
* Sherzad Muradullayevich Olimov — Bes áhmiyetli usınıs joybarların muwapıqlastırıw bóliminiń baslıǵı&lt;ref name=&quot;Yoshlar&quot;&gt;{{Web deregi|bet=Markaziy apparat|url=https://yoshlar.gov.uz/uz/about-leaders-central/}}&lt;/ref&gt;.

== Tánqidlar ==
Agentlik turli jámáát hám siyasiy arbaktarǵań tánqidine úshiraǵan. [[2018-jıl]] shilde ayında [[Ózbekstan Prezidenti]] [[Shavkat Mirziyoyev]] jastar menen isleý túzimiǵe razı emesligini bildirip, áyrim is-sharalardıń júzaki hám asırıwlı dabdabalıǵı, jastarǵa tiyisli haqiqiy máselelerdi sheshtiwi ushın jetkilikli dáriǵa bermeyatǵanlıǵın aytıp ótkenden&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.gazeta.uz/ru/2018/07/05/youth/|title=Президент подверг критике работу с молодежью}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://vzglyad.uz/ru/post/2024/06/28/agentstvo-po-delam-molodeji|title=Агентство по делам молодёжи получило новые задачи}}&lt;/ref&gt;.

[[2023-jıl]] iyun ayında ózińiń demeyshi bolǵan layiha orındawshıların tender jáńimpazı etip anıqlawı tánqidke sebep bolǵan&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://kun.uz/news/2023/06/20/yoshlar-agentligi-oz-homiyligidagi-loyiha-ijrochilarini-tender-golibi-deb-topdi|title=Yoshlar agentligi o‘z homiyligidagi loyiha ijrochilarini tender g‘olibi deb topdi}}&lt;/ref&gt;.

[[2024|2024-jıl]] mamır ayında «[[Milliy tiklenis]]» partiyasi baslıǵı [[Alisher Qodirov]] Agentlik is-árakati haqqında halıq jetkilikli derejede xabardar emes ekenin, ásegese, shettegi awdandarǵań kób jastarınıń Agentlik taǵdım etken layihaları hám múmkinshilikleri haqqında hám xabarsız ekenin aytıp ótkenden&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://anhor.uz/news/alisher-kadirov-agency/|title=Алишер Кадыров раскритиковал Агентство по делам молодежи за недостаточное осведомление граждан}}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==
{{Derekler}}

== Siltemeler ==

* [https://m.facebook.com/yoshlaragentligi Rasmiy Facebook sahifasi]
* [https://www.instagram.com/yoshlaragentligi/ Rasmiy Instagram sahifasi]
* [https://www.youtube.com/channel/UCxE5i6ogttXt5-AKUpJn_jA Rasmiy YouTube kanali]
* [https://t.me/yoshlaragentligi Rasmiy Telegram sahifasi]

[[Kategoriya:Mámleketlik shólkemler]]
[[Kategoriya:Agentlikler]]</text>
      <sha1>ke93gamydvzmejmowuzdrc8hph3frtf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Mikhayelovka</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13609</id>
    <revision>
      <id>125505</id>
      <parentid>110004</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:11:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>125505</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="771" sha1="2o1ai4tor3us6hvz024kqsiff7l20ub" xml:space="preserve">{{Xalıq punkti infoqutısı|atı=Mikhayelovka|gerb=Coat_of_arms_of_Armenia.svg|gerb eni=50 px|lat_deg=40|lon_deg=43|lat_min=27|lat_sec=57|lon_min=42|lon_sec=27}}'''Mikhayelovka''' — [[Armeniya]]nıń Lori wálayatı Pambak rayonındaǵı awıl&lt;ref name=&quot;cad2&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.cadastre.am/storage/files/pages/pg_8945925618_pg_907871769_HH_bnak._bar..pdf|bet=Հայաստանի Հանրապետության բնակավայրերի բառարան|baspaxana=Կադաստրի կոմիտե|qaralǵan sáne=2020-03-30|arxivsáne=2020-02-09|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200209151002/https://www.cadastre.am/storage/files/pages/pg_8945925618_pg_907871769_HH_bnak._bar..pdf}}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==
{{Derekler}}

[[Kategoriya:Armeniya xalıq punktleri]]</text>
      <sha1>2o1ai4tor3us6hvz024kqsiff7l20ub</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Azamat Ziyo</title>
    <ns>0</ns>
    <id>14021</id>
    <revision>
      <id>125508</id>
      <parentid>107131</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:20:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[1963-jıl]] → [[1963|1963-jıl]] (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125508</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5442" sha1="17exk6hgmoap5rxj1rgmk4n13e5qdlc" xml:space="preserve">{{Shaxs infoqutısı}}
Azamat Ziyo(''tolıq atı:'' '''Azamat Ziyo''' Hamid ulı; [[1963|1963-jıl]] [[23-iyun]], [[Tashkent|Tashkent qalası]], [[Ózbekstan SSR]])- mámleketlik hám jámiyetlik isker, akademik&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=https://president.uz/uz/lists/view/6942 |bet=Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг ҳақиқий аъзоларини тасдиқлаш тўғрисида |sáne=23-dekabr 2023-yil |qaralǵan sáne=23-dekabr 2023-yil}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://academy.uz/page/institut-istorii-akademii-nauk-respubliki-uzbekistan|bet=Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi tarix instituti|arxiv-url=https://web.archive.org/web/20220519143015/http://academy.uz/page/institut-istorii-akademii-nauk-respubliki-uzbekistan|arxiv-sáne=2022-05-19|qaralǵan sáne=05.05.2023}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{web deregi|url=https://senat.uz/senators/35|bet=Ziyo Azamat Hamid o‘g‘li|arxiv-url=https://web.archive.org/web/20230505093531/https://senat.uz/senators/35|arxiv-sáne=2023-05-05|qaralǵan sáne=05.05.2023}}&lt;/ref&gt;.
Ózbekstannıń birinshi prezidenti [[Islam Karimov]]tıń burınǵı baspasóz xatkeri&lt;ref&gt;{{web deregi|url=https://www.xabar.uz/uz/jamiyat/islom-karimovning-sobiq-matbuot-kotibi-azamat-ziyo|bet=Islom Karimovning sobiq matbuot kotibi Azamat Ziyo: «Ishqilib uvoli tutmasin...»|arxiv-url=https://web.archive.org/web/20230505094109/https://www.xabar.uz/uz/jamiyat/islom-karimovning-sobiq-matbuot-kotibi-azamat-ziyo|arxiv-sáne=2023-05-05|qaralǵan sáne=05.05.2023}}&lt;/ref&gt;. «Milliy tiklanish» partiyası aǵzası&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://m.xabar.uz/uz/siyosat/deputat-azamat-ziyo-biz-demokratiyani-mamuriy|bet=Deputat Azamat Ziyo: «Biz demokratiyani ma’muriy buyruqbozlik yo‘li bilan qurmoqchi bo‘ldik»|arxiv-url=https://web.archive.org/web/20230505092935/http://m.xabar.uz/uz/siyosat/deputat-azamat-ziyo-biz-demokratiyani-mamuriy|arxiv-sáne=2023-05-05|qaralǵan sáne=05.05.2023}}&lt;/ref&gt;. «Ózbekstan tariyxı» jurnalı bas redaktorı&lt;ref&gt;{{web deregi|url=http://fati.uz/site/journal|bet=Tahririyat}}&lt;/ref&gt;. [[1963|1963-jıl]] [[23-iyun]] kúni Tashkentte belgili ózbek tariyxshı-alımı [[Hamid Ziyoyev]] ([[1923]]-[[2015]]) shańaraǵında tuwılǵan. 
== Dáslepki iskerligi ==
Azamat Ziyo 1985-jılı Tashkent mámleketlik universitetiniń (házirgi Mırza Ulıǵbek atındaǵı Milliy universtiteti) Shıǵıs tilleri fakulteti Iran bólimin pitkergen.1985-1997-jıllarda Ózbekstan Pánler akademiyası Shıǵıstanıwshılıq institutınıń úlken laborantı, kishi ilimiy xızmetker, ilimiy xızmetkeri, úlken ilimiy xızmetker&lt;ref name=&quot;centrasia.org&quot;&gt;{{web deregi|url=https://centrasia.org/person2.php?st=1013880723|bet=ЗИЕ АЗАМАТ ХАМИД УГЛИ|arxiv-url=https://web.archive.org/web/20230505094458/https://centrasia.org/person2.php?st=1013880723|arxiv-sáne=2023-05-05|qaralǵan sana=05.05.2023}}&lt;/ref&gt;.
== Ilimiy iskerlik ==
[[1990-jıl]]dan tariyx pánleri kandidatı(disertaciya teması:&quot;Silsilat as-salotin tariyxıy derek retinde&quot;), [[1999-jıl]]dan tariyx pánleri doktorı (disertaciya teması:&quot;Ózbek mámleketshiligi tariyxınan&quot; (eń áyyemgi dáwirden Rossiya basqınshılıǵına shekem). Azamat Ziyoǵa 2007-jılda professor ilimiy dárejesi berilgen.
== Lawazımları ==
1997-2000-jıllarda Ózbekstan Prezidenti Toplamı Axborot orayı analiz toparınıń bas konsultantı, Ózbekstan Prezidentiniń baspasóz xatkeri, Ózbekstan Prezidentiniń social-ekonomikalıq máseleler boyınsha mámleket másláhátshisi. 2019-jılı Pánler akademiyası Tariyx institutı direktorı etip tayınlanǵan&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://fati.uz/site/about|bet=Institut haqida}}&lt;/ref&gt;.

== Siyasiy iskerlik ==
Azamat Ziyanıń derlik jigirma jıllıq dóretiwshiligi  ózbek parlamentinde ótken: 2000-2005-jıllarda Oliy Majilis Jaslar isleri komitetiniń  baslıǵı, 2005-2010-jıllarda Oliy Majilis Nızamshılıq palatası Pán, tálim, mádeniyat hám sport máseleleri komiteti baslıǵı, 2010-2019-jıllarda Oliy Májilis Nızamshılıq  palatası Pán, tálim, mádeniyat hám sport máseleleri komiteti aǵzası&lt;ref name=&quot;centrasia.org&quot;/&gt;.

1998-jıldan Oliy Májilis deputatı, 2005-jıldan [[Oliy Májilis]] Nızamshılıq palatası deputatı, 2020-jıldan Tashkent qalalıq xalıq deputatları keńesi aǵzası, Oliy Májilis Senatı aǵzası&lt;ref&gt;https://toshkentdeputat.uz/deputy/20{{Oʻlikhavola|date=mart 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;.
== Orden hám medalları==
# [[Shuhrat medalı]] (1996)&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://uza.uz/oz/posts/bugun-tug-iglgan-kun-23-06-2020|bet=Bugun tugʻilgan kun}}&lt;/ref&gt;;
# [[Doslıq ordeni]] (2003)&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://lex.uz/docs/2368865?query=%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D1%82%20%D0%B7%D0%B8%D1%91#sr-1|bet=ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ПРЕЗИДЕНТИНИНГ ФАРМОНИ. ПФ-3300-сон}}&lt;/ref&gt;.

== Shıǵarmaları hám ilimiy jumısları == 
# Ózbek mámleketshilik tariyxı. Tashkent, 2000-jıl.
# Ózbek hayalları tariyx saxnasında. Tashkent, 2002.
# Amir Temur saparda. T, 1996.
# Amir Temur hám Tuǵluq Temur. T, 1996.
# Ózbekstanda Ferdawsiy ómiri hám dóretiwshiligin úyreniwge  tiyisli. T, 1987.
# Temur tuwılǵan jer hám máselesine tiyisli. T, 1994.
# Temuriyler dáwiri Hindistan tariyxtanıwshılıǵı. T, 1996.

== Derekler==
{{Derekler}}

{{DEFAULTSORT:Ziyo, Azamat}}</text>
      <sha1>17exk6hgmoap5rxj1rgmk4n13e5qdlc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125514</id>
      <parentid>125508</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:23:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[1999-jıl]] → [[1999|1999-jıl]] using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125514</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5447" sha1="j32946rwqxs9ucxlzssrg98lt5k9goq" xml:space="preserve">{{Shaxs infoqutısı}}
Azamat Ziyo(''tolıq atı:'' '''Azamat Ziyo''' Hamid ulı; [[1963|1963-jıl]] [[23-iyun]], [[Tashkent|Tashkent qalası]], [[Ózbekstan SSR]])- mámleketlik hám jámiyetlik isker, akademik&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=https://president.uz/uz/lists/view/6942 |bet=Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг ҳақиқий аъзоларини тасдиқлаш тўғрисида |sáne=23-dekabr 2023-yil |qaralǵan sáne=23-dekabr 2023-yil}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://academy.uz/page/institut-istorii-akademii-nauk-respubliki-uzbekistan|bet=Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi tarix instituti|arxiv-url=https://web.archive.org/web/20220519143015/http://academy.uz/page/institut-istorii-akademii-nauk-respubliki-uzbekistan|arxiv-sáne=2022-05-19|qaralǵan sáne=05.05.2023}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{web deregi|url=https://senat.uz/senators/35|bet=Ziyo Azamat Hamid o‘g‘li|arxiv-url=https://web.archive.org/web/20230505093531/https://senat.uz/senators/35|arxiv-sáne=2023-05-05|qaralǵan sáne=05.05.2023}}&lt;/ref&gt;.
Ózbekstannıń birinshi prezidenti [[Islam Karimov]]tıń burınǵı baspasóz xatkeri&lt;ref&gt;{{web deregi|url=https://www.xabar.uz/uz/jamiyat/islom-karimovning-sobiq-matbuot-kotibi-azamat-ziyo|bet=Islom Karimovning sobiq matbuot kotibi Azamat Ziyo: «Ishqilib uvoli tutmasin...»|arxiv-url=https://web.archive.org/web/20230505094109/https://www.xabar.uz/uz/jamiyat/islom-karimovning-sobiq-matbuot-kotibi-azamat-ziyo|arxiv-sáne=2023-05-05|qaralǵan sáne=05.05.2023}}&lt;/ref&gt;. «Milliy tiklanish» partiyası aǵzası&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://m.xabar.uz/uz/siyosat/deputat-azamat-ziyo-biz-demokratiyani-mamuriy|bet=Deputat Azamat Ziyo: «Biz demokratiyani ma’muriy buyruqbozlik yo‘li bilan qurmoqchi bo‘ldik»|arxiv-url=https://web.archive.org/web/20230505092935/http://m.xabar.uz/uz/siyosat/deputat-azamat-ziyo-biz-demokratiyani-mamuriy|arxiv-sáne=2023-05-05|qaralǵan sáne=05.05.2023}}&lt;/ref&gt;. «Ózbekstan tariyxı» jurnalı bas redaktorı&lt;ref&gt;{{web deregi|url=http://fati.uz/site/journal|bet=Tahririyat}}&lt;/ref&gt;. [[1963|1963-jıl]] [[23-iyun]] kúni Tashkentte belgili ózbek tariyxshı-alımı [[Hamid Ziyoyev]] ([[1923]]-[[2015]]) shańaraǵında tuwılǵan. 
== Dáslepki iskerligi ==
Azamat Ziyo 1985-jılı Tashkent mámleketlik universitetiniń (házirgi Mırza Ulıǵbek atındaǵı Milliy universtiteti) Shıǵıs tilleri fakulteti Iran bólimin pitkergen.1985-1997-jıllarda Ózbekstan Pánler akademiyası Shıǵıstanıwshılıq institutınıń úlken laborantı, kishi ilimiy xızmetker, ilimiy xızmetkeri, úlken ilimiy xızmetker&lt;ref name=&quot;centrasia.org&quot;&gt;{{web deregi|url=https://centrasia.org/person2.php?st=1013880723|bet=ЗИЕ АЗАМАТ ХАМИД УГЛИ|arxiv-url=https://web.archive.org/web/20230505094458/https://centrasia.org/person2.php?st=1013880723|arxiv-sáne=2023-05-05|qaralǵan sana=05.05.2023}}&lt;/ref&gt;.
== Ilimiy iskerlik ==
[[1990-jıl]]dan tariyx pánleri kandidatı(disertaciya teması:&quot;Silsilat as-salotin tariyxıy derek retinde&quot;), [[1999|1999-jıl]]dan tariyx pánleri doktorı (disertaciya teması:&quot;Ózbek mámleketshiligi tariyxınan&quot; (eń áyyemgi dáwirden Rossiya basqınshılıǵına shekem). Azamat Ziyoǵa 2007-jılda professor ilimiy dárejesi berilgen.
== Lawazımları ==
1997-2000-jıllarda Ózbekstan Prezidenti Toplamı Axborot orayı analiz toparınıń bas konsultantı, Ózbekstan Prezidentiniń baspasóz xatkeri, Ózbekstan Prezidentiniń social-ekonomikalıq máseleler boyınsha mámleket másláhátshisi. 2019-jılı Pánler akademiyası Tariyx institutı direktorı etip tayınlanǵan&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://fati.uz/site/about|bet=Institut haqida}}&lt;/ref&gt;.

== Siyasiy iskerlik ==
Azamat Ziyanıń derlik jigirma jıllıq dóretiwshiligi  ózbek parlamentinde ótken: 2000-2005-jıllarda Oliy Majilis Jaslar isleri komitetiniń  baslıǵı, 2005-2010-jıllarda Oliy Majilis Nızamshılıq palatası Pán, tálim, mádeniyat hám sport máseleleri komiteti baslıǵı, 2010-2019-jıllarda Oliy Májilis Nızamshılıq  palatası Pán, tálim, mádeniyat hám sport máseleleri komiteti aǵzası&lt;ref name=&quot;centrasia.org&quot;/&gt;.

1998-jıldan Oliy Májilis deputatı, 2005-jıldan [[Oliy Májilis]] Nızamshılıq palatası deputatı, 2020-jıldan Tashkent qalalıq xalıq deputatları keńesi aǵzası, Oliy Májilis Senatı aǵzası&lt;ref&gt;https://toshkentdeputat.uz/deputy/20{{Oʻlikhavola|date=mart 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;.
== Orden hám medalları==
# [[Shuhrat medalı]] (1996)&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://uza.uz/oz/posts/bugun-tug-iglgan-kun-23-06-2020|bet=Bugun tugʻilgan kun}}&lt;/ref&gt;;
# [[Doslıq ordeni]] (2003)&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://lex.uz/docs/2368865?query=%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D1%82%20%D0%B7%D0%B8%D1%91#sr-1|bet=ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ПРЕЗИДЕНТИНИНГ ФАРМОНИ. ПФ-3300-сон}}&lt;/ref&gt;.

== Shıǵarmaları hám ilimiy jumısları == 
# Ózbek mámleketshilik tariyxı. Tashkent, 2000-jıl.
# Ózbek hayalları tariyx saxnasında. Tashkent, 2002.
# Amir Temur saparda. T, 1996.
# Amir Temur hám Tuǵluq Temur. T, 1996.
# Ózbekstanda Ferdawsiy ómiri hám dóretiwshiligin úyreniwge  tiyisli. T, 1987.
# Temur tuwılǵan jer hám máselesine tiyisli. T, 1994.
# Temuriyler dáwiri Hindistan tariyxtanıwshılıǵı. T, 1996.

== Derekler==
{{Derekler}}

{{DEFAULTSORT:Ziyo, Azamat}}</text>
      <sha1>j32946rwqxs9ucxlzssrg98lt5k9goq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Dubin (Qostanay wálayatı)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>15645</id>
    <revision>
      <id>125515</id>
      <parentid>114102</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:23:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[1999-jıl]] → [[1999|1999-jıl]] using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125515</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1579" sha1="d0ggkghqw6lbipnekdugefpkdnafvs2" xml:space="preserve">{{Xalıq punkti infoqutısı|atı=|gerb=|gerb eni=|lat_deg=53|lon_deg=65|lat_min=11|lat_sec=0|lon_min=38|lon_sec=1|CoordAddon=|ishki bóliniwi=|xalıq sanı=181|sanalǵan jıl=2009|etnoxoronim=|DST=|sayt=}}
'''Dubin''' (qazaqsha:Дубин) — [[Qazaqstan]]nıń [[Qostanay wálayatı]] [[Sarıkól rayonı]]ndaǵı awıl. Sevastopol awıl okrugı quramına kiredi. KATO kodı— 396253200&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.stat.kz/klassifikacii/DocLib/государственные/katonew1.xls|bet=База КАТО|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130927150729/http://www.stat.kz/klassifikacii/DocLib/государственные/katonew1.xls|arxivsáne=2013-09-27|baspaxana=Агентство Республики Казахстан по статистике}}&lt;/ref&gt;.

== Xalqı ==
[[1999|1999-jıl]]da awıl xalqı sanı 199 adam (100 er adam hám 99 hayal) edi. 2009-jılǵı xalıqtı dizimge alıw maǵlıwmatlarına kóre, awılda 181 adam (92 er adam hám 89 hayal) jasaǵan.&lt;ref name=&quot;stat&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.stat.kz/p_perepis/DocLib1/Население%20рус%201%20том.pdf|bet=Итоги Национальной переписи населения Республики Казахстан 2009 года|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130513004943/http://www.stat.kz/p_perepis/DocLib1/Население%20рус%201%20том.pdf|arxivsáne=2013-05-13|baspaxana=Агентство Республики Казахстан по статистике}}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==
{{Derekler}}

[[Kategoriya:Sarıkól rayonı xalıq punktleri]]</text>
      <sha1>d0ggkghqw6lbipnekdugefpkdnafvs2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Nadirbek Abdusattarov</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16035</id>
    <revision>
      <id>125523</id>
      <parentid>110028</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:51:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[2004-jıl]] → [[2004|2004-jıl]] using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125523</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4336" sha1="et4yg0ij6j7mwdbq7tkk28omu9nzdck" xml:space="preserve">{{Sportshı infoqutısı|tuwılǵan sánesi=[[18-sentyabr]] [[2004]]|qaraqalpaqsha atı=Nádirbek Abdisattarov|sport túri=[[Shaxmat]]}}
'''Nadirbek Abdusattarov''' ([[18-sentyabr]] [[2004|2004-jıl]]da tuwılǵan) — [[Ózbekstan|ózbekstanlı]] shaxmatshı, xalıqaralıq kólemdegi grossmeyster. Tez jónelistegi shaxmat boyısha jáhán chempionı. Shaxmat tariyxında besinshi eń jas grossmeyster [[Hindistan|Hindstannıń]] [[Shennai|Chennay]] qalasında ótkerilgen 44-shaxmat Olimpiadası jeńimpazı. Ózbekstan maqtanıshı medalı iyesi.

== Ómirbayanı ==
Bolajaq [[Grossmeyster|grossmeyster]] 2004-jıl 18-sentyabr kúni [[Tashkent |Tashkent qalası]]nda tuwılǵan. Balalıǵı Tashkent qalasında ótken. Ájaǵası hám ajapasınıń shaxmat oynawına qızıǵıp ǵárezsiz túrde shaxmattı úyrene baslaǵan. 8 jasınan baslap jarıslarda qatnasıp keledi. 2021-jılda shaxmattıń rapid baǵdarı boyınsha chempionǵa aylanıp, bul nátiyjeni alǵan eń jas shaxmatshıǵa aylandı. 2022-jılda ótkerilgen 44-shaxmat Olimpiadasında Ózbekstan húrmetin qorǵap  toparı menen birgelikte Ózbekstanǵa dáslepki Olimpiada chempionlıǵın alıp keldi. Shaxmatta erisken jetiskenlikleri inabatqa alınıp, Jas shaxmatshıǵa Ózbekstan maqtanıshı medalı tapsırıldı.

== Iskerligi ==
2012-jılda Sloveniyanıń Maribor qalasında 8 jasqa deyingi óspirimler ortasında shaxmat boyınsha Jáhán kubogın qolǵa kirgizdi. 2014-jılda 9 jaslı Nadirbek Tashkentte Georgiy Azamov húrmetine arnalǵan shaxmat turnirinde eki grossmeysterdi jeńiwge eristi. 2015-jıl noyabr ayında Gretsiyanıń Porto-Karas qalasında bolıp ótken shaxmat boyınsha óspirimler ortasındaǵı jáhán chempionatında tórtinshi orındı iyeledi. 2017-jıldıń 29 -oktyabrinde Chigorin memorialı jarısında úshinshi orındı iyeledi. Bul turnir dawamında 13 jaslı Nadirbek óz reytingin 2500 balldan joqarı kóterip, grossmeyster ataǵına iye boldı. 2021-jıl sentyabr ayında Abdusattarov Rossiya shaxmat federatsiyası tárepinen &quot; Yasnaya Polyana&quot; muzey-múlkinde islengen [[Lev Tolstoy]] atındaǵı turnirinde ekinshi orındı iyeledi. 2021-jıl 26 -29 -dekabr kúnleri Polshanıń Varshava qalasında bolıp ótken operativ shaxmat boyınsha jáhán chempionatında ámeldegi jáhán chempionları — Yan Nepomnyashchiy hám Magnus Carlsendi jeńiliske ushıratdı&lt;ref&gt;https://www.gazeta.uz/uz/2021/12/28/chess/&lt;/ref&gt;.
2023-jılda Chigorin ramziy klubına aǵza bolıp, klassik oyında Magnus Carlsendi artta qaldırdı.2022-jılda ótkerilgen 44-pútkil dúnya olimpiadasınıń 10 -túrinde Ózbekstan toparı Hindstanda 2 toparına qarsı gúres alıp bardı. Júdá awır keshken oyında hindlerdiń qolı biyik keliwine heshkim gúmanlanıp atırǵan joq edi. [[Nadirbek Yokubbaev]] hám Jáhángir Vahidov qarsılasları menen teńbe-teń oynaǵan, [[Javohir Sindarov]] bolsa jeńiliske ushıraǵan edi. Aqırǵı oyında 2021-jılǵı Rapid boyınsha Jáhán chempionı Nadirbek Abdusattarov Hindstanlı kúshli shaxmatshı Gukesh menen tartıs alıp bardı. Bes saattan artıq dawam etken oyın dúnyadaǵı shaxmat adamların ózine qarattı. Oyınnıń derlik tolıq bóleginde Gukesh ústinlik etdi. Nadirbek Abdusattarov aqırına shekem gúresip juwmaqta Gukeshti jeńiliske ushırattı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://bugun.uz/2022/08/08/bugun-oqshomi-ozbekistonlik-shaxmatchilarning-zafarlari-yurishi-xizmat-mashinasida-odam-urib-yuborgan-zamhokim-fargonada-kesilgan-salkam-1-trln-somlik-daraxtlar/?_rstr_nocache=rstr13662f2669c3d73d|bet=Abdusattorov Gukeshni yutdi|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220809135418/https://bugun.uz/2022/08/08/bugun-oqshomi-ozbekistonlik-shaxmatchilarning-zafarlari-yurishi-xizmat-mashinasida-odam-urib-yuborgan-zamhokim-fargonada-kesilgan-salkam-1-trln-somlik-daraxtlar/?_rstr_nocache=rstr13662f2669c3d73d|arxivsáne=2022-08-09|sáne=08.08.2022|baspaxana=Bugun.uz|qaralǵan sáne=2022-08-11}}&lt;/ref&gt;  Topar  ushın zárúr ochkonı keltirdi.

== Derekler ==
{{Derekler}}

== Siltemeler ==
[https://ratings.fide.com/profile/14204118 Nodirbek Abdusattorovning FIDE saytidagi sahifasi]
[[Kategoriya:Wikipedia:Tiri shaxslar biografiyası]]
[[Kategoriya:18-sentyabrde tuwılǵanlar]]
[[Kategoriya:Ózbekstan shaxmatshıları]]
[[Kategoriya:2004-jılı tuwılǵanlar]]</text>
      <sha1>et4yg0ij6j7mwdbq7tkk28omu9nzdck</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Cifrlı iz</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16446</id>
    <revision>
      <id>125630</id>
      <parentid>120510</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T03:10:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125630</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11968" sha1="pfkrjn4ubj6du5r305tq9e2mq7d5ixt" xml:space="preserve">[[Fayl:Footprints.png|nobaý|Cifrlı izdiń belgisi]]
'''Cifrlı iz''' yamasa '''cifrlı kóleńke''' ({{lang-en|Digital footprint}}) Internette yamasa [[cifrlı]] qurılmalarda kórinetuǵın baqlanatuǵın [[cifrlı]] iskerliklerdiń, háreketlerdiń úleslerdiń hám kommunikaciyalardıń unikal jıynaǵın bildiredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.dictionary.com/browse/digital-footprint|title=Dictionary.com: digital footprint|access-date=13 April 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.webopedia.com/TERM/D/digital_footprint.html|title=What is Digital Footprint? Webopedia. Definition|date=29 April 2008|access-date=13 April 2017|website=www.webopedia.com}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techterms.com/definition/digital_footprint|title=Digital Footprint Definition|language=en|access-date=13 April 2017|website=techterms.com}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://whatis.techtarget.com/definition/digital-footprint|title=What is digital footprint? — Definition from WhatIs.com|access-date=13 April 2017|website=WhatIs.com}}&lt;/ref&gt; Cifrlı izlerdi passiv yamasa belsendi dep atawǵa boladı. Birinshisi [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshınıń]] veb-brauzer háreketinen hám cookie faylları retinde saqlanǵan informaciyadan ibarat.&lt;ref name=&quot;:22&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.pewinternet.org/2007/12/16/digital-footprints/|title=Digital Footprints|last=Madden, Fox, Smith &amp; Vitak|first=Mary, Susannah, Aaron, Jessica|date=2007|website=Pew Research Center}}&lt;/ref&gt; Sońǵısın kóbinese veb-saytlarda yamasa sociallıq tarmaqlarda informaciya almasıw ushın paydalanıwshı bilip turıp shıǵaradı. Bul termin ádette adamǵa baylanıslı bolǵanı menen, cifrlı iz bizneske, shólkemge yamasa korporaciyaǵa baylanıslı bolıwı múmkin.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.wired.co.uk/news/archive/2013-07/01/digital-shadows-alastair-paterson|title=Monitoring digital footprints to prevent reputation damage and cyber attacks|archive-url=https://web.archive.org/web/20130812132756/http://www.wired.co.uk/news/archive/2013-07/01/digital-shadows-alastair-paterson|archive-date=12 August 2013|last=COLLINS|first=KATIE|access-date=8 August 2013|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;

Cifrlı izdi paydalanıwdıń unamlı hám unamsız aqıbeti bar. Bir jaǵınan, bul kóplegen qupıyalılıq máseleleriniń teması.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://staysafeonline.org/blog/owning-your-privacy-by-managing-your-digital-footprint/|title=Owning Your Privacy by Managing Your Digital Footprint|access-date=2020-11-08|website=Stay Safe Online}}&lt;/ref&gt; Mısalı, jeke adamnıń ruqsatısız biytanıs adamlar tek izlew sistemaların paydalanıw arqalı sol adam tuwralı informaciyanı biriktire aladı. Korporaciyalar sholıw jurnalına tiykarlanǵan jeke reklamalardı da shıǵara aladı. Ekinshi jaǵınan, basqalar sociallıq media tásir etiwshileri retinde ózleriniń cifrlı izinen payda tabıw arqalı payda kóre aladı. Sonıń menen qatar, jumıs beriwshiler talabannıń cifrlı izin onlayn tekseriw hám onıń arzanlatılǵan qunı menen qoljetimliligine baylanıslı sáykesligin bahalaw ushın paydalanadı. Eki teń talabannıń arasında unamlı cifrlı izi bar talaban artıqmashılıqqa iye bolıwı múmkin. Texnologiyalardı qollanıw keńirek tarqalǵan sayın, hátte balalar kolledjge kiriw sıyaqlı itimal unamlı hám unamsız aqıbeti bar úlken cifrlı izlerdi qáliplestiredi. Cifrlı izdiń bolmawı qıyın bolǵanlıqtan, unamlını (oń) jaratıw adamnıń eń jaqsı mápi.

== Cifrlı izdiń túrleri ==
Passiv cifrlı izler — bul jeke adam tarmaqta eriksiz qaldıratuǵın maǵlıwmatlar izi. Jaǵdayǵa baylanıslı olardı hártúrli usıllar menen saqlawǵa boladı. Izlew tarmaqtaǵı maǵlıwmatlar bazasında tarmaqlıq ortalıqta «xit» retinde saqlanıwı múmkin. Ayaq izi [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshınıń]] IP adresin, qashan jaratılǵanın, qayerden kelgenin hám keyinirek tallanatuǵın (analizlenetuǵın) izlerdi baqlay aladı. Oflayn ortalıqta administratorlar qurılmanıń háreketlerin kim orınlaǵanın kórmey-aq erise aladı hám kóre aladı. Passiv cifrlı izlerdiń mısalları geolokaciyalardı paydalanatuǵın qosımshalar, cookie faylların qurılmańızǵa júklep alatuǵın veb-saytlar yamasa brauzer jurnalı bolıp tabıladı. Passiv cifrlı izler sózsiz bolǵanı menen, olardı eski akkauntlardı óshiriw, qupıyalılıq parametrlerin (hámmege ashıq yamasa jeke akkauntlar) paydalanıw hám geyde artta qalǵan informaciyanı kóriw ushın tarmaqta izlew arqalı azaytıwǵa boladı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Rossi|first1=Julien|last2=Bigot|first2=Jean-Édouard|date=2019-01-03|title=Traces numériques et recherche scientifique au prisme du droit des données personnelles|url=https://www.cairn.info/revue-les-enjeux-de-l-information-et-de-la-communication-2018-2-page-161.htm?ref=doi|journal=Les Enjeux de l'Information et de la Communication|volume=N° 19/2|issue=2|pages=161–177|doi=10.3917/enic.025.0161|issn=1778-4239|doi-access=free}}&lt;/ref&gt;

Belsendi (aktiv) cifrlı izlew bilip turıp islengen, óytkeni olar informaciyanı óz qálewi menen járiyalaydı yamasa bólisedi. Olardı jaǵdayǵa baylanıslı hártúrli usıllar menen saqlawǵa boladı. [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|Paydalanıwshı]] saytqa kirip, jazba yamasa ózgeris kirgizgen cifrlı izdi saqlawǵa boladı; dizimnen ótken at tarmaqlıq ortalıqtaǵı qayta islewge qosılǵan. Belsendi cifrlı izlerdiń mısalları sociallıq tarmaqlardaǵı jazbalardı, video yamasa súwretti júklep salıwdı yamasa hártúrli veb-saytlarǵa ózgertiwlerdi qamtıydı. 

== Qupıyalılıq máseleleri ==
Cifrlı izler cifrlı jeke gúwalıq yamasa pasport emes, biraq jıynalǵan mazmun menen metamaǵlıwmatlar internet qupıyalılıǵına, isenimine, qáwipsizligine, cifrlı abırayına hám usınısına tásir etedi. Cifrlı dúnya keńeyip, ómirdiń kóbirek aspektleri menen biriktirilgen sayın, maǵlıwmatlarǵa baylanıslı menshik penen huqıqlar áhmiyetli boladı. Cifrlı izler qupıyalılıq penen ashıqlıq básekilesliginde dawlı.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.telegraph.co.uk/news/newstopics/politics/4339771/Threat-to-privacy-under-data-law-campaigners-warn.html|title=Threat to privacy under data law, campaigners warn|date=26 January 2009|access-date=22 March 2014}}&lt;/ref&gt; Scott McNealy, Sun Microsystems bas direktorı, 1999 jılı Internettegi qupıyalılıqqa silteme berip, «Get Over It» dedi.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://archive.wired.com/politics/law/news/1999/01/17538|title=Sun on Privacy: 'Get Over It'|date=26 January 1999|access-date=22 March 2014}}&lt;/ref&gt; Citata keyinirek jeke maǵlıwmatlardı hám jeke kompaniyalar onıń menen ne qılatuǵının talqılawda jiyi qollanılatuǵın sóz dizbegine aylandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.hueya.io/digital-footprint-part-2/|bet=Digital Footprint: Part 2 {{!}} Hueya: Securing Your Digital World|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201010221956/https://www.hueya.io/digital-footprint-part-2/|arxivsáne=2020-10-10|sáne=2016-01-10|til=en-US|jumıs=Hueya — Online Privacy Software|qaralǵan sáne=2020-10-10}}&lt;/ref&gt; Cifrlı izler qupıyalılıq máselesi bolıp tabıladı, sebebi olar [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılar]] bólisetuǵın baqlanatuǵın háreketlerdiń, úleslerdiń hám ideyalardıń jıynaǵı. Onı baqlawǵa boladı hám internet paydalanıwshılarına adam háreketleri tuwralı biliwge imkaniyat beredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.netsafe.org.nz/digital-footprint/|bet=What is a digital footprint?|avtor=2015nets_adminusr|sáne=2019-07-22|til=en-NZ|jumıs=Netsafe — Providing free online safety advice in New Zealand|qaralǵan sáne=2020-10-10}}&lt;/ref&gt;

Mápli tárepler birneshe sebepler boyınsha Internettegi izlerdi paydalanadı; onıń ishinde ''kibertekseriw'',&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://blogs.wayne.edu/informationpolicy/2012/12/07/cybervetting-the-hiring-process-in-the-digital-age-2/|bet=Cybervetting: The Hiring Process in the Digital Age|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131202223140/http://blogs.wayne.edu/informationpolicy/2012/12/07/cybervetting-the-hiring-process-in-the-digital-age-2/|arxivsáne=2013-12-02|avtor=Dalgord|at=Chelsea|sáne=2012-12-07|qaralǵan sáne=2013-08-23}}&lt;/ref&gt; onda intervyuler onlayn háreketleri tiykarında talabanlardı izertley aladı. Internet izlerin huqıq qorǵaw organları itimal sebeplerdiń bolmawına baylanıslı basqasha ashıq emes informaciyanı beriw ushın da paydalanadı. Sonday-aq, cifrlı izlerdi marketologlar paydalanıwshınıń qanday ónimlerdi qızıqtıratuǵının tabıw yamasa uqsas máplerge tiykarlanǵan belgili bir ónimge degen qızıǵıwshılıqtı oyatıw ushın paydalanadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.ama.org/publications/MarketingInsights/Pages/digital-footprints-abound.aspx|bet=Digital Footprints Abound|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161005083057/https://www.ama.org/publications/MarketingInsights/Pages/digital-footprints-abound.aspx|arxivsáne=5 October 2016|avtor=Wyner|at=Gordon|jumıs=American Marketing Association|qaralǵan sáne=3 October 2016}}&lt;/ref&gt;

Sociallıq tarmaq sistemaları maǵlıwmatlar ómir aǵımına aylandırıp, jeke adamlardıń háreketlerin jaza aladı. Bunday social medianı paydalanıw hám rouming xızmetleri cifrlı baqlaw maǵlıwmatlarına hám qızıǵıwshılıqlardı, sociallıq toparlardı, minez-qulıq penen orındı qamtıwǵa imkaniyat beredi. Bunday maǵlıwmatlar qurılmalardaǵı sensorlardan jıynaladı hám paydalanıwshınıń xabarısız jıynaladı hám analizlenedi (tallanadı).&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.ictea.com/cs/knowledgebase.php?action=displayarticle&amp;id=2235&amp;language=english|bet=What a digital footprint? — Knowledgebase — ICTEA|jumıs=www.ictea.com|qaralǵan sáne=2020-10-10}}&lt;/ref&gt; Kóplegen paydalanıwshılar ózleri tuwralı jeke informaciyanı sociallıq media platformaları arqalı bólisiwdi tańlaǵanda, olar barǵan jerlerdi, waqıt kestelerin hám olardıń baylanısların qosıp alǵanda, olar qupıyalılıq parametriniń tańlawları hám olar menen baylanıslı qáwipsizlik aqıbeti tuwralı bilmeydi. Facebook sıyaqlı kóplegen sociallıq media saytları paydalanıwshınıń jeke basın biriktiriw ushın paydalanıwǵa bolatuǵın informaciyanıń keń kólemin jıynaydı. Sociallıq tarmaqtan jıynalǵan informaciya, mısalı paydalanıwshınıń doslarınıń sanı, paydalanıwshınıń introvert yamasa ekstravert tulǵası bar-joǵın boljay aladı. Sonıń menen qatar, SNS paydalanıwshılarınıń sorawnaması 87% jumıs yamasa bilim dárejesin, 84% tolıq tuwılǵan kúnin, 78% jaylasqan jerin hám 23% telefon nomerlerin qoyǵanın kórsetti.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Adamnıń cifrlı izi demografiyalıq belgiler, jınıslıq baǵdar, násil, dini hám siyasıy kózqaraslar, jeke tulǵa yamasa intellekt sıyaqlı jeke informaciyanı anıqlawı múmkin&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Kosinski|first1=M.|title=Private traits and attributes are predictable from digital records of human behavior|date=11 March 2013}}&lt;/ref&gt; jeke adamlardıń bilimisiz, ol sonıń menen qatar jeke adamlardıń psixologiyalıq tarawların sociallıq tarawǵa ashadı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Latour|first1=Bruno|title=Beware, your imagination leaves digital traces|url=http://www.bruno-latour.fr/sites/default/files/P-129-THES-GB.pdf}}&lt;/ref&gt;  ''Lifelogging'' — bul jeke adamnıń ómiri menen minez-qulqına baylanıslı informaciyanı tańlawsız jıynawdıń mısalı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=O’Hara|first1=Kieron|title=Lifelogging: Privacy and empowerment with memories for life|date=20 February 2009}}&lt;/ref&gt; Cifrlı izdi baqlaw qıyınshılıqqa alıp keliw ushın islenetuǵın háreketler bar.

== Derekler ==
&lt;references responsive=&quot;1&quot;&gt;&lt;/references&gt;
{{Derekler}}
[[Kategoriya:Programmalıq injiniring]]</text>
      <sha1>pfkrjn4ubj6du5r305tq9e2mq7d5ixt</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jumanazar Bazarbaev</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16728</id>
    <revision>
      <id>125476</id>
      <parentid>115924</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:32:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Kategoriya:Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler|Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler]]» kategoriyası qosıldı ([[WP:HOTCAT|HotCat]] quralınıń kómegi menen)</comment>
      <origin>125476</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2168" sha1="hirqc82q2qij1btkzl0kh0onntvzr58" xml:space="preserve">{{Alım infoqutısı|tuwılǵan sánesi=13.11.1933|atı=Jumanazar Bazarbaev|qaytıs bolǵan sánesi=25.9.2020|súwret=Jumanazar Bazarbaev.jpg|eni=|tuwǵan jeri=[[Moynaq rayonı]]|ilimiy ataǵı=Professor (1978), akademik (2000)|sıylıqları=Qaraqalpaqstanda xızmet kórsetken pán ǵayratkeri (1970)&lt;br/&gt;Ózbekstanda xızmet kórsetken pán ǵayratkeri (1994)&lt;br/&gt;Berdaq atındaǵı sıylıqtıń laureatı (1996)|ilimiy dárejesi=Filosofiya pánleri doktorı (1973)|islegen jeri=Ózbekstan Pánler akademiyası Qaraqalpaqstan filialı (1968-1980)&lt;br/&gt;[[Qaraqalpaq mámleketlik universiteti|QMU]] (1976-1989)&lt;br/&gt;[[Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı |NMPI]] (1991)|oqıǵan jeri=Qaraqalpaqstan mámleketlik pedagogika institutı (1955)|ómirlik joldası=Qırmızı Dáwletova}}

'''Jumanazar Bazarbaev''' (1933-jıl 13-noyabr, Moynaq rayonı— 2020-jıl 25-sentyabr) — filosof alım. Ózbekstan Pánler akademiyası akademigi (2000), Ózbekstanda xızmet kórsetken pán ǵayratkeri (1994), Qaraqalpaqstanda xızmet kórsetken pán ǵayratkeri (1970), filosofiya pánleri doktorı (1973), professor (1978). Qaraqalpaqstan mámleketlik pedagogika institutı tábiyattanıw fakultetin tamamlaǵan (1955). Ózbekstan Pánler akademiyası Qaraqalpaqstan filialında islegen (1968—80), Qaraqalpaqstan mámleketlik universiteti professorı (1976—80), kafedra basqarıwshısı (1980—89 ). Qaraqalpaqstan Respublikası Xalıq bilimlendiriw ministri (1989-1990). Nókis mámleketlik pedagogika institutı rektorı (1991-jıldan). &quot;Ózbeksheqaraqalpaqsha sózlik&quot;, &quot;Ádepnama&quot; kitapları, estetika, din táriyxına tiyisli dóretpelerdiń avtorı. &quot;Qaraqalpaqstan muǵallimi&quot; jurnalınıń bas redaktorı (1991-jıldan). Ámir Temur fondı Qaraqalpaqstan Respublikası bóliminiń baslıǵı. Berdaq atındaǵı Qaraqalpaqstan Respublikası Mámleket sıylıǵınıń laureatı (1996).{{shala}}

== Ádebiyatlar ==

* OʻzME. Birinshi tom. Tashkent, 2000-jıl

[[Kategoriya:Berdaq atındaǵı Qaraqalpaqstan Respublikası mámleketlik sıylıǵınıń laureatları]]
[[Kategoriya:Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler]]

== Derekler ==
{{derekler}}</text>
      <sha1>hirqc82q2qij1btkzl0kh0onntvzr58</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Apparatlıq támiynat</title>
    <ns>0</ns>
    <id>16810</id>
    <revision>
      <id>125680</id>
      <parentid>98336</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T11:07:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <origin>125680</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1460" sha1="ex8okxdlylehpbw5hqlgfeomyfxrv9u" xml:space="preserve">'''Apparatlıq támiynat''' ''(ingl. [[:en:Hardware|hardware]]. Sonday-aq, apparatlıq qural)'' tómendegilerge silteme beredi:

== Texnologiya ==

=== Esaplaw hám elektrotexnika ===

* Elektron apparatura, analog yamasa logikalıq operaciyalardı orınlaytuǵın óz-ara baylanıslı elektron komponentler
** [[Cifrlı]] elektrotexnika, cifrlı signallar menen jumıs isleytuǵın elektrotexnika
*** [[Kompyuter apparatlıq támiynatı|Kompyuterdiń apparatlıq támiynatı]], kompyuterdiń fizikalıq bólimleri
*** Tarmaq támiynatı, kompyuter tarmaǵın paydalanıwǵa imkaniyat beretuǵın qurılmalar
** Elektron komponent, elektronlarǵa tásir etiw ushın qollanılatuǵın elektron sistemadaǵı qurılma, ádette sanaat ónimleri

=== Basqa texnologiyalar ===

* Bekkemlik, sımlar, santexnikalıq úskeneler, elektr úskeneleri, ıdıslar hám mashına bólekleri sıyaqlı úydi ońlawǵa hám basqa jumıslarda qollanılatuǵın turmıslıq texnikalar, úskeneler
* Qurılısshılardıń úskeneleri, ilmekler menen ısırıwlar sıyaqlı qurılıs armaturasına arnalǵan metall úskeneleri
* Apparatlıq támiynat (islep shıǵıw kooperaciyası), texnologiyalar transfertinde
* Baraban apparaturası, ásbaplardı shertiwge, jaylastırıwǵa hám qollawǵa arnalǵan
* Áskeriy texnika, texnikanı urısqa qollanıw
* Muzıkalıq apparatura, muzıka jaratıwǵa arnalǵan ásbaplardan basqa qurılmalar
[[Kategoriya:Kompyuter arxitekturası]]</text>
      <sha1>ex8okxdlylehpbw5hqlgfeomyfxrv9u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kongratbay Sharipov</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17164</id>
    <revision>
      <id>125511</id>
      <parentid>116029</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:20:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[1963-jıl]] → [[1963|1963-jıl]] (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125511</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9142" sha1="lc1chs5n17dr6exq7yybgaova7slawa" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    =Kongratbay Sharipov
| negizgi atı          =
| súwret               =A8A1925.jpg
| súwret uzınlıǵı      =250px
| súwret túsindirmesi  =
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              =[[Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw Ministirligi|Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw Ministiri]]
| bayraq               =Flag of Uzbekistan.svg
| bayraq2              =Emblem of Uzbekistan.svg
| lawazımǵa kirisiw sánesi     =[[2024-jıl]] [[2-fevral]]den 
| lawazımnan ketiw sánesi    =''házirge shekem''
| premyer              =[[Abdulla Aripov]]
| prezident            =[[Shavkat Mirziyoyev]]
| aldınǵı isker          = [[Odil Abdurahmonov]]
| keyingi isker          = 
}}
'''Kongratbay Avezimbetovich Sharıpov''' ([[24-mart]], [[1963|1963-jıl]], [[Qońırat rayonı]], [[Qaraqalpaqstan Respublikası]], [[ÓzSSR]]) — Ózbekstanlıq alım, texnika pánleri doktorı, professor, Ózbekstan Respublikası joqarı tálim, pán hám innovatsiyalar ministri&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=https://7universum.com/ru/tech/authors/item/sharipov-kongratbay-avezimbetovich |title=Sharipov К.А. |website=7universum.com |access-date=2022-02-12}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://xabar.uz/uz/post/kongratbay-sharipov-oliy-talim-fan?category=talim|title=Kongratbay Sharipov Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vaziri etib tayinlandi}}&lt;/ref&gt;. [[2019-jıl]] Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw Ministiriniń birinshi orınbasarı&lt;ref&gt;{{Web deregi|lang=ru |url=https://kun.uz/ru/57144520?q=/ru/57144520|title=Oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirining birinchi oʻrinbosari tayinlandi|author=Kun uz|website=Kun.uz|access-date=2022-02-12}}&lt;/ref&gt;, [[2017]]—[[2019-jıl]]ları Tashkent qalasındaǵı Turin politexnika universiteti rektori, 2017—2019-jıllar - Tashkent qala Almazor rayonı keńesi deputatı, 2019—[[2024-jıl]]larda Tashkent mámleket ekonomika universiteti rektori lawazımında iskerlik júrgizgen.

== Ómirbayanı ==
Kongratbay Sharıpov [[1963|1963-jıl]] [[24-mart]]da [[Qaraqalpaqstan Respublikası]] [[Qońırat rayonı]]nda xizmetker shańaraǵında tuwılǵan. 1980-jılda Qaraqalpaqstan Respublikası Qońırat rayonındaǵı Pushkin atındaǵı orta mektepti tamamlaǵan. [[1980]]—[[1981-jıl]]larda Qońırat paxtashılıq sovxozida avtomexanik bolıp islegen. [[1981-jıl]]da Tashkent irrigatsiya hám awıl xojalıǵın mexanizatsiyalaw injenerleri institutı awıl xojalıǵın mexanizatsiyalaw fakultetine oqıwǵa kirgen.

[[1986]]—[[1987-jıl]]larda Qaraqalpaqstan Respublikası Qońırat paxtashılıq sovxozida mexanizator bolıp islegen. [[1988-jıl]]da V. P. Goryachkin atındaǵı Moskva awıl xojalıǵı injenerleri institutında oqıtıwshı bolıp islegen, [[1989]]—[[1992-jıl]]larda bolsa kúndizgi bólimde aspiranturada oqıǵan. [[1992-jıl]]den texnika pánleri kandidati. 1992-jıl 20-yanvarda 05.20.03 - «Awıl xojalıǵı mashinaların isletiw, remontlaw hám qayta qayta tiklew» qánigelikligi boyınsha «Ultrafiltratsiya arqalı sanaat mayların qayta qayta tiklew» temasında kandidatlik dissertatsiyasın qorǵaw etken.

[[2005-jıl]] [[22-mart]]da 05.05.03 - «Avtomobiller hám traktorlar» qánigelikligi boyınsha «Ózbekstan sharayatında paydalanılǵan avtomobil hám traktor motor mayların qayta qayta tiklewdiń jańa principlerı» temasında kandidatlik dissertatsiyasın qorǵaw etken hám texnika pánleri doktorı ilimiy dárejesi Tashkent avtomobil jollar institutı qasındaǵı ilmiy tájriybe komissiyası tárepinen berilgen&lt;ref name=&quot;автоссылка1&quot;&gt;[https://search.rsl.ru/ru/record/01000769632 Конгратбай Авезимбетович Шарипов.Регенерация отработанных индустриальных масел методом ультрафильтрации: автореферат дис. … кандидата технических наук: 05.20.03]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.netess.ru/3knigi/1190487-1-doktorskie-dissertacii-zaschischennie-sotrudnikami-soikatelyami-titlp-period-2000-2012-godi-2000-god-shaymardanov-bahtir-pa.php|title=Докторские диссертации, защищенные сотрудниками и соискателями ТИТЛП за период 2000-2012 годы. 2000 год. Шаймарданов Бахтир Пардаевич: «Технологические основы и обоснование схемы и параметров средств механизации безотходной переработки плодов дыни»|website=Netess.ru|access-date=2022-02-12}}&lt;/ref&gt;.

[[1995-jıl]]da «Traktor hám avtomobiller» kafedrası dotsenti ilimiy ataǵın alǵan.

[[1992]]—[[2003-jıl]]larda Tashkent irrigatsiya hám awıl xojalıǵın mexanizatsiyalaw injenerleri institutı «Traktor hám avtomobiller» kafedrası oqıw ustası, assistenti, dotsenti, «Agrosanoat kompleksiniń resurs tejovchi texnika hám texnologiyaları» mashqalalı izertlew laboratoriyası basqarıwshıı ([[2002]]—[[2003]]) lawazımlarında islegen.), awıl xojalıǵın mexanizatsiyalaw fakulteti dekan orınbasarı ([[2001]]—[[2002]]).

[[2003|2003-jıl]]den [[2007|2007-jıl]] avgust sheshe aqırıǵa shekem Tashkent DEU Orayı bas direktorı lawazımında islegen (2005—2008-jıllarda «Avtomobiller hám avtomobil texnologiyaları» kafedrası professorı lawazımında yarım stavkada islegen).

[[2007|2007-jıldıń]] avgustınan [[2009|2009-jıldıń]] yanvarına shekem TOSHAFUS Ózbekstan—Kareya qospa kárxanası bas direktorı lawazımında islegen.

[[2009|2009-jıldıń]] yanvar-iyul aylarında «&lt;nowiki/&gt;[[GM Uzbekistan]]&lt;nowiki/&gt;» bas menejeri lawazımında islegen.

[[2009|2009-jıl]] iyulden [[2010|2010-jıl]] sentyabrge shekem Tashkent degi [[Tashkent qalasındaǵı Turin politexnika universiteti|Turin politexnika universiteti]] rektorı lawazımında islegen.

[[2010|2010-jıl]] oktyabr ayınan [[Tashkent qalasındaǵı Turin politexnika universiteti]]da finans hám ekonomika boyınsha birinshi prorektor lawazımında islep kelgen.

[[2017|2017-jıl]] avgustınan [[2019|2019-jılǵa shekem]] [[Tashkent qalasındaǵı Turin politexnika universiteti|Tashkent qalasındaǵı Turin politexnika universiteti rektori]] lawazımında islegen.

[[2019|2019-jılda]] [[Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw Ministirligi|Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw Ministiri]] orınbasarı lawazımında islegen&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://xabar.uz/ru/talim/oliy-talim-vaziriga-birinchi|title=Назначен первый замминистра высшего образования|lang=ru|website=Xabar.uz|date=2019-05-29|access-date=2022-02-12}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|lang=ru|url=https://www.gazeta.uz/ru/2019/05/29/sharipov/ |title=Назначен первый замглавы Минвуза|website=Газета.uz|date=2019-05-29|access-date=2022-02-12}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://podrobno.uz:443/cat/obchestvo/rektor-turinskogo-politekhnicheskogo/ |title=Ректор Туринского политехнического университета назначен первым замом министра высшего и среднего специального образования|lang=ru|website=Podrobno.uz|access-date=2022-02-12}}&lt;/ref&gt;.

[[2019]]—[[2024-jıl]]larda [[Tashkent mámleketlik ekonomika universiteti]] rektorı&lt;ref&gt;{{Web deregi |lang=en |url=https://isef-lseuol.ac/en/static/chairman |title=Professor Kongratbay Sharipov, PHD, DSC}}&lt;/ref&gt;.

2024-jıl 2-fevralden Ózbekstan Respublikası joqarı tálim, pán hám innovatsiyalar ministri&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://kun.uz/uz/news/2024/02/02/oliy-talim-vazirligiga-yangi-rahbar-tayinlandi |title=Oliy ta’lim vazirligiga yangi rahbar tayinlandi}}&lt;/ref&gt;.

Kongratbay Avezimbetovich Sharıpov 1 dana pán doktorı (DSc) hám 6 dana filosofiya doktorı (PhD) tayarlaǵan. Kongratbay Sharıpov 450 den artıq ilimiy jumıslar avtorı, 8 sabaqlıq, atap aytqanda, 14 jalǵız hám hammualiflikda monografiyalar baspa ettirgen hám keń jámiyetshilik tán alıwına iye bolǵan&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://scholar.google.com/citations?user=eleCKH4AAAAJ&amp;hl=ru|title=Kongratbay A. Sharipov (ORCID 0000-0003-1690-4859)|lang=en|website=scholar.google.com|access-date=2022-02-12}}&lt;/ref&gt;. Shet el jurnallarda 70 dane maqala, atap aytqanda, joqarı mártebeli jurnallarda 188, milliy jurnallarda 201 maqalası baspadan shıǵarılǵan. Scopus, ScienceDirect hám Web of Science jurnallarında 2 maqala baspadan etken. Ekonomika boyınsha 50 den artıq ilimiy maqalaları baspadan shıǵarılǵan.

Kongratbay Avezimbetovich Sharıpov [[2018]]—[[2020-jıl]]larda 56 dana kadr buyırtpashıları menen sheriklikti jolǵa qoydı, 56 ilimiy-izertlew institutlarınıń ilimiy basshıları hám de 10 dana doktorantlarni jumısqa alǵan.

== Derekler ==
{{derekler}}

{{DEFAULTSORT:Sharipov, Kongratbay}}</text>
      <sha1>lc1chs5n17dr6exq7yybgaova7slawa</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125519</id>
      <parentid>125511</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:50:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[2003-jıl]] → [[2003|2003-jıl]] using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125519</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9147" sha1="a25velzytjk8xaruejut7xvsyxmbbr3" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    =Kongratbay Sharipov
| negizgi atı          =
| súwret               =A8A1925.jpg
| súwret uzınlıǵı      =250px
| súwret túsindirmesi  =
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              =[[Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw Ministirligi|Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw Ministiri]]
| bayraq               =Flag of Uzbekistan.svg
| bayraq2              =Emblem of Uzbekistan.svg
| lawazımǵa kirisiw sánesi     =[[2024-jıl]] [[2-fevral]]den 
| lawazımnan ketiw sánesi    =''házirge shekem''
| premyer              =[[Abdulla Aripov]]
| prezident            =[[Shavkat Mirziyoyev]]
| aldınǵı isker          = [[Odil Abdurahmonov]]
| keyingi isker          = 
}}
'''Kongratbay Avezimbetovich Sharıpov''' ([[24-mart]], [[1963|1963-jıl]], [[Qońırat rayonı]], [[Qaraqalpaqstan Respublikası]], [[ÓzSSR]]) — Ózbekstanlıq alım, texnika pánleri doktorı, professor, Ózbekstan Respublikası joqarı tálim, pán hám innovatsiyalar ministri&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=https://7universum.com/ru/tech/authors/item/sharipov-kongratbay-avezimbetovich |title=Sharipov К.А. |website=7universum.com |access-date=2022-02-12}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://xabar.uz/uz/post/kongratbay-sharipov-oliy-talim-fan?category=talim|title=Kongratbay Sharipov Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vaziri etib tayinlandi}}&lt;/ref&gt;. [[2019-jıl]] Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw Ministiriniń birinshi orınbasarı&lt;ref&gt;{{Web deregi|lang=ru |url=https://kun.uz/ru/57144520?q=/ru/57144520|title=Oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirining birinchi oʻrinbosari tayinlandi|author=Kun uz|website=Kun.uz|access-date=2022-02-12}}&lt;/ref&gt;, [[2017]]—[[2019-jıl]]ları Tashkent qalasındaǵı Turin politexnika universiteti rektori, 2017—2019-jıllar - Tashkent qala Almazor rayonı keńesi deputatı, 2019—[[2024-jıl]]larda Tashkent mámleket ekonomika universiteti rektori lawazımında iskerlik júrgizgen.

== Ómirbayanı ==
Kongratbay Sharıpov [[1963|1963-jıl]] [[24-mart]]da [[Qaraqalpaqstan Respublikası]] [[Qońırat rayonı]]nda xizmetker shańaraǵında tuwılǵan. 1980-jılda Qaraqalpaqstan Respublikası Qońırat rayonındaǵı Pushkin atındaǵı orta mektepti tamamlaǵan. [[1980]]—[[1981-jıl]]larda Qońırat paxtashılıq sovxozida avtomexanik bolıp islegen. [[1981-jıl]]da Tashkent irrigatsiya hám awıl xojalıǵın mexanizatsiyalaw injenerleri institutı awıl xojalıǵın mexanizatsiyalaw fakultetine oqıwǵa kirgen.

[[1986]]—[[1987-jıl]]larda Qaraqalpaqstan Respublikası Qońırat paxtashılıq sovxozida mexanizator bolıp islegen. [[1988-jıl]]da V. P. Goryachkin atındaǵı Moskva awıl xojalıǵı injenerleri institutında oqıtıwshı bolıp islegen, [[1989]]—[[1992-jıl]]larda bolsa kúndizgi bólimde aspiranturada oqıǵan. [[1992-jıl]]den texnika pánleri kandidati. 1992-jıl 20-yanvarda 05.20.03 - «Awıl xojalıǵı mashinaların isletiw, remontlaw hám qayta qayta tiklew» qánigelikligi boyınsha «Ultrafiltratsiya arqalı sanaat mayların qayta qayta tiklew» temasında kandidatlik dissertatsiyasın qorǵaw etken.

[[2005-jıl]] [[22-mart]]da 05.05.03 - «Avtomobiller hám traktorlar» qánigelikligi boyınsha «Ózbekstan sharayatında paydalanılǵan avtomobil hám traktor motor mayların qayta qayta tiklewdiń jańa principlerı» temasında kandidatlik dissertatsiyasın qorǵaw etken hám texnika pánleri doktorı ilimiy dárejesi Tashkent avtomobil jollar institutı qasındaǵı ilmiy tájriybe komissiyası tárepinen berilgen&lt;ref name=&quot;автоссылка1&quot;&gt;[https://search.rsl.ru/ru/record/01000769632 Конгратбай Авезимбетович Шарипов.Регенерация отработанных индустриальных масел методом ультрафильтрации: автореферат дис. … кандидата технических наук: 05.20.03]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.netess.ru/3knigi/1190487-1-doktorskie-dissertacii-zaschischennie-sotrudnikami-soikatelyami-titlp-period-2000-2012-godi-2000-god-shaymardanov-bahtir-pa.php|title=Докторские диссертации, защищенные сотрудниками и соискателями ТИТЛП за период 2000-2012 годы. 2000 год. Шаймарданов Бахтир Пардаевич: «Технологические основы и обоснование схемы и параметров средств механизации безотходной переработки плодов дыни»|website=Netess.ru|access-date=2022-02-12}}&lt;/ref&gt;.

[[1995-jıl]]da «Traktor hám avtomobiller» kafedrası dotsenti ilimiy ataǵın alǵan.

[[1992]]—[[2003|2003-jıl]]larda Tashkent irrigatsiya hám awıl xojalıǵın mexanizatsiyalaw injenerleri institutı «Traktor hám avtomobiller» kafedrası oqıw ustası, assistenti, dotsenti, «Agrosanoat kompleksiniń resurs tejovchi texnika hám texnologiyaları» mashqalalı izertlew laboratoriyası basqarıwshıı ([[2002]]—[[2003]]) lawazımlarında islegen.), awıl xojalıǵın mexanizatsiyalaw fakulteti dekan orınbasarı ([[2001]]—[[2002]]).

[[2003|2003-jıl]]den [[2007|2007-jıl]] avgust sheshe aqırıǵa shekem Tashkent DEU Orayı bas direktorı lawazımında islegen (2005—2008-jıllarda «Avtomobiller hám avtomobil texnologiyaları» kafedrası professorı lawazımında yarım stavkada islegen).

[[2007|2007-jıldıń]] avgustınan [[2009|2009-jıldıń]] yanvarına shekem TOSHAFUS Ózbekstan—Kareya qospa kárxanası bas direktorı lawazımında islegen.

[[2009|2009-jıldıń]] yanvar-iyul aylarında «&lt;nowiki/&gt;[[GM Uzbekistan]]&lt;nowiki/&gt;» bas menejeri lawazımında islegen.

[[2009|2009-jıl]] iyulden [[2010|2010-jıl]] sentyabrge shekem Tashkent degi [[Tashkent qalasındaǵı Turin politexnika universiteti|Turin politexnika universiteti]] rektorı lawazımında islegen.

[[2010|2010-jıl]] oktyabr ayınan [[Tashkent qalasındaǵı Turin politexnika universiteti]]da finans hám ekonomika boyınsha birinshi prorektor lawazımında islep kelgen.

[[2017|2017-jıl]] avgustınan [[2019|2019-jılǵa shekem]] [[Tashkent qalasındaǵı Turin politexnika universiteti|Tashkent qalasındaǵı Turin politexnika universiteti rektori]] lawazımında islegen.

[[2019|2019-jılda]] [[Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw Ministirligi|Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw Ministiri]] orınbasarı lawazımında islegen&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://xabar.uz/ru/talim/oliy-talim-vaziriga-birinchi|title=Назначен первый замминистра высшего образования|lang=ru|website=Xabar.uz|date=2019-05-29|access-date=2022-02-12}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|lang=ru|url=https://www.gazeta.uz/ru/2019/05/29/sharipov/ |title=Назначен первый замглавы Минвуза|website=Газета.uz|date=2019-05-29|access-date=2022-02-12}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://podrobno.uz:443/cat/obchestvo/rektor-turinskogo-politekhnicheskogo/ |title=Ректор Туринского политехнического университета назначен первым замом министра высшего и среднего специального образования|lang=ru|website=Podrobno.uz|access-date=2022-02-12}}&lt;/ref&gt;.

[[2019]]—[[2024-jıl]]larda [[Tashkent mámleketlik ekonomika universiteti]] rektorı&lt;ref&gt;{{Web deregi |lang=en |url=https://isef-lseuol.ac/en/static/chairman |title=Professor Kongratbay Sharipov, PHD, DSC}}&lt;/ref&gt;.

2024-jıl 2-fevralden Ózbekstan Respublikası joqarı tálim, pán hám innovatsiyalar ministri&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://kun.uz/uz/news/2024/02/02/oliy-talim-vazirligiga-yangi-rahbar-tayinlandi |title=Oliy ta’lim vazirligiga yangi rahbar tayinlandi}}&lt;/ref&gt;.

Kongratbay Avezimbetovich Sharıpov 1 dana pán doktorı (DSc) hám 6 dana filosofiya doktorı (PhD) tayarlaǵan. Kongratbay Sharıpov 450 den artıq ilimiy jumıslar avtorı, 8 sabaqlıq, atap aytqanda, 14 jalǵız hám hammualiflikda monografiyalar baspa ettirgen hám keń jámiyetshilik tán alıwına iye bolǵan&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://scholar.google.com/citations?user=eleCKH4AAAAJ&amp;hl=ru|title=Kongratbay A. Sharipov (ORCID 0000-0003-1690-4859)|lang=en|website=scholar.google.com|access-date=2022-02-12}}&lt;/ref&gt;. Shet el jurnallarda 70 dane maqala, atap aytqanda, joqarı mártebeli jurnallarda 188, milliy jurnallarda 201 maqalası baspadan shıǵarılǵan. Scopus, ScienceDirect hám Web of Science jurnallarında 2 maqala baspadan etken. Ekonomika boyınsha 50 den artıq ilimiy maqalaları baspadan shıǵarılǵan.

Kongratbay Avezimbetovich Sharıpov [[2018]]—[[2020-jıl]]larda 56 dana kadr buyırtpashıları menen sheriklikti jolǵa qoydı, 56 ilimiy-izertlew institutlarınıń ilimiy basshıları hám de 10 dana doktorantlarni jumısqa alǵan.

== Derekler ==
{{derekler}}

{{DEFAULTSORT:Sharipov, Kongratbay}}</text>
      <sha1>a25velzytjk8xaruejut7xvsyxmbbr3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125529</id>
      <parentid>125519</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:55:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[2024-jıl]] → [[2024|2024-jıl]] (3) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125529</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9162" sha1="4l2nt2nyr74ecprsjkozq06zi7ht7nv" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    =Kongratbay Sharipov
| negizgi atı          =
| súwret               =A8A1925.jpg
| súwret uzınlıǵı      =250px
| súwret túsindirmesi  =
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              =[[Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw Ministirligi|Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw Ministiri]]
| bayraq               =Flag of Uzbekistan.svg
| bayraq2              =Emblem of Uzbekistan.svg
| lawazımǵa kirisiw sánesi     =[[2024|2024-jıl]] [[2-fevral]]den 
| lawazımnan ketiw sánesi    =''házirge shekem''
| premyer              =[[Abdulla Aripov]]
| prezident            =[[Shavkat Mirziyoyev]]
| aldınǵı isker          = [[Odil Abdurahmonov]]
| keyingi isker          = 
}}
'''Kongratbay Avezimbetovich Sharıpov''' ([[24-mart]], [[1963|1963-jıl]], [[Qońırat rayonı]], [[Qaraqalpaqstan Respublikası]], [[ÓzSSR]]) — Ózbekstanlıq alım, texnika pánleri doktorı, professor, Ózbekstan Respublikası joqarı tálim, pán hám innovatsiyalar ministri&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=https://7universum.com/ru/tech/authors/item/sharipov-kongratbay-avezimbetovich |title=Sharipov К.А. |website=7universum.com |access-date=2022-02-12}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://xabar.uz/uz/post/kongratbay-sharipov-oliy-talim-fan?category=talim|title=Kongratbay Sharipov Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vaziri etib tayinlandi}}&lt;/ref&gt;. [[2019-jıl]] Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw Ministiriniń birinshi orınbasarı&lt;ref&gt;{{Web deregi|lang=ru |url=https://kun.uz/ru/57144520?q=/ru/57144520|title=Oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirining birinchi oʻrinbosari tayinlandi|author=Kun uz|website=Kun.uz|access-date=2022-02-12}}&lt;/ref&gt;, [[2017]]—[[2019-jıl]]ları Tashkent qalasındaǵı Turin politexnika universiteti rektori, 2017—2019-jıllar - Tashkent qala Almazor rayonı keńesi deputatı, 2019—[[2024|2024-jıl]]larda Tashkent mámleket ekonomika universiteti rektori lawazımında iskerlik júrgizgen.

== Ómirbayanı ==
Kongratbay Sharıpov [[1963|1963-jıl]] [[24-mart]]da [[Qaraqalpaqstan Respublikası]] [[Qońırat rayonı]]nda xizmetker shańaraǵında tuwılǵan. 1980-jılda Qaraqalpaqstan Respublikası Qońırat rayonındaǵı Pushkin atındaǵı orta mektepti tamamlaǵan. [[1980]]—[[1981-jıl]]larda Qońırat paxtashılıq sovxozida avtomexanik bolıp islegen. [[1981-jıl]]da Tashkent irrigatsiya hám awıl xojalıǵın mexanizatsiyalaw injenerleri institutı awıl xojalıǵın mexanizatsiyalaw fakultetine oqıwǵa kirgen.

[[1986]]—[[1987-jıl]]larda Qaraqalpaqstan Respublikası Qońırat paxtashılıq sovxozida mexanizator bolıp islegen. [[1988-jıl]]da V. P. Goryachkin atındaǵı Moskva awıl xojalıǵı injenerleri institutında oqıtıwshı bolıp islegen, [[1989]]—[[1992-jıl]]larda bolsa kúndizgi bólimde aspiranturada oqıǵan. [[1992-jıl]]den texnika pánleri kandidati. 1992-jıl 20-yanvarda 05.20.03 - «Awıl xojalıǵı mashinaların isletiw, remontlaw hám qayta qayta tiklew» qánigelikligi boyınsha «Ultrafiltratsiya arqalı sanaat mayların qayta qayta tiklew» temasında kandidatlik dissertatsiyasın qorǵaw etken.

[[2005-jıl]] [[22-mart]]da 05.05.03 - «Avtomobiller hám traktorlar» qánigelikligi boyınsha «Ózbekstan sharayatında paydalanılǵan avtomobil hám traktor motor mayların qayta qayta tiklewdiń jańa principlerı» temasında kandidatlik dissertatsiyasın qorǵaw etken hám texnika pánleri doktorı ilimiy dárejesi Tashkent avtomobil jollar institutı qasındaǵı ilmiy tájriybe komissiyası tárepinen berilgen&lt;ref name=&quot;автоссылка1&quot;&gt;[https://search.rsl.ru/ru/record/01000769632 Конгратбай Авезимбетович Шарипов.Регенерация отработанных индустриальных масел методом ультрафильтрации: автореферат дис. … кандидата технических наук: 05.20.03]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.netess.ru/3knigi/1190487-1-doktorskie-dissertacii-zaschischennie-sotrudnikami-soikatelyami-titlp-period-2000-2012-godi-2000-god-shaymardanov-bahtir-pa.php|title=Докторские диссертации, защищенные сотрудниками и соискателями ТИТЛП за период 2000-2012 годы. 2000 год. Шаймарданов Бахтир Пардаевич: «Технологические основы и обоснование схемы и параметров средств механизации безотходной переработки плодов дыни»|website=Netess.ru|access-date=2022-02-12}}&lt;/ref&gt;.

[[1995-jıl]]da «Traktor hám avtomobiller» kafedrası dotsenti ilimiy ataǵın alǵan.

[[1992]]—[[2003|2003-jıl]]larda Tashkent irrigatsiya hám awıl xojalıǵın mexanizatsiyalaw injenerleri institutı «Traktor hám avtomobiller» kafedrası oqıw ustası, assistenti, dotsenti, «Agrosanoat kompleksiniń resurs tejovchi texnika hám texnologiyaları» mashqalalı izertlew laboratoriyası basqarıwshıı ([[2002]]—[[2003]]) lawazımlarında islegen.), awıl xojalıǵın mexanizatsiyalaw fakulteti dekan orınbasarı ([[2001]]—[[2002]]).

[[2003|2003-jıl]]den [[2007|2007-jıl]] avgust sheshe aqırıǵa shekem Tashkent DEU Orayı bas direktorı lawazımında islegen (2005—2008-jıllarda «Avtomobiller hám avtomobil texnologiyaları» kafedrası professorı lawazımında yarım stavkada islegen).

[[2007|2007-jıldıń]] avgustınan [[2009|2009-jıldıń]] yanvarına shekem TOSHAFUS Ózbekstan—Kareya qospa kárxanası bas direktorı lawazımında islegen.

[[2009|2009-jıldıń]] yanvar-iyul aylarında «&lt;nowiki/&gt;[[GM Uzbekistan]]&lt;nowiki/&gt;» bas menejeri lawazımında islegen.

[[2009|2009-jıl]] iyulden [[2010|2010-jıl]] sentyabrge shekem Tashkent degi [[Tashkent qalasındaǵı Turin politexnika universiteti|Turin politexnika universiteti]] rektorı lawazımında islegen.

[[2010|2010-jıl]] oktyabr ayınan [[Tashkent qalasındaǵı Turin politexnika universiteti]]da finans hám ekonomika boyınsha birinshi prorektor lawazımında islep kelgen.

[[2017|2017-jıl]] avgustınan [[2019|2019-jılǵa shekem]] [[Tashkent qalasındaǵı Turin politexnika universiteti|Tashkent qalasındaǵı Turin politexnika universiteti rektori]] lawazımında islegen.

[[2019|2019-jılda]] [[Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw Ministirligi|Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw Ministiri]] orınbasarı lawazımında islegen&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://xabar.uz/ru/talim/oliy-talim-vaziriga-birinchi|title=Назначен первый замминистра высшего образования|lang=ru|website=Xabar.uz|date=2019-05-29|access-date=2022-02-12}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|lang=ru|url=https://www.gazeta.uz/ru/2019/05/29/sharipov/ |title=Назначен первый замглавы Минвуза|website=Газета.uz|date=2019-05-29|access-date=2022-02-12}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://podrobno.uz:443/cat/obchestvo/rektor-turinskogo-politekhnicheskogo/ |title=Ректор Туринского политехнического университета назначен первым замом министра высшего и среднего специального образования|lang=ru|website=Podrobno.uz|access-date=2022-02-12}}&lt;/ref&gt;.

[[2019]]—[[2024|2024-jıl]]larda [[Tashkent mámleketlik ekonomika universiteti]] rektorı&lt;ref&gt;{{Web deregi |lang=en |url=https://isef-lseuol.ac/en/static/chairman |title=Professor Kongratbay Sharipov, PHD, DSC}}&lt;/ref&gt;.

2024-jıl 2-fevralden Ózbekstan Respublikası joqarı tálim, pán hám innovatsiyalar ministri&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://kun.uz/uz/news/2024/02/02/oliy-talim-vazirligiga-yangi-rahbar-tayinlandi |title=Oliy ta’lim vazirligiga yangi rahbar tayinlandi}}&lt;/ref&gt;.

Kongratbay Avezimbetovich Sharıpov 1 dana pán doktorı (DSc) hám 6 dana filosofiya doktorı (PhD) tayarlaǵan. Kongratbay Sharıpov 450 den artıq ilimiy jumıslar avtorı, 8 sabaqlıq, atap aytqanda, 14 jalǵız hám hammualiflikda monografiyalar baspa ettirgen hám keń jámiyetshilik tán alıwına iye bolǵan&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://scholar.google.com/citations?user=eleCKH4AAAAJ&amp;hl=ru|title=Kongratbay A. Sharipov (ORCID 0000-0003-1690-4859)|lang=en|website=scholar.google.com|access-date=2022-02-12}}&lt;/ref&gt;. Shet el jurnallarda 70 dane maqala, atap aytqanda, joqarı mártebeli jurnallarda 188, milliy jurnallarda 201 maqalası baspadan shıǵarılǵan. Scopus, ScienceDirect hám Web of Science jurnallarında 2 maqala baspadan etken. Ekonomika boyınsha 50 den artıq ilimiy maqalaları baspadan shıǵarılǵan.

Kongratbay Avezimbetovich Sharıpov [[2018]]—[[2020-jıl]]larda 56 dana kadr buyırtpashıları menen sheriklikti jolǵa qoydı, 56 ilimiy-izertlew institutlarınıń ilimiy basshıları hám de 10 dana doktorantlarni jumısqa alǵan.

== Derekler ==
{{derekler}}

{{DEFAULTSORT:Sharipov, Kongratbay}}</text>
      <sha1>4l2nt2nyr74ecprsjkozq06zi7ht7nv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Shamuratovlar úy-muzeyi</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17246</id>
    <revision>
      <id>125517</id>
      <parentid>117414</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:24:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Ashılıw tariyxı hám iskerligi */</comment>
      <origin>125517</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3338" sha1="r2boekhu0hshpq9t5akxb8p1sa9czyl" xml:space="preserve">'''Shamuratovlar úy-muzeyi''' — [[1999|1999-jıl]] (ayırı dereklerde [[1998|1998-jıl]])da [[Qaraqalpaqstan]] Respublikasınıń [[Nókis]] qalasında ashılǵan úy-muzey. [[Ámet Shamuratov|Ámet]] hám [[Ayımxan Shamuratova|Ayımxan Shamuratovalardıń]] jeke úy-muzeyi sıpatında ashılǵan muzeyde olardıń iskerligi menen baylanıslı qmbat eksponatlar saqlanadı. Úy-muzeyge Ámet hám Ayımxan Shamuratovalardıń qızı Ayımgúl Shamuratova basshıılıq qılıp keledi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://uza.uz/oz/posts/taniqli-ijodkorlar-xotirasiga-bagishlandi_428701|bet=Taniqli ijodkorlar xotirasiga bagʻishlandi|familiya=uza.uz|sáne=2022-11-23|til=uz|qaralǵan sáne=2023-10-28}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://karakalpakstan.uz/oz/page/show/64|bet=Qaraqalpaqstan Respublikasi'ni'ń mámleketlik húkimet portali'|qaralǵan sáne=2023-10-28}}&lt;/ref&gt;.

== Ashılıw tariyxı hám iskerligi ==
[[1993-jılda]] Ayımxan Shamuratova qaytıs bolǵan keyin onıń perzentleri úy-muzey ashıwǵa qarar etken. Qaraqalpaqstan Avtanom Respublikası húkimeti basshılarınan biri bolǵan Ubbiniyaz Ashirbekov tárepinen 12 sotix jer úy-muzey qurılısı ushın ajıratılǵan. [[Qurılıs]] jumıslarına Shamuratovlardıń kúyewi Tawbaldiev Sultamurat basshılıq etken. Shamuratovtıń úy-muzeyi qurılısında Sultamurat Tawbaldievtıń miynetin sáwlelengen bólek hújjetli film de súwretke alınǵan hám «Táǵdir sınaqları» atlı dóretpe de jazılǵan. Dóretpe 2012-jılı [[Tashkent|Tashkentte]] basıp shıǵarılǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.myshared.ru/slide/1449557/|bet=Презентация на тему: &quot;ÒZBEKSTAN MAMLEKETLIK KORKEM ÒNER HÀM MÀDENIYAT INSTITUTI NÒKIS FILIALI MÁDENIYAT HÁM KÒRKEM ÒNER MEKEMELERIN SHÒLKEMLESTIRIW HÀM BASQARIW QÀNIYGELIGI.&quot;. Скачать бесплатно и без регистрации.|til=ru|qaralǵan sáne=2023-10-28}}&lt;/ref&gt;. 

Menshik úy-muzeyi [[1999|1999-jılı]] ashılǵan bolıp, Ámet Shamuratov ([[1912—1953]]) — [[shayır]], [[jazıwshı]] hám [[dramaturg]] edi. Zayıbı Ayımxan Shamuratova ([[1917—1993]]) xalıq artisti ataǵın alǵan hám Qaraqalpaqstan tariyxında [[teatr]] saxnasına shıqqan birinshi hayal artistlerden biri bolǵan. Bul shaxslar [[XX ásir]] qaraqalpaq mádeniyatınıń rawajlanıwında zárúrli orın tutadı.

Muzey kolleksiyasında juplıqtıń menshikleri, atap aytqanda: fotosúwretler, saxna lipasları, kitapları, qoljazbalar hám olardıń iskerligine tiyisli buyımlar saqlanadı. Muzeyde ataqlı súwretshiler: Madgazin, Matevosyan, Berdimuratovlar hám basqalardıń dóretpeleri de ámeldegi bolıp, bunnan tısqarı Qaraqalpaqstanlıq ataqlı jazıwshıları, artist hám mámleket ǵayratkerleriniń fotohújjetleri da saqlanadı. Sonıń menen birge, muzeyde Ayımxan Shamuratova tárepinen atqarılǵan qosıqlardı tıńlaw múmkinshiligi de jolǵa qoyılǵan.

2019-jılda Shamuratovlar úy-muzeyi ashılǵanlıǵınıń 20 jıllıǵı keń nıshanlanǵan&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://shamuratova.uz/video/141-amet-ham-ayimxan-shamuratovlar-uy-muzeyi-20-jilligi.html|bet=Amet ha’m Ayimxan Shamuratovlar uy-muzeyi 20-jilligi|qaralǵan sáne=2023-10-28}}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==
{{Derekler}}
[[Kategoriya:Nókis]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaqstan]]
[[Kategoriya:Muzeyler]]</text>
      <sha1>r2boekhu0hshpq9t5akxb8p1sa9czyl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Robert Oppengeymer</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17501</id>
    <revision>
      <id>125567</id>
      <parentid>119775</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:05:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh (9) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125567</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15896" sha1="t34sxvl2q36i29eyi4oue60kxvuerdh" xml:space="preserve">{{Alım infoqutısı
|qaraqalpaqsha atı        = Robert Oppenxaymer
|negizgi atı              = {{lang-en|Robert Oppenheimer}}
|súwret                   = JROppenheimer-LosAlamos.jpg
|súwret eni               = 250px
|súwret táriypi           = Robert Oppenxaymer, shama menen 1944 jıl 
|tuwılǵan waqtındaǵı atı  = Julius Robert Oppenxaymer
|tuwılǵan sánesi          = 22 aprel 1904
|tuwılǵan jeri            = [[Manhetten]], [[Nyu-York]], [[Nyu-York (shtat)]], [[AQSh]]
|qaytıs bolǵan sánesi     = 18 fevral 1967
|qaytıs bolǵan jeri       = [[Prinston]], [[Nyu-Jersi]], [[AQSh]]  
|puqaralıǵı               = 
|milleti                  = 
|ilimiy tarawı            = teoriyalıq hám yadro fizikası 
|jumıs orınları           = * Manxetten joybarı
* Kaliforniya universiteti, Berkli
* Kaliforniya texnologiya institutı
* Ilg'ar izertlewler institutı  
|bilim alǵan jeri         = * Garvard universitetı
* Kembrij universitetı
* Gyottingen universitetı
|ilimiy dárejesi          = fizika pánleri doktorı (PhD)  
|ilimiy ataǵı             = 
|belgili tezisi           = 
|ilimiy basshısı          = Maks Born
|tanımalı shákirtleri     = * Samuel Anderson
* Devid Bom
* Robert Kristi
* Stenli Frenkel
* Uillis Lemb
* Jovanni Lomanits
* Filipp Morrison
* Melba Fillips
* Xartland Snayder
* Jorj Volkov
|belgili isleri           = Yadro quralılıqtı jaratıwshısı, kvant mexanikası boyınsha fundamental jumıslar avtorı 
|ómirlik joldası          = 
|ómirlik joldasları       = 
|perzentleri              = 
|sıylıqları               = 
|sayt                     = 
|qolı                     =  J Robert Oppenheimer signature.svg
}}
'''Julius Robert Oppengeymer''' ({{lang-en|Julius Robert Oppenheimer}},  [[1904|1904-jıl]] [[22-aprel]], [[Nyu-York]], [[AQSh]] – [[1967|1967-jıl]] [[18-fevral]], [[Prinston]], shtat [[Nyu-Jersi]], [[AQSh]]) – [[Amerika Qurama Shtatları|amerikalı]] [[fizik]]-teoretik hám yadro fizigi, ádetde [[Manxetten joybarı|Manxetten joybarınıń]] ilimiy basshısı retinde belgili, onıń sheńberinde [[ekinshi jáhán urısı]] dáwirinde yadro qurallarınıń birinshi úlgileri islep shıǵılǵan; usınıń sebepinen Oppengeymer, Stanislav Ulam hám Edvard Teller menen birge kóbinese &quot;atom bombasiniń atası&quot; dep ataladı&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{cite book|last1=Corliss|first1=William R.|url=https://www.osti.gov/includes/opennet/includes/Understanding%20the%20Atom/Nuclear%20Propulsion%20for%20Space%20V.2.pdf|title=Nuclear Propulsion for Space|last2=Schwenk|first2=Francis C.|publisher=United States Atomic Energy Commission|year=1968|series=The Understanding the Atom Series|pages=11–12}} {{Wayback|url=https://www.osti.gov/includes/opennet/includes/Understanding%20the%20Atom/Nuclear%20Propulsion%20for%20Space%20V.2.pdf|date=20211125140315}} {{PD-notice}}&lt;/ref&gt;.

Atom bombasi birinshi ret 1945-jıl iyul ayında Nyu-Meksikoda sınaqtan ótkerildi; keyinirek Oppengeymer sol waqıtta Bhagavadgitanıń sózleri onıń qıyalına kelgenin esladi: &quot;Men ólimge aylandım, álemlerdi joq etdim&quot;

[[Ekinshi jáhán urısı]]nan keyin ol [[Priston|Prinstondaǵı]] ilg'ar izertlewler institutınıń basshısı boldı. Sonıń menen birge, ol [[AQSh|AQSHnıń]] jańa islengen atom energiyası boyınsha komissiyasınıń bas máslahátshisi boldı hám óz pozitsiyasidan paydalanıp, atom qurallarınıń tarqalıwı hám yadro jarısınıń aldın alıw maqsetinde atom energiyası ústinen xalıq aralıq qadaǵalawdı qollap-quwatladi. Bul urısqa qarsı pozitsiya jáne onıń 1940-jıllarda kommunistlik shólkemler menen baylanısları &quot;qızıl qáwip&quot; dıń ekinshi tolqını waqtında bir qatar siyasiy ǵayratkerlerdiń ǵázepin qozǵatdı. Nátiyjede, 1954-jılda keń tarqalǵan siyasiylestirilgen sud májilisinden keyin, ol jasırın jumıslarǵa qabıl etılmedı. Sońnan berli tuwrıdan-tuwrı siyasiy tásirge iye bolmaǵan halda, ol lekciyalar oqıwdı, dóretpeler jazıwdı hám fizika salasında islewdi dawam ettirdi. Toǵız jıl ótkennen, prezident [[Jon Kennedi]] alımdı siyasiy reabilitatsiya belgisi retinde Enriko Fermi sıylıǵı menen táǵdirladi; sıylıq Kennedi opatınan keyin [[Lindon Jonson]] tárepinen berildi.

Oppengeymernıń [[fizika]]daǵi eń zárúrli jetiskenliklerine tómendegiler kiredi: molekulyar tolqın funkciyaları ushın Barn — Oppengeymernıń jaqınlasıwı, elektronlar hám pozitronlar teoriyası boyınsha jumıslar, yadro sintezidaǵı Oppengeymer — Fillips processı hám kvant tunnelınıń birinshi boljawı. Shákirtleri menen birgelikte ol neytron juldızları hám qara tuynuklernıń zamanagóy teoriyasına, sonıń menen birge, kvant mexanikası, kvant maydan teoriyası hám kosmik nurlar fizikasınıń individual máselelerin sheshiwde zárúrli úles qosdı. Oppengeymer pán oqıtıwshı hám úgıtshısı, 1930-jıllarda dúnyaǵa ataqlı bolǵan Amerika teoriyalıq fizika mektebınıń tiykarlawshısı bolǵan. [[AQSh]] milliy pánler akademiyası aǵzası (1941 jıldan).

== Biografiya ==
=== Balalıq hám jaslıq ===
J. Robert Oppenxaymer 1904 jıl 22 aprelde [[Nyu-York]]da [[Germaniya]]dan kelgen [[evrey]] emigrantlar shańaraǵına tuwılǵan. Onıń ákesi, bay shúberek importshısı Julius Zeligman Oppenxaymer (1871-1937), 1888 jılda Hanau ([[Germaniya]]) den [[AQSh|AQShǵa]] kóship ketken. [[Parij]]de oqıǵan súwretshi Ella Oppenxaymerning (tuwılǵan atı Fridman, 1869-1931) anasiniń shańaraǵı da 1840-jıllarda [[Germaniya]]dan [[AQSh]]ǵa kóship ketken. Robertning úkesi Frank da fizik boldı.

1912 jılda Oppenxaymerler [[Manxetten]]ge, Batıs 88-kóshe janındaǵı Riverside Drive-daǵi 155-úydiń on birinshi qabatındaǵı kvartiraga kóship ótken ediler. Bul aymaq óziniń sánatli sarayları hám qala úyleri menen ataqlı. Shańaraqqa tiyisli súwretler kompleksine [[Pablo Pikasso]] hám Jan vyuyarning túp nusqaları hám Vinsent van Gogniń keminde ush túp nusqası kiritilgen.

Oppenxaymer bir qansha waqıt Alkuin tayarlıq mektepte o'qidi, keyin 1911 jılda etikalıq mádeniyat jámiyeti mektepke oqıwǵa kirdi. Ol Feliks Adler tárepinen etikalıq mádeniyat háreketi tárepinen targ'ib etilgen tálimdi xoshametlew ushın islengen, onıń uranı &quot; imondan aldınǵı háreket&quot; ({{lang-en|Deed before Creed}}). Robertning ákesi kóp jıllar dawamında bul jámiyettiń aǵzası bolıp, 1907 jıldan 1915 jılǵa shekem onıń qáwenderleri keńesinde islegen. Oppenxaymer ingliz hám frantsuz ádebiyatı hám ásirese mineralogiyaga háwesker kóp qırlı student edi. Ol úshinshi hám tórtinshi klass programmaların bir jıl ishinde tugatdi hám altı ay ishinde segizinshi sinfni tugatdi hám toǵızınshı klasqa ótti, aqırǵı klassta ol ximiyaǵa qızıqıp qaldı. Robert Garvard kolledjine bir jıl ótip, 18 jasında, [[Evropa]]da shańaraqqa tiyisli demalıs waqtında Yaximovda mineral qıdırıw waqtında yarali kolit xurujidan omon qalǵanında oqıwǵa kirdi. Emlew ushın ol [[Nyu-Meksiko]]ǵa jol aldı, ol erda [[AQSh|AQShniń]] qubla-batıs bóleginde at miniw hám tábiyaat menen tańlanıwǵa tústi.

Profil pánlerinen tısqarı, studentler tariyx, ádebiyat hám filosofiya yamasa matematikanı úyreniwleri kerek edi. Oppenxaymer hár semestrde altı kurstı alıp, óziniń &quot; kesh baslanıwıni&quot; qopladi hám Phi Beta kappa studentler eń húrmetli jámiyetke qabıllandı. Birinshi kursda Oppenxaymerga ǵárezsiz oqıw tiykarında fizika boyınsha magistrlıq programmasın alıwǵa ruxsat berildi; bul onıń baslanǵısh pánlerden azat etilgenligin hám tezlik penen quramalılastırılgan kurslarǵa qabıl etiliwi múmkinligin anglatardi. Persi Bridjman oqıǵan termodinamika stuldı tıńlaganidan keyin, Robert eksperimental fizikaga saldamlı qızıqıp qaldı. Ol universitetti artıqmash bahalar menen tamamlaǵan (lat. summa cum laude) tek úsh jıldan keyin.

=== Evropada oqıw ===
[[Fayl:Leiden Kamerlingh-Onnes Lab.jpg|nobaý|250px|Niderlandiyanıń Leyden qalasındaǵı Heike Kamerling-Onnes laboratoriyası, 1926 jıl. Oppenxaymer-ekinshi qatarda, shep tárepten ekinshi.]]
1924 jılda Oppenxaymer Kembrijdagi Masih kolledjine qabıl etilgenligin bilip aldı. Ol Ernest Ruterfordga Kavendish laboratoriyasında islewge ruxsat sorap xat jazǵan. Bridjman óz studentine onıń úyreniw qábileti hám analitik sanasına aytıp, usınıs berdi, biraq Oppenxaymer eksperimental fizikaga beyim emesligin aytıp ótdi. Rezerford tásirler qaldırmadi, biraq Oppenxaymer basqa usınıs alıw umidida Kembrijga jol aldı. Nátiyjede onı J.J.Tóbeson, jas jigit tiykarǵı laboratoriya stuldı tamamlawı shárti menen. Ózinden bir neshe jas úlken bolǵan gruppa basshısı Patrik Blekett menen Oppengeymer jaman qatnasda boldı. Bir kúni ol almanı uwlı zatlı suyıqlıqqa batırıp, Blekettni stolga qoydı ; Blekett alma yemagan, biraq Oppengeymerga sınaq (sınaq múddeti) tayınlanǵan hám psixiatrga bir qatar ushırasıwlardı ótkeriw ushın Londonga barıwdı buyırǵan.

Kóplegen doslar Oppengeymerda — uzın bo'yli hám jińishke adam, salmaqli chekiwshi, kóbinese qızǵın pikirlew hám tolıq konsentraciya dáwirinde awqatlanıwdı unutgan — óz-ózin joq etetuǵın minez-qulqlarǵa beyimligin aytıp ótdiler. Onıń turmısında kóp márte onıń melankolik hám isenimsizligi alımdıń kásiplesleri hám tanıwları ushın uwayım tuwdıratuǵın dáwirler bolǵan. Parijda dosı Frensis Ferguson menen ushırasıw ushın alǵan demalıs waqtında uwayımlı waqıya júz berdi. Fergyusonga eksperimental fizikadan narazılıǵın aytıp berer eken, Oppengeymer kútpegende stuldan sekrep tústi jáne onı bo'g'ib qoydı. Fergyuson hújimge ańsatǵana qarsı shıqqan bolsa -de, bul waqıya onı dosınıń saldamlı psixologiyalıq máseleleri bar ekenligine ishontirdi. Oppenxaymer pútkil omiri dawamında depressiya dáwirlerin basdan keshirgen. &quot; Maǵan doslardan kóre kóbirek fizika kerek&quot;, dedi ol bir ret akesine.

1926 jılda Oppenxaymer Kembrijdan Maks Barn baslıqlıǵında Göttingen universitetinde oqıw ushın ketti. Sol waqıtta Göttingen dúnyadaǵı teoriyalıq fizikaning etakchi oraylarınan biri edi. Oppenxaymer onda doslar arttırdı, olar keyinirek úlken tabıslarǵa eristiler: verner Geyzenberg, Paskal Jordan, volfgang Pauli, Pol Dirak, Enriko Fermi, Edvard Teller hám basqalar. Oppenxaymer, sonıń menen birge, tartıslar waqtında &quot; alıp ketiw&quot; ádeti menen ataqlı edi; ol waqtı -waqtı menen seminarda hár bir bayanatshın toqtatdi. Bul Barnning qalǵan studentlerin sonshalıq ǵázeplantirdiki, bir kúni Mariya Geppert ilimiy baslıqǵa ózi hám seminardıń derlik barlıq aǵzaları tárepinen imzolangan petitsiyani usınıs etdi, Eger Barn Oppengeymerni tınıshlantirishga májbúr etpese, sabaqlardı boykot qılıw menen abay etdi. Barn onı Oppengeymer oqıwı ushın stoliga qoydı — jáne bul kutilgan nátiyjeni hesh qanday sózsiz keltirdi.

Robert Oppenxaymer 1927 jıl mart ayında, 23 jasında, Barnning ilimiy baslıqlıǵı astında doktorlıq dissertatsiyasın qorǵaw etdi[33]. 11-may kúni bolıp ótken awızsha imtixan juwmaǵında professor Jeyms Frank sonday dedi: &quot;Bul tawsılǵanınan kewillimen. Ol derlik ózi maǵan sorawlar beriwdi basladı&quot;.

=== Kásiplik iskerliginiń baslanıwı ===
1927 jıl sentyabr ayında Oppenxaymer milliy ilimiy-izertlew keńesinen arza berdi hám aldı. ] Kaliforniya texnologiyalıq institutında (Kaltex) jumıs aparıw ushın stipendiya. Biraq, Bridgman Oppenxaymerning Garvardda islewin da qálelerdi hám mawasaǵa kóre, ol óziniń 1927-28 oqıw jılın Garvardda 1927 jılda, Kaltexda bolsa 1928 jılda islegen. Caltech-de Oppenxaymer Linus Poling menen jaqın baylanısda boldı ; olar Poling birinshi bolǵan ximiyalıq baylanısıw tábiyaatına qospa &quot; hújim&quot; uyushtirishni joybarlawǵan ; shubhasız, Oppenxaymer matematikalıq bólim menen shuǵıllanadı hám Poling nátiyjelerdi túsindirme berydi. Biraq, bul ideya (hám usınıń menen birge olardıń doslıǵı ) Poling Oppengeymerning zayıpı Ava Xelen menen bolǵan qatnasınan shubhalana baslagach, urıqqa sińip ketti. ], júdá jaqın bolıń. Bir kúni Poling ishda bolǵanında, Oppenxaymer olardıń úyine keldi hám kútpegende Ava Xelenga Meksikada ol menen ushırasıwdı usınıs etdi. Ol úzil-kesil túrde biykarlaw etdi jáne bul waqıyanı kúyewine aytıp berdi[36]. Bul waqıya, sonıń menen birge, hayalı bul haqqında qanday kemsalıyqalıq menen gápirgani, Polingni eskertgen hám ol tezlik penen fizikalıqmenen qatnasların uzgan. Oppenxaymer keyinirek Polingni Manxetten joybarınıń ximiya bólimi (Chemistry Division) basshısı bóliwge usınıs etdi, biraq ol pasifist ekenligin aytıp, biykarlaw etdi.

1928 jıldıń kuzida Oppenxaymer Niderlandiya daǵı Leyden universitetindegi Pol Erenfest institutına keldi, ol erda ol golland tilinde lekciyalar oqıw menen qatnasqanlardı tańlanıwda qaldırdı, eger ol bul tilde ushırasıwda kem tájiriybege iye sonda da. Onda oǵan &quot; opiye&quot; (niderl. Opje)[38], keyinirek onıń shákirtleri anglichan tilinde &quot; oppi&quot; (ingl. Opie)[39]. Leydendan keyin ol Tsyurixdagi Shveytsariya joqarı texnikalıq mektepke kvant mexanikası hám atap aytqanda, úzliksiz spektrni xarakteristikalaw máseleleri boyınsha volfgang Pauli menen islew ushın bardı. Oppenxaymer alımdıń ayriqsha usılına hám wazıypalarǵa sın kózqarastan jantasıwına kúshli tásir kórsetken bolıwı múmkin bolǵan Paulini tereń húrmet etken hám jaxsı kórgen.

[[Fayl:UCBerkeleyCampus.jpg|nobaý|250px|Kaliforniya universiteti, Berkli, Oppenxaymer 1929-1943 jıllarda sabaq bergen]]
AQSHga qaytıp kelgennen keyin, Oppenxaymer Uc Tuyıqeleyda dotsent lawazımın iyelew usınısın qabılladı, ol erda onı Raymond tayer birja usınıs etdi, ol Oppenxaymerning ol menen islewin júdá qálelerdi hám oǵan Kaltexda parallel túrde islewge ruxsat berdi[37]. Biraq Oppenxaymer tuberkulyoz keselliginiń kiyim-kenshek forması tabılǵanı sıyaqlı, lawazımǵa kirisiwge ulgurmadi; usınıń sebepinen, ol ájaǵası Frank menen Nyu-Meksikodagi ranchoda bir neshe hápte ótkerdi, ol kireyge aldı hám keyinirek satıp aldı [taxminan 6]. Bul jaydı kireyge alıw múmkinligin bilgennen keyin, ol shaqırıq etdi: Hot dog! (anglichan tilinen.  - &quot; Bul awa! &quot;, sózme — sóz &quot; ıssı it&quot;) hám keyinirek rancho atı Perro Caliente boldı, bul hot dogning ispan tiline sózbe-sóz awdarması [41]. Keyinirek Oppenxaymer &quot; fizika hám shól mámleketi&quot; onıń &quot; eki úlken qızıǵıwshılıǵı&quot; ekenligin aytıwdı jaqsı kórerdi. Ol tuberkulyoz keselliginen dúzelip, Tuyıqliga qaytıp keldi hám ol erda intellektuallıq nafosat hám keń qızıǵıwshılıqları ushın oǵan qoyil qalǵan jas fiziklarning pútkil áwladı ushın ilimiy baslıq retinde tabıs qazandı. Studentler hám kásiplesler onıń jeke sáwbetinde ıshqı ketkenkor, hátte Gipnozli, lekin kóbinese kópshilik aldında bıyparq bolǵanın eslewdi. Ol menen baylanıs etkenler eki lagerga bólingen: geyparaları onı biyganalasqan hám ańlatpalı kósem hám estet dep esaplawǵan, basqaları onı kórkem hám tınıshsız etiwshi Pozer dep biliwgen.

=== Ilimiy jumıs ===
Oppenxaymerning ilimiy izertlewleri ulıwma salıstırmalıq teoriyası hám atom yadrosı teoriyası, yadro fizikasılıq, teoriyalıq spektroskopiya, kvant maydan teoriyası, sonday-aq kvant elektrodinamikasi menen bekkem baylanıslı bolǵan teoriyalıq astrofizikaga tiyisli. Ol relyativistik kvant mexanikasınıń rásmiy qatańlıǵı menen qızıqtı, eger ol onıń tuwrılıǵına shubha qilsa da. Onıń dóretpelerinde neytron, kriterya hám neytron juldızların anıqlawdı óz ishine alǵan ayırım keyingi jańa ashılıwlar boljaw etilgen</text>
      <sha1>t34sxvl2q36i29eyi4oue60kxvuerdh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Manhetten</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17506</id>
    <revision>
      <id>125557</id>
      <parentid>110881</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:02:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125557</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4972" sha1="jc62ur1rxntdk9y7bwzp32ne0e7ho3g" xml:space="preserve">{{Xalıq punkti infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı           = Manhetten
| negizgi atı                 = {{lang-en|Manhattan}}
| túri                        = 
| súwret                      = Above Gotham.jpg
| gerb                        = 
| bayraq                      = 
| gerb túsindirmesi           = 
| bayraq túsindirmesi         = 
| gerb eni                    = 
| bayraq eni                  = 
| lat_dir = N | lat_deg = 40 | lat_min = 43 | lat_sec = 42
| lon_dir = W | lon_deg = 73 | lon_min = 59 | lon_sec = 39
| CoordAddon                  = 
| CoordScale                  = 120000
| mámleket                    = [[AQSh]]
| status                      = Boro
| qaraydı                     = Boro
| region túri                 = shtat
| region                      = Nyu-York
| kestede region              = Nyu-York
| rayon túri                  = qala  
| rayon                       = Nyu-York
| rayon 2                     = 
| rayon 3                     = 
| rayon 4                     = 
| rayon 5                     = 
| kestede rayon               = 
| kestede rayon 2             = 
| kestede rayon 3             = 
| kestede rayon 4             = 
| kestede rayon 5             = 
| jámáát túri                 = 
| jámáát                      = 
| kestede jámáát              = 
| mámleket kartası            = 
| region kartası              = 
| rayon kartası               = 
| mámleket kartası ólshemi    = 
| region kartası ólshemi      = 
| rayon kartası ólshemi       = 
| ishki bóliniwi              = 
| basshı túri                 = Prezident
| basshı                      = Mark Levin
| dúzilgen waqtı              = 1624
| dáslepki derekler           = 
| aldınǵı atı                 = 
| aldınǵı atları              = 
| status qashan berilgen      = 1898
| jer maydanı                 = 87,5
| ıqlımı                      = 
| xalıq sanı                  = 1644518
| sanalǵan jıl                = 2015
| xalıq tıǵızlıǵı             = 27826
| aglomeraciya                = 
| milliy quramı               = 
| konfessiyalıq quramı        = 
| rásmiy til                  = 
| rásmiy tiller               = 
| etnoxoronim                 = 
| waqıt zonası                = -5
| DST                         = +
| telefon kodı                = 212, 646, 917
| pochta indeksi              = 
| pochta indeksleri           = 10000–10399, 10000, 10004, 10008, 10011, 10015, 10018, 10023, 10024, 10025, 10026, 10020, 10021, 10028, 10032, 10034, 10037, 10039, 10042, 10044, 10045, 10047, 10049, 10052, 10054, 10056, 10058, 10061, 10063, 10065, 10068, 10070, 10073, 10077, 10080, 10084, 10087, 10091, 10094, 10096, 10098, 10099, 10102, 10104, 10107, 10109, 10112, 10116, 10118, 10121, 10124, 10127, 10130, 10131, 10133, 10135, 10138, 10140, 10144, 10148, 10151, 10152, 10155, 10162, 10166, 10171, 10177, 10181, 10184, 10187, 10190, 10192, 10194, 10196, 10199, 10203, 10207, 10209, 10210, 10212, 10214, 10216, 10219, 10223, 10226, 10228, 10231, 10233, 10236, 10239, 10241, 10243, 10245, 10247, 10250, 10252, 10240, 10256, 10260, 10264, 10267, 10269, 10272, 10275, 10278, 10280, 10283, 10287, 10291, 10295, 10297, 10299, 10300, 10302, 10304, 10307, 10311, 10314, 10315, 10318, 10322, 10325, 10329, 10331, 10333, 10336, 10337, 10339, 10341, 10344, 10346, 10349, 10351, 10354, 10359, 10362, 10366, 10368, 10371, 10373, 10374, 10378, 10382, 10386, 10387, 10389, 10392, 10394, 10381, 10398, 10035, 00083 hám 10463
| avtomobil kodı              = 
| identifikator túri          = 
| sanlı identifikator         = 
| sayt                        = http://manhattanbp.nyc.gov/
}}
[[Fayl:New York City at night HDR.jpg|solǵa|thumb|250px|Tungi kórinis]]
[[Fayl:New-york-bay.jpg|solǵa|thumb|250px|Joqarı qoltıqtan kórinis]]
[[Fayl:Manhattan-Broadway.jpg|solǵa|250px|thumb|Вид на перекресток [[Empire State Building tóbeinen Brodvey, altınshı avenyu hám 34-kóshe kóshe kesispesiniń kórinisi]]]]
'''Manhetten''' ({{lang-en|Manhattan}} {{МФА2|m|æ|n|ˈ|h|æ|t|ə|n}}) — [[Nyu-York]] qalasınıń tariyxıy yadrosı jáne onıń bes borosidan biri. Manhetten atawınan tısqarı, boro bir neshe kishi atawlardı óz ishine aladı.

Manhetten óz ishine alǵan Nyu-York okrugining maydanı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://gozakordon.com/northamerica/usa/manhattan|title=Остров Манхэттен: описание, особенности, достопримечательности|date=2019-01-28|publisher=GoZakordon|lang=ru|accessdate=2019-03-06|archive-date=2019-03-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20190306235153/https://gozakordon.com/northamerica/usa/manhattan|deadlink=no}}&lt;/ref&gt; — 59, 47 km2. Manxetten atawınıń maydanı 58, 8&amp;nbsp;km², xalqı bolsa 1, 619 million kisin quraydı (2012 jılǵa kóre). Bul [[AQSh]]niń eń kishi hám eń tıǵız jaylasqan okruglaridan biri bolıp tabıladı.

== Derekler ==
{{derekler}}</text>
      <sha1>jc62ur1rxntdk9y7bwzp32ne0e7ho3g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Frilanser</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17551</id>
    <revision>
      <id>125568</id>
      <parentid>120815</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:05:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125568</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23687" sha1="lq9srel5hy6yvgx60gzi0g7h7d2bkoi" xml:space="preserve">
'''Frilans''' ''([[Inglis tili|ingl]]. free-lance )'', yamasa '''frilanser''' ''([[Inglis tili|ingl]]. freelancer)'' − bul ózin-ózi jumıs penen támiyinlegen hám belgili bir jumıs beriwshige uzaq múddetli minnetleme bermeytuǵın adam. Yaǵnıy erkin jumısshı degen mánisti bildiredi. Al '''frilansing''' − bul frilanserlik tarawǵa aytıladı. Frilans jumısshılardı geyde klientlerge shtattan tıs jumıs kúshin qayta satatuǵın kompaniya yamasa waqıtsha agentlik tárepinen usınıladı, basqaları ózbetinshe jumıs isleydi yamasa jumısqa kiriw ushın kásiplik birlespelerdi yamasa [[Veb-sayt|veb-saytlardı]] paydalanadı.

Ǵárezsiz jallanba termini [[Inglis tili|inglis tiliniń]] basqa reestrinde jumısshılardıń usı túriniń salıq hám jumıs penen támiyinlew klasların belgilew ushın qollanılatuǵın bolsa da, «frilans» termini mádeniyat penen dóretiwshilik tarawlarında jiyi ushırasadı. Hám bul termindi paydalanıw oǵan qatnasıwdı kórsetiwi múmkin.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Hesmondhalgh|first1=David|last2=Baker|first2=Sarah|year=2010|title='A very complicated version of freedom': Conditions and experiences of creative labour in three cultural industries|journal=Poetics|volume=38|issue=1|pages=4–20|doi=10.1016/j.poetic.2009.10.001}}&lt;/ref&gt;

Frilansing basım bolatuǵın tarawlar, kásipler hám baǵdarlarǵa tómendegiler kiredi: [[muzıka]], jazıw, aktyorlik sheberlik, [[programmalastırıw]], [[veb-dizayn]], [[grafikalıq dizayn]], [[awdarma]] hám [[Illyustraciya|illyustraciya]], film hám video óndirisi hám ayırım mádeniy teoretiklerdiń tiykarǵı jumısı dep esaplaytuǵın basqa da kognitiv-mádeniy ekonomika jumıs túrleri.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite book|title=Digital Labor|last=Scholz|first=Trebor|publisher=Routledge|year=2012}}&lt;/ref&gt;

== Frilans tájiriybeleri ==

=== Jumıs túrleri ===
Tiykarınan [[Arqa Amerika|Arqa Amerikadaǵı]] frilanserlik haqqında dúzilgen 2012 jılǵı Freelance Industry esabatına sáykes, frilanserlerdiń derlik yarımı jazıw jumısın atqaradı, frilanserlerdiń 18%-ti jazıwdı tiykarǵı sheberlik, 10%-ti redaktorlaw/kóshiriw-qayta islew hám 10%-ti kóshirme jazıw retinde qarastıradı. Frilanserlerdiń 20%-ti dizayn retinde ózleriniń tiykarǵı sheberliklerin kórsetti. Keyingi dizimde awdarma (8%), [[veb-programmalastırıw]] (5,5%) hám marketing (4%) boldı.&lt;ref name=&quot;Freelance Industry Report 2012&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://s3.amazonaws.com/ifdconference/2012report/FreelanceIndustryReport2012.pdf|bet=Freelance Industry Report 2012|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161010183404/https://s3.amazonaws.com/ifdconference/2012report/FreelanceIndustryReport2012.pdf|arxivsáne=10 October 2016|qaralǵan sáne=17 May 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=The State of the Freelance Economy|url=http://www.deskmag.com/en/the-state-of-the-freelance-economy-freelancers-survey-study-report-2012|access-date=17 May 2013}}&lt;/ref&gt;

2018 jılı [[Hindistan|Hindistanda]] frilanserlik xızmet keyingi 5-7 jılda 20-30 milliard dollarǵa shekem ósedi dep boljanǵan,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.thehindubusinessline.com/economy/with-freelancing-on-the-rise-indias-gig-economy-is-going-strong-report/article10022680.ece|bet=With freelancing on the rise, India's gig economy is going strong: report|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190513201717/https://www.thehindubusinessline.com/economy/with-freelancing-on-the-rise-indias-gig-economy-is-going-strong-report/article10022680.ece|arxivsáne=13 May 2019|sáne=9 January 2018|jumıs=The Hindu Business Line|qaralǵan sáne=31 August 2018}}&lt;/ref&gt; al [[AQSh]]-taǵı frilanserler sol waqıttaǵı boljawdı ósiw páti menen jumıs kúshiniń 40%-tin (shama menen) quradı.

=== Kompensaciya ===
Tarawǵa baylanıslı shtattan tıs jumıs tájiriybesi hár túrli edi hám waqıttıń ótiwi menen ózgerdi. Konsalting sıyaqlı ayırım tarawlarda frilanserler klientlerden jazbasha shártnamalarǵa qol qoyıwdı talap etiwi múmkin. Jurnalistika yamasa jazıwda frilanserler ózleriniń abırayın yamasa basılım menen qarım-qatnasın bekkemlew ushın biypul jumıs isley aladı yamasa «tayınlanǵan» jumıstı isley aladı. Ayırım frilanserler jumıstıń jazbasha bahasın bere aladı hám klientlerden depozitler talap etiwi múmkin.

Frilans jumısına haqı tólew tarawǵa, kónlikpelerge, tájiriybege hám jaylasqan orınǵa baylanıslı. Frilanserler kún, saat, bir bólimge yamasa proektke haqı aladı. Bir tegis stavkanıń yamasa gonorar ornına ayırım frilanserler nátiyjelerdiń klient ushın qabıllanatuǵın qunına tiykarlanǵan bahalaw usılın qabılladı. Ádettegidey, tólem kelisimleri aldınnan, procentlik aldınnan yamasa tamamlanǵannan keyin bolıwı múmkin. Anaǵurlım quramalı proektler ushın shártnama basqıshlarǵa yamasa nátiyjelerge tiykarlanǵan tólem kestesin belgilewi múmkin. Frilansingtiń kemshilikleriniń biri — kepillik berilgen tólemniń joqlıǵı hám jumıs júdá qáwipli bolıwı múmkin. Tólemdi támiyinlew ushın kóplegen frilanserler ózlerin qorǵaw yamasa juwapkershilikke tartılıwı múmkin jergilikli klientler menen jumıs islew onlayn tólem platformaların paydalanıwı múmkin. 

=== Avtorlıq huqıq ===
Shıǵarmanıń avtorlıq huqıqına iyelik etiw máselesi onıń avtorı buyırtpa beriwshiniń atınan shıǵarǵan waqıtta payda boladı. Másele avtorlıq huqıq tuwralı nızam menen retlenedi, ol mámleketke baylanıslı hár túrli. Ádepki iyelik ayırım mámleketlerde klientte, al basqalarında frilanser avtorǵa tiyisli. Jallanbalı jumısqa morallıq yamasa ekonomikalıq menshik huqıqınıń shártnama boyınsha ózgertiliwi múmkin dárejesi hár mámlekette hár túrli boladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.copyright.gov/policy/moralrights/full-report.pdf|bet=Authors, Attribution, and Integrity: Examining Moral Rights in the United States|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190423164515/https://www.copyright.gov/policy/moralrights/full-report.pdf|arxivsáne=23 April 2019|avtor=Register of Copyrights|sáne=April 2019|betler=15&amp;ndash;16|baspaxana=United States Copyright Office|qaralǵan sáne=2022-01-28}}&lt;/ref&gt;

== Demografiya ==
2018 jılı McKinsey izertlewi boyınsha [[Evropa Awqamı|Evropa]] menen [[Amerika Qurama Shtatları|Amerika Qurama Shtatlarında]] 162 millionǵa shamalas adamnıń qanday da bir jeke jumıs túri menen shuǵıllanatuǵının kórsetti. Bul miynetke qábiletli xalıqtıń 20-30 procentin quraydı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.mckinsey.com/featured-insights/employment-and-growth/independent-work-choice-necessity-and-the-gig-economy|bet=Independent work: Choice, necessity, and the gig economy {{!}} McKinsey|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190403141340/https://www.mckinsey.com/featured-insights/employment-and-growth/independent-work-choice-necessity-and-the-gig-economy|arxivsáne=3 April 2019|jumıs=www.mckinsey.com|qaralǵan sáne=2020-10-23}}&lt;/ref&gt;

[[AQSh]]-taǵı frilanserlerdiń ulıwma sanı anıq emes, 2013-jıldaǵı jaǵday boyınsha ǵárezsiz jallanbalılar tuwralı eń sońǵı mámleketlik esabattı 2005 jılı AQSH Miynet departamentiniń Miynet statistikası byurosı járiyalaǵan. Sol waqıtta [[Amerika Qurama Shtatları|Amerika Qurama Shtatlarında]] shama menen 10,3 million jumısshı (jumıs kúshiniń 7,4%) barlıq túrdegi ǵárezsiz jallanbalılar retinde jumıs isledi.&lt;ref name=&quot;indie2005&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.bls.gov/opub/ted/2005/jul/wk4/art05.htm|bet=Independent contractors in 2005|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090507083309/http://www.bls.gov/opub/ted/2005/jul/wk4/art05.htm|arxivsáne=7 May 2009|sáne=29 July 2005|baspaxana=Bureau of Labor Statistics|qaralǵan sáne=21 December 2012}}&lt;/ref&gt; 2011 jılı Djordj Meyson universitetiniń ekonomisti Djefferi Eyzenax frilanserlerdiń sanı millionǵa ósti dep esapladı. 2012 jılı Aberdeen Group jeke izertlew kompaniyası Amerika Qurama Shtatları xalqınıń 26%-ti (shama menen 81 million) shártli jumıs kúshiniń bólegi, yaǵnıy frilanstı qamtıytuǵın tosınnan miynet kategoriyası dep esapladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.aberdeen.com/Aberdeen-Library/7709/RA-contingent-workforce-management.aspx%22|bet=Contingent Workforce Management: The Next-Generation Guidebook to Managing the Modern Contingent Workforce Umbrella.|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230703061319/http://www.aberdeen.com/removed|arxivsáne=3 July 2023|avtor=Dwyer|at=C|baspaxana=Aberdeen Group.|qaralǵan sáne=17 May 2013}}&lt;/ref&gt;

2013  jılı Frilanserler awqamı Amerika Qurama Shtatlarındaǵı hárbir 3 jumısshınıń biri ózin-ózi jumıs penen támiyinlegen jumısshılar kreativ klasınıń aǵzaları bolıp tabıladı. Olar bilim xızmetkerleri, texnologlar, kásiplik jazıwshılar, súwretshiler, oyın zawıqshılar hám ǴXQ xızmetkerleri sıyaqlı shtattan tıs tarawlar menen baylanıslı jumıslar.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://m.theatlanticcities.com/jobs-and-economy/2013/02/geography-americas-freelance-economy/4118/|bet=Geography of America's Freelance Economy|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131022184047/http://m.theatlanticcities.com/jobs-and-economy/2013/02/geography-americas-freelance-economy/4118/|arxivsáne=22 October 2013|avtor=Florida|at=Richard|jumıs=FEB 25, 2013|baspaxana=The Atlantic|qaralǵan sáne=17 May 2013}}&lt;/ref&gt;

2016 jılı Frilanserler awqamı Amerika Qurama Shtatlarındaǵı jumıs kúshiniń 35% ózin-ózi jumıs penen támiyinlegen (shama menen 55 million) dep bahaladı. Bul jumıs kúshi 2016 jılı frilanserlikten shama menen 1 trillion dollar tabıs taptı, bul AQSH ekonomikasınıń zárúr úlesi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://fu-prod-storage.s3.amazonaws.com/content/None/FreelancinginAmerica2016report.pdf|bet=Freelancing in America: 2016|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171023235138/https://fu-prod-storage.s3.amazonaws.com/content/None/FreelancinginAmerica2016report.pdf|arxivsáne=23 October 2017|qaralǵan sáne=6 September 2017}}&lt;/ref&gt; 2017 jılı MBO Partners izertlewi boyınsha 21 hám onnan joqarı jastaǵılar ózin-ózi jumıs penen támiyinlegen amerikalılardıń ulıwma sanın 40,9 million dep bahaladı.

Ullıbritaniyadaǵı frilanserlerdiń ulıwma sanı da dál emes; degen menen sol eldiń milliy statistika basqarmasınıń maǵlıwmatlarında aralıqtan jumıs isleytuǵınlardıń úlesi 2001 jıldaǵı 9,2%-ten 2011 jılı 10,7%-ke shekem óskenin kórsetti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.consultancy.uk/news/1629/uk-consulting-market-grows-7-per-cent-to-6-billion|bet=UK consulting market grows 7 per cent to 6 billion|arxivurl=https://web.archive.org/web/20151222092742/http://www.consultancy.uk/news/1629/uk-consulting-market-grows-7-per-cent-to-6-billion|arxivsáne=22 December 2015|sáne=10 March 2015|qaralǵan sáne=21 December 2015}}&lt;/ref&gt; Degen menen, Ullıbritaniyada shama menen 1,7 million frilanser bar dep esaplanǵan.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Guide To Freelancers|url=http://www.icsuk.com/blog/ics-guide-to-freelancers/|access-date=20 January 2014|date=22 January 2014}}&lt;/ref&gt;

Frilans − bul genderlik jumıs túri.&lt;ref name=&quot;Freelance Industry Report 2012&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://s3.amazonaws.com/ifdconference/2012report/FreelanceIndustryReport2012.pdf|bet=Freelance Industry Report 2012|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161010183404/https://s3.amazonaws.com/ifdconference/2012report/FreelanceIndustryReport2012.pdf|arxivsáne=10 October 2016|qaralǵan sáne=17 May 2013}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://s3.amazonaws.com/ifdconference/2012report/FreelanceIndustryReport2012.pdf &quot;Freelance Industry Report 2012&quot;] &lt;span class=&quot;cs1-format&quot;&gt;(PDF)&lt;/span&gt;. [https://web.archive.org/web/20161010183404/https://s3.amazonaws.com/ifdconference/2012report/FreelanceIndustryReport2012.pdf Archived] &lt;span class=&quot;cs1-format&quot;&gt;(PDF)&lt;/span&gt; from the original on 10 October 2016&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;17 May&lt;/span&gt; 2013&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; 2012 jıldaǵı Freelance Industry Report esabatı frilanserlerdiń 71%-ten aslamı 30 benen 50 jas aralıǵındaǵı hayallar ekenin bahaladı. Frilanserlik xızmettiń basqa da anıq tarawlarına alıp barılǵan sorawnamalar uqsas úrdislerge iye. Amazon Mechanical Turk-tegi demografiyalıq izertlewler Arqa Amerikadaǵı jumısshılardıń kópshiligi hayallar ekenin kórsetti. Ketrin Makkercherdiń jurnalistikanıń kásip retinde izertlewleri ǴXQ shólkemlerinde ele de er adamlar basım bolǵan menen, frilanserlikte qatarları tiykarınan hayallar bolıp tabılatuǵın shtattan tıs jurnalistler menen redaktorlar ushın kerisinshe bolatuǵının kórsetti.

== Artıqmashılıqları ==
Frilanserlikte frilanserlerdiń hár túrli sebepleri bar, qabıllanatuǵın artıqmashılıqlar jınısqa, tarawǵa hám ómir saltına baylanıslı ózgeshelenedi. Mısalı, 2012 jılǵı Freelance Industry Report esabatında erler menen hayallardıń hár túrli sebepler menen frilanser bolǵanın xabarladı. Hayallar sorawnamaǵa respondentler frilanserlik xızmet usınatuǵın rejelestiriw erkinligi menen beyimligin qáleytuǵının kórsetti, al er adamlar sorawnamaǵa respondentler jeke qumarlıqlardı uslanıw yamasa onı ámelge asırıw ushın frilanser ekenin kórsetti.&lt;ref name=&quot;Freelance Industry Report 2012&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://s3.amazonaws.com/ifdconference/2012report/FreelanceIndustryReport2012.pdf|bet=Freelance Industry Report 2012|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161010183404/https://s3.amazonaws.com/ifdconference/2012report/FreelanceIndustryReport2012.pdf|arxivsáne=10 October 2016|qaralǵan sáne=17 May 2013}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://s3.amazonaws.com/ifdconference/2012report/FreelanceIndustryReport2012.pdf &quot;Freelance Industry Report 2012&quot;] &lt;span class=&quot;cs1-format&quot;&gt;(PDF)&lt;/span&gt;. [https://web.archive.org/web/20161010183404/https://s3.amazonaws.com/ifdconference/2012report/FreelanceIndustryReport2012.pdf Archived] &lt;span class=&quot;cs1-format&quot;&gt;(PDF)&lt;/span&gt; from the original on 10 October 2016&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;17 May&lt;/span&gt; 2013&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; Frilansing sonıń menen bir qatarda adamlarǵa jeke jámáátlerde jumıstıń joqarı dárejesin alıwǵa imkaniyat beredi. Frilanserdiń kim menen jumıs isleytuǵının tańlaw imkaniyatı — taǵı bir artıqmashılıq. Frilanser potenciallı klient penen sáwbetlesedi hám olar sol adam menen yamasa kompaniya menen jumıs islew kerek pe, kerek emes pe, sonı tańlaydı.

Frilanstı jumıstan bosatılǵan, tolıq waqıtlı jumıs taba almaytuǵın jumısshılar yamasa jurnalistika sıyaqlı tolıq waqıtlı xızmetkerlerge emes,&lt;ref name=&quot;Freelance Industry Report 2012&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://s3.amazonaws.com/ifdconference/2012report/FreelanceIndustryReport2012.pdf|bet=Freelance Industry Report 2012|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161010183404/https://s3.amazonaws.com/ifdconference/2012report/FreelanceIndustryReport2012.pdf|arxivsáne=10 October 2016|qaralǵan sáne=17 May 2013}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://s3.amazonaws.com/ifdconference/2012report/FreelanceIndustryReport2012.pdf &quot;Freelance Industry Report 2012&quot;] &lt;span class=&quot;cs1-format&quot;&gt;(PDF)&lt;/span&gt;. [https://web.archive.org/web/20161010183404/https://s3.amazonaws.com/ifdconference/2012report/FreelanceIndustryReport2012.pdf Archived] &lt;span class=&quot;cs1-format&quot;&gt;(PDF)&lt;/span&gt; from the original on 10 October 2016&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;17 May&lt;/span&gt; 2013&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; shártli miynetke kóbirek súyenetuǵın tarawlar ushın da aladı. Frilanserler sonıń menen qatar semestrde kún kóriwge háreket etetuǵın studentlerden de ibarat.&lt;ref name=&quot;McKercher 2009 370-374&quot;&gt;{{Cite journal|title=Writing on the Margins: Precarity and the Freelance Journalist}}&lt;/ref&gt; Sáwbetlerde hám frilanserlik tuwralı bloglarda frilanserler tańlaw menen iykemlilikti artıqmashılıq retinde kórsetedi.

== Kemshilikleri ==
Tosınnan jumıstıń basqa túrleri sıyaqlı frilans jumısı qáwipli jumıs bolıwı múmkin. Frilanserlerge arnalǵan veb-saylar, kitaplar, portallar hám shólkemler turaqlı jumıs aǵımın alıw hám saqlaw boyınsha jiyi keńes beredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.thesimpledollar.com/financial-wellness/ultimate-freelancers-guide/|bet=The Ultimate Freelancer's Guide: Everything You Need to Know About Getting Jobs, Getting Paid, and Getting Ahead|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200811221045/https://www.thesimpledollar.com/financial-wellness/ultimate-freelancers-guide/|arxivsáne=11 August 2020|avtor=Dollar|at=Staff|jumıs=thesimpledollar|qaralǵan sáne=25 November 2019}}&lt;/ref&gt; Jumıs qáwipsizliginiń joqlıǵınan basqa, kóplegen frilanserler waqtında tólemegen jumıs beriwshiler menen jumıs islewdiń úziliksiz qıyınshılıqları hám jumıssız uzaq waqıt bolıw múmkinshiligi tuwralı xabarlaydı. Sonıń menen qatar, frilanserler pensiya, kesellik demalısı, haqılı demalıslar, bonuslar yamasa medicinalıq qamsızlandırıw sıyaqlı jumısqa jaylasıw boyınsha járdempul almaydı, bul universal medicinalıq járdemsiz AQSH sıyaqlı ellerde turatuǵın frilanserler ushın úlken qıyınshılıq bolıwı múmkin.

Frilanserler kóbinese jumıs isleytuǵın kásipleslerinen az tabıs tabadı, degen menen geyde kerisinshe. Kóplegen frilanserlerdiń ózbetinshe jumıs islewge shekem keminde on jıllıq tájiriybesi bolǵanı menen,&lt;ref name=&quot;Freelance Industry Report 2012&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://s3.amazonaws.com/ifdconference/2012report/FreelanceIndustryReport2012.pdf|bet=Freelance Industry Report 2012|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161010183404/https://s3.amazonaws.com/ifdconference/2012report/FreelanceIndustryReport2012.pdf|arxivsáne=10 October 2016|qaralǵan sáne=17 May 2013}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://s3.amazonaws.com/ifdconference/2012report/FreelanceIndustryReport2012.pdf &quot;Freelance Industry Report 2012&quot;] &lt;span class=&quot;cs1-format&quot;&gt;(PDF)&lt;/span&gt;. [https://web.archive.org/web/20161010183404/https://s3.amazonaws.com/ifdconference/2012report/FreelanceIndustryReport2012.pdf Archived] &lt;span class=&quot;cs1-format&quot;&gt;(PDF)&lt;/span&gt; from the original on 10 October 2016&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;17 May&lt;/span&gt; 2013&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; tájiriybeli frilanserler bárqulla tolıq waqıtlı jumıs penen támiyinleniw menen birdey tabıs taba almaydı. Aǵzalardıń pikirinshe Freelancer.com sıyaqlı veb-portallar júdá joqarı standartlardı talap etse de, saatına ~ 10 dollar yamasa onnan da az tóleytuǵın klientlerdi tartadı dep boljaydı. Tómen qunı bar jetkiziwshiler saatına jiyi 1-2 dollarǵa shekem tómen tariflerde jumıs islewdi usınadı. Kóplegen proektler sawda-satıqtı talap etip, professionallar bunday stavka boyınsha jumıs islewden bas tartqanlıqtan oǵan qatnaspaydı. Bul kórsetiletuǵın xızmetlerdiń ulıwma sapasın tómenletiwge tásir etedi.

== Internet hám onlayn bazarlar ==
[[Internet]] kóplegen frilans imkaniyatların ashıp berdi, bazarlardı keńeytti hám kóplegen ekonomikalarda xızmet kórsetiw sektorınıń ósiwine túrtki boldı.&lt;ref name=&quot;CIA&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/india/|bet=The World Factbook: India|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210318202107/https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/india|arxivsáne=18 March 2021|sáne=20 September 2007|baspaxana=Central Intelligence Agency|qaralǵan sáne=25 March 2008}}&lt;/ref&gt; Offshorlıq autsorsing, onlayn autsorsing hám kraudsorsing aralıqtaǵı jumısshılarǵa únemli erisiwdi támiyinlew ushın Internetke qattı ǵárezli hámde jumıs beriwshige hám jumıs beriwshiden jumıs procesin basqarıw ushın jiyi texnologiyanı paydalanadı. Kóplegen kompyuter frilans jumısları [[Amerika Qurama Shtatları]] menen [[Evropa Awqamı|Evropadan]] tıs rawajlanıp atırǵan ellerge autsorsing menen beriledi. Xalıqaralıq frilanserler ózleriniń jumısındaǵı beyimlilik penen aylıqtı arttırıw ushın inglis tilindegi kónlikpelerdi paydalanadı.&lt;ref&gt;{{Citation |title=Work and Labour Relations in Global Platform Capitalism |date=2021-11-23 |url=https://www.elgaronline.com/edcollbook-oa/edcoll/9781802205121/9781802205121.xml |editor-last=Haidar |editor-first=Julieta |access-date=2023-11-09 |publisher=Edward Elgar Publishing |language=en-US |doi=10.4337/9781802205138 |isbn=978-1-80220-513-8 |editor2-last=Keune}}&lt;/ref&gt;

Frilans bazarları frilanserler menen satıp alıwshılar ushın bazardı támiyinleydi. Xızmet provayderleri yamasa satıwshılar profil jaratadı, ol jerde olar usınatuǵın xızmetlerdiń anıqlamasın, olardıń jumısınıń mısalların hám ayırım jaǵdaylarda olardıń tarifleri tuwralı informaciyanı qamtıydı. Satıp alıwshılar dizimnen ótip, tiykarǵı profildi toltıradı, sonnan keyin olardıń talapların kórsetetuǵın proektlerdi jaylastıradı. Onnan keyin  satıp alıwshılar bul proektlerge belgilengen baha boyınsha yamasa saat sayın sawda isleydi.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.salon.com/2014/03/14/sharing_economy_shams_deception_at_the_core_of_the_internets_hottest_businesses/|title=&quot;Sharing economy&quot; shams: Deception at the core of the Internet's hottest businesses|date=14 March 2014|work=Salon|access-date=10 November 2017}}&lt;/ref&gt;  Bul veb-saytlardıń kópshiliginde sol jerde dizimde turǵan frilanserlerdiń abırayına tásir etetuǵın paydalanıwshılardı sholıw bólimleri bar hám olar manipulyaciyalanıwı múmkin.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=1 November 2013|title=The Value of Reputation in an Online Freelance Marketplace}}&lt;/ref&gt;

Frilans bazarları ayırım jumıs orınları ushın global básekileslikke iye boldı, bul tabısı joqarı hám tómen mámleketlerdegi jumısshılarǵa bir-biri menen básekilesiwge imkaniyat beredi. McKinsey global institutınıń 2016 jılı alıp barılǵan izertlewine sáykes, ǵárezsiz jumısshılardıń 15% jumıs tabıw ushın onlayn bazarlardı paydalandı.

.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.mckinsey.com/global-themes/employment-and-growth/Independent-work-Choice-necessity-and-the-gig-economy|bet=Independent work: Choice, necessity, and the gig economy|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180427183133/https://www.mckinsey.com/global-themes/employment-and-growth/independent-work-choice-necessity-and-the-gig-economy|arxivsáne=27 April 2018|avtor=Manyika|at=James|jumıs=McKinsey Global Institute|qaralǵan sáne=6 November 2017}}&lt;/ref&gt;

Bul bazarlar, sonıń ishinde Fiverr  hám Lyft, jumısshılardı ekspluataciyalawshı retinde sınǵa alındı.

== Etimologiya ==
Frilanser termini ádette Ayvenxoda (1820) ser Uolter Skottqa (1771–1832) «orta ásirlik jallanbalı jawıngerdi» yamasa «erkin jawıngerdi» sáwlelendiriw ushın berilgen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.chambersharrap.co.uk/|bet=Search results for 'freelance'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121206223925/http://chambersharrap.co.uk/|arxivsáne=6 December 2012|baspaxana=Chambers Harrap dictionary|qaralǵan sáne=21 December 2012}}&lt;/ref&gt; Ol shama menen 1860 jılları kórinisli atlıqqa ózgerdi hám 1903 jılı Oksford inglis sózligi sıyaqlı etimologiyada rásmiy feyil retinde tán alındı. Házirgi waqıtta termin atlıqtan feyilge hám qosımshaǵa, sonday-aq «frilanser» atlıqqa almastı.

== Derekler ==
{{Derekler|2}}
[[Kategoriya:Programmalıq injiniring]]</text>
      <sha1>lq9srel5hy6yvgx60gzi0g7h7d2bkoi</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tallahassi</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17570</id>
    <revision>
      <id>125575</id>
      <parentid>110958</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:06:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh (4) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125575</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9540" sha1="t4vfljhk2se29su34j025ekeb6tcrni" xml:space="preserve">{{Xalıq punkti infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı           = Tallahassi
| negizgi atı                 = {{lang-en|Tallahassee}}
| túri                        = 
| súwret                      = [[File:TallahasseeSkyline2.JPG|250px|]]
| gerb                        = Seal of Tallahassee, Florida.png
| bayraq                      = 
| gerb túsindirmesi           = 
| bayraq túsindirmesi         = 
| gerb eni                    = 
| bayraq eni                  = 
| lat_dir = | lat_deg = | lat_min = | lat_sec = 
| lon_dir = | lon_deg = | lon_min = | lon_sec = 
| CoordAddon                  = 
| CoordScale                  = 
| mámleket                    = AQSH
| status                      = Qala
| qaraydı                     = 
| region                      = Florida
| kestede region              = 
| rayon túri                  = Okrug
| rayon                       = Leon
| rayon 2                     = 
| rayon 3                     = 
| rayon 4                     = 
| rayon 5                     = 
| kestede rayon               = 
| kestede rayon 2             = 
| kestede rayon 3             = 
| kestede rayon 4             = 
| kestede rayon 5             = 
| jámáát túri                 = 
| jámáát                      = 
| kestede jámáát              = 
| mámleket kartası            = 
| region kartası              = 
| rayon kartası               = 
| mámleket kartası ólshemi    = 
| region kartası ólshemi      = 
| rayon kartası ólshemi       = 
| ishki bóliniwi              = 
| basshı túri                 = Mer
| basshı                      = Jon Deyli
| dúzilgen waqtı              = 1824
| dáslepki derekler           = 
| aldınǵı atı                 = 
| aldınǵı atları              = 
| status qashan berilgen      = 
| jer maydanı                 = 268
| ıqlımı                      = 
| xalıq sanı                  = 181376
| sanalǵan jıl                = 2010
| xalıq tıǵızlıǵı             = 698,6
| aglomeraciya                = 367413
| milliy quramı               = 
| konfessiyalıq quramı        = 
| rásmiy til                  = 
| rásmiy tiller               = 
| etnoxoronim                 = 
| waqıt zonası                = -5
| DST                         = bar
| telefon kodı                = 850
| pochta indeksi              = 
| pochta indeksleri           = 32300-32399
| avtomobil kodı              = 
| identifikator túri          = 
| sanlı identifikator         = 
| sayt                        = http://talgov.com/
}}

'''Tallahasi'''&lt;ref&gt;{{Атлас мира|2010|168—169|Соединенные Штаты Америки}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Книга:СГНЗС|357|Таллаха́сси}}&lt;/ref&gt; ({{lang-en|Tallahassee}} {{IPA|[ˌtæləˈhæsi]}}) - [[AQSh]]tıń xalqı boyınsha úshinshi shtatı bolǵan [[Florida]] paytaxtı&lt;ref name=&quot;AnnualEstUS&quot;&gt;{{Web deregi |url=https://www2.census.gov/programs-surveys/popest/tables/2010-2019/state/totals/nst-est2019-01.xlsx |title=Annual Estimates of the Resident Population for the United States, Regions, States, and Puerto Rico: April 1, 2010 to July 1, 2019 |lang=en |website=[[U.S. Census Bureau]], Population Division |date=2019-12-30 |access-date=2020-07-25 |archive-date=2020-11-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201123140353/https://www2.census.gov/programs-surveys/popest/tables/2010-2019/state/totals/nst-est2019-01.xlsx |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Tariyxı ==
[[Aqlar]] keliwinen aldın házirgi Tallahassi aymaǵında [[apalachi]] hind qáwimi jasardı, olar ańshılıq, jıynaw hám dıyxanshılıq menen shuǵıllanardı. Evropalıqlar birinshi ret apalachilarnıń bar ekinligin [[Ispaniya imperiyası|ispan]] izertlewshisı [[Panfilo De Narvaez]] basshılıǵındaǵı áwmetsiz ekspediciyanı aman qalǵan tórt kisiden (tórt júzden artıq kóshpelenshilerden) bilip aldılar. Jergilikli xalıqtıń dushpanlıǵı kolonizatorlardıń óliminiń tiykarǵı sebebi boldı. Qala házir turǵan jayǵa birinshi ret [[Ernando De Soto]] jetip keledi, onıń ekspediciyası 1538-1539 jıllar qisını ol jerda ótkeredı.

[[Jańa Ispaniya]]ǵa rásmiy tiyisliligine qaramay, bul aymaqǵa Ispaniya kolonizator hákimiyat wákilleri derlik kelmegen. Koloniya etiwge urınıslar jergilikli xalıqtıń dushpanlıǵı, ıssı ıqlım hám tropik kesellikler sebepli ámelge asırilmadi. Aymaqǵa waqtı-waqtı menen sawdagerler, tiykarlanıp [[Jańa Orlean]]lıq francuzlar kelgen. Jeti jıllıq urıs nátiyjesinde aymaqtıń [[Britaniya imperiyası|Britaniyaǵa]] ótiwi hesh nárseni ózgertirmeydı, sonıń menen birge, [[AQSh]] ǵárezsizligi ushın urıstan keyin onıń Ispaniyaǵa qaytıwı da.

1817 jıl noyabr ayında, birinshi seminol urısı waqtında, general Endryu Jekson basshılıǵındaǵı Amerika áskerleri házirgi qala ornında turǵan hind awılın iyelep aldılar. Awıl Tallahassi dep atalǵan, bul &quot; eski atızlar&quot; degen mánisti ańlatadı. 1819 jılda [[Batıs Florida]] hám [[Arqa Florida]]daģi burınǵı ispan koloniyalari [[AQSh]]ģa satıldı. Jańa islengen Florida aymaǵınıń paytaxtı Tallahassiģa aylandı, birinshi náwbette, eki koloniyaning eski Ispaniya paytaxtları [[Pensakola]] hám [[Sent-Avgustin]] arasında jaylasqanlıǵı sebepli, sol waqıtta Floridaning bul eki iri qalası arasında sayaxat bir yarım aydan kóbirek waqttı alardı. 1845 jılda Florida AQS&amp;nıń 27-shtatına aylandı hám Tallahassi shtat paytaxtı mártebesin aldı.

Qublanıń gullep-jasnaǵan dáwirinde Tallahassi paxta poyasınıń oraylarınan biri bolıp gullep-jasnaǵan. Qala [[Missisipi]] shıǵısındaǵı [[Konfederatsiya Shtatlarınıń]] [[Amerika puqaralar urısı|puqaralar urısı]] waqtında arqalar tárepinen basıp alınbaǵan birden-bir paytaxtına aylandı.

Qullıqnıń biykar etiliwi hám urıstan keyin Qublanıń ulıwma páseńlewge dús keliwi qala ekonomikasına úlken zarba berdi. Úlken dáramat keltiretuǵın paxta hám temeki plantaciyalari wayran boldı, olardıń kóbisi ańshılıq jayların shólkemlestiriw ushın okkupaciya administraciyasınan bay arqalar tárepinen satıp alındı. Tek 19-ásirdiń aqırına kelip, qala ekonomikası tiykarlanıp tsitrus etiwtiriw, terek kesiw hám turizmga (hám, álbette, qala byudjetine úlken dáramat keltiretuǵın mámleket paytaxtı mártebeine) súyene otirip tiklena basladı. Bul tarmaqlar (tálim hám den sawlıqtı saqlaw menen bir qatarda ) búgingi kúnde de qala ekonomikasınıń hasası bolıp qalıp atır.

2000 jılda Tallahassi prezidentlik saylawları nátiyjelerin Jorj Bush paydasına sheshken dawıslardı qayta esaplaw menen dúnya itibarın tarttı.

== Geografiya hám klimat ==
=== Geografiyalıq maǵlıwmatlar ===
Tallahassi [[Florida]] shtatınıń Arqa bóleginde, Pensakola hám Jeksonvill arasındaǵı joldıń shama menen yarımında hám Jorjiya shegarasınan tek 40&amp;nbsp;km qublada jaylasqan. Qala Florida standartları boyınsha júdá tóbelik, eń tómen noqat derlik teńiz júzesinde, eń biyik tóbeliktiń tóbesi 62 metr. Bul shıńda tariyxıy qala orayı, sonday-aq Florida shtatı Kapitoliysi jaylasqan. Solay etip, qala Amerika Shtatlarınıń birden-bir paytaxtı bolıp, onıń orayı qala aymaǵınıń eń joqarı noqatında jaylasqan. Qala ishinde eki kól bar — Jekson hám Lafayette. Tallahassi arqaında Apalachicola National Forest milliy baǵı menen shegara qatar. Qala átirapındaǵı flora hám fauna Florida shtatınan kóre [[Qubla Karolina]] yamasa [[Alabama]]ģa xas bolıp tabıladı.

=== Klimat ===
Tallahassi subtropik okean ıqlımı zonasında jaylasqan bolıp, bul qamarǵa tán bolǵan jazı uzaq, ıssı hám jamǵırlı, qısı bolsa qısqa. Floridaning kópshilik qalalarına qaraǵanda, qalanıń jazı issılaw, qısı bolsa suwıqlaw. Qar rekord dárejede bir neshe márte belgilengen, aqırǵı ret 2018 jıl yanvar ayında.

== Xalqı ==
[[Fayl:AutumnColors.JPG|200px|mini|onģa|nobaý|Qala kóshelerı, noyabr 2008]]
2010-jılģı xalıqtı dizimge alıw maǵlıwmatlarına kóre, qalada 181376 kisi jasardı, 84248 úy xojalıǵı bar edi.

Xalıqtıń ırqiy quramı:
* [[Aq amerikalıqlar|aqlar]] - 53,3 %
* [[afro-amerikalıqlar]] - 35 %
* [[AQShdaģi latin-amerikalıqlar|latin-amerikalıqlar]] - 
6,3 %
* [[Aziyalıq amerikalıqlar|aziyalıqlar]] - 3,7 %

Xalıq jan basına ortasha jıllıq dáramat 18981 AQSh dolların quradı (2000 jıl maǵlıwmatları). Qala xalqınıń ortasha jası 26 jas (Tallahassi shtatlardıń eń «jas» paytaxtlarınan biri). Jınayat dárejesi joqarı, AQSH ortasha kórsetkishinen 2,5 martte joqarı.

== Ekonomika ==
[[Fayl:FloridaStateWestcott.JPG|150px|mini|solģa|nobaý|[[Florida shtatınıń universitetı]]]]
Amerika shtatlarınıń kópshilik paytaxtlarında bolǵanı sıyaqlı, jergilikli ekonomikanıń asası mámleket basqarıwı, tálim hám den sawlıqtı saqlaw tarawı bolıp tabıladı.

Qalada shtat daǵı 10 universitetten ekewı - [[Florida shtatı universitetı]] hám [[Florida A&amp;M universitetı]] hám de Tallahassi jámiyetlik kolledji jaylasqan. Tallaxassi hám Leon okrugining ekonomikalıq aktiv xalqınıń 40 % ten aslamı mámleket keńeslerı hám shólkemlerinde isleydi hám 50 000 den artıq studentler universitet yamasa kolledjge baradılar. Eki regionlıq emlewxana Arqa Florida hám Qubla Jorjiyaga xızmet kórsetetuǵın iri medicina orayı ushın tiykar bolıp xızmet etedi.

== Transport ==

== Aǵayin qalalar ==

== Arxeologiya ==

== Derekler ==</text>
      <sha1>t4vfljhk2se29su34j025ekeb6tcrni</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ernest Heminguey</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17585</id>
    <revision>
      <id>125576</id>
      <parentid>119784</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:06:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125576</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27970" sha1="3mkg9eyseycemk4wu1tt7xzfo5d7g5c" xml:space="preserve">{{Shayır infoqutısı
|qaraqalpaqsha atı        = Ernest Heminguey
|negizgi atı              = {{lang-en|Ernest Miller Hemingway}}
|súwret                   = ErnestHemingway.jpg 
|súwret eni               =
|súwret táriypi           = Ernest Heminguey 1939 jılda 
|tuwılǵandaǵı atı         = Ernest Miller Heminguey
|tolıq atı                = 
|ádebiy laqabı            =
|tuwılǵan sánesi          = 21 aprel 1899
|tuwılǵan jeri            = Ok-Park, Illinoys, AQSH
|qaytıs bolǵan sánesi     = 2 iyul 1961
|qaytıs bolǵan jeri       = Ketchum, Aydaxo, AQSH 
|puqaralıǵı               = {{bayraqlastırıw|AQSH}}
|milleti                  = 
|dóretiwshilik túri       = prozaik, jurnalist, urıs korespondentı 
|oqıǵan jeri              = Oak Park and River Forest High School, James F. Byrnes High School
|dóretiwshilik jılları    = 1917—1961
|baǵdarı                  = modernizm, realizm
|baǵdarları               =
|janrı                    = proza, publicistika
|janrları                 =
|shıǵarmalarınıń tili     = inglis tili
|birinshi kitabı          =
|ákesi                    = 
|anası                    = 
|ómirlik joldası          = 
|ómirlik joldasları       = 
|perzentleri              = 
|belgili pikirleri        = 
|ataqları hám sıylıqları  = 
|ataqları                 =
|sıylıqları               =
|sayt                     = 
|qolı                     = Ernest Hemingway Signature.svg
}}
'''Ernest Miller Heminguey''' ({{lang-en|Ernest Miller Hemingway}}; [[1899|1899-jıl]] [[21-aprel]], Ok-Park, [[Illinoys]], [[AQSh]] - [[1961|1961-jıl]] [[2-iyul]], Ketchum, [[Aydaho]], [[AQSh]]) - [[Amerika Qurama Shtatları|amerikalı]] [[jazıwshı]], urıs korespondentı, 1954-jıl ádebiyat boyınsha [[Nobel sıylıǵı]] jeńimpazı.

Heminguey bir tárepden romanları hám kóplegen gúrrińleri, basqa tárepden bolsa hádiyse hám qápelimde hádiyselerge tolıq turmısı sebepli keń tán alıwǵa iye boldı. Onıń usılı qısqa hám bay bolıp, XX ásir ádebiyatına sezilerli tásir kórsetdi.

== Biografiya ==
=== Balalıq hám jaslıq ===
Ernest Heminguey 1899-jılı 21-iyulda [[Chikago|Chikagonıń]] jeńillikli shetsinde — Ok-Park awılında (Illinoys, AQSh) tuwılǵan{{sfn|Oliver|1999|p=140}}. Onıń ákesi Klarens Edmont Heminguey (1871-1928) shıpaker, anası Greys Ernestin Xoll-Xeminguey (1872-1951) opera qosıqshısı bolǵan. Ata-analar ekewi de jaqsı maǵlıwmatqa iye edi hám Ok-Parknıń konservativ jámáátinde úlken abırayǵa iye ediler{{sfn|Reynolds|2000|pp=17—18}}. Ataqlı arxitektor Frank Lloyd Rayt bul jámáát haqqında sonday degen: &quot;Onda júdá kóp aq kewiller baratuǵın shirkewler kóp&quot; ({{lang-en|«So many churches for so many good people to go to»}}){{sfn|Meyers|1985|p=4}}. Nekeden keyin{{sfn|Oliver|1999|p=134}} Klarens hám Greys Heminguey bir muncha waqıt Greysning ákesi Ernest Miller Xoll menen birge jasadılar, onıń húrmetine er-hayel birinshi balasına at qoydı. Keyinirek Ernest Heminguey óz atın jaqtirmasliǵın ayttı, ol Oskar Uayld &quot;Saldamlı bolıw qanshelli zárúrli&quot; ({{lang-en|«The Importance of Being Earnest»}}) pyesasinıń ápiwayı, hátte aqmaq qaharmanı menen baylanıslı edi{{sfn|Meyers|1985|p=8}}. Aqırı, shańaraq Greys ushın muzıka studiyası hám Klarens ushın medicina xanasi bolǵan húrmetli máhelle degi jeti xanalı uyge kóship ótti{{sfn|Reynolds|2000|pp=17—18}}.

[[Fayl:ErnestHemingwayBabyPicture.jpg|nobaý|Heminguey Klarens hám Greys Xemingueyning ekinshi perzenti hám birinshi ul balası edi (shama menen 1900-jıllar súwreti)|alt= photograph of an infant]]

Hemingueynıń anası kishkene Ernestni (shańaraqta birinshi ul bolǵan ) qız sıyaqlı kiyintirgen, biraq bul sol waqıtta kóplegen shańaraqlarda ádetiy hal edi. Ol birinshi ret 6 jasında shashların kesip, hám ol onı &quot;quwırshaq&quot; dep ataǵan ({{lang-en|dolly}}). Ómirbayanshilerdiń atap ótiwishe, Greysning balasına bolǵan ájep qatnası onıń pútkil turmısına tásir etken. Balanıń shashların kesh qırqıw haqqındaǵı gúrriń Heminguey dóretpelerinde, mısalı, &quot;Jánnet baǵı&quot; ({{lang-en|«The Garden of Eden»}}). Bunnan tısqarı, jazıwshınıń bir qatar gúrrińlerinde qaharmanlar ol yamasa bul sebepke kóre kúshsiz bolıp, &quot;Kilimanjaro qarlari&quot; ({{lang-en|«The Snows of Kilimanjaro»}}). Keyinirek Heminguey onasidan jek kóriwin tán aldı, eger onıń jiyeni, keyinirek akademikalıq bolǵan Marselinaning balası jan Sanford intervyusida avtordıń anası haqqındaǵı jaman sózleri onıń oǵan bolǵan tereń muhabbatsınıń &quot;niqab&quot; ekenligin ayttı&lt;ref&gt;The Hemingway Project: [http://www.thehemingwayproject.com/category/interview-john-sanford/ ''Hemingway’s Early Life — A Conversation With Hemingway’s Nephew, John Sanford.''] {{Wayback|url=http://www.thehemingwayproject.com/category/interview-john-sanford/ |date=20230421211319 }}&lt;/ref&gt;. Ómirbayanshi Maykl S. Reynolds Ernest anasidan energiya hám ǵayrattı miyraslar etip alǵanın aytıp ótdi{{sfn|Reynolds|2000|p=19}}. Hemingueynıń  ákesi óziniń kolonizator ájdadları menen júdá maqtanar edi hám diniy dogmalarga muwapıq shańaraqta raqsga túsiw, ıshıw, shekiw hám qumar oynawdı qadaǵan etgen. Bul úlken, keń jelkeli adam, hayalınan ayrıqsha bolıp, balalardı qattı ıntızamda ustap turardi hám eger kerek bolsa, Hemingueyni sherim qamar menen o'yib qoyıwı múmkin edi. Gónergen shıpaker Hemingueyning dáslepki gúrrińlerindegi qaharmanlardan biri - &quot;Doktor jáne onıń hayalı&quot; ({{lang-en|«The Doctor and The Doctor's Wife»}}). O da shıpaker jáne onıń hayelı arasındaǵı sáwbetler jazıwshınıń ata-anası arasındaǵı haqıyqıy sáwbetlerge tiykarlanǵan&lt;ref&gt;Tyler, ''Student Companion to Ernest Hemingway'', p.15&lt;/ref&gt;.

Bolajaq avtordıń anası tez-tez kontsertlarda qatnasqan hám balalarǵa muzıka ásbapların shertiwdi úyretiwshi bolǵan. Ernest buǵan baylanıslı uqıpǵa iye emes edi, lekin ol odan bir neshe márte &quot; kelspewshilik dáregi&quot; bolǵan viyolonsel shertiwdi talap etdi, biraq keyinirek ol muzıka sabaqları onıń ijodi ushın paydalı ekenligin tán aldı, bunı &quot; qońıraw kim ushın&quot; romanınıń keri dúzilisinen kóriw múmkin{{sfn|Meyers|1985|p=3}}.

Ok-Parkdagi qısqı uydan tısqarı, shańaraqta Michigan shtatındaǵı Petoskey qalası qasındaǵı vallun ko'lida &quot; Wyndemir&quot; kotteji da bar edi, ol erda ákesi tórt jaslı Ernestga Michigan arqaındaǵı ormanlar hám kól boyında ań qılıw, balıq tutıw, turar jay qurıwdı uyretgen. Onıń tábiyiy dúnyadaǵı dáslepki tájiriybeleri oǵan uzaq yamasa bólek aymaqlarda hádiyse hám turmısqa bolǵan qızıǵıwshılıqtı oyatdı{{sfn|Beegel|2000|pp=63—71}}.
[[Fayl:Ernest Hemingway with Family, 1905.png|nobaý|Heminguey shańaraǵı 1905 jılda (shepden): Marselina, Sani, Klarens, Greys, Ursula hám Ernest]]

Bala ushın &quot; vindmir&quot; ga sayaxatlar tolıq erkinlikti anglatardi. Hesh kim onı viyolonselda oynawǵa májbúrlamadi hám ol óz jumısın ete aldı — balıq tutıw tayog'i menen qıraqqa otırıw, ormanda seyil etiw, hind awılı daǵı balalar menen oynaw. 1911 jılda Ernest 12 jasqa tolǵanında, Xeminguey babası oǵan 20 kalibrli bir o'qli qural sıylıq etdi. Bul sıylıq baba hám aqlıqtıń doslıǵın bekkemladi. Bala cholning gúrrińlerin tıńlawdı jaqsı kórer edi, keleshekte olardı kóbinese óz dóretpelerine kóshirar edi&lt;ref name=&quot;Грибанов&quot;&gt;{{книга|автор=Б. Т. Грибанов |заглавие=Эрнест Хемингуэй|место=М.|издательство=Феникс|год=1984|страниц=544|серия=Мужчина — миф|isbn=5-222-00224-1|тираж=5000}}&lt;/ref&gt;. Ol babası haqqında ómirlik jaqsı yadlardı saqlap qaldı.

Ań Ernest ushın tiykarǵı intaǵa aylandı. Klarens balasına qural menen islewdi (atap aytqanda, oq jay hám nayza ) hám haywandı táqip qılıwdı uyretdi. Xeminguey óziniń alter ego Nik Adams haqqındaǵı birinshi gúrrińlerinen birin ovga hám atasınıń túsine baǵıshlaydı. Onıń ózligi, turmısı hám baxıtsızlıqlı juwmaǵı — Klarens ózin ań miltig'idan atip óz janına qas etedi-jazıwchini mudami tınıshsızlanıwǵa saladı&lt;ref name=&quot;Вагнер&quot;&gt;{{книга|автор=L. Wagner-Martin |заглавие=A Historical Guide to Ernest Hemingway |место=New York |издательство=Oxford University Press |год=2000 |isbn=0-19-512151-1 |язык=en }}&lt;/ref&gt;.

Ol anglichan tili sabaqlarında bólek tabıslarǵa eristi, sonıń menen birge, eki jıl dawamında singlisi Marselina menen birge mektep orkestrida qatnasdı. Jaslıǵında Xeminguey fany Ibge-de jurnalistika kursların da ótkergen, olar &quot; klass gazeta mekememesi kabi&quot; islengen. Bul kurslardıń eń jaqsı avtorları mektep gazetasi &quot; Trapez&quot; (ingl. «The Trapeze»). Ernest da, onıń singlisi Marselina da olar arasında bolıp, gazeta ushın jazıwǵan. Xemingueyning Trapeziyaga qosqan birinshi úlesi 1916 -jıl yanvar ayında Chikago simfonik orkestrining jergilikli atqarıwı haqqındaǵı maqala edi. Ol &quot; trapetsiya&quot; hám mektep jılnaması &quot; Tabula&quot; (ingl. &quot; The Tabula&quot;), sport túsindiriwlovchilarining tiline eliklew etip hám ring Lardner-kishi laqapınan paydalanıp, Chicago Tribune gazetasining Ring Lardner mısalından paydalanıp, &quot; line O'tayp&quot; ga qol chekdi. Daslep &quot; Manitu sudi&quot; Arqa ekzotika, qan hám hind folklori menen jazılǵan dóretpe, keyingi sanında bolsa boksning saqna artı daǵı hám patas kommerciya tárepi haqqında jańa gúrriń baspadan shıǵarılǵan. Keyinirek, tiykarlanıp, sport jarısları, konsertlar haqqında reportajlar baspadan shıǵarılǵan. Ok-parkning &quot; dúnyalıq turmısı&quot; haqqındaǵı qáweterli esletpeler ásirese ataqlı edi. Bul waqıtta Xeminguey ózi ushın jazıwshı bóliwge qatań qarar etdi.

Mektepti tamamlaǵannan keyin, ol ata-anası talap etkeni sıyaqlı universitetke barmaslikka qarar etdi, lekin Kanzas-Siti qalasına kóship ótti hám ol erda jergilikli The Kanzas City Star gazetasida xabarshı bolıp isledi[17]. Bul erda ol ulıwma emlewxana, temirjol stanciyası hám politsiya bólimin óz ishine alǵan qalanıń kishi bir bólegi ushın juwapker edi. Jas xabarshı barlıq baxtsız hádiyselerge bardı, úyler menen tanıstı, ǵarlar, adam óltiriwshiler hám jalataylarǵa dus keldi, órtler hám qamaqxanalarda boldı. Ernest Xeminguey kuzatdi, esladi, insan háreketleriniń sebeplerin túsiniwge háreket etdi, sóylew, ım-ishara -belgiler hám iyislerdi usladı. Bulardıń barlıǵı keyinirek onıń keleshektegi gúrrińleriniń syujetlari, tolıq maǵlıwmatları hám dialoglarına aylanıwı ushın onıń yadında qaldırildi. Bul erda onıń kórkem ádebiyatqa baylanıslı usılı hám mudamı waqıyalar orayında bolıw ádeti qáliplesti. Gazeta redaktorları oǵan tildiń anıqlıǵı hám ayqınlıǵın úyretiwdi hám hár qanday sóz hám stilistik itibarsızlıqtı toqtatıwǵa háreket qıldı&lt;ref name=&quot;Паскуаль&quot;&gt;{{книга|автор=А. М. Паскуаль.|заглавие=Эрнест Хемингуэй|ссылка=|ответственный=А. Беркова|место=М.|издательство=АСТ|год=2006|страниц=188|серия=Биография и творчество|isbn=5-17-034527-5|тираж=4000}}&lt;/ref&gt;.

=== Birinshi jáhán urısı ===
[[Fayl:Ernest Hemingway in Milan 1918 retouched 3.jpg|thumb|right|Heminguey 1918 jılı Milanda]]
AQSh birinshi jáhán urısına kirgennen keyin, Xeminguey valantyor bóliwge qarar etdi, biraq shep kózi ziyanlanǵanı ushın alıp ketilmadi. 1918-jıl basında Ernest Xeminguey Kanzas-Siti qalasında qızıl xochni kadrlar boyınsha qıdırıwǵa juwap berdi hám Italiya frontida tez járdem aydawshısı bóliwge valantyor boldı [19]. May ayında ol Nyu-Yorkni tark etip, nemis artilleriyası tárepinen o'qqa tutılǵan Parijǵa keldi[20]. Iyun ayında ol Italiyaǵa etip bardı, ol erda ol o'nlab jıllar dawamında qıyın qatnasda bolǵan jan dos Passos menen birinshi ret ushrashqan bolıwı múmkin[21]. Milandagi birinshi kúninde ol áskeriy zavod daǵı jarılıw jayına jo'natildi, ol erda qutqarıwshılar jumısshılardıń qaldıqların qarabaxanalardan tartıp aldılar. Xeminguey bul waqıyanı óziniń &quot; tushdan keyin ólim&quot; (ingl. Afternoonda ólim):&quot; esimda, biz óliklerdiń qaldıqların qıyqımlıq menen qıdırganimizdan keyin, biz úzindilerdi yig'dik&quot; [22]. Bir neshe kúnden keyin ol Fossalta Di Piavada edi.

1918-jıl 8-iyulda Xeminguey frontdagi askarlar ushın shokolad hám sigaretalar menen awqat reti kelgendeden qaytıp atırǵanda minomyotdan salmaqli jara aldı [22]. Jaralarına qaramay, ol Italiyalıq askarlarni qutqarıwda járdem berdi, onıń ushın ol mártlik ushın Italiya gúmis medalın aldı [23][2-esletpe]. 18 jaslı jigit retinde ol bul waqıyanı tómendegishe suwretlegen: &quot; eger siz ul bala retinde urısqa barsangiz, sizde o'lmaslikning úlken illyuziyasi bar. Basqa adamlar óltiriledi, siz bolsa joqsız... keyin birinshi ret salmaqli jara alǵanıńızda, siz bul illyuziyani joǵatasız jáne bul siz menen de júz bolıwı múmkinligin bilesiz. Ol Milandagi qızıl Xoch emlewxanasında sawlıqqa ótkerilgunga shekem eki ayog'idan saldamlı jaralar aldı, asıǵıslıq menen operatsiya etildi hám bes kún atız emlewxanasında yotdi[25]. Ol altı aynı emlewxanada ótkerdi, ol erda &quot; chink&quot; laqaplı Erik Dorman-Smit menen uchrashdi hám qattı doslasdı, sonıń menen birge, bolajaq amerikalıq diplomat, elshi hám jazıwshı Genri Serrano vilar menen bólme boldı.

Gospitalda odan 26 bólek alıp taslanǵan, Ernestning denesinde bolsa eki júzden artıq jara bolǵan. Tez arada ol Milanga alıp ketildi, ol erda shıpakerler otilgan dize qopqog'ini alyuminiy protez menen almastırdılar.

Tawır bolıw waqtında Xeminguey óziniń birinshi muhabbatsı — ózinden etti jas úlken bolǵan qızıl Xoch miyirbiykesi Agnes fon Kurovski menen uchrashdi. 1919 jıl yanvar ayında, AQShga qaytıp kelgeninde, Agnes hám Xeminguey Amerikada bir neshe ay turmıs qurıwǵa qarar qılıwdı. Soǵan qaramay, mart ayında ol Italiyalıq ofitser menen qalıńlıqın jazdı. Ómirbayanshi Jeffri Mayersning atap ótiwishe, Xeminguey Agnesning biykarlaw etiwinen wayran bolǵan hám keleshekte hayalın ketiwınan aldın onı ketiwǵa intilgen.

=== Toronto hám Chikago ===
Ernest Xeminguey, ele 20 jasqa tolmaǵan, 1919 jıl basında urıstan etuk adam retinde qaytıp keldi, ol ıssız úyde otırıwǵa májbúrliligi hám den sawlıǵın hám sawlıgın qayta tiklew zárúrshiligi sebepli depressiyani basdan keshirdi[28]. Reynolds túsintirganidek, &quot; Xeminguey ata-anasına qanlı dizesin kórgeninde neni sezim etkenin anıq túsintira almadı. Ol basqa mámlekette onıń ayaǵın davolay aladıma yamasa joqpa, anglichan tilinde ayta almaytuǵın xirurgler menen qanshelli qorqınıshlı ekenligin túsintirip berolmadi&quot;[29]. Kóp ótpey, ata-anası oǵan jumıs tabıw yamasa oqıwdı dawam ettiriw ushın basım ótkera basladılar, biraq jaralar ushın 1000 dollarlıq qamsızlandırıw tólewleri ushın ol derlik bir jıl islemesten jasawı múmkin edi. Xeminguey ata-anasınıń úyinde jasaǵan hám waqtın kitapxanada yamasa úyde oqıw menen ótkergen. Ol urıs haqqında kóp sóylemedi hám tanıwlar onıń qala boylap qızıl xoch formasında júrgenin tez-tez kóriwdi. Sentyabr ayında ol orta mektep degi dosları menen Michiganning joqarı yarım aralına sayaxat etdi.Bul sapar onıń &quot; Big-River&quot; (ingl. Big Two-Hearted River), ol jaǵdayda avtobiografik personaj Nik Adams urıstan qaytqanınan keyin jeke turmıs izlep qalanı tark etedi [30]. Shańaraqqa tiyisli dosı Xemingueyga Torontoda islewdi usınıs etdi hám ol zerigiwden razı boldı. Jıl aqırında ol Toronto Star gazetasida frilanser, turaqlı jumısshı hám shet el xabarshı retinde jumıs basladı. Ol keyingi iyun ayında Michiganga qaytıp keldi[28] hám keyin 1920 jıl sentyabr ayında dosları menen jasaw ushın Chikagoga kóship ótti hám Toronto Star ushın gúrrińler jazıwdı dawam ettirdi [31]. Turmısında birden-bir ret saylawda qatnastı sotsialistlardan prezidentlikke kandidat Yevgeniy Depsga dawıs berdi.

Chikagoda ol Cooperative Commonwealth aylıq jurnalı redaktorı járdemshisi retinde islegen hám ol erda jazıwshı Shervud Anderson menen ushrashqan[31]. Sent-Luisda jasawshı pianinochi Xedli Richardson qońsılas Xemingueyning singlisini zıyarat qılıw ushın Chikagoga keldi. Ol oǵan qızıqıp qaldı hám keyinirek bunı suwretlab berdi: &quot; men onıń turmısqa shıǵıwshı bolǵan qız ekenligin biletuǵın edim&quot;[32]. Xedlining qızıl shashları bar edi hám odan segiz jas úlken edi[32]. Soǵan qaramay, onasining hádden tıs qáwenderligi tásirinde bolǵan Xedli óz jasındaǵı jas áyellerge qaraǵanda onsha etuk emes sıyaqlı tuyuldi[33]. Bernis Kert, &quot; Xeminguey áyelleri&quot; kitapınıń avtorı (ingl. The Hemingway Women), jazıwshı tańlawına Agnes haqqındaǵı yadlar tásir etkenin aytıp otedi, biraq Xedlida Agnes etiwmey atırǵan balalıq bar edi. Er-hayal bir neshe ay dawamında SMS jazıwdı hám keyin turmıs qurıwǵa hám Evropaga sayaxat etiwge qarar qılıwdı [32]. Olar Rimge keliwdi qálewdi, lekin Shervud Anderson óz xatında jas er-hayaldı Parijǵa barıwǵa ishontirdi[34]. Olar 1921 jıl 3 sentyabrde turmıs qurıwdı. Eki aydan keyin Xeminguey Toronto Star ushın shet el xabarshı retinde jumısqa qabıllandı hám er-hayal Parijǵa jo'nab ketiwdi. Xeminguey hám Xedlining nekesi haqqında Myers sonday deydi:&quot; Xedli menen Xeminguey Agnes menen bolǵan qatnaslarınan kutgan hámme zatqa eristi: gózzal hayaldıń muhabbatsı, qolay dáramat hám Evropada jasaw&quot;.

=== Afrika ===
Xeminguey Teńgenyika ko'li aymaǵına etip keldi, ol erda jergilikli qáwimlerden xızmetshiler hám jolbasshılardı yolladi, lager qurdi hám ovga chiqa basladı. 1934 jıl yanvar ayında Ernest náwbettegi saparınan qaytgach, amoebik dizenteriya keselligine shalınǵan. Hár kúni jazıwshınıń jaǵdayı jamanlasdı, ol aqldan ozdi hám denesi júdá suwsızlandi. Dar-es-salamdan jazıwshıǵa arnawlı samolyot jiberildi, ol onı aymaq paytaxtına alıp bardı. Bul erda ingliz emlewxanasında ol bir hápte dawamında aktiv terapiya stuldı o'tab, keyin dúzelip ketti [84].

 Soǵan qaramay, bul ań máwsimi Xeminguey ushın tabıslı juwmaqlandi: ol ush sherni otdi, onıń bayraqları arasında jigirma etti Antilop, iri Bufalo hám basqa Afrika haywanları da bar edi. Jazıwshınıń Teńgenika haqqındaǵı tásirleniwleri Xeminguey hayalına hám sherni uzaq tutıwǵa baǵıshlaǵan &quot; Miss Meri sher&quot; kitabında, sonıń menen birge &quot; Afrikanıń jasıl tóbelikleri&quot; (1935) shıǵarmasında belgilengen. Dóretpeler tiykarınan Ernestning ańshı hám sayaxatshı retinde kúndeligi edi.

=== Ekinshi jáhán urısı ===
1934 jılda, Afrika saparınan qaytgach, Xeminguey Bruklinga jol aldı, ol erda Uiler kemasozlik zavodında úlken teńiz kemasini satıp alıp, oǵan &quot; Pilar&quot; atınıń berdi. Keyinirek ol kemani Kubaǵa alıp bardı hám 1941 jıl 7 dekabrge shekem Yaponiya Pearl-Harbor bazasına hújim qilgunga shekem teńiz balıq tutıw menen shuǵıllandı hám tınısh okeanı aktiv jawınger háreketler zonasına aylandı.1934 jılda, Afrika saparınan qaytgach, Xeminguey Bruklinga jol aldı, ol erda Uiler kemasozlik zavodında úlken teńiz kemasini satıp alıp, oǵan &quot; Pilar&quot; atınıń berdi. Keyinirek ol kemani Kubaǵa alıp bardı hám 1941 jıl 7 dekabrge shekem Yaponiya Pearl-Harbor bazasına hújim qilgunga shekem teńiz balıq tutıw menen shuǵıllandı hám tınısh okeanı aktiv jawınger háreketler zonasına aylandı.

1941-1943 jıllarda Ernest Xeminguey Kubada fashistlarning tıńshılarına qarsı qarsı razvedka uyushtirdi hám Karib teńizinde nemis suw astı kemeleri ushın qayig'ida ań etdi[86]. Sonnan keyin ol Jurnalistlik iskerligin dawam ettirdi hám Londonga xabarshı retinde kóship ótti.

1944 jılda Xeminguey Germaniya hám basıp alınǵan Frantsiya ústinen bombardimonchilarning jawınger ushıwlarında qatnasdı [manba 1464 kún kórsetilmagan]. Birlespechilarning Normandiyaga qonıwı waqtında jawınger hám razvedka háreketlerinde qatnasıw ushın ruxsat aldı [86][manbada emes]. Ernest 200 ge jaqın frantsuz partizanlari otryadiga basshılıq etdi hám Parij, Belgiya, Elzas ushın sawashlarda, &quot; Zigfrid sızıǵı&quot; ni buzıwda qatnasdı [86][manbada joq]. Basqa maǵlıwmatlarǵa kóre, ol Rambuyada frantsuz ózin ózi qorǵaw boyınsha kishi otryadni basqargan, onıń ushın ol tergew astında bolǵan, sebebi Jeneva konventsiyasi jurnalistlarga jawınger háreketlerde qatnasıwdı qadaǵan etgen[86].

Xemingueyga &quot; waqıyalar tuwrısında anıq oyda sawlelendiriwge ıyelew hám oqıwshılarǵa front askarlarining jangdagi qıyınshılıqları hám jeńisleri tuwrısında anıq oyda sawlelendiriwge ıyelew ushın jawınger aymaqlarda kósher úzilgeni&quot; ushın bronza juldızı berildi.

=== Kuba ===
[[Fayl:Ernest Hemingway with pigeons, Venice, 1954.jpg|nobaý|Venetsiyada, Italiya, 1954 jıl]]
[[Fayl:Ernest and Mary Hemingway at the Finca Vigia, Cuba - NARA - 192661.jpg|150x150px|nobaý|Ernest hám Meri Heminguey Kuba daǵı &quot;finka vihiya&quot; múlkinde]]
1949 jılda jazıwshı Kubaǵa kóship ótti hám ol erda kórkem ádebiyatqa baylanıslı iskerligin dawam ettirdi[88]. 1940 jılda ol Gavana átirapında finka vihia (ispancha Finca vigía) adresinde úy satıp aldı. Ol erda &quot; ǵarrı hám teńiz&quot; (1952) gúrrińi jazılǵan. Kitapda tábiyaat kúshlerine qaharmanona hám ólimli qarama-qarsılıq, dúnyada jalǵız bolǵan adam haqqında gúrriń etiledi, ol erda ol táǵdirdiń máńgi ádalatsızligiga dus kelip tek óziniń qatańlıqliligiga ıseniwi múmkin. Ǵarrı balıqchining akulalarga qarsı gúresayotgani haqqındaǵı allegorik ráwiyat Xemingueyning súwretshi retinde eń ayriqsha qásiyetleri menen ajralıp turadı : intellektuallıq nafosatni unamawshılıq, etikalıq qádiriyatlar anıq kórinetuǵın bolatuǵın jaǵdaylarǵa sadıqlıq, zıqna psixologiyalıq súwret.

1953 jılda Ernest Xeminguey &quot; ǵarrı hám teńiz&quot; gúrrińi ushın Aqshasıtser sıylıqına iye boldı. Bul dóretpe Xemingueyning 1954 jılda ádebiyat boyınsha Nobel sıylıqına iye bolıwına da tásir kórsetdi. 1956 jılda Xeminguey 1920 -jıllarda Parij haqqında avtobiografik kitap — &quot; mudamı siz menen bolǵan bayram&quot; ústinde jumıs basladı, ol tek jazıwshı opatınan keyin shıqtı.

Ol sayaxat qılıwdı dawam ettirdi hám 1954 jıl yanvar ayında Afrikada izbe-iz eki saldamlı aviahalokatga dus keldi. Ayırım ǵalaba xabar quralları hátte usınıń sebepinen nekroloqlarni baspadan shıǵarıwǵa muvaffaq boldı.

1954-jılda, Nobel sıylıqı beriliwinen sal aldın, 55 jasqa tolıwı qatnası menen Xeminguey Batista húkimeti tárepinen &quot; Karlos Manuel De Sespedes&quot; ordeni menen táǵdirlandi. Soǵan qaramay, 1959 jılda ol diktatordıń awdarılıwı hám Kuba revolyuciyaın alǵısladi. 1957 jılda Kubaǵa portret fotografiya ustası Yusuf Karsh keldi, ol jazıwshınıń bir qatar portretlarini súwretke aldı, olardan eń ataqlıı Xeminguey qopal trikotaj kozokda súwretke túskeni.

=== Turmıstıń sońǵı jılları ===
1960 jıl iyul ayınıń aqırında Xeminguey Kubanı tark etip, AQShga, Nyu-Yorkka qaytıp keldi hám ol erda bir neshe hápte qaldı, sonnan keyin ol qápelimdede dosı Matador hám &quot; qáwipli jaz&quot; hújjetli romanınıń qaharmanlarınan biri Antonio Ordonesni kóriwge qarar etdi hám Ispaniyaǵa ushıp ketti[92]. Oktyabr ayında AQShga qaytıp, ol 1959 jılda úy satıp alǵan Ketchum qalasına (Aydaho shtatı ) jaylawdı.

Xeminguey bir qatar saldamlı keselliklerden azap chekdi. Bunnan tısqarı, jaqın adamlar onıń psixik jaǵdayı jamanlasqanın atap ótiwdi. Onıń zayıpı Meri Uelsning sózlerine kóre, Xeminguey ilgeri kim bolǵanına qarama — qarsı bolıp qaldı -ashıqchasiga, turmısqa tolıq, hádden tıs kúshke iye bolǵan adamnan, ol jabıq hám tınısh bolıp qaldı.

Jazıwshıǵa bawırlas bolǵan úsh kisiden hesh biri oǵan ne bolıp atırǵanın anıq ayta almaydı. San-oypatlıq shıpakeri Jorj Savvides Xemingueyni mayo keń klinika siga jaylastırıwdı usınıs etdi Rochester (AQSh) tekseriw ushın [94]. Xeminguey psixiatrlarga júdá shubha menen qaragan, sol sebepli ol ushın tekseriw sebebi gipertoniya dep atalǵan, haqıyqıy sebep bolsa ol bolǵan depressiya edi[95].

Klinika da Xemingueyga dáslepki basqıshda qandli diabet kesellikti anıqlawı qoyılǵan jáne bul onıń jaǵdayın jamanlastırǵan [96]. Ol gúzetiw paranoyasi menen tushkunlikka tústi. Oǵan (yamasa bul haqıyqattan da sonday edi) FBI agentleri onı balshıq jerde gúzetip barıwayotgani hám balshıq jerde qáteler bar ekenligi, telefonlar tıńlańǵanı, pochta xabarları o'qilgani, bank esapvarag'i turaqlı túrde tekserilayotgani tuyuldi. Ol tosınarlı jolawshılardı agentler dep qáte etiwi múmkin edi.

1980-jıllardıń basında, E. Xemingueyning FQBDAGI arxiv jumısı jasırınlastırılǵanda, jazıwchini baqlaw haqıyqatı tastıyıqlandi jazıwshı ómiriniń sońǵı bes jılında jumısqa eki jańa xabar qosıldı. 2011 jıl 2 iyulda The New York Times gazetasining &quot; pikirler&quot; rubrikasida jazıwshı dosı hám ómirbayanshii A. Hotchner FBI Xemingueyni aktiv gúzetip barǵanlıǵı haqqında pikir bildirdi.

Emlew waqtında ol klinika ning koridorida telefon arqalı dosına qońıraw etip, qáteler klinika da da jaylastırilganligini ayttı. Onı soǵan uqsas tárzde &quot; emlew&quot; urınısları keyinirek tákirarlandi. Biraq, bul hesh qanday nátiyje bermadi. Ol isley almadı, tushkunlikka tústi, paranoyadan azap chekdi hám óz janına qas qılıw haqqında barǵan sayın kóbirek gápirdi. Sonıń menen birge, urınıslar bolǵan (mısalı, samolyot pervanesi tárep qápelimde zarba hám basqalar ), onı odan qorǵaw múmkin edi.

1961 jıl 2 iyulda Ketchumdagi úyinde, mayo klinika sidan bosatilganidan bir neshe kún ótkennen, Xeminguey ózin ózi óltirgen v. &amp;C. Scott &amp; San model Monte Carlo b, óz janına qas qılıw tuwrısındaǵı jazıwdı qaldırmasdan.

== Shańaraq ==
: 1. Birinshi hayal (1921—1927) — Elizabet Xedli Richardson (1891—1979).
::* Ulı — Jon Xedli Nikanor&quot; Jek &quot; Xeminguey (&quot;Bambi&quot;) (1923—2000).
::** Aqlıqlar:
::*** Margo (1954—1996),
::*** Meriel Heminguey (1961)
: 2. Ekinshi hayal (1927—1940) — Paulina Pfayfer (1895—1951).
::* Ulları:
::** Patrik (1928)
::** Gregori (1931—2001).
::*** Aqlıq:
::**** Shon Heminguey&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=http://abook-club.ru/index.php/t25883.html |title=Хемингуэя напечатают без купюр |access-date=2014-03-11 |archive-date=2019-07-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190723140100/http://abook-club.ru/index.php/t25883.html |url-status=live }}&lt;/ref&gt; (1967)
: 3. Úshinshi hayal (1940—1945) - Marta Gelhorn (1908—1998).
: 4. Tórtinshi hayal (1946—1961) - Meri Uelsh (1908—1986).

Jazıwshınıń úkesi Lester Heminguey da jazıwshı bolǵan hám ákesi hám ájaǵası sıyaqlı óz janına qas etken&lt;ref&gt;{{Cite news|accessdate=2020-01-16|first=Herbert|last=Mitgang|date=1982-09-15|website=The New York Times|title=Leicester Hemingway, Writer and Ernest's Brother, Is Suicide|lang=en|url=https://www.nytimes.com/1982/09/15/obituaries/leicester-hemingway-writer-and-ernest-s-brother-is-suicide.html|archive-date=2022-05-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20220521114308/https://www.nytimes.com/1982/09/15/obituaries/leicester-hemingway-writer-and-ernest-s-brother-is-suicide.html|url-status=live}}&lt;/ref&gt;.
== Derekler ==</text>
      <sha1>3mkg9eyseycemk4wu1tt7xzfo5d7g5c</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Rustem Klupov</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17595</id>
    <revision>
      <id>125512</id>
      <parentid>114546</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:20:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[1963-jıl]] → [[1963|1963-jıl]] using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125512</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6665" sha1="pqzitehju5r9anv50d3gqp2wy86zhtu" xml:space="preserve">{{Shaxs infoqutısı
|qaraqalpaqsha atı        = Rustem Maksovich Klupov
|negizgi atı              = 
|súwret                   = 
|súwret eni               =
|súwret táriypi           = 
|tuwılǵan waqtındaǵı atı  = 
|tuwılǵan sánesi          = [[1963|1963-jıl]] [[27-oktyabr]]
|tuwılǵan jeri            = [[Baku]] 
|qaytıs bolǵan sánesi     =
|qaytıs bolǵan jeri       =  
|puqaralıǵı               = {{SSSR}}
|milleti                  = 
|kásibi                   = 
|oqıǵan jeri              = 
|iskerlik jılları         = 1981-yıl
|belgili pikirleri        = 
|ákesi                    = 
|anası                    = 
|ómirlik joldası          = 
|ómirlik joldasları       = 
|perzentleri              = 
|sıylıqları               = 
|ataqları                 = 
|sayt                     = 
|qolı                     = 
}}
[[Fayl:На_возложении..._А.А._Дорофеев,_Р.М._Клупов_и_Третьяков._Майкоп_2.1.14..JPG|thumb|A. A. Dorofeev, R. M. Klupov Tretyakov. Maykop 2.1.14.]]
'''Rustem Maksovich Klupov''' - sovet hám orıs áskeri, áskeriy razvedkashı,[[polkovnik]].[[Rossiya Federatsiyasi Qáhármanı]]&lt;ref name=&quot; Ukaz № 1359 at 12. 09. 1996&quot; &gt;Ukaz № 1359 at 12. 09. 1996&lt;/ref&gt;.

== Ómirbayanı ==
Rustem Klupov 1963-jıl 27-oktyabrde [[Boku]]da tuwılǵan. 1981-jıldan baslap [[Qurallı kúshler|Qurallı Kúshler]] qatarında xızmet etken. 1985-jılda [[Tashkent joqarı ulıwma áskeriy komandirlik bilim jurtı|v. I. Lenin atındaǵı Tashkent Joqarı qospa qurallı áskerler komandirlik bilim jurtın]] tamamlaǵan.

[[Afganistan]],[[Arqa Kavkaz]] hám [[Moskva]] áskeriy okruglarında áskeriy xızmetti ótegen.

1990 -jıllardıń ortalarında 131-bólek motorlı mıltıq brigadasi ([[Maykop]]) razvedka baslıǵınıń járdemshisi bolǵan.[[Birinshi Chechen urısı]] waqtında [[Chechenistan Respublikası]] aymaǵındaǵı jawınger háreketler qatnasıwshısı (1995-jılda [[Grozniy]]ǵa jańa jıl hújimi waqtında 131-motor oq brigadasınıń 3-rotasın basqargan) boladı. Kóplegen áskeriy háreketlerde mártlik hám qáhármanlıq kórsetken.

2000-jılda [[Rossiya qurallı kúshleri|Rossiya Qurallı Kúshleri]]niń Qospa qurallar akademiyasın tamamlaǵan.[[Arqa Kavkaz]] áskeriy okrugında áskeriy xızmetti dawam ettirgen. Keyin ol [[Moskva]] áskeriy okrugına ótkeriledi. 2002—2004-jıllarda 20 -gvardiya birlesken qurallı armiyası razvedka baslıǵı ([[voronej]]), 2004-jıl fevral ayınan baslap [[Moskva]] áskeriy okrugi razvedka baslıǵınıń orınbasarı lawazımlarında iskerlik alıp barǵan.

2004-jılda [[Rossiya qurallı kúshleri|Rossiya Qurallı Kúshleri]] Bas shtabining Áskeriy akademiyasına oqıwǵa kirip, onı 2006 -jılda tamamlaǵan. 2006 -jıl iyul ayında [[Rossiya qurallı kúshleri|Rossiya Qurallı Kúshleri]] Qospa qurallar akademiyasınıń razvedka bólimi baslıǵı lawazımına tayınlanadı. 2007-jıldan 2009 -jılǵa shekem [[Rossiya qurallı kúshleri|Rossiya Qurallı Kúshleri]] qurǵaqlıqtaǵı áskerleri razvedka basqarması baslıǵı bolǵan. 2009 -jıl noyabr ayınan berli [[Jazair]] mámleketinde xızmet saparında bolıp, shańaraǵı menen birge [[Moskva]]da jasaydı.

Rustem Klupov 2022-jıl oktyabr ayında «Rossiya dezinformatsiyasi hám úgitin tarqatıwda qatnasqani» ushın [[Kanada]][[Sanksiya|sanktsiyalari]] dizimine kitilgan&lt;ref&gt;{{veb deregi| til=ru| url=https://www. svoboda. org/a/v-sanktsionnye-spiski-kanady-voshli-mashkov-pevtsov-i-kandelaki/32088528. html| sarlavha=V sanktsionnie spiski Kanadi voshli Mashkov, Pevtsov i Kandelaki| ish=Radio Svoboda| qaralgan sana=2022-10 -17| arxivsana=2022-10 -17| arxivurl=https://web. archive. org/web/20221017202820/https://www. svoboda. org/a/v-sanktsionnye-spiski-kanady-voshli-mashkov-pevtsov-i-kandelaki/32088528. html}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{veb deregi| url=https://www. international.gc. ca/world-monde/international_relations-relations_internationales/sanctions/russia_regulations-reglement_russie30. aspx? lang=eng| sarlavha=Regulations Amending the Special Economic Measures (Russia) Regulations| muallif=Global Affairs Canada| ish=GAC| sana=2022-08-09| qaralgan sana=2022-10 -17| arxivsana=2022-10 -17| arxivurl=https://web. archive. org/web/20221017183930/https://www. international.gc. ca/world-monde/international_relations-relations_internationales/sanctions/russia_regulations-reglement_russie30. aspx? lang=eng}}&lt;/ref&gt;.

== Sankciyalar ==
Klupov 2022-jıl 14-oktyabrde [[Rossiyanıń Ukrainaǵa shabıwılı (2022)|Rossiyanıń Ukrainaǵa bastırıp kiriwi]] hám [[Qrım anneksiyasi|Qrımniń nızamǵa qarsı basıp alınıwı]] sebepli Kanadanıń sankciyalar dizimine «dezinformatsiya taratıwshı Rossiyalıq úgit agenti&lt;ref&gt;{{veb deregi| url=https://gazette.gc. ca/rp-pr/p2/2022/2022-10 -26/html/sor-dors213-eń. html| sarlavha=Canada Gazette, Part 2, volume 156, Number 22: Regulations Amending the Special Economic Measures (Russia) Regulations| muallif=Public Works and Government Services Canada Government of Canada| ish=gazette.gc. ca| sana=2022-10 -26| qaralgan sana=2023-03-12| arxivsana=2023-01-25| arxivurl=https://web. archive. org/web/20230125003403/https://gazette.gc. ca/rp-pr/p2/2022/2022-10 -26/html/sor-dors213-eń. html}}&lt;/ref&gt;» retinde qosılǵan.

== Sıylıqları ==
* «Altın juldız» medalı&lt;ref name=&quot; Ukaz № 1359 at 12. 09. 1996&quot;/&gt;
* [[«Mártlik ushın» medalı (Rossiya )|«Mártlik ushın» medalı]]
* [[Jawınger xızmetleri ushın medalı|«Jawınger xızmetleri ushın» medalı]]
* basqa sıylıqlar

== Derekler ==
 {{Derekler}}

== Ádebiyatlar ==

* Krasnodar Qızıl Bayraq : Áskeriy joldıń 90 jıllıǵı (9 -motorlı mıltıq diviziyasi, 131-Omsbr, 7-áskeriy baza ) / redaktorlanǵan. L. S. Rudyaka, máslahátshi [[general-mayor]] A. A. Dorofeev.-[[Maykop]]: «Sapa» MChJ, 2009 jıl.- 419 b.- ISBN 978-5-9703-0221-7.- 228, 229 -betler.

== Siltemeler ==

* Rustem Maksovich Klupov   (orıs.). Sayt «Geroi strani».
* Geroi Rossiyskoy Federatsii - K
* Spisok Geroev Rossiyskoy Federatsii (Adigeya)
* {{veb deregi| url=https://www. fontanka. ru/2019/12/31/042/| sarlavha=«25 let turaqlıiyam, kotorie pitaesh'sya zabit'».| ish=Fontanka| sana=2019 -12-31}}
* {{veb deregi| url=https://novayagazeta. ru/articles/2021/12/31/groznyi-novogodnii-shturm-at -pervogo-litsa| sarlavha=Grozniy. Novogodniy shturm at pervogo litsa| ish=Novaya Gazeta| sana=2021-12-31}}
* {{veb deregi| url=https://novayagazeta. ru/articles/2021/12/31/oni-sami-napishut-svoiu-istoriiu| sarlavha=Oni sami napishut svoyu istoriyu| ish=Novaya Gazeta| sana=2021-12-31}}</text>
      <sha1>pqzitehju5r9anv50d3gqp2wy86zhtu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Franklin Ruzvelt</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17604</id>
    <revision>
      <id>125569</id>
      <parentid>120786</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:05:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh (3) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125569</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28179" sha1="sbl1jyi23u9v8l5pu4yyzyfc16up896" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Franklin Ruzvelt
| negizgi atı          = {{lang-en| Franklin Roosevelt }}
| súwret               = FDR 1944 Color Portrait.jpg
| súwret uzınlıǵı      = 
| súwret túsindirmesi  = AQSH prezidentı F.D.Ruzvelt
| qatarlıq sanı        = 32
| lawazım              = AQSH prezidentı
| bayraq               = 1894 US Presidential Seal.jpg
| bayraq2              = Flag of the President of the United States (1916-1945).svg
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = 4-mart 1933
| lawazımnan ketiw sánesi    = 12-aprel 1945
| premyer              =
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       = {{s|Jon Garner &lt;small&gt;(1933—1941)&lt;/small&gt;}}&lt;br&gt;{{s|Genri Uolles &lt;small&gt;(1941—1945)&lt;/small&gt;}}&lt;br&gt;Garri Trumen &lt;small&gt;(1945)&lt;/small&gt;
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               =
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = Gerbert Guver
| keyingi isker        = Garri Trumen
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      = 44
| lawazım_2            = Nyu-York gubernatorı
| bayraq_2             = Privy Seal of New York.svg
| bayraq2_2            = Flag of the Governor of New York.svg
| lawazımdaǵı atı_2    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = 1-yanvar 1929
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = 31-dekabr 1932
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    = Gerbert Leman
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             =
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      = El Smit
| keyingi isker_2      = Gerbert Leman
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = AQSh áskeriy-teńiz kúshleri xatkeri járdemshisi
| bayraq_3             = US-AssistantSecretaryOfTheNavy-Flag.svg
| bayraq2_3            = Flag of the United States Navy (unofficial proportions).svg
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = 17-mart 1913
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = 26-avgust 1920&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=http://www.history.navy.mil/library/guides/rosters/assist_sec_navy.htm |title=Naval Historical Center Roster List |access-date=2009-08-28 |archive-date=2013-06-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130616181415/http://www.history.navy.mil/library/guides/rosters/assist_sec_navy.htm |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;
| premyer_3            =
| prezident_3          = Vudro Vilson
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      =
| keyingi isker_3      =
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            = Nyu-York shtatı senatori 26-saylaw okrugidan
| bayraq_4             = Seal of New York.svg
| bayraq2_4            = Flag of New York.svg
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = 1-yanvar 1911
| lawazımnan ketiw sánesi_4 = 17-mart 1913
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı = Franklin Delano Ruzvelt
| tuwılǵan sánesi      = 30-yanvar 1882
| tuwılǵan ornı        = Xayd-Park, Datchess, Nyu-York, AQSH
| qaytıs bolǵan sánesi = 12-aprel 1945
| qaytıs bolǵan ornı   = Kishi aq úy
| qaytıs bolıw sebebi  = 
| jerlengen ornı       =
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              = Demokratik partiya
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = Eleonora Ruzvelt
| balaları             = '''ulları:''' Jeyms, Franklin, Elliot, Franklin Delano hám Jon &lt;br&gt; '''qizları:''' Enn
| ákesi                = Jeyms Ruzvelt
| anası                = Sara Enn Delano Ruzvelt
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 = anglikastvo
| bilim alǵan jeri     = Garvard kolledjı &lt;br&gt; Kolumbiya universitetı yuridik fakultetı (1907) &lt;br&gt; Groton mektepı (1900)
| qánigeligi           = 
| kásibi               = Yurist
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = Franklin Roosevelt Signature.svg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Franklin Delano Ruzvelt''' ({{lang-en|Franklin Delano Roosevelt}}; '''FDR''', {{lang-en|FDR}}; atı menen belgili de; [[1882|1882-jıl]] [[30-yanvar]], Hayd-Park, Datchess okrugı, [[Nyu-York (shtat)|Nyu-York shtatı]], [[AQSh]] — [[1945|1945-jıl]] [[12-aprel]], Uorm-Springs, Jorjiya shtatı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://millercenter.org/president/fdroosevelt/death-of-the-president|title=Franklin D. Roosevelt: Death of the President {{!}} Miller Center|lang=en|website=millercenter.org|date=2016-10-04|access-date=2024-05-14}}&lt;/ref&gt;, [[AQSh]]) — [[AQSh|amerikalı]] mámleket hám siyasiy ǵayratker, 1933-jıldan 1945-jılda opatına shekem AQShnıń demokratiyalıq partiyadan 32-prezidenti. Bul lawazımda eki múddetten artıq islegen birden-bir Amerika qospa Shtatları prezidenti. Onıń dáslepki eki dáwiri [[Ullı depressiya|ullı depressiyanıń]] ekonomikalıq tásirine qarsı gúresiwge qaratılǵan bolıp, olardı jeńiliwge ushıratǵan, úshinshi hám tórtinshi múddetlerde ol mámleketti [[Ekinshi jáhán urısı|ekinshi jáhán urısındaǵı]] qatnasıwına basshılıq etken. Jańa pitimdiń baslamashısı (1933).

== Biografiya ==
=== Kelip shıǵıwı hám ata-anası ===
Ruzvelt Gollandiyanıń &quot;Rozenvelt&quot; famılıyasınıń anglichan forması bolıp, &quot;qızǵıltlar maydani&quot; degen mánisti ańlatadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|lang=en|url=https://www.fdrlibrary.org/roosevelt-family|title=Roosevelt Family Facts|author=|website=Franklin D. Roosevelt Presidential Library and Museum|date=|quote=|access-date=2024-01-08|archive-date=|archive-url=|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. Amerikadaǵı birinshi Ruzveltler Klas Martensen van Rozenvelt jáne onıń balası Nikolas bolıp, olardan Ruzveltlardıń eki qatarı kelip shıqqan: Nikolaynıń tonǵish balası Yoxannes birinshisiniń ájdadi bolǵan (Teodor Ruzvelt oǵan tiyisli edi), eń kichigi Yakobus (1692-1776 ) — ekinshisiniń ájdadi. Isaak (1726 -1796 ), Yakobusning balası, Nyu-Yorkda qumsheker zavodın quradı, bul bolsa násil párawanlıǵın baslaydı&lt;ref&gt;''Яковлев Н. Н.'' Франклин Рузвельт — человек и политик. — М.: [[Международные отношения (издательство)|«Международные отношения»]], 1969. С. 8.&lt;/ref&gt;. Revolyuciyadan keyin ol [[Nyu-York (shtat)|Nyu-York shtatınıń]] birinshi Senatiǵa saylandı hám Konstituciyani ratifikaciya qılıw ushın dawıs berdi. Onıń balası qumsheker islep shıǵarıw hám atshilıq menen shuǵıllanatuǵın Jeyms Ruzvelt (1760 -1847), aqlıǵı bolsa botanika hám atshilıq menen shuǵıllanatuǵın Isaak Ruzvelt (1790 -1863) edi. 1828 jılda bolajaq prezidenttiń ákesi Jeyms Ruzvelt tuwıldı. Nyu-York shtatınıń eń áyyemgi shańaraqlarınan biri bolǵan Ruzveltler turmıstıń basqa tarawlarında da ózlerin kórsetediler. 1621 jılda Amerikadaǵı Delano shańaraǵınıń ájdadi Filipp de La Nua edi, Amerikadaǵı birinshi gugenot, onıń famılıyası Delanoǵa inglizlastirilǵan&lt;ref name=&quot;автоссылка1&quot;&gt;{{Книга|ссылка=http://archive.org/details/fdr00smit|автор=Jean Edward Smith|заглавие=FDR|год=2007|издательство=Random House|страницы=5—6|страниц=|isbn=978-1-4000-6121-1}}&lt;/ref&gt;.

Ruzveltnıń ákesi Jeyms 1851 jılda Garvard universitetiniń yuridikalıq fakultetin tamamlaǵan, bıraq babasınan miyraslar alǵanınan keyin advokatlıq menen shuǵıllanmasliqqa qarar etken&lt;ref name=&quot;автоссылка1&quot; /&gt;. Burbon úrim-putaǵınıń belgili demokrati Jeyms Ruzvelt bir kezlerı kishkene Franklinni prezident Grover Klivlend menen ushırasıwǵa alıp barǵan hám ol oǵan: &quot;Meniń kishkene adamım, men sizge ájep tilek bildiremen. Siz hesh qashan Amerika qospa Shtatları prezidenti bolmawińiz múmkin&quot; degen&lt;ref&gt;{{Книга|ссылка=https://books.google.com/books?id=inLNCgAAQBAJ|автор=William Edward Leuchtenburg|заглавие=The American President: From Teddy Roosevelt to Bill Clinton|год=2015|издательство=Oxford University Press|страницы=16|страниц=|isbn=978-0-19-517616-2}}&lt;/ref&gt;. Franklinnıń dáslepki jıllarında húkimran tásir kórsetken eneles ret: &quot;Meniń balam Franklin Delano, ulıwma Ruzvelt emes&quot;, dep aytqan&lt;ref&gt;{{Книга|автор=Joseph P. Lash|заглавие=Eleanor and Franklin: the story of their relationship, based on Eleanor Roosevelt's private papers|год=1971|место=New York|издательство=Norton|страницы=111|страниц=|isbn=978-0-393-07459-8}}&lt;/ref&gt;. Franklin tuwılǵanda 54 jasda bolǵan Jeymsni geyparalar qızıqmaytuǵın shańaraq aǵzası hám ákesi dep esaplaǵan, eger ómirbayanshi Jeyms Makgregor Berns Jeyms balası menen sol dáwir tán bolǵanınan kóre kóbirek baylanıs etkenin aytıp otedi&lt;ref&gt;{{Книга|ссылка=http://archive.org/details/rooseveltliont00jame|автор=James MacGregor Burns|заглавие=Roosevelt, the lion and the fox|год=1984|издательство=San Diego, Ca. : Harcourt, Brace, Jovanovich|страницы=4|страниц=|isbn=978-0-15-678870-0, 978-0-15-602762-5}}&lt;/ref&gt;.

=== Dáslepki jıllar ===
[[Fayl:Franklin-Roosevelt-1884.jpg|solǵa|mini|nobaý|Franklin Ruzvelt balalar kiyiminde, 1884 jıl]]
Bolajaq prezident Jeyms Ruzvelt hám onıń ekinshi hayelı Sara Delano shańaraǵında tuwılǵan. Ruzveltning ákesi Gudzon dáryası boyında jaylasqan Hayd-Park shańaraqqa tiyisli múlkine hám bir qatar kómir hám transport kompaniyalarında úlken úleske iye edi. Sara Delano da jergilikli aristokratiyaga tiyisli edi &lt;ref name=&quot;автоссылка1&quot; /&gt;. Balalıǵında Ruzvelt hár jazda ata-anası menen Evropa boylap sayaxat etip, jańa [[Angliya]] teńiz jaǵaında yamasa Kanadanıń Kampobello atawında (Arqa Port, Men qasında) dem alardı.

14 jasqa shekem Ruzvelt úyde tálim alǵan. 1896-1899 jıllarda Massachusets shtatındaǵı mámlekettiń eń jaqsı mekteplerinen biri bolǵan Groton mektepte oqıǵan. 1900-1904 jıllarda Garvard universitetinde oqıwdı dawam ettirdi, ol jerda huqıqdan bakalavr dárejesin aldı. 1905-1907 jıllarda [[Kolumbiya]] universitetiniń yuridikalıq mektepte oqıǵan hám advokatlıq ámeliyatına iye bolǵan, onı Uoll-Stritdaǵı abıraylı yuridikalıq firmada baslaǵan&lt;ref&gt;{{Книга|ссылка=http://archive.org/details/fdr00smit|автор=Jean Edward Smith|заглавие=FDR|год=2007|издательство=Random House|страницы=20—25|страниц=922|isbn=978-1-4000-6121-1}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.fdrlibrary.org/fdr-biography|title=FDR Biography — FDR Presidential Library &amp; Museum|lang=en-US|website=www.fdrlibrary.org|access-date=2023-12-25}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Книга|ссылка=http://archive.org/details/rooseveltinretro00gunt|автор=John Gunther|заглавие=Roosevelt in retrospect, a profile in history|год=1950|издательство=New York, Harper|страниц=436}}&lt;/ref&gt;.

1906 jılda ol magistr boldı hám huqıq aspiranturasına oqıwǵa kirdi, biraq onı tamamlamadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://millercenter.org/president/fdroosevelt/life-before-the-presidency|title=Franklin D. Roosevelt: Life Before the Presidency {{!}} Miller Center|lang=en|website=millercenter.org|date=2016-10-04|access-date=2023-12-25}}&lt;/ref&gt;.

=== Neke hám shańaraqlıq turmıs ===
[[Fayl:ER FDR Camobello 1904 2106a.jpg|solǵa|mini|nobaý|Franklin 1904 jılda Kampobello atawında (Kanada) bolajaq hayelı Eleanora menen]]
1905 jılda uzaq aǵayını Anna Eleanor Ruzveltǵa (1884-1962) úylendi. Onıń ákesi Franklinnıń kumirı bolǵan Prezident Teodor Ruzveltning úkesi edi. Ruzvelt juplıǵınıń altı perzenti bar edi, olardan biri gódekliginde opat etdi. Eleanor Ruzvelt kúyewınıń siyasiy karyerasida zárúrli rol oynadı, ásirese 1921 jıl jazınan keyin poliomielit menen kesellengen, keyin mayıplar arbashasidan ajralmaǵan.

=== Kesellik ===
Ruzveltnıń karyerası 1921 jıl avgust ayında Franklin jáne onıń hayelı Kampobello atawında dem alıp atırǵanda baslanǵan kesellik sebepli izden shıqtı, ol kesel bolıp qaldı. Onıń tiykarǵı belgileri ısıtpa edi; simmetrik bolmaǵan, joqarıǵa qaray láń; júz láńi; ishek hám sidik pufagi disfunktsiyasi; uyqısızlıq hám giperesteziya; hám tómenge qaray tikleniw modeli. Ruzvelt beliden pútkilley láń bolıp qaldı hám oǵan poliomielit kesellikti anıqlawı qoyıldı. Tariyxshılarnıń atap ótiwishe, 2003 jılda ótkerilgen izertlew Guillain-Barre sindromi kesellikti anıqlawın úzil-kesil túrde qollap-quwatlaydı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.ehdp.com/out/jmb_2003_v11_p232-240.pdf|title=&quot;What was the cause of Franklin Delano Roosevelt's paralytic illness?&quot; (PDF)|lang=en|author=Goldman AS, Schmalstieg EJ, Freeman DH, Goldman DA, Schmalstieg FC|date=2003|publisher=Journal of Medical Biography}}&lt;/ref&gt;, biraq onıń láńini dáslepki kesellikti anıqlawǵa muwapıq xarakteristikalawda dawam etpekte&lt;ref&gt;{{Книга|ссылка=http://archive.org/details/definingmomentfd00alte_0|автор=Jonathan Alter|заглавие=The defining moment : FDR's hundred days and the triumph of hope|год=2006|издательство=New York : Simon &amp; Schuster|страницы=355|страниц=|isbn=978-0-7432-4600-2}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Lomazow, Steven; Fettmann, Eric (2010). ''FDR’s Deadly Secret''. p. 27.&lt;/ref&gt;.

=== Siyasiy karyeranıń baslanıwı ===
[[Fayl:Franklin D. Roosevelt in 1912.png|mini|350x350пкс|nobaý|F. D. Ruzvelt 1912 jılda]]
1910 jılda Ruzvelt, bay, joqarı klass shańaraǵınan shıqqanına qaramay, onıń shańaraǵı hám aǵayınlerı Respublikashılar partiyasın qollap-quwatladilar (hám uzaq aǵayını Teodor ulıwma sol partiyanıń prezidenti edi), óz úyi basqarıw okrugidagi AQSh demokratiyalıq partiyasınıń Nyu-York shtatı nızamshılıǵına senator retinde qatnasıw usınısın qabılladı hám AQSh demokratiyalıq partiyasınan Nyu-York shtatı nızamshılıǵına jeńip shıqtı&lt;ref&gt;{{Книга|ссылка=http://archive.org/details/fdr00smit|автор=Jean Edward Smith|заглавие=FDR|год=2007|издательство=Random House|страницы=60—62|страниц=|isbn=978-1-4000-6121-1}}&lt;/ref&gt;.

1912-yilgi saylawaldi kampaniyasında demokrat Tomas Vudro Vilsonni aktiv qollap-quwatlandı&lt;ref&gt;{{Книга|ссылка=http://archive.org/details/rooseveltliont00jame|автор=James MacGregor Burns|заглавие=Roosevelt, the lion and the fox|год=1984|издательство=San Diego, Ca. : Harcourt, Brace, Jovanovich|страницы=49|страниц=|isbn=978-0-15-678870-0, 978-0-15-602762-5}}&lt;/ref&gt;. Prezident Uilson administraciyasında Ruzveltǵa teńiz ministriniń járdemshisi lawazımı usınıs etildi. Shtat nızamshiliǵinda úshinshi múddetti tamamlamastan, Ruzvelt Vashingtonǵa kóship ótti. Teńiz ministriniń járdemshisi retinde (1913-1921) ol flottı kúsheytiw, AQShnıń qorǵaw qábiletin bekkemlew, kúshli prezidentlik hákimiyat hám aktiv sırtqı siyasatti qollap-quwatladı&lt;ref&gt;Black, Conrad (2005) [2003]. ''Franklin Delano Roosevelt: Champion of Freedom'' (interpretive detailed biography). PublicAffairs. ISBN 978-1-58648-282-4, pp. 62-63.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Книга|ссылка=http://archive.org/details/rooseveltliont00jame|автор=James MacGregor Burns|заглавие=Roosevelt, the lion and the fox|год=1984|издательство=San Diego, Ca. : Harcourt, Brace, Jovanovich|страницы=44—46|страниц=|isbn=978-0-15-678870-0}}&lt;/ref&gt;.

1914 jılda AQSh Kongressinde senator lawazımın iyelewge urınıp kórdi, biraq áwmetsizlikke dus keldi&lt;ref&gt;{{Книга|ссылка=http://archive.org/details/fdr00smit|автор=Jean Edward Smith|заглавие=FDR|год=2007|издательство=Random House|страницы=122|страниц=|isbn=978-1-4000-6121-1}}&lt;/ref&gt;. 1920 jılda AQShnıń Milletler Ligasına kiriwi uranı astında Ruzvelt prezidentlikke kandidat Jeyms Koks menen birgelikte AQSh vitse-prezidentligine demokratiyalıq partiyadan kandidat boldı. Demokratiyalıq partiyanıń izolyacion keyiptiń kusheytiwi hám salmaqli kesellik sharayatında jeńiliwi Ruzveltni bir qansha waqıt aktiv siyasiy iskerlikten shetlestirdı&lt;ref&gt;{{Книга|ссылка=http://archive.org/details/rooseveltliont00jame|автор=James MacGregor Burns|заглавие=Roosevelt, the lion and the fox|год=1984|издательство=San Diego, Ca. : Harcourt, Brace, Jovanovich|страницы=73|страниц=|isbn=978-0-15-678870-0, 978-0-15-602762-5}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Книга|ссылка=http://archive.org/details/rooseveltinretro00gunt|автор=John Gunther|заглавие=Roosevelt in retrospect, a profile in history|год=1950|издательство=New York, Harper|страницы=215—216|страниц=}}&lt;/ref&gt;.

1928 jılda ol ekonomikalıq hám siyasiy tárepten abıraylı [[Nyu-York]] shtatınıń gubernatori etip saylandı, bul bolsa aq uyge jol ashtı. Gubernatorlıq lawazımında eki múddet bolǵanınan keyin, Ruzvelt prezidentlik jıllarında oǵan paydalı bolǵan júdá qımbatlı tájiriybege iye boldı. 1931 jılda, ekonomikalıq krizis háwij alǵan waqıtta, ol shtatda jumıssız shańaraqlarǵa járdem beriw ushın waqtınshalıq ayrıqsha administraciya quradı. Saylawshılar menen radio arqalı ushırasıw dástúrı (ataqlı&quot; kamin janındaǵı sáwbetler&quot;) Ruzvelt gubernatorliǵı dáwirine de barıp taqaladı.

=== Nyu-York shtatı gubernatorı ===
1928 jılǵı saylawlarda demokratiyalıq partiyadan prezidentlikke kandidat Alfred Smit Ruzveltden 1928 jılǵı shtat saylawlarında Nyu-York gubernatori lawazımına dawısqa qoyılıwdı soradı &lt;ref&gt;{{Книга|ссылка=http://archive.org/details/rooseveltliont00jame|автор=James MacGregor Burns|заглавие=Roosevelt, the lion and the fox|год=1984|издательство=San Diego, Ca. : Harcourt, Brace, Jovanovich|страницы=100|страниц=|isbn=978-0-15-678870-0, 978-0-15-602762-5}}&lt;/ref&gt;. Ruzvelt daslep qarsılıq kórsetdi, sebebi ol 1928 jılda respublikashilarnıń ústinliginen qorqardi&lt;ref&gt;Dallek (2017). ''Franklin D. Roosevelt: A Political Life''. Viking. ISBN 978-0-698-18172-4, pp. 96-98.&lt;/ref&gt;. Partiya basshıları axir-aqıbet onı respublikashılar partiyası gubernatori kandidati, Nyu-York bas prokurori Albert Ottingerni jeńiliske ushıraǵan eta alıwına isentırdiler. Ol partiyanıń gubernatorlıq kandidatin maqullaw arqalı qolǵa kirgizdi hám taǵı óz kampaniyasın aparıw ushın Xouga shaqırıq etdi. Ruzveltǵa saylawaldi kampaniyasında onıń serikleri Samuel Rozenman, Frensis Perkins hám Jeyms Farli da qosıldı. Smit prezidentlıq lawazımın úlken parq menen joǵatıp, óz shtatında jeńiliwge dus kelgen bolsa da, Ruzvelt bir procentlik parq menen gubernator etip saylandı&lt;ref&gt;{{Книга|ссылка=http://archive.org/details/rooseveltliont00jame|автор=James MacGregor Burns|заглавие=Roosevelt, the lion and the fox|год=1984|издательство=San Diego, Ca. : Harcourt, Brace, Jovanovich|страницы=101|страниц=|isbn=978-0-15-678870-0, 978-0-15-602762-5}}&lt;/ref&gt; hám keyingi prezidentlik saylawlarında dawager boldı&lt;ref&gt;{{Книга|ссылка=http://archive.org/details/fdr00smit|автор=Jean Edward Smith|заглавие=FDR|год=2007|издательство=Random House|страницы=223—229|страниц=|isbn=978-1-4000-6121-1}}&lt;/ref&gt;.

Ruzvelt gidroelektrostantsiyalardı qurıwdı usınıs etdi hám 1920-jıllarda dawam jetip atırǵan awıl xojalıǵı daǵdarısına shaqırıq etdi. Ruzvelt hám Smit arasındaǵı qatnaslar Smitning tiykarǵı tayınlovchilarini tark etpeslikka qarar etkeninen keyin jamanlasdı. Ol jáne onıń zayıpı Eleanor pútkil iskerligi dawamında óz-ara qatnaslardı ornatdılar ; ol gubernatorning zayıpı retinde tıńlaǵıshlıq menen isleydi, sonıń menen birge, óz maqsetleri hám máplerin kózleshda erkin boladı. Sonıń menen birge, ol óz saylawshılarına tuwrıdan-tuwrı radio arqalı shaqırıq etken&quot; kamin janındaǵı sáwbetler &quot; ni ótkeriwdi basladı, kóbinese Nyu-York shtatı nızam shıǵaruvchisiga óz programmasın ilgeri jıljıtıw ushın basım ótkerdi&lt;ref&gt;{{Книга|ссылка=http://archive.org/details/fdr00smit|автор=Jean Edward Smith|заглавие=FDR|год=2007|издательство=Random House|страницы=230—239|страниц=|isbn=978-1-4000-6121-1}}&lt;/ref&gt;.

1929 jıl oktyabr ayında Uoll-stritning qulawı hám usınıń menen birge Qospa shtatlardaǵı ullı depressiya júz boldı. Ruzvelt jaǵdaydıń saldamlılıǵın kórdi hám mámleket bántlik komissiyasın tuzdi. Sonıń menen birge, ol jumıssızlıq qamsızlandırıwı ideyasın kópshilik aldında qollap-quwatlaǵan birinshi gubernator boldı&lt;ref&gt;{{Книга|ссылка=http://archive.org/details/fdr00smit|автор=Jean Edward Smith|заглавие=FDR|год=2007|издательство=Random House|страницы=242—243|страниц=|isbn=978-1-4000-6121-1}}&lt;/ref&gt;.

1932 jılda F.Ruzveltnıń saylawaldi báygesi hám gubernatorliǵı waqtında AQSh III qısqı Olimpiada oyınlarına miyman kútiwshilik etdi, olar Leyk-Plasid qalasında bolıp ótti. Usınıń menen birge, ol bul oyınlardı ózi ashtı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://dec.ny.gov/nature/forests-trees/state-forests/program-history|title=History Of State Forest Program — NYDEC|lang=en|website=dec.ny.gov|access-date=2023-12-25}}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==</text>
      <sha1>sbl1jyi23u9v8l5pu4yyzyfc16up896</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Baxtıyar Sızdıqov</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17609</id>
    <revision>
      <id>125520</id>
      <parentid>111456</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:50:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[2003-jıl]] → [[2003|2003-jıl]] using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125520</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12012" sha1="0hkiibkhyni0k0hbmsmc0dvn2dljzw7" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    =Baxtiyar Omarovich Sizdiqov
| negizgi atı          =
| súwret               =Bakhtiyar Syzdykov (cropped).jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  =
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              =Qubla regionlıq komandirlik áskerleri komandiri
| bayraq               =Symbol of the Kazakh Ministry of Defense.svg
| bayraq2              =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     =
| lawazımnan ketiw sánesi    =
| premyer              =
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               =
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        =
| keyingi isker        =
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            =
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    =
| lawazımnan ketiw sánesi_2  =
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             =
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      =
| keyingi isker_2      =
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            =
| bayraq_3             =
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    =
| lawazımnan ketiw sánesi_3  =
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      =
| keyingi isker_3      =
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı =
| tuwılǵan sánesi      =1958-jıl 30-aprel
| tuwılǵan ornı        =[[Tashkent]] [[Oʻzbekistan SSR]]
| qaytıs bolǵan sánesi =
| qaytıs bolǵan ornı   =
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              =
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      =Sizdikova Urjamal
| balaları             =2 perzenti bar 
| ákesi                =
| anası                =
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = 
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =1980-jıl
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Baxtiyar Omarovich Sizdiqov''' ([[1958-jıl]][[30-aprel]],[[Tashkent]],[[Ózbekstan Sovet Sotsialistik Respublikası|Ózbekstan SSR]]) -[[Qazaqstan Respublikası]][[Qurallı Kúshler]]i Joqarı komandirliginiń burınǵı wákili. Jumıstan bosaǵan [[general-mayor]] hám «Qubla» regionlıq komandirligi áskerleri komandiri [[2004-jıl|(2004]]-[[2007-jıl|2007]]).

== Ómirbayanı ==
Baxtiyar Sizdiqov [[1958-jıl]][[30-aprel|30 -aprelde]][[Tashkent qalası]]da tuwılǵan.

[[1980-jıl]] Kolomna joqarı artilleriya komandirlik bilim jurtın tamamlaǵan.

Ofitserlik xızmetin Germaniyadaǵı Sovet áskerleri toparınıń tank diviziyasınıń razvedka vzvodınıń komandiri retinde baslaydı. Keyin artilleriya batareyası komandiri, oqıw motorlı mıltıq polkı shtab baslıǵınıń orınbasarı hám motorlı mıltıq batalonınıń komandiri bolıp xızmet etken.

[[1991-jıl]]da M. V. Frunze atındaǵı Áskeriy akademiyanı tamamlaǵan. Akademiyanı pitirip, DOSAAF Jambul wálayatı komiteti baslıǵınıń orınbasarı lawazımında islegen.

Ol [[1992-jıl]]dıń fevral ayında [[Qazaqstan Respublikası]] Ishki áskerlerinde keyingi xızmet ushın jiberilgen. Polk komandiri orınbasarı, operativ koman bolıp tabıladı hám konvoy polkı komandiri lawazımlarında xızmet etken.

[[1995-jıl]] oktyabr ayında shtab baslıǵı - ishki áskerler brigadası komandiriniń orınbasarı,[[1997-jıl]] mart ayında - ishki áskerler brigadası komandiri etip tayınlanadı.

[[2001-jıl]] mart ayınan - Qazaqstan Respublikası Ishki jumıslar ministrligi Ishki áskerleri komandiri birinshi orınbasarı.

[[2002-jıl]]dıń iyun ayında Rossiya Qurallı Kúshleri Bas shtabı Áskeriy akademiyasın tamamlap, shtab baslıǵı - Arqa áskeriy okrug komandiriniń birinshi orınbasarı etip tayınlanǵan.

[[2003|2003-jıl]] oktyabrden [[2004-jıl]] may ayına shekem - «Qubla» regionlıq komandirligi áskerleri komandiriniń birinshi orınbasarı hám shtab baslıǵı.

[[2004-jıl]] may -[[2007-jıl]] aprel&lt;ref&gt;{{veb deregi| url=http://www. nomad. su/? a=19 -200704180427| sarlavha=Kadrovie naznacheniya| qaralǵan sáne=2010 -03-20| arxivsana=2010 -03-27| arxivurl=https://web. archive. org/web/20100327181048/http://www. nomad. su/? a=19 -200704180427}}&lt;/ref&gt; - «Qubla» regionlıq komandirligi áskerleri komandiri.

Keyinirek [[Qazaqstan Respublikası]] Qorǵaw ministrliginiń Shet tiller áskeriy institutı baslıǵı bolǵan.

2018-jıl 5-iyun kúni jas shegarasına jetkeni ushın múddetli áskeriy xızmetten bosatılǵan&lt;ref&gt;[https://www. mod.gov. kz/rus/press-centr/novosti/? cid=0&amp;rid=4965 v Ministerstve oboroni RK torjestvenno provodili v zapas general-mayora Baxtiyara Sizdikova]{{Ólikhavola|date=dekabr 2023| bot=InternetArchiveBot| fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;.

== Sıylıqları ==

* 2-dárejeli «Dank» ordeni
* 14 medal

== Derekler ==
 {{Derekler}}</text>
      <sha1>0hkiibkhyni0k0hbmsmc0dvn2dljzw7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125524</id>
      <parentid>125520</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:52:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[2004-jıl]] → [[2004|2004-jıl]] (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125524</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12022" sha1="ipdg240iv0sq6x1su7w960py0zjo4x2" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    =Baxtiyar Omarovich Sizdiqov
| negizgi atı          =
| súwret               =Bakhtiyar Syzdykov (cropped).jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  =
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              =Qubla regionlıq komandirlik áskerleri komandiri
| bayraq               =Symbol of the Kazakh Ministry of Defense.svg
| bayraq2              =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     =
| lawazımnan ketiw sánesi    =
| premyer              =
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               =
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        =
| keyingi isker        =
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            =
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    =
| lawazımnan ketiw sánesi_2  =
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             =
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      =
| keyingi isker_2      =
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            =
| bayraq_3             =
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    =
| lawazımnan ketiw sánesi_3  =
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      =
| keyingi isker_3      =
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı =
| tuwılǵan sánesi      =1958-jıl 30-aprel
| tuwılǵan ornı        =[[Tashkent]] [[Oʻzbekistan SSR]]
| qaytıs bolǵan sánesi =
| qaytıs bolǵan ornı   =
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              =
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      =Sizdikova Urjamal
| balaları             =2 perzenti bar 
| ákesi                =
| anası                =
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = 
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =1980-jıl
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Baxtiyar Omarovich Sizdiqov''' ([[1958-jıl]][[30-aprel]],[[Tashkent]],[[Ózbekstan Sovet Sotsialistik Respublikası|Ózbekstan SSR]]) -[[Qazaqstan Respublikası]][[Qurallı Kúshler]]i Joqarı komandirliginiń burınǵı wákili. Jumıstan bosaǵan [[general-mayor]] hám «Qubla» regionlıq komandirligi áskerleri komandiri [[2004-jıl|(2004]]-[[2007-jıl|2007]]).

== Ómirbayanı ==
Baxtiyar Sizdiqov [[1958-jıl]][[30-aprel|30 -aprelde]][[Tashkent qalası]]da tuwılǵan.

[[1980-jıl]] Kolomna joqarı artilleriya komandirlik bilim jurtın tamamlaǵan.

Ofitserlik xızmetin Germaniyadaǵı Sovet áskerleri toparınıń tank diviziyasınıń razvedka vzvodınıń komandiri retinde baslaydı. Keyin artilleriya batareyası komandiri, oqıw motorlı mıltıq polkı shtab baslıǵınıń orınbasarı hám motorlı mıltıq batalonınıń komandiri bolıp xızmet etken.

[[1991-jıl]]da M. V. Frunze atındaǵı Áskeriy akademiyanı tamamlaǵan. Akademiyanı pitirip, DOSAAF Jambul wálayatı komiteti baslıǵınıń orınbasarı lawazımında islegen.

Ol [[1992-jıl]]dıń fevral ayında [[Qazaqstan Respublikası]] Ishki áskerlerinde keyingi xızmet ushın jiberilgen. Polk komandiri orınbasarı, operativ koman bolıp tabıladı hám konvoy polkı komandiri lawazımlarında xızmet etken.

[[1995-jıl]] oktyabr ayında shtab baslıǵı - ishki áskerler brigadası komandiriniń orınbasarı,[[1997-jıl]] mart ayında - ishki áskerler brigadası komandiri etip tayınlanadı.

[[2001-jıl]] mart ayınan - Qazaqstan Respublikası Ishki jumıslar ministrligi Ishki áskerleri komandiri birinshi orınbasarı.

[[2002-jıl]]dıń iyun ayında Rossiya Qurallı Kúshleri Bas shtabı Áskeriy akademiyasın tamamlap, shtab baslıǵı - Arqa áskeriy okrug komandiriniń birinshi orınbasarı etip tayınlanǵan.

[[2003|2003-jıl]] oktyabrden [[2004|2004-jıl]] may ayına shekem - «Qubla» regionlıq komandirligi áskerleri komandiriniń birinshi orınbasarı hám shtab baslıǵı.

[[2004|2004-jıl]] may -[[2007-jıl]] aprel&lt;ref&gt;{{veb deregi| url=http://www. nomad. su/? a=19 -200704180427| sarlavha=Kadrovie naznacheniya| qaralǵan sáne=2010 -03-20| arxivsana=2010 -03-27| arxivurl=https://web. archive. org/web/20100327181048/http://www. nomad. su/? a=19 -200704180427}}&lt;/ref&gt; - «Qubla» regionlıq komandirligi áskerleri komandiri.

Keyinirek [[Qazaqstan Respublikası]] Qorǵaw ministrliginiń Shet tiller áskeriy institutı baslıǵı bolǵan.

2018-jıl 5-iyun kúni jas shegarasına jetkeni ushın múddetli áskeriy xızmetten bosatılǵan&lt;ref&gt;[https://www. mod.gov. kz/rus/press-centr/novosti/? cid=0&amp;rid=4965 v Ministerstve oboroni RK torjestvenno provodili v zapas general-mayora Baxtiyara Sizdikova]{{Ólikhavola|date=dekabr 2023| bot=InternetArchiveBot| fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;.

== Sıylıqları ==

* 2-dárejeli «Dank» ordeni
* 14 medal

== Derekler ==
 {{Derekler}}</text>
      <sha1>ipdg240iv0sq6x1su7w960py0zjo4x2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125526</id>
      <parentid>125524</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:52:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Janabaevazizbek atlı paydalanıwshı [[Baxtiyar Sizdiqov]] betin [[Baxtıyar Sızdıqov]] betine aldınǵı bette baǵdarlawshı silteme qaldırmastan kóshirdi</comment>
      <origin>125524</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12022" sha1="ipdg240iv0sq6x1su7w960py0zjo4x2" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    =Baxtiyar Omarovich Sizdiqov
| negizgi atı          =
| súwret               =Bakhtiyar Syzdykov (cropped).jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  =
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              =Qubla regionlıq komandirlik áskerleri komandiri
| bayraq               =Symbol of the Kazakh Ministry of Defense.svg
| bayraq2              =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     =
| lawazımnan ketiw sánesi    =
| premyer              =
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               =
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        =
| keyingi isker        =
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            =
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    =
| lawazımnan ketiw sánesi_2  =
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             =
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      =
| keyingi isker_2      =
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            =
| bayraq_3             =
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    =
| lawazımnan ketiw sánesi_3  =
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      =
| keyingi isker_3      =
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı =
| tuwılǵan sánesi      =1958-jıl 30-aprel
| tuwılǵan ornı        =[[Tashkent]] [[Oʻzbekistan SSR]]
| qaytıs bolǵan sánesi =
| qaytıs bolǵan ornı   =
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              =
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      =Sizdikova Urjamal
| balaları             =2 perzenti bar 
| ákesi                =
| anası                =
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = 
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =1980-jıl
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Baxtiyar Omarovich Sizdiqov''' ([[1958-jıl]][[30-aprel]],[[Tashkent]],[[Ózbekstan Sovet Sotsialistik Respublikası|Ózbekstan SSR]]) -[[Qazaqstan Respublikası]][[Qurallı Kúshler]]i Joqarı komandirliginiń burınǵı wákili. Jumıstan bosaǵan [[general-mayor]] hám «Qubla» regionlıq komandirligi áskerleri komandiri [[2004-jıl|(2004]]-[[2007-jıl|2007]]).

== Ómirbayanı ==
Baxtiyar Sizdiqov [[1958-jıl]][[30-aprel|30 -aprelde]][[Tashkent qalası]]da tuwılǵan.

[[1980-jıl]] Kolomna joqarı artilleriya komandirlik bilim jurtın tamamlaǵan.

Ofitserlik xızmetin Germaniyadaǵı Sovet áskerleri toparınıń tank diviziyasınıń razvedka vzvodınıń komandiri retinde baslaydı. Keyin artilleriya batareyası komandiri, oqıw motorlı mıltıq polkı shtab baslıǵınıń orınbasarı hám motorlı mıltıq batalonınıń komandiri bolıp xızmet etken.

[[1991-jıl]]da M. V. Frunze atındaǵı Áskeriy akademiyanı tamamlaǵan. Akademiyanı pitirip, DOSAAF Jambul wálayatı komiteti baslıǵınıń orınbasarı lawazımında islegen.

Ol [[1992-jıl]]dıń fevral ayında [[Qazaqstan Respublikası]] Ishki áskerlerinde keyingi xızmet ushın jiberilgen. Polk komandiri orınbasarı, operativ koman bolıp tabıladı hám konvoy polkı komandiri lawazımlarında xızmet etken.

[[1995-jıl]] oktyabr ayında shtab baslıǵı - ishki áskerler brigadası komandiriniń orınbasarı,[[1997-jıl]] mart ayında - ishki áskerler brigadası komandiri etip tayınlanadı.

[[2001-jıl]] mart ayınan - Qazaqstan Respublikası Ishki jumıslar ministrligi Ishki áskerleri komandiri birinshi orınbasarı.

[[2002-jıl]]dıń iyun ayında Rossiya Qurallı Kúshleri Bas shtabı Áskeriy akademiyasın tamamlap, shtab baslıǵı - Arqa áskeriy okrug komandiriniń birinshi orınbasarı etip tayınlanǵan.

[[2003|2003-jıl]] oktyabrden [[2004|2004-jıl]] may ayına shekem - «Qubla» regionlıq komandirligi áskerleri komandiriniń birinshi orınbasarı hám shtab baslıǵı.

[[2004|2004-jıl]] may -[[2007-jıl]] aprel&lt;ref&gt;{{veb deregi| url=http://www. nomad. su/? a=19 -200704180427| sarlavha=Kadrovie naznacheniya| qaralǵan sáne=2010 -03-20| arxivsana=2010 -03-27| arxivurl=https://web. archive. org/web/20100327181048/http://www. nomad. su/? a=19 -200704180427}}&lt;/ref&gt; - «Qubla» regionlıq komandirligi áskerleri komandiri.

Keyinirek [[Qazaqstan Respublikası]] Qorǵaw ministrliginiń Shet tiller áskeriy institutı baslıǵı bolǵan.

2018-jıl 5-iyun kúni jas shegarasına jetkeni ushın múddetli áskeriy xızmetten bosatılǵan&lt;ref&gt;[https://www. mod.gov. kz/rus/press-centr/novosti/? cid=0&amp;rid=4965 v Ministerstve oboroni RK torjestvenno provodili v zapas general-mayora Baxtiyara Sizdikova]{{Ólikhavola|date=dekabr 2023| bot=InternetArchiveBot| fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;.

== Sıylıqları ==

* 2-dárejeli «Dank» ordeni
* 14 medal

== Derekler ==
 {{Derekler}}</text>
      <sha1>ipdg240iv0sq6x1su7w960py0zjo4x2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125527</id>
      <parentid>125526</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:53:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>125527</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12011" sha1="q1267tn5vnxjq5ifv2sotjxripxqlql" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    =Baxtiyar Omarovich Sizdiqov
| negizgi atı          =
| súwret               =Bakhtiyar Syzdykov (cropped).jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  =
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              =Qubla regionlıq komandirlik áskerleri komandiri
| bayraq               =Symbol of the Kazakh Ministry of Defense.svg
| bayraq2              =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     =
| lawazımnan ketiw sánesi    =
| premyer              =
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               =
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        =
| keyingi isker        =
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            =
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    =
| lawazımnan ketiw sánesi_2  =
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             =
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      =
| keyingi isker_2      =
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            =
| bayraq_3             =
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    =
| lawazımnan ketiw sánesi_3  =
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      =
| keyingi isker_3      =
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı =
| tuwılǵan sánesi      =1958-jıl 30-aprel
| tuwılǵan ornı        =[[Tashkent]] [[Oʻzbekistan SSR]]
| qaytıs bolǵan sánesi =
| qaytıs bolǵan ornı   =
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              =
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      =Sizdikova Urjamal
| balaları             =2 perzenti bar 
| ákesi                =
| anası                =
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = 
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =1980-jıl
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Baxtiyar Omarovich Sizdiqov''' ([[1958-jıl]][[30-aprel]],[[Tashkent]],[[Ózbekstan Sovet Sotsialistik Respublikası|Ózbekstan SSR]]) -[[Qazaqstan Respublikası]][[Qurallı Kúshler]]i Joqarı komandirliginiń burınǵı wákili. Jumıstan bosaǵan [[general-mayor]] hám «Qubla» regionlıq komandirligi áskerleri komandiri [[2004]]-[[2007-jıl|2007]]).

== Ómirbayanı ==
Baxtiyar Sizdiqov [[1958-jıl]][[30-aprel|30 -aprelde]][[Tashkent qalası]]da tuwılǵan.

[[1980-jıl]] Kolomna joqarı artilleriya komandirlik bilim jurtın tamamlaǵan.

Ofitserlik xızmetin Germaniyadaǵı Sovet áskerleri toparınıń tank diviziyasınıń razvedka vzvodınıń komandiri retinde baslaydı. Keyin artilleriya batareyası komandiri, oqıw motorlı mıltıq polkı shtab baslıǵınıń orınbasarı hám motorlı mıltıq batalonınıń komandiri bolıp xızmet etken.

[[1991-jıl]]da M. V. Frunze atındaǵı Áskeriy akademiyanı tamamlaǵan. Akademiyanı pitirip, DOSAAF Jambul wálayatı komiteti baslıǵınıń orınbasarı lawazımında islegen.

Ol [[1992-jıl]]dıń fevral ayında [[Qazaqstan Respublikası]] Ishki áskerlerinde keyingi xızmet ushın jiberilgen. Polk komandiri orınbasarı, operativ koman bolıp tabıladı hám konvoy polkı komandiri lawazımlarında xızmet etken.

[[1995-jıl]] oktyabr ayında shtab baslıǵı - ishki áskerler brigadası komandiriniń orınbasarı,[[1997-jıl]] mart ayında - ishki áskerler brigadası komandiri etip tayınlanadı.

[[2001-jıl]] mart ayınan - Qazaqstan Respublikası Ishki jumıslar ministrligi Ishki áskerleri komandiri birinshi orınbasarı.

[[2002-jıl]]dıń iyun ayında Rossiya Qurallı Kúshleri Bas shtabı Áskeriy akademiyasın tamamlap, shtab baslıǵı - Arqa áskeriy okrug komandiriniń birinshi orınbasarı etip tayınlanǵan.

[[2003|2003-jıl]] oktyabrden [[2004|2004-jıl]] may ayına shekem - «Qubla» regionlıq komandirligi áskerleri komandiriniń birinshi orınbasarı hám shtab baslıǵı.

[[2004|2004-jıl]] may -[[2007-jıl]] aprel&lt;ref&gt;{{veb deregi| url=http://www. nomad. su/? a=19 -200704180427| sarlavha=Kadrovie naznacheniya| qaralǵan sáne=2010 -03-20| arxivsana=2010 -03-27| arxivurl=https://web. archive. org/web/20100327181048/http://www. nomad. su/? a=19 -200704180427}}&lt;/ref&gt; - «Qubla» regionlıq komandirligi áskerleri komandiri.

Keyinirek [[Qazaqstan Respublikası]] Qorǵaw ministrliginiń Shet tiller áskeriy institutı baslıǵı bolǵan.

2018-jıl 5-iyun kúni jas shegarasına jetkeni ushın múddetli áskeriy xızmetten bosatılǵan&lt;ref&gt;[https://www. mod.gov. kz/rus/press-centr/novosti/? cid=0&amp;rid=4965 v Ministerstve oboroni RK torjestvenno provodili v zapas general-mayora Baxtiyara Sizdikova]{{Ólikhavola|date=dekabr 2023| bot=InternetArchiveBot| fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;.

== Sıylıqları ==

* 2-dárejeli «Dank» ordeni
* 14 medal

== Derekler ==
 {{Derekler}}</text>
      <sha1>q1267tn5vnxjq5ifv2sotjxripxqlql</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jon Kennedi</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17622</id>
    <revision>
      <id>125570</id>
      <parentid>119806</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:05:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh (3) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125570</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13230" sha1="0k06zwahlj9279z0nrkpqsf6dojsklm" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Jon Kennedi
| negizgi atı          = {{lang-en|John Kennedy}}
| súwret               = John F. Kennedy, White House color photo portrait.jpg
| súwret uzınlıǵı      = 250px 
| súwret túsindirmesi  = Jon Kennedi oval mekemede, 1963-jıl 
| qatarlıq sanı        = 35
| lawazım              = AQSH prezidentı
| bayraq               = Seal Of The President Of The Unites States Of America.svg
| bayraq2              = Flag of the President of the United States.svg
| lawazımdaǵı atı      = 
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = 20-yanvar 1961
| lawazımnan ketiw sánesi    = 22-noyabr 1963
| premyer              =
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       = Lindon Jonson 
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               =
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = Duayt Eyzenhaer
| keyingi isker        = Lindon Jonson
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            = Massachusets shtatıdan Senator
| bayraq_2             = Seal_of_the_United_States_Senate.svg
| bayraq2_2            = Flag of Massachusetts.svg
| lawazımdaǵı atı_2    = 
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = 3-yanvar 1953
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = 22-dekabr 1960
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             =
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      = Genri Lordj
| keyingi isker_2      = Benjamin Smit
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = Massachusets shtatınıń 11-saylaw okrugidan wákiller palatası aǵzası 
| bayraq_3             = Seal of the United States House of Representatives.svg
| bayraq2_3            = Flag of Massachusetts.svg
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = 3-yanvar 1947
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = 3-yanvar 1953
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      = Jeyms Kerli
| keyingi isker_3      = Tip O'Nil
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı = John Fitzgerald Kennedy
| tuwılǵan sánesi      = 29-may 1917
| tuwılǵan ornı        = Bruklayn, Massachusets, AQSH
| qaytıs bolǵan sánesi = 22-noyabr 1963
| qaytıs bolǵan ornı   = Dallas, Texas, AQSH
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       = Arlington milliy áwliyesi, Virjiniya
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              = Demokratik
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = Jaklin Kennedi
| balaları             = Jan Ficjerald Kennedi-kishi, Patrik Buvye Kennedi, Arabella Kennedi hám Kerolayn Kennedi
| ákesi                = Jozef Patrik Kennedi
| anası                = Roza Elizabet Ficjerald Kennedi
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 = katolicizm
| bilim alǵan jeri     = Garvard Universitetı
| qánigeligi           = politologiya
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = John F Kennedy Signature 2.svg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Jon Ficjerald Kennedi''' ({{lang-en|John Fitzgerald Kennedy}}, '''JFK''' atı menen da tanıqlı ('''''Jey-Ef-Key'''''); [[1917|1917-jıl]] [[29-may]], Bruklayn, Massachusets shtatı, [[AQSh]] – [[1963|1963-jıl]] [[22-noyabr]], [[Dallas]], [[Texas|Texas shtatı]], [[AQSh]])&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://ria.ru/spravka/20131122/978614596.html|title=Биография Джона Кеннеди|work=[[РИА Новости]]|date=2013-11-22|lang=ru|access-date=2013-11-22|archive-date=2013-11-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20131125160240/http://ria.ru/spravka/20131122/978614596.html|deadlink=no}}&lt;/ref&gt; – [[Amerika Qurama Shtatları|amerikalı]] siyasiy hám mámleket ǵayratkeri, [[AQSh prezidentleri dizimi|AQShnıń 35-prezidentı]] (1961-1963) demokratiyalıq partiyadan. Onıń prezidentligi ásirese salmaqli [[suwıq urıs]] dáwirine tuwrı keldi. Mámleket puqaralarina kóbisine kóre, Kennedi tariyxdaǵi eń ullı Amerika prezidentleri on danalıǵına kiredi.

Massachusets shtatınan AQSh wákiller palatası aǵzası (1947-1953). 1953-jıldan 1960-jılǵa shekem Massachusets shtatınan senator bolıp islegen. 1960-jıl noyabr ayında náwbettegi prezidentlik saylawlarında 43 jaslı demokrat Kennedi 1953-jılda saylaǵanı basqa respublikashı D. Eyzenxauerning ornına 1960-jılda 70 jasqa tolǵan respublikashı [[Richard Nikson|Richard Niksonni]] kishi parq menen jeńiliske ushıraǵan etdi. [[Ekinshi jáhán urısı]] qatnasıwshısısı.

Kennedinıń derlik úsh jıllıq prezidentligi Berlin daǵdarısı, Karib teńizi daǵdarısı, Shoshqalar qoltıqındaǵı operatsiya, [[Sovet socialistlik respublikaları awqamı|SSSR]] hám AQSh arasındaǵı kosmik páyge,  «Apollon» kosmik programmasınıń baslanıwına alıp keldi hám ırqiy muqatıwdı ushın saldamlı qádemler qoydı. Time versiyası boyınsha jıl adamı (1961).

Zamanagóy jámiyetshilik sanasında Kennedi kóbinese onıń dúnyanı larzaǵa alıp qattiliǵı menen baylanıslı bolıp, onıń hal etiliwi haqqındaǵı kóplegen boljawlar búgingi kunge shekem ilgeri surilgen.

== Biografiya ==
=== Shańaraq ===
Anasinıń babası Jon Frensis Ficjerald (1863-1950), arator siyasatshı, úsh ret Boston meri&lt;ref name=&quot;Глава первая-Бринкли&quot;&gt;{{книга|автор=Алан Бринкли|заглавие=Джон Фицджеральд Кеннеди|год=2013|часть=Глава 1. Ирландский принц|место=М.|издательство=Иностранка, Азбука-Аттикус|страниц=352}}&lt;/ref&gt;. Boston kolledjin tamamlaǵan, 1894 jılda AQSh Kongressiga saylaǵan&lt;ref name=&quot;Глава первая-Бринкли&quot; /&gt;. 1906 jıldan 1914 jılǵa shekem Boston meri bolıp islegen hám múddetleri tawısıwı menen úzliksiz túrde basqa siyasatshılarǵa jol ashqan &lt;ref name=&quot;Глава первая-Бринкли&quot; /&gt;. Ol omiriniń aqırıǵa shekem Massachusets shtatınıń eń kózge kóringen siyasiy ǵayratkerlerinen biri bolıp qaldı, aqlıǵı jan prezident bolıwın boljaw etdi&lt;ref name=&quot;Глава первая-Бринкли&quot; /&gt;. Ol úshinshi aǵayını Meri Jozefin Xannon menen turmıs qurǵan, nekede altı perzent tuwılǵan&lt;ref name=&quot;Глава первая-Бринкли&quot; /&gt;.
== Derekler ==</text>
      <sha1>0k06zwahlj9279z0nrkpqsf6dojsklm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Rustam Xalfin</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17767</id>
    <revision>
      <id>125516</id>
      <parentid>111503</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:23:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[1999-jıl]] → [[1999|1999-jıl]] (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125516</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5468" sha1="ld1e3myr0vd82png2fj1kwnpic9h8rp" xml:space="preserve">{{Shaxs infoqutısı
|qaraqalpaqsha atı        = 
|negizgi atı              = Rustam Xalfin
|súwret                   = 
|súwret eni               =
|súwret táriypi           = 
|tuwılǵan waqtındaǵı atı  = Rustam Xalfin
|tuwılǵan sánesi          = 14.10.1949
|tuwılǵan jeri            = [[Tashkent]]
|qaytıs bolǵan sánesi     =31.12.2008
|qaytıs bolǵan jeri       =  [[Almatı]]
|puqaralıǵı               = 
|milleti                  =
|kásibi                   = [[video kórkem óner]]i, [[foto kórkem óneri]]
|oqıǵan jeri              = 
|iskerlik jılları         = 
|belgili pikirleri        = 
|ákesi                    = 
|anası                    = 
|ómirlik joldası          = 
|ómirlik joldasları       = 
|perzentleri              = 
|sıylıqları               = 
|ataqları                 = 
|sayt                     = 
|qolı                     = 
}}
'''Rustam  Xalfin''' ([[1949-jıl]] [[14-oktyabr]], [[Tashkent]] [[2008-jıl]] [[31-dekabr]], [[Almata]])-[[Qazaqstan|qazaq]] xalqınıń zamanagóy kórkem óner [[xudojnik|xudojnigi]] hám [[me'mor]]i.

XX ásir [[Orta Aziya]] kórkem óneriniń eń zárúrli wákillerinen biri&lt;ref&gt;{{Web deregi| til=ru| url=https://www. youtube. com/playlist? list=PL6_T7 Yh7 q-Y6 zvn1 bbH4 ED1 cXTeL7 tcPX|bet=Cikl lektsiy «Kto takoy Bahadır Xal'fin? »| avtor=Tselinny Center of Contemporary Culture| is=YouTube| sáne=2021-04-29| qaralǵan sáne=2022-05-16| arxivsáne=2022-05-16| arxivurl=https://web. archive. org/web/20220516105134/https://www. youtube. com/playlist? list=PL6_T7 Yh7 q-Y6 zvn1 bbH4 ED1 cXTeL7 tcPX}}&lt;/ref&gt;. Installyaciya, installyatsiya hám video kórkem óneri menen birinshilerden bolıp shuǵıllanǵan. Region kórkem óner jámiyetshiligine úlken tásir kórsetip, modernistik aqılda kóshpelinshi estetika kontsepsiyasın islep shıqqan.

== Ómiri boladı ==
Rustam  Xalfin [[1949-jıl]]ı [[Tashkent qalası]]da frontshı ásker Nurmuhamed Abdrahmonovich Xalfin ([[1909]]-[[1974]]) shańaraǵında tuwılǵan. Bahadırdıń akesi - sovet hám rus alımı Marat Nurmuhamedovich Xalfin ([[1940]]-[[2020]]).

1950-jılı shańaraǵı menen birge [[Almaata]]ǵa (Qazaqstan SSR, SSSR) kóship ótedi. Keyin pútkil omirin sol qalada ótkergen.

Ol [[1972-jıl]][[Moskva]] arxitektura institutın tamamlaǵan.

Orıs avangardınıń kózge kóringen wákili Vladimir Sterligovtıń shákirti bolıp, 70-90-jıllar dawamında «kese gúmbezli ań» teoriyasın islep shıqqan&lt;ref&gt;{{Jańalıqlar deregi| date=2020 -07-17| title=Vistavka «Rustam  Xal'fin. Avtoportret bóz zerkala»| work=Gosudarstvenniy muzey iskusstv Respubliki Qazaqstan im. A. Kasteeva| url=https://www.gmirk. kz/en/events/82-vystavka-bahadır -khalfin-avtoportret-bóz-zerkala}}&lt;/ref&gt;.

[[1999|1999-jıl]]da LOOK galereyasın ashadı.

2005-jılda Xalfinnıń dóretiwshilik úlgileri abıraylı [[venetsiya]] [[venice Biennale|biennalesida]] [[Oraylıq Aziya]] pavilyonida  kórsetilip qazaq zamanagóy kórkem-ónerinde dáslepki ret  dúnyaǵa usınıs etilgen&lt;ref&gt;{{Jańalıqlar deregi| date=2005| title=Iskusstvo Tsentral'noy Azii: Aktual'niy Arxiv. Katalog 1 go pavil'ona Tsentral'noy Azii, 51 la Biennale di venezia| work=Astral Nomads| url=http://astralnomads. net/projects/385. html? lang=ru&amp;author_id=7&amp;category_id=52&amp;type=product| access-date=2022-05-16| archive-url=https://web. archive. org/web/20220130181048/http://astralnomads. net/projects/385. html? lang=ru&amp;author_id=7&amp;category_id=52&amp;type=product| archive-date=2022-01-30}}&lt;/ref&gt;.

Hayalıdıń zayıpı jáne onıń yoshlantırıwshısı súwretshi [[Lidiya Blinova]] bolıp, turaqlı túrde kvartira kórgizbelerin ótkerip turǵan.

== Dóretiwshiligi ==
Búgingi kúnde Rustam  Xalfin miyraslarınıń bir bólegi 200 den artıq dóretpelerden ibarat :[[súwret]]ler,  installyatsiyalar, [[sızba]]lar,[[fotosúwret]]ler, [[tekst]]ler hám basqalar.

Súwretshiniń iri hám belgili joybarları : «Evraziya utopiyası» (atap aytqanda, «Ílay joybarı», «Danqa joybar»), «Arqa varvarlar».

== Kórgizbeleri ==
Onıń jumısı 51-veneciya biennalesi (2005), Oraylıq Aziya pavilonı, Off the Silk Road: No Mad's Land, Haus der Kulturen der Welt, Berlin (2002) hám re-orientation: Kunst zu Mittelasien, ACC Gallery, Veymar (2002) sıyaqlı abıraylı kórgizbelerde kórsetilgen.

== Sıylıqları ==

[[1974-jıl]]-[[Almata qalası]]daǵı Respublika maydanındaǵı úylerdi proektlestiriwde qatnasqanı ushın Pútkilawqam jas arxitektorlar dóretiwshilik kórgizbesiniń diplomı,  [[Moskva]], [[Rossiya]].

[[1999|1999-jıl]]- «Óz-ózin identifikaciya qılıw : zıyanologik prognozlar» Zamanagóy kórkem óner orayınıń birinshi jıllıq kórgizbesi Xalıq aralıq arbitrler komissiyasınıń úshinshi sıylıǵı (G. Tryakin-Buxarov hám L. Turǵanboeva menen birgelikte),[[Almata]],[[Qazaqstan]].

== Ádebiyatlar ==
1. Sultanbaeva, Zitta / Nurıeva, Asya. «Art-atmosfera Alma-Ata»- Almata, 2016 -jıl. ISBN 978-601-7283-29 -2

2.Rustam  Khalfin Seeing through the artist's hand - Whit space gallery, London,[[2007-jıl]]. ISBN 978-0-9557394-0-8

3. Aleksandr Brener. «Jitiya ubiennix xudojnikov»- Moskva,[[2017-jıl]]. ISBN 978-5-87987-110 -4

4. Nazipa Yejenova. «Jivie spleteniya»- Tsentr sovremennoy kulturi «Tselinniy»,[[2020-jıl]]. ISBN 978-601-06 -6792-1

== Derekler ==
{{Derekler}}

[[Kategoriya:Sovet arxitektorları]]
[[Kategoriya:14-oktyabrde tuwılǵanlar]]</text>
      <sha1>ld1e3myr0vd82png2fj1kwnpic9h8rp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Dayna Taymina</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17856</id>
    <revision>
      <id>125577</id>
      <parentid>120547</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:06:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125577</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5238" sha1="3hnr4u3avq95talm2mkqtqo5aq4h0y3" xml:space="preserve">{{Alım infoqutısı
|qaraqalpaqsha atı        = Dayna Taymina
|negizgi atı              = Daina Taimiņa
|súwret                   = Daina2.jpg
|súwret eni               =
|súwret táriypi           = 
|tuwılǵan waqtındaǵı atı  = 
|tuwılǵan sánesi          = 19.8.1954
|tuwılǵan jeri            = [[Riga]], [[Latviya SSR]], [[SSSR]]
|qaytıs bolǵan sánesi     =
|qaytıs bolǵan jeri       =  
|puqaralıǵı               = SSSR, [[Latviya]], [[AQSh]]
|milleti                  = 
|ilimiy tarawı            = geometriya
|jumıs orınları           = [[Kornell universitetı]]
|bilim alǵan jeri         = [[Latviya universitetı]]
|ilimiy dárejesi          = 
|ilimiy ataǵı             = 
|belgili tezisi           = 
|ilimiy basshısı          = Rusinsh Freivalds
|tanımalı shákirtleri     = 
|belgili isleri           = giperbol tegisliklerdi vizualizatsiya qılıw boyınsha júz jıllıq mashqalanı hal etdi
|ómirlik joldası          = 
|ómirlik joldasları       = 
|perzentleri              |sıylıqları               = 
|sayt                     = 
|qolı                     = 
}}
'''Dayna Yanovna Taymina''' ({{lang-en|Daina Taimina}}; [[1959|1959-jıl]], [[19-avgust]], [[Riga]]) — [[Amerika Qurama Shtatları|amerikalı]] [[matematik]]. Matematika pánleri doktorı.

== Biografiyası ==
Dayna Taymina 1954 jılda [[Riga]]da tuwılǵan. Riga gimnaziyasini hám Latviya mámleket universitetiniń fizika-matematika fakultetin tamamlaǵan (1977). 1990 jılda Belarus pánler Akademiyası matematika institutında &quot;Behavior of Different Types of Automata and Turing Machines az waqıt Infinite Words&quot; temasında kandidatlıq dissertaciyasın qorǵaw etdi. 1992-jılda Latviya universitetinde doktorlıq dissertaciyasın qorǵaw etedi. Latviya universitetinde hám Riga oqıtıwshılar tayarlaw institutında oqıtıwshı bolıp islegen. 1992-jıldan 1996-jılǵa shekem &quot;Zvaigzne&quot; hám &quot;Mācību grāmata&quot; baspalarında ilimiy redaktor bolıp islegen. 1997-jıldan 2006-jılǵa shekem Kornell universitetiniń professorı bolǵan.

2007-jıldan beri Dayna Taymina Nyu-Yorkdaǵı Kornell universitetinde professor retinde matematikadan sabaq beredi. 2010-jılda ol hár jılı [[Ullı Britaniya]]nıń The Bookseller jurnalı tárepinen kitaptıń eń ájep atı ushın beriletuǵın Diagram sıylıǵına iye boldı. Dayna Taymina kitabı &quot;Giperbol tegislikler menen trikotaj hádiyselerı&quot; (&quot;Hyperbolic Planes with Crocheting Adventures&quot;) dep atalǵan hám sıylıq arbitrler komissiyası bul attı &quot;tolıq eserlik&quot; dep ataǵan&lt;ref&gt;[http://rus.delfi.lv/news/daily/latvia/latvijskij-matematik-stala-laureatom-mezhdunarodnoj-premii-za-polnoe-bezumie.d?id=30917417 Латвийский математик стала лауреатом международной премии за «полное безумие»] {{Wayback|url=http://rus.delfi.lv/news/daily/latvia/latvijskij-matematik-stala-laureatom-mezhdunarodnoj-premii-za-polnoe-bezumie.d?id=30917417 |date=20160611204635 }} на сайте Delfi.lv, 29 марта 2010&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.baltic-course.com/rus/education/?doc=25291 Математик Дайна Тайминя из Латвии стала лауреатом премии «Diagram»] {{Wayback|url=http://www.baltic-course.com/rus/education/?doc=25291|date=20160701132150}} на сайте baltic-course.com, Нина Коляко, БК, [[Рига]], 30.03.2010&lt;/ref&gt;.

== Ilimiy iskerligı ==
Datna Taymina giperbol tegisliklerdi vizualizaciya qılıwda Evklid bolmaǵan geometriyanıń júz jıllıq mashqalasın hal etdı&lt;ref&gt;[http://www.jr.lv/lv/aktualitates/arhivs.html;jsessionid=5D601961D05B9A1C12F1AB74FE82BE11?news_id=461 Arī Latvija piedalās pasaules tamborēšanas projektā] Interneta grāmatnīca, Tija Vīksna, .2009.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20081202052209/http://women.timesonline.co.uk/tol/life_and_style/women/the_way_we_live/article4243171.ece How crochet solved an age-old maths problem] {{Wayback|url=http://women.timesonline.co.uk/tol/life_and_style/women/the_way_we_live/article4243171.ece |date=20081202052209 }} Times, Alex Bellos , 2008&lt;/ref&gt;. Dayna Taymina bunı trikotaj shúberekler járdeminde ámelge asırıwǵa eristi. Ol óziniń birinshi giperbol tegislik modelin 1997 jılda Evklid bolmaǵan geometriya studiyası kursında paydalanıw ushın toqıǵan. Sondan berli ol júzden artıq geometriyalıq modellerdi baylanıstırdı&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=http://www.satori.lv/notikums/135/Cels_no_matematikas_uz_makslu_Dainas_Taiminas_lekcija_e-text+textiles_rezidence |title=Ceļš no matemātikas uz mākslu |accessdate=2010-04-22 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304083529/http://www.satori.lv/notikums/135/Cels_no_matematikas_uz_makslu_Dainas_Taiminas_lekcija_e-text+textiles_rezidence |archivedate=2016-03-04 |deadlink=yes }}&lt;/ref&gt;.

== Baspalar ==
Kitaplar avtorı:
* «Crocheting Adventures with Hyperbolic Planes» (2009)
* Experiencing Geometry: Euclidean and Non-Euclidean with History (2005)
* «Matematika tariyxı» (1990)
* &quot;Áyyemgi dáwir matematikası&quot;, Mathematics in antiquity (Latviya), Riga: University Press, 1981

Orıs, Latviya hám ingliz tillerinde jámi 47 baspa bar.

== Derekler ==</text>
      <sha1>3hnr4u3avq95talm2mkqtqo5aq4h0y3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kriptovalyuta</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17864</id>
    <revision>
      <id>125572</id>
      <parentid>116046</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:05:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125572</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5458" sha1="hvmn90a24ke58zdtxyt3dxas0ni98j6" xml:space="preserve">
'''Kriptovalyuta''' -bul &quot;Sanli Valyuta&quot; túri bolip, oniń ishki esap birlikleri oraylastirilmaǵan tólew sistemasi tárepinen taʼminlenedi. Oniń analogi toliq avtomatik rejimde isleydi.Kriptovalyutaning ózi hesh qanday arnawlı [https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Predmet materialliq] yamasa elektron formaǵa iye emes - bul jay ǵana maǵlıwmatlardı uzatıw protokolı,maǵlıwmatlar paketiniń tiyisli pozitsiyasida belgilengen pul esap birlikleri muǵdarın kórsetetuǵın nomer bolıp tabıladı hám kóbinese hátte shifrlanbaǵan, sonıń menen birge sistema mánzilleri arasındaǵı operatsiyalar haqqındaǵı basqa barlıq maǵlıwmatlar.

''Kriptovalyuta'' termini 2011-jılda [https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Forbes Forbes] jurnalında baspadan shıǵarılǵan.[https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Bitcoin Bitcoin] sisteması «Kriptovalyuta» haqqındaǵı maqala baspadan shıǵarılǵannan keyin óz ornın iyeledi&lt;ref name=&quot; forbes2011&quot; &gt;[https: // www. forbes. com/forbes/2011/0509/technology-psilocybin-bitcoins-gavin-andresen-crypto-currency. html#1 d70 e499353 e Kriptovalyuta], Forbes, 04-2011 bitcoin-review/d7825 versiyası Maqalanıń orıs tiline awdarması]) &lt;/ref&gt;. Usınıń menen birge,[https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Satoshi_Nakamoto bitkoin jaratıwshısi] ​​da, basqa kóplegen avtorlar da “elektron naq pul&quot; ({{lang-en|electronic cash}}) termininen paydalanǵan.

[[Fayl:Bitcoin logo.svg|thumb| 
 '''Bitcoin''']]


[[File:Satoshi Nakamoto.jpg|Satoshi_Nakamoto|thumb|Bitcoin jaratiwshisi '''Satoshi Nakamoto'''ǵa qoyilǵan háykel,[https://happycoin.club/v-vengrii-torzhestvenno-otkryli-statuyu-satoshi-nakamoto/ Budapesht] ]]

Tólew (mánziller arasında kriptovalyuta ótkeriw) dáldalshılarsız ámelge asıriladı hám qaytarıp bolmaydı -tastiyqlanǵan operatsiyanı bıykarlaw mexanizmi joq, sonday-aq tólew nadurıs yamasa bar bolmaǵan mánzilge jiberilgen yamasa tranzaksiya ámelge asırılǵan jaǵdaylarda da joǵaladi. Hesh kim kriptovalyutani málim bir mánzilde,ulıwma yáki waqtınsha bloklay almaydı,sebebi bul mánzildiń jeke gilti iyesiniń ǵana boladı. Tuwrı,multisignature texnologiyası qálegen túrde úshinshi shaxstı (arbitr) tartıw hám táreplerden birewiniń qarsiliǵi sebepli júzege keliwi múmkin bolǵan «qaytarılatuǵın pitimler»di ámelge asırıw imkaniyatın beredi. Keyinirek quramalı shártler aqilli kontrakt (Smart contract) arnawlı skript tili járdeminde ámelge asıriladı&lt;ref&gt;[https://geektimes. ru/post/222493/ Bitcoin protokolı tiykarınan qanday isleydi / Geektimes]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{youtube|Phw7 BYZie2 g|Ivan Tikhonov, bits. media tiykarlawshisi, Bitcoin Conference Russia 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://bits. media/news/dolgosrochnye-plany-vitalika-buterina/ vitalik Buterinning uzaq múddetli jobalari]&lt;/ref&gt;. Elektron tólewlerge tán bolǵan eki ret jumsaw mashqalası [https://www.blockchaintexno.uz/news/blokcheyn-nima%3F blokcheyn],saplastirilǵan asiklik grafik, konsensus registri (buxgalteriya kitapı ) hám basqa texnologiyalar járdeminde sheshilgen&lt;ref name=&quot; NKJ201802&quot; &gt; {{ maqala| muallif=Aleksey Lagutenkov| sarlavha=Kriptovalyutalar. Qosımsha qaǵıydaları| nashr=[[Pán hám turmıs]]| yil=2018| son=2| betlar=22-26| til=inglizcha| link=http://www. nkj. ru/archive/articles/33121/ } }&lt;/ref&gt;. Tranzaksiya maǵlıwmatları ádette shifrlanbaydi hám sistemada dizimnen ótpesten ashıq halda kórinedi.

== ICO ==
ICO - bul kriptovalyuta koʻrinisindegi taza kárxana ushin aqsha jiynalatuǵin, tártipke salinbaǵan sistema. ICOlar startaplar tárepinen [https://en.m.wikipedia.org/wiki/Venture_capital Venture Capital] isbilermenler yáki bankler tárepinen talap qilinatuǵin qatań hám tártipke salinatuǵinn kapital asiriw processlerin shetlep oʻtiw ushin isletiledi.

2017-jıl ortalarında [[AQSh]] tiń[https://ru.m.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BE%D0%BC%D0%B8%D1%81%D1%81%D0%B8%D1%8F_%D0%BF%D0%BE_%D1%86%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%BC_%D0%B1%D1%83%D0%BC%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BC_%D0%B8_%D0%B1%D0%B8%D1%80%D0%B6%D0%B0%D0%BC Qımbat qaǵazlar hám birjalar komissiyasi]  (SEC) ICO hám olardıń riskları, dástúriy investitsiya usılları menen salıstırıwlaw boyınsha túsindiriwlerdi járiyaladı. Komissiya bul texnologiyadan ádalatlı hám nızamlı investitsiya múmkinshiliklerin támiyinlew ushın qollanılıwı múmkinligin aytıp ótti hám AQSh tiń 1934-jıldaǵı [https://ru.m.wikipedia.org/wiki/%D0%97%D0%B0%D0%BA%D0%BE%D0%BD_%D0%BE_%D1%86%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D1%85_%D0%B1%D1%83%D0%BC%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D1%85_(1933)#:~:text=The%20Securities%20Act%20of%201933,%D0%B8%D0%BD%D0%B2%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B2%20%D0%BA%20%D1%80%D1%8B%D0%BD%D0%BA%D1%83%20%D1%86%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D1%85%20%D0%B1%D1%83%D0%BC%D0%B0%D0%B3.&amp;text=%D0%A1%D0%BE%D0%B3%D0%BB%D0%B0%D1%81%D0%BD%D0%BE%20%D1%82%D1%80%D0%B5%D0%B1%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F%D0%BC%20%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%B7%D0%B0%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D0%B0%2C%20%D0%B8%D0%BD%D0%B2%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D1%8B,%D0%BE%20%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D0%BF%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B8%2C%20%D0%B2%D1%8B%D0%BF%D1%83%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%B2%D1%88%D0%B5%D0%B9%20%D1%86%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%B5%20%D0%B1%D1%83%D0%BC%D0%B0%D0%B3%D0%B8. Qımbat qaǵazlardi almasiwi haqqindaǵı nızamı]na muwapıq ámelge asiriwdi, tártipke salıwdı, atap aytqanda,tokenlerdi usınıw hám satıw diziminen ótkeriwdi usınıs etti.

== Esletpeler ==</text>
      <sha1>hvmn90a24ke58zdtxyt3dxas0ni98j6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Vasiliy Tonkoshkurov</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17930</id>
    <revision>
      <id>125525</id>
      <parentid>114761</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:52:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[2004-jıl]] → [[2004|2004-jıl]] using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125525</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="16186" sha1="dzpaf8uzze6k6mtipx61b569zmu2na4" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    =Vasiliy Tonkoshkurov
| negizgi atı          =
| súwret               =Vasiliy Tonkoshkurov (2016).jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  =
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              =Bas shtab baslıǵı Rossiya Federatsiyasi qurǵaqlıq áskerleri bas komandiriniń birinshi orınbasarı 
| bayraq               =
| bayraq2              =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     =2018-jıl 13-may
| lawazımnan ketiw sánesi    =2022-jıl sentyabr
| premyer              =
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               =
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        =
| keyingi isker        =
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            =
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    =
| lawazımnan ketiw sánesi_2  =
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             =
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      =
| keyingi isker_2      =
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            =
| bayraq_3             =
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    =
| lawazımnan ketiw sánesi_3  =
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      =
| keyingi isker_3      =
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı =
| tuwılǵan sánesi      =27.1.1960
| tuwılǵan ornı        =
| qaytıs bolǵan sánesi =
| qaytıs bolǵan ornı   =
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              =
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      =
| balaları             =
| ákesi                =
| anası                =
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = 
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Vasiliy Petrovich Tonkoshkurov''' ([[1960-jıl]] [[27-yanvar]]da tuwılǵan,  [[Qaraǵanda]],  [[Qazaqstan Sovet Sotsialistik Respublikası|Qazaqstan SSR]], [[Sovet Sotsialistik Respublikaları Birlespesi|SSSR]]) -[[Rossiya|rus]] áskeriy basshısı. Qurǵaqlıqtaǵı áskerler Bas shtabı baslıǵı. Qurǵaqlıqtaǵı áskerler bas komandiri birinshi orınbasarı ([[2018-jıl]] may-[[2022-jıl]] sentyabr), [[general-polkovnik]] (12. 11. 2015&lt;ref&gt;[http://pravo.gov. ru/proxy/ips/? docbody=&amp;nd=102383750&amp;intelsearch=% F2% EE% ED% EA% EE% F8% EA% F3% F0% EE% E2+% E2% E0% F1% E8% EB% E8% E9+% EF% E5% F2% F0% EE% E2% E8% F7 Ukaz Prezidenta Rossiyskoy Federatsii at 11. 12. 2015 № 619 «O prisvoenii voinskix zvaniy visshix ofitserov, spesialnix zvaniy visshego nachalstvuyushego sostava i visshego spesialnogo zvaniya»]&lt;/ref&gt;). [[3-dárejeli yurist|Rossiya Federatsiyasınıń 2-dárejeli Mámleket máslahátshisi wazıypasın orınlawshı]] (03. 29. 2023&lt;ref&gt;{{Web deregi| url=http://publication.pravo.gov. ru/Document/view/0001202303290043? index=1&amp;rangeSize=1|  bet=Ukaz Prezidenta Rossiyskoy Federatsii at 29. 03. 2023 № 217 ∙ Ofitsial'noe opublikovanie pravovix aktov ∙ Ofitsial'niy internet-portal pravovoy informatsii| is=publication.pravo.gov. ru| qaralǵan sáne=2023-04-04}}&lt;/ref&gt;).

== Turmısı ==
Vasiliy Tonkoshkurov 1960-jılı 27-yanvarda [[Qaraǵanda]] qalasında ([[Qazaqstan Sovet Sotsialistik Respublikası|Qazaqstan SSR]],[[Sovet Sotsialistik Respublikaları Birlespesi|SSSR]]) tuwılǵan. Orta mektepti [[Qırǵızstan Sovet Sotsialistik Respublikası|Qırǵızstan SSRda]] tamamlaǵan.

[[1977-jıl]]dan [[Sovet Armiyası|Sovet armiyasında]] xızmet etken.[[1981-jıl]]da [[Tashkent joqarı ulıwma áskeriy komandirlik bilim jurtı|V. I. Lenin atındaǵı Tashkent Joqarı ulıwma áskeriy komandirlik bilim jurtın]] tamamlaǵan. Germaniyadaǵı Sovet áskerleri toparında, keyin Baltıqboyı áskeriy okrugında [[vzvod]] komandiri bolıp xızmet etken. [[1983-jıl]] oktyabrden [[1985-jıl]] dekabr aylarına shekem kompaniya komandiri, [[batalyon]] komandiriniń orınbasarı retinde [[Awǵanstan|Awǵanstan Demokratiyalıq Respublikası aymaǵındaǵı]] áskeriy háreketlerde qatnasqan.
Áskeriy sawashlarda jaralanǵannan keyin, [[1987-jıl]]da onı oqıwǵa jiberedi.

[[1990-jıl]]da ol M. V. Frunze atındaǵı Suvorov akademiyasın tamamlaǵan.[[Uzaq Shıǵıs]]ta xızmet etip, motorlı mıltıq [[polk]]ına komandirlik etken hám qaraqshılar motorlı mıltıq diviziyası komandiriniń orınbasarı bolǵan. [[2000-jıl]]dıń fevral -iyul aylarında Sheshenstan Respublikası aymaǵındaǵı hákisilterror operatsiyasında qatnasqan.

[[2004|2004-jıl]] iyul ayınan baslap bolsa Arqa Kavkaz áskeriy okrugi (shtabı-[[vladikavkaz]]) da xızmet etken. [[2008-jıl]] iyun ayında shtab baslıǵı bolıp, Sibir áskeriy okruginıń 41-qospa qurallı armiyası komandiri birinshi orınbasarı etip tayınlanǵan. Tonqoshkurov [[2009-jıl]] [[11-iyun]]da Sibir áskeriy okruginıń 41-qospa qurallı armiyası (shtab-kvartirası [[Novosibirsk]]) komandiri etip tayınlanadi&lt;ref&gt;Ukaz Prezidenta Rossiyskoy Federatsii № 664 at 11 iyunya 2009 g.&lt;/ref&gt;. General-leytenant bolǵan (20. 02. 2013&lt;ref&gt;[http://pravo.gov. ru/proxy/ips/? docbody=&amp;nd=102163411&amp;intelsearch=% F2% EE% ED% EA% EE% F8% EA% F3% F0% EE% E2+% E2% E0% F1% E8% EB% E8% E9+% EF% E5% F2% F0% EE% E2% E8% F7 Ukaz Prezidenta Rossiyskoy Federatsii at 20. 02. 2013 № 151 «O prisvoenii voinskix zvaniy visshix ofitserov voennoslujashim voorujennix Tuberkulyoz Rossiyskoy Federatsii»]&lt;/ref&gt;).

[[2013-jıl]] oktyabr ayınan baslap [[2018-jıl]] may ayına shekem - Rossiya Federatsiyası Qurallı Kúshleri Bas shtabı Bas shólkemlestirilgen hám saparbarlıq basqarması baslıǵı, Rossiya Federatsiyası Qurallı Kúshleri Bas shtabı baslıǵınıń orınbasarı.

[[2018-jıl]] may ayınan [[2022-jıl]] sentyabr ayına shekem - Bas shtab baslıǵı, Qurǵaqlıqtaǵı áskerler bas komandiri birinshi orınbasarı.
[[2022-jıl]] [[16-avgust]]ta bir waqıttıń ózinde [[Rossiya|Rossiya Federatsiyası]] Áskeriy-sanaat komissiyası basqarıwı baslıǵınıń birinshi orınbasarı etip tayınlanadı&lt;ref&gt;[http://publication.pravo.gov. ru/Document/view/0001202208160021 Rasporyajenie Pravitelstva Rossiyskoy Federatsii at 16. 08. 2022 № 2249 -r «O Tonkoshkurove v. P. »]&lt;/ref&gt;.

[[Ǵalaba xabar quralları|OAV]] maǵlıwmatlarına qaraǵanda, [[2023-jıl]]dıń yanvar ayında Vasiliy Tonkoshkurov Sanaat hám sawda ministrligine jumısqa ornalasqan&lt;ref&gt;[https://www. vedomosti. ru/politics/news/2023/01/10/958439 -smi-general-lapin-vozglavil-glavnii-shtab-suhoputnih-voisk SMI: general Lapin vozglavil glavniy shtab suxoputnix voysk]&lt;/ref&gt;.

«Áskeriy pikir» jurnalı redakciyası aǵzası.

== Sıylıqları ==

* 4-dárejeli [[«watanǵa xızmetleri ushın» ordeni]]&lt;ref&gt;{{Web deregi| url=http://www. sammler. ru/uploads/monthly_05_2021/post-26743-0-28323400-1621064369_thumb.png| bet=Fotografiya V. P. Tonkoshkurova s dannim ordenom.| qaralǵan sáne=2021-06 -22| arxivsáne=2021-06 -24| arxivurl=https://web. archive. org/web/20210624211714/http://www. sammler. ru/uploads/monthly_05_2021/post-26743-0-28323400-1621064369_thumb.png}}&lt;/ref&gt;
* [[Aleksandr Nevskiy ordeni (Rossiya )|Aleksandr Nevskiy ordeni]]
* Eki [[mártlik ordeni]]
* [[«Áskeriy xızmeti ushın» ordeni (Rossiya )|Áskeriy xızmetleri ushın ordeni]]
* [[Dańq hám ataq ordeni|«Dańq hám ataq» ordeni]]
* [[Qızıl Juldız ordeni|Qızıl juldız ordeni]]
* [[Jawınger xızmetleri ushın medalı|«Áskeriy xızmetleri ushın» medalı]]
* SSSR hám Rossiya medalları 
* Awǵanstan medalları

== Derekler ==
{{Derekler}}

== Ádebiyatlar ==

* Qurallı Kúshlerde belgilewler. General-polkovnik Vasiliy Petrovich Tonkoshkurov // Rossiya áskeriy túsindiriwi.- 2018-jıl.- № 5.- 73-bet.

== Siltemeler ==

* [http://www. ug. ru/old/02. 49/pv7. htm Bizde olardıń júzlegeni bar / Oqıtıwshı gazetası]
* [https://web.archive.org/web/20130805023734/http://old/ redstar. ru/2005/11/16_11/3_01. html Haqıyqıy professional mudamı úyrenedi / Red Star. ][https://web.archive.org/web/20130805023734/http://old/ redstar. ru/2005/11/16_11/3_01. html - 2005 jıl. ][https://web.archive.org/web/20130805023734/http://old/ redstar. ru/2005/11/16_11/3_01. html - 16 noyabr. ]

[[Kategoriya:Ekinshi chechen urısı qatnasıwshılari]]
[[Kategoriya:Sovet-Awǵan urısı qatnasıwshıları]]
[[Kategoriya:Bas shtab Áskeriy akademiyası pitkeriwshileri]]
[[Kategoriya:M. v. Frunze atındaǵı atındaǵı Áskeriy akademiya pitkeriwshileri]]
[[Kategoriya:Tashkent joqarı umumqóshin komandirlik bilim jurtı pitkeriwshileri]]
[[Kategoriya:SSSR Qurallı Kúshleriniń 70 jıllıǵı yubiley medalı iyeleri]]
[[Kategoriya:Jawınger xızmetleri ushın medalı iyeleri]]
[[Kategoriya:Qızıl Juldız ordeni iyeleri]]
[[Kategoriya:Húrmet ordeni iyeleri (Rossiya )]]
[[Kategoriya:Mártlik ordeni iyeleri]]
[[Kategoriya:Rossiyanıń Aleksandr Nevskiy ordeni iyeleri]]
[[Kategoriya:Watan aldındaǵı xızmetleri ushın 4-dárejeli ordeni iyeleri]]</text>
      <sha1>dzpaf8uzze6k6mtipx61b569zmu2na4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Neft sanaatı</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17939</id>
    <revision>
      <id>125571</id>
      <parentid>110040</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:05:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125571</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5266" sha1="2s9bouv54yrc126wkws3rlxha25btsd" xml:space="preserve">'''Neft sanaatı''' — salmaqlı sanaat tarawı. Neft hám gaz kánlerin qıdırıw, kán qudıqların qazıw, neft hám neft penen aralas shıǵatuǵın gazdı qazıp alıw, neft gazdı qayta islew, neftti trubalar arqalı jıberiwdi óz ishine aladı. Neft sanaatı neft qudıqların mexanik usılda qazıwǵa ótken dáwirden baslap ([[AQSh]], 1859 ) rawajlana basladı. [[Rossiya]]da 1-neft qudıǵı [[Kuban]]da 1864-jılda qazılǵan. Neft sanaatı [[Kanada]]da 1862-jıldan, [[Venesuela]]da 1917-jıldan, [[Iran]]da 1908-jıldan payda bolǵan.

[[Ózbekstan]]da dáslepki neft káni 1904-jılda ashılǵan ([[Ferǵana]] oypatlıǵındaǵı [[Shimyan]] neft káninde 278 m tereńlikten kúnine 130 t neft alınǵan). Sol jılı [[Vannovsk]] (házirgi [[Altıarıq]]) temirjol stansiyasında neftti qayta islew zavodı iske túsirildi. Ózbekstanda neft sanaatınıń payda bolıwı sol sáneden baslandı. Onnan keyin Ferǵana batıǵında Yorqóton, Selroxs kánleri de ashıldı, Shimyan-Vannovsk neft trubası qurıldı, neftti qayta islew zavodı elede keńeytirildi. Sol dáwirde orıs hám sırt el kapitalı neft qazıp alıw, onı qayta islew, neft ónimlerin satıwdı tolıq óz qadaǵalawına aldı. [[«Santo»]] - [[Orta Aziya]] neft sawdası shólkemi dúzildi. 1913-jılda jámi 13 mıń tonna neft qazıp alındı. Oktyabr kóterilisinen keyin neft kánleri hám neftti qayta islew kárxanaları natsionalizaciya etilip, neft kánlerin izlew, jumısqa túsiriw de sovet hákimiyatı qolına ótkerildi. Ózbekstanǵa basqa respublikalardan, ásirese, Rossiyadan kóplegen qánigeler kela basladı. [[Qoqan]] qalasında [[«Ózbekneft»]] (1924), [[Termiz]] qalasında [[«Termizneft»]] (1936) trestları shólkemlestirildi. [[Qoqan]] neft texnikumı (1935) ashıldı. Urısqa shekem bolǵan dáwirde [[Surxandarya]] wálayatında da neft kánleri ashıldı hám jumısqa túsirildi (1935). 1940-jılda mámlekette neft alınatuǵın kánler sanı 11 danaǵa shekem jetti.

1941-45-jıllarda jańa neft kánleri (Ferǵana oypatlıǵında [[Qubla Alapıshıq]], [[Palwantas]], [[Ándijan]] ) ashıldı hám tez arada jumısqa túsirildi. Altıarıq zavodı keńeytirildi. Sol dáwirde respublikada neft sanaatınıń infratúzilmesi de payda boldı. 1941-jılda 196 mıń tonna, 1945-jılda 478 mıń tonna neft qazıp alındı, 50-jıllardan neft kánlerinde telemexanizaciya quralları qollanıla basladı, turbinalı burǵılaw engizilip basladı. 1959-jılda Ferǵana oypatlıǵı hám Surxandarya wálayatındaǵı 9 neft kániniń ózinen 1460 mıń tonnadan artıq neft alındı. Usı dáwirde Buxara -Xiywa aymaqlarında tabılǵan neft kánleri jumısqa túsirildi, olardıń negizinde neft hám gaz qazıp alıw basqarması shólkemlestirildi. 70-jıllar basınan ayırım neft kánlerindegi rezervlerdiń tawsılıwı nátiyjesinde neft qazıp alıw azaydı. Jańa neft kánlerin tabıw ushın tereń qudıqlar qazıw rejelestirildi. [[Vorux]]da 5200 m, [[Ǵumxana]]da 5670 m, [[Chust-Pop]]da 5805 m, [[Mıńbulaq]]ta 6006 m oǵada shuqır neft qudıqları burǵılandı.

1985-jılda [[Buxara -Xiywa]] provinsiyasında jaqsı quramlı, neft-gaz kondensatlı [[Kókdomalaq]] káni ashıldı.

[[Ózbekstan]] Respublikası mustaqıllıqqa eriskenden keyin Neft sanaatın rawajlandırıw máselesi áhmiyetli  jumısqa aylandı. 1992-jıl 23-dekabrde neft hám gaz sanaatı hám de ol menen baylanıslı barlıq kárxana, shólkem, mekemeler birden-bir basqarıwǵa birlestirilip, [[«Ózbekneftgaz»]] milliy korporatsiyası dúzildi. 1993-jıl Ferǵana baltıǵınıń oǵada tereń qatlamlarınan (Mıńbulaq strukturasınan ) neft atılıp shıqtı (izlew burǵılaw jumısları ele dawam etpekte). Respublika neft sanaatı xalıq xojalıǵınıń neftke bolǵan talabın tolıq qandırıw múmkinshiliklerine iye. Ásirese, Kókdomalaq káni joqarı pát penen iske túsirildi. 1995-jılda Ózbekstanda 7 mln. tonnaǵa jaqın neft hám kondensat qazıp alındı. 1991-2003-jıllarda Ózbekstanda neft hám gaz kondensatiın alıw 2,8 márte astı (1990-jılda 2,81 mln. tonna; 1997-jılda 7,9 mln. tonna) hám 1995-jılda neft importın juwmaqlap, respublikanıń neft ǵárezsizligin támiyinlewge múmkinshilik jarattı. 2001-jıldıń yanvar ayına kelip Ózbekstanda 59 kánden neft alındı, 17 kán isletiwge tayarlanǵan hám konservaciyada. 13 kán izlew-qıdırıw awhalında. Neft qazıp alıw hám kánlerdi izlep-tekseriw boyınsha Ózbekstan - [[Malayziya]] qospa kárxanası (Óz-Maloyl) (1994) dúzildi. Ózbekstan neft ǵárezsizligine eriskenden keyin, shetten neft hám neft ónimlerin alıp keltiriwge mútájlik qalmadı. 2000-jılda Ózbekstan Neft sanaatında gaz kondensatı menen birge 7,53 mln. tonna neft qazıp alındı.

Neft-ximiya sanaatınıń rawajlanıwı sebepli házirgi zaman ekonomikasında nefttiń áhmiyeti artıp baratır. Dúnya júzinde Neft sanaatı [[AQSh]], [[Rossiya]], [[Ullı Britaniya]], [[Saudiya Arabstanı]], [[Iran]], [[Quwayt]], [[Venesuela]], [[Qıtay]] hám basqa mámleketlerde rawajlanǵan.

Abdurahim Artiqov&lt;ref&gt;[[ÓzME]]. Birinshi tom. Tashkent, 2000-jıl&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==
{{Derekler}}
{{ÓzME}}


[[Kategoriya:Neft gaz haqqında]]
[[Kategoriya:Neft sanaatı]]</text>
      <sha1>2s9bouv54yrc126wkws3rlxha25btsd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Nurlan Pirjanov</title>
    <ns>0</ns>
    <id>18415</id>
    <revision>
      <id>125530</id>
      <parentid>103435</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:55:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[2024-jıl]] → [[2024|2024-jıl]] using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125530</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3529" sha1="m1ucv4mq35d451h9iistiwwj1ivfwp5" xml:space="preserve">{{Shaxs infoqutısı
|qaraqalpaqsha atı        = Nurlan Pirjanov
|negizgi atı              = 
 | súwret               = Nurlan Pirjanov.jpg
|súwret táriypi           = 
|tuwılǵan waqtındaǵı atı  = 
|tuwılǵan sánesi          = {{tuwılǵan sánesi|1996|10|06}}
|tuwılǵan jeri            = [[Xojeli rayonı]], [[Qaraqalpaqstan]]
|qaytıs bolǵan sánesi     = {{ólgen sánesi hám jası|2024|06|26|1996|10|06}}
|qaytıs bolǵan jeri       = [[Xojeli rayonı]], Ámiwdárya, [[Qaraqalpaqstan]] 
|puqaralıǵı               = {{KAA}}
|milleti                  = [[Qaraqalpaqlar|qaraqalpaq]]
|kásibi                   = [[oqıtıwshı|Stajyor oqıtıwshı]], [[Texnologiya|IT tarawı qániygesi]]
|oqıǵan jeri              = [[Qaraqalpaq mámleketlik universiteti]]
|iskerlik jılları         = 2022—2024
|belgili pikirleri        = 
|ákesi                    = 
|anası                    = 
|ómirlik joldası          = 
|ómirlik joldasları       = 
|perzentleri              = 
|sıylıqları               = 
|ataqları                 = 
|sayt                     = 
|qolı                     = 
}}
'''Nurlan Baxtiyarovich Pirjanov''' ([[1996|1996-jıl]] [[6-oktyabr]], [[Xojeli rayonı]], [[Qaraqalpaqstan|Qaraqalpaqstan Respublikası]] — [[2024|2024-jıl]] [[26-iyun]], [[Qaraqalpaqstan|Qaraqalpaqstan Respublikası]]) — [[Qaraqalpaqlar|qaraqalpaq]] [[Internet|internet]] pidayısı, [[Qaraqalpaqsha Wikipedia|qaraqalpaqsha Wikipedianıń]] burınǵı administratorı. [[Qaraqalpaqsha Wikipedia|Qaraqalpaqsha Wikipediada]] [[Paydalanıwshı:PirjanovNurlan|PirjanovNurlan]] atı astında iskerlik alıp barǵan.

== Ómiri ==
Nurlan Pirjanov [[1996|1996-jılı]] [[6-oktyabr|6-oktyabrde]] [[Qaraqalpaqstan|Qaraqalpaqstannıń]] [[Xojeli rayonı|Xojeli rayonında]] tuwılǵan. 2023-jılda [[Qaraqalpaq mámleketlik universiteti|Qaraqalpaq mámleketlik universitetinde]] algoritmlestiriw hám baǵdarlamalastırıw texnologiyaları kafedrasında stajyor oqıtıwshı sıpatında jumıs islep baslaǵan&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Web deregi |url=https://t.me/www_karsu_uz/35489 |bet=Nurlan Pirjanov ólimi haqqında daǵaza |sáne=27.06.2024 |qaralǵan sáne=27.06.2024 |jumıs=karsu.uz}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Web deregi |url=https://t.me/qaraqalpaqsha_wikipedia/22 |bet=Qaraqalpaqsha Wikipedia joybarınıń burınǵı administratorı qaytıs boldı |sáne=27.06.2024 |jumıs=Qaraqalpaqsha Wikipedia rásmiy telegram kanalı}}&lt;/ref&gt;.

== Iskerligi ==
2023-jıldan &quot;Detection.uz&quot; saytınıń qaraqalpaq tilindegi versiyasın jaratıp baslaǵan&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=https://detection.uz/kaa/about/ |bet=Detection.uz saytınıń qaraqalpaq tilindegi kamandası |sáne=23.07.2023 |jumıs=detection.uz}}&lt;/ref&gt;.
=== Wikipediadaǵı iskerligi===
Nurlan Pirjanov [[2022|2022-jıl]] [[2-avgust|2-avgustta]] [[Qaraqalpaqsha Wikipedia|qaraqalpaqsha Wikipediada]] dizimnen ótken bolıp, eski imláda qalıp qoyǵan joybardı qaytadan háreketke keltirdi&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;. Wikipedianıń nızam-qaǵıydaların jaqsı bilgenligi hám qısqa waqıt ishinde sapalı maqalalar jaratqanlıǵı ushın [[qaraqalpaqsha Wikipedia]] paydalanıwshıları bergen dawısları tiykarında [[2022|2022-jıl]] [[6-sentyabr|6-sentyabrde]] qaraqalpaqsha Wikipedia administratorı huqıqın aldı. 

== Ólimi ==
[[2024|2024-jıl]] [[26-iyun]] kúni Nurlan Pirjanov suwǵa ketip qalıw aqıbetinde dúnyadan ótti&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;.

== Derekler ==

[[Kategoriya:Marhum wikipediashılar]]
[[Kategoriya:2024-jılı qaytıs bolǵanlar]]</text>
      <sha1>m1ucv4mq35d451h9iistiwwj1ivfwp5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125539</id>
      <parentid>125530</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:58:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <origin>125539</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3035" sha1="11a2cfmxwdh4uprwmze140pz50m7suz" xml:space="preserve">{{Shaxs infoqutısı
|qaraqalpaqsha atı        = Nurlan Pirjanov
 | súwret               = Nurlan Pirjanov.jpg
|tuwılǵan sánesi          = 6.10.1996
|tuwılǵan jeri            = [[Xojeli rayonı]], [[Qaraqalpaqstan]]
|qaytıs bolǵan sánesi     = 26.6.2024
|qaytıs bolǵan jeri       = [[Xojeli rayonı]], Ámiwdárya, [[Qaraqalpaqstan]] 
|puqaralıǵı               = {{KAA}}
|milleti                  = [[Qaraqalpaqlar|qaraqalpaq]]
|kásibi                   = [[oqıtıwshı|Stajyor oqıtıwshı]], [[Texnologiya|IT tarawı qániygesi]]
|oqıǵan jeri              = [[Qaraqalpaq mámleketlik universiteti]]
|iskerlik jılları         = 2022—2024
}}
'''Nurlan Baxtiyarovich Pirjanov''' ([[1996|1996-jıl]] [[6-oktyabr]], [[Xojeli rayonı]], [[Qaraqalpaqstan|Qaraqalpaqstan Respublikası]] — [[2024|2024-jıl]] [[26-iyun]], [[Qaraqalpaqstan|Qaraqalpaqstan Respublikası]]) — [[Qaraqalpaqlar|qaraqalpaq]] [[Internet|internet]] pidayısı, [[Qaraqalpaqsha Wikipedia|qaraqalpaqsha Wikipedianıń]] burınǵı administratorı. [[Qaraqalpaqsha Wikipedia|Qaraqalpaqsha Wikipediada]] [[Paydalanıwshı:PirjanovNurlan|PirjanovNurlan]] atı astında iskerlik alıp barǵan.

== Ómiri ==
Nurlan Pirjanov [[1996|1996-jılı]] [[6-oktyabr|6-oktyabrde]] [[Qaraqalpaqstan|Qaraqalpaqstannıń]] [[Xojeli rayonı|Xojeli rayonında]] tuwılǵan. 2023-jılda [[Qaraqalpaq mámleketlik universiteti|Qaraqalpaq mámleketlik universitetinde]] algoritmlestiriw hám baǵdarlamalastırıw texnologiyaları kafedrasında stajyor oqıtıwshı sıpatında jumıs islep baslaǵan&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Web deregi |url=https://t.me/www_karsu_uz/35489 |bet=Nurlan Pirjanov ólimi haqqında daǵaza |sáne=27.06.2024 |qaralǵan sáne=27.06.2024 |jumıs=karsu.uz}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Web deregi |url=https://t.me/qaraqalpaqsha_wikipedia/22 |bet=Qaraqalpaqsha Wikipedia joybarınıń burınǵı administratorı qaytıs boldı |sáne=27.06.2024 |jumıs=Qaraqalpaqsha Wikipedia rásmiy telegram kanalı}}&lt;/ref&gt;.

== Iskerligi ==
2023-jıldan «Detection.uz» saytınıń qaraqalpaq tilindegi versiyasın jaratıp baslaǵan&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=https://detection.uz/kaa/about/ |bet=Detection.uz saytınıń qaraqalpaq tilindegi kamandası |sáne=23.07.2023 |jumıs=detection.uz}}&lt;/ref&gt;.
=== Wikipediadaǵı iskerligi===
Nurlan Pirjanov [[2022|2022-jıl]] [[2-avgust|2-avgustta]] [[Qaraqalpaqsha Wikipedia|qaraqalpaqsha Wikipediada]] dizimnen ótken bolıp, eski imláda qalıp qoyǵan joybardı qaytadan háreketke keltirdi&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;. Wikipedianıń nızam-qaǵıydaların jaqsı bilgenligi hám qısqa waqıt ishinde sapalı maqalalar jaratqanlıǵı ushın [[qaraqalpaqsha Wikipedia]] paydalanıwshıları bergen dawısları tiykarında [[2022|2022-jıl]] [[6-sentyabr|6-sentyabrde]] qaraqalpaqsha Wikipedia administratorı huqıqın aldı. 

== Ólimi ==
[[2024|2024-jıl]] [[26-iyun]] kúni Nurlan Pirjanov suwǵa ketip qalıw aqıbetinde dúnyadan ótti&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;.

== Derekler ==
{{derekler}}

[[Kategoriya:Marhum wikipediashılar]]</text>
      <sha1>11a2cfmxwdh4uprwmze140pz50m7suz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>26-iyun</title>
    <ns>0</ns>
    <id>18416</id>
    <revision>
      <id>125531</id>
      <parentid>115326</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:55:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[2024-jıl]] → [[2024|2024-jıl]] using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125531</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="831" sha1="09604zam6t6dqeyzcoprnzmbrhjggyy" xml:space="preserve">{{IyunKalendarı}}
'''26-iyun''' —  [[Grigorian kalendarı|Grigorian]] [[Kalendar|kalendarı]] boyınsha [[jıl]]dıń 177- ([[kabisa jılı]]nda 178-), [[iyun]] ayınıń 26-[[kún]]i. Bul sáne kirip kelgende jıldıń aqırına shekem 188 kún qaladı.

== {{Bayramlar}} ==
{{Seealso|:Kategoriya:26-iyun bayramları}}{{shala}}

== {{Waqıyalar}} ==
{{Seealso|:Kategoriya:26-iyun waqıyaları}}{{shala}}

== {{Tuwılǵanlar}} ==
{{Seealso|:Kategoriya:26-iyunde tuwılǵanlar}}
*1698 — [[Pyotr I]] Venaǵa keldi.

== {{Qaytıs bolǵanlar}} ==
{{Seealso|:Kategoriya:26-iyunde qaytıs bolǵanlar}}
*[[2024|2024-jıl]] [[Nurlan Pirjanov]] suwǵa ketip qalıw aqıbetinde dúnyadan ótti.

== Qosımsha qarańız ==
{{Wikiqoyma}}{{shala}}

== Derekler ==
{{derekler}}{{shala}}

== Siltemeler == 
{{Sırtqı siltemeler}}{{shala}}</text>
      <sha1>09604zam6t6dqeyzcoprnzmbrhjggyy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>AQSH prezidentleri dizimi</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19896</id>
    <revision>
      <id>125578</id>
      <parentid>119757</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:06:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125578</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="67272" sha1="2a1ymv2ot2ew254l4xyx8lnleend4u0" xml:space="preserve">{{Wikilestiriw}}
[[Fayl:WhiteHouseSouthFacade.JPG|thumb|right|300px|nobaý|Aq úy, AQSH Prezidentiniń rásmiy rezidenciyası jáne onıń administraciyası orayı]]
AQSH prezidenti – [[AQSh]] hákimiyat hám mámleketiniń basshısı. Bul lawazım 1787-jılda Konstituciyalıq Konvenciya (Assambleya) tárepinen qabıl etilgen AQSH Konstitusiyası tárepinen kiritilgen&lt;ref name=ftn1&gt;[[s:Конституция США|Конституция США]]&lt;/ref&gt;. AQShning birinshi prezidenti 1789-jılda [[Jorj Vashington]] boldı. Ol lawazımǵa kiriwinden aldın &quot;prezident&quot; atı &quot;Kontinental Kongress prezidenti&quot; retinde qollanılǵan.

AQSh prezidentleri 1789-jıldan saylanadı. Izbe-iz múddetler dástúriy túrde bir prezidentlik retinde nomerlengen (mısalı, izbe-iz eki ret lawazımǵa saylaǵanı [[Jorj Vashington]] birinshi hám ekinshi emes, bálki birinshi prezident bolǵan) hám házirde birden-bir bolǵan jaǵday ([[Grover Klivlend]]) eki prezidentlik (22 hám 24-prezident) dep esaplanadı. Prezident qaytıs bolǵan yamasa Isten shıqqan táǵdirde onıń lawazımın iyelegen vice-prezidentlerge bólek nomer beriledi.

Amerikanıń segiz prezidenti lawazımında opat etdi. Tórt kisi óz wákilliklerin orınlaw waqtında tábiyiy sebeplerge kóre opat etdi ([[Uilyam Genri Garrison]]&lt;ref&gt;{{книга |год=1939 |страницы=152 |заглавие=Old Tippecanoe: William Henry Harrison and His Time |издательство=[[Charles Scribner’s Sons|Charles Scribner and Sons]] |ref=Cleaves |язык=en |автор=Cleaves, Freeman}}&lt;/ref&gt;, [[Zakari Teylor]]&lt;ref name=&quot;Zachary Taylor, Virginia Univ&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://millercenter.org/academic/americanpresident/taylor/essays/biography/6|title=Death of the President|last=Ingersoll|first=Jared|publisher=University of Virginia's Miller Center of Public Affairs|accessdate=2010-11-02|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtEVCLc?url=http://millercenter.org/academic/americanpresident/taylor/essays/biography/6#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;, [[Uorren Garding]]&lt;ref&gt;{{книга |год=1962 |заглавие=The Shadow of Blooming Grove – Warren G. Harding in His Times |издательство={{Нп3|Easton Press}} |isbn=0070543380 |страницы=591 |ref=Russell |язык=en |автор=Russell, Francis}}&lt;/ref&gt; hám [[Franklin Ruzvelt|Franklin D. Ruzvelt]]), tórt prezident óltirilgen: [[Avraam Linkoln|Linkoln]] (1865, teatrda), [[Jeyms Abram Garfild|Garfild]] (1881, temirjol stanciyasında), [[Uilyam Mak-Kinley|Mak-Kinli]] (1901, kórgezbede anarxist tárepinen)&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.math.buffalo.edu/~sww/0history/parker_and_mckinley.html|title=Big Ben Parker and President McKinley's Assassination|publisher=Math.buffalo.edu|date=|accessdate=2011-08-08|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtFO5ab?url=http://www.math.buffalo.edu/~sww/0history/parker_and_mckinley.html#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt; hám [[Kennedi, Jon Ficjerald|Kennedi]] (1963, Li Xarvi Osvald tárepinen) hám birewi múddetinen aldın isten shıqqan ([[Richard Nikson]])&lt;ref&gt;{{cite news |url=https://www.washingtonpost.com/wp-srv/politics/special/watergate/part3.html |title=Nixon Resigns |accessdate=2008-12-31 |work=The Washington Post |archivedate=2016-11-25 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20161125171439/http://www.washingtonpost.com/wp-srv/politics/special/watergate/part3.html }}&lt;/ref&gt;.

== Prezidentler dizimi ==
{|class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;text-align:center&quot; width=&quot;100%&quot;
!№
!class=&quot;unsortable&quot;|Foto
!Prezident
!class=&quot;unsortable&quot;|Múddettiń baslanıwı 
!class=&quot;unsortable&quot;|Múddettiń aqırı 
!Partiya aǵzaliǵi 
!Vice-prezident

!Prezidentlik múddeti (kúnlerde)
| -1
|'''1'''
|[[Fayl:Gilbert Stuart Williamstown Portrait of George Washington.jpg|50px]]
|[[Jorj Vashington]]&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/georgewashington/|title=Biography of George Washington|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-12|publisher=Whitehouse.gov|author=The [[White House]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtFz6VM?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/georgewashington/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.history.com/presidents/washington|title=George Washington – no Political Party – 1st President – American Presidents|accessdate=2009-01-12|publisher=[[History (U.S. TV channel)|History]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtGqoh1?url=http://www.history.com/topics/george-washington#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/gwashington.asp|title=George Washington (February&amp;nbsp;22, 1732 – December&amp;nbsp;14,&amp;nbsp;1799)|accessdate=2009-01-12|work=[[American Presidents: Life Portraits]]|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtHxke4?url=http://americanpresidents.org/presidents/gwashington.asp#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1732—1799)&lt;/small&gt;
|[[1789]] [[30-aprel]]
|[[1797]] [[4-mart]]
| Partiyasiz
| [[Jon Adams]]
|2865
|- bgcolor = #E6DFC6
|'''2'''
|[[Fayl:JohnAdams 2nd US President.jpg|50px]]
|[[Jon Adams]]&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/johnadams/|title=Biography of John Adams|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-12|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtIyOrG?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/johnadams/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.history.com/presidents/adams|title=John Adams – Federalist Party – 2nd President – American Presidents|accessdate=2009-01-12|publisher=[[History (U.S. TV channel)|History]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtJdhDl?url=http://www.history.com/topics/john-adams#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=2|title=John Adams (October&amp;nbsp;30, 1735 – July&amp;nbsp;4,&amp;nbsp;1826)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtKdowY?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=2#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1735—1826)&lt;/small&gt;
|[[1797]] [[4-mart]]
|[[1801]] [[4-mart]]
|Federalist
| bgcolor = #AACC99 |[[Tomas Jefferson]]
|1460
|- bgcolor = #AACC99
|'''3'''
|[[Fayl:Thomas Jefferson by Rembrandt Peale, 1800.jpg|50px]]
|[[Tomas Jefferson&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/thomasjefferson/|title=Biography of Thomas Jefferson|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-12|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtLIQ9F?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/thomasjefferson/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.history.com/presidents/jefferson|title=Thomas Jefferson – Democratic-Republican Party – 3rd President – American Presidents|accessdate=2009-01-12|publisher=[[History (U.S. TV channel)|History]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtLxK4X?url=http://www.history.com/topics/thomas-jefferson#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=3|title=Thomas Jefferson (April&amp;nbsp;13, 1743 – July&amp;nbsp;4,&amp;nbsp;1826)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtMrn4U?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=3#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1743—1826)&lt;/small&gt;
|[[1801]] [[4-mart]]
|[[1809]] [[4-mart]]
|Respublikashı demokrat
|[[Aaron Byorr]] &lt;br&gt;[[Jorj Klinton]]
|2922
|- bgcolor = #AACC99
|'''4'''
|[[FaylJames Madison.jpg|50px]]
|[[Jeyms Medison]]&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/jamesmadison/|title=Biography of James Madison|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-12|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtNZvhp?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/jamesmadison/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.history.com/presidents/madison|title=James Madison – Democratic-Republican Party – 4th President – American Presidents|accessdate=2009-01-12|publisher=[[History (U.S. TV channel)|History]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtOEctE?url=http://www.history.com/topics/james-madison#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=4|title=James Madison (March&amp;nbsp;16, 1751 – June&amp;nbsp;28,&amp;nbsp;1836)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtP8HS7?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=4#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1751—1836)&lt;/small&gt;
|[[1809]] [[4-mart]]
|[[1817]] [[4-mart]]
|Respublikashı demokrat
|[[Jorj Klinton]]&lt;br&gt;[[Elbrij Genri]]
|2922
|- bgcolor = #AACC99
|'''5'''
|[[Fayl:James Monroe White House portrait 1819.jpg|50px]]
|[[Jeyms Monro]]&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/jamesmonroe/|title=Biography of James Madison|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-12|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtPmrcI?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/jamesmonroe/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.history.com/presidents/monroe|title=James Monroe – Democratic-Republican Party – 5th President – American Presidents|accessdate=2009-01-12|publisher=[[History (U.S. TV channel)|History]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtQTpyc?url=http://www.history.com/topics/james-monroe#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=5|title=James Monroe (April&amp;nbsp;28, 1758 – July&amp;nbsp;4,&amp;nbsp;1831)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtROLpq?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=5#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1758—1831)&lt;/small&gt;
|[[1817]] [[4-mart]]
|[[1825]] [[4-mart]]
|Respublikashı demokrat
|Deniel Tompkins
|2922
|- bgcolor = #AACC99
|'''6'''
|[[Fayl:John Quincy Adams by Charles Osgood.jpg|50px]]
|Jon Kuinsi Adams&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/johnquincyadams/|title=Biography of John Quincy Adams|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-12|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtS30gC?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/johnquincyadams/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.history.com/presidents/johnqadams|title=John Quincy Adams – Federalist, Democratic-Republican, National Republican, WHIG Party – 6th President – American Presidents|accessdate=2009-01-12|publisher=[[History (U.S. TV channel)|History]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtSmAUt?url=http://www.history.com/topics/john-quincy-adams#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=6|title=John Quincy Adams (July&amp;nbsp;11, 1767 – February&amp;nbsp;23,&amp;nbsp;1848)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtU9WHs?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=6#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1767—1848)&lt;/small&gt;
|[[1825]] [[4-mart]]
|[[1829]] [[4-mart]]
|Respublikashı demokrat
|[[Jon Koldvell Kelxun]]
|1461
|- bgcolor = #CCEFFF
|'''7'''
|[[Fayl:Andrew jackson head.jpg|50px]]
|[[Endryu Jekson]]&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/andrewjackson/|title=Biography of Andrew Jackson|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-12|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtUo59y?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/andrewjackson/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.history.com/presidents/jackson|title=Andrew Jackson – Democratic-Republican Party – 7th President – American Presidents|accessdate=2009-01-12|publisher=[[History (U.S. TV channel)|History]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtVTI3T?url=http://www.history.com/topics/andrew-jackson#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=7|title=Andrew Jackson (March&amp;nbsp;15, 1767 – June&amp;nbsp;8,&amp;nbsp;1845)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtWP8qw?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=7#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1767—1845)&lt;/small&gt;
|[[1829]] [[4-mart]]
|[[1837]] [[4-mart]]
|Demokrat
|[[Jon Koldvell Kelxun]]&lt;br&gt;[[Martin Van Byuren]]
|2922
|- bgcolor = #CCEFFF
|'''8'''
|[[Fayl:Martin Van Buren circa 1837 crop.jpg|50px]]
|[[Martin Van Byuren]]&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/martinvanburen/|title=Biography of Martin Van Buren|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-12|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtX3t9h?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/martinvanburen/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.history.com/presidents/vanburen|title=Martin Van Buren – Democratic-Republican, Democratic, and Free Soil Party – 8th President – American Presidents|accessdate=2009-01-12|publisher=[[History (U.S. TV channel)|History]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtXje7C?url=http://www.history.com/topics/martin-van-buren#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=8|title=Martin Van Buren (December&amp;nbsp;5, 1782 – July&amp;nbsp;24,&amp;nbsp;1862)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtYbjRS?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=8#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1782—1862)&lt;/small&gt;
|[[1837]] [[4-mart]]
|[[1841]] [[4-mart]]
|Demokrat
|[[Richard Mentor Jonson]]
|1461
|- bgcolor = #f0e68c
|'''9'''
|[[Fayl:William Henry Harrison by James Reid Lambdin, 1835 crop.jpg|50px]]
|[[Uilyam Genri Garrison]]&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/williamhenryharrison/|title=Biography of William Henry Harrison|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-12|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtZGcaQ?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/williamhenryharrison/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.history.com/presidents/williamhenryharrison|title=William Henry Harrison – WHIG Party – 9th President – American Presidents|accessdate=2009-01-12|publisher=[[History (U.S. TV channel)|History]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtZvawH?url=http://www.history.com/topics/william-henry-harrison#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=9|title=William Henry Harrison (February&amp;nbsp;9, 1773 – April&amp;nbsp;4,&amp;nbsp;1841)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtaoZNG?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=9#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1773—1841)&lt;/small&gt;
|[[1841]] [[4-mart]]
|[[1841]] [[4-aprel]]&lt;ref name=&quot;умер&quot;&gt;Умер своей смертью на посту президента.&lt;/ref&gt;
|Vig
|[[Jon Tayler]]
|31
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |'''10'''
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Fayl:John Tyler, Jr.jpg|50px]]
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Jon Tayler]]&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/johntyler/|title=Biography of John Tyler|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-12|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtbTCeq?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/johntyler/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.history.com/presidents/tyler|title=John Tyler – No Party – 10th President – American Presidents|accessdate=2009-01-12|publisher=[[History (U.S. TV channel)|History]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtcCE9P?url=http://www.history.com/topics/john-tyler#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=10|title=John Tyler (March&amp;nbsp;29, 1790 – January&amp;nbsp;18,&amp;nbsp;1862)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtd3SxS?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=10#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1790—1862)&lt;/small&gt;
| rowspan=&quot;2&quot; bgcolor=&quot;#f0e68c&quot; |[[1841]] [[4-aprel]]
| rowspan=&quot;2&quot; |[[1845]] [[4-mart]]
| style=&quot;padding: 0px&quot; bgcolor=&quot;#f0e68c&quot;|Vig
| rowspan=&quot;2&quot; |
| rowspan=&quot;2&quot; |1430
|-
|Partiyasiz&lt;ref name=&quot;тайлер&quot;&gt;Бывший член [[Демократическая партия (США)|Демократической партии]], избран [[Вице-президент США|вице-президентом]] как [[Партия вигов (США)|виг]]. В 1841 году был исключён из [[Партия вигов (США)|партии]] из-за отказа поддерживать фракцию [[Партия вигов (США)|вигов]] в [[Конгресс США|Конгрессе]].&lt;/ref&gt;
|- bgcolor = #CCEFFF
|'''11'''
|[[Fayl:JKP.jpg|50px]]
|[[Jeyms Noks Polk]]&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/jamespolk/|title=Biography of James Polk|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-12|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtdibBi?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/jamespolk/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.history.com/presidents/polk|title=James Polk – Democratic Party – 11th President – American Presidents|accessdate=2009-01-12|publisher=[[History (U.S. TV channel)|History]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWteSNjL?url=http://www.history.com/topics/james-polk#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=11|title=James K. Polk (November&amp;nbsp;2, 1795 – June&amp;nbsp;15,&amp;nbsp;1849)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtfJD3p?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=11#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1795—1849)&lt;/small&gt;
|[[1845]] [[4-mart]]
|[[1849]] [[4-mart]]
|Demokrat
|[[Jorj Dallas
|1461
|- bgcolor = #f0e68c
|'''12'''
|[[Fayl:Zachary Taylor restored and cropped(b).jpg|50px]]
|[[Zakari Teylor]]&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/zacharytaylor/|title=Biography of Zachary Taylor|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-12|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtfxJaU?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/zacharytaylor/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.history.com/presidents/taylor|title=Zachary Taylor – WHIG Party – 12th President – American Presidents|accessdate=2009-01-12|publisher=[[History (U.S. TV channel)|History]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtgbqtN?url=http://www.history.com/topics/zachary-taylor#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=12|title=Zachary Taylor (November&amp;nbsp;24, 1784 – July&amp;nbsp;9,&amp;nbsp;1850)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWthTpid?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=12#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1784—1850)&lt;/small&gt;
|[1849]] [[4-mart]]
|[[1850]] [[9-iyul]]&lt;ref name=&quot;умер&quot;/&gt;
|Vig
|[[Millard Fillmor]]&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/millardfillmore/|title=Biography of Millard Fillmore|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-12|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWti8BaO?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/millardfillmore/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.history.com/presidents/fillmore|title=Millard Filmore – WHIG Party – 13th President – American Presidents|accessdate=2009-01-12|publisher=[[History (U.S. TV channel)|History]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtj2HRd?url=http://www.history.com/topics/millard-fillmore#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=13|title=Millard Fillmore (January&amp;nbsp;7, 1800 – March&amp;nbsp;8,&amp;nbsp;1874)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtjyWQ5?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=13#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;
|492
|- bgcolor = #f0e68c
|'''13'''
|[[Fayl:Millard Fillmore.jpg|50px]]
|[[Millard Fillmor]]

&lt;small&gt;(1800—1874)&lt;/small&gt;
|[[1850]] [[9-iyul]]
|[[1853]] [[4-mart]]
|Vig
|
|969
|- bgcolor = #CCEFFF
|'''14'''
|[[Fayl:Mathew Brady - Franklin Pierce - alternate crop.jpg|50px]]
|[[Franklin Pirs]]&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/franklinpierce/|title=Biography of Franklin Pierce|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-12|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtkd76R?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/franklinpierce/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.history.com/presidents/pierce|title=Franklin Pierce – Democratic Party – 14th President – American Presidents|accessdate=2009-01-12|publisher=[[History (U.S. TV channel)|History]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtlLCcN?url=http://www.history.com/topics/franklin-pierce#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=14|title=Franklin Pierce (November&amp;nbsp;23, 1804 – October&amp;nbsp;8,&amp;nbsp;1869)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtmGptU?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=14#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1804—1869)&lt;/small&gt;
|[[1853]] [[4-mart]]
|[[1857]] [[4-mart]]
|Demokrat
|[[Uilyam King]]
|1461
|- bgcolor = #CCEFFF
|'''15'''
|[[Fayl:James Buchanan (cropped).jpg|50px]]
|[[Jeyms Byukenen]]&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/jamesbuchanan/|title=Biography of James Buchanan|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-12|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtmvqZu?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/jamesbuchanan/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.history.com/presidents/buchanan|title=James Buchanan – Democratic Party – 15th President – American Presidents|accessdate=2009-01-12|publisher=[[History (U.S. TV channel)|History]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtneNOL?url=http://www.history.com/topics/james-buchanan#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=15|title=James Buchanan (April&amp;nbsp;23, 1791 – June&amp;nbsp;1,&amp;nbsp;1868)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtoaD9m?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=15#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1791—1868)&lt;/small&gt;
|[[1857]] [[4-mart]]
|[[1861]] [[4-mart]]
|Demokrat
|[[Jon Brekinrij]]
|1461
|- bgcolor = #FFB6B6
| rowspan=&quot;2&quot; |'''16'''
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Fayl:Abraham Lincoln O-77 matte collodion print.jpg|50px]]
| rowspan=&quot;2&quot; |[[Avraam Linkoln]]&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/abrahamlincoln/|title=Biography of Abraham Lincoln|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-12|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtpEkCE?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/abrahamlincoln/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.history.com/presidents/lincoln|title=Abraham Lincoln – Republic, National Union Party – 16th President – American Presidents|accessdate=2009-01-12|publisher=[[History (U.S. TV channel)|History]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtpu2YS?url=http://www.history.com/topics/abraham-lincoln#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=16|title=Abraham Lincoln (February&amp;nbsp;12, 1809 – April&amp;nbsp;15,&amp;nbsp;1865)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtqg1bA?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=16#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1809—1865)&lt;/small&gt;
| rowspan=&quot;2&quot; |[[1861]] [[4-mart]]
| rowspan=&quot;2&quot; |[[1865]] [[15-aprel]]&lt;ref name=&quot;убит&quot;&gt;Убит.&lt;/ref&gt;
| rowspan=&quot;2&quot; |Respublikashı&lt;ref name=&quot;нацсоюз&quot;&gt;[[Линкольн, Авраам|Авраам Линкольн]] и [[Джонсон, Эндрю|Эндрю Джонсон]] в [[Президентские выборы в США (1864)|1864 году]] были избраны как члены партии [[Национальный союз (США)|Национальный союз]]&lt;/ref&gt;
| style=&quot;background:#FFB6B6; padding: 0px&quot;|[[Gannibal Gemlin]]
| rowspan=&quot;2&quot; |1503
|-
|bgcolor = #CCEFFF|[[Endryu Jonson]]
|- bgcolor = #CCEFFF
|'''17'''
|[[Fayl:President Andrew Johnson.jpg|50px]]
|[[Endryu Jonson]]&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/andrewjohnson/|title=Biography of Andrew Johnson|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-12|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtrKp26?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/andrewjohnson/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.history.com/presidents/andrewjohnson|title=Andrew Johnson – National Union Party – 17th President – American Presidents|accessdate=2009-01-12|publisher=[[History (U.S. TV channel)|History]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWts1uOo?url=http://www.history.com/topics/andrew-johnson#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=17|title=Andrew Johnson (December&amp;nbsp;29, 1808 – July&amp;nbsp;31,&amp;nbsp;1875)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWtsrSxV?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=17#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1808—1875)&lt;/small&gt;
|[[1865]] [[15-aprel]]
|[[1869]] [[4-mart]]
|Demokrat&lt;ref name=&quot;нацсоюз&quot;/&gt;
|
|1419
|- bgcolor = #FFB6B6
|'''18'''
|[[Fayl:Ulysses S. Grant 1870-1880.jpg|50px]]
|[[Uliss Grant]]&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/ulyssessgrant/|title=Biography of Ulysses S. Grant|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-12|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWttWEof?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/ulyssessgrant/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.history.com/presidents/grant|title=Ulysses S. Grant – National Union Party – 18th President – American Presidents|accessdate=2009-01-12|publisher=[[History (U.S. TV channel)|History]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HWyf0pks?url=http://www.history.com/topics/ulysses-s-grant#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=18|title=Ulysses S. Grant (April&amp;nbsp;27, 1822 – July&amp;nbsp;23,&amp;nbsp;1885)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX0AUFiC?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=18#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1822—1885)&lt;/small&gt;
|[[1869]] [[4-mart]]
|[[1877]] [[4-mart]]
|Respublikashı
|[[Shayler Kolfaks]] &lt;br&gt;[[Genri Uilson]]
|2922
|- bgcolor = #FFB6B6
|'''19'''
|[[Fayl:President Rutherford Hayes 1870 - 1880.jpg|50px]]
|[[Raterford Byorchard Xeys]]&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/rutherfordbhayes/|title=Biography of Rutherford B. Hayes|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-12|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX0BEWgW?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/rutherfordbhayes/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.history.com/presidents/hayes|title=Rutherford B. Hayes – Republican Party – 19th President – American Presidents|accessdate=2009-01-12|publisher=[[History (U.S. TV channel)|History]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX0C3eS6?url=http://www.history.com/topics/rutherford-b-hayes#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=19|title=Rutherford B. Hayes (October&amp;nbsp;4, 1822 – January&amp;nbsp;17,&amp;nbsp;1893)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX0CymXI?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=19#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1822—1893)&lt;/small&gt;
|[[1877]] [[4-mart]]
|[[1881]] [[4-mart]]
|Respublikashı
|[[Uilyam Uiler]]
|1461
|- bgcolor = #FFB6B6
|'''20'''
|[[Fayl:James Abram Garfield, photo portrait seated.jpg|50px]]
|[[Jeyms Abram Garfild]]&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/jamesgarfield/|title=Biography of James Garfield|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-12|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX0Dp3Hk?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/jamesgarfield/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.history.com/presidents/garfield|title=James Garfield – Republican Party – 20th President – American Presidents|accessdate=2009-01-12|publisher=[[History (U.S. TV channel)|History]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX0EWp2a?url=http://www.history.com/topics/james-a-garfield#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=20|title=James A. Garfield (November&amp;nbsp;19, 1831 – September&amp;nbsp;19,&amp;nbsp;1881)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX0FS2ZX?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=20#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1831—1881)&lt;/small&gt;
|[[1881]] [[4-mart]]
|[[1881]] [[19-sentabr]]&lt;ref name=&quot;убит&quot;/&gt;
|Respublikashı
|[[Chester Alan Artur]]
|199
|- bgcolor = #FFB6B6
|'''21'''
|[[Fayl:Chester Alan Arthur.jpg|50px]]
|[[Chester Alan Artur]]&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/chesterarthur/|title=Biography of Chester Arthur|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-12|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX0GAKIw?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/chesterarthur/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.history.com/presidents/arthur|title=Chester A. Arthur – Republican Party – 21st President – American Presidents|accessdate=2009-01-12|publisher=[[History (U.S. TV channel)|History]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX0Gp0hy?url=http://www.history.com/topics/chester-a-arthur#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=21|title=Chester A. Arthur (October&amp;nbsp;5, 1829 – November&amp;nbsp;18,&amp;nbsp;1886)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX0Hjtxy?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=21#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1829—1886)&lt;/small&gt;
|[[1881]] [[19-sentabr]]
|[[1885]] [[4-mart]]
|Respublikashı
|
|1262
|- bgcolor = #CCEFFF
|'''22'''
|[[Fayl:StephenGroverCleveland.jpg|50px]]
|[[Stiven Grover Klivlend]]&lt;ref name=&quot;HIS-grover&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.history.com/presidents/cleveland|title=Grover Cleveland – Democratic Party – 22nd and 24th President – American Presidents|accessdate=2009-01-12|publisher=[[History (U.S. TV channel)|History]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX0IR6Ma?url=http://www.history.com/topics/grover-cleveland#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;AP=grover&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=22|title=Grover Cleveland (March&amp;nbsp;18, 1837 – June&amp;nbsp;24,&amp;nbsp;1908)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX0JLX1L?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=22#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1837—1908)&lt;/small&gt;
|[[1885]] [[4-mart]]
|[[1889]] [[4-mart]]
|Demokrat
|[[Tomas Xendriks]]
|1461
|- bgcolor = #FFB6B6
|'''23'''
|[[Fayl:Benjamin Harrison, head and shoulders bw photo, 1896.jpg|50px]]
|[[Benjamin Garrison&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/benjaminharrison/|title=Biography of Benjamin Harrison|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-12|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX0Xa7Dm?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/benjaminharrison/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.history.com/presidents/benjaminharrison|title=William Henry Harrison – Whig Party – 23rd President – American Presidents|accessdate=2009-01-12|publisher=[[History (U.S. TV channel)|History]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX0YJuoE?url=http://www.history.com/topics/benjamin-harrison#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=23|title=Benjamin Harrison (August&amp;nbsp;20, 1833 – March&amp;nbsp;13,&amp;nbsp;1901)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX0ZAJMK?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=23#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1833—1901)&lt;/small&gt;
|[[1889]] [[4-mart]]
|[[1893]] [[4-mart]]
|Respublikashı
|[[Levi Morton]]
|1461
|- bgcolor = #CCEFFF
|'''24'''
|[[Fayl:StephenGroverCleveland.jpg|50px]]
|[[Stiven Grover Klivlend]]&lt;br&gt;&lt;small&gt;''(ekinshi márte)''&lt;/small&gt;&lt;ref name=&quot;HIS-grover&quot; /&gt;

&lt;small&gt;(1837—1908)&lt;/small&gt;
|[[1893]] [[4-mart]]
|[[1897]] [[4-mart]]
|Demokrat
|[[Edlay Stivenson]]
|1461
|- bgcolor = #FFB6B6
|'''25'''
|[[Файл:McKinley (cropped).jpg|50px]]
|{{sortname|Уильям|Мак-Кинли|Мак-Кинли, Уильям}}&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/williammckinley/|title=Biography of William McKinley|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-12|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX0Zp4hf?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/williammckinley/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.history.com/presidents/mckinley|title=William McKinley – Republican Party – 25th President – American Presidents|accessdate=2009-01-12|publisher=[[History (U.S. TV channel)|History]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX0aWCAK?url=http://www.history.com/topics/william-mckinley#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=24|title=William McKinley (January&amp;nbsp;29, 1843 – September&amp;nbsp;14,&amp;nbsp;1901)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX0bPGay?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=24#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1843—1901)&lt;/small&gt;
|[[4 марта]] [[1897]]
|[[14 сентября]] [[1901]]&lt;ref name=&quot;убит&quot;/&gt;
|[[Республиканская партия (США)|Республиканец]]
|[[Хобарт, Гаррет|Гаррет Хобарт]] &lt;br&gt;''Должность вакантна''&lt;br&gt;[[Рузвельт, Теодор|Теодор Рузвельт]]
|{{Days between|day1=4|month1=3|year1=1897|day2=14|month2=9|year2=1901}}
|- bgcolor = #FFB6B6
|'''26'''
|[[Файл:Americana 1920 Theodore Roosevelt.jpg|50px]]
|{{sortname|Теодор|Рузвельт|Рузвельт, Теодор}}&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/theodoreroosevelt/|title=Biography of Theodore Roosevelt|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-12|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX0c3jzk?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/theodoreroosevelt/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.history.com/presidents/teddyroosevelt|title=Theodore Roosevelt – Republican, Bull Moose Party – 26th President – American Presidents|accessdate=2009-01-12|publisher=[[History (U.S. TV channel)|History]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX0cjFrq?url=http://www.history.com/topics/theodore-roosevelt#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=25|title=Theodore Roosevelt (October&amp;nbsp;27, 1858 – January&amp;nbsp;6,&amp;nbsp;1919)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX0dd4J6?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=25#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1858—1919)&lt;/small&gt;
|[[14 сентября]] [[1901]]
|[[4 марта]] [[1909]]
|[[Республиканская партия (США)|Республиканец]]
| ''Должность вакантна'' &lt;br&gt;[[Фэрбенкс, Чарльз|Чарльз Фэрбенкс]]
|{{Days between|day1=14|month1=9|year1=1901|day2=4|month2=3|year2=1909}}
|- bgcolor = #FFB6B6
|'''27'''
|[[Файл:William Howard Taft, Bain bw photo portrait, 1908.jpg|50px]]
|{{sortname|Уильям|Тафт|Тафт, Уильям Говард}}&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/williamhowardtaft/|title=Biography of William Howard Taft|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-13|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX0eHXS3?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/williamhowardtaft/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.history.com/presidents/taft|title=William Howard Taft – Republican Party – 27th President – American Presidents|accessdate=2009-01-12|publisher=[[History (U.S. TV channel)|History]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX0exOuZ?url=http://www.history.com/topics/william-howard-taft#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=26|title=William Howard Taft (September&amp;nbsp;15, 1857 – March&amp;nbsp;8,&amp;nbsp;1930)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX0foxkE?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=26#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1857—1930)&lt;/small&gt;
|[[4 марта]] [[1909]]
|[[4 марта]] [[1913]]
|[[Республиканская партия (США)|Республиканец]]
|[[Шерман, Джеймс|Джеймс Шерман]] &lt;br&gt;''Должность вакантна''
|{{Days between|day1=4|month1=3|year1=1909|day2=4|month2=3|year2=1913}}
|- bgcolor = #CCEFFF
|'''28'''
|[[Файл:Thomas Woodrow Wilson, Harris &amp; Ewing bw photo portrait, 1919.jpg|50px]]
|{{sortname|Вудро|Вильсон|Вильсон, Томас Вудро}}&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/woodrowwilson/|title=Biography of Woodrow Wilson|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-13|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX0gTJLP?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/woodrowwilson/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;history-6026&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.history.com/topics/us-presidents/woodrow-wilson|title=Woodrow Wilson|lang=en|website=[[History (U.S. TV channel)|History]]|date=2009-10-29|accessdate=2020-12-10|deadlink=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201127015645/https://www.history.com/topics/us-presidents/woodrow-wilson|archivedate=2020-11-27}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=27|title=Woodrow Wilson (December&amp;nbsp;28, 1856 – February&amp;nbsp;3,&amp;nbsp;1924)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX0i3VkD?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=27#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1856—1924)&lt;/small&gt;
|[[4 марта]] [[1913]]
|[[4 марта]] [[1921]]
|[[Демократическая партия (США)|Демократ]]
|{{sortname|Томас|Маршалл|Маршалл, Томас Райли}}
|{{Days between|day1=4|month1=3|year1=1913|day2=4|month2=3|year2=1921}}
|- bgcolor = #FFB6B6
|'''29'''
|[[Файл:Warren G Harding-Harris &amp; Ewing.jpg|50px]]
|{{sortname|Уоррен|Гардинг|Гардинг, Уоррен}}&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/warrenharding/|title=Biography of Warren G. Harding|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-12|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX0ihx4B?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/warrenharding/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;history-6026&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=28|title=Warren G. Harding (November&amp;nbsp;2, 1865 – August&amp;nbsp;2,&amp;nbsp;1923)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX0kVnjC?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=28#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1865—1923)&lt;/small&gt;
|[[4 марта]] [[1921]]
|[[2 августа]] [[1923]]&lt;ref name=&quot;умер&quot;/&gt;
|[[Республиканская партия (США)|Республиканец]]
|{{sortname|Калвин|Кулидж|Кулидж, Джон Калвин}}
|{{Days between|day1=4|month1=3|year1=1921|day2=2|month2=8|year2=1923}}
|- bgcolor = #FFB6B6
|'''30'''
|[[Файл:Calvin Coolidge (cropped &amp; Greyscaled).png|50px]]
|{{sortname|Калвин|Кулидж|Кулидж, Калвин}}&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/calvincoolidge/|title=Biography of Calvin Coolidge|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-13|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX0lAHv3?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/calvincoolidge/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;history-6026&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=29|title=Calvin Coolidge (July&amp;nbsp;4, 1872 – January&amp;nbsp;5,&amp;nbsp;1933)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX0nks1I?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=29#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1872—1933)&lt;/small&gt;
|[[2 августа]] [[1923]]
|[[4 марта]] [[1929]]
|[[Республиканская партия (США)|Республиканец]]
| ''Должность вакантна'' &lt;br&gt;[[Дауэс, Чарльз|Чарльз Дауэс]]
|{{Days between|day1=2|month1=8|year1=1923|day2=4|month2=3|year2=1929}}
|- bgcolor = #FFB6B6
|'''31'''
|[[Файл:President Hoover portrait.jpg|50px]]
|{{sortname|Герберт|Гувер|Гувер, Герберт Кларк}}&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/herberthoover/|title=Biography of Herbert Hoover|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-13|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX5OeOaZ?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/herberthoover/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;history-6026&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=30|title=Herbert Hoover (August&amp;nbsp;10, 1874 – October&amp;nbsp;20,&amp;nbsp;1964)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX5RTl1v?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=30#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1874—1964)&lt;/small&gt;
|[[4 марта]] [[1929]]
|[[4 марта]] [[1933]]
|[[Республиканская партия (США)|Республиканец]]
|{{sortname|Чарльз|Кёртис|Кёртис, Чарльз}}
|{{Days between|day1=4|month1=3|year1=1929|day2=4|month2=3|year2=1933}}
|- bgcolor = #CCEFFF
|'''32'''
|[[Файл:FDR 1944 Color Portrait.jpg|50px]]
|{{sortname|Франклин|Рузвельт|Рузвельт, Франклин Делано}}&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/franklindroosevelt/|title=Biography of Franklin D. Roosevelt|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-20|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX5SJJ3z?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/franklindroosevelt/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;history-6356&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.history.com/topics/us-presidents/franklin-d-roosevelt|title=Franklin D. Roosevelt|lang=en|website=[[History (U.S. TV channel)|History]]|date=2009-10-29|accessdate=2020-12-10|deadlink=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201206123250/https://www.history.com/topics/us-presidents/franklin-d-roosevelt|archivedate=2020-12-06}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=31|title=Franklin D. Roosevelt (January&amp;nbsp;30, 1882 – April&amp;nbsp;12,&amp;nbsp;1945)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX5Vf8Rr?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=31#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1882—1945)&lt;/small&gt;
|[[4 марта]] [[1933]]
|[[12 апреля]] [[1945]]&lt;ref name=&quot;умер&quot;/&gt;
|[[Демократическая партия (США)|Демократ]]
|[[Гарнер, Джон|Джон Гарнер]] &lt;br&gt;[[Уоллес, Генри Эгард|Генри Уоллес]] &lt;br&gt;[[Трумэн, Гарри|Гарри Трумэн]]
|{{Days between|day1=4|month1=3|year1=1933|day2=12|month2=4|year2=1945}}
|- bgcolor = #CCEFFF
|'''33'''
|[[Файл:TRUMAN 58-766-06 (cropped).jpg|50px]]
|{{sortname|Гарри|Трумэн|Трумэн, Гарри}}&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/harrystruman/|title=Biography of Harry S Truman|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-12|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX5WND3h?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/harrystruman/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;history-6356&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=32|title=Harry S Truman (May&amp;nbsp;8, 1884 – December&amp;nbsp;26,&amp;nbsp;1972)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX5X2OP7?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=32#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1884—1972)&lt;/small&gt;
|[[12 апреля]] [[1945]]
|[[20 января]] [[1953]]
|[[Демократическая партия (США)|Демократ]]
| ''Должность вакантна'' &lt;br&gt;[[Баркли, Олбен|Олбен Баркли]]
|{{Days between|day1=12|month1=4|year1=1945|day2=20|month2=1|year2=1953}}
|- bgcolor = #FFB6B6
|'''34'''
|[[Файл:Dwight D. Eisenhower, official photo portrait, May 29, 1959.jpg|50px]]
|{{sortname|Дуайт|Эйзенхауэр|Эйзенхауэр, Дуайт Дэвид}}&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/dwightdeisenhower/|title=Biography of Dwight D. Eisenhower|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-12|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX5Xh5aq?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/dwightdeisenhower/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=http://www.history.com/presidents/eisenhower |title=Dwight D. Eisenhower – Democratic Party – 34th President – American Presidents |accessdate=2009-01-12 |publisher=[[History (U.S. TV channel)|History]] |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090227201614/http://www.history.com/presidents/eisenhower# |archivedate=2009-02-27 |deadlink=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=33|title=Dwight D. Eisenhower (October&amp;nbsp;14, 1890 – March&amp;nbsp;28,&amp;nbsp;1969)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX5b1ZOe?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=33#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1890—1969)&lt;/small&gt;
|[[20 января]] [[1953]]
|[[20 января]] [[1961]]
|[[Республиканская партия (США)|Республиканец]]
|{{sortname|Ричард|Никсон|Никсон, Ричард Милхауз}}
|{{Days between|day1=20|month1=1|year1=1953|day2=20|month2=1|year2=1961}}
|- bgcolor = #CCEFFF
|'''35'''
|[[Файл:John F. Kennedy, White House color photo portrait.jpg|50px]]
|{{sortname|Джон|Кеннеди|Кеннеди, Джон Фицджеральд}}&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/johnfkennedy/|title=Biography of John F. Kennedy|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-12|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX5bgtaK?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/johnfkennedy/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;history-4142&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.history.com/topics/us-presidents/john-f-kennedy|title=John F. Kennedy|lang=en|website=[[History (U.S. TV channel)|History]]|date=2009-10-29|accessdate=2020-12-10|deadlink=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201207133212/https://www.history.com/topics/us-presidents/john-f-kennedy|archivedate=2020-12-07}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=34|title=John F. Kennedy (May&amp;nbsp;29, 1917 – November&amp;nbsp;22,&amp;nbsp;1963)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX5eWrya?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=34#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1917—1963)&lt;/small&gt;
|[[20 января]] [[1961]]
|[[22 ноября]] [[1963]]&lt;ref name=&quot;убит&quot;/&gt;
|[[Демократическая партия (США)|Демократ]]
|{{sortname|Линдон|Джонсон|Джонсон, Линдон Бэйнс}}
|{{Days between|day1=20|month1=1|year1=1961|day2=22|month2=11|year2=1963}}
|- bgcolor = #CCEFFF
|'''36'''
|[[Файл:37 Lyndon Johnson 3x4.jpg|50px]]
|{{sortname|Линдон|Джонсон|Джонсон, Линдон Бейнс}}&lt;ref name=&quot;history-4142&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=35|title=Lyndon B. Johnson (August&amp;nbsp;27, 1908 – January&amp;nbsp;22,&amp;nbsp;1973)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX5fBxbG?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=35#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1908—1973)&lt;/small&gt;
|[[22 ноября]] [[1963]]
|[[20 января]] [[1969]]
|[[Демократическая партия (США)|Демократ]]
| ''Должность вакантна'' &lt;br&gt;[[Хамфри, Хьюберт|Хьюберт Хамфри]]
|{{Days between|day1=22|month1=11|year1=1963|day2=20|month2=1|year2=1969}}
|- bgcolor = #FFB6B6
|'''37'''
|[[Файл:Nixon Official Presidential Portrait, 07-08-1971.jpg|50px]]
|{{sortname|Ричард|Никсон|Никсон, Ричард Милхауз}}&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/richardnixon/|title=Richard M. Nixon|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-12|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX5fptCn?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/richardnixon/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.history.com/presidents/nixon|title=Richard Nixon – Republican Party – 37th President – American Presidents|accessdate=2009-01-12|publisher=[[History (U.S. TV channel)|History]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX5gVPbk?url=http://www.history.com/topics/richard-m-nixon#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=36|title=Richard M. Nixon (January&amp;nbsp;9, 1913 – April&amp;nbsp;22,&amp;nbsp;1994)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX5hThSH?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=36#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1913—1994)&lt;/small&gt;
|[[20 января]] [[1969]]
|[[9 августа]] [[1974]]&lt;ref name=&quot;отставка&quot;&gt;Ушёл в отставку.&lt;/ref&gt;
|[[Республиканская партия (США)|Республиканец]]
|[[Агню, Спиро|Спиро Агню]] &lt;br&gt;''Должность вакантна'' &lt;br&gt;[[Форд, Джеральд Рудольф|Джеральд Форд]]
|{{Days between|day1=20|month1=1|year1=1969|day2=9|month2=8|year2=1974}}
|- bgcolor = #FFB6B6
|'''38'''
|[[Файл:Gerald Ford.jpg|50px]]
|{{sortname|Джеральд|Форд|Форд, Джеральд Рудольф}}&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/geraldford/|title=Biography of Gerald R. Ford|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-12|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX5i8Iew?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/geraldford/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;history-4247&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.history.com/topics/us-presidents/gerald-r-ford|title=Gerald Ford|lang=en|website=[[History (U.S. TV channel)|History]]|date=2009-11-09|accessdate=2020-12-10|deadlink=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201207203122/https://www.history.com/topics/us-presidents/gerald-r-ford|archivedate=2020-12-07}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=37|title=Gerald R. Ford (July&amp;nbsp;14, 1913 – December&amp;nbsp;26,&amp;nbsp;2006)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX5jkj77?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=37#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1913—2006)&lt;/small&gt;
|[[9 августа]] [[1974]]
|[[20 января]] [[1977]]
|[[Республиканская партия (США)|Республиканец]]
| ''Должность вакантна'' &lt;br&gt;[[Рокфеллер, Нельсон|Нельсон Рокфеллер]]
|{{Days between|day1=9|month1=8|year1=1974|day2=20|month2=1|year2=1977}}
|- bgcolor = #CCEFFF
|'''39'''
|[[Файл:JimmyCarterPortrait2.jpg|50px]]
|{{sortname|Джимми|Картер|Картер, Джеймс Эрл}}&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/jimmycarter|title=Biography of Jimmy Carter|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-12|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX5kYf3A?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/jimmycarter#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;history-4247&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=38|title=Jimmy Carter (October&amp;nbsp;1, 1924&amp;nbsp;– )|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX5lCs4l?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=38#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(род. 1924)&lt;/small&gt;
|[[20 января]] [[1977]]
|[[20 января]] [[1981]]
|[[Демократическая партия (США)|Демократ]]
|{{sortname|Уолтер|Мондейл|Мондейл, Уолтер}}
|{{Days between|day1=20|month1=1|year1=1977|day2=20|month2=1|year2=1981}}
|- bgcolor = #FFB6B6
|'''40'''
|[[Файл:Ronald Reagan 1981 presidential portrait.jpg|50px]]
|{{sortname|Рональд|Рейган|Рейган, Рональд}}&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/ronaldreagan/|title=Biography of Ronald Reagan|accessdate=2009-01-12|date=2008-06-25|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX5m1L2U?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/ronaldreagan/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;history-4247&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=39|title=Ronald Reagan (February&amp;nbsp;6, 1911 – June&amp;nbsp;5,&amp;nbsp;2004)|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX5mg2Dh?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=39#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1911—2004)&lt;/small&gt;
|[[20 января]] [[1981]]
|[[20 января]] [[1989]]
|[[Республиканская партия (США)|Республиканец]]
|{{sortname|Джордж|Буш — старший|Буш, Джордж Герберт Уокер}}
|{{Days between|day1=20|month1=1|year1=1981|day2=20|month2=1|year2=1989}}
|- bgcolor = #FFB6B6
|'''41'''
|[[Файл:George H. W. Bush, President of the United States, 1989 official portrait (cropped).jpg|50px]]
|{{sortname|Джордж Герберт Уокер|Буш|Буш, Джордж Герберт Уокер}} («Джордж Буш — старший»)&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/georgehwbush/|title=Biography of George Herbert Walker Bush|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-12|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX5nLY6D?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/georgehwbush/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.history.com/presidents/georgebush|title=George H. W. Bush – Republican Party – 41st President – American Presidents|accessdate=2009-01-12|publisher=[[History (U.S. TV channel)|History]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX5o2ZZs?url=http://www.history.com/topics/george-bush#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=40|title=George Bush (June&amp;nbsp;12, 1924&amp;nbsp;– )|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX5oy2SO?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=40#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(1924—2018)&lt;/small&gt;
|[[20 января]] [[1989]]
|[[20 января]] [[1993]]
|[[Республиканская партия (США)|Республиканец]]
|{{sortname|Дэн|Куэйл|Куэйл, Джеймс Дэнфорт}}
|{{Days between|day1=20|month1=1|year1=1989|day2=20|month2=1|year2=1993}}
|- bgcolor = #CCEFFF
|'''42'''
|[[Файл:Bill Clinton.jpg|50px]]
|{{sortname|Билл|Клинтон|Клинтон, Уильям Джефферсон}}&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/williamjclinton/|title=Biography of William J. Clinton|accessdate=2009-01-12|date=2007-03-12|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX5pcMVN?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/williamjclinton/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.history.com/presidents/billclinton|title=Bill Clinton – Democratic Party – 42nd President – American Presidents|accessdate=2009-01-12|publisher=[[History (U.S. TV channel)|History]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX5qITYX?url=http://www.history.com/topics/bill-clinton#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=41|title=Bill Clinton (August&amp;nbsp;19, 1946&amp;nbsp;– )|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX5rD3KE?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=41#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(род. 1946)&lt;/small&gt;
|[[20 января]] [[1993]]
|[[20 января]] [[2001]]
|[[Демократическая партия (США)|Демократ]]
|{{sortname|Альберт|Гор|Гор, Альберт}}
|{{Days between|day1=20|month1=1|year1=1993|day2=20|month2=1|year2=2001}}
|- bgcolor = #FFB6B6
|'''43'''
|[[Файл:George-W-Bush.jpeg|50px]]
|{{sortname|Джордж Уокер|Буш|Буш, Джордж Уокер}} («Джордж Буш — младший»)&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/georgewbush/|title=Biography of President George W. Bush|accessdate=2009-01-12|date=2007-02-25|publisher=Whitehouse.gov|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX5rsSRR?url=http://www.whitehouse.gov/about/presidents/georgewbush/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.history.com/presidents/georgewbush|title=George W. Bush – Republican Party – 43rd President – American Presidents|accessdate=2009-01-12|publisher=[[History (U.S. TV channel)|History]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX5sY9V2?url=http://www.history.com/topics/george-w-bush#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=42|title=George W. Bush (July&amp;nbsp;6, 1946&amp;nbsp;– )|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX5tTlzq?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=42#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(род. 1946)&lt;/small&gt;
|[[20 января]] [[2001]]
|[[20 января]] [[2009]]
|[[Республиканская партия (США)|Республиканец]]
|{{sortname|Дик|Чейни|Чейни, Ричард}}
|{{Days between|day1=20|month1=1|year1=2001|day2=20|month2=1|year2=2009}}
|- bgcolor = #CCEFFF
|'''44'''
|[[Файл:President Barack Obama (cropped).jpg|50px]]
|{{sortname|Барак|Обама|Обама, Барак Хусейн}}&lt;ref name=&quot;whouseobama&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.whitehouse.gov/administration/president_obama/|title=President Barack Obama|accessdate=2009-01-20|publisher=Whitehouse.gov|date=2009-01-20|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX5u88FA?url=http://www.whitehouse.gov/administration/president-obama/#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.history.com/presidents/obama|title=Barack Obama – Democratic Party – 44th President – American Presidents|accessdate=2009-01-12|publisher=[[History (U.S. TV channel)|History]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX5uqsiY?url=http://www.history.com/topics/barack-obama#|archivedate=2013-06-21|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=43|title=Barack Obama (August&amp;nbsp;4, 1961&amp;nbsp;– )|accessdate=2009-01-12|work=American Presidents: Life Portrait|publisher=[[C-SPAN]]|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HX5vlQeP?url=http://americanpresidents.org/presidents/president.asp?PresidentNumber=43#|archivedate=2013-06-21|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;

&lt;small&gt;(род. 1961)&lt;/small&gt;
|[[20 января]] [[2009]]
|[[20 января]] [[2017]]
|[[Демократическая партия (США)|Демократ]]
|{{sortname|Джо|Байден|Байден, Джо}}
|{{Days between|day1=20|month1=1|year1=2009|day2=20|month2=1|year2=2017}}
|- bgcolor = #FFB6B6
|'''45'''
|[[Файл:Donald Trump official portrait (cropped).jpg|50px]]
|{{sortname|Дональд|Трамп|Трамп, Дональд}}

&lt;small&gt;(род. 1946)&lt;/small&gt;
|[[20 января]] [[2017]]
|[[20 января]] [[2021]]
|[[Республиканская партия (США)|Республиканец]]
|{{sortname|Майк|Пенс|Пенс, Майк}}
|{{Days between|day1=20|month1=1|year1=2017|day2=20|month2=1|year2=2021}}
|- bgcolor = #CCEFFF
|'''46'''
|[[Fayl:Joe Biden presidential portrait (cropped).jpg|50px]]
|{{sortname|Джо|Байден|Байден, Джо}}

&lt;small&gt;(род. 1942)&lt;/small&gt;
|[[20 января]] [[2021]]
|'''[[Список действующих глав государств и правительств|действующий]]'''
{{Small|срок истекает&lt;br&gt;[[20 января]] [[2025 год|2025]]}}
|[[Демократическая партия (США)|Демократ]]
|{{sortname|Камала|Харрис|Харрис, Камала}}
|{{age in days|2021|1|20}}
|- bgcolor = #CCEFFF
|}</text>
      <sha1>2a1ymv2ot2ew254l4xyx8lnleend4u0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Pax Britannica</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19973</id>
    <revision>
      <id>125579</id>
      <parentid>120219</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:06:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* top */ clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125579</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1450" sha1="hcrmdzc8nlfpz1t5db0wnpc7984h2ju" xml:space="preserve">'''Pax Britannica''' (latınshadan Paks Britanika  — «Britaniya dúnyası») — [[Britaniya imperiyası|Britaniya imperiyasınıń]] teńizde hám xalıq aralıq qatnaslarda húkimranlıq qılıw dáwiri 1815-jılǵı [[Vaterloo urısı|Vaterloo urısıdan]] baslap [[Birinshi jáhán urısı|Birinshi jáhán urısına]] shekem (1914-1918). Britaniya qudıretiniń apogeyası [[Viktoriya dáwiri|Viktoriya dáwirinde]] (1837-1901) júz bergen.

[[Fayl:Imperial Federation, Map of the World Showing the Extent of the British Empire in 1886 (levelled).jpg|мини|nobaý|Ullı Britaniyanıń belgilengen (qızǵılt reń) jerlerı menen 1886-jılǵı dúnya kartası]]

Sawda erkinligı hám qullıqtı bıykarlaw baǵdarın járiyalaw, Britaniya flotınıń strategiyalıq teńiz jolları ústinen qadaǵalawı hám &quot;eki mámleket standartı&quot;, dúnya boylap anglichan tili, parlamentarizm, texnologiyalar, nızamshılıq normalari, Britaniya ólshew hám salmaqlar sisteması hám basqalar tarqalıwı menen táriplengen.

1871-jılda Germaniya birleskeninen keyin, Germaniya imperiyası dúnyadaǵı Britaniya gegemoniyasına qarsı shıqtı, bul bolsa ayırım avtorlarǵa ''Pax Germanica'' ǵa ótiw haqqında sóylewge múmkinshilik berdi. Britaniya gegemoniyası jáhán urıslarınıń baslanıwı hám Ullı Britaniyadan [[AQSh|AQSHǵa]] jetekshi global sanaat, sawda hám áskeriy kúsh mártebesiniń ótiwi menen ótken zamanda qaldı.</text>
      <sha1>hcrmdzc8nlfpz1t5db0wnpc7984h2ju</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Georg III</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20004</id>
    <revision>
      <id>125580</id>
      <parentid>119895</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:06:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* top */ clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125580</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12338" sha1="iiu9tqe4lelatje7z8w2ribe4rqtpt2" xml:space="preserve">{{Wikilestiriw}}
{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Georg III
| negizgi atı          = {{lang-en|George III}}
| súwret               = Sir Thomas Lawrence (1769-1830) - George III.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  =
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = Ullı Britaniya hám Irlandiya patshası 
| bayraq               = Royal Standard of the United Kingdom (1816–1837).svg
| bayraq2              = Flag of the United Kingdom.svg
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = 1801-jıl 1-yanvar
| lawazımnan ketiw sánesi    = 1820-jıl 29-yanvar
| premyer              = &lt;small&gt;Uilyam Pitt (1783—1801)&lt;/small&gt;
: &lt;small&gt;Genri Addington (1801—1804)&lt;/small&gt;
: &lt;small&gt;Uilyam Pitt (1804—1806)&lt;/small&gt;
: &lt;small&gt;Uilyam Grenvil (1806—1807)&lt;/small&gt;
: &lt;small&gt;Uilyam Kavendish-Bentink (1807—1809)&lt;/small&gt;
: &lt;small&gt;Spenser Persival (1809—1812)&lt;/small&gt;
: &lt;small&gt;Robert Jekinson (1812—1827)&lt;/small&gt;
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               =
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = ''lawazım tiklendi''
| keyingi isker        = [[Georg IV]]
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            = Ullı Britaniya patshası
| bayraq_2             = Royal standard of Great Britain (1714–1801).svg
| bayraq2_2            = Union flag 1606 (Kings Colors).svg
| lawazımdaǵı atı_2    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = 1760-jıl 25-oktyabr
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = 1801-jıl 1-yanvar
| premyer_2            = &lt;small&gt;Tomas Pelem-Holls (1757—1762)&lt;/small&gt;
: &lt;small&gt;Jon Styuart (1762—1763)&lt;/small&gt;
: &lt;small&gt;Jorj Grenvil (1763—1765)&lt;/small&gt;
: &lt;small&gt;Charlz Uotson-Uentuort (1765—1766)&lt;/small&gt;
: &lt;small&gt;Uilyam Pitt (1766—1768)&lt;/small&gt;
: &lt;small&gt;Ogastes Ficroy (1768—1770)&lt;/small&gt;
: &lt;small&gt;Frederik Nort (1770 — 1782)&lt;/small&gt;
: &lt;small&gt;Charlz Uotson-Uentuort (1782)&lt;/small&gt;
: &lt;small&gt;Uilyam Petti (1782—1783)&lt;/small&gt;
: &lt;small&gt;Uilyam Kavendish-Bentink (1783)&lt;/small&gt;
: &lt;small&gt;Uilyam Pitt (1783—1801)&lt;/small&gt;
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             =
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      = [[Georg II (Ullı Britaniya patshası)|Georg II]]
| keyingi isker_2      = ''lawazım biykar etildi''
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 1761-jıl 22-sentyabr
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = Irlandiya patshası
| bayraq_3             = Royal Standard of Ireland (1542–1801).svg
| bayraq2_3            = Saint Patrick's Saltire.svg
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = 1760-jıl 25-oktyabr
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = 1801-jıl 1-yanvar
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      = [[Georg II (Ullı Britaniya patshası)|Georg II]]
| keyingi isker_3      = ''lawazım biykar etildi''
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            = Gannover korolı
| bayraq_4             = Royal Standard of Hanover.svg
| bayraq2_4            = Flag of Hanover 1837-1866.svg
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 = 1814-jıl 12-oktyabr
| lawazımnan ketiw sánesi_4 = 1820-jıl 29-yanvar
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      = ''lawazım tiklendi''
| keyingi isker_4      = [[Georg IV]]
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı = Georg Uilyam Frederik
| tuwılǵan sánesi      = 1738-jıl 24-may (4-iyun) 
| tuwılǵan ornı        = Norfol-haus, [[London]], [[Angliya]], [[Ullı Britaniya]]
| qaytıs bolǵan sánesi = 1820-jıl 29-yanvar
| qaytıs bolǵan ornı   = Vindzor qorǵanı, Vindzor, [[Ullı Britaniya]]
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          = [[Gannover dinastiyası]]
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              =
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = Sharlotta Meklenburg-Strelitskaya
| balaları             = [[Georg IV]]&lt;br&gt;Frederik, York gersogı&lt;br&gt;[[Vilgelm IV (Ullı Britaniya patshası)|Vilgelm IV]]&lt;br&gt;Sharlotta&lt;br&gt;Edvard Avgust&lt;br&gt;Avgusta&lt;br&gt;Sofiya&lt;br&gt;Elizaveta&lt;br&gt;Ernst Avgust I&lt;br&gt;Avgust Frederik&lt;br&gt;Adolf Frederik&lt;br&gt;Meri&lt;br&gt;Sofiya&lt;br&gt;Oktavius&lt;br&gt;Alfred&lt;br&gt;Ameliya
| ákesi                = Frederik, Uels shahzadası
| anası                = Avgusta Saksen-Got
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 = anglikan
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = George III Signature.svg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Georg III''' (Georg Uilyam Frederik) ({{lang-en|George William Frederick, George III}}, {{lang-de|Georg III.}}; [[1738|1738-jılı]] [[4-iyun]], [[London]] — [[1820|1820-jıl]] [[29-yanvar]], Vindzor qorǵanı, Berkshir) — [[Ullı Britaniya]] patshası hám [[1760|1760-jıl]] [[25-oktyabr|25-oktyabrden]] [[Gannover]] kurfyurstı ([[1814|1814-jıl]] [[12-oktyabr|12-oktyabrden]] patsha), [[Gannover dinastiyası|Gannover dinastiyasınan]].

Georg III dıń uzaq húkimranlıǵı (59 jıl - [[Elizaveta II]] hám [[Viktoriya (Ullı Britaniya xanzadası)|Viktoriya]] húkimranlıgınan keyin úshinshi eń uzaq dawam etken) dúnyadaǵı revolyuciyalıq waqıyalar menen ajralıp turdi: [[Jeti jıllıq urıs|jeti jıllıq urıstıń]] tawısılıwı, Amerika koloniyalarınıń Britaniyadan ajırasıwı hám [[AQSh|AQSHnıń]] qáliplesiwi, [[Ullı francuz revolyuciyası]] hám [[Napoleon urısları]]. Georg tariyxqa salmaqli delbelik jábirleniwshisi retinde de kirdi, sol sebepli 1811-jıldan baslap onıń ústinen regentlik ornatildi.

[[Kategoriya:Ullı Britaniya patshaları]]
[[Kategoriya: Gannover dinastiyası]]</text>
      <sha1>iiu9tqe4lelatje7z8w2ribe4rqtpt2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>2024-jılǵı Jazǵı Olimpiada oyınları</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20316</id>
    <revision>
      <id>125532</id>
      <parentid>123601</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:55:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[2024-jıl]] → [[2024|2024-jıl]] (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125532</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="57291" sha1="4wol6p4ra8w1xfup05aq8y77f3os06u" xml:space="preserve">{{Olimpiada oyınları infoqutısı|2024|Jazǵı|Olimpiada
|súwret=
|súwret_ólshem=200
|súwret táriypi=
|ótkerilgen orın=[[Parij]], [[Franciya]]
|súreni=Oyınlardı keńnen ashayıq
|sportshılar sanı=10 714
|ashılıw sánesi=[[26-iyul]] [[2024|2024-jıl]]
|jawılıw sánesi=[[11-avgust]] [[2024|2024-jıl]]
|ashıp beriwshi=[[Prezident]] [[Emmanuel Makron]]
|medallar komplekti=32 sport túrinen 329 medal (48 jarıs)
|stadion=Mars maydanı, Trokadero baǵı
|jazǵı_aldınǵı=[[2020-jılǵı Jazǵı Olimpiada oyınları|2020]]
|jazǵı_keyingi=[[2028-jılǵı Jazǵı Olimpiada oyınları|2028]]
}}

'''2024 jılǵı Jazǵı Olimpiada oyınları''', rásmiy túrde '''XXXIII Olimpiada oyınları''' hám '''Parij 2024''' dep ataladı, 2024 jıl 24-iyul hám 11-avgust aralıǵında [[Franciya|Franciyada]] ótkeriletuǵın xalıqaralıq kóp sport túrlerinen ibarat is-ilaj. Ashılıw saltanatı 2024 jıl 26-iyulda ótkerildi. Parij qabıllawshı qala bolıp tabıladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.insidethegames.biz/articles/1061155/paris-2024-to-start-week-earlier-than-planned-after-ioc-approve-date-change|bet=Paris 2024 to start week earlier than planned after IOC approve date change|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201109023013/https://www.insidethegames.biz/articles/1061155/paris-2024-to-start-week-earlier-than-planned-after-ioc-approve-date-change|arxivsáne=9 November 2020|avtor=Butler|at=Nick|sáne=7 February 2018|jumıs=Inside the Games|qaralǵan sáne=7 February 2018}}&lt;/ref&gt;

Franciya, [[Parij]] qalası 2017 jıl 13-sentyabrde [[Lima]] qalasında ([[Peru]]) ótkerilgen [[XOK]]-tiń 130-sessiyasında 2024 jılǵı Olimpiada oyınlarınıń qabıllawshı qalası bolıp bir awızdan saylandı. Burın 1900 hám 1924 jılları Olimpiada oyınların ótkizgen Parij [[Ullı Britaniya]] paytaxtı [[London|Londonnan]] (1908, 1948 hám 2012) keyin úsh ret Olimpiada oyınların ótkizgen ekinshi qala boldı.&lt;ref&gt;{{Cite news|date=21 July 2024|title=When do the Summer Olympics start? What you need to know ahead of Paris 2024|url=https://www.abc.net.au/news/2024-07-22/what-you-need-to-know-ahead-of-paris-2024-summer-olympics/103963744|access-date=23 July 2024|work=ABC News AU|language=en-AU}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|date=22 July 2024|title=Paris 2024: How is France preparing for the Olympics and Paralympics?|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-68018536|access-date=23 July 2024|work=BBC News|language=en-GB}}&lt;/ref&gt; Sonday-aq, 2024 jıl Parij-1924 oyınlarınıń júz jıllıǵı, sonıń menen qatar Franciyada ótkerilgen altınshı Olimpiada oyınları menen atap ótiledi.

Parij 2024 Olimpiada ilajı retinde breyk-danstıń debyutın kórsetedi,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://boxscorenews.com/kenya-to-send-break-dancers-to-paris-for-olympic-games-p158469-272.htm|bet=Kenya To Send Break Dancers To Paris For 2024 Olympic Games|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230401031746/https://boxscorenews.com/kenya-to-send-break-dancers-to-paris-for-olympic-games-p158469-272.htm|arxivsáne=1 April 2023|avtor=Keicha|at=Meshack|sáne=19 December 2020|til=en-US|jumıs=Boxscore|qaralǵan sáne=31 March 2023}}&lt;/ref&gt; hám [[Tomas Bax|Tomas Baxtıń]] XOK baslıǵı dáwirinde ótkerilgen sońǵı Olimpiada oyınları boladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://apnews.com/article/winter-olympics-thomas-bach-tokyo-coronavirus-pandemic-covid-19-pandemic-9a82458e2099b6de49afeddd1128a877|bet=Thomas Bach re-elected as IOC president until 2025|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220729142414/https://apnews.com/article/winter-olympics-thomas-bach-tokyo-coronavirus-pandemic-covid-19-pandemic-9a82458e2099b6de49afeddd1128a877|arxivsáne=29 July 2022|avtor=Dunbarap, Graham|sáne=10 March 2021|til=en|jumıs=Associated Press|qaralǵan sáne=29 July 2022}}&lt;/ref&gt; 2024 jılǵı Oyınlardıń bahası 9 milliard evro boladı dep kútilmekte.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.insidethegames.biz/articles/1146333/france-makes-multibillion-euro-gamble|bet=France makes multibillion-euro gamble on Olympic gold|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240701151158/https://www.insidethegames.biz/articles/1146333/france-makes-multibillion-euro-gamble|arxivsáne=1 July 2024|sáne=1 July 2024|jumıs=Inside the Games}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-07-26/macron-s-8-5-billion-olympics-is-already-facing-soaring-costs|bet=Macron's $8.5 Billion Olympics Is Already Facing Soaring Costs|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220726043528/https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-07-26/macron-s-8-5-billion-olympics-is-already-facing-soaring-costs|arxivsáne=26 July 2022|avtor=Nussbaum, Ania|sáne=26 July 2022|til=en-US|jumıs=Bloomberg|qaralǵan sáne=19 January 2023}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://olympics.com/en/paris-2024/committee/our-responsibilities/games-funding|bet=Games Funding – Paris 2024|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240417162044/https://olympics.com/en/paris-2024/committee/our-responsibilities/games-funding|arxivsáne=17 April 2024|sáne=17 April 2024|jumıs=Paris 2024}}&lt;/ref&gt;

== Tayarlıq ==

=== Ótkeriletuǵın orınlar, ===
Olimpiada jarıslarınıń kópshiligi Parij qalasında hám onıń paytaxt aymaǵında, sonıń ishinde qońsılas Sen-Deni, Le Burje, Nanter, Versal hám Vayres-syu-Marn qalalarında ótkeriledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.paris2024.org/en/competition-venue-concept/|bet=Paris 2024 Competition Venue Concept Map|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240318015927/https://www.paris2024.org/en/competition-venue-concept/|arxivsáne=18 March 2024|til=en|jumıs=Paris 2024|qaralǵan sáne=18 March 2024}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.paris2024.org/fr/sites-de-competition/|bet=Paris 2024 Les Sites des Compètition|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240318020001/https://www.paris2024.org/fr/sites-de-competition/|arxivsáne=18 March 2024|til=fr|jumıs=Paris 2024|qaralǵan sáne=18 March 2024}}&lt;/ref&gt;

Basketboldan aldınnan jarıslar menen gandboldan final jarısları qabıllawshı qaladan 225 km (140 mi) jerde jaylasqan Lillide ótkeriledi; jelkenli júziw hám ayırım futbol oyınları qabıllawshı qaladan 777 km (483 mi) aralıqta jaylasqan Jerorta teńizindegi Marsel qalasında boladı; Sonıń menen qatar, serfing ilajları Parijden, qabıllawshı qaladan 15 716 km (9 765 mil) aralıqta jaylasqan Francuz Polineziyasınıń sırt el aymaǵındaǵı Teaxupuo awılında ótkeriledi dep kútilmekte. Futbol taǵı bes qalada ótkeriledi, olar Bordo, Desin-Sharpye (Lion), Nant, Nicca hám Sent-Etyen, olardıń ayırımlarında Liga 1 klubları jaylasqan..

==== Úlken Parij aymaǵı ====
[[Fayl:World_championships_in_athletics_2003_Paris_Saint-Denis_stadium.jpg|nobaý|Stad de Frans ''(Stade de France)'']]
[[Fayl:Chantier_de_l'Arena_Porte_de_la_Chapelle,_décembre_2022_01.jpg|nobaý|Porte de La Chapelle arenası]]

==== Parijdiń oraylıq aymaǵı ====
[[Fayl:56240-Paris_(35598095542).jpg|nobaý|Mars maydanı ''(Champ de Mars)'']]
[[Fayl:Grand_Palais_3,_Paris_25_June_2011.jpg|nobaý|Úlken saray ''(Grand Palais)'']]
[[Fayl:Hôtel_des_Invalides_-_Paris,_France_-_April_23,_2011_01.jpg|nobaý|&quot;Mayıplar&quot; ''(Les Invalides)'']]
[[Fayl:Paris_Le_Parc_des_Princes_(cropped).jpg|nobaý|Xanzada parki ''(Parc des Princes)'']]
[[Fayl:Paris_Court_Philippe-Chatrier.jpg|nobaý|Stad Rolan garros ''(Stade Roland Garros)'']]
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!Ótkeriletuǵın orın
!Is-ilaj
!Sıyımlılıǵı
!Statusı
|-
|Parc des Princes
|Futbol (toparlıq basqısh hám altın medal ushın ushırasıwlar)
|48,583
| rowspan=&quot;11&quot; |Qollanıwdaǵı
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |Stade Roland Garros&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.rolandgarros.com/en-us/article/roland-garros-2024-retractable-roof-suzanne-lenglen-court|bet=Roland-Garros 2024: A retractable roof on Court Suzanne-Lenglen|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211022174558/https://www.rolandgarros.com/en-us/article/roland-garros-2024-retractable-roof-suzanne-lenglen-court|arxivsáne=22 October 2021|sáne=1 June 2021|til=en-us|jumıs=Roland-Garros|qaralǵan sáne=26 July 2021}}&lt;/ref&gt;
|Tennis
| rowspan=&quot;2&quot; |36,000&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;(15,000 + 12,000 + 9,000)
|-
|Boks (final)
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |Paris Expo Porte de Versailles
|Voleybol
| rowspan=&quot;4&quot; |18,000&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;(12,000 + 12,000)
|-
|Stol tennisi
|-
|Gandbol (aldınnan jarıs)
|-
|Awır atletika
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |Bercy Arena
|Gimnastika (kórkem hám batut)
| rowspan=&quot;2&quot; |15,000
|-
|Basketbol (final)
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |Grand Palais
|Qılıshlasıw
| rowspan=&quot;2&quot; |8,000
|-
|Taekvondo
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |Place de la Concorde
|Basketbol (3x3)
| rowspan=&quot;4&quot; |30,000
| rowspan=&quot;16&quot; |Waqıtsha
|-
|Breyking
|-
|Velosiped (BMX erkin stil)
|-
|Skeytbording
|-
|Hotel de Ville
|Jeńil atletika (marafon start)
| rowspan=&quot;4&quot; |1,500
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |Pont Alexandre III
|Suw sportı (júziw marafonı)
|-
|Triatlon
|-
|Velosiped (waqıt sınaǵı finish)
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |Trocadero (Pont dIena)
|Jeńil atletika (júriw)
| rowspan=&quot;2&quot; |13,000&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;(3,000&amp;nbsp;sitting)
|-
|Velosiped (jol jarısı)
|-
|Eiffel Tower Stadium (Champ de Mars)
|Plyaj voleybolı
|12,000
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |Grand Palais Ephemere
|Dzyudo
| rowspan=&quot;2&quot; |9,000
|-
|Gúres
|-
| rowspan=&quot;3&quot; |Les Invalides
|Sadaq atıw
| rowspan=&quot;3&quot; |8,000
|-
|Jeńil atletika (marafon finish)
|-
|Velosiped (waqıt sınaǵı start)
|}

==== Versal aymaǵı ====
[[Fayl:Golf_national_2011_06.jpg|nobaý|Milliy Golf ''(Le Golf National)'']]
[[Fayl:140201_Velodrome.jpg|nobaý|Sent-Kventin-en-Ivelin velodromı ''(Vélodrome de Saint-Quentin-en-Yvelines)'']]
[[Fayl:Vue_aérienne_du_domaine_de_Versailles_le_20_août_2014_par_ToucanWings_-_Creative_Commons_By_Sa_3.0_-_04.jpg|nobaý|Versal sarayı ''(Château de Versailles)'']]
[[Fayl:Base_de_loisirs_de_Vaires-Torcy.jpg|nobaý|Vayres-Torsi teńiz orayı ''(Vaires-Torcy Nautical Centre)'']]
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!Ótkeriletuǵın orın
!Is-ilaj
!Sıyımlılıǵı
!Statusı
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |Versal sarayınıń parkleri ''(Gardens of the Palace of Versailles)''
|At sportı
| rowspan=&quot;2&quot; |80,000&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;(22,000 + 58,000)
| rowspan=&quot;2&quot; |Waqıtsha
|-
|Zamanagóy pentatlon (qılıshlasıw raundların qospaǵanda)
|-
|Milliy Golf ''(Le Golf National)''
|Golf
|35,000
| rowspan=&quot;4&quot; |Qollanıwdaǵı
|-
|Elankur Xill ''(Élancourt Hill)''
|Velosiped (taw velosipedi)
|25,000
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |Sent-Kventin-en-Ivelin velodromı  ''(Vélodrome de Saint-Quentin-en-Yvelines)''
|Velosiped (trek)
|5,000
|-
|Velosiped (BMX jarısı)
|5,000
|}

==== Shetki aymaqlar ====
[[Fayl:Groupama_Stadium_3.jpg|nobaý|Lion Olimpiada baǵı (Parc Olympique Lyonnais)]]
[[Fayl:Parc_balnéaire_du_Prado_2019.jpg|nobaý|Rukas Blan Olimpida Marina, [[Marsel]] (Roucas Blanc Olympic Marina, Marseille)]]
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
!Ótkeriletuǵın orın
!Is-ilaj
!Sıyımlılıǵı
!Statusı
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |Pyer Moro stadionı, Lill ''(Pierre Mauroy Stadium, Lille)''
|Basketbol (toparlıq basqısh)
| rowspan=&quot;2&quot; |26,000
| rowspan=&quot;13&quot; |Existing
|-
|Gandbol (final)
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |Il-de Frans milliy olimpiada teńiz stadionı, Vayres-syur-Marn ''(National Olympic Nautical Stadium of Île-de-France [fr], Vaires-sur-Marne)''
|Eskek esiw
| rowspan=&quot;2&quot; |22,000
|-
|Kanoe-eskek esiw (slalom, sprint)
|-
|Velodrom stadionı, [[Marsel]] (Stade Vélodrome, Marseille)
|Futbol (6 topar basqıshlı, sherek final, hayallar hám erler arasındaǵı yarım final)
|67,394
|-
|Lion Olimpiada parkı, Lion ''(Parc Olympique Lyonnais, Lyon)''
|Futbol (6 topar basqıshlı, sherek final, erler hám hayallar arasındaǵı yarım final, hayallar arasında qola medal ushın ushırasıw)
|59,186
|-
|Matmut Atlantique stadionı, Bordo ''(Stade Matmut Atlantique, Bordeaux)''
|Futbol (6 topar basqıshlı, sherek final)
|42,115
|-
|Djeffrua-Gichard stadionı, Sent-Etyen ''(Stade Geoffroy-Guichard, Saint-Étienne)''
|Futbol (6 topar basqıshlı)
|41,965
|-
|Alyanc Rivyera, Nicca ''(Allianz Riviera, Nice)''
|Futbol (6 topar basqıshlı)
|35,624
|-
|Bojuar stadionı, [[Nant]] (Stade de la Beaujoire, Nantes)
|Futbol (6 topar basqıshlı, sherek final, hayallar arasında qola medal ushın ushırasıw)
|35,322
|-
|Rukas Blan Olimpada Marina, [[Marsel]] ''(Roucas Blanc Olympic Marina [fr], [[Marsel|Marseille]])''
|Jelkenli júziw
|5,000
|-
|Teaxupuo, Taiti
|Serfing
|5,000
|-
|Milliy atıw orayı, Shatu ''(National Shooting Centre, Châteauroux)''
|Atıp túsiriw
|3,000
|}
=== Medallar ===
Parij-2024 prezidenti Toni Estangue 2024 jıl fevralda Olimpiada hám Paralimpiada oyınlarınıń medalların usındı, onıń aldınǵı tárepinde Eyfel minarasınıń dáslepki qurılısınan alınǵan oyınlardıń logotipi oyıp salınǵan altımúyeshli temir sınıqları súwretlengen.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.bbc.com/sport/olympics/68239167|title=Paris 2024: Eiffel Tower metal in Olympics and Paralympics medals|date=8 February 2024|access-date=8 February 2024}}&lt;/ref&gt; Shama menen 5084 medal francuzdıń Monnaie de Paris sarayında shıǵarıladı hám ol Parijde jaylasqan Chaumet kórkem zergerlik firması tárepinen islengen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.sportstiger.com/paris-2024-olympics/medal-tally|bet=Paris 2024: the Olympic and Paralympic medals have been revealed|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240718104050/https://www.sportstiger.com/paris-2024-olympics/medal-tally|arxivsáne=18 July 2024|avtor=Theissen|at=Marion|sáne=18 July 2024|jumıs=SportsTiger|qaralǵan sáne=18 July 2024}}&lt;/ref&gt;

Medallardıń artqı tárepinde 1896 jılı birinshi zamanagóy Olimpiada oyınları ótkerilgen Panatenaik stadionınıń ishinde grektiń jeńis qudayı Nike súwretlengen. Parfenon menen Eyfel minarasın da medaldıń eki jaǵınan da kóriwge boladı.&lt;ref&gt;{{Cite news|date=8 February 2024|title=Paris Olympic and Paralympic medals will contain chunks of Eiffel Tower|url=https://www.theguardian.com/sport/2024/feb/08/paris-olympic-and-paralympic-medals-will-contain-chunks-of-eiffel-tower|access-date=8 February 2024}}&lt;/ref&gt; Hárbir medaldıń salmaǵı 455–529 g (16–19 unciya), diametri 85 mm (3,3 dyuym) hám qalıńlıǵı 9,2 mm (0,36 dyuym) boladı.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://news.sky.com/story/paris-2024-first-look-at-olympic-and-paralympic-medals-featuring-chunks-of-eiffel-tower-13066755|title=Paris 2024: First look at Olympic and Paralympic medals featuring chunks of Eiffel Tower|date=8 February 2024|access-date=8 February 2024}}&lt;/ref&gt; Altın medallar 98,8 procent gúmis penen 1,13 procent altınnan, al qola medallar mıs, cink, qalayıdan jasalǵan.&lt;ref&gt;{{Cite news|date=8 February 2024|title=Paris 2024 unveils Paralympic and Olympic Games medals|url=https://www.paralympic.org/news/paris-2024-unveils-paralympic-and-olympic-games-medals|access-date=8 February 2024}}&lt;/ref&gt;

== Oyınlar ==

=== Ashılıw saltanatı ===
Ashılıw saltanatı 2024 jıl 26-iyulda saat 19:30-da (CEST, [[GMT+2]]) baslandı. Tariyxta ekinshi ret Olimpiada oyınlarınıń ashılıwı stadion sırtında ótkerildi, birinshisi 2018 jıl jas óspirimler arasındaǵı jazǵı Olimpiada oyınlarınıń ashılıw saltanatı edi. Milletler paradı Sena dáryası boyı menen Pon d’Osterlicten Pont-D’Ienaǵa shekem qayıq paradı sheńberinde bolıp ótti, al rásmiy protokol Trokadero maydanında waqıtsha «kishi stadionda» boldı. 320 000-ge shamalas tamashagóy ataqlı sportshılar mingen 80 qayıqtıń ótiwine gúwa bolıw ushın Sena dáryasınıń jaǵasına sapqa diziledi dep kútilmekte.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://9now.nine.com.au/a-current-affair/paris-ready-to-welcome-the-world-in-ambitious-opening-ceremony-2024-olympics/27d0284f-5411-4231-bdbb-379bfb2c92da|bet='A bold move': Paris ready to welcome the world with ambitious opening ceremony|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240723055301/https://9now.nine.com.au/a-current-affair/paris-ready-to-welcome-the-world-in-ambitious-opening-ceremony-2024-olympics/27d0284f-5411-4231-bdbb-379bfb2c92da|arxivsáne=23 July 2024|til=en-AU|jumıs=9now.nine.com.au|qaralǵan sáne=23 July 2024}}&lt;/ref&gt; 6 kilometrlik parad marshurtı ilajdiń mádeniy elementlerin hám Parijdiń kórnekli jerleriniń kórinislerin kórsetti.&lt;ref name=&quot;:6&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.theguardian.com/sport/2021/dec/13/paris-2024-olympic-organisers-reveal-audacious-plans-for-opening-ceremony|bet=Paris 2024 Olympic organisers reveal audacious plans for opening ceremony|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220318121115/https://www.theguardian.com/sport/2021/dec/13/paris-2024-olympic-organisers-reveal-audacious-plans-for-opening-ceremony|arxivsáne=18 March 2022|avtor=Ingle|at=Sean|sáne=13 December 2021|til=en|jumıs=The Guardian|qaralǵan sáne=14 December 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:7&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.france24.com/en/sport/20211213-paris-to-hold-most-accessible-opening-ceremony-of-2024-olympics-on-river-seine|bet=Paris to hold 'most accessible' opening ceremony of 2024 Olympics on River Seine|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220417155143/https://www.france24.com/en/sport/20211213-paris-to-hold-most-accessible-opening-ceremony-of-2024-olympics-on-river-seine|arxivsáne=17 April 2022|sáne=13 December 2021|til=en|jumıs=France 24|qaralǵan sáne=14 December 2021}}&lt;/ref&gt; 2024 jılǵı Jazǵı Olimpiada hám Paralimpiada oyınlarınıń ilajların Tomas Djolli basqaradı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.france24.com/en/live-news/20240126-tears-and-fears-for-the-man-planning-paris-olympics-show|bet=Tears and fears for the man planning Paris Olympics show|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240126064523/https://www.france24.com/en/live-news/20240126-tears-and-fears-for-the-man-planning-paris-olympics-show|arxivsáne=26 January 2024|sáne=26 January 2024|til=en|jumıs=France 24|qaralǵan sáne=27 January 2024}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.insidethegames.biz/articles/1128301/jolly-ceremony|bet=Paris 2024 names artistic director for Opening Ceremony on River Seine|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220921203109/https://www.insidethegames.biz/articles/1128301/jolly-ceremony|arxivsáne=21 September 2022|avtor=Pavitt|at=Michael|sáne=21 September 2022|jumıs=Inside the Games|qaralǵan sáne=21 September 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ceremonies&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.espn.com/olympics/story/_/id/34636158/paris-appoints-french-stage-director-thomas-jolly-opening-closing-ceremonies-2024-olympics|bet=French stage director Thomas Jolly and filmmaker Michel Hazanavicius to direct opening and closing ceremonies for 2024 Paris Olympics|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230125224002/https://www.espn.com/olympics/story/_/id/34636158/paris-appoints-french-stage-director-thomas-jolly-opening-closing-ceremonies-2024-olympics|arxivsáne=25 January 2023|sáne=21 September 2022|til=en|jumıs=|qaralǵan sáne=25 January 2023}}&lt;/ref&gt;

Shólkemlestiriwshiler bul ilajdı «Olimpiada tariyxındaǵı eń tásirli hám qoljetimli ashılıw saltanatı» retinde úgit-násiyatladı,  COJOP2024 prezidenti Toni Estangue oǵan qatnasıw biypul bolatuǵının aytıp, oǵan 600 000 tamashagóydi tartıwǵa bolatuǵının atap ótti, bul Parijdiń ulıwma maqsetin kórsetedi. 2024 jıl «xalıq olimpiadası» boladı.&lt;ref name=&quot;:8&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.france24.com/en/live-news/20240131-france-crops-crowd-numbers-for-olympics-opening-ceremony|bet=France halves crowd numbers for Olympics opening ceremony on River Seine|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240131130653/https://www.france24.com/en/live-news/20240131-france-crops-crowd-numbers-for-olympics-opening-ceremony|arxivsáne=31 January 2024|sáne=31 January 2024|til=en|jumıs=France 24|qaralǵan sáne=1 February 2024}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.insidethegames.biz/articles/1116787/paris-2024-opening-ceremony-plans|bet=Paris 2024 confirms Seine will serve as venue for city-centre Olympic Opening Ceremony|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211213173023/https://www.insidethegames.biz/articles/1116787/paris-2024-opening-ceremony-plans|arxivsáne=13 December 2021|avtor=Pavitt|at=Michael|sáne=13 December 2021|jumıs=Inside the Games|qaralǵan sáne=14 December 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:6&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.theguardian.com/sport/2021/dec/13/paris-2024-olympic-organisers-reveal-audacious-plans-for-opening-ceremony|bet=Paris 2024 Olympic organisers reveal audacious plans for opening ceremony|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220318121115/https://www.theguardian.com/sport/2021/dec/13/paris-2024-olympic-organisers-reveal-audacious-plans-for-opening-ceremony|arxivsáne=18 March 2022|avtor=Ingle|at=Sean|sáne=13 December 2021|til=en|jumıs=The Guardian|qaralǵan sáne=14 December 2021}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFIngle2021&quot;&gt;Ingle, Sean (13 December 2021). &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:7&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.france24.com/en/sport/20211213-paris-to-hold-most-accessible-opening-ceremony-of-2024-olympics-on-river-seine|bet=Paris to hold 'most accessible' opening ceremony of 2024 Olympics on River Seine|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220417155143/https://www.france24.com/en/sport/20211213-paris-to-hold-most-accessible-opening-ceremony-of-2024-olympics-on-river-seine|arxivsáne=17 April 2022|sáne=13 December 2021|til=en|jumıs=France 24|qaralǵan sáne=14 December 2021}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.france24.com/en/sport/20211213-paris-to-hold-most-accessible-opening-ceremony-of-2024-olympics-on-river-seine &quot;Paris to hold 'most accessible' opening ceremony of 2024 Olympics on River Seine&quot;]. &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; Sena dáryasınıń tómengi jaǵasındaǵı kóriw orınlarında bileti bar 100 000 tamashagóy hám joqarı jaǵalawdaǵı biypul kóriw orınlarına shama menen 200 000 tamashagóy boladı dep kútilmekte (ilaj basqa jámiyetlik orınlar menen imaratlardan kórinedi). 2024 jıl martta qáwipsizlik máselelerine baylanıslı francuz húkimeti joqarı bank orınlarına kiriw tek mirátnama arqalı bolıwın buyırdı,&lt;ref name=&quot;:8&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://news.sky.com/story/paris-olympics-opening-ceremony-could-be-scaled-back-over-security-fears-13088875|bet=Paris Olympics: Opening ceremony could be cut back again over security fears|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240307021907/https://news.sky.com/story/paris-olympics-opening-ceremony-could-be-scaled-back-over-security-fears-13088875|arxivsáne=7 March 2024|avtor=Harris|at=Rob|sáne=7 March 2024|til=en-GB|jumıs=Sky News|qaralǵan sáne=7 March 2024}}&lt;/ref&gt; al 2024 jıl aprelde prezident Makron ilajdı qısqartıwǵa yamasa qısqa múddetli ótkiziwge bolatuǵının málimledi. Zárúr bolsa Stad de Fransta dástúrli túrde.&lt;ref name=&quot;:5&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.france24.com/en/france/20240415-paris-olympics-opening-ceremony-on-the-seine-could-move-for-security-reasons-says-macron|bet=Paris Olympics opening ceremony on the Seine could move for security reasons, says Macron|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240415122612/https://www.france24.com/en/france/20240415-paris-olympics-opening-ceremony-on-the-seine-could-move-for-security-reasons-says-macron|arxivsáne=15 April 2024|sáne=15 April 2024|til=en|jumıs=France 24|qaralǵan sáne=15 April 2024}}&lt;/ref&gt;

=== Sport túrleri ===
2024 jılǵı Jazǵı Olimpiada oyınlarınıń baǵdarlamasında 32 sport túrinen 329 is-ilaj boladı, onıń ishinde 2016 hám 2020 jıllarda ótkerilgen 28 «tiykarǵı» olimpiada sport túrleri&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://aroundtherings.com/site/A__61566/Title__No-Changes-in-Core-Olympic-Sports-for-Paris-2024/292/Articles|bet=No Changes in Core Olympic Sports for Paris 2024|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210419090951/http://aroundtherings.com/site/A__61566/Title__No-Changes-in-Core-Olympic-Sports-for-Paris-2024/292/Articles|arxivsáne=19 April 2021|sáne=15 September 2017|jumıs=Around the Rings|qaralǵan sáne=16 January 2023}}&lt;/ref&gt; hám Parij shólkemlestiriw komiteti usınǵan tórt fakultativ sport túri: breyk óziniń olimpada oyınına aylanadı, al qosımsha sport túri retinde debyut, skeytbording, órmelew hám serfing 2020 jıldan baslap qaytadı.&lt;ref name=&quot;auto&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.bbc.com/sport/olympics/48762089|bet=Olympic Games: Breakdancing takes step closer to Paris 2024 inclusion|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220422161848/https://www.bbc.com/sport/olympics/48762089|arxivsáne=22 April 2022|sáne=25 June 2019|jumıs=BBC Sport|qaralǵan sáne=26 June 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;itg20180719&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.insidethegames.biz/articles/1067685/two-phase-selection-process-confirmed-for-new-paris-2024-sports-as-esports-told-it-cannot-be-considered|bet=Two phase selection process confirmed for new Paris 2024 sports but esports will not be considered|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220413045225/https://www.insidethegames.biz/articles/1067685/two-phase-selection-process-confirmed-for-new-paris-2024-sports-as-esports-told-it-cannot-be-considered|arxivsáne=13 April 2022|avtor=Diamond|at=James|sáne=19 July 2018|jumıs=Inside the Games|qaralǵan sáne=19 July 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;IOCConfirm2&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://olympics.com/ioc/news/gender-equality-and-youth-at-the-heart-of-the-paris-2024-olympic-sports-programme|bet=Gender equality and youth at the heart of the Paris 2024 Olympic Sports program|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210512070259/https://olympics.com/ioc/news/gender-equality-and-youth-at-the-heart-of-the-paris-2024-olympic-sports-programme|arxivsáne=12 May 2021|sáne=7 December 2020|baspaxana=International Olympic Committee|qaralǵan sáne=17 April 2023}}&lt;/ref&gt; Awır atletikadan tórt jarıs alıp taslandı. Kanoede eskek esiwde eki sprint jarısı, eki slalom jarısı menen almastırıldı, ulıwma jıynaq kórsetkish 16-nı saqlap qaldı. Órmelew sportında aldınǵı «aralas» jarısı hár jınıs ushın bólek tezlikke órmelew hám tas penen qorǵasın baǵdarlarına bólingen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://stillmed.olympics.com/media/Documents/Olympic-Games/Paris-2024/Paris-2024-Event-Programme.pdf|bet=Official Programme of the Olympic Games Paris 2024 (English Version)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240523055122/https://stillmed.olympics.com/media/Documents/Olympic-Games/Paris-2024/Paris-2024-Event-Programme.pdf|arxivsáne=23 May 2024|qaralǵan sáne=12 June 2024}}&lt;/ref&gt;

2023 jıl fevralda AQSH boksı rossiyalı hám belarus sportshıları heshbir sheklewsiz básekilesetuǵın 2023 jılǵı jáhán chempionatına (Xalıqaralıq boks associaciyası shólkemlstirgen) boykot járiyalaw tuwralı sheshimin járiyaladı, sonıń menen qatar XBA-nı XOK tárepinen tastıyıqlaǵan kvalifikaciya baǵdarın buzıwǵa háreket etti dep ayıpladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.insidethegames.biz/articles/1133950/usa-boxing-accuses-iba-sabotage|bet=USA Boxing accuses IBA of trying to &quot;sabotage&quot; Olympic qualifiers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230603171114/https://www.insidethegames.biz/articles/1133950/usa-boxing-accuses-iba-sabotage|arxivsáne=3 June 2023|avtor=Berkeley|at=Geoff|sáne=21 February 2023|jumıs=Inside the Games|qaralǵan sáne=19 February 2024}}&lt;/ref&gt;

== Qatnasıwshı Milliy Olimpiada komitetler ==
Tómende 2024 jılǵı Jazǵı Olimpiada oyınlarına keminde bir sportshıǵa jollama alǵan Milliy Olimpiada komitetleriniń dizimi berilgen. Rossiyanıń Ukraynaǵa basıp kiriwinen keyin XOK Olimpiada kelisim shártin buzǵanı ushın Rossiya menen Belarus Olimpiada komitetleriniń jumısın toqtattı. Rossiya hám Belarus sportshıları urıstı «belsendi» qollamaǵan jaǵdayda, onıń ornına milliy identifikaciyasız,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://olympics.com/ioc/news/strict-eligibility-conditions-in-place-as-ioc-eb-approves-individual-neutral-athletes-ains-for-the-olympic-games-paris-2024|bet=Strict eligibility conditions in place as IOC EB approves Individual Neutral Athletes (AINs) for the Olympic Games Paris 2024|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231208142546/https://olympics.com/ioc/news/strict-eligibility-conditions-in-place-as-ioc-eb-approves-individual-neutral-athletes-ains-for-the-olympic-games-paris-2024|arxivsáne=8 December 2023|sáne=8 December 2023|jumıs=Olympics.com|qaralǵan sáne=1 January 2024}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://olympics.com/cio/news/la-commission-executive-du-cio-admet-les-athletes-individuels-neutres-aux-jeux-olympiques-de-paris-2024-et-impose-des-conditions-d-admission-strictes|bet=La commission exécutive du CIO admet les athlètes individuels neutres aux Jeux Olympiques de Paris 2024 et impose des conditions d'admission strictes|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231218103002/https://olympics.com/cio/news/la-commission-executive-du-cio-admet-les-athletes-individuels-neutres-aux-jeux-olympiques-de-paris-2024-et-impose-des-conditions-d-admission-strictes|arxivsáne=18 December 2023|sáne=8 December 2023|til=fr|jumıs=Olympics.com|qaralǵan sáne=1 January 2024}}&lt;/ref&gt; «jeke biytárep sportshılar» (AIN) retinde jarısadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://olympics.com/ioc/news/statement-on-solidarity-with-ukraine-sanctions-against-russia-and-belarus-and-the-status-of-athletes|bet=Statement on solidarity with Ukraine, sanctions against Russia and Belarus, and the status of athletes from these countries|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230310215540/https://olympics.com/ioc/news/statement-on-solidarity-with-ukraine-sanctions-against-russia-and-belarus-and-the-status-of-athletes|arxivsáne=10 March 2023|sáne=25 January 2023|jumıs=Olympics.com|qaralǵan sáne=1 January 2024}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.insidethegames.biz/articles/1143057/russia-banned-things-change-says-coe|bet=Sports bodies urge IOC to allow Russians as neutrals for 2024 Olympics|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231207044114/https://www.insidethegames.biz/articles/1142851/sports-bodies-ioc-russians-neutrals|arxivsáne=7 December 2023|sáne=6 December 2023|jumıs=insidethegames.biz|qaralǵan sáne=2 April 2024}}&lt;/ref&gt; Jeke biytárep sportshılardı hár sporttıń xalıqaralıq federaciyası , sonnan keyin XOK keńesi tárepinen tastıyıqlanıwı kerek.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.insidethegames.biz/articles/1143057/russia-banned-things-change-says-coe|bet=Russia still banned, but &quot;things change&quot;, says Sebastian Coe|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231225063653/https://www.insidethegames.biz/articles/1143057/russia-banned-things-change-says-coe|arxivsáne=25 December 2023|sáne=20 December 2023|jumıs=insidethegames.biz|qaralǵan sáne=2 April 2024}}&lt;/ref&gt; Jeke sportshılar retinde INA ashılıw saltanatında yamasa medallar kestelerinde delegaciya retinde qarastırılmaydı. Usılayınsha, 2024 jılǵı Jazǵı Oyınlarǵa Afrikadan 54, Evropadan 48, Aziyadan 44, Amerikadan 41, Okeaniyadan 17, jeke biytárep sportshılar hám bosqınlardıń olimpiadalıq quraması barlıǵı 206 Olimpiada quraması qatnasadı.
{| class=&quot;wikitable mw-collapsible&quot; style=&quot;width:100%;&quot;
!Participating National Olympic Committees
|-
| 
|}

== Kalendar ==
Bul rásmiy keste, degen menen anıq keste oyınlardıń sońına shekem ózgeriwi múmkin.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://olympics.com/en/paris-2024/schedule|bet=OLYMPIC SCHEDULE|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240312145204/https://olympics.com/en/paris-2024/schedule|arxivsáne=12 March 2024|qaralǵan sáne=12 March 2024}}&lt;/ref&gt;
&lt;section begin=&quot;Calendar&quot; /&gt;

: ''Barlıq waqıt penen sáneler Oraylıq Evropanıń jazǵı waqıtın paydalanadı (UTC+2)''

&lt;div align=&quot;center&quot;&gt;
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;margin:0.5em auto; font-size:90%; position:relative; width:75%;&quot;
| style=&quot;width:2.5em; background-color:#00cc33; text-align:center;&quot; |'''OC'''
|Ashılıw saltanatı
| style=&quot;width:2.5em; background-color:#3399ff; text-align:center;&quot; |●
|Is-ilaj jarıslar
| style=&quot;width:2.5em; background-color:#ffcc00; text-align:center;&quot; |'''1'''
|Altın medal ushın jarıslar
| style=&quot;width:2.5em; background-color:#ee3333; text-align:center;&quot; |'''CC'''
|Jabılıw saltanatı
|}
 
{| class=&quot;wikitable sortable sticky-header-multi&quot; style=&quot;margin:0.5em auto; font-size:90%; line-height:1.25em; width:75%; text-align:center;&quot;
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;2&quot; class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:18%;&quot; |Iyul/Avgust 2024
! colspan=&quot;8&quot; class=&quot;unsortable&quot; |Iyul
! colspan=&quot;11&quot; class=&quot;unsortable&quot; |Avgust
! rowspan=&quot;2&quot; class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:6%;&quot; |Ilajlar
|-
! class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot; |24&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''Sár'''
! class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot; |25&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''Piy'''
! class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot; |26&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''Jum'''
! class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot; |27&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''She'''
! class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot; |28&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''Ek'''
! class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot; |29&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''Dúy'''
! class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot; |30&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''Siy'''
! class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot; |31&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''Sár'''
! class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot; |1&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''Piy'''
! class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot; |2&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''Jum'''
! class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot; |3&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''She'''
! class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot; |4&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''Ek'''
! class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot; |5&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''Dúy'''
! class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot; |6&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''Siy'''
! class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot; |7&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''Sár'''
! class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot; |8&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''Piy'''
! class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot; |9&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''Jum'''
! class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot; |10&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''She'''
! class=&quot;unsortable&quot; style=&quot;width:4%;&quot; |11&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''Ek'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Olympic_Rings_Icon.svg|20x20 nükte]] Jarıslar
|
|
| style=&quot;background-color:#00cc33;&quot; |'''OC'''
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| style=&quot;background-color:#ee3333;&quot; |'''CC'''||{{N/A}}
|-
| rowspan=&quot;5&quot; style=&quot;text-align:left;&quot; |Suw sportı
| style=&quot;text-align:left;&quot; |{{Nowrap|[[Fayl:Synchronized swimming pictogram.svg|20px]] [Sinxron júziw]}}
|
|
!
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
|
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
!
|'''2'''
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Diving_pictogram.svg|20x20 nükte]] Suwǵa sekiriw
|
|
!
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
|
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
|
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
|
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
|
|
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |'''●'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |'''●'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
!
|'''8'''
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; |{{Nowrap|[[Fayl:Open water swimming pictogram.svg|20px]] [Júziw marafonı]}}
|
|
!
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
|
!
|'''2'''
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Swimming_pictogram.svg|20x20 nükte]] [[Júziw]]
|
|
!
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''4'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''3'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''5'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''3'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''5'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''4'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''3'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''4'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''4'''
|
|
|
|
|
|
!
|'''35'''
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Water_polo_pictogram.svg|20x20 nükte]] Suw tobı
|
|
!
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
|'''2'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Archery_pictogram.svg|20x20 nükte]] Sadaq atıw
|
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
!
|
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
|
|
|
|
|
|
!
|'''5'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Athletics_pictogram.svg|20x20 nükte]] Jeńil atletika
|
|
!
|
|
|
|
|
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''5'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''3'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''4'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''5'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''5'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''5'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''8'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''9'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
|'''48'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Badminton_pictogram.svg|20x20 nükte]] Badminton
|
|
!
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
|
|
|
|
|
!
|'''5'''
|-
| rowspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:left;&quot; |Basketbol
| style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Basketball_pictogram.svg|20x20 nükte]] Basketbol
|
|
!
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
|
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
|'''2'''
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:3-on-3_basketball_pictogram.svg|20x20 nükte]] 3×3 Basketbol
|
|
!
|
|
|
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
|
|
|
|
|
!
|'''2'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Boxing_pictogram.svg|20x20 nükte]] Boks
|
|
!
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
|
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''4'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''4'''
!
|'''13'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Breakdancing_pictogram.svg|20x20 nükte]] Breyk dans
|
|
!
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
!
|'''2'''
|-
| rowspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:left;&quot; |Kanoede eskek esiw
| style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Canoeing_(slalom)_pictogram.svg|20x20 nükte]] Slalom
|
|
!
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
|
|
|
|
|
!
|'''6'''
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Canoeing_(flatwater)_pictogram.svg|20x20 nükte]] Sprint
|
|
!
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''3'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''4'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''3'''
!
|'''10'''
|-
| rowspan=&quot;4&quot; style=&quot;text-align:left;&quot; |Velosport
| style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Cycling_(road)_pictogram.svg|20x20 nükte]] Ashıq jolda
|
|
!
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
|
|
|
|
|
|
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
|
|
|
|
|
|
!
|'''4'''
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Cycling_(track)_pictogram.svg|20x20 nükte]] Velotrek
|
|
!
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''3'''
|'''12'''
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Cycling_(BMX)_pictogram.svg|20x20 nükte]] BMX
|
|
!
|
|
|
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
|
|
|
|
|
|
|
|
!
|'''4'''
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Cycling_(mountain_biking)_pictogram.svg|20x20 nükte]] Taw velosportı
|
|
!
|
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
!
|'''2'''
|-
| rowspan=&quot;4&quot; style=&quot;text-align:left;&quot; |At sportı
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Equestrian_Dressage_pictogram.svg|20x20 nükte]] Tańıw
|
|
!
|
|
|
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
|
|
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
|
|
|
|
|
|
!
|'''2'''
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Equestrian_Eventing_pictogram.svg|20x20 nükte]] Úshjarıs
|
|
!
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
!
|'''2'''
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Equestrian_Jumping_pictogram.svg|20x20 nükte]] Sekiriw
|
|
!
|
|
|
|
|
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
|
|
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
|
|
|
|
!
|'''2'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Fencing_pictogram.svg|20x20 nükte]] Qılıshlasıw
|
|
!
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
|
|
|
|
|
|
!
|'''12'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Field_hockey_pictogram.svg|20x20 nükte]] Dala xokkey
|
|
!
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
|
!
|'''2'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Football_pictogram.svg|20x20 nükte]] Futbol
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
!
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
|
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
|
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
|
| style=&quot;background-color:#3399ff&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
|
| style=&quot;background-color:#3399ff&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
!
|'''2'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Golf_pictogram.svg|20x20 nükte]] Golf
|
|
!
|
|
|
|
|
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
|
|
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
!
|'''2'''
|-
| rowspan=&quot;3&quot; style=&quot;text-align:left;&quot; |Gimnastika
| style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Gymnastics_(artistic)_pictogram.svg|20x20 nükte]] Kórkem
|
|
!
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
|
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''3'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''3'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''4'''
|
|
|
|
|
!
|'''14'''
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Gymnastics_(rhythmic)_pictogram.svg|20x20 nükte]] Ritmikalıq
|
|
!
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
!
|'''2'''
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Gymnastics_(trampoline)_pictogram.svg|20x20 nükte]] Batutta sekiriw
|
|
!
|
|
|
|
|
|
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
|
|
|
|
|
|
|
|
!
|'''2'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Handball_pictogram.svg|20x20 nükte]] Gandbol
|
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
!
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
|
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
|'''2'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Judo_pictogram.svg|20x20 nükte]] Dzyudo
|
|
!
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
|
|
|
|
|
|
|
!
|'''15'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Modern pentathlon pictogram (pre-2025).svg|20x20 nükte]] Zamanagóy besjarıs
|
|
!
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
|'''2'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Rowing_pictogram.svg|20x20 nükte]] Akademiyalıq eskek esiw
|
|
!
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''4'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''4'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''4'''
|
|
|
|
|
|
|
!
|'''14'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Rugby_Sevens_pictogram.svg|20x20 nükte]] Regbi 7
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
!
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
!
|'''2'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Sailing_pictogram.svg|20x20 nükte]] Jelkenli sport
|
|
!
|
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
|
|
!
|'''10'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Shooting_pictogram.svg|20x20 nükte]] Oq atıw
|
|
!
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
|
|
|
|
|
!
|'''15'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Skateboarding_pictogram.svg|20x20 nükte]] Skeytbording
|
|
!
|
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
|
|
|
|
|
|
|
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
|
|
|
!
|'''4'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Sport_climbing_pictogram.svg|20x20 nükte]] Jartasqa órmelew
|
|
!
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
!
|'''4'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Surfing_pictogram.svg|20x20 nükte]] Syorfing
|
|
!
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
!
|'''2'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Table_tennis_pictogram.svg|20x20 nükte]] Stol tennisi
|
|
!
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
!
|'''5'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Taekwondo_pictogram.svg|20x20 nükte]] Taekvondo
|
|
!
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
!
|'''8'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Tennis_pictogram.svg|20x20 nükte]] [[Tennis]]
|
|
!
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
|
|
|
|
|
|
!
|'''5'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Triathlon_pictogram.svg|20x20 nükte]] Triatlon
|
|
!
|
|
|
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
|
|
|
|
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
|
|
|
|
|
!
|'''3'''
|-
| rowspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:left;&quot; |Voleybol
| style=&quot;text-align:left;&quot; |{{Nowrap|[[Fayl:Volleyball (beach) pictogram.svg|20px]] Plyaj voleybolı}}
|
|
!
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
!
|'''2'''
|-
| style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Volleyball_(indoor)_pictogram.svg|20x20 nükte]] Voleybol
|
|
!
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
|'''2'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Weightlifting_pictogram.svg|20x20 nükte]] Awır atletika
|
|
!
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''2'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''3'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''1'''
|'''10'''
|-
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;text-align:left;&quot; |[[Fayl:Wrestling_pictogram.svg|20x20 nükte]] Gúres
|
|
!
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| style=&quot;background-color:#3399ff;&quot; |●
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''3'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''3'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''3'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''3'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''3'''
| style=&quot;background-color:#ffcc00;&quot; |'''3'''
|'''18'''
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Kúndelikli medal oyınları
! colspan=&quot;3&quot; |
!13
!13
!19
!12
!19
!18
!23
!27
!20
!18
!15
!21
!25
!34
!39
!13
! rowspan=&quot;2&quot; |329
|-
! colspan=&quot;2&quot; |Barlıq medal sanı
! colspan=&quot;3&quot; |
!13
!26
!45
!57
!76
!94
!117
!144
!164
!182
!197
!218
!243
!277
!316
!329
|-
! colspan=&quot;2&quot; rowspan=&quot;3&quot; |Iyul/Avgust 2024
|-
! style=&quot;width:4%;&quot; |24&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''Sár'''
! style=&quot;width:4%;&quot; |25&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''Piy'''
! style=&quot;width:4%;&quot; |26&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''Jum'''
! style=&quot;width:4%;&quot; |27&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''She'''
! style=&quot;width:4%;&quot; |28&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''Ek'''
! style=&quot;width:4%;&quot; |29&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''Dúy'''
! style=&quot;width:4%;&quot; |30&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''Siy'''
! style=&quot;width:4%;&quot; |31&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''Sár'''
! style=&quot;width:4%;&quot; |1&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''Piy'''
! style=&quot;width:4%;&quot; |2&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''Jum'''
! style=&quot;width:4%;&quot; |3&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''She'''
! style=&quot;width:4%;&quot; |4&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''Ek'''
! style=&quot;width:4%;&quot; |5&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''Dúy'''
! style=&quot;width:4%;&quot; |6&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''Siy'''
! style=&quot;width:4%;&quot; |7&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''Sár'''
! style=&quot;width:4%;&quot; |8&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''Piy'''
! style=&quot;width:4%;&quot; |9&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''Jum'''
! style=&quot;width:4%;&quot; |10&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''She'''
! style=&quot;width:4%;&quot; |11&lt;br /&gt;&lt;br /&gt;'''Ek'''
! rowspan=&quot;2&quot; |Ulıwma ilajlar
|-
! colspan=&quot;8&quot; |Iyul
! colspan=&quot;11&quot; |Avgust
|}
&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;Calendar&quot; /&gt;

== Medallar kestesi ==
 
== Derekler ==
{{Derekler}}
{{Olimpiada oyınları navqutısı}}
[[Kategoriya:Sport]]</text>
      <sha1>4wol6p4ra8w1xfup05aq8y77f3os06u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Konstantin II (Greciya patshası)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20321</id>
    <revision>
      <id>125573</id>
      <parentid>123963</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:05:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125573</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10982" sha1="i3f6toohig4j3aczgq2zob0z6jp81my" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Konstantin II
| negizgi atı          = {{lang-gr|Κωνσταντίνος Βʹ}}
| súwret               = King Constantine.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  =
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = Greciya patshası
| bayraq               = State_Flag_of_Greece_(1863-1924_and_1935-1970).svg
| bayraq2              =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1964|1964-jıl]] [[6-mart]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1974|1974-jl]] [[8-dekabr]]
| premyer              =
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               =
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = [[Pavel I (Greciya patshası)|Pavel I]]
| keyingi isker        = ''lawazım biykar etildi''
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 1964-jıl 18-sentyabr
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            =
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    =
| lawazımnan ketiw sánesi_2  =
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             =
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      =
| keyingi isker_2      =
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            =
| bayraq_3             =
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    =
| lawazımnan ketiw sánesi_3  =
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      =
| keyingi isker_3      =
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı =
| tuwılǵan sánesi      = [[1940|1940-jıl]] [[2-iyun]]
| tuwılǵan ornı        = [[Afina]], [[Greciya]]
| qaytıs bolǵan sánesi = [[2023|2023-jıl]] [[10-yanvar]]
| qaytıs bolǵan ornı   = Attika, [[Greciya]]
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          = [[Glyuksburglar]]
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              =
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = [[Anna-Mariya Daniyalı]]
| balaları             = Aleksiya, Pavel, Nikolay, Feodora hám Filipp
| ákesi                = [[Pavel I (Greciya patshası)|Pavel I]]
| anası                = Frederika Gannoverlıq
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = 
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Konstantin II''' ({{lang-gr|Κωνσταντίνος Βʹ}}; [[1940|1940-jıl]] [[2-iyun]], [[Afina]] — [[2023|2023-jıl]] [[10-yanvar]], Attika) — [[Glyuksburglar]] dinastiyasınan bolǵan [[Greciya|Greciyanıń]] jetinshi hám aqırǵı patshası (1964-1974), patsha [[Pavel I (Greciya patshası)|Pavel I]] jáne onıń zayıpı, Gannover xanzadası Frederikanıń balası. Aqırǵı húkimranlıq etken pravoslav monarxı. [[Daniya]] patshası [[Kristian IX]] nıń áwladı retinde Daniya shahzadası ataǵına iye bolǵan.

== Biografiyası ==
=== Balalıǵı hám tálimi ===
Konstantin II 1940-jılı 2-iyunda [[Afina|Afinada]] tuwılǵan.
[[Fayl:Constantine II of Greece (1959).jpg|left|285x285px|thumb|nobaý|Konstantin II 1959-jılı]]
Anavrit aristokratik kolledji hám Afina universitetınıń yuridikalıq fakultetin tamamlaǵan. 1956-1958 jıllarda Greciyanıń áskeriy bilim orınlarında, 1958-1959 jıllarda [[AQSh|AQSHda]] tálimdi dawam ettirdi&lt;ref name=&quot;БРЭ&quot;&gt;{{kitap deregi|автор = |часть =Константин II |title =[[Úlken Rossiya enciklopediası]] |оригинал = |ссылка = |ответственный =Председатель Науч.-ред. совета Ю.С. Осипов. Отв. ред. С.Л. Кравец |издание = |место =М |издательство = Большая Российская энциклопедия|год =2010 |том =15 |страницы =85 |страниц =767 |серия = |isbn = 978-5-85270-346-0|тираж =60000 }}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==</text>
      <sha1>i3f6toohig4j3aczgq2zob0z6jp81my</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>OpenAI</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20866</id>
    <revision>
      <id>125581</id>
      <parentid>118606</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:07:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125581</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="60924" sha1="0yfi429hi60o8z91ste5r1205vl3lwn" xml:space="preserve">'''OpenAI''' ‒ 2015-jıl dekabrde tiykar salınǵan hám [[Kaliforniya shtatı|Kaliforniyanıń]] [[San-Francisko]] qalasında bas keńsesi jaylasqan amerikalı [[jasalma intellekt]] (JI) izertlew shólkemi. Olardıń maqseti «qáwipsiz hám paydalı» ulıwma maqsetli jasalma intellektti (AGI) rawajlandırıw, onı «kóp túrli ekonomikalıq jaqtan áhmiyetli jumıslarda adamlarǵa qaraǵanda ónimli háreket etetuǵın, joqarı dárejede avtonomlı sistemalar» dep táriyipleydi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://openai.com/charter|bet=OpenAI Charter|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230714043611/https://openai.com/charter|arxivsáne=July 14, 2023|sáne=April 9, 2018|til=en-US|jumıs=openai.com|qaralǵan sáne=July 11, 2023}}&lt;/ref&gt; Dawam etip atırǵan jasalma intellekt buminde,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.wsj.com/tech/ai/artificial-the-openai-story-21587cbd|bet=Artificial: The OpenAI Story|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231212151657/https://www.wsj.com/tech/ai/artificial-the-openai-story-21587cbd|arxivsáne=December 12, 2023|sáne=December 10, 2023|til=en-US|jumıs=WSJ|qaralǵan sáne=December 12, 2023}}&lt;/ref&gt; jetekshi shólkem retinde, OpenAI [[Úlken til modeli|úlken til modelleriniń]] [[GPT]] shańaraǵı, tekstten súwretke modellerdiń [[DALL-E]] seriyası menen Sora atlı tekstten videoǵa modelleri menen ataqlı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://platform.openai.com/docs/models/overview|bet=Models - OpenAI API|arxivurl=https://archive.today/20231119121512/https://platform.openai.com/docs/models|arxivsáne=November 19, 2023|jumıs=OpenAI|qaralǵan sáne=November 19, 2023}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://analyticsindiamag.com/openai-steals-the-spotlight-with-sora-%E2%9C%A8/|bet=OpenAI Steals the Spotlight with Sora|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240420120154/https://analyticsindiamag.com/openai-steals-the-spotlight-with-sora-%E2%9C%A8/|arxivsáne=April 20, 2024|avtor=Jindal|at=Siddharth|sáne=2024-02-16|til=en-US|jumıs=Analytics India Magazine|qaralǵan sáne=2024-07-10}}&lt;/ref&gt; 2022-jıl noyabr ayında [[ChatGPT]]-diń shıǵarılıwı [[Generativ jasalma intellekt|generativ jasalma intellektke]] keń kólemdegi qızıǵıwshılıqtı payda etti.

Shólkem Delaveyrde dizimge alınǵan kommerciyalıq emes OpenAI, Inc'''.''',&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://opencorporates.com/companies/us_de/5902936|bet=OPENAI, INC.|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230828053254/https://opencorporates.com/companies/us_de/5902936|arxivsáne=August 28, 2023|sáne=December 8, 2015|jumıs=[[OpenCorporates]]|qaralǵan sáne=August 2, 2023}}&lt;/ref&gt; hám 2019-jılı engizilgen kommerciyalıq emes filialı OpenAI Global, LLC ten ibarat.&lt;ref name=&quot;St&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://openai.com/our-structure|bet=Our structure|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230729203855/https://openai.com/our-structure|arxivsáne=July 29, 2023|sáne=June 28, 2023|jumıs=OpenAI}}&lt;/ref&gt; [[Microsoft]] korporaciyası 13 milliard [[AQSh]] dolları investiciya salǵanlıqtan, OpenAI akciyalarınıń shama menen 49% -ne iyelik etedi. Ol sonday-aq Microsoft Azure bult platforması arqalı OpenAI-ge esaplaw resursların támiyinleydi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2023/3/13/23637675/microsoft-chatgpt-bing-millions-dollars-supercomputer-openai|bet=Microsoft spent hundreds of millions of dollars on a ChatGPT supercomputer|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230330071711/https://www.theverge.com/2023/3/13/23637675/microsoft-chatgpt-bing-millions-dollars-supercomputer-openai|arxivsáne=March 30, 2023|avtor=Roth|at=Emma|sáne=2023-03-13|til=en|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=2024-06-25}}&lt;/ref&gt;

2023 hám 2024-jıllarda OpenAI jumısı OpenAI ónimleriniń ayırımların oqıtıw ushın qollanılǵan avtorlar menen media-kompaniyalarına avtorlıq huqıqtı buzǵanı ushın birneshe sud proceslerine ushıradı. 2023 jıl noyabr ayında OpenAI basqarmasınıń keńesi Sam Altman-ǵa isenimsizlik bildirip, bas direktor wazıypasınan alıp tasladı, sonnan keyin kelisimlerden soń bes kúnnen keyin onı qayta tiklegen basqarma boldı. 2024-jılı kóplegen JI qáwipsizlik izertlewshileri OpenAI-dan ketti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://fortune.com/2024/08/26/openai-agi-safety-researchers-exodus/|bet=OpenAI's AGI safety team has been gutted, says ex-researcher|avtor=Goldman|at=Sharon|til=en|jumıs=Fortune|qaralǵan sáne=2024-08-29}}&lt;/ref&gt;

== Tariyxı ==
[[Fayl:Pioneer_Building,_San_Francisco_(2019)_-1.jpg|nobaý|[[San-Francisko]] qalasındaǵı Pioneer imaratındaǵı burınǵı bas keńsesi]]
2015-jıl dekabrde OpenAI Sem Altman, Ilon Mask, Ilya Sutskever, Greg Brokman, Trevor Blekkvell, Vikki Cheung, Andrej Karpati, Durk Kingma, Djon Shulman, Pamela Vagata hám Voycex Zaremba tárepinen tiykar salınǵan, Sem Altman menen Ilon Mask birgelikte baslıqlar bolǵan. Sem Altman, Greg Brokman, Ilon Mask, Rey Xofman, Jessica Livingston, Piter Tiel, Amazon Web Services (AWS), Infosys hám YC Research tárepinen barlıǵı 1 milliard dollar qarjı wáde etti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://openai.com/blog/introducing-openai/|bet=Introducing OpenAI|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170808104802/https://openai.com/blog/introducing-openai/|arxivsáne=August 8, 2017|sáne=December 12, 2015|til=en|jumıs=OpenAI|qaralǵan sáne=December 23, 2022}}&lt;/ref&gt; 2019-jılǵa shekem jıynalǵan qarjılar ulıwma 130 million dollarǵa ǵana jetken.&lt;ref name=&quot;St&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://openai.com/our-structure|bet=Our structure|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230729203855/https://openai.com/our-structure|arxivsáne=July 29, 2023|sáne=June 28, 2023|jumıs=OpenAI}}&lt;/ref&gt; TechCrunch alıp barǵan izertlewge sáykes, Mask onıń eń úlken donorı bolǵan, al YC Research ulıwma heshqanday qarjı ajıratqan emes.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2023/05/17/elon-musk-used-to-say-he-put-100m-in-openai-but-now-its-50m-here-are-the-receipts/|bet=Elon Musk used to say he put $100M in OpenAI, but now it's $50M: Here are the receipts|arxivurl=https://archive.today/20230518211335/https://techcrunch.com/2023/05/17/elon-musk-used-to-say-he-put-100m-in-openai-but-now-its-50m-here-are-the-receipts/|arxivsáne=May 18, 2023|avtor=Harris|at=Mark|sáne=May 17, 2023|jumıs=[[TechCrunch]]}}&lt;/ref&gt; Shólkem óz patentlerin hám izertlewlerin hámmege ashıq etiw arqalı, basqa institutlar hám izertlewshiler menen «erkin baylanıs jasaw» bolatuǵının málimledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://blog.openai.com/introducing-openai/|bet=Introducing OpenAI|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190224031626/https://blog.openai.com/introducing-openai/|arxivsáne=February 24, 2019|sáne=December 12, 2015|jumıs=OpenAI Blog|qaralǵan sáne=September 29, 2018}}&lt;/ref&gt; OpenAI [[San-Francisko]] qalasınıń Mission rayonındaǵı Pionerler imaratında jaylasqan edi.&lt;ref name=&quot;technologyreview&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.technologyreview.com/s/615181/ai-openai-moonshot-elon-musk-sam-altman-greg-brockman-messy-secretive-reality/|bet=The messy, secretive reality behind OpenAI's bid to save the world|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200403023123/https://www.technologyreview.com/s/615181/ai-openai-moonshot-elon-musk-sam-altman-greg-brockman-messy-secretive-reality/|arxivsáne=April 3, 2020|avtor=Hao|at=Karen|sáne=February 17, 2020|til=en-US|jumıs=MIT Technology Review|qaralǵan sáne=March 9, 2020}}&lt;/ref&gt;

Wired jurnalınıń maǵlıwmatları boyınsha, Brokman tereń oqıtıw «tiykar salıwshılarınıń biri» bolǵan Yoshuya Benjio menen ushırasıwı hám «tarawdaǵı eń jaqsı izertlewshilerdiń» dizimin dúzdi. Brokman olardıń toǵızın 2015-jıl dekabrde birinshi xızmetkerler retinde jumısqa alıwǵa qábiletli boldı.&lt;ref name=&quot;wired_inside2&quot; /&gt; 2016-jılda OpenAI korporaciya dárejesinde (kommerciyalıq emes dárejede emes) aylıqlardı tóledi, biraq [[Facebook]] yamasa [[Google]] kompaniyalarınıń [[Jasalma intellekt|JI]] izertlewshilerine salıstırılatuǵın aylıqtı tólemegen.&lt;ref name=&quot;wired_inside2&quot; /&gt;

Microsoft korporaciyasınıń Piter Li joqarı dárejeli JI izertlewshisiniń bahası NFL-degi ayrıqsha yarım qorǵawshısınıń bahasınan asatuǵınlıǵın ayttı. OpenAI potencialı menen missiyası usı izertlewshilerdi kompaniyaga tarttı; Google xızmetkeri Google-den OpenAI-ge ketiwge &quot;bólek júdá kúshli adamlar toparı hám úlken dárejede olardıń missiyasına baylanıslı&quot; ekenligin ayttı.&lt;ref name=&quot;wired_inside2&quot; /&gt; Brokman: &quot;Men oylaǵan eń jaqsı nárse, ámeliy JI-di qáwipsiz usıl menen qurıwǵa adamzattı jaqınlastırıw edi&quot; dep ayttı.&lt;ref name=&quot;wired_inside2&quot; /&gt; OpenAI tiykarın salıwshıları Voycex Zaremba OpenAI-ge qosılıw ushın óz bazardaǵı bahasınıń eki eseden úsh esesine shekem «shegaraǵa jaqın aqılsız» usınıslardan bas tartqanın málimledi.&lt;ref name=&quot;wired_inside2&quot; /&gt;

2016 jıl aprelde OpenAI óziniń oqıtıwdı kúsheytiw izertlewleri ushın platforması bolǵan &quot;OpenAI Gym&quot;niń jámiyetke qoljetimli beta versiyasın shıǵardı. [[Nvidia]] 2016 jıl avgust ayında OpenAI-ge kóbirek úlken hám quramalı JI modellerin oqıtıwǵa járdemlesiw ushın, olarǵa ózleriniń birinshi DGX-1 superkompyuterin sawǵa etti. 2016 jıl dekabrde OpenAI &quot;Universe&quot; programmalıq platformasın shıǵardı, ol dúnyadaǵı oyın, veb-saytlar hám basqa qosımshalardıń jıynaǵında AI-diń ulıwma intellektin ólshew hám úyretiw ushın qollanıladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://universe.openai.com/|bet=OpenAI – Universe|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170101001551/https://universe.openai.com/|arxivsáne=January 1, 2017|til=en-us|qaralǵan sáne=December 31, 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theregister.co.uk/2016/12/05/openai_universe_reinforcement_learning/|bet=Elon Musk-backed OpenAI reveals Universe – a universal training ground for computers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170101002022/http://www.theregister.co.uk/2016/12/05/openai_universe_reinforcement_learning/|arxivsáne=January 1, 2017|avtor=Claburn|at=Thomas|jumıs=The Register|qaralǵan sáne=December 31, 2016}}&lt;/ref&gt;

2017 jılı OpenAI barlıq islew shıǵınlarınıń tórtten birine, tek bultlı esaplawlarǵa 7,9 million dollar jumsaǵan.&lt;ref&gt;{{Cite news|date=July 22, 2019|title=Microsoft to invest $1&amp;nbsp;billion in OpenAI|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/article/us-microsoft-openai/microsoft-to-invest-1-billion-in-openai-idUSKCN1UH1H9|access-date=March 6, 2020}}&lt;/ref&gt; Salıstırıw ushın DeepMind kompaniyasınıń 2017 jıldaǵı ulıwma shıǵınları 442 million dollardı quradı. 2018 jıldıń jazında, OpenAI-diń Dota 2 botların oqıtıw Google-den 128 000 CPU hám 256 GPU-lardı bir neshe háptelik ijaraga alıwı kerek edi.

2018 jılı Mask óziniń direktorlar keńesiniń wazıypasınan ketti, óytkeni &quot;itimal keleshektegi konflikt [mápler] bolıwı múmkin&quot; [[Tesla]] kompaniyasınıń ózin-ózi basqaratuǵın kólikler ushın jasalma intellektti islep shıǵarıwǵa baylanıslı, ketiw sebebin Tesla kompaniyasınıń bas direktorı wazıypası menen baylanıstırılǵan.&lt;ref name=&quot;musk_resigns&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2018/2/21/17036214/elon-musk-openai-ai-safety-leaves-board|bet=Elon Musk leaves board of AI safety group to avoid conflict of interest with Tesla|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201109015711/https://www.theverge.com/2018/2/21/17036214/elon-musk-openai-ai-safety-leaves-board|arxivsáne=November 9, 2020|avtor=Vincent|at=James|sáne=February 21, 2018|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=February 22, 2018}}&lt;/ref&gt; Sem Altman Mask kompaniyasınıń Google sıyaqlı basqa oyınshılardan artta qalǵanı haqqında isenip, OpenAI-di ózi basqarıwdı usındı, bul usınıstı basqarma biykarladı. Sonnan keyin Mask OpenAI-dan ketti.

2019 jıl fevralda [[GPT-2]] járiyalandı, ol adamǵa uqsas tekstti jaratıw qábileti menen itibarǵa iye boldı.&lt;ref name=&quot;guardian&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.theguardian.com/technology/2019/feb/14/elon-musk-backed-ai-writes-convincing-news-fiction|bet=New AI fake text generator may be too dangerous to release, say creators|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190214173112/https://www.theguardian.com/technology/2019/feb/14/elon-musk-backed-ai-writes-convincing-news-fiction|arxivsáne=February 14, 2019|avtor=Hern|at=Alex|sáne=February 14, 2019|jumıs=[[The Guardian]]|qaralǵan sáne=December 19, 2020|citata=}}&lt;/ref&gt;

=== 2019: Kommerciyalıq emesten ótiw ===
2019-jılı OpenAI kommerciyalıq emesten «sheklengen» kommerciyalıq maqsetke almastı, payda hár qanday investiciyadan 100 ese sheklendi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2019/03/11/openai-shifts-from-nonprofit-to-capped-profit-to-attract-capital/|bet=OpenAI shifts from nonprofit to 'capped-profit' to attract capital|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230104154138/https://techcrunch.com/2019/03/11/openai-shifts-from-nonprofit-to-capped-profit-to-attract-capital/|arxivsáne=January 4, 2023|sáne=March 11, 2019|til=en|qaralǵan sáne=January 4, 2023}}&lt;/ref&gt; OpenAI-diń aytıwınsha, sheklewli payda modeli OpenAI Global, LLC-ge nızam boyınsha venсhurlıq fondlarınan investiciyalar jıynawǵa hám usı menen birgelikde, xızmetkerlerge kompaniyadaǵı úleslerdi beriwge imkaniyat beredi. Kóplegen ayrıqsha izertlewshiler Google Brain, DeepMind yamasa Facebook ushın jumıs isleydi, olar kommerciyalıq emes shólkem qıla almaytuǵın akciyalar opciyaların usınadı. Ótiwden aldın OpenAI-degi jetekshi xızmetkerlerdiń tólewin járiyalaw nızamlı túrde talap etildi.

Sonnan keyin kompaniya óziniń xızmetkerlerine úleslerdi tarqattı hám Microsoft penen sherikleslik ornattı,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://openai.com/blog/microsoft-invests-in-and-partners-with-openai|bet=Microsoft invests in and partners with OpenAI|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230228125554/https://openai.com/blog/microsoft-invests-in-and-partners-with-openai|arxivsáne=February 28, 2023|sáne=July 22, 2019|til=en|qaralǵan sáne=March 17, 2023}}&lt;/ref&gt; kompaniyaga 1 milliard dollar investiciya paketin járiyaladı. Sol waqıttan baslap, OpenAI sistemaları Microsoft kompaniyasınıń Azure tiykarındaǵı superkompyuterli platformasında jumıs isleydi.&lt;ref name=&quot;Langston 2023&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://news.microsoft.com/source/features/ai/openai-azure-supercomputer/|bet=Microsoft announces new supercomputer, lays out vision for future AI work|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230210180449/https://news.microsoft.com/source/features/ai/openai-azure-supercomputer/|arxivsáne=February 10, 2023|avtor=Langston|at=Jennifer|sáne=January 11, 2023|jumıs=Source|qaralǵan sáne=February 10, 2023|citata=Built in collaboration with and exclusively for OpenAI}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Foley 2020&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.zdnet.com/article/microsoft-builds-a-supercomputer-for-openai-for-training-massive-ai-models/|bet=Microsoft builds a supercomputer for OpenAI for training massive AI models|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230210180846/https://www.zdnet.com/article/microsoft-builds-a-supercomputer-for-openai-for-training-massive-ai-models/|arxivsáne=February 10, 2023|avtor=Foley|at=Mary Jo|sáne=May 19, 2020|jumıs=ZDNET|qaralǵan sáne=February 10, 2023|citata=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Engadget 2020&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/microsoft-openai-supercomputer-azure-150001119.html|bet=Microsoft's OpenAI supercomputer has 285,000 CPU cores, 10,000 GPUs|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230210180859/https://www.engadget.com/microsoft-openai-supercomputer-azure-150001119.html|arxivsáne=February 10, 2023|sáne=May 19, 2020|jumıs=Engadget|qaralǵan sáne=February 10, 2023|citata=Microsoft's OpenAI supercomputer has 285,000 CPU cores, 10,000 GPUs. It's one of the five fastest systems in the world.}}&lt;/ref&gt;

OpenAI Global, LLC keyin óziniń texnologiyaların kommerciyalıq licenziyalaw niyetin járiyaladı.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://openai.com/blog/microsoft/|bet=Microsoft Invests in and Partners with OpenAI to Support Us Building Beneficial AGI|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201107230518/https://openai.com/blog/microsoft/|arxivsáne=November 7, 2020|sáne=July 22, 2019|til=en|jumıs=OpenAI|qaralǵan sáne=February 21, 2020}}&lt;/ref&gt; Ol 1 milliard dollardı «bes jıl ishinde, múmkin álleqayda tezirek» jumsawdı rejelestirdi. Altman hátte milliard dollar da jetkiliksiz bolıwı múmkin hám ulıwma maqsetli jasalma intellektke erisiw ushın laboratoriyaǵa «kommerciyalıq emes shólkemlerdiń qálegeninen kóbirek kapital» kerek bolıwı múmkin ekenin ayttı.

Kommerciyalıq emes shólkemnen sheklewli paydaǵa iye kompaniyaǵa ótiw, kommerciyalıq emes Allen Jasalma Intellekt Instituti xızmetkeri Oren Etzioni tárepinen gúmanlanıw menen qabıllanǵan edi, ol joqarı dárejeli izertlewshilerdi kommerciyalıq emes shólkemge tartıw qıyın ekenligi menen kelisti, biraq «Men kommerciyalıq emes shólkemge básekige túse almaydı degen pikir menen kelispeymen» dedi hám OpenAI hám basqalar tárepinen islep shıǵarılǵan tabısı tómen byudjetli proektlerge itibar qarattı. «Eger ulıwma úlken hám jaqsı qarjılandırıw eń jaqsı bolsa, onda IBM ele de birinshi orında bolar edi.»

Kommerciyalıq emes OpenAI, Inc. kompaniyası kommerciyalıq emes shólkem statusına formal isenimlilik juwapkershiligi saqlanıp atırǵan, kommerciyalıq emes shólkem OpenAI Global, LLC-niń jalǵız baqlawshı akcioneri bolıp tabıladı. OpenAI, Inc. basqarmasınıń kópshiligi OpenAI Global, LLC-de qarjı úlesine iye bolıwǵa tıyım salınǵan. Sonıń menen bir qatarda, OpenAI Global, LLC-de úlesi bar azshılıq aǵzalarǵa, mápler konflikti sebepli, ayırım dawıslarǵa tıyım salınǵan.&lt;ref name=&quot;bloomberg arm&quot;&gt;{{Cite news}}&lt;/ref&gt; Ayırım izertlewshiler OpenAI Global, LLC-niń kommerciyalıq emes statusqa ótiwi OpenAI-diń JI-di «demokratiyalastırıw» haqqındaǵı málimlemeleri menen sáykes emes ekenligin ayttı.&lt;ref&gt;{{Cite news|last1=Vincent|first1=James|date=July 22, 2019|title=Microsoft invests $1&amp;nbsp;billion in OpenAI to pursue holy grail of artificial intelligence|work=[[The Verge]]|url=https://www.theverge.com/2019/7/22/20703578/microsoft-openai-investment-partnership-1-billion-azure-artificial-general-intelligence-agi|access-date=March 6, 2020}}&lt;/ref&gt;

=== 2020-2023: ChatGPT, DALL-E, Microsoft penen sherikleslik ===
2020-jılı OpenAI úlken internet maǵlıwmatlar jıynaqlarında oqıtılǵan til modeli [[GPT-3]]-ti járiyaladı. GPT-3 sorawlarǵa tábiyiy tilde juwap beriwge baǵdarlanǵan, biraq ol sonday-aq tiller arasında awdarıwǵa hám túsinikli túrde improvizaciyalanǵan tekstti jaratıwǵa qábiletli. Ol sonday-aq, «API» dep atalǵan baylanıslı API-diń birinshi kommerciyalıq óniminiń tiykarın quraytuǵının járiyaladı.&lt;ref name=&quot;2020-06-11_Bloomberg&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2020-06-11/trillions-of-words-analyzed-openai-sets-loose-ai-language-colossus|title=Trillions of Words Analyzed, OpenAI Sets Loose AI Language Colossus|last=Vance|first=Ashlee|author-link=Ashlee Vance|date=June 11, 2020|work=[[Bloomberg News]]|access-date=June 12, 2020}}&lt;/ref&gt;

On bir xızmetker, 2020 jıl dekabr menen 2021 jıl yanvar aralıǵında, Anthropic-ti shólkemlestiriw ushın OpenAI-dan ketti.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Moss|first=Sebastian|date=June 2, 2021|title=Eleven OpenAI Employees Break Off to Establish Anthropic, Raise $124 Million|url=https://aibusiness.com/verticals/eleven-openai-employees-break-off-to-establish-anthropic-raise-124m|work=AI Business|access-date=June 24, 2024}}&lt;/ref&gt;

2021 jılı OpenAI [[DALL-E]]-ni tanıstırdı, ol GPT-3 arxitekturasınıń variantin qollanıw arqalı tekstli táriyplerden kompleks cifrlı súwretlerdi generaciyalawǵa uqıplı, arnawlı tereń oqıtıw modeli.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://venturebeat.com/2021/01/05/openai-debuts-dall-e-for-generating-images-from-text/|bet=OpenAI debuts DALL-E for generating images from text|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210105221534/https://venturebeat.com/2021/01/05/openai-debuts-dall-e-for-generating-images-from-text/|arxivsáne=January 5, 2021|sáne=January 5, 2021|baspaxana=VentureBeat|qaralǵan sáne=January 5, 2021}}&lt;/ref&gt;

2022 jıl dekabrde OpenAI GPT-3.5 tiykarındaǵı jańa jasalma intellekt [[Chatbot|chatbotı]] [[ChatGPT]]-diń biypul aldınnan kóriwin iske qosqannan keyin, ǵalaba xabar qurallarında keńnen járiyalandı. OpenAI maǵlıwmatları boyınsha, aldınnan kóriwge birinshi bes kún ishinde millionnan aslam adam jazılıp aldı.&lt;ref&gt;{{Cite news|last1=Roose|first1=Kevin|title=The Brilliance and Weirdness of ChatGPT|url=https://www.nytimes.com/2022/12/05/technology/chatgpt-ai-twitter.html|access-date=January 5, 2023|work=The New York Times|date=December 5, 2022}}&lt;/ref&gt; Reuters-tiń 2022 jıl dekabr ayındaǵı anonim dereklerde aytılǵan maǵlıwmatlarına sáykes, OpenAI Global, LLC 2023 jılı 200 million dollar, al 2024 jılı 1 milliard dollar tabıs alıwdı rejelestirgen.&lt;ref&gt;{{Cite news|last1=Dastin|first1=Jeffrey|title=Exclusive: ChatGPT owner OpenAI projects $1 billion in revenue by 2024|url=https://www.reuters.com/business/chatgpt-owner-openai-projects-1-billion-revenue-by-2024-sources-2022-12-15/|access-date=January 5, 2023|work=Reuters|date=December 15, 2022}}&lt;/ref&gt;

2023 jıl yanvarda OpenAI Global, LLC kompaniyanı 2021 jılǵı bahasınıń eki esesine, 29 milliard dollarǵa bahalatuǵın qarjılandırıw boyınsha sóylesiwler alıp bardı.&lt;ref&gt;{{Cite news|last1=Kruppa|first1=Berber Jin and Miles|title=WSJ News Exclusive {{!}} ChatGPT Creator in Investor Talks at $29 Billion Valuation|url=https://www.wsj.com/articles/chatgpt-creator-openai-is-in-talks-for-tender-offer-that-would-value-it-at-29-billion-11672949279|access-date=January 6, 2023|work=Wall Street Journal|date=January 5, 2023}}&lt;/ref&gt; 2023 jıl 23 yanvarda Microsoft korporaciyası OpenAI Global, LLC-ǵa bir neshe jılǵa sáykes, Microsoft kompaniyasınıń bultlı esaplaw xızmetin Azure-ni qollanıw ushın qosımsha qarjı talap etilgen, 10 milliard AQSH dolları kólemindegi jańa investiciya salıw haqqında járiyaladı.&lt;ref&gt;{{Cite news|date=January 23, 2023|title=Microsoft Adds $10 Billion to Investment in ChatGPT Maker OpenAI|work=Bloomberg.com|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2023-01-23/microsoft-makes-multibillion-dollar-investment-in-openai|access-date=January 23, 2023}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnbc.com/2023/01/23/microsoft-announces-multibillion-dollar-investment-in-chatgpt-maker-openai.html|bet=Microsoft announces multibillion-dollar investment in ChatGPT-maker OpenAI|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230123154020/https://www.cnbc.com/2023/01/23/microsoft-announces-multibillion-dollar-investment-in-chatgpt-maker-openai.html|arxivsáne=January 23, 2023|avtor=Capoot|at=Ashley|sáne=January 23, 2023|til=en|jumıs=CNBC|qaralǵan sáne=January 23, 2023}}&lt;/ref&gt; Usı kelisimge baylanıslı mısh-mıshlarda Microsoft kompaniyası investiciyasın qaytarıwǵa eriskenge shekem OpenAI tabısınıń 75%-in hám kompaniyadaǵı 49% úleske iye bolıwı múmkinligi aytıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2023/1/23/23567448/microsoft-openai-partnership-extension-ai|bet=Microsoft extends OpenAI partnership in a &quot;multibillion dollar investment&quot;|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230429020214/https://www.theverge.com/2023/1/23/23567448/microsoft-openai-partnership-extension-ai|arxivsáne=April 29, 2023|avtor=Warren|at=Tom|sáne=January 23, 2023|til=en-US|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=April 29, 2023}}&lt;/ref&gt; Investiciya Microsoft korporaciyasınıń OpenAI-diń ChatGPT-di Bing izlew sistemasına integraciyalaw háreketleriniń bir bólegi dep esaplanadı. ChatGPT iske túsirilgennen keyin, Google kompaniyası uqsas JI qollanbasın (Bard) járiyaladı, ol ChatGPT Google-dıń informaciya alıw deregi retindegi ornına qáwip keltiriwi múmkin dep qáwiplendi.&lt;ref&gt;{{Cite news|date=February 6, 2023|title=Bard: Google launches ChatGPT rival|work=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/technology-64546299|access-date=February 7, 2023}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2023/2/8/23590864/google-ai-chatbot-bard-mistake-error-exoplanet-demo|bet=Google's AI chatbot Bard makes factual error in first demo|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230212094317/https://www.theverge.com/2023/2/8/23590864/google-ai-chatbot-bard-mistake-error-exoplanet-demo|arxivsáne=February 12, 2023|avtor=Vincent|at=James|sáne=February 8, 2023|til=en-US|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=February 12, 2023}}&lt;/ref&gt;

2023 jıl 7 fevralda Microsoft korporaciyası ChatGPT-ge uqsas negizine tiykarlanǵan jasalma intellekt texnologiyasın Microsoft Bing, Edge, Microsoft 365 hám basqa ónimlerge engiziwdi islep atırǵanın járiyaladı.&lt;ref&gt;{{Cite news|last1=Dotan|first1=Tom|title=Microsoft Adds ChatGPT AI Technology to Bing Search Engine|url=https://www.wsj.com/articles/microsoft-adds-chatgpt-ai-technology-to-bing-search-engine-11675793525|access-date=February 7, 2023|work=Wall Street Journal|date=February 7, 2023}}&lt;/ref&gt;

2023 jıl 3 martta Rid Xofman jasalma intellekt kompaniyalarına Greylock Partners arqalı salǵan investiciyaları menen baylanıslı mápler konfliktiń aldın alıwǵa umtılıwın aytıp, direktorlar keńesi wazıypasınan ketti hám jasalma intellekt start-ap kompaniyası Inflection AI-diń tiykarshısı bolǵan. Xofman OpenAI-dıń úlken investorı Microsoft korporaciyasınıń basqarmasında qaldı.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Dastin|first=Jeffrey|date=March 3, 2023|title=OpenAI's long-time backer Reid Hoffman leaves board|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/technology/openais-long-time-backer-reid-hoffman-leaves-board-2023-03-03/|access-date=March 17, 2023}}&lt;/ref&gt;

2023 jıl 14 martta OpenAI [[GPT-4]]-ti API retinde (kútiw dizimi menen) hám ChatGPT Plus imkaniyatı retinde shıǵardı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://openai.com/product/gpt-4|bet=GPT-4|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230314165712/https://openai.com/product/gpt-4|arxivsáne=March 14, 2023|til=en-US|jumıs=openai.com|qaralǵan sáne=March 16, 2023}}&lt;/ref&gt;

2023 jıl 22 mayda Sem Altman, Greg Brokman hám Ilya Sutskever superintellekti basqarıwı haqqında usınıslardı járiyaladı.&lt;ref name=&quot;:5&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://openai.com/blog/governance-of-superintelligence|bet=Governance of superintelligence|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230527061619/https://openai.com/blog/governance-of-superintelligence|arxivsáne=May 27, 2023|til=en-US|jumıs=openai.com|qaralǵan sáne=May 30, 2023}}&lt;/ref&gt; Olar superintellektiń keyingi 10 jıl ishinde júz beriwi múmkinligin, «júdá gúllengen keleshek»ti támiyinlewge imkaniyat beredi hám «ekzistenсiyalıq qáwip múmkinshiligin esapqa alǵanda, biz tek reaktiv bolıwǵa imkaniyatimiz joq» ekenligin esapqa aladı. Olar IAEA-ǵa uqsas xalıqaralıq qadaǵalawshı shólkemdi, belgili bir qábiletlilik shegarasınan joqarı jasalma intellekt sistemaların qadaǵalaw ushın jaratıwdı usınadı, bul ekinshi jaǵınan salıstırmalı túrde ápiwayı jasalma intellekt sistemalarınıń hádde tıs tártipke salmaw kerekligin usınadı. Olar sonday-aq superintellektiń qáwipsizligi boyınsha kóbirek texnikalıq izertlewler alıp barıwǵa shaqıradı hám kóbirek birlesip islewdi, mısalı, húkimetler «hazirgi kóplegen háreketlerdiń bólimi bolǵan» birlesken proektti iske qosıw arqalı kóbirek úylestiriwdi talap etedi.&lt;ref name=&quot;:5&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://aibusiness.com/responsible-ai/openai-leaders-want-the-public-to-decide-ai-rules|bet=OpenAI Founders Warn AI 'Superintelligence' is Like Nuclear Power|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230530042308/https://aibusiness.com/responsible-ai/openai-leaders-want-the-public-to-decide-ai-rules|arxivsáne=May 30, 2023|avtor=Wodecki|at=Ben|sáne=May 23, 2023|qaralǵan sáne=May 30, 2023}}&lt;/ref&gt;

2023-jıl iyulda OpenAI, keleshektegi superintellekttiń sáykesligin, jasalma intellektti qollanıw arqalı, izertlewdi avtomatlastırıw, 4 jıl ishinde qalay támiyinlew kerekligin tabıwǵa baǵdarlanǵan, superalignmen t proektin iske qostı..&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://openai.com/index/introducing-superalignment/|bet=Introducing Superalignment|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240525041645/https://openai.com/index/introducing-superalignment/|arxivsáne=May 25, 2024|sáne=July 5, 2023|jumıs=OpenAI|qaralǵan sáne=May 25, 2024}}&lt;/ref&gt;

2023 jıl avgustta, [[Nyu-York|Nyu-Yorktaǵı]] Global Illumination, cifrlı infrastruktura menen dóretiwshilik qurallardı islep shıǵarıw ushın jasalma intellektti qollanatuǵın kompaniya, OpenAI tárepinen satıp alınǵanı haqqında xabarlandı.&lt;ref&gt;{{Cite news|date=August 16, 2023|title=OpenAI acquires start-up Global Illumination to work on core products, ChatGPT|language=en|work=Reuters|url=https://www.reuters.com/markets/deals/openai-acquires-start-up-global-illumination-work-core-products-chatgpt-2023-08-16/|access-date=August 17, 2023}}&lt;/ref&gt;

2023 jıl 21 sentyabrde Microsoft korporaciyası óziniń Copilot baǵdarlamasınıń barlıq variantların, sonıń ishinde aldınǵı Bing Chat hám Microsoft 365 Copilot-tı Microsoft Copilot dep qayta atadı.&lt;ref name=&quot;unify&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2023/9/21/23883798/microsoft-copilot-unified-windows-11-apps-launch-date|bet=Microsoft's unified Copilot is coming to Windows, Edge, and everywhere else|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231207200142/https://www.theverge.com/2023/9/21/23883798/microsoft-copilot-unified-windows-11-apps-launch-date|arxivsáne=December 7, 2023|avtor=Edwards|at=Nathan|sáne=September 21, 2023|til=en|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=February 2, 2024}}&lt;/ref&gt; Bul strategiyaga 2023 jıl dekabrde [[Windows 11]] hám [[Windows 10]]-nıń kóplegen ornatıwlarǵa, sonıń menen bir qatarda Android ushın&lt;ref name=&quot;androidlaunch&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2023/12/26/24015198/microsoft-copilot-mobile-app-android-launch|bet=Microsoft Copilot is now available as a ChatGPT-like app on Android|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240131115238/https://www.theverge.com/2023/12/26/24015198/microsoft-copilot-mobile-app-android-launch|arxivsáne=January 31, 2024|avtor=Warren|at=Tom|sáne=December 26, 2023|til=en|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=February 2, 2024}}&lt;/ref&gt; hám onnan keyin iOS ushın shıǵarılǵan jeke Microsoft Copilot qollanbasın qosıw arqalı erisildi.&lt;ref name=&quot;ioslaunch&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2023/12/29/24019288/microsoft-copilot-app-available-iphone-ipad-ai|bet=Microsoft's Copilot app is now available on iOS|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240130064608/https://www.theverge.com/2023/12/29/24019288/microsoft-copilot-app-available-iphone-ipad-ai|arxivsáne=January 30, 2024|sáne=December 29, 2023|jumıs=The Verge|baspaxana=Vox Media|qaralǵan sáne=February 2, 2024}}&lt;/ref&gt;

2023 jıl oktyabrde Sem Altman menen Birlesken Arab Ámirlikleriniń G42 jasalma intellekt firmasınıń bas direktorı Pen Xao, OpenAI G42-ge OpenAI texnologiyasın qollanıwǵa ruqsat beretuǵının járiyaladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.thewirechina.com/2023/12/03/g42s-ties-to-china-run-deep-g42-peng-xiao/|bet=G42's Ties To China Run Deep|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240125203013/https://www.thewirechina.com/2023/12/03/g42s-ties-to-china-run-deep-g42-peng-xiao/|arxivsáne=January 25, 2024|avtor=Northrop|at=Katrina|sáne=December 4, 2023|til=en-US|jumıs=[[The Wire China]]|qaralǵan sáne=February 17, 2024}}&lt;/ref&gt;

2023 jıl 6 noyabrde OpenAI GPT-lerdi iske qostı, bul [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılarǵa]] anıq maqsetler ushın ChatGPT-diń sáykeslendirilgen versiyaların jaratıwǵa imkaniyat beredi, hár túrli tarawlardaǵı jasalma intellekt qosımshalarınıń imkaniyatların jáne de keńeytedi.&lt;ref&gt;{{Cite news|date=November 6, 2023|title=OpenAI Launches Custom ChatGPT Versions|language=en|url=https://www.nytimes.com/2023/11/06/technology/openai-custom-chatgpt.html|access-date=November 12, 2023}}&lt;/ref&gt; 2023 jıl 14 noyabrde OpenAI joqarı talap sebepli ChatGPT Plus-ke jańa jazılıwlardı waqıtsha toqtatqanın xabarladı.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Elstrom|first=Peter|date=November 15, 2023|title=OpenAI Pauses New Signups to Manage Overwhelming Demand|language=en|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2023-11-15/openai-pauses-new-signups-to-manage-overwhelming-demand|access-date=November 15, 2023}}&lt;/ref&gt; Jańa jazılıwshılar ushın qoljetimlilik bir ay ótkennen soń, 13 dekabrde qayta ashıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://themessenger.com/tech/openai-re-opens-chatgpt-plus-subscriptions|bet=OpenAI Reopens ChatGPT Plus Subscriptions|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231214020417/https://themessenger.com/tech/openai-re-opens-chatgpt-plus-subscriptions|arxivsáne=December 14, 2023|avtor=Idris|at=Abubakar|sáne=December 13, 2023|til=en|jumıs=The Messenger|qaralǵan sáne=December 14, 2023}}&lt;/ref&gt;

=== 2024-jıldan házirgi waqıtqa deyin: Jámiyetlik/kommerciyalıq emes háreketler, Sora, Apple kompaniyası menen sherikleslik, o1 modeli ===
2024 jıl 16 yanvarda, pútkil dúnya boyınsha retlewshilerdiń muqıyat tekseriwine juwap retinde OpenAI jámáátlik muwapıqlastırıw komandasın qurıw tuwralı járiyaladı, ol óz modelleriniń «adamzat qádir qımbatına sáykes keliwin» támiyinlew ushın kópshiliktiń ideyaların ámelge asırıwǵa baǵdarlanǵan. Bul qádem 2023 jıl mayda baslanǵan jámiyetlik baǵdarlamasına baylanıslı boldı. Kompaniya bul baǵdarlamanıń kommerciyalıq háreketlerinen bólek bolatuǵının túsindirdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2024/01/16/openai-announces-team-to-build-crowdsourced-governance-ideas-into-its-models/|bet=OpenAI announces team to build 'crowdsourced' governance ideas into its models|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240116164619/https://techcrunch.com/2024/01/16/openai-announces-team-to-build-crowdsourced-governance-ideas-into-its-models/|arxivsáne=January 16, 2024|avtor=Wiggers|at=Kyle|sáne=January 16, 2024|til=en-US|jumıs=TechCrunch|qaralǵan sáne=January 16, 2024}}&lt;/ref&gt; 2024 jıl 18 yanvarda OpenAI ChatGPT Enterprise-ge tolıq ruqsat beretuǵın [[Arizona|Arizona Shtatı]] Universiteti menen sherikleslikti járiyaladı. ASU texnologiyanı kurslar, repetitorlıq hám izertlewlerdiń hár túrli tarawlarına engiziwdi rejelestirdi. Bul OpenAI-diń bilimlendiriw institutı menen birinshi sheriklesligi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnbc.com/2024/01/18/openai-announces-first-partnership-with-a-university.html|bet=OpenAI announces first partnership with a university|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240124135634/https://www.cnbc.com/2024/01/18/openai-announces-first-partnership-with-a-university.html|arxivsáne=January 24, 2024|avtor=Field|at=Hayden|sáne=January 18, 2024|til=en|jumıs=CNBC|qaralǵan sáne=January 18, 2024}}&lt;/ref&gt;

2024 jıl fevralda AQSH Qáwipsizlik hám birja komissiyası Altman tárepinen berilgen ishki kompaniya kommunikaciyaları investorlardı aldaw ushın qollanılǵan ba, qollanılmaǵan ba degen sorawlardı izertlep atırǵanın xabarladı; hám aldınǵı noyabrde Qubla Nyu-York AQSH prokuraturası ashqan Altmannıń málimlemeleri boyınsha tergew dawam etpekte.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Seetharaman|first=Deepa|date=February 28, 2024|title=SEC Investigating Whether OpenAI Investors Were Misled|url=https://www.wsj.com/tech/sec-investigating-whether-openai-investors-were-misled-9d90b411|access-date=February 29, 2024|work=The Wall Street Journal|publisher=News Corp}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Hagey|first=Keach|date=November 22, 2023|title=Behind the Scenes of Sam Altman's Showdown at OpenAI|url=https://www.wsj.com/tech/ai/altman-firing-openai-520a3a8c|access-date=February 29, 2024|work=The Wall Street Journal|publisher=News Corp}}&lt;/ref&gt;

2024 jıl 15 fevralda OpenAI Sora atlı tekstti videoǵa aylandırıw modelin járiyaladı, ol belgisiz kúni kópshilikke shıǵarıwdı rejelestirmekte.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.nytimes.com/2024/02/15/technology/openai-sora-videos.html|bet=OpenAI Unveils A.I. That Instantly Generates Eye-Popping Videos|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240215220626/https://www.nytimes.com/2024/02/15/technology/openai-sora-videos.html|arxivsáne=February 15, 2024|avtor=Metz|at=Cade|sáne=February 15, 2024|jumıs=The New York Times|qaralǵan sáne=February 16, 2024}}&lt;/ref&gt; Ol házirgi waqıtta zárúr zıyanlar menen táwekellerdi basqarıw ushın qızıl komandalar ushın qoljetimli.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://openai.com/sora|bet=Sora: Creating video from text|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240217015001/https://openai.com/sora|arxivsáne=February 17, 2024|til=en-US|jumıs=openai.com|qaralǵan sáne=February 17, 2024}}&lt;/ref&gt;

2024 jıl 29 fevralda OpenAI hám bas direktor Sem Altmandı Ilon Mask tárepinen sudqa berdi, ol olardı OpenAI-diń adamzat iygiligi ushın jasalma intellektti rawajlandırıw haqqındaǵı dáslepki missiyasına&lt;ref name=&quot;St&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://openai.com/our-structure|bet=Our structure|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230729203855/https://openai.com/our-structure|arxivsáne=July 29, 2023|sáne=June 28, 2023|jumıs=OpenAI}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://openai.com/our-structure &quot;Our structure&quot;]. &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; qarama-qarsı, jámiyetlik iygilikke qaraǵanda paydanı birinshi orınǵa qoydı dep ayıpladı. Sudta Microsoft korporaciyası menen sherikleslik ornatqannan keyin OpenAI siyasatınıń ózgeriwi, onıń ashıq derekke baylanıslı minnetlemesine gúmanlanıp, JI etikası-paydaǵa qarsı dawlasıwlarǵa sebepshi boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.plainsite.org/dockets/5ctu7zkg5/superior-court-of-california-county-of-san-francisco/elon-musk-v-samuel-altman-et-al/|bet=Elon Musk v. Samuel Altman et al :: Superior Court of California, County of San Francisco :: State Civil Lawsuit No. CGC 24 612746|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240309022633/https://www.plainsite.org/dockets/5ctu7zkg5/superior-court-of-california-county-of-san-francisco/elon-musk-v-samuel-altman-et-al/|arxivsáne=March 9, 2024|jumıs=www.plainsite.org|qaralǵan sáne=March 2, 2024}}&lt;/ref&gt; Blog jazbasında OpenAI «Ilon bul missiyanıń AGI-diń ashıq deregi bolıp tabılatuǵının ańlatpaytuǵının túsindi» dep málimledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2024/3/5/24091773/openai-response-elon-musk-breach-of-contract-lawsuit|bet=OpenAI says Elon Musk wanted 'absolute control' of the company|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240310050448/https://www.theverge.com/2024/3/5/24091773/openai-response-elon-musk-breach-of-contract-lawsuit|arxivsáne=March 10, 2024|avtor=Lopatto|at=Elizabeth|sáne=March 6, 2024|til=en|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=March 6, 2024}}&lt;/ref&gt; Xızmetkerlerdiń jazbasında olar sonıń menen qatar is júzinde Microsoft-tıń filial kompaniyası ekenin biykarladı.

2024 jıl 11 martta sudqa arza bergende OpenAI 2018 jılı kompaniyadan ketkennen keyin «Ilon Masksız hámmesi jaqsı» dep málimledi. Olar sonday-aq Masktıń sudqa shaǵımına juwap berip, milliarderdiń talapların «qolaysız», «jeńil», «ayrıqsha» hám «fantastika» dep atadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://edition.cnn.com/2024/03/11/tech/openai-elon-musk-lawsuit-response/index.html|bet=OpenAI ridicules Elon Musk's 'incoherent' lawsuit|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240312022927/https://edition.cnn.com/2024/03/11/tech/openai-elon-musk-lawsuit-response/index.html|arxivsáne=March 12, 2024|sáne=March 11, 2024|jumıs=CNN|qaralǵan sáne=March 12, 2024}}&lt;/ref&gt; 2024 jıl 11 iyunda Mask tosattan sudtan bas tarttı.&lt;ref&gt;{{Cite news|date=June 11, 2024|title=Elon Musk drops suit against OpenAI and Sam Altman|url=https://www.cnbc.com/2024/06/11/elon-musk-drops-suit-against-openai-and-sam-altman.html|access-date=June 12, 2024}}&lt;/ref&gt; 2024 jıl 5 avgustte Mask Altmanǵa hám basqalarǵa qarsı sud isin qayta ashtı, ol Altman OpenAI kommerciyalıq emes shólkem retinde qurıladı dep málimledi.&lt;ref&gt;{{Cite news|date=August 5, 2024|title=Elon Musk revives lawsuit against OpenAI, Sam Altman in federal court|url=https://www.cnbc.com/2024/08/05/elon-musk-revives-lawsuit-against-openai-sam-altman-in-federal-court.html|access-date=August 5, 2024}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|date=August 5, 2024|title=Elon Musk Revives Lawsuit Against OpenAI and Sam Altman|url=https://www.wsj.com/tech/ai/elon-musk-revives-lawsuit-against-openai-and-sam-altman-d7e5a87c|access-date=August 5, 2024}}&lt;/ref&gt; 

2024 jıl 15 mayda Ilya Sutskever OpenAI-dan ketti hám onıń ornına Jakub Pachokkiy bas alım bolıp tayınlandı.&lt;ref name=&quot;may14&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2024/5/14/24156920/openai-chief-scientist-ilya-sutskever-leaves|title=OpenAI chief scientist Ilya Sutskever is officially leaving|archive-url=https://web.archive.org/web/20240514234107/https://www.theverge.com/2024/5/14/24156920/openai-chief-scientist-ilya-sutskever-leaves|archive-date=May 14, 2024|date=May 14, 2024|language=en|access-date=May 14, 2024|last1=Hollister|first1=Sean|website=The Verge|url-status=live}}&lt;/ref&gt; Bir neshe saattan keyin, supersáwbetlesiw komandasınıń ekinshi jetekshisi Jan Leyke, OpenAI-diń basshılıǵına degen qáwipsizlik hám isenimniń hálsiregenin aytıp, ketkenin járiyaladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.vox.com/future-perfect/2024/5/17/24158403/openai-resignations-ai-safety-ilya-sutskever-jan-leike-artificial-intelligence|title=&quot;I lost trust&quot;: Why the OpenAI team in charge of safeguarding humanity imploded|archive-url=https://web.archive.org/web/20240518205458/https://www.vox.com/future-perfect/2024/5/17/24158403/openai-resignations-ai-safety-ilya-sutskever-jan-leike-artificial-intelligence|archive-date=May 18, 2024|last=Samuel|first=Sigal|date=2024-05-17|language=en|access-date=2024-05-18|website=Vox|url-status=live}}&lt;/ref&gt; Olar menen birge topardan bir neshe izertlewshilerdiń ketiwi OpenAI-ǵa topardıń jumısın basqa izertlew tarawlarına sińdiriwge hám rásmiy túrde superalsáwbetlesiw topardıń jumısın toqtatıwǵa alıp keldi.&lt;ref&gt;{{Cite magazine|last=Knight|first=Will|date=May 17, 2024|title=OpenAI's Long-Term AI Risk Team Has Disbanded|url=https://www.wired.com/story/openai-superalignment-team-disbanded/|magazine=Wired|access-date=May 19, 2024|archive-date=May 19, 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240519042239/https://www.wired.com/story/openai-superalignment-team-disbanded/|url-status=live}}&lt;/ref&gt; Fortune jurnalı menen sáwbetlesken dereklerde, OpenAI óziniń esaplaw imkaniyatlarınıń 20% superasáwbetlesiw proektine ajıratıw haqqındaǵı wádesi ámelge asırılmaǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://fortune.com/2024/05/21/openai-superalignment-20-compute-commitment-never-fulfilled-sutskever-leike-altman-brockman-murati/|title=OpenAI promised 20% of its computing power to combat the most dangerous kind of AI—but never delivered, sources say|archive-url=https://web.archive.org/web/20240523232014/https://fortune.com/2024/05/21/openai-superalignment-20-compute-commitment-never-fulfilled-sutskever-leike-altman-brockman-murati/|archive-date=May 23, 2024|language=en|access-date=2024-05-25|website=Fortune|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

2024 jıl 19 mayda Reddit hám OpenAI [[ChatGPT]] qosqanda, OpenAI ónimlerine Reddit mazmunın biriktiriw ushın sherikleslik járiyaladı. Bul birgelikli jumıs OpenAI-ge Reddit Data API-ge erisiwge imkaniyat beredi, ol jasalma intellekt qurallardı jaqsılaw hám Reddit jámiyetleri menen paydalanıwshı baylanıstın arttırıw ushın real waqıtta strukturalanǵan kontentti usınadı. Sonıń menen bir qatarda, Reddit OpenAI platformasın qollanıw arqalı, [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılar]] menen moderatorlar ushın jańa jasalma intellektke tiykarlanǵan imkaniyatlardı islep shıǵarıwdi rejelestirdi. Sherikleslik Reddit-tiń qupıyalıq haqqındaǵı minnetlemesine sáykes keledi, onıń Jámiyetke Qoljetimli Kontent Siyasatına hám qollanıwdaǵı Data API Shártnamalarına sáykes, olardıń maqullanıwı bolmaǵan jaǵdayda kommerciyalıq paydalanıwǵa sheklew qoyadı. OpenAI sonday-aq Reddit-tiń reklama sherigi retinde xızmet etedi..&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.redditinc.com/blog/reddit-and-oai-partner|bet=Reddit and OpenAI Build Partnership - Upvoted|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240519012615/https://www.redditinc.com/blog/reddit-and-oai-partner|arxivsáne=May 19, 2024|sáne=2024-05-16|til=en-US|jumıs=www.redditinc.com|qaralǵan sáne=2024-05-19}}&lt;/ref&gt;

2024 jıl 22 mayda OpenAI The Wall Street Journal, the New York Post, The Times hám The Sunday Times gazetalarınan jańalıq mazmunın óziniń jasalma intellekt platformasına biriktiriw boyınsha News Corp penen kelisimge keldi. Sol waqıtta, The New York Times sıyaqlı basqa basılımlar jasalma intellekt modellerin oqıtıw ushın ózleriniń mazmunın paydalanǵanı ushın OpenAI hám Microsoft kompaniyaların avtorlıq huqıqtı buzǵanı ushın sudqa berdi.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=OpenAI and Wall Street Journal owner News Corp sign content deal|date=22 May 2024|url=https://www.theguardian.com/technology/article/2024/may/22/openai-chatgpt-news-corp-deal|access-date=23 May 2024}}&lt;/ref&gt;

2024 jıl 29 mayda Axios OpenAI-diń ChatGPT sıyaqlı jasalma intellekt modelleriniń dálligin arttırıw ushın, isenimli jańalıq dereklerin qosıw arqalı, Vox Media hám The Atlantic kompaniyaları menen mazmundı bólisiw boyınsha kelisimlerge qol qoyǵanın xabarladı. Bul kelisimler jasalma intellekt jalǵan informaciyasına baylanıslı alańlawlardı joq etiwge baǵdarlanǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.axios.com/2024/05/29/atlantic-vox-media-openai-licensing-deal|bet=Exclusive: The Atlantic, Vox Media ink licensing, product deals with OpenAI|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240531134558/https://www.axios.com/2024/05/29/atlantic-vox-media-openai-licensing-deal|arxivsáne=May 31, 2024|avtor=Fischer|at=Sara|sáne=May 29, 2024|jumıs=[[Axios (website)|Axios]]|qaralǵan sáne=June 3, 2024}}&lt;/ref&gt; Bul sheshimge baylanıslı alańlawlardı jurnalistler, sonıń ishinde usı basılımlar ushın jumıs isleytuǵınlar, sonday-aq basılımlardıń awqamı bildirdi. Vox awqamı: «Biz jurnalistler hám jumısshılar retinde, biz usı sherikleslikke baylanıslı awır alańlaw bildiremiz, usı sheriklesliktiń biziń kásiplik awqamnıń aǵzalarına unamsız tásir etiwi múmkin dep esaplaymız, [[Generativ jasalma intellekt|generativ jasalma intellekttiń]] paydalanıwına baylanıslı hújjetlestirilgen etikalıq hám ekologiyalıq alańlawlar tuwralı aytpaǵanda.»&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/information-technology/2024/05/openai-content-deals-with-vox-and-the-atlantic-spark-criticism-from-journalists/|bet=Journalists &quot;deeply troubled&quot; by OpenAI's content deals with Vox, The Atlantic|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240531224456/https://arstechnica.com/information-technology/2024/05/openai-content-deals-with-vox-and-the-atlantic-spark-criticism-from-journalists/|arxivsáne=May 31, 2024|avtor=Edwards|at=Benj|sáne=June 1, 2024|jumıs=[[Ars Technica]]|qaralǵan sáne=June 3, 2024}}&lt;/ref&gt;

OpenAI-dıń toǵız házirgi hám burınǵı xızmetkerleri kompaniyanı qáwipsizlikten góre paydaǵa kóbirek itibar qaratadı, alańlawlardı toqtatıw ushın shekleytuǵın kelisimlerdi qollanadı hám jetkilikli emes táwekeldi basqarıw menen tez ámelge asıradı dep ayıpladı. Olar jasalma intellektti rawajlandırıwdı retlew ushın kóbirek ashıq-aydınlıqtı, xabar beriwshilerdi qorǵaw ushın nızamlardı hám nızamshılıq retlewdi talap etedi.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=OpenAI Insiders Warn of a 'Reckless' Race for Dominance|work=The New York Times|date=4 June 2024|url=https://www.nytimes.com/2024/06/04/technology/openai-culture-whistleblowers.html|access-date=6 June 2024|last1=Roose|first1=Kevin}}&lt;/ref&gt;

2024 jıl 10 iyunda [[Dúnya júzlik Baǵdarlamashılar Konferenciyası|WWDC 2024 kórgizbesinde]] OpenAI, [[ChatGPT]] imkaniyatların Apple Intelligence hám iPhoneǵa engiziw ushın [[Apple Inc.]] kompaniyası menen sherikleslik jaratqanı haqqında xabar berildi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2024/06/10/apple-brings-chatgpt-to-its-apps-including-siri/|bet=Apple brings ChatGPT to its apps, including Siri|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240610190918/https://techcrunch.com/2024/06/10/apple-brings-chatgpt-to-its-apps-including-siri/|arxivsáne=June 10, 2024|avtor=Wiggers|at=Kyle|sáne=2024-06-10|til=en-US|jumıs=TechCrunch|qaralǵan sáne=2024-06-10}}&lt;/ref&gt;

2024 jıl 13 iyunda OpenAI NSA-nıń burınǵı baslıǵı Pol Nakasone kompaniyanıń direktorlar keńesine qosılıp atırǵanlıǵın járiyaladı. Nakasone sonday-aq kompaniyanıń qáwipsizlik kishi komitetine de qosıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2024/06/13/former-nsa-head-joins-openai-board-and-safety-committee/|bet=Former NSA head joins OpenAI board and safety committee|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240614000140/https://techcrunch.com/2024/06/13/former-nsa-head-joins-openai-board-and-safety-committee/|arxivsáne=June 14, 2024|avtor=Coldewey|at=Devin|sáne=13 June 2024|jumıs=TechCrunch|qaralǵan sáne=15 June 2024}}&lt;/ref&gt;

2024 jıl 24 iyunda OpenAI Zoom tiykarındaǵı birgelikli jumıs platformasın isletiwshiler kompaniyası Multi-di satıp aldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2024/06/24/openai-buys-a-remote-collaboration-platform/|bet=OpenAI buys a remote collaboration platform|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240629064556/https://techcrunch.com/2024/06/24/openai-buys-a-remote-collaboration-platform/|arxivsáne=June 29, 2024|avtor=Wiggers|at=Kyle|sáne=24 June 2024|jumıs=TechCrunch|qaralǵan sáne=5 July 2024}}&lt;/ref&gt;

2024 jıl iyulda Reuters OpenAI-diń jasalma intellekt pikirlew imkaniyatların jaqsılawǵa baǵdarlanǵan «Strawberry» dep atalǵan (burın Q* dep atalǵan) proekt ushın jumıs islep atırǵanın xabarladı. Proekttiń onlaynǵa avtonom túrde sharlaw hám «tereń izertlewler» alıp barıwǵa imkaniyat beriwdi mápset etip atırǵanı aytılǵan.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Tong|first=Anna|date=15 July 2024|title=Exclusive: OpenAI working on new reasoning technology under code name 'Strawberry'|url=https://www.reuters.com/technology/artificial-intelligence/openai-working-new-reasoning-technology-under-code-name-strawberry-2024-07-12/|access-date=22 July 2024}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.newsweek.com/openai-strawberry-chat-gpt-ai-sam-altman-1925960|bet=What we know about OpenAI's secretive 'Project Strawberry'|avtor=Sager|at=Monica|sáne=2024-07-16|til=en|jumıs=Newsweek|qaralǵan sáne=2024-07-22}}&lt;/ref&gt; Proekt 12 sentyabrde o1 dep rásmiy túrde járiyalandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2024/9/12/24242439/openai-o1-model-reasoning-strawberry-chatgpt|bet=OpenAI releases o1, its first model with ‘reasoning’ abilities|avtor=Robison|at=Kylie|sáne=12 September 2024|til=en|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=13 September 2024}}&lt;/ref&gt;

2024 jıl 5 avgustta TechCrunch OpenAI-diń tiykarshısı Djon Shulman kompaniyadan ketip, básekiles JI start-ap kompaniyası Anthropic-ke qosılǵanın xabarladı. Shulman óziniń háreketiniń sebebi retinde jasalma intellekttiń sáwbetlesiwdegi izertlewlerine tereńirek itibar qaratıwǵa degen tilegin kórsetti. Sonday-aq, OpenAI-diń prezidenti hám tiykarshısı Greg Brokman jıl sońına shekem uzaq múddetli demalıs aladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2024/08/05/openai-co-founder-leaves-for-anthropic/|bet=OpenAI co-founder Schulman leaves for Anthropic, Brockman takes extended leave|avtor=Wiggers|at=Kyle|sáne=2024-08-06|til=en-US|jumıs=TechCrunch|qaralǵan sáne=2024-08-07}}&lt;/ref&gt;

2024 jıl 12 sentyabrde OpenAI o1 modelin járiyaladı, ol juwaplarınıń ózge túrli oylaw ushın kóbirek waqıttı jumsaydı, bul ónimlilikti arttıradı. o1-preview hám o1-mini modeller GPT Plus aǵzalarına sol kúni shıǵarıldı.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Knight|first=Will|title=OpenAI Announces a New AI Model, Code-Named Strawberry, That Solves Difficult Problems Step by Step|url=https://www.wired.com/story/openai-o1-strawberry-problem-reasoning/|access-date=2024-09-14|language=en-US}}&lt;/ref&gt; 

== Qatnasıwshılar ==
{{multiple image|align=right|total_width=350|image1=Sam Altman TechCrunch SF 2019 Day 2 Oct 3 (cropped) (cropped).jpg|caption1=OpenAI tiykarshısı hám bas atqarıwshı direktorı Sem Altman|image2=Disrupt SF TechCrunch Disrupt San Francisco 2019 - Day 2 (48838200316) (cropped).jpg|caption2=OpenAI tiykarshısı hám prezidenti Greg Brokman}}

=== Súwret klassifikaciyası ===

==== CLIP ====
2021 jılı járiyalanǵan CLIP (Contrastive Language–Image Pre-training) − tekst penen súwretler arasındaǵı semantikalıq uqsaslıqtı analizlewge úyretilgen model. Ol ásirese súwretlerdi klassifikaciyalaw ushın paydalanıwǵa boladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://openai.com/blog/clip/|bet=CLIP: Connecting Text and Images|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210325202038/https://openai.com/blog/clip/|arxivsáne=March 25, 2021|sáne=January 5, 2021|qaralǵan sáne=March 27, 2021}}&lt;/ref&gt;

=== Tekstten súwretke ===

==== DALL-E ====
[[Fayl:DALL-E_sample.png|nobaý|360x360 nükte|«Jiraf aydarha ximerasınıń kásiplik joqarı sapalı illyustraciyası. Aydarhaǵa elikleytuǵın jiraf. Aydarhadan jasalǵan jiraf» teksti berilgende DALL-E tárepinen jaratılǵan súwretler.]]
2021 jılı ashılǵan DALL-E ‒ tekstli táriyiplerden súwretler jaratatuǵın transformator modeli.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://openai.com/blog/dall-e/|bet=DALL·E: Creating Images from Text|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210327133043/https://openai.com/blog/dall-e/|arxivsáne=March 27, 2021|sáne=January 5, 2021|qaralǵan sáne=March 27, 2021}}&lt;/ref&gt; DALL-E tábiyiy tildegi kirislerdi («besmúyeshlik sıyaqlı jasıl teri shıjlan» yamasa «qayǵılı kapibaranıń izometriyalıq kórinisi» sıyaqlı) túsindiriw hám sáykes súwretlerdi jaratıw ushın GPT-3 12 milliard parametrli versiyasın paydalanadı. Ol haqıyqıy obyektlerdiń («kók qulpınay súwreti bar vitraj»), sonday-aq haqıyqatında joq obyektlerdiń («shóptiń teksturası bar tekshe») súwretlerin jarata aladı. 2021 jıl mart ayındaǵı jaǵday boyınsha API yamasa kod qoljetimli emes.

===== DALL-E 2 =====
2022 jıl aprelde OpenAI, modeldiń anaǵurlım real nátiyjeler menen jaqsılanǵan versiyası bolǵan DALL-E 2-ni járiyaladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://openai.com/dall-e-2/|bet=DALL·E 2|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220406141035/https://openai.com/dall-e-2/|arxivsáne=April 6, 2022|til=en|jumıs=OpenAI|qaralǵan sáne=April 6, 2022}}&lt;/ref&gt; 2022 jıl dekabrde OpenAI GitHub-ta tekstli táriyipti 3-ólshemli modelge aylandırıw ushın jańa ápiwayı sistema bolǵan Point-E ushın programmalıq támiynat járiyaladı.

===== DALL-E 3 =====
2023 jıl sentyabrde OpenAI, qol menen tez injeneriyasız kompleks táriyiplerden súwretlerdi jaratıw hám qollardı hám tekst sıyaqlı quramalı detallarǵa súwret salıwǵa qábiletli, kóbirek quwatlı model bolǵan DALL-E 3-ti járiyaladı.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=OpenAI's new AI image generator pushes the limits in detail and prompt fidelity|url=https://arstechnica.com/information-technology/2023/09/openai-announces-dall-e-3-a-next-gen-ai-image-generator-based-on-chatgpt/|access-date=November 21, 2023}}&lt;/ref&gt; Ol oktyabr ayında ChatGPT Plus imkaniyatı retinde kópshilikke shıǵarıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://openai.com/blog/dall-e-3-is-now-available-in-chatgpt-plus-and-enterprise|bet=DALL·E 3 is now available in ChatGPT Plus and Enterprise|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231120155249/https://openai.com/blog/dall-e-3-is-now-available-in-chatgpt-plus-and-enterprise|arxivsáne=November 20, 2023|qaralǵan sáne=November 21, 2023}}&lt;/ref&gt;

=== Tekstten videoga ===

==== Sora ====
Sora − qısqa táriyipli sorawlarǵa&lt;ref name=&quot;NYT_CM_2024_02_15&quot;&gt;{{Cite news|title=OpenAI Unveils A.I. That Instantly Generates Eye-Popping Videos|url=https://www.nytimes.com/2024/02/15/technology/openai-sora-videos.html|access-date=February 16, 2024}}&lt;/ref&gt; tiykarlanǵan videolardı jarata alatuǵın, sonday-aq burınnan bar videolardı waqıt boyınsha alǵa yamasa artqa keńeyte alatuǵın tekstten videoǵa modeli.&lt;ref name=&quot;world sim&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://openai.com/research/video-generation-models-as-world-simulators|bet=Video generation models as world simulators|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240216072133/https://openai.com/research/video-generation-models-as-world-simulators|arxivsáne=February 16, 2024|sáne=February 15, 2024|baspaxana=OpenAI|qaralǵan sáne=February 16, 2024}}&lt;/ref&gt; Ol 1920x1080 yamasa 1080x1920 pikseller sanına iye videolardı jarata aladı. Jaratılǵan videolardıń maksimal uzınlıǵı belgisiz.

Sora islep shıǵarıwshılar toparı onı «sheksiz dóretiwshilik potencialın» bildiriw ushın «aspan» degen yaponsha sózdiń húrmetine atadı. Sora texnologiyası DALL•E 3 tekstten súwretke modeliniń tiykarındaǵı texnologiyanıń adaptaciyası.&lt;ref name=&quot;WDH_MIT_2024_02_15&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://openai.com/research/video-generation-models-as-world-simulators|bet=Video generation models as world simulators|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240216072133/https://openai.com/research/video-generation-models-as-world-simulators|arxivsáne=February 16, 2024|avtor=Brooks|at=Tim|sáne=February 15, 2024|jumıs=Openai.com|baspaxana=OpenAI|qaralǵan sáne=February 16, 2024}}&lt;/ref&gt; OpenAI sistemanı hámmege qoljetimli videolar menen, sonday-aq bul maqset ushın licenziyalanǵan avtorlıq huqıqı bar videolar menen oqıttı, biraq videolardıń sanın yamasa anıq dereklerin ashpaǵan.&lt;ref name=&quot;NYT_CM_2024_02_15&quot; /&gt;

2024 jıl 15 fevralda OpenAI bir minutqa shekem uzın videoları jaratıw imkaniyatına iye ekenligin aytıp, bir neshe Sora tárepinen jaratılǵan joqarı anıqlıqtaǵı videolardı jámiyetshilikke kórsetti. Ol sonday-aq modeldi oqıtıw ushın qollanılatuǵın usıllardı hám modeldiń imkaniyatların atap ótetuǵın texnikalıq esabat penen bólisti.&lt;ref name=&quot;WDH_MIT_2024_02_15&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://openai.com/research/video-generation-models-as-world-simulators|bet=Video generation models as world simulators|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240216072133/https://openai.com/research/video-generation-models-as-world-simulators|arxivsáne=February 16, 2024|avtor=Brooks|at=Tim|sáne=February 15, 2024|jumıs=Openai.com|baspaxana=OpenAI|qaralǵan sáne=February 16, 2024}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFBrooksPeeblesHolmesDePue2024&quot;&gt;Brooks, Tim; Peebles, Bill; Holmes, Connor; DePue, Will; Guo, Yufei; Jing, Li; Schnurr, David; Taylor, Joe; Luhman, Troy; Luhman, Eric; Ng, Clarence Wing Yin; Wang, Ricky; Ramesh, Aditya (February 15, 2024). &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; Ol quramalı fizikani imitaciyalawǵa baylanıslı qıyınshılıqlar sıyaqlı, ayırım kemshiliklerin moyınladı. MIT Technology Review jurnalı jurnalisti Will Duglas Xeven demonstraciya videolardıń &quot;tásirli&quot; ekenin ayttı, biraq olardıń tańlap alınǵanın hám Sora-nıń tipik shıǵısı emesligin atap ótti.&lt;ref name=&quot;WDH_MIT_2024_02_15&quot; /&gt;

Soranıń kópshilikke arnalǵan kórsetiwinen soń ayırım akademiyalıq jetekshilerdiń gúmanlanıwına qaramastan, atap ótiletuǵın [[oyın-zawıq]] sanaatınıń kórnekli ǵayratkerleri texnologiyanıń potencialına úlken qızıǵıwshılıq bildirdi. Bir intervyuda aktyor hám rejissyor Tayler Perri texnologiyanıń tekstli táriyiplerden real videonı jaratıw qábiletine qızıǵıp, olardıń áńgimeni bayan etiw hám kontent jaratıwǵa revolyuciya payda etiwi múmkinshiligin atap ótti. Ol Soranıń imkaniyatlarına bolǵan qızıǵıwshılıǵı sonshelli kúshli bolǵanlıqtan, óziniń Atlanta-da jaylasqan kinostudiyasıń keńeytiw rejelerin toqtatıwdı sheshkenin ayttı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/sites/elijahclark/2024/02/23/tyler-perry-warns-of-ai-threat-to-jobs-after-viewing-openai-sora/|bet=Tyler Perry Warns Of AI Threat After Sora Debut Halts An $800 Million Studio Expansion|avtor=Clark|at=Elijah|til=en|jumıs=Forbes|qaralǵan sáne=March 24, 2024}}&lt;/ref&gt;

== Derekler ==
{{Derekler}}
[[Kategoriya:Programmalıq injiniring]]</text>
      <sha1>0yfi429hi60o8z91ste5r1205vl3lwn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sociallıq media</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20897</id>
    <revision>
      <id>125586</id>
      <parentid>110247</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:08:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125586</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="91397" sha1="dqk17i1985cau89m9wtydeo8htyrybx" xml:space="preserve">[[Fayl:Social_media.png|nobaý|[[Smartfon]] ekranındaǵı sociallıq media qosımsha belgileri.]]
'''Sociallıq media''' ''([[Inglis tili|ingl]]. Social media. Sonday-aq: sociallıq informaciya quralları dep te ataladı)'' ‒ bul virtual jámiyetler hám tarmaqlar arasında kontent (ideyalar, qızıǵıwshılıqlar hám basqa da ózin kórsetiw formaları sıyaqlı) jaratıw, bólisiw hám jıynawdı ámelge asıratuǵın interaktiv texnologiyalar.&lt;ref name=&quot;Kietzmann&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Kietzmann|first1=Jan H.|first2=Kristopher|last2=Hermkens|title=Social media? Get serious! Understanding the functional building blocks of social media|journal=Business Horizons|year=2011|volume=54|issue=3|pages=241–251|doi=10.1016/j.bushor.2011.01.005|url=http://summit.sfu.ca/item/18103}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;SMDefinition&quot; /&gt; Ulıwma ózgeshelikleri tómendegilerdi qamtıydı:&lt;ref name=&quot;SMDefinition&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Obar|first1=Jonathan A.|last2=Wildman|first2=Steve|title=Social media definition and the governance challenge: An introduction to the special issue|journal=Telecommunications Policy|volume=39|issue=9|pages=745–750|doi=10.2139/ssrn.2647377}}&lt;/ref&gt;

* [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|Paydalanıwshılarǵa]] mazmun (kontent) jaratıw hám bólisiw, [[Sociallıq tarmaq|sociallıq tarmaqta]] qatnasıw imkaniyatın beretuǵın onlayn platformalar.&lt;ref name=&quot;SMDefinition&quot;&gt;{{Cite journal|last=Obar|first=Jonathan A.|title=Social media definition and the governance challenge: An introduction to the special issue|date=2015}}&lt;cite class=&quot;citation journal cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFObarWildman2015&quot;&gt;Obar, Jonathan A.; Wildman, Steve (2015). [[doi:10.2139/ssrn.2647377|&quot;Social media definition and the governance challenge: An introduction to the special issue&quot;]]. ''Telecommunications Policy''. '''39''' (9): 745–750. [[Doi (identifier)|doi]]:&lt;span class=&quot;id-lock-free&quot; title=&quot;Freely accessible&quot;&gt;[[doi:10.2139/ssrn.2647377|10.2139/ssrn.2647377]]&lt;/span&gt;. [[ISSN (identifier)|ISSN]]&amp;nbsp;[https://search.worldcat.org/issn/1556-5068 1556-5068]. [[SSRN (identifier)|SSRN]]&amp;nbsp;[https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2647377 2647377].&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;usersoftheworld&quot;&gt;{{Cite journal|last=Kaplan|first=Andreas M.|title=Users of the world, unite! The challenges and opportunities of social media|publisher=Kelley School of Business|location=Bloomington, Indiana|date=2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Fuchs-2017&quot;&gt;{{Cite book|last=Fuchs|first=Christian|title=Social media: a critical introduction|date=2017|publisher=SAGE|isbn=978-1-4739-6683-3|edition=2nd|location=Los Angeles London New Delhi Singapore Washington DC Melbourne}}&lt;/ref&gt;
* Paydalanıwshı tárepinen jaratılǵan kontent - tekst postlar yamasa kommentariyalar, cifrlı súwretler yamasa videolar hám onlayn óz-ara tásirler arqalı payda bolǵan [[Maǵlıwmat|maǵlıwmatlar]].&lt;ref name=&quot;SMDefinition&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;usersoftheworld&quot; /&gt;
* Sociallıq media shólkemi tárepinen islep shıǵılǵan hám saqlanatuǵın xızmetke tiyisli profiller.&lt;ref name=&quot;SMDefinition&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;boydEllison&quot;&gt;{{Cite journal|last=Boyd|first=Danah M.|title=Social Network Sites: Definition, History, and Scholarship}}&lt;/ref&gt;
* Sociallıq media paydalanıwshı profilin basqa adamlar yamasa toparlar profilleri menen baylanıstırıw arqalı onlayn sociallıq tarmaqlar rawajlanıwına járdem beredi.&lt;ref name=&quot;SMDefinition&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;boydEllison&quot; /&gt;

&quot;Social&quot; termini media kontekstinde platformalardıń jámiyet xızmetin ámelge asırıwǵa imkaniyat beretuǵının bildiredi. Sociallıq media adam tarmaqların keńeytip, kúsheytiwi múmkin.&lt;ref name=&quot;Dijck&quot;&gt;{{Cite book|last1=Dijck|first1=Jose van|url={{Google books|t5RpAgAAQBAJ|plainurl=yes}}|title=The Culture of Connectivity: A Critical History of Social Media}}&lt;/ref&gt; Paydalanıwshılar sociallıq mediaǵa veb-baǵdarlamalı qosımshalar yamasa mobil qurılmalardaǵı arnawlı qosımshalar arqalı kiredi. Bul interaktiv platformalar jeke adamlarǵa, jámiyetlerge hám shólkemlerge paydalanıwshı tárepinen jaratılǵan yamasa ózi tańlaǵan kontentti (mazmundı) bólisiw, birgelikte jaratıw, talqılaw, qatnasıw hám ózgertiw imkaniyatın beredi.&lt;ref name=&quot;Schivinski-2020&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Schivinski|first1=Bruno|last2=Brzozowska-Woś|first2=Magdalena|title=Exploring the Role of Social Media Use Motives, Psychological Well-Being, Self-Esteem, and Affect in Problematic Social Media Use|journal=Frontiers in Psychology|volume=11|pages=3576|doi=10.3389/fpsyg.2020.617140}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;boydEllison&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Boyd|first1=Danah M.|last2=Ellison|first2=Nicole B.|year=2007|title=Social Network Sites: Definition, History, and Scholarship|journal=Journal of Computer-Mediated Communication|volume=13|issue=1|pages=210–30|doi=10.1111/j.1083-6101.2007.00393.x}}&lt;cite class=&quot;citation journal cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFBoydEllison2007&quot;&gt;Boyd, Danah M.; Ellison, Nicole B. (2007). [[doi:10.1111/j.1083-6101.2007.00393.x|&quot;Social Network Sites: Definition, History, and Scholarship&quot;]]. ''Journal of Computer-Mediated Communication''. '''13''' (1): 210–30. [[Doi (identifier)|doi]]:&lt;span class=&quot;id-lock-free&quot; title=&quot;Freely accessible&quot;&gt;[[doi:10.1111/j.1083-6101.2007.00393.x|10.1111/j.1083-6101.2007.00393.x]]&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Kietzmann&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Kietzmann|first1=Jan H.|first2=Kristopher|last2=Hermkens|title=Social media? Get serious! Understanding the functional building blocks of social media|journal=Business Horizons|year=2011|volume=54|issue=3|pages=241–251|doi=10.1016/j.bushor.2011.01.005|url=http://summit.sfu.ca/item/18103}}&lt;cite class=&quot;citation journal cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFKietzmannHermkens2011&quot;&gt;Kietzmann, Jan H.; Hermkens, Kristopher (2011). [http://summit.sfu.ca/item/18103 &quot;Social media? Get serious! Understanding the functional building blocks of social media&quot;]. ''Business Horizons'' (Submitted manuscript). '''54''' (3): 241–251. [[Doi (identifier)|doi]]:[[doi:10.1016/j.bushor.2011.01.005|10.1016/j.bushor.2011.01.005]]. [[S2CID (identifier)|S2CID]]&amp;nbsp;[https://api.semanticscholar.org/CorpusID:51682132 51682132].&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; Sociallıq media esteliklerdi hújjetlestiriw, úyreniw hám doslıq qarım-qatnas ornatıw ushın qollanıladı.&lt;ref name=&quot;Schurgin-2011&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Schurgin O'Keeffe|first1=Gwenn|last2=Clarke-Pearson|first2=Kathleen|title=The impact of social media on children, adolescents, and families|volume=127|issue=4|pages=800–804|doi=10.1542/peds.2011-0054|journal=Pediatrics|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21444588/}}&lt;/ref&gt; Olar adamlardı, kompaniyalardı, ónimleri hám ideyalardı járiyalaw ushın paydalanılıwı múmkin.&lt;ref name=&quot;Schurgin-2011&quot; /&gt; Sociallıq media jańalıqlardı qabıl etiw, járiyalaw yamasa bólisiw ushın qollanılıwı múmkin.

100 millionnan artıq dizimge alınǵan paydalanıwshısı bar kóp qollanılatuǵın sociallıq media platformalarına [[Twitter]], [[Facebook]], [[WeChat]], [[ShareChat]], [[Instagram]], [[Pinterest]], QZone, Weibo, VK, Tumblr, Baidu Tieba, Threads hám [[LinkedIn]] kiredi. Túsindiriwge baylanıslı, geydе sociallıq media xızmetleri dep atalatugın basqa da kóp qollanılatuǵın platformalarǵa [[YouTube]], Letterboxd, QQ, Quora, [[Telegram]], [[WhatsApp]], Signal, LINE, Snapchat, Pinterest, Viber, Reddit, Discord, [[TikTok]] hám Microsoft Teams kiredi. Vikiler birgelikte kontent jaratıwdıń mısalları bolıp tabıladı.

Sociallıq media qurallari eski mediadan (mısalı, gazetalar, televidenie hám radio xabar tarqatıw) kóp tárepten, sonıń ishinde sapası,&lt;ref name=&quot;qualitymedia&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Agichtein|first1=Eugene|last2=Castillo|first2=Carlos|title=Finding high-quality content in social media|year=2008}}&lt;/ref&gt; jetiw kólemi, jiyiligi, qolaylılıǵı, áhmiyetliligi hám turaqlılıǵı boyınsha ózgeshelenedi.&lt;ref name=&quot;Tao-2016&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Tao|first1=Xiaohui|last2=Huang|first2=Wei|title=Special issue on knowledge management of web social media}}&lt;/ref&gt; Sociallıq media quralları dialoglı uzatıw sistemasında (kóp derekten kóp qabıllawshıǵa) isleydi, al dástúrli media monologlı uzatıw modeli (bir derekten kóp qabıllawshıǵa) tiykarında jumıs isleydi. Mısalı, gazeta kóp jazılıwshılarǵa jetkiziledi, al radio stanciyası bir qalaǵa birdey baǵdarlamalardı tarqatadı.&lt;ref name=&quot;Pavlik-2015&quot;&gt;{{Cite book|last1=Pavlik|first1=John|title=Converging Media 4th Edition|last2=MacIntoch|first2=Shawn|publisher=[[Oxford University Press]]|year=2015|isbn=978-0-19-934230-3|location=New York, NY|page=189}}&lt;/ref&gt;

Sociallıq media balalar hám jasóspirimlerge tiygizetugın bir qatar keri tásirler ushın sınǵa alınǵan, sonıń ishinde orınsız kontentke duwshar bolıw, úlkenler tárepinen paydalanıw, uyqı máselesi, dıqqat máselesi, shetke shıǵarılıw sezimi hám hár túrli psixikalıq densawlıq mashqalaları bar.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.yalemedicine.org/news/social-media-teen-mental-health-a-parents-guide|bet=How Social Media Affects Your Teen's Mental Health: A Parent's Guide|til=en|jumıs=Yale Medicine|qaralǵan sáne=2024-05-24}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.aecf.org/blog/social-medias-concerning-effect-on-teen-mental-health|bet=Social Media and Teen Mental Health|sáne=2023-08-10|til=en|jumıs=The Annie E. Casey Foundation|qaralǵan sáne=2024-05-24}}&lt;/ref&gt;

Jasóspirimlerden tısqarı, sociallıq media úlkenlerdiń turmıs tárizinе de tásir etiwi múmkin. Tilekke qarsı, kóp adamlar bul qosımshalarǵa sonshelli kóp waqıt jumsaydı, olar kúndelikli wazıypaların orınlay almaydı yamasa hátte karyerasın baslay almaydı. Ayırımlar sociallıq mediada basqalar aqsha tawıp atırǵanın kórip, olar da onı tabıs deregi sıpatında qollanıwı múmkin dep oylaydı. Bul hámme ushın paydalı yamasa múmkin emes; eger ámelge aspasа, olardıń ruwxıy densawlıǵı jaman bolıp, ómirdi mánissiz dep esaplawı múmkin.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Raffoul|first=Amanda|year=2023|title=Impact of social media on mental health|journal=Journal of Health Psychology|volume=27|issue=3|pages=123-135|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC10752512/}}&lt;/ref&gt;

Sociallıq medianiń unamlı tárepleri bar bolsa da - mısalı, adamlardıń aqsha tabıw imkániyatı - bul olardıń jalǵız tabıs deregi bolmawı kerek. Basqalar onlayn tanısıw arqalı ómirlik baylanıslar tabadı, ayırımları haqıyqatında sociallıq media qosımshaları arqalı ushırasıp, úylenedi. Degen menen, ruwxıy densawlıq máselesi bar adamlar ushın sociallıq media olardıń mashqalaların kúsheytiwi múmkin. Házirgi waqıtta, adamlar qapa yamasa túskinlikke túskende, seyilge shıǵıwdan, kitap oqıwdan yamasa basqalar menen baylanısıwdan qashıwı múmkin. Bunıń ornına, olar kóbinese kúni-túni bul qosımshalarǵa kóz juwırtadı, bul fizikalıq densawlıq máselelerine de alıp keledi, al olardıń ruwxıy halı páseуedi.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Raffoul|first=Amanda|year=2023|title=Impact of social media on mental health|journal=Journal of Health Psychology|volume=27|issue=3|pages=123-135|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC10752512/}}&lt;/ref&gt;

Eger adam jumıssızlıqtan yamasa maqsettiń joqlıǵınan azap shegip atırǵan bolsa, ásirese onıń ushın qattı miynet etkennen keyin, sociallıq mediada basqalardıń ózi qálegeniniń barlıǵına iyе ekenin kóriw jaǵdaydı júdá jamanlatıwı múmkin. Olar úzliksiz ózlerin sol adamlar menen salıstırıwı múmkin, olar haqıyqatında kóringenindey ómir súrmewi múmkin (yaǵnıy social tarmaqtaǵıday).

== Tariyxı ==

=== Erte esaplaw texnologiyası ===
PLATO sisteması 1960-jılı Illinois universitetinde iske túsirildi hám keyinirek Control Data Corporation tárepinen kommerciyalıq jaqtan bazarǵa shıǵarıldı. Ol sociallıq media ózgeshelikleriniń erte formaların usındı, onıń jańalıqlarına Notes, PLATOnıń xabar-forum qosımshasın; TERM-talk, onıń tez xabar almasıw funkciyasın; Talkomatic, bálkim birinshi onlayn sáwbet bólmesi; News Report, kóp [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshı]] tárepinen jaratılǵan onlayn gazeta, blog hám Kiriwge ruqsat dizimleriniń kiriwi, bul jazba faylı yamasa basqa qosımshanıń iyesine belgili bir paydalanıwshılar toparına kiriwdi sheklew imkániyatın berdi, mısalı, tek doslar, klaslaslаr yamasa kásiplesler.
[[Fayl:The_IMP_Log_The_Very_First_Message_Sent_on_the_Internet_(6293913865).jpg|nobaý|ARPANET arqalı internet boyınsha jiberilgen birinshi xabarǵa arnalǵan IMP jurnalı.]]
1967-jılı iske túsken [[ARPANET]], 1970-jıllardıń aqırına kelip húkimet/bizneskе tiyisli emes ideyalar hám kommunikaciya almasıwın ámelge asırdı, bul 1982-jılı MITtiń Jasalma intellekt laboratoriyasında esaplaw boyınsha qollanbada berilgen tarmaqlıq etiketi (yamasa &quot;netetiketi&quot;) menen tastıyıqlanǵan.&lt;ref name=&quot;Stacy&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://dspace.mit.edu/bitstream/handle/1721.1/41180/ai_wp_235.pdf?sequence=4|bet=Getting Started Computing at the AI Lab|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190323132534/https://dspace.mit.edu/bitstream/handle/1721.1/41180/AI_WP_235.pdf?sequence=4|arxivsáne=2019-03-23|avtor=Stacy|at=Christopher C.|sáne=September 7, 1982|baspaxana=MIT Artificial Intelligence Laboratory}}&lt;/ref&gt; ARPANET 1990-jıllarda Internetke aylandı. 1979-jılı Nоrth Carolina universitetiniń Chapel Hill filialında hám Duke universitetinde Tom Truscott hám Jim Ellis tárepinen oylap tabılǵan Usenet, 1980-jılı dúzilgen birinshi ashıq sociallıq media qosımshası boldı.
[[Fayl:Koala_Country_Doors_Menu.jpg|nobaý|Pikir sorawnaması hám &quot;Búgin kim keldi?&quot; sorawın óz ishine alǵan byulleten taqtası sistemasınıń menyusi]]
Elektronlıq byulleten taqtası sistemasınıń (BTS) aldınǵısı, Community Memory dep atalatugın, 1973-jılı payda boldı. Tiykarǵı BTSlar 1978-jılı 16-fevralda iske túsken [[Chikago|Chikagodaǵı]] Kompyuter Byulleten Taqtası Sisteması menen keldi. Kóp ótpey, AQSHtıń kóp iri qalalarında birden artıq BTS bar edi, olar TRS-80, Apple II, Atari, [[IBM|IBM PC]], Commodore 64, Sinclair hám usıǵan uqsas jeke kompyuterlerde isledi. CompuServe, Prodigy hám AOL úsh iri BTS kompaniyalarınan edi hám 1990-jıllarda Internetke birinshi bolıp kóshti. 1980-jıllardıń ortasınan 1990-jıllardıń ortasına shekem tek Arqa Amerikanıń ózinde on mıńlaǵan BTSlar bar edi.&lt;ref name=&quot;Edwards-2016&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.theatlantic.com/technology/archive/2016/11/the-lost-civilization-of-dial-up-bulletin-board-systems/506465/|bet=The Lost Civilization of Dial-Up Bulletin Board Systems|avtor=Edwards|at=Benj|sáne=November 4, 2016|jumıs=The Atlantic|qaralǵan sáne=2018-02-05}}&lt;/ref&gt; Xabar forumlari 1980-jıllar hám 1990-jıllardıń basında BTSnıń belgili qubılısı boldı.

1991-jılı Tim Berners-Li [[HTML]] gipertekst baǵdarlamasın Internet penen birlestirdi, bul Dúnyajúzilik tordı jarattı. Bul áhmiyetli jańalıq bloglar, dizim serverler hám elektron pochta xızmetleriniń kóbeyiwine alıp keldi. Xabar forumları vebke kóshti hám Internet forumlarına aylandı, bul arzan kiriwge hám bir waqıtta kóbirek adamlardı qollap-quwatlaw imkaniyatına iye boldı.

Bul dáslepki tekstke tiykarlanǵan sistemalar XXI ásirde cifrlı kameralar hám kameralı telefonlar járdeminde súwretler hám videolardı óz ishine alıw ushın keńeydi.&lt;ref name=&quot;spinoff&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://spinoff.nasa.gov/Spinoff2017/cg_1.html|bet=CMOS Sensors Enable Phone Cameras, HD Video|jıl=2017|jumıs=[[NASA Spinoff]]|baspaxana=[[NASA]]|qaralǵan sáne=6 November 2019}}&lt;/ref&gt;

=== Sociallıq media platformaları ===
[[Fayl:SixDegrees.com_logo.png|nobaý|1997-jılı iske túsken SixDegrees kóbinese birinshi sociallıq media saytı dep esaplanadı.]]
Onlayn xızmetlerdiń rawajlanıwı tarmaqlanǵan baylanıs kanalları sıpatında xızmet etiwden [[Web 2.0]] dáwirinde tarmaqlanǵan sociallıq óz-ara tásir ushın interaktiv platformalarǵa aylanıwǵa qaray rawajlandı.&lt;ref name=&quot;Dijck&quot;&gt;{{Cite book|last=Dijck|first=Jose van|url={{Google books|t5RpAgAAQBAJ|plainurl=yes}}|title=The Culture of Connectivity: A Critical History of Social Media|date=2013-01-02|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-997079-7|language=en}}&lt;cite class=&quot;citation book cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFDijck2013&quot;&gt;Dijck, Jose van (2 January 2013). [https://books.google.com/books?id=t5RpAgAAQBAJ ''The Culture of Connectivity: A Critical History of Social Media'']. Oxford University Press. [[ISBN (identifier)|ISBN]]&amp;nbsp;[[Special:BookSources/978-0-19-997079-7|&lt;bdi&gt;978-0-19-997079-7&lt;/bdi&gt;]].&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;

Sociallıq media 1990-jıllardıń ortalarında GeoCities, Classmates.com hám SixDegrees.com sıyaqlı platformalardıń payda bolıwı menen baslandı.&lt;ref name=&quot;Ngak-2011&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.cbsnews.com/pictures/then-and-now-a-history-of-social-networking-sites/2/|bet=Then and now: a history of social networking sites|avtor=Ngak|at=Chenda|sáne=2011-07-06|jumıs=CBS news|qaralǵan sáne=2018-01-26}}&lt;/ref&gt; Sol waqıtta tez xabar almasıw hám sáwbet klientleri bar bolsa da, SixDegrees ózgeshe edi, sebebi ol adamlardıń anonim emes, al ózleriniń haqıyqıy atların qollanıp baylanısıwı ushın arnalǵan birinshi onlayn xızmet edi. Ol profiller, doslar dizimi hám oqıw ornı baylanısları sıyaqlı funkciyalarǵa iye bolıp, onı &quot;eń birinshi sociallıq tarmaq saytı&quot;na aylandırdı.&lt;ref name=&quot;Ngak-2011&quot; /&gt; Platformanıń atı &quot;altı dárejeli bóliniw&quot; koncepciyasınan ilham alǵan, bul koncepciya planetadaǵı hár bir adam basqa hár kimnen tek altı baylanıs uzaqlıqta ekenin bildiredi.&lt;ref name=&quot;Dewzilla-2020&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://dewzilla.com/a-brief-history-of-social-media/|bet=A Brief History of Social Media &amp; timeline - 1973 to 2021|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201023215054/https://dewzilla.com/a-brief-history-of-social-media/|arxivsáne=2020-10-23|sáne=2020-02-11|til=en|jumıs=Dewzilla|qaralǵan sáne=2022-06-01}}&lt;/ref&gt;

2000-jıllardıń basında sociallıq media platformaları Friendster hám Myspace sıyaqlılar menen keń tarqaldı, keyinirek [[Facebook]], [[YouTube]] hám [[Twitter]] payda boldı.

2015-jılǵı izertlewde xabarlaǵanınday, dúnya boyınsha paydalanıwshılar ózleriniń onlayn waqtınıń 22% in sociallıq tarmaqlarǵa jumsaǵan,&lt;ref name=&quot;Nielsen-2022&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.nielsen.com/us/en/insights/news/2010/social-media-accounts-for-22-percent-of-time-online.html|bet=Social Networks Blogs Now Account for One in Every Four and a Half Minutes Online|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220506180045/https://www.nielsen.com/us/en/insights/article/2010/social-media-accounts-for-22-percent-of-time-online/|arxivsáne=2022-05-06|avtor=Nielsen Company|sáne=June 15, 2010|jumıs=Nielsen|qaralǵan sáne=2015-04-30}}&lt;/ref&gt; bul kóbinese [[Smartfon|smartfonlardıń]] qoljetimliliginen bolǵan bolıwı múmkin.&lt;ref name=&quot;Sterling-2016&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://marketingland.com/facebook-usage-accounts-1-5-minutes-spent-mobile-171561|bet=Nearly 80 percent of social media time now spent on mobile devices|avtor=Sterling|at=Greg|sáne=April 4, 2016|baspaxana=Marketing Land|qaralǵan sáne=2022-08-29}}&lt;/ref&gt; 2023-jılǵa kelip 4.76 milliard adam&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://datareportal.com/social-media-users|bet=Global Social Media Statistics|til=en-GB|jumıs=DataReportal – Global Digital Insights|qaralǵan sáne=2023-02-18}}&lt;/ref&gt; yaǵnıy dúnya xalqınıń 59% i sociallıq medianı paydalanǵan

== Anıqlama ==
2015-jılǵı shоlıw sociallıq media xızmetlerine tán tórt ózgeshelikti anıqladı:&lt;ref name=&quot;SMDefinition&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Obar|first1=Jonathan A.|last2=Wildman|first2=Steve|title=Social media definition and the governance challenge: An introduction to the special issue|journal=Telecommunications Policy|date=2015|volume=39|issue=9|pages=745–750|doi=10.2139/ssrn.2647377|issn=1556-5068}}&lt;cite class=&quot;citation journal cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFObarWildman2015&quot;&gt;Obar, Jonathan A.; Wildman, Steve (2015). [[doi:10.2139/ssrn.2647377|&quot;Social media definition and the governance challenge: An introduction to the special issue&quot;]]. ''Telecommunications Policy''. '''39''' (9): 745–750. [[Doi (identifier)|doi]]:&lt;span class=&quot;id-lock-free&quot; title=&quot;Freely accessible&quot;&gt;[[doi:10.2139/ssrn.2647377|10.2139/ssrn.2647377]]&lt;/span&gt;. [[ISSN (identifier)|ISSN]]&amp;nbsp;[https://search.worldcat.org/issn/1556-5068 1556-5068]. [[SSRN (identifier)|SSRN]]&amp;nbsp;[https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2647377 2647377].&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;

* Web 2.0 Internetke tiykarlanǵan qosımshalar.&lt;ref name=&quot;SMDefinition&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Obar|first1=Jonathan A.|last2=Wildman|first2=Steve|title=Social media definition and the governance challenge: An introduction to the special issue|journal=Telecommunications Policy|date=2015|volume=39|issue=9|pages=745–750|doi=10.2139/ssrn.2647377|issn=1556-5068}}&lt;cite class=&quot;citation journal cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFObarWildman2015&quot;&gt;Obar, Jonathan A.; Wildman, Steve (2015). [[doi:10.2139/ssrn.2647377|&quot;Social media definition and the governance challenge: An introduction to the special issue&quot;]]. ''Telecommunications Policy''. '''39''' (9): 745–750. [[Doi (identifier)|doi]]:&lt;span class=&quot;id-lock-free&quot; title=&quot;Freely accessible&quot;&gt;[[doi:10.2139/ssrn.2647377|10.2139/ssrn.2647377]]&lt;/span&gt;. [[ISSN (identifier)|ISSN]]&amp;nbsp;[https://search.worldcat.org/issn/1556-5068 1556-5068]. [[SSRN (identifier)|SSRN]]&amp;nbsp;[https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2647377 2647377].&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;usersoftheworld&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Kaplan|first1=Andreas M.|last2=Haenlein|first2=Michael|title=Users of the world, unite! The challenges and opportunities of social media|journal=Business Horizons|date=2010|volume=53|issue=1|pages=61, 64–65, 67|doi=10.1016/j.bushor.2009.09.003}}&lt;cite class=&quot;citation journal cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFKaplanHaenlein2010&quot;&gt;[[Andreas Kaplan|Kaplan, Andreas M.]]; Haenlein, Michael (2010). [https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0007681309001232 &quot;Users of the world, unite! The challenges and opportunities of social media&quot;]. ''Business Horizons''. '''53''' (1). Bloomington, Indiana: Kelley School of Business: 61, 64–65, 67. [[Doi (identifier)|doi]]:[[doi:10.1016/j.bushor.2009.09.003|10.1016/j.bushor.2009.09.003]]. [[S2CID (identifier)|S2CID]]&amp;nbsp;[https://api.semanticscholar.org/CorpusID:16741539 16741539]&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;28 April&lt;/span&gt; 2019&lt;/span&gt;. &lt;q&gt;Social Media is a very active and fast-moving domain. What may be up-to-date today could have disappeared from the virtual landscape tomorrow. It is therefore crucial for firms to have a set of guidelines that can be applied to any form of Social Media [...].&lt;/q&gt;&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;
* Paydalanıwshı tárepinen jaratılǵan kontent&lt;ref name=&quot;SMDefinition&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;usersoftheworld&quot; /&gt;
* Paydalanıwshı tárepinen jaratılǵan jeke profiller&lt;ref name=&quot;SMDefinition&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;boydEllison&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Boyd|first1=Danah M.|last2=Ellison|first2=Nicole B.|title=Social Network Sites: Definition, History, and Scholarship|journal=Journal of Computer-Mediated Communication|volume=13|issue=1|pages=210–30|doi=10.1111/j.1083-6101.2007.00393.x}}&lt;cite class=&quot;citation journal cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFBoydEllison2007&quot;&gt;Boyd, Danah M.; Ellison, Nicole B. (2007). [[doi:10.1111/j.1083-6101.2007.00393.x|&quot;Social Network Sites: Definition, History, and Scholarship&quot;]]. ''Journal of Computer-Mediated Communication''. '''13''' (1): 210–30. [[Doi (identifier)|doi]]:&lt;span class=&quot;id-lock-free&quot; title=&quot;Freely accessible&quot;&gt;[[doi:10.1111/j.1083-6101.2007.00393.x|10.1111/j.1083-6101.2007.00393.x]]&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;
* Profiller arasındaǵı baylanıslar arqalı payda bolǵan sociallıq tarmaqlar,&lt;ref name=&quot;SMDefinition&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;boydEllison&quot; /&gt; mısalı, izlewshiler, toparlar hám dizimler.

2019-jılı Merriam-Webster sociallıq medianı bılay anıqladı: &quot;elektronlıq baylanıstıń túrleri (mısalı, sociallıq tarmaqlar hám mikrobloglar ushın veb-saytlar), olar arqalı paydalanıwshılar maǵlıwmat, ideyalar, jeke xabarlar hám basqa da mazmundı (mısalı, videolar) bólisiw ushın onlayn jámiyetler jaratadı.&quot;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.merriam-webster.com/dictionary/social+media|bet=social media|baspaxana=Merriam-Webster|qaralǵan sáne=March 2, 2022}}&lt;/ref&gt;

== Xızmetler ==
Sociallıq media keńeyip baratırǵan xızmetler toplamın óz ishine aladı:&lt;ref name=&quot;IJMR Article&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Aichner|first1=Thomas|last2=Jacob|first2=Frank H.|title=Measuring the Degree of Corporate Social Media Use|journal=International Journal of Market Research|date=March 2015|volume=57|issue=2|pages=257–275|url=https://www.researchgate.net/publication/283073224|doi=10.2501/IJMR-2015-018}}&lt;/ref&gt;

* Bloglar (mısalı, HuffPost, Boing Boing)
* Biznes tarmaqları (mısalı, LinkedIn, XING)
* Birgelikte islengen proektler ([[Mozilla]], [[GitHub]])
* Kárxana sociallıq tarmaqları (Yammer, Socialcast, Slack)
* Forumlar (Gaia Online, IGN)
* Mikrobloglar ([[Twitter]], Tumblr, Weibo)
* Súwret bólisiw (Pinterest, Flickr, Photobucket)
* Ónim/xızmetlerdi sholıw (Amazon, Upwork)
* Sociallıq belgi qoyıw (Delicious, Pinterest)
* MMORPG qosqanda sociallıq oyınlar (Fortnite, World of Warcraft)
* [[Sociallıq tarmaq]] ''([[Inglis tili|ingl]]. [[:en:Social_networking_service|Social networking service]])''(Facebook, Instagram, Baidu Tieba, VK, QZone, ShareChat, WeChat, LINE)
* Video bólisiw (YouTube, Vimeo)
* Virtual dúnyalar (Second Life, Twinity)

Ayırım xızmetler birneshe xızmet túrin usınadı.&lt;ref name=&quot;boydEllison&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Boyd|first1=Danah M.|last2=Ellison|first2=Nicole B.|year=2007|title=Social Network Sites: Definition, History, and Scholarship|journal=Journal of Computer-Mediated Communication|volume=13|issue=1|pages=210–30|doi=10.1111/j.1083-6101.2007.00393.x}}&lt;cite class=&quot;citation journal cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFBoydEllison2007&quot;&gt;Boyd, Danah M.; Ellison, Nicole B. (2007). [[doi:10.1111/j.1083-6101.2007.00393.x|&quot;Social Network Sites: Definition, History, and Scholarship&quot;]]. ''Journal of Computer-Mediated Communication''. '''13''' (1): 210–30. [[Doi (identifier)|doi]]:&lt;span class=&quot;id-lock-free&quot; title=&quot;Freely accessible&quot;&gt;[[doi:10.1111/j.1083-6101.2007.00393.x|10.1111/j.1083-6101.2007.00393.x]]&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;

== Mobil sociallıq media ==
Mobil sociallıq media [[Smartfon|smartfonlar]] hám planshetler sıyaqlı mobil qurılmalarda sociallıq medianı paydalanıwdı bildiredi. Ol óziniń hámme jerde bar bolıwı menen ózgeshelenedi, sebebi paydalanıwshılar endi [[Kompyuter|kompyuterde]] qatnasıw ushın stol basında bolıwı shárt emes. Mobil xızmetler paydalanıwshınıń házirgi ornın qollanıp, sol orınǵa baylanıslı maǵlıwmat, baylanıslar yamasa xızmetlerdi usına aladı.

Andreas Kaplannıń pikirinshe, mobil sociallıq media xızmetleri tórt túrge bólinedi:&lt;ref name=&quot;mobileKaplan&quot;&gt;{{Cite journal|last=Kaplan|first=Andreas M.|date=March–April 2012|title=If you love something, let it go mobile: Mobile marketing and mobile social media 4x4|journal=Business Horizons|volume=55|issue=2|pages=129–139|doi=10.1016/j.bushor.2011.10.009}}&lt;/ref&gt;

* Keńislik-waqıt ólshewshiler (orın hám waqıtqa baylanıslı): Belgili bir waqıtta belgili bir orınǵa tiyisli xabarlar almasıw (jolda tıǵılıs haqqında jazıw)
* Keńislik-ornalastırıwshılar (tek orınǵa baylanıslı): Belgili bir orınǵa tiyisli, basqalar tárepinen keyinirek oqılatuǵın jazıwlar/xabarlar (mısalı, restoran haqqında pikir)
* Tez-taymerler (tek waqıtqa baylanıslı): Tezlikti arttırıw ushın dástúrli sociallıq media mobil qosımshalarınıń kóshiriliwi (mısalı, status jańalawların jiberiwde)
* Ásten-taymerler (orın yamasa waqıtqa baylanıslı emes): Dástúrli sociallıq media qosımshalarınıń mobil qurılmalarǵa kóshiriliwi (mısalı, video kóriw)

== Elementler hám funkciya ==

=== Virallıq ===
Geybir mazmun viral túrde tarqalıw potencialına iye, bul viral infekciyalardıń adamnan adamǵa juǵımlı túrde tarqalıwına uqsatıw. Bir paydalanıwshı óziniń tarmаǵı boyınsha post tarqatadı, bul basqa paydalanıwshılardıń da solay islewine alıp keledi. Salıstırmalı túrde belgisiz paydalanıwshınıń postı bir neshe saаt ishinde kóp sanlı adamlarǵa jetip barıwı múmkin. Virallıq kepillengen emes; az ǵana postlar bunday ótiwdi ámelge asıradı.

Viral marketing kampaniyaları biznes ushın ayırıqsha tartımlı, sebebi olar dástúrli marketing kampaniyalarına salıstırǵanda az ǵana ǵárejet penen keń kólemli járiyalaw qamtıwın ámelge asıra aladı. Kommerciyalıq emes shólkemler hám aktivistler de mazmundı viral túrde tarqatıwǵa háreket etiwi múmkin.

Sociallıq media saytları paydalanıwshılarǵa mazmundı qayta bólisiwge járdem beriw ushın arnawlı funkciyalardı usınadı, mısalı, X hám [[Facebook|Facebooktıń]] &quot;unatıw&quot; opciyası.

==== Botlar ====
Botlar - bul [[Internet|internette]] isleytuǵın avtomatlastırılǵan baǵdarlamalar.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.dictionary.com/browse/bots?s=t|bet=bots|jumıs=Dictionary.com|qaralǵan sáne=2017-05-11}}&lt;/ref&gt; Olar kóp baylanıs wazıypaların avtomatlastıradı. Bul bot jetkerip beriwshiler industriyasınıń payda bolıwına alıp keldi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://demtech.oii.ox.ac.uk/research/posts/industrialized-disinformation/|bet=DemTech {{!}} Industrialized Disinformation: 2020 Global Inventory of Organized Social Media Manipulation|til=en-GB|jumıs=demtech.oii.ox.ac.uk|qaralǵan sáne=2024-04-10}}&lt;/ref&gt;

[[Chatbot|Chatbotlar]] hám sociallıq botlar unatıw, kommentariy qaldırıw hám izlew sıyaqlı adam háreketin eliklew ushın baǵdarlanǵan. Botlar sociallıq media marketingti jeńillestiriw ushın da islep shıǵılǵan.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Castronovo|first1=Cristina|last2=Huang|first2=Lei|date=2012|title=Social Media in Alternative Marketing Communication Model|journal=Journal of Marketing Development &amp; Competitivness|volume=6|pages=117–136}}&lt;/ref&gt; Botlar marketing industriyasın analitikalıq dáwirge alıp keldi, sebebi botlar adam hám bot óz-ara tásirin ajıratıwdı qıyınlastıradı.&lt;ref name=&quot;Baym-2013&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Baym|first1=Nancy K.|date=October 7, 2013|title=Data Not Seen: The uses and shortcomings of social media metrics|journal=First Monday|volume=18}}&lt;/ref&gt; Ayırım botlar platformalardıń paydalanıw shártlerin buzadı, bul botlardı kategoriyalı túrde joq etiw ushın tıyım hám kampaniyalarǵa alıp keliwi múmkin.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://help.instagram.com/478745558852511|bet=Terms of Use|til=en|jumıs=help.instagram.com|qaralǵan sáne=2017-06-26}}&lt;/ref&gt; Botlar hátte tıyımlardı aylanıp ótiw ushın haqıyqıy adamlar sıpatında kóriniw múmkin.&lt;ref name=&quot;cgwj&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Chu|first1=Z.|last2=Gianvecchio|first2=S.|title=Detecting automation of Twitter accounts: Are you a human, bot, or cyborg?|journal=IEEE Transactions on Dependable and Secure Computing|volume=9|pages=811–824}}&lt;/ref&gt;

'Kiborglar' - bot járdeminde isleytuǵın adamlar yamasa adam járdeminde isleytuǵın botlar&lt;ref name=&quot;cgwj&quot;&gt;{{Cite journal|last=Chu|first=Z.|title=Detecting automation of Twitter accounts: Are you a human, bot, or cyborg?}}&lt;cite class=&quot;citation journal cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFChuGianvecchioWangJajodia2012&quot;&gt;Chu, Z.; Gianvecchio, S.; Wang, H.; Jajodia, S. (2012). &quot;Detecting automation of Twitter accounts: Are you a human, bot, or cyborg?&quot;. ''IEEE Transactions on Dependable and Secure Computing''. '''9''' (6): 811–824. [[Doi (identifier)|doi]]:[[doi:10.1109/tdsc.2012.75|10.1109/tdsc.2012.75]]. [[S2CID (identifier)|S2CID]]&amp;nbsp;[https://api.semanticscholar.org/CorpusID:351844 351844].&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;—jalǵan xabar tarqatıwdan baslap marketing dábdebe jaratıwǵa shekem, nızamlı hám nızamsız maqsetler ushın qollanıladı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Stone-Gross|first=B.|title=The Underground Economy of Spam: A Botmaster's Perspective of Coordinating Large-Scale Spam Campaigns|url=http://static.usenix.org/events/leet11/tech/full_papers/Stone-Gross.pdf}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://s.telegraph.co.uk/graphics/projects/the-future-is-android/index.html|last=House|first=Arthur|title=The real cyborgs - in-depth feature about people merging with machines|work=Telegraph.co.uk|access-date=March 2, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.politico.com/story/2016/09/donald-trump-twitter-army-228923|bet=Inside Trump's 'cyborg' Twitter army|avtor=Schreckinger|at=Ben|sáne=2016-09-30|jumıs=Politico|qaralǵan sáne=2022-08-29}}&lt;/ref&gt; Nızamlı dep esaplanǵan keń tarqalǵan qollanıw belgili bir waqıtta post jaylastırıwdı óz ishine aladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://smallbiztrends.com/2021/03/social-media-management-tools.html|bet=50 Social Media Management Tools for your Business|avtor=Pilon|at=Annie|sáne=2021-03-11|til=en-us|baspaxana=Small Business Trends|qaralǵan sáne=2021-03-26}}&lt;/ref&gt; Adam post mazmunın jazadı, al bot onı belgili bir waqıtta jaylastıradı. Basqa jaǵdaylarda, kiborglar jalǵan xabar tarqatadı.&lt;ref name=&quot;cgwj&quot; /&gt; Kiborglar &quot;qolǵap quwırshaqları&quot; sıpatında islewi múmkin, bunda bir adam basqa birew bolıp kóriniw yamasa hár biri adam bolıp kórinetuǵın bir neshe akkauntlardı basqaradı.

==== Patentler ====
[[AQSh|AQSHta]] sociallıq mediaǵa baylanıslı kóp sanlı patentler bar, olar tez ósip atır. 2020-jılǵa kelip[jańalanǵan], AQSHta 5000 nan artıq sociallıq media patent ótinishleri járiyalanǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://appft.uspto.gov/netacgi/nph-Parser?Sect1=PTO2&amp;Sect2=HITOFF&amp;u=%2Fnetahtml%2FPTO%2Fsearch-adv.html&amp;r=0&amp;p=1&amp;f=S&amp;l=50&amp;Query=spec%2F%22social+media%22&amp;d=PG01|bet=USPTO search on published patent applications mentioning &quot;social media&quot;|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180915174948/http://appft.uspto.gov/netacgi/nph-Parser?Sect1=PTO2&amp;Sect2=HITOFF&amp;u=%2Fnetahtml%2FPTO%2Fsearch-adv.html&amp;r=0&amp;p=1&amp;f=S&amp;l=50&amp;Query=spec%2F%22social+media%22&amp;d=PG01|arxivsáne=2018-09-15|baspaxana=Appft.uspto.gov|qaralǵan sáne=2012-04-24}}&lt;/ref&gt; Tek 100 den azǵana aslam patent berilgen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://patft.uspto.gov/netacgi/nph-Parser?Sect1=PTO2&amp;Sect2=HITOFF&amp;u=%2Fnetahtml%2FPTO%2Fsearch-adv.htm&amp;r=0&amp;p=1&amp;f=S&amp;l=50&amp;Query=spec%2F%22social+media%22&amp;d=PTXT|bet=USPTO search on issued patents mentioning &quot;social media&quot;|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210224013356/http://patft.uspto.gov/netacgi/nph-Parser?Sect1=PTO2&amp;Sect2=HITOFF&amp;u=%2Fnetahtml%2FPTO%2Fsearch-adv.htm&amp;r=0&amp;p=1&amp;f=S&amp;l=50&amp;Query=spec%2F%22social+media%22&amp;d=PTXT|arxivsáne=2021-02-24|baspaxana=Patft.uspto.gov|qaralǵan sáne=2012-04-24}}&lt;/ref&gt;

=== Platforma konvergenciyası ===
Texnologiyalıq konvergenciyanıń bir kórinisi sıpatında, hár qıylı sociallıq media platformaları ózleriniń dáslepki kólemlerinen tıs funkciyalardı ózlestirip, bir-biri menen kóbirek qabatlasıp baratır.

Mısal retinde - bul sociallıq oraylıq sayt [[Facebook]] tıń 2007-jıl may ayında integraciyalanǵan video platformasın iske túsiriwi,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://mashable.com/2007/05/24/facebook-video-launches/|bet=Facebook Video Launches: YouTube Beware!|avtor=Cashmore|at=Pete|sáne=May 25, 2007|jumıs=[[Mashable]]|qaralǵan sáne=June 15, 2017}}&lt;/ref&gt; hám [[Instagram]] nıń, onıń dáslepki kólemi tómen ólshemli foto bólisiw bolǵan, sherek minutlıq 640×640 piksellik videolardı bólisiw imkaniyatın kirgiziwi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://about.instagram.com/blog/announcements/introducing-video-on-instagram|bet=Introducing Video on Instagram|sáne=2013-06-20|til=en|baspaxana=Instagram}}&lt;/ref&gt; (keyin ólshemi úlkeytirilgen bir minutqa shekem uzaytılǵan). Instagram keyinirek Snapchat tárepinen keń tarqatılǵan storieslerdi (24 saattan soń ózi joq bolatuǵın qısqa videolar) hám izleniwi múmkin videolar ushın IGTV ni ámelge asırdı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://animoto.com/blog/video-marketing/instagram-video-length|bet=Instagram Video Length Guide (An Easy Cheat Sheet)|avtor=Livesay|at=Kari|sáne=2022-04-13|baspaxana=Animoto|qaralǵan sáne=2022-08-29}}&lt;/ref&gt; Keyin storiesler [[YouTube]] tárepinen de qabıl etildi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2018/11/29/18117670/youtube-stories-creators-subscribers-instagram-philip-defranco|bet=YouTube is rolling out its Instagram-like Stories feature to more creators|avtor=Alexander|at=Julia|sáne=29 November 2018|til=en|jumıs=The Verge}}&lt;/ref&gt;

X, dáslepki kólemi tekst tiykarındaǵı mikroblog bolǵan, keyinirek foto bólisiwdi qabıl etti,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://mashable.com/2011/08/09/twitter-photo-sharing-all/|bet=Twitter Rolls Out Photo Sharing to All Users|avtor=Parr|at=Ben|sáne=Aug 10, 2011|til=en|jumıs=Mashable}}&lt;/ref&gt; soń video bólisiwdi,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://blog.twitter.com/en_us/a/2015/now-on-twitter-group-direct-messages-and-mobile-video-capture.html|bet=Now on Twitter: group Direct Messages and mobile video camera|avtor=Kamdar|at=Jinen|sáne=2015-01-27|til=en-us|baspaxana=Twitter}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://blog.twitter.com/en_us/a/2016/new-ways-to-tap-into-video-on-twitter.html|bet=New ways to tap into video on Twitter|avtor=Rishel|at=Jeremy|sáne=2016-06-21|til=en-us|baspaxana=Twitter|qaralǵan sáne=2022-08-29}}&lt;/ref&gt; al keyin YouTubetıń Creator Studiosınan soń biznes paydalanıwshılar ushın media studiyasın qostı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.socialmediatoday.com/social-business/twitter-updates-media-studio-expands-access-all-users|bet=Twitter Updates Media Studio, Expands Access to All Users|avtor=Hutchinson|at=Andrew|sáne=2017-03-15|baspaxana=Social Media Today|qaralǵan sáne=2022-08-29}}&lt;/ref&gt;

Talqılaw platforması Reddit sırtqı súwret bólisiw platforması Imgur dı almastırıwshı integraciyalanǵan súwret jaylastırıwshını qostı,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.reddit.com/r/announcements/comments/4p5dm9/image_hosting_on_reddit/|bet=r/announcements - Image Hosting on Reddit|sáne=2016-06-21|baspaxana=reddit|qaralǵan sáne=2022-08-29}}&lt;/ref&gt; soń ishki video jaylastırıw xızmetin,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.reddit.com/r/changelog/comments/6jo5it/reddit_change_introducing_video_uploading_beta/|bet=r/changelog - [Reddit change] Introducing video uploading beta|sáne=2017-06-26|baspaxana=reddit|qaralǵan sáne=2022-08-29}}&lt;/ref&gt; al keyin Imgur-dan belgili bolǵan súwret gallereyaların (bir postta bir neshe súwret) qostı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://redditblog.com/2020/07/15/introducing-reddit-image-galleries-now-redditors-can-share-multiple-images-and-gifs-in-one-post/|bet=Introducing Reddit Image Galleries|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200716191433/https://redditblog.com/2020/07/15/introducing-reddit-image-galleries-now-redditors-can-share-multiple-images-and-gifs-in-one-post/|arxivsáne=2020-07-16|sáne=2020-07-15|jumıs=Upvoted}}&lt;/ref&gt; Imgur video bólisiwdi ámelge asırdı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2018/5/29/17406840/imgur-video-upload-unmuted-gifs-sound-on|bet=Imgur adds 30-second video uploads so your GIFs can have soundtracks|avtor=Liao|at=Shannon|sáne=29 May 2018|til=en|jumıs=The Verge}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://help.imgur.com/hc/en-us/articles/360003632072-How-to-Upload-Video|bet=How to Upload Video|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190613074923/https://help.imgur.com/hc/en-us/articles/360003632072-How-to-Upload-Video|arxivsáne=2019-06-13|jumıs=Imgur}}&lt;/ref&gt;

[[YouTube]] tek tekst postları hám sorawnamalardı bólisiw ushın Community funksiyasın iske túsirdi.

== Paydalanıw statistikası ==
Statista maǵlıwmatlarında, 2022-jılı dúnya boyınsha shama menen 3.96 milliard adam sociallıq medianı paydalanǵan. Bul kórsetkish 2020-jılǵı 3.6 milliardtan ósken.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.statista.com/statistics/278414/number-of-worldwide-social-network-users/|bet=Number of global social network users 2017-2025{{!}} Statista|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210818050635/https://www.statista.com/statistics/278414/number-of-worldwide-social-network-users/|arxivsáne=2021-08-18|til=en|jumıs=Statista|qaralǵan sáne=2022-08-29}}&lt;/ref&gt;

Tómende Statista maǵlıwmatlarına tiykarlanıp, 2024-jıl yanvar ayındaǵı [jańalanǵan] aktiv paydalanıwshılar sanına qaray eń kóp qollanılatuǵın sociallıq tarmaq xızmetleriniń dizimi berilgen.&lt;ref name=&quot;Statista-2022&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.statista.com/statistics/272014/global-social-networks-ranked-by-number-of-users/|bet=Most popular social networks worldwide as of January 2022, ranked by number of monthly active users (in millions)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220129042041/https://www.statista.com/statistics/272014/global-social-networks-ranked-by-number-of-users/|arxivsáne=2022-01-29|jumıs=[[Statista]]}}&lt;/ref&gt;
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|+
2024-jıl yanvar ayındaǵı eń kóp paydalanıwshıǵa iye sociallıq tarmaq xızmetleri&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.statista.com/statistics/272014/global-social-networks-ranked-by-number-of-users/|bet=Biggest social media platforms 2024|til=en|jumıs=Statista|qaralǵan sáne=2024-02-05}}&lt;/ref&gt;
!#
!Tarmaq
!Paydalanıwshılar sanı (million)
!Islep shıǵarıwshı mámleket
|-
|1
|[[Facebook]]
|3,049
|[[Amerika Qurama Shtatları|AQSH]]
|-
|2
|[[YouTube]]
|2,491
|[[Amerika Qurama Shtatları|Amerika qurama shtatları]]
|-
|3
|[[WhatsApp]]
|2,000
|[[Amerika Qurama Shtatları|Amerika qurama shtatları]]
|-
|3
|[[Instagram]]
|2,000
|[[Amerika Qurama Shtatları|Amerika qurama shtatları]]
|-
|5
|[[TikTok]]
|1,526
|[[Qıtay]]
|-
|6
|WeChat
|1,336
|[[Qıtay]]
|-
|7
|Facebook Messenger
|979
|[[Amerika Qurama Shtatları|Amerika qurama shtatları]]
|-
|8
|[[Telegram]]
|800
|[[Rossiya]]
|-
|9
|[[TikTok|Douyin]]
|752
|[[Qıtay]]
|-
|10
|Snapchat
|750
|[[Amerika Qurama Shtatları|Amerika qurama shtatları]]
|-
|11
|Kuaishou
|685
|[[Qıtay]]
|-
|12
|[[Twitter]]
|619
|[[Amerika Qurama Shtatları|Amerika qurama shtatları]]
|}

=== Qollanılıwı: pandemiyaǵa shekem ===
2009-jılǵı izertlew kórsetkendey, jeke ózgeshelikler sociallıq medianı kim paydalanatuǵının túsindiriwge járdem beriwi múmkin: ekstraversiya hám ashıqlıq sociallıq media menen unamlı qarım-qatnasqa iye, al emocional turaqlılıq sociallıq media menen unamsız qıyallanǵan qatnasqa iye.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Correa|first1=Teresa|last2=Hinsley|first2=Amber W.|date=October 2009|title=Who Interacts on the Web?: The Intersection of Users' Personality and Social Media Use|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0747563209001472|journal=Computers in Human Behavior|volume=26|issue=2|pages=247–253|doi=10.1016/j.chb.2009.09.003}}&lt;/ref&gt; 2015-jılǵı izertlew xabarlaǵanınday, sociallıq salıstırıw baǵdarı joqarı bolǵan adamlar, sociallıq salıstırıw baǵdarı tómen adamlarǵa qaraǵanda sociallıq medianı kóbirek paydalanatuǵın bolıp kórinedi.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Vogel|first1=Erin A.|last2=Rose|first2=Jason P.|title=Who compares and despairs? The effect of social comparison orientation on social media use and its outcomes|journal=Personality and Individual Differences|volume=86|pages=249–56|doi=10.1016/j.paid.2015.06.026}}&lt;/ref&gt;

Common Sense Media xabarlaǵanınday, AQSHta 13 jastan kishi balalar sociallıq tarmaq xızmetlerin paydalanǵan, biraq kóp sociallıq media saytları paydalanıwshılardıń 13 yamasa onnan úlken bolıwın talap etedi.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Jargon|first=Julie|date=June 19, 2019|title=How 13 Became the Internet's Age of Adulthood|url=https://www.wsj.com/articles/how-13-became-the-internets-age-of-adulthood-11560850201}}&lt;/ref&gt; 2017-jılı kompaniya tuwılǵannan 8 jasqa shekemgi balalardıń ata-anaları arasında sorawnaмa ótkizip, bul jastaǵı balalardıń 4% i [[Instagram]], [[Snapchat]] yamasa (házirgi waqıtta jumıs islemeytuǵın) Musical.ly sıyaqlı sociallıq media saytların &quot;kóbinese&quot; yamasa &quot;geyde&quot; paydalanatuǵının xabarladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.commonsensemedia.org/research/the-common-sense-census-media-use-by-kids-age-zero-to-eight-2017|bet=The Common Sense census: Media use by kids age zero to eight, 2017|avtor=Rideout|at=Vicky|sáne=2017-10-19|baspaxana=Common Sense Media|qaralǵan sáne=2022-08-29}}&lt;/ref&gt; Olardıń 2019-jılǵı sorawnaması 8-16 jas aralıǵındaǵı amerikalılar arasında ótkizilip, 8-12 jas aralıǵındaǵı balalardıń shama menen 31% i sociallıq medianı paydalanatuǵının anıqladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.commonsensemedia.org/research/the-common-sense-census-media-use-by-tweens-and-teens-2019|bet=The Common Sense census: Media use by tweens and teens, 2019|avtor=Rideout|at=Vicky|sáne=2019|jumıs=Common Sense Media}}&lt;/ref&gt; Sol sorawnamada 16-18 jastaǵı jasóspirimlerden sociallıq medianı paydalanıwdı qashаn baslaǵanı soralǵanda, orta jas 14 bolǵan, biraq 28% i 13 jasqa tolmastan aldın paydalanıwdı baslaǵanın aytqan.

=== Pandemiya waqtındaǵı paydalanıw ===

==== Jasóspirimler tárepinen paydalanıw ====
COVID-19 pandemiyası waqtında sociallıq media kommunikaciyada áhmiyetli rol atqardı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Saud|first1=Muhammad|last2=Mashud|first2=Musta'in|date=2020-09-15|title=Usage of social media during the pandemic: Seeking support and awareness about COVID-19 through social media platforms}}&lt;/ref&gt; 2020-jılı iyun ayında Cartoon Network hám Cyberbullying Research Center tárepinen ótkizilgen sorawnamada Amerika jasóspirimleriniń (9-12 jas) arasında eń kóp qollanılatuǵın qosımsha YouTube (67%) ekenligin anıqladı.&lt;ref name=&quot;Patchin-2020&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.cartoonnetwork.com/stop-bullying/resources.html|bet=Tween cyberbullying in 2020|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201020083610/https://www.cartoonnetwork.com/stop-bullying/resources.html|arxivsáne=2020-10-20|avtor=Patchin|at=Justin W.|sáne=2020|jumıs=Cartoon Network}}&lt;/ref&gt; (Jas ósken sayın, jasóspirimlerdiń sociallıq media qosımshaları hám oyınlardı paydalanıw itimallıǵı artqan.) Soǵan uqsas, Common Sense Medianıń 2020-jılı 13-18 jas aralıǵındaǵı amerikalılar arasında ótkizgen sorawnaması YouTubetıń eń kóp tarqalǵanın kórsetti (13-18 jaslılardıń 86% i paydalanǵan).&lt;ref name=&quot;Robb-2020&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.commonsensemedia.org/research/teens-and-the-news-the-influencers-celebrities-and-platforms-they-say-matter-most-2020|bet=Teens and the news: The influencers, celebrities, and platforms they say matter most, 2020|avtor=Robb|at=Michael B.|sáne=2020|jumıs=Common Sense Media|qaralǵan sáne=2022-08-29}}&lt;/ref&gt; Balalar ósken sayın, olar sociallıq media xızmetlerin kóbirek paydalanıp, YouTubetı mazmun qabıllawda jiyirek qollanǵan.
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|+2019-2020-jıllarda AQSH jasóspirimleriniń (9-12 jas) paydalanǵan qosımshaları&lt;ref name=&quot;Patchin-2020&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.cartoonnetwork.com/stop-bullying/resources.html|bet=Tween cyberbullying in 2020|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201020083610/https://www.cartoonnetwork.com/stop-bullying/resources.html|arxivsáne=2020-10-20|avtor=Patchin|at=Justin W.|sáne=2020|jumıs=Cartoon Network}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFPatchinHinduja2020&quot;&gt;Patchin, Justin W.; Hinduja, Sameer (2020). [https://web.archive.org/web/20201020083610/https://www.cartoonnetwork.com/stop-bullying/resources.html &quot;Tween cyberbullying in 2020&quot;]. ''Cartoon Network''. Archived from [https://www.cartoonnetwork.com/stop-bullying/resources.html the original] on 20 October 2020.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;
!Platforma
!Ulıwma
!Balalar
!Qızlar
!9 jasar balalar
!12 jastaǵı balalar
|-
|[[YouTube]]
|67%
|68%
|66%
|53.6%
|74.6%
|-
|Minecraft
|48%
|61%
|35%
|43.6%
|49.9%
|-
|Roblox
|47%
|44%
|49%
|41.2%
|41.7%
|-
|Google Classroom
|45%
|48%
|41%
|39.6%
|49.3%
|-
|Fortnite
|31%
|43%
|20%
|22.2%
|38.9%
|-
|[[TikTok]]
|30%
|23%
|30%
|16.8%
|37%
|-
|YouTube Kids
|26%
|24%
|28%
|32.7%
|22.1%
|-
|Snapchat
|16%
|11%
|21%
|5.6%
|22.3%
|-
|Facebook Messenger Kids
|15%
|12%
|18%
|19.1%
|10.4%
|-
|[[Instagram]]
|15%
|12%
|19%
|3%
|28.8%
|-
|Discord
|8%
|11%
|5%
|0.7%
|14.4%
|-
|[[Facebook]]
|8%
|6%
|9%
|2.2%
|15%
|-
|Twitch
|5%
|7%
|2%
|1.0%
|9.9%
|-
|Joqarıda aytılǵanlardıń heshqaysısı
|5%
|6%
|5%
|9.6%
|3.3%
|}
{| class=&quot;wikitable&quot;
|+2020-jılı (13-18 jas) hám 2017-jılı (10-18 jas) AQSH balaları tárepinen paydalanılǵan sociallıq media platformaları&lt;ref name=&quot;Robb-2020&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.commonsensemedia.org/research/teens-and-the-news-the-influencers-celebrities-and-platforms-they-say-matter-most-2020|bet=Teens and the news: The influencers, celebrities, and platforms they say matter most, 2020|avtor=Robb|at=Michael B.|sáne=2020|jumıs=Common Sense Media|qaralǵan sáne=2022-08-29}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFRobb2020&quot;&gt;Robb, Michael B. (2020). [https://www.commonsensemedia.org/research/teens-and-the-news-the-influencers-celebrities-and-platforms-they-say-matter-most-2020 &quot;Teens and the news: The influencers, celebrities, and platforms they say matter most, 2020&quot;]. ''Common Sense Media''&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;29 August&lt;/span&gt; 2022&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;
!Platforma
!2020
!2017
|-
|[[YouTube]]
|86%
|70%
|-
|[[Instagram]]
|69%
|60%
|-
|Snapchat
|68%
|59%
|-
|[[TikTok]]
|47%
|N/A
|-
|[[Facebook]]
|43%
|63%
|-
|[[Twitter]]
|28%
|36%
|-
|Reddit
|14%
|6%
|-
|Basqa sociallıq tarmaq xızmeti
|2%
|3%
|-
|Sociallıq tarmaq xızmetin paydalanbaw
|4%
|6%
|}

==== Úlkenler (eresekler) tárepinen paydalanıw sebepleri ====
Úlkenler (eresekler) COVID-19 pandemiyasınan aldın sociallıq medianı paydalanıp kelgen bolsa da, kóbirek adamlar sociallıq baylanısta qalıw hám pandemiya jańalıqların alıw ushın onı paydalana basladı.&lt;blockquote&gt;&quot;Sociallıq media medicinаlıq maǵlıwmat izlew ushın keń qollanıla basladı hám jámiyetshilikti koronavirus pandemiyası haqqında hár túrli kóz-qarastan maǵlıwmat jıynawǵa qızıqtırdı. Bul kúnleri adamlar úyde qalıwǵa májbúr bolǵanda, sociallıq media xabardarlıqtı arttırıw hám pandemiya jańalıqların jetkeriwde baylanıstırıwshı hám qollap-quwatlawshı quralǵa aylandı.&quot;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Saud|first1=Muhammad|last2=Mashud|first2=Musta'in|last3=Ida|first3=Rachmah|date=2020|title=Usage of social media during the pandemic: Seeking support and awareness about COVID-19 through social media platforms|journal=Journal of Public Affairs|language=en|volume=20|issue=4|pages=e2417|doi=10.1002/pa.2417|issn=1479-1854}}&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;Densawlıqtı saqlaw xızmetkerleri hám sistemalar sociallıq medianı adamlardıń densawlıq haqqında maǵlıwmat alatuǵın orın sıpatında kóbirek tán ala basladı:&lt;blockquote&gt;&quot;COVID-19 pandemiyası dáwirinde sociallıq medianı paydalanıw házirgi zaman densawlıqtı saqlaw sistemalarınıń hámme jerde bar bólegi bolıp qalatuǵınday dárejege shekem tezlesti.&quot;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Wong|first1=Adrian|last2=Ho|first2=Serene|last3=Olusanya|first3=Olusegun|last4=Antonini|first4=Marta Velia|last5=Lyness|first5=David|date=2021-08-01|title=The use of social media and online communications in times of pandemic COVID-19|url=https://doi.org/10.1177/1751143720966280|journal=Journal of the Intensive Care Society|language=en|volume=22|issue=3|pages=255–260|doi=10.1177/1751143720966280|issn=1751-1437|pmc=8373288|pmid=34422109}}&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;Bul jaǵday dezinformaciyanıń tarqalıwına da alıp keldi. 2020-jıl 11-dekabrde, CDC &quot;Háreketke shaqırıw: Infodemiyanı basqarıw&quot; degen xabar shıǵardı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.who.int/news/item/11-12-2020-call-for-action-managing-the-infodemic|bet=Call for Action: Managing the Infodemic|sáne=2020-12-11|til=en|baspaxana=World Health Organization|qaralǵan sáne=2021-12-31}}&lt;/ref&gt;&lt;blockquote&gt;&lt;/blockquote&gt;Biraq, medicinalıq jámiyetshiliktiń basqa wákilleri sociallıq media ǵárezliligi haqqında tásirlengen edi, sebebi ol barǵan sayın áhmiyetli kontekstke hám sonıń ushın &quot;sociallıq tastıyıqlaw hám kúsheytiwdiń deregi&quot;ne aylanıp baratır edi hám olar sociallıq medianı kóbirek paydalanıw zıyanlı bolıwı yamasa bolmawına isenimsiz edi.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Singh|first1=Shweta|last2=Dixit|first2=Ayushi|last3=Joshi|first3=Gunjan|date=December 2020|title=Is compulsive social media use amid COVID-19 pandemic addictive behavior or coping mechanism?|journal=Asian Journal of Psychiatry|volume=54|pages=102290|doi=10.1016/j.ajp.2020.102290|issn=1876-2018|pmc=7338858|pmid=32659658}}&lt;/ref&gt;

=== Biznes ===
Kóp biznesler sociallıq medianı marketing, brendlew,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.business2community.com/branding/5-indirect-ways-building-social-authority-improves-your-brand-0368379|bet=5 Indirect Ways Building Social Authority Improves Your Brand|avtor=Spillane|at=James|sáne=3 January 2013|baspaxana=Business 2 Community|qaralǵan sáne=2019-05-03}}&lt;/ref&gt; járiyalaw, baylanıs, satıwdı xoshametlew, rásmiy emes xızmetker oqıwı/shólkemdi rawajlandırıw, básekiles analizi, jumısqa alıw, qarım-qatnastı basqarıw/sadıqlıq baǵdarlamaları,&lt;ref name=&quot;mobileKaplan&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Kaplan|first1=Andreas M.|date=March–April 2012|title=If you love something, let it go mobile: Mobile marketing and mobile social media 4x4|journal=Business Horizons|volume=55|issue=2|pages=129–139|doi=10.1016/j.bushor.2011.10.009}}&lt;cite class=&quot;citation journal cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFKaplan2012&quot;&gt;Kaplan, Andreas M. (March–April 2012). &quot;If you love something, let it go mobile: Mobile marketing and mobile social media 4x4&quot;. ''Business Horizons''. '''55''' (2): 129–139. [[Doi (identifier)|doi]]:[[doi:10.1016/j.bushor.2011.10.009|10.1016/j.bushor.2011.10.009]].&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; hám elektron sawda ushın paydalanadı. Kompaniyalar ózleriniń marketing, satıw hám basqa baǵdarlamalarına járdem beriw ushın sáwbetlerdi baqlaw, izlew hám tallaw ushın sociallıq media monitoringi quralların paydalanadı. Qurallar biypul, tiykarǵı qosımshalardan baslap jazılıwǵa tiykarlanǵan qurallarga shekem boladı. Sociallıq media industriya tendenciyaları haqqında maǵlıwmat beredi. Qarjı industriyasında kompaniyalar bazar keypiyatın tallaw ushın sociallıq medianı qural sıpatında paydalanadı. Bular qarjı ónimlerin marketinglawdan baslap, bazar tendenciyaların hám ishki sawda-satıqtı anıqlaw quralı sıpatında paydalanıwǵa shekem sozıladı. Bul imkániyatlardı paydalanıw ushın bizneslerge hár bir platforma ushın paydalanıw boyınsha kórsetpeler kerek.&lt;ref name=&quot;usersoftheworld&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Kaplan|first1=Andreas M.|last2=Haenlein|first2=Michael|title=Users of the world, unite! The challenges and opportunities of social media|journal=Business Horizons|date=2010|volume=53|issue=1|pages=61, 64–65, 67|doi=10.1016/j.bushor.2009.09.003}}&lt;cite class=&quot;citation journal cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFKaplanHaenlein2010&quot;&gt;[[Andreas Kaplan|Kaplan, Andreas M.]]; Haenlein, Michael (2010). [https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0007681309001232 &quot;Users of the world, unite! The challenges and opportunities of social media&quot;]. ''Business Horizons''. '''53''' (1). Bloomington, Indiana: Kelley School of Business: 61, 64–65, 67. [[Doi (identifier)|doi]]:[[doi:10.1016/j.bushor.2009.09.003|10.1016/j.bushor.2009.09.003]]. [[S2CID (identifier)|S2CID]]&amp;nbsp;[https://api.semanticscholar.org/CorpusID:16741539 16741539]&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;28 April&lt;/span&gt; 2019&lt;/span&gt;. &lt;q&gt;Social Media is a very active and fast-moving domain. What may be up-to-date today could have disappeared from the virtual landscape tomorrow. It is therefore crucial for firms to have a set of guidelines that can be applied to any form of Social Media [...].&lt;/q&gt;&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;

Sociallıq medianı biznes maqsetlerinde paydalanıw biznestiń óz sociallıq media bar bolıwın tolıq qadaǵalay almaytuǵını sebepli quramalı. Bunıń ornına, ol &quot;sáwbetlesiwge&quot; qatnasıw arqalı óz ornın belgileydi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://mprcenter.org/blog/2010/08/04/research-survey-launched-social-media-and-influence-of-photos-on-body-image/|bet=Research Survey|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120504164122/http://mprcenter.org/blog/2010/08/04/research-survey-launched-social-media-and-influence-of-photos-on-body-image/|arxivsáne=2012-05-04|avtor=Rutledge|at=Pamela|baspaxana=The Media Psychology Blog|qaralǵan sáne=2012-04-24|citata=One of the tenets of social media is that you can't control your message, you can only participate in the conversation.}}&lt;/ref&gt; Biznes sociallıq medianı&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Meske|first1=Christian|last2=Stieglitz|first2=Stefan|date=2014-01-15|title=Reflektion der wissenschaftlichen Nutzenbetrachtung von Social Software / Reflecting the Scientific Discussion of Benefits Induced by Social Software|journal=I-com|volume=13|issue=3|doi=10.1515/icom.2014.0015|issn=2196-6826}}&lt;/ref&gt; tutınıwshı-shólkem dárejesinde hám ishki-shólkem dárejesinde paydalanadı.

Sociallıq media tabıslardı kórsetiw hám basqa jaǵdayda ańsat qol jetpeytuǵın/belgisiz bolǵan resurslarǵa kiriwdi jeńillestirip, kárxanalıq iskerligi hám innovaciyanı xoshametlewi múmkin.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Wang|first1=Wei|last2=Liang|first2=Qiaozhuan|last3=Mahto|first3=Raj V.|last4=Deng|first4=Wei|last5=Zhang|first5=Stephen X.|date=2020|journal=Technological Forecasting and Social Change|doi=10.1016/j.techfore.2020.120337|title=Entrepreneurial entry: The role of social media|volume=161|pmid=33012851|pmc=7522013}}&lt;/ref&gt;

==== Marketing ====
&quot;Sociallıq media marketing ónimdi yamasa xızmetti járiyalaw hám tutınıwshılar menen baylanıs ornatıwǵa járdem bere aladı. Sociallıq media marketing tólengen media, tabıs mediası hám menshikli mediaǵa bóliniwi múmkin.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Stephen|first=Andrew T.|date=2012-10-01|title=The Effects of Traditional and Social Earned Media on Sales: A Study of a Microlending Marketplace|url=https://doi.org/10.1509/jmr.09.0401|language=en}}&lt;/ref&gt; Tólengen sociallıq media arqalı firmalar sociallıq media platformasında reklama alıp baradı. Tabıs sociallıq media firmalar mápli táreplerde tásir qaldıratuǵın bir nárse islegende hám olar ol haqqında óz erki menen kontent jaylastırǵanda payda boladı. Menshikli sociallıq media - platformanıń óz paydalanıwshıları ushın kontent jaratıw/járiyalaw arqalı ózin járiyalawı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://marketinginsidergroup.com/content-marketing/what-are-paid-owned-and-earned-media-and-which-one-drives-more-roi/|bet=What Are Paid, Owned, and Earned Media, and Which One Drives More ROI?|avtor=Brenner|at=Michael|sáne=2022-04-07|til=en-US|jumıs=Marketing Insider Group|qaralǵan sáne=2022-09-22}}&lt;/ref&gt;

Tiykarǵı maqsetler - brend haqqında xabardarlıqtı payda etiw, tutınıwshılar menen sáwbet arqalı olardı tartıw (mısalı, tutınıwshılar firma haqqında pikir bildiredi) hám tutınıwshılarǵa xızmet kórsetiw imkaniyatın beriw.&lt;ref&gt;{{Cite book|last1=Chaffey|first1=Dave|title=Digital Marketing|last2=Ellis-Chadwick|first2=Fiona|date=2012|publisher=Pearson|isbn=978-0-273-74610-2|edition=5th|pages=30–31}}&lt;/ref&gt; Sociallıq medianıń teń qatnaslı baylanısı kúshli shólkemnen tutınıwshılarǵa ótkeredi, sebebi tutınıwshı kontenti keń kólemde kórinedi hám kompaniya tárepinen basqarılmaydı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Sorescu|first1=Alina|last2=Frambach|first2=Ruud T.|date=July 2011|title=Innovations in Retail Business Models|pages=S3–S16}}&lt;/ref&gt;

Sociallıq media tulǵaları, kóbinese &quot;tásir etiwshiler&quot; dep ataladı, marketologlar tárepinen onlayn túrde ónimler menen kompaniyalardı járiyalaw ushın qáwenderlik berilgen internet-ataqlı adamlardı. Izertlewler kórsetkenindey,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/sites/danielnewman/2015/06/23/love-it-or-hate-it-influencer-marketing-works/#5718a249150b|bet=Love It Or Hate It: Influencer Marketing Works|avtor=Newman|at=Daniel|sáne=2015-06-23|jumıs=Forbes|qaralǵan sáne=2017-11-11}}&lt;/ref&gt; bul usınıslar qaysı ónim/xızmetti satıp alıwdı sheshpegen paydalanıwshılardıń, ásirese jas tutınıwshılardıń itibarın tartadı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Dunkley|first1=Lydia|title=Reaching The Zolom's Children: Harnessing the Power of Digital Influencers in Film Publicity|url=https://promotionalcommunications.org/index.php/pc/article/view/85|access-date=2017-11-11|date=7 February 2017}}&lt;/ref&gt; Tásir etiwshilerdi óz auditoriyasına ónim yamasa xızmetti marketinglaw yamasa járiyalaw ushın paydalanıw ámeliyatı kóbinese tásir etiwshi marketing dep ataladı.&quot;

&quot;2013-jılı Birlesken Korollik Reklama Standartları Administraciyası (ASA) ataqlı adamlardı ónim yamasa xızmetti usınıw ushın tólengenligin anıq kórsetiw ushın #spon yamasa #ad heshteglerinen paydalanıwdı usınıs etti. AQSH Federal Sawda Komissiyası usıǵan uqsas kórsetpeler berdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.ftc.gov/news-events/press-releases/2019/11/ftc-releases-advertising-disclosures-guidance-online-influencers|bet=FTC Releases Advertising Disclosures Guidance for Online Influencers|sáne=2019-11-05|til=en|baspaxana=Federal Trade Commission|qaralǵan sáne=2021-05-14}}&lt;/ref&gt;

Sociallıq media platformaları reklamada belgili bir auditoriyaǵa baǵdarlanıw imkaniyatın beredi. Sociallıq media paydalanıwshıları reklamanı bólisip, pikir bildire aladı, bul passiv tutınıwshılardı aktiv járiyalawshılarǵa hám hátteki óndiriwshilerge aylandıradı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2011|title=Viral Advertising in Social Media Participation in Facebook Groups and Responses among College-Aged Users|url=https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/15252019.2011.10722189|access-date=2018-03-07}}&lt;/ref&gt; Maqsetti anıqlaw reklama beriwshilerden durıs paydalanıwshılarǵa qalay jetiwdi túsiniw ushın qosımsha kúsh talap etedi.&lt;ref name=&quot;usersoftheworld&quot;&gt;{{Cite journal|title=Users of the world, unite! The challenges and opportunities of social media|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0007681309001232|publisher=Kelley School of Business|date=2010|access-date=2019-04-28}}&lt;cite class=&quot;citation journal cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFKaplanHaenlein2010&quot;&gt;[[Andreas Kaplan|Kaplan, Andreas M.]]; Haenlein, Michael (2010). [https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0007681309001232 &quot;Users of the world, unite! The challenges and opportunities of social media&quot;]. ''Business Horizons''. '''53''' (1). Bloomington, Indiana: Kelley School of Business: 61, 64–65, 67. [[Doi (identifier)|doi]]:[[doi:10.1016/j.bushor.2009.09.003|10.1016/j.bushor.2009.09.003]]. [[S2CID (identifier)|S2CID]]&amp;nbsp;[https://api.semanticscholar.org/CorpusID:16741539 16741539]&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;28 April&lt;/span&gt; 2019&lt;/span&gt;. &lt;q&gt;Social Media is a very active and fast-moving domain. What may be up-to-date today could have disappeared from the virtual landscape tomorrow. It is therefore crucial for firms to have a set of guidelines that can be applied to any form of Social Media [...].&lt;/q&gt;&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; Kompaniyalar házilik (mısalı, shitposting) arqalı básekileslerinen kúlip qoyıwı múmkin.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.qsrmagazine.com/exclusives/wendys-roasts-its-way-social-media-stardom|bet=Wendy's Roasts its Way to Social Media Stardom|avtor=Hardy|at=Kevin|sáne=June 18, 2018|jumıs=qsrmagazine.com|qaralǵan sáne=2018-06-18}}&lt;/ref&gt; Reklama hatte fanart dóretiwge ilham berip, jańa auditoriyalardı tartıwı múmkin.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.deviantart.com/tag/wendysmascot|bet=Explore the Best Wendysmascot Art|til=en|jumıs=DeviantArt|qaralǵan sáne=2021-12-31}}&lt;/ref&gt; Heshtegler (mısalı, #ejuice hám #eliquid) qızıǵıwshı paydalanıwshılardı obyektke alıwdıń bir usılı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=From Apple to Werewolf: A content analysis of marketing for e-liquids on Instagram}}&lt;/ref&gt;

Paydalanıwshı kontenti tásir etiwshilerdiń qatnasısız teńlesler tásirin payda etip, tutınıwshılardıń qızıǵıwshılıǵın arttırıwı múmkin. 2012-jılı ótkerilgen izertlew bul baylanıstı úyrenip, teńlesler arasındaǵı baylanıstıń satıp alıw niyetine tásir etiwi múmkinligin bildirdi: sáykeslikti xoshametlewge tikkeley tásir hám ónimge qızıǵıwshılıqtı arttırıw arqalı reklama tásir. Bul izertlew ónim haqqında teńlesler arasındaǵı baylanıs ónimge qızıǵıwshılıqtı arttıradı dep tastıyıqladı.&lt;ref name=&quot;Wang2011&quot;&gt;{{Cite journal|last=Wang|first=Xia|date=November 2012|title=Social Media Peer Communication and Impacts on Purchase Intentions: A Consumer Socialization Framework|url=http://isiarticles.com/bundles/Article/pre/pdf/78294.pdf}}&lt;/ref&gt;

=== Ilim ===
Ilimpazlar ilimiy bilimler hám izertlewlerin bólisiw ushın ResearchGate, LinkedIn, Facebook, X hám Academia.edu sıyaqlı sociallıq media platformalarınan paydalanadı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|doi=10.1038/s41556-018-0253-6|title=Social media for scientists|year=2018|pmid=30482942}}&lt;/ref&gt; Eń kóp qollanılatuǵın platformalar - X hám bloglar. Sociallıq medianı qollanıw ilimpazlar, jurnalistler hám jámiyet arasındaǵı óz-ara baylanıstı jaqsılaǵanı haqqında xabarlar bar. 2010-jıl 1-sentyabrden 2011-jıl 31-avgustqa shekem X platformasında ilim menen baylanıslı 495,000 nan aslam pikir bólisildi.&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=Building Buzz: (Scientists) Communicating Science in New Media Environments|last1=Liang|first1=Xuan|author2=Su|author3=Yeo|doi=10.1177/1077699014550092}}&lt;/ref&gt; Ilim menen baylanıslı bloglar jámiyettiń ilimdi úyreniw, izbe-iz qızıǵıw hám talqılaw qızıǵıwshılıǵına juwap beredi hám motivaciya beredi. Jazıwlar tez jazılıwı múmkin hám oqıwshılarǵa avtorlar menen real waqıtta óz-ara baylanısta bolıwǵa imkaniyat beredi.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://www.nap.edu/read/23674/chapter/6|doi=10.17226/23674|title=Communicating Science Effectively|year=2017|isbn=978-0-309-45102-4|last1=National Academies Of Sciences|first1=Engineering|author2=Division of Behavioral Social Sciences Education|author3=Committee on the Science of Science Communication: A Research Agenda}}&lt;/ref&gt; Klimattıń ózgeriwin izertlew kontekstinde ótkerilgen bir izertlew klimatolog ilimpazlar hám ilimiy institutlar onlayn talqılawda minimallıq rol atqarǵanın hám húkimetlik emes shólkemler tárepinen alǵa ilgerlegenin bildirdi.&lt;ref&gt;{{Cite journal|url=https://wires.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/wcc.191|title=Online communication on climate change and climate politics: a literature review|last1=Schäfer|first1=Mike S.|doi=10.1002/wcc.191}}&lt;/ref&gt;

=== Akademiya ===
Akademikler sociallıq media belsendiligin akademiyalıq basılımlardı bahalaw,&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Haustein|first1=Stefanie|year=2016|title=Grand challenges in altmetrics: Heterogeneity, data quality and dependencies|journal=Scientometrics|volume=108|pages=413–423|bibcode=2016arXiv160304939H|doi=10.1007/s11192-016-1910-9}}&lt;/ref&gt; jámiyetlik pikirdi ólshew,&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Yang|first1=Y|title=Sentiment Analysis of Tweets on Menu Labeling Regulations in the US.|journal=Nutrients|volume=15|doi=10.3390/nu15194269}}&lt;/ref&gt; tásir etiwshi akkauntlardı anıqlaw,&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Howard|first1=C|title=The top sports medicine influencers on X (formerly Twitter).|journal=Journal of Sports Sciences|pages=1–6|doi=10.1080/02640414.2023.2259723}}&lt;/ref&gt; yamasa ideyalar yamasa sheshimlerdi crowdsourcing etiw ushın paydalanadı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Mondal|first1=H|title=Twitter-based crowdsourcing: What kind of measures can help to end the COVID-19 pandemic faster?|journal=Frontiers in Medicine|volume=9|pages=961360|doi=10.3389/fmed.2022.961360}}&lt;/ref&gt; Facebook, X sıyaqlı sociallıq media platformaları da sezimlerdi analizlew arqalı saylaw nátiyjelerin boljaw ushın birlestirip qollanıladı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Chauhan|first1=P.|title=The emergence of social media data and sentiment analysis in election prediction|journal=Journal of Ambient Intelligence and Humanized Computing|volume=12|pages=2601–2627|doi=10.1007/s12652-020-02423-y}}&lt;/ref&gt; Qosımsha sociallıq media (mısalı, YouTube, Google Trends) dawıs beriwshilerdiń keńirek segmentine jetip barıw, mediaga tán birjaqlılıqtı minimallastırıw hám ortasha haqıyqıy dawıs úlesinen yarım procent ayrılıp turatuǵın saylaw boljamların arzan bahalawga qollanılıwı múmkin.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Franch|first1=F.|title=(Wisdom of the Crowds)^2: 2010 UK election prediction with social media|journal=Journal of Information Technology &amp; Politics|volume=10|pages=57–71|doi=10.1080/19331681.2012.705080}}&lt;/ref&gt;

=== Oqıw ornına qabıllaw ===
Ayırım jerlerde oqıwshılar sociallıq media parolların mektep administraciyasına tapsırıwǵa májbúr bolǵan.&lt;ref name=&quot;ACLU1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.aclu-mn.org/news/2012/03/06/aclu-mn-files-lawsuit-against-minnewaska-area-schools|bet=ACLU-MN Files Lawsuit Against Minnewaska Area Schools|sáne=2012-03-06|baspaxana=ACLU Minnesota|qaralǵan sáne=2022-08-29}}&lt;/ref&gt; Oqıwshılardıń sociallıq media qupıyalıǵın qorǵaytugın nızamlar az. ACLU sıyaqlı shólkemler qupıyalıqtı qorǵawdı kúsheytiwdi talap etedi. Olar akkaunt maǵlıwmatların beriwge qısım kórsetilgen oqıwshılardı qarsılıq kórsetiwge shaqıradı.

Kolledjler hám universitetler qabıllaw processi dawamında ótinish beriwshilerdiń sociallıq media profillerinen ibarat internet xızmetlerine kiriwi múmkin. Joqarı oqıw ornına tayarlıq xızmetlerin kórsetiwshi Kaplan, Inc korporaciyasınıń maǵlıwmatları boyınsha, 2012-jılı qabıllaw xızmetkerleri ótinish beriwshiler haqqında kóbirek maǵlıwmat alıw ushın 27% jaǵdayda Google, 26% jaǵdayda Facebook paydalanǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://press.kaptest.com/press-releases/kaplan-test-prep-survey-more-college-admissions-officers-checking-applicants-digital-trails-but-most-students-unconcerned/|bet=Kaplan Test Prep Survey: More College Admissions Officers Checking Applicants' Digital Trails, But Most Students Unconcerned|sáne=October 31, 2013|baspaxana=Kaplan Test|qaralǵan sáne=2022-08-29}}&lt;/ref&gt; Sociallıq media betlerinde gúmanlı materiallar bar oqıwshılar qabıllaw processinen shıǵarılıwı múmkin.&lt;blockquote&gt;&quot;2017-jıl iyul ayında Amerikanıń Kollej Registratorları hám Qabıllaw Xızmetkerleri Assocaciyası tárepinen ótkerilgen bir sorawnama boyınsha, respondentlerdiń 11 procenti sociallıq media mazmunı tiykarında talabandı qabıllawdan bas tartqanın bildirgen. Bul kórsetkish Birinshi dúzetiwge tiyisli bolǵan mámleketlik institutlardıń 8 procentin óz ishine aladı. Soraw-juwap nátiyjesinde institutlardıń 30 procenti ótinish beriwshilerdiń jeke sociallıq media akkauntların hesh bolmaǵanda geyde qarap shıǵıwın moyınlaǵan.&quot;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.insidehighered.com/admissions/views/2021/12/13/admissions-officials-need-pay-attention-first-amendment-opinion|bet=The First Amendment, Social Media and College Admissions|avtor=LoMonte|at=Frank|sáne=2021-12-13|til=en-US|baspaxana=Inside Higher Ed}}&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;

=== Sud isleri ===
Sociallıq media kommentariyaları hám súwretleri jumıs nızamı, balaǵa ǵamxorlıq/balanı qollap-quwatlaw hám mayıplıq talapları boyınsha sud islerinde qollanılǵan. [[Apple Inc.|Apple]] xızmetkeri óz jumıs beriwshisin [[Facebook]] ta sınǵa alǵannan keyin, ol jumıstan shıǵarıldı. Burınǵı xızmetker Apple kompaniyasın ádalatsız bosatıw boyınsha sudqa bergen waqtında, sud xızmetkerdiń Facebook jazıwların teksergennen soń, jazıwlar Apple siyasatın buzǵanın aytıp, Apple paydasına qarar shıǵarǵan.&lt;ref name=&quot;BlogHerald&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.blogherald.com/2017/08/24/5-court-cases-social-media-played-part/|bet=5 Court Cases Where Social Media Played a Part|sáne=August 24, 2017|jumıs=Blog Herald|qaralǵan sáne=2018-10-27}}&lt;/ref&gt; Bir jup ajırasqannan keyin, er adam &quot;repperdiń burınǵı hayalın óltiriw fantaziyaları haqqında aytqan&quot; qosıq sózlerin jaylastırıp, qorqıtıwlar járiyalaǵan. Sud onı ayıplı dep esaplaǵan.&lt;ref name=&quot;BlogHerald&quot; /&gt; Mayıplıq talabı boyınsha bir iste, jumısta qulaǵan hayal óziniń birotala jaraqatlanǵanın aytqan; jumıs beriwshi onıń sociallıq media jazıwların onıń talabına qarsı dalil retinde qollanǵan.&lt;ref name=&quot;BlogHerald&quot; /&gt;

=== Densawlıq ===

==== Jasóspirimler ====
Sociallıq media jasóspirimler densawlıǵı ushın qollap-quwatlaw sistemasın usına aladı, sebebi ol olardı ózi ushın áhmiyetli dep esaplaǵan densawlıq máselelerine dıqqatın qaratıwǵa imkaniyat beredi.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=June 2016|title=Our future: a Lancet commission on adolescent health and wellbeing}}&lt;/ref&gt; Mısalı, semizlikti emlewden ótip atırǵan jasóspirimlerdegi klinikalıq izertlewde, qatnasıwshılar sociallıq media olardı jeke salmaǵın túsiriw mazmunına hám basqa semiz jasóspirimlerdegi sociallıq qollap-quwatlawǵa kiriwine imkaniyat bergenin aytqan.&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=Health literacy in a complex digital media landscape: Pediatric obesity patients' experiences with online weight, food, and health information}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;media and eating disorders&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.nationaleatingdisorders.org/media-eating-disorders|bet=media and eating disorders|sáne=5 October 2017|baspaxana=National Eating Disorder Association|qaralǵan sáne=15 May 2021}}&lt;/ref&gt;

Sociallıq media densawlıq haqqında maǵlıwmat bere alsa da, ádette bul maǵlıwmattıń sapasın támiyinlew mexanizmi joq.&lt;ref name=&quot;media and eating disorders&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.nationaleatingdisorders.org/media-eating-disorders|bet=media and eating disorders|sáne=5 October 2017|baspaxana=National Eating Disorder Association|qaralǵan sáne=15 May 2021}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.nationaleatingdisorders.org/media-eating-disorders &quot;media and eating disorders&quot;]. National Eating Disorder Association. 5 October 2017&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;15 May&lt;/span&gt; 2021&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; Milliy As Buzılıwları Assocaciyası salmaǵın túsiriw mazmunı menen nadurıs maǵlıwmatqa tásirlengen hayallar arasındaǵı tartipsiz awqatlanıw arasında joqarı baylanıs bar ekenin xabarladı.&lt;ref name=&quot;media and eating disorders&quot; /&gt; Densawlıq sawatlılıǵı paydalanıwshılarǵa bunday mazmundı anıqlaw/aldın alıw kónlikpelerin beredi. Húkimetler hám jámiyetlik densawlıq shólkemleri tárepinen densawlıq sawatlılıǵın arttırıw boyınsha kórsetilgen háreketler sheklengen tabısqa eriskenin bildirdi.

Anoreksiyaǵa qarsı saytlar sıyaqlı sociallıq media, ásirese jasóspirimlerde, sociallıq media arqalı zıyanlı densawlıqqa baylanıslı háreketlerdi kúsheytip, zıyan keltiriw qáwpin arttıradı dep xabarlanadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.anad.org/get-information/eating-disorders-and-the-internet/|bet=Eating Disorders and the Internet|arxivurl=https://web.archive.org/web/20101019032231/http://www.anad.org/get-information/eating-disorders-and-the-internet/|arxivsáne=2010-10-19|baspaxana=National Association of Anorexia Nervosa and Associated Disorders|qaralǵan sáne=2010-09-07}}&lt;/ref&gt;

==== Pandemiya ====
Koronavirus pandemiyası waqtında, hár tárepleme nadurıs maǵlıwmatlar sociallıq media arqalı keń tarqaldı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2023|title=The impact of fake news on social media and its influence on health during the COVID-19 pandemic: a systematic review}}&lt;/ref&gt; Burmalanıp kórsetiwge duwshar bolǵan temalar emlewdi, juqtırıwdan saqlanıwdı, vakcinaciyalanıwdı hám jámiyetlik siyasattı óz ishine aldı. Bir waqıttıń ózinde, húkimetler hám basqalar jámiyetlik siyasattı qollap-quwatlaw ushın durıs hám nadurıs maǵlıwmatlardı basıp qoyıwǵa sociallıq media platformalarına tásir etti.&lt;ref&gt;{{Cite news|date=2022-10-09|title=How social media 'censorship' became a front line in the culture war|url=https://www.washingtonpost.com/technology/2022/10/09/social-media-content-moderation/|access-date=2024-05-26}}&lt;/ref&gt; Sociallıq medianı kóbirek paydalanıw teoriyalardı qabıl etiwge kóbirek baylanıslı bolǵanı xabarlandı, bul psixikalıq densawlıqtıń jamanlasıwına&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=Belief in a COVID-19 Conspiracy Theory as a Predictor of Mental Health and Well-Being of Health Care Workers in Ecuador: Cross-Sectional Survey Study}}&lt;/ref&gt; hám jámiyetlik densawlıq usınıslarına az ámel etiwge alıp keldi.&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=Social media use as a predictor of handwashing during a pandemic: evidence from COVID-19 in Malaysia}}&lt;/ref&gt;

==== Ǵárezlilik ====
Sociallıq media platformaları ǵárezlilikke baylanıslı háreketler ushın qolaylı ortalıq bolıwı múmkin, izertlewler shekten tıs paydalanıw ǵárezlilikke uqsas belgilerge alıp keliwi múmkinligin kórsetedi. Bul belgilerge májbúriy tekserip turıw, kewil-keyiptiń ózgeriwin hám sociallıq medianı paydalanbaw waqtında ózin jaman seziwdi óz ishine aladı, bul betpe-bet sociallıq qarım-qatnaslardıń azayıwına hám jeke qarım-qatnaslar hám jalǵızlıq seziminiń jamanlasıwına alıp keliwi múmkin.&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=Meta-analyses of comparative efficacy of antidepressant medications on peripheral BDNF concentration in patients with depression}}&lt;/ref&gt;

=== Uyqınıń buzılıwı ===
2017-jılǵı izertlew uyqınıń buzılıwı menen sociallıq medianı paydalanıw arasındaǵı baylanıs haqqında xabarladı. Ol kompyuter/telefon displeylerinen shıǵatuǵın kók jaqtılıq - hám waqıttıń dawamınlıǵınan góre jiyiligi, &quot;obsessiv 'tekserip turıw'&quot; dep atalatuǵın uyqınıń buzılıwın boljaydı dep juwmaq shıǵardı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.bbc.com/future/story/20180104-is-social-media-bad-for-you-the-evidence-and-the-unknowns|bet=Is social media bad for you? The evidence and the unknowns|avtor=Brown|at=Jessica|til=en|baspaxana=BBC|qaralǵan sáne=2018-06-13}}&lt;/ref&gt; Sociallıq medianı paydalanıw menen uyqınıń buzılıwı arasındaǵı baylanıs jas úlkenler ushın klinikalıq aqıbetlerge iye.&lt;ref name=&quot;Levenson 36–41&quot;&gt;{{Cite journal|last=Levenson|first=Jessica|title=The association between social media use and sleep disturbance among young adults}}&lt;/ref&gt; Jaqında ótkerilgen izertlew háptesine sociallıq medianı eń kóp paydalanatuǵın adamlarda uyqınıń eń kóp buzılıwı kózge taslanǵanın kórsetti. Kúnine sociallıq medianı paydalanıwdıń orta esap penen waqtı 61 minut boldı. Hayallarda uyqınıń buzılıwınıń joqarı dárejesi kóbirek ushırasıwı itimal.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Levenson|first=Jessica C.|title=The Association Between Social Media Use and Sleep Disturbance Among Young Adults}}&lt;/ref&gt; Kóplegen jasóspirimler túnde telefonlarında uzaq waqıt otırıwdan uyqısızlıqqa ushıraydı, bul olardı mektepte sharshaǵan hám dıqqatsız qıladı.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Ritcher|first=Ruthann|title=Among teens, sleep deprivation an epidemic|url=https://med.stanford.edu/news/all-news/2015/10/among-teens-sleep-deprivation-an-epidemic.html|access-date=14 November 2020|publisher=Stanford School of Medicine|language=en}}&lt;/ref&gt; 2011-jılǵı izertlew Facebook ta ótkerilgen waqıt GPA menen keri baylanısta ekenin kórsetti, biraq uyqınıń buzılıwı menen baylanıs anıqlanbaǵan.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Junco|first=Reynol|title=Too Much Face and Not Enough Books}}&lt;/ref&gt;

=== Emocionallıq tásirler ===
Sociallıq medianıń izertlengen tásirleriniń biri - 'Facebook depressiyası', ol sociallıq mediada júdá kóp waqıt ótkiziw jasóspirimlerge tásir etedi.&lt;ref name=&quot;Schurgin-2011&quot; /&gt; Bul adamnan qashıwǵa alıp keliwi múmkin, ol jalǵızlıq hám óz-ózine tómen baha beriwdi kúsheytiwi múmkin.&lt;ref name=&quot;Schurgin-2011&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Schurgin O'Keeffe|title=The impact of social media on children, adolescents, and families|pages=800–804}}&lt;cite class=&quot;citation journal cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFSchurgin_O'KeeffeClarke-Pearson2011&quot;&gt;Schurgin O'Keeffe, Gwenn; Clarke-Pearson, Kathleen (2011). [https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21444588/ &quot;The impact of social media on children, adolescents, and families&quot;]. ''Pediatrics''. '''127''' (4): 800–804. [[Doi (identifier)|doi]]:[[doi:10.1542/peds.2011-0054|10.1542/peds.2011-0054]]. [[PMID (identifier)|PMID]]&amp;nbsp;[https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21444588 21444588]. [[S2CID (identifier)|S2CID]]&amp;nbsp;[https://api.semanticscholar.org/CorpusID:56801712 56801712].&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; Sociallıq media paydalanıwshılardı aylandırıwdı dawam etiwge xoshametlewshi kontentti tańlaydı.&lt;ref name=&quot;Levenson 36–41&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Levenson|title=The association between social media use and sleep disturbance among young adults|pages=36–41}}&lt;cite class=&quot;citation journal cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFLevensonShensaSidaniColditz2016&quot;&gt;Levenson, Jessica; Shensa, Ariel; Sidani, Jaime E.; Colditz, Jason B.; Primack, Brian A. (April 2016). [https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4857587 &quot;The association between social media use and sleep disturbance among young adults&quot;]. ''Preventative Meditation''. '''85''': 36–41. [[Doi (identifier)|doi]]:[[doi:10.1016/j.ypmed.2016.01.001|10.1016/j.ypmed.2016.01.001]]. [[PMC (identifier)|PMC]]&amp;nbsp;&lt;span class=&quot;id-lock-free&quot; title=&quot;Freely accessible&quot;&gt;[https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4857587 4857587]&lt;/span&gt;. [[PMID (identifier)|PMID]]&amp;nbsp;[https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26791323 26791323].&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; Izertlewler balalardıń óz-ózine baha beriwi unamlı pikirler menen unamlı tásir etiletuǵının hám keri pikirler yamasa pikirlerdiń joqlıǵı menen keri tásir etiletuǵının kórsetedi. Bul óz-ózin qabıl etiwge tásir etti.&lt;ref&gt;{{Cite book|last1=Seymour|title=Successes and setbacks of social media: impact on academic life|year=2021|publisher=Wiley Blackwell|isbn=978-1-119-69523-3|pages=132}}&lt;/ref&gt; 2017-jılı 6,000 ǵa jaqın jasóspirimlerde ótkerilgen izertlew, sociallıq medianı paydalanıwda ǵárezlilikke uqsas belgileri bar dep xabarlaǵanlar óz-ózine tómen baha beriw hám depressiya belgileriniń joqarı dárejesi haqqında xabarlaw itimallıǵı joqarı ekenin kórsetti.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Bányai|title=Problematic Social Media Use: Results from a Large-Scale Nationally Representative Adolescent Sample|pages=e0169839}}&lt;/ref&gt;

Ekinshi emocionallıq tásir - sociallıq media tulǵasızlanıw, ol ambivalentlik, emocionallıq sharshaǵanlıq hám depersonalizaciya dep anıqlanadı. Ambivalentlik - sociallıq medianı paydalanıwdan payda haqqında túsinbewshilik. Emocionallıq sharshaǵanlıq - sociallıq medianı paydalanıwdan stress. Depersonalizaciya (tulǵasızlanıw) - sociallıq mediadan emocionallıq uzaqlasıw. Tulǵasızlanıwdıń bul úsh faktorı sociallıq mediada dawam etiw itimallıǵına keri tásir etedi.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Han|year=2018|title=Social Media Burnout: Definition, Measurement Instrument, and Why We Care|pages=1–9}}&lt;/ref&gt;

Úshinshi emocionallıq tásir - &quot;qaldırıp ketiwden qorqıw&quot; (FOMO), ol &quot;basqalar ózi joq bolǵan qızıqlı waqıyalardı bastan keship atırǵan bolıwı múmkin degen keń tarqalǵan qorqınısh&quot;.&lt;ref name=&quot;Przybylski, Andrew K. 2013&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Przybylski|first1=Andrew K.|last2=Murayama|first2=Kou|last3=DeHaan|first3=Cody R.|last4=Gladwell|first4=Valerie|year=2013|title=Motivational, emotional, and behavioral correlates of fear of missing out|journal=Computers in Human Behavior|volume=29|issue=4|pages=1841–1848|doi=10.1016/j.chb.2013.02.014}}&lt;/ref&gt; Bul sociallıq mediadaǵı doslarǵa kóbirek itibar beriwge baylanıslı.&lt;ref name=&quot;Przybylski, Andrew K. 2013&quot; /&gt;

Sociallıq media sonday-aq Twitter medicinaǵa baylanıslı jámááti ushın islegenindey qollap-quwatlaw usına aladı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Fuller|first1=Maren Y.|last2=Allen|first2=Timothy Craig|date=2016-09-01|title=Let's Have a Tweetup: The Case for Using Twitter Professionally|url=http://meridian.allenpress.com/aplm/article/140/9/956/196157/Lets-Have-a-Tweetup-The-Case-for-Using-Twitter|journal=Archives of Pathology &amp; Laboratory Medicine|language=en|volume=140|issue=9|pages=956–957|doi=10.5858/arpa.2016-0172-SA|pmid=27195434|issn=1543-2165}}&lt;/ref&gt; X densawlıqtı saqlaw qánigeleri hám studentler arasında akademiyalıq talqılawlardı ámelge asırdı, sol waqıtta bul adamlar ushın qollap-quwatlawshı jámáátti támiyinlep, aǵzalarǵa bir-birin like, kommentariyalar hám postlar arqalı qollap-quwatlawǵa imkaniyat berdi.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Liu|first1=Lisa|last2=Woo|first2=Benjamin K P|date=2021-01-19|title=Twitter as a Mental Health Support System for Students and Professionals in the Medical Field|journal=JMIR Medical Education|language=en|volume=7|issue=1|pages=e17598|doi=10.2196/17598|pmid=33464210|issn=2369-3762}}&lt;/ref&gt; Sociallıq mediaǵa kiriw ómirlik joldaslarınıń óliminen hám dosları hám jaqınlarınan geografiyalıq uzaqlıqtan keyin, úlken jastaǵı adamlardı baylanısta saqlawdıń bir usılın usındı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Cotten|first1=Shelia R.|last2=Schuster|first2=Amy M.|date=2022-06-01|title=Social media use and well-being among older adults|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2352250X21002451|journal=Current Opinion in Psychology|volume=45|pages=101293|doi=10.1016/j.copsyc.2021.12.005|pmid=35065352|issn=2352-250X}}&lt;/ref&gt;

=== Baylanıs ===
Sociallıq media hár túrli mádeniyatlarda baylanısıwdıń hár qıylı usıllarına qaramastan, kóp sanlı mádeniyat almasıwına hám mádeniyatlar aralıq baylanısqa imkaniyat beredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.pbs.org/ampu/crosscult.html|bet=Working on Common Cross-cultural Communication Challenges|avtor=DuPraw|at=Marcelle E.|sáne=1997|jumıs=www.pbs.org|qaralǵan sáne=2022-08-29}}&lt;/ref&gt;

Sociallıq media jaslardıń baylanısıw usılına tásir etti, tildiń jańa formaların kirgizdi.&lt;ref&gt;{{Cite book|doi=10.1007/978-3-030-84230-7|title=Esperanto Revolutionaries and Geeks|date=2021|last1=Fians|first1=Guilherme|isbn=978-3-030-84229-1}}&lt;/ref&gt; Jańa qısqartıwlar waqıttı únemleydi, bul &quot;LOL&quot; mısalında kórsetilgen, ol &quot;qattı dawıslap kúliw&quot; ushın keń tarqalǵan qısqartpa.

Heshteg maǵlıwmat izlewdi ańsatlastırıw hám paydalanıwshılarǵa basqalardıń dıqqatın tartıw úmitinde qızıǵıwshılıq temalardı atap kórsetiw imkaniyatın beriw ushın jaratılǵan. Heshtegler háreketke járdem beriw, kontentti keleshekte paydalanıw ushın belgilew hám basqa paydalanıwshılarǵa talqılawǵa úles qosıw imkaniyatın beriw ushın qollanılıwı múmkin.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Saxton|title=#AdvocatingForChange: The Strategic Use of Hashtags in Social Media Advocacy|pages=154–169}}&lt;/ref&gt;

Ayırım jaslar ushın, sociallıq media hám xabar jazısıw kóbinese jeke baylanıslardıń ornın basqan, pandemiya sebebinen bólekleniwden beter bolǵan, sáwbet hám basqa da sociallıq kónlikpelerdiń rawajlanıwın keshiktirgen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://childmind.org/article/how-using-social-media-affects-teenagers/|bet=How Using Social Media Affects Teenagers|til=en-us|jumıs=Child Mind Institute|qaralǵan sáne=2022-10-20}}&lt;/ref&gt;

=== Kontent iyeligi ===
Sociallıq media kontenti paydalanıwshılar tárepinen jaratıladı. Biraq, kontent (mazmun) iyeligi paydalanıwshılar kelisim bergen Xızmet Kórsetiw Shártleri menen anıqlanadı. Platformalar mazmunǵa kiriwdi basqaradı hám onı úshinshi táreplerge beriw múmkin.&lt;ref name=&quot;Jones&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://groups.csail.mit.edu/mac/classes/6.805/student-papers/fall05-papers/facebook.pdf|bet=Facebook: Threats to Privacy|avtor=Jones|at=Harvey|jıl=2005|baspaxana=MIT Computer Science &amp; Artificial Intelligence Lab|qaralǵan sáne=2018-04-04}}&lt;/ref&gt;
Platformalardıń shártleri hár qıylı bolsa da, ulıwma olar barlıǵı paydalanıwshılardıń avtorlıq huqıqı qorǵalatuǵın jumısların platformanıń qálewinshe paydalanıwǵa ruqsat beredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnbc.com/2015/05/20/what-you-really-sign-up-for-when-you-use-social-media.html|bet=What you really sign up for when you use social media|avtor=Thompson|at=Cadie|sáne=2015-05-20|til=|jumıs=[[CNBC]]|qaralǵan sáne=2023-09-03}}&lt;/ref&gt;

2012-jılı Facebook tárepinen satıp alınǵannan keyin, Instagram paydalanıwshılardan ruqsat soramay yamasa olardı tólemsiz mazmundı járiyalawlarda paydalanıwdı niyetlegenin kórsetti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/tech/tech-industry/instagram-says-it-now-has-the-right-to-sell-your-photos/|bet=Instagram says it now has the right to sell your photos|avtor=McCullagh|at=Declan|sáne=2012-12-17|jumıs=[[CNET]]|qaralǵan sáne=2023-09-03}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.latimes.com/business/la-xpm-2012-dec-17-la-fi-tn-instagram-sell-photos-terms-of-service-20121217-story.html|bet=Instagram may have ads, let companies use your photos for the ads|avtor=Rodriguez|at=Salvador|sáne=2012-12-17|jumıs=[[Los Angeles Times]]|qaralǵan sáne=2023-09-03}}&lt;/ref&gt; Keyin bul ózgerislerdi qaytardı, sol waqıttaǵı CEO Kevin Systrom xızmet kórsetiw shártlerin jańalawǵa wáde berdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/tech/services-and-software/instagram-apologizes-to-users-we-wont-sell-your-photos/|bet=Instagram apologizes to users: We won't sell your photos|avtor=McCullagh|at=Declan|jumıs=[[CNET]]|qaralǵan sáne=2023-09-03}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2012/12/18/3781860/instagram-on-its-new-tos-its-not-our-intention-to-sell-your-photos|bet=Instagram says 'it's not our intention to sell your photos'|avtor=Sottek|at=T.C.|sáne=2012-12-18|jumıs=[[The Verge]]|qaralǵan sáne=2023-09-03}}&lt;/ref&gt;

== Derekler ==
{{Derekler}}

== Qosımsha oqıw ==

* {{Cite book|last=Aral|first=Sinan|year=2020|title=The Hype Machine: How Social Media Disrupts Our Elections, Our Economy, and Our Health—and How We Must Adapt|isbn=978-0-525-57451-4|publisher=Currency}}
* {{Cite book|last=Fuchs|first=Christian|year=2014|title=Social Media: A Critical Introduction|publisher=Sage|isbn=978-1-4462-5731-9}}
[[Kategoriya:Programmalıq injiniring]]
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>dqk17i1985cau89m9wtydeo8htyrybx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Madonna</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20970</id>
    <revision>
      <id>125587</id>
      <parentid>123688</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:08:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125587</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="44463" sha1="opzl6sa0srh9u843vhpolsqe7e0tecr" xml:space="preserve">
{{Shaxs infoqutısı|atı=Madonna|portret=MadonnaO2171023 (97 of 133) (53269593787) (cropped).jpg|táriypi=Madonna 2023 j.|tuwılǵan waqtındaǵı atı=Madonna Luiza Chikkone (ingl. Madonna Louise Ciccone)|tuwılǵan sánesi=16.08.1958|tuwılǵan jeri=[[Bay City, Michigan]], [[AQSh]]|ómirlik joldası={{Plainlist|
* {{marriage|[[Sean Penn]]|1985|1989|end=divorced}}
* {{marriage|[[Guy Ritchie]]|2000|2008|end=divorced}}
}}|balaları=6, [[Lourdes Leon]]|kásibi={{hlist|Qosıqshı|qosıq avtorı|aktrisa|oyınshı|prodyuser|rejissyor|avtor|biznes hayal}}|iskerlik jılları=1979 – házirgi waqıtqa shekem|sayt={{URL|madonna.com}}|qolı=Madonna's signature.svg}}

'''Madonna Luiza Chikkone''' ''([[Inglis tili|ingl]]. Madonna Louise Ciccone)'' (1958-jıl 16-avgust kúni tuwılǵan) — amerikalı qosıqshı, kompozitor hám aktrisa. &quot;Pop patshayımı&quot; dep esaplanıp, ol muzıkalıq óndiris, qosıq jazıw hám vizual kórsetiwdegi úziliksiz ózgeriw hám hár táreplemeligi menen tanılǵan. XX hám XXI ásirdi qamtıǵan mádeniy belgi sıpatında, 2008-jılı Rok hám Roll Zalı onı zamanagóy dáwirdiń &quot;eń jaqsı hújjetlestirilgen ǵayratkerleriniń biri&quot; dep atadı.&lt;ref name=&quot;RockHall&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://rockhall.com/inductees/madonna/bio/|bet=Madonna Biography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100329062011/https://rockhall.com/inductees/madonna/bio/|arxivsáne=March 29, 2010|jıl=2008|baspaxana=[[Rock and Roll Hall of Fame]]|qaralǵan sáne=April 15, 2015}}&lt;/ref&gt; Ol haqqında kóplegen ilimiy shоlıwlar, ádebiyatlar hám kórkem shıǵarmalar jaratılǵan, sonday-aq oǵan arnalǵan Madonna izertlew dep atalǵan akademiyalıq kishi pán payda bolǵan.

Madonna 1978-jılı ayaq oyın kásibinde karyera jaratıwǵa umtılıp, [[Nyu-York]] qalasına kóshti. Breakfast Club hám Emmy &amp; The Emmys rok toparlarında baraban, gitara hám vokal sıpatında dóretiwshilik etkennen keyin, ol 1983-jılı óz atındaǵı birinshi studiyalıq albomı menen jalǵız juldız bolıp kóterildi. Madonna bunnan keyin bir qatar tabıslı albomlar menen dawam etti, sonıń ishinde barlıq waqıtlardıń eń kóp satılǵan Like a Virgin (1984), True Blue (1986) hám The Immaculate Collection (1990), sınshılar tárepinen joqarı bahalanǵan Like a Prayer (1989), sonday-aq Gremmy sıylıǵın utqan Ray of Light (1998) hám Confessions on a Dance Floor (2005) bar. Ol &quot;Holiday&quot;, &quot;Like a Virgin&quot;, &quot;La Isla Bonita&quot;, &quot;Like a Prayer&quot;, &quot;Vogue&quot;, &quot;Take a Bow&quot;, &quot;Frozen&quot;, &quot;Music&quot;, &quot;Hung Up&quot; hám &quot;4 Minutes&quot; sıyaqlı hár túrli joqarı reytingli qosıqlar katalogın jıynaǵan.

Madonnanıń ataǵı Desperately Seeking Susan (1985), Dick Tracy (1990), A League of Their Own (1992) hám Evita (1996) sıyaqlı filmlerdegi rolleri menen artıp bardı. Sońǵısı oǵan Eń jaqsı aktrisa ushın Altın Globus sıylıǵın alıp bergenine qaramastan, onıń basqa kóp filmleri onsha jaqsı qabıl etilmedi. Biznesvumen sıpatında, ol 1992-jılı Maverick kompaniyasın qurdı, oǵan tariyxtaǵı eń tabıslı artist basqaratuǵın studiyalardan biri bolǵan Maverick Records kirdi. Madonnanıń basqa iskerlik joybarlarına moda brendleri, jazba shıǵarmaları, densawlıq orayları hám kinematografiya kiredi. 

Dúnyajúzi boyınsha 300 millionnan aslam albom satıw menen, Madonna barlıq waqıtlar ishinde eń kóp satılǵan dawıs jazıwshı hayal artisti bolıp tabıladı. Ol [[Amerika Qurama Shtatları|AQSH]] Billboard Hot 100 diagrammasınıń tariyxındaǵı eń tabıslı jalǵız artist bolıp, global muzıka bazarlarında 44 nomer bir singlge erisken. Ol koncert kirislerinen 1 milliard AQSH dolların jıynaǵan birinshi hayal boldı, onıń altı jalǵız headliner turı hár biri 100 million AQSH dollarınan aslamın taptı. Forbes onı dúnyadaǵı eń joqarı haqı tólengen hayal muzıkant dep tórt ayrıqsha on jıllıq dawamında (1980-2010-jıllar) 11 ret rekord dep atadı. Madonna 2008-jılı, birinshi ret huqıqlı bolǵan jılı Rok hám Roll Zalına kirgizildi. Ol VH1 tárepinen muzıkadaǵı eń úlken hayal, al MTV hám Billboard tárepinen hámme waqıtlardıń eń úlken muzıkalıq video artisti dep bahalandı. Ol sonday-aq Rolling Stone jurnalınıń hámme waqıtlardıń eń ullı artistleri hám eń ullı qosıq jazıwshıları dizimine kirdi.

== Ómiri hám karyerası ==

=== 1958–1978: Ómirbayanı ===
Madonna Luiza Chikkone{{Sfn|Leonard|D'Acierno|1998|p=492}} 1958-jıl 16-avgust kúni Michigan shtatınıń Bey-Siti qalasında katolik ata-ana Madonna Luiza (qızlıq familiyası Fortin) hám Silvio Antonio &quot;Toni&quot; Chikkoneniń shańaraǵında dúnyaǵa keldi.&lt;ref name=&quot;allmusicbio&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.allmusic.com/artist/madonna-mn0000237205/biography|bet=Madonna Biography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220124145233/https://www.allmusic.com/artist/madonna-mn0000237205/biography|arxivsáne=January 24, 2022|avtor=Erlewine|avtorsilteme=Stephen Thomas Erlewine|at=Stephen Thomas|baspaxana=[[AllMusic]]|qaralǵan sáne=April 13, 2015}}&lt;/ref&gt; Onıń ákesiniń ata-anası Pachentrodan kelgen italiyalı emigrantlar bolsa, anası francuz-kanadalı shıǵısqa iye edi.{{Sfn|Taraborrelli|2002|p=10}} Toni Chikkone Chrysler Defence hám onıń miyrasxorı General Dynamics Land Systems kompaniyalarında áskeriy proektler boyınsha optika injeneri bolıp isledi. Madonna anası menen birdey atqa iye bolǵanlıqtan, shańaraq aǵzaları onı &quot;Kishi Nonni&quot; dep ataǵan. Onıń anası 1963-jıl 1-dekabrde kókirek rakınan qaytıs boldı. Madonna 1966-jılı katolik shirkewinde konfirmaciya máresiminen ótkeninde Veronika degen atın qabıl etti. Ol Detroit qalasınıń shetindegi Pontiak hám Avon Tawnship (házirgi Rochester Xillz) qalalıqlarında eki úlken ájaǵası – Antoni hám Martin – hám úsh kishi tuwısqanı – Paula, Kristofer hám Melani menen birge tárbiyalandı. 1966-jılı Toni shańaraqtıń úy xızmetkeri Joan Gustafsonǵa úylendi. Olardıń Jenifer hám Mario atlı eki perzenti boldı.&lt;ref name=&quot;thechild&quot; /&gt; Madonna ákesiniń qayta úylengenine ashıwlanıp, oǵan qarsı shıǵa basladı, bul olardıń qatnasıqların kóp jıllar dawamında qıyınlastırdı.&lt;ref name=&quot;mom&quot; /&gt;

Madonna St. Frederik hám St. Andryu katolik baslawısh mektepleri, hám Batıs orta mektebinde oqıdı. Ol joqarı bahaları (GPA) menen ataqlı hám óziniń ádettegiden tıs minez-qulqı menen ataqlı boldı. Keyin ol ózin jaslıǵında &quot;jalǵız, bir nárse izlep júrgen qız&quot; dep kóretuǵının moyınladı. &quot;Men belgili bir dárejede qarsı shıǵıwshı emes edim. Men bir nársede jaqsı bolıwdı qáleytuǵın edim.

Madonnanıń ákesi onı klassikalıq fortepyano sabaqlarına berdi, biraq ol keyin ákesin balet sabaqlarına barıwına ruqsat beriwge kóndirdi.{{Sfn|Cross|2007|p=10}} Onıń balet muǵallimi Kristofer Flinn oǵan ayaq oyın karyerasın dawam etiwge kóndirdi. Keyin Madonna Rochesterdegi Adams joqarı mektebine barıp, ayrıqsha oqıwshı boldı hám cheerleading toparınıń aǵzası boldı. 1976-jılı yanvarda mektepti pitkergennen keyin, ol Michigan universitetine ayaq oyın stipendiyasın aldı hám jazda Arqa Karolinadaǵı Duram qalasında Amerikalı ayaq oyın festivalında oqıdı.

1978-jılı Madonna universitetten shıǵıp ketip, Nyu-York qalasına kóshti. Ol Nyu-Yorkqa kóshiwi haqqında bılay dedi: &quot;Bul meniń birinshi ret samolyotqa miniwim, birinshi ret taksige otırıwım edi. Men bul jerge qaltamda 35 dollar menen keldim. Bul meniń ómirimdegi eń batıl háreketim edi&quot;. Madonna tez arada Shıǵıs awılındaǵı Alfavit qalası rayonınan kvartira taptı hám Rus shay xanasında shapka tekseriw qızı, Terrace on the Park-ta lift operatorı bolıp islewi, zamanagóy ayaq oyın toparları menen birge islewi, Alvin Eyli Amerikalı oyın teatrında sabaq alıwı hám aqıbetinde Perl Lang oyın teatrında dóretiwshilik etiwi menen az aqsha taptı. Ol sonday-aq belgili amerikalı oyınshı hám xoreograf Marta Graamnıń qol astında ayaq oyın úyrendi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.vulture.com/2019/04/everything-we-know-about-madonnas-new-album-madame-x.html|bet=Everything We Know About Madonna's New Album ''Madame X''|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190422231216/https://www.vulture.com/2019/04/everything-we-know-about-madonnas-new-album-madame-x.html|arxivsáne=April 22, 2019|avtor=Polk|at=Milan|sáne=April 22, 2019|jumıs=Vulture|qaralǵan sáne=May 21, 2019}}&lt;/ref&gt; Madonna basqa ataqlı artistler ushın qosımsha oyınshı bolıp isley basladı.

=== 1979–1983: Karyerasınıń baslanıwı, rok toparları hám Madonna ===
1979-jılı Madonna muzıkant Dan Gilroy menen romantikalıq qarım-qatnasta boldı. Onıń menen tanısqannan az waqıt ótip, ol Parijde francuz disko artisti Patrik Ernandes penen onıń qosımsha qosıqshısı hám oyınshısı sıpatında dóretiwshilik etiw ushın tabıslı kastingnan ótti. Ernandestiń toparı menen úsh ay birge bolǵan waqtında, ol 1979-jılı avgust ayında Nyu-Yorkqa qaytıwdan aldın Tuniske de sayaxat etti.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; Birgelikte olar onıń birinshi toparı &quot;Breakfast Club&quot;tı dúzdi, onda Madonna qosıq ayttı hám baraban menen gitara shertti. Topar menen birge bolǵan waqtında, Madonna qısqa waqıt «Orıs shay bólmesinde» palto tekseriwshi qızı bolıp isledi hám 1985-jılǵa shekem shıǵarılmaǵan tómen byudjetli indi film &quot;A Certain Sacrifice&quot;te birinshi ret aktrisa sıpatında dóretiwshilik etti.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; 1980-jılı Madonna Michigandaǵı dostı bolǵan barabanshı Stiven Brey menen birge &quot;Breakfast Club&quot;tan ketip, &quot;Emmy and the Emmys&quot; toparın dúzdi.{{Sfn|Morton|2001|p=47}} Olar romantikalıq qarım-qatnasların jańalap, Manxettendegi Muzıka imaratına kóshti.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Olar birgelikte qosıqlar jaza basladı hám 1980-jılı noyabrde tórt qosıqtan ibarat demo jazba jazdı, biraq az waqıttan soń Madonna ózin jalǵız artist sıpatında alǵa ilgerletiwdi sheshti.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Kamins onıń birinshi singli &quot;Everybody&quot;di shıǵardı, ol 1982-jılı oktyabrde jarıqqa shıqtı.{{Sfn|Cross|2007|p=25}} 1982-jılı dekabrde Madonna bul qosıqtı birinshi ret Danceteriyada janlı orınladı.{{Sfn|Morton|2001|p=211}} 1983-jılı yanvarda ol &quot;Dancin' On Air&quot; baǵdarlamasında &quot;Everybody&quot; qosıǵın orınlap, televideniede birinshi ret kórindi, biraq bul kórsetiw bir ay aldın jazıp alınǵan edi. 1983-jılı fevralda ol Birlesken Korolliktegi túngi klublarda dóretiwshilik etip, bul singldi járiyáladı. Onıń ekinshi singli, qos a-tárep &quot;Burning Up&quot; / &quot;Physical Attraction&quot; 1983-jılı martta jarıqqa shıqtı. Bul singl hám &quot;Everybody&quot; ekewi de Billboard jurnalınıń Hot Dance Club Songs diagrammasında úshinshi orındı iyeledi.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Madonna, Beastie Boys Nominated For Rock And Roll Hall Of Fame|publisher=[[MTV News]]|last=Orzeck|first=Kurt}}&lt;/ref&gt; &quot;Burning Up&quot; / &quot;Physical Attraction&quot; Avstraliyada 13-orındı iyeledi.&lt;ref name=&quot;kent&quot;&gt;{{Cite book|last=Kent|first=David|title=Australian Chart Book 1970–1992|edition=illustrated|publisher=Australian Chart Book|location=St Ives, N.S.W.|year=1993|isbn=0-646-11917-6|page=188}}&lt;/ref&gt; Bul dáwirde Madonna súwretshi Jan-Mishel Baskiya menen qarım-qatnasta boldı hám onıń SoXodaǵı shatırında jasadı.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Fretz|first=Eric|title=Jean-Michel Basquiat: A Biography|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-0-313-38056-3}}&lt;/ref&gt; Baskiya onı ayırım pank toparların basqarǵan hám Madd klubın birge qurǵan kórkem óner kuratorı Diego Kortes penen tanıstırdı.&lt;ref name=&quot;:2&quot; /&gt; Madonna Kortesti óziniń menedjer bolıwın soradı, biraq ol bas tarttı.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cite news|title=Diego Cortez obituary}}&lt;/ref&gt;

Singllerdiń tabısınan keyin, Warner onıń birinshi albomı &quot;Madonna&quot;nı shıǵarıw ushın Redji Lukastı jalladı. Degen menen, Madonna tayar treklardan qanaatlanbaǵan hám Lukastıń islep shıǵarıw texnikalarına qosılmaǵan, sonlıqtan ol qosımsha járdem izlew haqqında sheshim qabıl etti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://daily.redbullmusicacademy.com/2016/05/jellybean-benitez-remembers-nyc-clubs-of-yesteryear|bet=Jellybean Benitez Remembers NYC Clubs of Yesteryear|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160518092340/http://daily.redbullmusicacademy.com/2016/05/jellybean-benitez-remembers-nyc-clubs-of-yesteryear|arxivsáne=May 18, 2016|jumıs=Redbull Music Academy|qaralǵan sáne=August 3, 2021}}&lt;/ref&gt; Ol Fun House klubınıń turaqlı DJi Jon &quot;Jellybean&quot; Benitesti albom shıǵarıwın juwmaqlaw ushın járdemge shaqırdı hám olardıń arasında romantikalıq qatnasıq payda boldı.Benites kóplegen treklardı qayta islep shıqtı hám &quot;Holiday&quot;di shıǵardı, bul onıń birinshi xalıqaralıq top-on qosıǵı boldı. Albom 1983-jılı iyulde jarıqqa shıqtı hám Billboard 200 diagrammasında segizinshi orınǵa kóterildi. Ol Billboard Hot 100 diagrammasında eki top-on singldi berdi, &quot;Borderline&quot; hám &quot;Lucky Star&quot;. 1983-jılı aqırında Madonnanıń jańa menedjer Freddi DeMann onıń ushın kinoprodyuser Jon Peters penen ushırasıwdı shólkemlestirdi, ol Madonnaǵa romantikalıq drama &quot;Vision Quest&quot;te klub qosıqshısı rolinde oynawdı usındı''.''{{Sfn|Morton|2001|p=121}}

=== 1984–1987: Like a Virgin, birinshi nekesi, True Blue hám Who's That Girl ===
[[Fayl:Madonna_-_Tampa_Bay_Times_(1985).jpg|solğa|nobaý|Madonna 1985-jılǵı The Virgin Tour waqtında dóretiwshilik etpekte]]
1984-jılı yanvar ayında Madonna American Bandstand hám Top of the Pops baǵdarlamalarında kózge túsip, kóbirek tanıla basladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.officialcharts.com/chart-news/official-charts-flashback-30-years-since-madonna-s-first-top-10-hit__4712/|bet=Official Charts Flashback: 30 years of Holiday, Madonna's first Top 10 hit|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210427120705/https://www.officialcharts.com/chart-news/official-charts-flashback-30-years-since-madonna-s-first-top-10-hit__4712/|arxivsáne=April 27, 2021|avtor=Myers|at=Justin|sáne=February 7, 2014|baspaxana=Official Charts Company|qaralǵan sáne=April 27, 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.mtv.com/news/1683483/dick-clark-madonna/|bet=Dick Clark, Thank You For Introducing Madonna to The World|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210427120705/http://www.mtv.com/news/1683483/dick-clark-madonna/|arxivsáne=April 27, 2021|avtor=Archive-John-Mitchell|sáne=April 19, 2012|baspaxana=MTV News|qaralǵan sáne=April 27, 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;TOTP_26Jan1984&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://totparchive.co.uk/episode.php?id=1036|bet=First Appearance on Top of the Pops|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230905111816/https://totparchive.co.uk/episode.php?id=1036|arxivsáne=September 5, 2023|jumıs=Top of The Pops Archive|qaralǵan sáne=September 5, 2023}}&lt;/ref&gt; Onıń obrazı, dóretiwshiligi hám klipleri kóplegen jas qızlar menen hayallardı tásirlendiretuǵın edi. Madonnanıń stili 1980-jıllardıń hayal modasınıń birine aylandı. Stilist hám zerger Maripol tárepinen jaratılǵan bul kóriniske tor kóylek, kapri shalbarlar ústinen kiyilgen yubkalar, tor shulıqlar, atanaq belgisi bar zergerlik buyımları, bilezikler hám aǵartılǵan shash kirdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.yahoo.com/news/dress-meet-maripol-woman-behind-madonnas-early-iconic-look-015528814.html|bet=Dress you up: Meet Maripol, the woman behind Madonna's early, iconic look|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210427221120/https://www.yahoo.com/news/dress-meet-maripol-woman-behind-madonnas-early-iconic-look-015528814.html|arxivsáne=April 27, 2021|sáne=July 26, 2018|baspaxana=Yahoo!|qaralǵan sáne=April 27, 2021}}&lt;/ref&gt; Madonnanıń ataqlıǵı onıń ekinshi studiyalıq albomı &quot;Like a Virgin&quot;niń 1984-jılı noyabr ayında shıǵıwı menen jáhán boyınsha artıwın dawam etti. Bul albom Germaniya, Italiya, Niderlandiya, Jańa Zelandiya, Ispaniya, Birlesken Korollik hám AQSH-ta birinshi orındı iyelegen birinshi albomı boldı.&lt;ref name=&quot;bbalbums&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.allmusic.com/artist/madonna-p64565/charts-awards/billboard-albums|bet=Madonna – Charts &amp; Awards – Billboard Albums|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240607160850/https://www.allmusic.com/artist/madonna-mn0000237205|arxivsáne=June 7, 2024|baspaxana=[[AllMusic]]|qaralǵan sáne=February 24, 2010}}&lt;/ref&gt; &quot;Like a Virgin&quot; AQSH-ta bes millionnan artıq satılǵan birinshi hayal atqarıwshınıń albomı boldı. Keyin ala Amerika Jazıw Industriyası Associaciyası (RIAA) tárepinen gáwhar dárejesinde tastıyıqlandı hám dúnya júzi boyınsha 21 million danadan artıq satıldı.

Albomnıń at qosıǵı birinshi singl sıpatında xızmet etti hám Hot 100 diagrammasında izbe-iz altı hápteniń dawamında joqarı orındı iyeledi. Madonna 1984-jılǵı birinshi MTV Video Music Awards saltanatında &quot;Like a Virgin&quot; qosıǵın atqarǵanı ushın zor media xoshametke iye boldı. Toy kóylegin hám aq qolǵap kiygen Madonna saxnada úlken toy tortınıń ústinde payda bolıp, keyin polda provokaciyalıq túrde awnadı. MTV keyinirek bunı pop muzıkasınıń &quot;eń belgili&quot; kórsetiwleriniń biri dep esapladı.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.mtv.com/news/1978552/madonna-video-music-awards-like-a-virgin/|title=Here's The Wardrobe Malfunction That Made Madonna's 'Like A Virgin' VMA Performance Legendary|date=October 28, 2014|access-date=September 4, 2017}}&lt;/ref&gt; Ekinshi singl &quot;Material Girl&quot; Hot 100 diagrammasında ekinshi orındı iyeledi. Usı qosıqtıń klipin túsiriw waqtında Madonna aktyor Sean Penn menen ushırasıwdı basladı. Olar 1985-jılı onıń tuwılǵan kúninde úylendi.&lt;ref name=&quot;secretlife&quot;&gt;{{Cite news|title=Geordie Greig Meets Madonna: Secret Life of a Contented Wife|url=http://www.timesonline.co.uk/tol/news/article586950.ece|magazine=[[The Sunday Times]]|date=November 6, 2005|access-date=March 30, 2021}}&lt;/ref&gt;

Madonna 1985-jılı fevral ayında kino maydanına kirdi, &quot;Vision Quest&quot; filminde epizodlıq rolde oynadı. Filmniń saundtrekinde eki jańa singl kirdi: AQSH-ta birinshi orındı iyelegen &quot;Crazy for You&quot; hám basqa da &quot;Gambler&quot; qosıqları. Ol 1985-jılı &quot;Desperately Seeking Susan&quot; komediyasında da bas roldi oynadı, bul film arqalı &quot;Into the Groove&quot; qosıǵı jarıqqa shıqtı, bul onıń Birlesken Korolliktegi birinshi nomerli singlı boldı.&lt;ref name=&quot;BBC&quot;&gt;{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/4753366.stm|publisher=BBC News|date=February 26, 2006|title=Madonna Scores 12th Chart Topper in the UK|access-date=June 9, 2008}}&lt;/ref&gt; Onıń keń ataqlılıǵı sebepli, film tiykarınan Madonna haqqında dep qabıl etildi, biraq ol baslı aktrisadan biri dep kórsetilmegen edi. &quot;The New York Times&quot; gazetası kinokritigi Vincent Canby bul filmdi 1985-jılǵı eń jaqsı on filmniń qatarına kirgizdi.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/1986/03/02/arts/critics-choices-cable-tv.html|title=Critic's Choices|date=March 2, 1986|access-date=April 25, 2012}}&lt;/ref&gt;

1985-jılı aprel ayınan baslap, Madonna Arqa Amerikada óziniń birinshi koncert turına shıqtı, &quot;Virgin Tour&quot; dep atalǵan bul turda Beastie Boys gruppası onıń aldınan shıǵıp óner kórsetti. Tur waqtında Madonna obrazına eliklew qubılısı óziniń shıńına jetti, kóp sanlı qatınasıwshı qızlar oǵan uqsap kiyindi. Sol waqıtta ol jáne eki qosıq shıǵardı, &quot;Angel&quot; hám &quot;Dress You Up&quot;, solay etip albomdaǵı barlıq tórt singl Hot 100 diagrammasınıń joqarı bes ornına kirdi. &quot;Angel&quot; qosıǵı Avstraliya chartlarında da birinshi orındı iyeledi. Iyul ayında &quot;Penthouse&quot; hám &quot;Playboy&quot; jurnalları Madonnanıń 1978-jılı kórkem súwret modeli bolıp islegende túsirilgen bir qansha jalańash súwretlerin baspadan shıǵardı. Ol waqıtta aqshaǵa mútáj bolǵanlıqtan, bul súwretlerge túsken edi hám hár sessiyanı tek 25 dollar ushın islengen edi.{{Sfn|Morton|2001|p=135}} Súwretlerdiń jarıqqa shıǵıwı úlken media shawqım tuwdırdı, biraq Madonna &quot;keshirim soramay hám qarsılıq kórsetip&quot; qaldı.&lt;ref name=&quot;musicobio&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.musicomania.ca/madonna/biography.htm|bet=Madonna Biography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150702010718/http://www.musicomania.ca/madonna/biography.htm|arxivsáne=July 2, 2015|avtor=Dion, Richard|baspaxana=Musicomania|qaralǵan sáne=April 23, 2012}}&lt;/ref&gt; Aqır-aqıbetinde súwretler 100,000 dollarǵa shekem satıldı.{{Sfn|Morton|2001|p=135}} Ol bul waqıyalar haqqında 1985-jılı ashıq hawada ótkerilgen Live Aid qayrıxomlıq koncertinde tilge alıp: &quot;Kurtkamdı sheshpeymen, sebebi media bunı on jıldan keyin maǵan qarsı qollanıwı múmkin&quot; dep aytqan edi.&lt;ref name=&quot;musicobio&quot; /&gt;

1986-jılı iyun ayında Madonna óziniń úshinshi studiyalıq albomı &quot;True Blue&quot;dı shıǵardı, bul albom kúyewi Penn tárepinen ilhamlandırılǵan hám oǵan arnalǵan edi. &quot;Rolling Stone&quot; jurnalı bul miynetke qızıǵıwshılıq bildirip, albomnıń &quot;júrekten shıqqanday esitiledi&quot; dep jazǵan edi. Albomnan bes singl shıǵarıldı - &quot;Live to Tell&quot;, &quot;Papa Don't Preach&quot;, &quot;True Blue&quot;, &quot;Open Your Heart&quot; hám &quot;La Isla Bonita&quot; - bular hámme AQSH yamasa Birlesken Korollikte birinshi orındı iyeledi.&lt;ref name=&quot;UKchart&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.officialcharts.com/artist/28948/madonna/|bet=Madonna: Artist Discography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180318212925/http://www.officialcharts.com/artist/28948/madonna/|arxivsáne=March 18, 2018|sáne=January 14, 1984|baspaxana=Official Charts Company|qaralǵan sáne=May 25, 2009}}&lt;/ref&gt; Albom dúnya júzi boyınsha 28 elde birinshi orındı iyeledi, bul sol waqıtta bılay bolmaǵan jetiskenlik edi, hám ele de Madonnanıń eń kóp satılǵan studiyalıq albomı bolıp qalmaqta, onıń 25 million danası satılǵan. &quot;True Blue&quot; 1992-jılı &quot;Guinness Dúnyalıq Rekordlar Kitabı&quot;na barlıq waqıtlar ishinde hayal tárepinen jazılǵan eń kóp satılǵan albom sıpatında kirgizildi.

Madonna 1986-jılı kritikler tárepinen qattı sınǵa alınǵan &quot;Shanghai Surprise&quot; filminde bas roldi oynadı, bunıń ushın ol &quot;Eń jaman aktirsa&quot; nominaciyası boyınsha óziniń birinshi &quot;Altın Framuga&quot; sıylıǵın aldı. Ol David Rabe-nıń &quot;Goose and Tom-Tom&quot; spektaklinde teatr saxnasında birinshi ret kórindi; filmde de, spektaklde de Penn onıń menen birge oynadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.tribute.ca/people/madonna-/4085/|bet=Madonna Biography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20151002222310/http://www.tribute.ca/people/madonna-/4085/|arxivsáne=October 2, 2015|baspaxana=[[Tribune Entertainment]] Media Group|qaralǵan sáne=June 9, 2008}}&lt;/ref&gt; Kelesi jılı Madonna &quot;Who's That Girl&quot; filminde kórindi. Ol filmnıń saundtregine tórt qosıq jazıp berdi, sonıń ishinde filmniń at qosıǵı menen &quot;Causing a Commotion&quot; qosıǵı da bar edi.&lt;ref name=&quot;bbsingles&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.allmusic.com/artist/madonna-p64565/charts-awards/billboard-singles|bet=Madonna – Charts &amp; Awards – Billboard Singles|arxivurl=https://web.archive.org/web/20101021021900/https://www.allmusic.com/artist/madonna-p64565/charts-awards/billboard-singles|arxivsáne=October 21, 2010|baspaxana=[[AllMusic]]|qaralǵan sáne=February 24, 2010}}&lt;/ref&gt; Madonna 1987-jılı iyun ayında &quot;Who's That Girl&quot; dúnyajúzilik turın baslap, sentyabr ayına shekem dawam etti. Bul tur bir qansha tamashagóylerdiń sanı boyınsha rekordlardı buzdı, sonıń ishinde Parij qasındaǵı bir koncertke 130,000 nan aslam adam keldi, bul sol waqıtta hayal atqarıwshınıń eń kóp tamashagóy jıynaǵan koncerti bolıp esaplanadı. Sol jılı keyin ala ol burınǵı hitleriniń remiks albomı &quot;You Can Dance&quot;tı shıǵardı, bul albom Billboard 200 diagrammasında 14-orındı iyeledi. Eki jıllıq shawqımlı nekeniń aqırında, Madonna 1987-jılı 4-dekabrde Penn menen ajırasıw haqqında arza berdi, biraq bir neshe hápteden keyin arzasın qaytıp aldı.

=== 1988–1991: &quot;Like a Prayer&quot;, &quot;Dick Tracy&quot; hám &quot;Truth or Dare&quot; ===
[[Fayl:ExpressYourselfUnderGround_cropped.jpg|alt=A blond woman onstage with curly hair, and wearing a white corset and black pants. The background is black and smoky.|solğa|nobaý|Madonna 1990-jılǵı Blond Ambition Dúnyajúzilik Turında dóretiwshilik etpekte]]
Ol 1988-jılı may ayınan avgust ayına shekem Royale Teatrında &quot;Speed-the-Plow&quot; spektaklinde Broadway saxnasında birinshi ret kórindi. Associated Press agentliginiń xabarlawı boyınsha, Madonna Jańa jıl demalısı waqtında olardıń Malibu qalasındaǵı úyinde bolǵan gúmanlı waqıya sebepli Penn-ge qarsı hújimdi xabarlap berdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://yahoo.com/entertainment/blogs/celeb-news/the-incident-behind-those-sean-penn-domestic-abuse-allegations-200453426.html|bet=The Incident Behind Those Sean Penn Domestic Abuse Allegations|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220130221902/https://www.yahoo.com/entertainment/blogs/celeb-news/the-incident-behind-those-sean-penn-domestic-abuse-allegations-200453426.html|arxivsáne=January 30, 2022|sáne=September 22, 2015|qaralǵan sáne=February 1, 2022}}&lt;/ref&gt; Madonna 1989-jılı 5-yanvarda ajırasıw haqqında arza berdi, hám kelesi háptede ol qılmıslı ayıplaw berilmewin soraǵanı haqqında xabar berildi.&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;

1989-jılı yanvar ayında Madonna salqın ishimlikler islep shıǵarıwshı Pepsi kompaniyası menen reklama kelisimin dúzdi. Bir Pepsi reklamasında ol &quot;Like a Prayer&quot; qosıǵın birinshi márte kórsetip berdi, bul onıń tórtinshi studiyalıq albomınıń birinshi singlı hám at qosıǵı edi. 

Madonna &quot;Like a Prayer&quot; albomın Patrick Leonard, Stephen Bray hám Prince penen birgelikte jazıp, birgelikte islep shıǵardı.{{Sfn|Morton|2001|p=163}} &quot;Rolling Stone&quot; jurnalınıń muzıka shólkemlestiriwshisi J. D. Considine bunı &quot;pop muzıkasınıń kórkem ónerge jaqınlasqanı ... Madonna kórkem óner xızmetkeri sıpatında qatań qabıl etiliw kerek ekenliginiń hám onıń dawısı 80-jıllardıń eń tásirli dawıslarınıń biri ekenliginiń dálili&quot; dep maqtadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.boxofficemojo.com/movies/?id=dicktracy.htm|bet=Dick Tracy|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090428025956/http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=dicktracy.htm|arxivsáne=April 28, 2009|jumıs=Box Office Mojo|qaralǵan sáne=April 11, 2014}}&lt;/ref&gt; &quot;Like a Prayer&quot; Billboard 200 diagrammasında birinshi orındı iyeledi hám dúnya júzi boyınsha 15 million dana satıldı. Albomnıń basqa tabıslı singlları &quot;Express Yourself&quot; hám &quot;Cherish&quot; boldı, ekewi de AQSH-ta ekinshi orındı iyeledi, sonday-aq Birlesken Korollikte joqarı beslikke kirgen &quot;Dear Jessie&quot; hám AQSH-ta joqarı onlıqqa kirgen &quot;Keep It Together&quot; qosıqları da bar edi. 1980-jıllardıń aqırında Madonna MTV, Billboard hám Musician jurnalı tárepinen &quot;On jıllıqtıń artisti&quot; dep ataldı.

Madonna Warren Beatty bas roldi oynap túsirilgen &quot;Dick Tracy&quot; (1990) filminde Breathless Mahoney rolinde oynadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.madonna.com/tour/index/tour/id/2|bet=Madonna.com &gt; Tours &gt; Blond Ambition Tour|arxivurl=https://web.archive.org/web/20141107141042/http://madonna.com/tour/index/tour/id/2|arxivsáne=November 7, 2014|baspaxana=Madonna.com|qaralǵan sáne=September 3, 2012}}&lt;/ref&gt; Film eki hápte dawamında AQSH prokatta birinshi orındı iyeledi hám Madonna &quot;Eń jaqsı aktrisa&quot; nominaciyası boyınsha Saturn sıylıǵına usınıldı. Filmge qosımsha retinde ol &quot;I'm Breathless&quot; saundtrek albomın shıǵardı, oǵan filmnıń 1930-jıllardaǵı átirapınan ilhamlanıp jazılǵan qosıqlar kirdi. Oǵan sonday-aq AQSH-ta birinshi orındı iyelegen &quot;Vogue&quot; hám &quot;Sooner or Later&quot; qosıqları da kirdi. Filmdi túsiriw barısında Madonna Beatty menen qatnasıq ornatadı, biraq bul qarım-qatnas filmniń premyerasınan keyin tez arada toqtaydı.1990-jılı aprel ayında Madonna &quot;Blond Ambition&quot; dúnyajúzilik turın basladı, ol avgust ayında juwmaqlandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://todayinmadonnahistory.com/tag/rock-the-vote/|bet=Rock The Vote|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230515173212/https://todayinmadonnahistory.com/tag/rock-the-vote/|arxivsáne=May 15, 2023|jumıs=Today In Madonna History|qaralǵan sáne=May 15, 2023}}&lt;/ref&gt;

=== 2022–házirgi waqıtqa shekem: &quot;Finally Enough Love&quot; hám &quot;Celebration Tour&quot; ===
63-jıllıq tuwılǵan kúninde Madonna Warner kompaniyasına qaytıwın rásmiy túrde járiyaladı, bul global sheriklik kompaniyaǵa onıń pútkil jazılǵan muzıka katalogın, sonıń ishinde Interscope atı menen shıǵarılǵan aqırǵı úsh albomın da beredi. Shártnáma boyınsha Madonna 2022-jıldan baslap, óziniń 40 jıllıq jazıw karyerasın atap ótiw maqsetinde bir qansha katalog qayta basılımların baslap jiberdi. &quot;Finally Enough Love: 50 Number Ones&quot; atamasındaǵı remiks albomı 19-avgustta shıǵarıldı, al onıń 16 trekınıń qısqartılǵan versiyası 24-iyunnan baslap streaming xızmetlerinde qoljetimli boldı.&lt;ref&gt;{{cite magazine|url=https://www.rollingstone.com/music/music-news/madonna-warner-music-career-spanning-reissue-campaign-partnership-1212466/|title=Madonna Partners With Warner Music for Career-Spanning Reissue Campaign|first=Daniel|last=Kreps|magazine=Rolling Stone|date=August 16, 2021|access-date=August 16, 2021}}&lt;/ref&gt; Billboard-tıń Dance Club Songs chartında birinshi orındı iyelegen 50 qosıǵınan quralǵan bul remiks albomı Madonnanıń karyerası ushın &quot;ayaq oyın muzıkasınıń qanshelli áhmiyetli bolǵanın&quot; kórsetip berdi hám Billboard 200 diagrammasında onıń 23-shi joqarı onlıqtaǵı albomı boldı.&lt;ref&gt;{{cite magazine|url=https://people.com/music/madonna-releases-finally-enough-love-50-number-ones-remix-album/|title=Madonna Unveils 'Finally Enough Love: 50 Number Ones', an Epic Career-Spanning Remix Compilation|first=Jack|last=Irvin|magazine=People|date=August 19, 2022|access-date=August 27, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite magazine|url=https://www.billboard.com/music/chart-beat/madonna-first-woman-with-billboard-200-top-10-albums-each-decade-1235132467/|title=Madonna Becomes First Woman to Earn Billboard 200 Top 10 Albums Each Decade Since the '80s|first=Keith|last=Caulfield|magazine=Billboard|date=August 29, 2022|access-date=September 12, 2022}}&lt;/ref&gt;
[[Fayl:Madonna_-_The_Celebration_Tour_live_London14_10_2023_(53272334545)_(cropped).jpg|alt=|oñğa|nobaý|Madonna 2023-jılı &quot;Celebration Tour&quot;da dóretiwshilik etpekte, bul tur onıń Nyu York qalasında jasaǵan dáslepki dáwirinen ilhamlanǵan]]
2022-jılı sentyabr ayında Madonna &quot;Hung Up on Tokischa&quot; dep ataltuǵın &quot;Hung Up&quot; qosıǵınıń remiksin shıǵardı, onda reper Tokischa qatnastı. Qosıq dembow stilin qollanadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://uproxx.com/pop/madonna-tokischa-hung-up-video/|bet=Madonna Makes Out With Tokischa In Their 'Hung Up' Remix Video|avtor=Villa|at=Lucas|sáne=September 20, 2022|jumıs=[[Uproxx]]|qaralǵan sáne=December 10, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.latimes.com/entertainment-arts/story/2022-10-10/madonna-gay-tiktok-reaction-queerbaiting-support|bet='Madonna is gay?' Fans and critics are hung up on the pop icon's cryptic TikTok|avtor=Del Rosario|at=Alexander|sáne=October 10, 2022|jumıs=Los Angeles Times|qaralǵan sáne=December 10, 2022}}&lt;/ref&gt; 2022-jılı 29-dekabrde Madonna &quot;Back That Up to the Beat&quot; qosıǵınıń demo versiyasın barlıq cifrlı platformalarǵa jiberdi. Bul qosıq 2015-jılǵı sessiyalarda jazılǵan bolıp, onıń basqa versiyası 2019-jılǵı &quot;Madame X&quot; albomınıń deluxe 2-CD versiyasında shıǵarılǵan edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://music.apple.com/gb/album/back-that-up-to-the-beat-single/1661718432|bet=Madonna - Back That Up To The Beat|sáne=December 23, 2022|baspaxana=Apple Music|qaralǵan sáne=December 23, 2022}}&lt;/ref&gt;

2023-jılı yanvar ayında Madonna &quot;Celebration Tour&quot; dep ataltuǵın óziniń birinshi eń jaqsı qosıqlar koncert turın járiyaladı, ol 2023-jılı iyulden 2024-jılı yanvarǵa shekem ótkerilmekshi edi. Kelesi mart ayında ol Christine and the Queens gruppasınıń &quot;Paranoïa, Angels, True Love&quot; albomındaǵı úsh qosıqta birge islesetuǵını haqqında xabar berildi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.vulture.com/2023/03/madonna-christine-and-the-queens-new-album.html|bet=Madonna Is Christine's Newest Queen|avtor=Curto|at=Justin|sáne=March 8, 2023|jumıs=[[Vulture (website)|Vulture]]|qaralǵan sáne=March 8, 2023}}&lt;/ref&gt; 2023-jılı 2-iyunda Madonna The Weeknd hám Playboi Carti menen birgelikte &quot;Popular&quot; dep ataltuǵın singldi shıǵardı, bul &quot;The Idol&quot; drama seriyasınıń saundtregine kirdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://open.spotify.com/album/2i0fbrz2Fb19AVpq7vWrfm?si=op0lb8eJQkGoaq7u3R3aBg|bet=Popular|sáne=June 2, 2023|baspaxana=[[Spotify]]|qaralǵan sáne=June 2, 2023}}&lt;/ref&gt;

2023-jılı 24-iyunda Madonna Nyu York qalasındaǵı kvartirasına esinen tanıp qalǵan halda tabılǵannan soń&lt;ref name=&quot;auto&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.liherald.com/stories/madonnas-tour-postponed-after-long-days-at-coliseum,184403|bet=Madonna's tour postponed after long days at Coliseum|avtor=Cruz|at=Brandon|sáne=July 10, 2023|jumıs=[[Nassau Herald]]|qaralǵan sáne=September 15, 2023}}&lt;/ref&gt; emlewxanaǵa jatqızıldı.&lt;ref name=&quot;auto2&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://news.yahoo.com/madonna-speaks-health-scare-left-140343767.html|bet=Madonna Speaks Out After Health Scare Left Her Unresponsive|avtor=Cooper|at=Alex|sáne=July 10, 2023|baspaxana=Yahoo News|qaralǵan sáne=September 15, 2023}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;auto&quot; /&gt; Ol reanimaciya bóliminde emlendi hám demalıw apparatına qosıldı.&lt;ref name=&quot;auto&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.yahoo.com/entertainment/madonna-home-hospital-being-intubated-082107983.html|bet=Madonna Home From The Hospital After Being Intubated For Serious Bacterial Infection|sáne=June 29, 2023|baspaxana=Yahoo}}&lt;/ref&gt; Madonna &quot;qáwipli bakterial infekciya&quot; sebepli emleniw ushın bes kún dawamında emlewxanada boldı, bul awırıw tómen dárejeli qızdırmadan baslanıp edi.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Madonna Officially Postpones Celebration Tour|url=https://www.nytimes.com/2023/07/10/arts/music/madonna-celebration-tour-postponed.html|access-date=July 19, 2023}}&lt;/ref&gt; Nátiyjesinde, onıń &quot;Celebration Tour&quot;ınıń dáslep Arqa Amerikada ótiwi belgilengen bólimi keyinge qaldırıldı. 2023-jılı dekabr ayında Madonna emlewxanadaǵı emleniwi dawamında 48 saat medicinalıq koma halında bolǵanın málimledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.nbcnews.com/pop-culture/pop-culture-news/madonna-opens-health-scare-says-was-coma-48-hours-rcna130678|bet=Madonna opens up about health scare, says she was in coma for 48 hours|sáne=December 20, 2023|jumıs=NBC News}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://abc7chicago.com/madonna-induced-coma-health-update-brooklyn/14205603/|bet=Madonna reveals she was in 'an induced coma' this summer, thanks friend who 'saved' her life|sáne=December 20, 2023|jumıs=ABC7 Chicago}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://people.com/madonna-induced-coma-48-hours-bacterial-infection-8417774|bet=Madonna Says She Was in an 'Induced Coma for 48 Hours' Due to Bacterial Infection|jumıs=Peoplemag}}&lt;/ref&gt;

== Sıylıqları hám jetiskenlikleri ==
[[Fayl:Madonna's_hands_at_Square_of_Fame.jpg|alt=Madonna's handprints in concrete|nobaý|Madonna Londondaǵı (Angliya) Wembley Dańq Maydan'ına kirgizilgen birinshi adam boldı.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/5236386.stm|title=Madonna gets first Wembley honour|publisher=BBC News|date=August 2, 2006|access-date=December 7, 2010}}&lt;/ref&gt;]]
Madonnanıń baylıǵı $800 million menen $850 million arasında bahalanadı,&lt;ref name=&quot;cnnmoney&quot;&gt;{{Cite news|url=https://money.cnn.com/2014/12/02/luxury/richest-recording-artists/index.html|title=The world's 10 richest recording artists|first=Kathryn|last=Vasel|date=December 2, 2014|access-date=December 10, 2017}}&lt;/ref&gt; bul onı eń bay muzikalıq atletter qatarına qosadı. Forbes onı 1980-jıllar, 1990-jıllar, 2000-jıllar, hám 2010-jıllarda&lt;ref name=&quot;earning2013&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.latimes.com/entertainment/gossip/la-et-mg-madonna-top-earning-celebrity-2013-forbes-mdna-20130828,0,2147727.story|title=Madonna is Forbes' top-earning celebrity thanks to MDNA tour|first=Nardine|last=Saad|date=August 28, 2013|access-date=August 31, 2013}}&lt;/ref&gt; 11 ret jıllıq eń kóp tabıs tabatuǵın hayal muzikant dep atadı. Ol dúnya júzinde 300 millionnan artıq albom satqan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.officialcharts.com/chart-news/madonnas-top-40-most-downloaded-tracks-revealed-1309/|bet=Madonna's Top 40 most downloaded tracks revealed!|avtor=Lane|at=Dan|sáne=March 29, 2012|baspaxana=[[Official Charts Company]]|qaralǵan sáne=January 27, 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.independent.ie/entertainment/music/u2-strike-a-chord-in-the-best-albums-from-2009-1997058.html|title=U2 strike a chord in the best albums from 2009|last=Egan|first=Barry|date=January 3, 2010|access-date=July 23, 2010}}&lt;/ref&gt; Ginness Dúnya Rekordları onı barlıq waqıtlar ishindegi eń kóp satqan hayal muzika atlet dep tán aldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.guinnessworldrecords.com/world-records/8000/best-selling-female-recording-artist|bet=Best-Selling Female Recording Artist of All Time|jumıs=[[Guinness World Records]]|qaralǵan sáne=October 3, 2014}}&lt;/ref&gt; Amerika Jazıw Sanaat Assocaciyasınıń (RIAA) maǵlıwmatına kóre, ol XX ásirdiń eń kóp satqan hayal rok artisti hám AQSHta úshinshi eń kóp sertifikatlanǵan hayal albom artisti bolıp, 65.5 million sertifikatlanǵan albom birligine iye.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.riaa.com/gold-platinum/?tab_active=top_tallies&amp;ttt=TAA#search_section|bet=Top Selling Artists|baspaxana=[[Recording Industry Association of America]]|qaralǵan sáne=June 9, 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.riaa.com/newsitem.php?news_year_filter=1999&amp;resultpage=2&amp;id=3ABF3EC8-EF5B-58F9-E949-3B57F5E313DF|bet=The American Recording Industry Announces Its Artists of the Century|arxivurl=https://web.archive.org/web/20070930200852/http://www.riaa.com/newsitem.php?news_year_filter=1999&amp;resultpage=2&amp;id=3ABF3EC8-EF5B-58F9-E949-3B57F5E313DF|arxivsáne=September 30, 2007|sáne=November 10, 1999|baspaxana=Recording Industry Association of America|qaralǵan sáne=January 30, 2008}}&lt;/ref&gt; Ol hayal artist sıpatında eń kóp RIAA kóp platinalı albomlar sanı boyınsha Barbra Streisand penen teń.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://ca.news.yahoo.com/barbra-streisand-other-19-top-slideshow-wp-061558932/photo-p-madonna-58-tied-streisand-photo-061558849.html|title=Barbra Streisand and the Other 19 Top-Selling Female Recording Artists of All Time|first=Paul|last=Grein|date=April 24, 2017|access-date=December 24, 2020}}&lt;/ref&gt;

Madonna óziniń karyerası dawamında koncert turlarınıń bilet satıwlarınan 1.5 milliard AQSH dollarınan artıq tabıs taptı,&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://parade.com/1248664/samuelmurrian/madonna-net-worth/|title=Happy Birthday, Madonna! Find Out the Queen of Pop's Royal Net Worth and How She Earned It|first=Samuel R.|last=Murrian|date=August 16, 2021|access-date=August 30, 2021}}&lt;/ref&gt; koncert tabıslarında 1 milliard AQSH dolların jıynaǵan birinshi hayal boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://consequence.net/2014/05/these-five-artists-have-made-over-a-billion-dollars-touring/|bet=These Five Artists Have Made Over a Billion Dollars Touring|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220805191421/https://consequence.net/2014/05/these-five-artists-have-made-over-a-billion-dollars-touring/|arxivsáne=August 5, 2022|avtor=Terry|at=Josh|sáne=May 27, 2014|jumıs=[[Consequence (publication)|Consequence]]|qaralǵan sáne=August 5, 2022}}&lt;/ref&gt; Pollstar maǵlıwmatlarına kóre, Madonna eń kóp tabıs tapqan hayal tur artisti bolǵan,&lt;ref name=&quot;Poll&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://data.pollstar.com/Chart/2022/07/072522_top.touring.artists_1020.pdf|bet=Top Touring Artists Of The Pollstar Era|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220805190603/https://data.pollstar.com/Chart/2022/07/072522_top.touring.artists_1020.pdf|arxivsáne=August 5, 2022|sáne=July 7, 2022|jumıs=[[Pollstar]]|betler=1, 3|qaralǵan sáne=August 3, 2022}}&lt;/ref&gt; biraq 2023-jılı onı Taylor Swift hám Beyonce ozıp ketti. Madonna ele de 100,000 bilet satılǵan eki jeke koncertti ótkergen saylanlı artistlerdiń biri bolıp qalmaqta; onıń Who's That Girl Dúnya Turınıń Parijdegi Parc de Sceaux koncertine 130,000 nan artıq tamashagóy kelgen, al Girlie Show turınıń Rio-de-Janeyrodaǵı Maracana stadionındaǵı koncertine 120,000 nan artıq kóriwshi kelgen.&lt;ref name=&quot;paris1987&quot;&gt;{{Cite news|url=http://elpais.com/diario/1987/08/31/cultura/557359210_850215.html|title=Madonna convocó en París a 130.000 personas|access-date=May 4, 2009|last=Bassets|first=Luis|date=August 31, 1987}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.highbeam.com/doc/1P2-22545124.html|title=Madonna Concert Draws 120,000|date=November 8, 1993|access-date=November 29, 2017}}&lt;/ref&gt; The Celebration Turınıń juwmaqlawshı kórsetiwi 2024-jıl 5-mayda Rio-de-Janeyrodaǵı Kopakabana plyajında ótkerilip, oǵan 1.6 millionnan aslam adam qatnastı, bul qanday da bir artisttiń jeke koncertindegi eń úlken auditoriya boldı. Ol sonday-aq jeti Gremmy sıylıǵın hám jigirma MTV Video Music sıylıǵın jeńip aldı, sonıń ishinde 1986-jılǵı Video Vanguard sıylıǵı bar, ol usı sıylıqtı alǵan birinshi hayal boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.grammy.com/grammys/artists/madonna|bet=Madonna|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171117043843/https://www.grammy.com/grammys/artists/madonna|arxivsáne=November 17, 2017|baspaxana=[[Grammy Award]]|qaralǵan sáne=August 26, 2018}}&lt;/ref&gt;

Billboard maǵlıwmatlarına kóre, Madonna Hot 100 diagramması tariyxındaǵı eń tabıslı jeke artist (ulıwma esapta The Beatles toparınan keyin ekinshi orında) hám barlıq waqıtlar ishindegi eń tabıslı dens klub artisti bolıp tabıladı. Barlıǵı 50 Dance Club Songs diagrammasınıń joqarǵı orınların iyelew menen Madonna qálegen bir Billboard diagrammasında eń kóp birinshi orındı iyelegen artist boldı, bul kórsetkish boyınsha ol Hot Country Songs diagrammasında 44 birinshi orını bar George Straittan alǵa shıqtı. Ol sonday-aq Hot 100 diagrammasında 38 joqarı onlıqqa kirgen singldi jazıp aldı; ol barlıq artistler arasında bul rekordtı derlik eki on jıl dawamında (2002-jıldan 2020-jılǵa shekem) saqladı, 2020-jılı onnan Drake, al 2022-jılı hayallar arasında Taylor Swift ozıp ketti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.bbc.com/news/entertainment-arts-53565332|bet=Drake overtakes Madonna and The Beatles to break US Billboard chart record|avtor=Savage|at=Mark|sáne=July 28, 2020|baspaxana=[[BBC News]]|qaralǵan sáne=December 24, 2020}}&lt;/ref&gt; Xalıqaralıq kólemde Madonna Kanada (24), Italiya (23), Finlyandiya (7),&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://finnishcharts.com/search.asp?search=Madonna&amp;cat=s|bet=Madonna at Finnish Charts|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201228001058/https://finnishcharts.com/search.asp?search=Madonna&amp;cat=s|arxivsáne=December 28, 2020|baspaxana=Finnishcharts.com at Hung Medien|qaralǵan sáne=December 27, 2020}}&lt;/ref&gt; [[Ispaniya]] (21),{{Sfn|Salaverri|2005}}&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://spanishcharts.com/showinterpret.asp?interpret=Madonna|bet=Madonna discography|baspaxana=[[Productores de Música de España]] Spanishcharts.com at Hung Medien|qaralǵan sáne=November 14, 2010}}&lt;/ref&gt; hám Ullıbritaniya (13) &lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.officialcharts.com/chart-news/artists-with-the-most-number-1-singles-on-the-uk-chart__23765/|bet=Artists with the most Number 1 singles on the UK chart|avtor=Myers|at=Justin|sáne=January 3, 2020|baspaxana=Official Charts Company|qaralǵan sáne=March 22, 2020}}&lt;/ref&gt; ıyaqlı ellerde hayal artistler arasında eń kóp birinshi orındı iyelegen single rekordına iye. GfK Media Control Charts diagrammasınıń 40 jıllıǵında Madonna [[Germaniya]] diagramma tariyxındaǵı eń tabıslı single artisti dep esaplandı.

== Derekler ==
{{Derekler}}
[[Kategoriya:Wikipedia:Tiri shaxslar biografiyası]]
[[Kategoriya:Articles with hCards]]
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>opzl6sa0srh9u843vhpolsqe7e0tecr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Gemini (chatbot)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21001</id>
    <revision>
      <id>125582</id>
      <parentid>121733</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:07:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125582</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="33130" sha1="n4wxsfzl74xq3sqfaf6jl8a46mny0kr" xml:space="preserve">
'''Gemini''' ''(burın Bard dep atalǵan)'' ‒ [[Google]] tárepinen islep shıǵarılǵan [[generativ jasalma intellekt]] [[Chatbot|chatbotı]]. Ol [[OpenAI]] dıń [[ChatGPT]] niń rawajlanıwına tikkeley juwap sıpatında 2023-jılı dál usı atamaǵa iye [[Úlken til modeli|úlken til modeli (LLM)]] tiykarında islep shıǵarıldı. Ol aldın [[PaLM]] ǵa, al dáslep úlken [[Til modeli|til modelleriniń]] LaMDA toparına tiykarlanǵan edi.

LaMDA 2021-jılı islep shıǵarılıp, járiyalanǵan edi, biraq qáwipsizlik ilajların asırıp orınlaw sebepli jámiyetshilikke usınılmadı. 2022-jılı noyabrde OpenAI dıń ChatGPT iske túsiriwi hám onıń keyingi ataqlılıǵı Google basshıların hayran qaldırdı, bul keyingi aylarda keń kólemli juwapqa túrtki boldı. Kompaniya óz jumıs kúshin járiyalap, 2023-jılı mart ayında Bardtı sheklengen múmkinshilikler menen iske túsirdi hám may ayında basqa mámleketlerge keńeytti. Bard 2023-jılı maydaǵı Google I/O keynote prezentaciyasında oraylıq orındı iyeledi hám dekabrde Gemini LLM ine kóterildi. 2024-jılı fevral ayında Bard hám Duet AI, Googlediń basqa jasalma intellekt ónimi, [[Android]] qosımshasınıń iske túsiriliwi menen bir waqıtta Gemini brendı astında birlestiriliwi ámelge asırıldı.

== Tariyxı ==
[[Fayl:Schmidt-Brin-Page-20080520_(cropped).jpg|nobaý|220x220 nükte|2008-jılı túsirilgen súwrette kórsetilgen [[Google]]-dıń tiykarshıları Sergey Brin (shepte) hám Larry Page (ońda) [[OpenAI]] dıń [[ChatGPT]] ine qarata Googlediń juwabın talqılaw ushın pensiyadan shaqırıp alındı.]]
[[OpenAI]] 2022-jılı noyabrde úlken til modelleriniń [[GPT-3]] toparına tiykarlanǵan [[ChatGPT]] [[Chatbot|chatbotın]] iske qostı hám ol dúnyajúzilik itibarǵa iye bolıp, internette viral sensaciyaǵa aylandı.&lt;ref&gt;Konrad, Alex; Cai, Kenrick (February 2, 2023). &quot;Inside ChatGPT's Breakout Moment And The Race To Put AI To Work&quot;. Forbes. Archived from the original on February 2, 2023. Retrieved February 6, 2023.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Vincent, James (December 5, 2022). &quot;AI-generated answers temporarily banned on coding Q&amp;A site Stack Overflow&quot;. The Verge. Archived from the original on January 17, 2023. Retrieved December 5, 2022.&lt;/ref&gt; ChatGPT diń [[Google Search]] ushın potencial qáwip bolıwınan qáweterlegen Google basshıları &quot;qızıl kod&quot; signalın járiyalap, bir neshe komandanı kompaniyanıń [[Jasalma intellekt|jasalma intellekt (JI)]] islerinde járdem beriwge qayta tayınladı. Google hám onıń bas kompaniyası Alphabet tiń CEO sı Sundar Pichai bul signaldı bergen dep keń xabar etildi, biraq Pichai keyinirek The New York Times qa bunı biykarladı. Siyrek ushırasatuǵın qarar menen, 2019-jılı Alphabet tiń birlesken CEO lıǵı lawazımınan ketken Google birge qurıwshıları Larry Page hám Sergey Brin, ChatGPT ge qarata Googlediń juwabın talqılaw ushın kompaniya basshıları menen sheshiwshi máslahátlerge shaqırıldı. Brin 2023-jılı fevral ayında bir neshe jıldan beri birinshi ret Googlediń kodına kiriwdi soradı.&lt;ref&gt;Nieva, Richard; Konrad, Alex (February 1, 2023). &quot;Back At Google Again, Cofounder Sergey Brin Just Filed His First Code Request In Years&quot;. Forbes. Archived from the original on February 1, 2023. Retrieved December 31, 2023.&lt;/ref&gt;

Kompaniya 2021-jılı LaMDA, prototip LLM in kórsetken edi, biraq onı jámiyetshilikke usınbaǵan edi. Tolıq jumıs kúshi qatnasqan jıynalısta xızmetkerler LaMDA nıń ChatGPT menen básekilesiw ushın Googledıń qoldan jiberilgen múmkinshilik bolǵan-bolmaǵanı haqqında soraǵanda, Pichai hám Google AI basshısı Jeff Dean kompaniyanıń ChatGPT ge uqsas múmkinshiliklerge iye ekenin, biraq bul tarawda operativ háreket etiw Google dıń OpenAI ǵa qaraǵanda ádewir úlken bolıwı sebepli úlken &quot;reputaciyalıq qáwip&quot; bolıp tabılatuǵının ayttı. 2023-jılı yanvarda Google Brain kompaniyasınıń qarındas kompaniyası DeepMind nıń CEO sı Demis Hassabis ChatGPT ge básekilesiwshi jobasın islewge belgi berdi, hám Google xızmetkerlerine ChatGPT ge básekilesiwshi jobanı tezletiwge, &quot;Apprentice Bard&quot; hám basqa chatbotlardı intensiv túrde sınawǵa buyrıq berildi.&lt;ref&gt;Elias, Jennifer (January 31, 2023). &quot;Google is asking employees to test potential ChatGPT competitors, including a chatbot called 'Apprentice Bard'&quot;. CNBC. Archived from the original on February 2, 2023. Retrieved February 2, 2023.&lt;/ref&gt;&lt;&gt;O'Brien, Matt (February 1, 2023). &quot;Google has the next move as Microsoft embraces OpenAI buzz&quot;. Associated Press. Archived from the original on February 1, 2023. Retrieved February 6, 2023.&lt;/&gt; Pichai fevral ayında Google dıń kvartallıq tabısı boyınsha investorlar menen baylanısı waqtında kompaniyanıń LaMDA nıń qoljetimligin hám qollanılıwın keńeytiw jobaları bar ekenine investorlardı isendirdi.&lt;ref&gt;Mailk, Aisha (February 3, 2023). &quot;Google tries to reassure investors on AI progress as ChatGPT breathes down its neck&quot;. TechCrunch. Archived from the original on February 3, 2023. Retrieved February 6, 2023.&lt;/ref&gt;

== Tariyxı ==

=== Járiyalanıwı ===
2023-jılı 6-fevralda Google LaMDA menen isleytuǵın [[generativ jasalma intellekt]] [[Chatbot|chatbotı]] Bardtı járiyaladı.&lt;ref&gt;Alba, Davey; Love, Julia (February 6, 2023). &quot;Google releases ChatGPT rival AI 'Bard' to early testers&quot;. Los Angeles Times. ISSN 0458-3035. Archived from the original on February 6, 2023. Retrieved February 6, 2023.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Schechner, Sam; Kruppa, Miles (February 6, 2023). &quot;Google Opens ChatGPT Rival Bard for Testing, as AI War Heats Up&quot;. The Wall Street Journal. ISSN 0099-9660. Archived from the original on February 6, 2023. Retrieved February 6, 2023.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Nieva, Richard (February 6, 2023). &quot;Google Debuts A ChatGPT Rival Called Bard In Limited Release&quot;. Forbes. Archived from the original on February 7, 2023. Retrieved February 6, 2023.&lt;/ref&gt; Bard dáslep ay aqırında jobalanǵan keń kólemli járiyalanıwdan aldın 10,000 &quot;isenimli sınawshı&quot; dan quralǵan tańlanǵan toparǵa usınıldı. Joba ónimniń basshısı Jack Krawczyk tárepinen basqarıldı, ol ónimdi izlew sisteması emes, al &quot;birge islesiwshi AI xızmeti&quot; dep táriyipledi, Pichai bolsa Bardtıń [[Google Search]] ke qalay biriktiriletuǵının tolıq túsindirdi. Reuters kompaniyanıń ChatGPT ge uqsas funkciyanı [[Google Search]] ke qosıwı 2024-jılǵa kelip qosımsha $6 milliard jumsawına tuwrı keliwin esapladı, al izertlew hám másláhát beriwshi SemiAnalysis firması Google ge $3 milliard turatuǵının esapladı. Texnologiya &quot;Atlas&quot; kodlıq atı astında rawajlandırıldı, &quot;Bard&quot; atı bolsa ertekshiniń keltler termini bolıp, &quot;algoritmniń dóretiwshilik tábiyatın sáwlelendiriw&quot; ushın tańlanǵan.&lt;ref&gt;Metz, Cade; Grant, Nico (February 6, 2023). &quot;Racing to Catch Up With ChatGPT, Google Plans Release of Its Own Chatbot&quot;. The New York Times. ISSN 0362-4331. Archived from the original on February 6, 2023. Retrieved February 17, 2023.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Knight, Will (February 9, 2023). &quot;The Chatbot Search Wars Have Begun&quot;. Wired. Archived from the original on February 9, 2023. Retrieved February 10, 2023.&lt;/ref&gt;

Kóplegen media qarjılandırıwshılar hám qarjı analitikleri Google dıń Bard járiyalanıwın básekilesi [[Microsoft|Microsofttıń]] 7-fevralda jobalanǵan ChatGPT di Bing Chat (keyinirek Microsoft Copilot dep ataladı) formasında óziniń Bing izlew sistemasına birlestiriw ushın OpenAI menen birge islesiwdi járiyalaytuǵın waqıyasınıń aldın alıw, sonday-aq Microsoftqa &quot;quwıp jetiwdiń&quot; aldın alıw ushın &quot;asıqqanlıǵın&quot; túsindirdi. Microsoft CEO sı Satya Nadella The Verge ge: &quot;Men adamlardıń biziń olardı oynatqanımızdı biliwlerin qáleymen&quot; dedi. The Verge dan Tom Warren hám Bloomberg News tan Davey Alba bul eki úlken texnologiya kompaniyasınıń &quot;izlewdiń keleshegi&quot; haqqındaǵı jańa básekiniń baslanǵanın, olardıń altı jıllıq &quot;kelisim&quot; 2021-jılı tawsılǵannan keyin atap ótti; The Guardian nan Chris Stokel-Walker, Recode tan Sara Morrison hám Wedbush Securities investiciya firmasınıń analitigi Dan Ives bul jaǵdaydı eki kompaniya arasındaǵı JI qural jarısı dep atadı.&lt;ref&gt;Stokel-Walker, Chris (February 21, 2023). &quot;TechScape: Google and Microsoft are in an AI arms race — who wins could change how we use the internet&quot;. The Guardian. ISSN 0261-3077. Archived from the original on February 21, 2023. Retrieved March 9, 2023.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Morrison, Sara (March 4, 2023). &quot;The exciting new AI transforming search — and maybe everything — explained&quot;. Recode. Vox. Archived from the original on March 4, 2023. Retrieved March 9, 2023.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;De Vynck, Gerrit (February 8, 2023). &quot;Investors pummel Google after Microsoft ramps up AI wars&quot;. The Washington Post. ISSN 0190-8286. Archived from the original on February 8, 2023. Retrieved February 17, 2023.&lt;/ref&gt;

8-fevralda Parijde ótkerilgen &quot;kewli tolmaǵan&quot; Bard prezentaciyasınan soń, Google akciyaları segiz procentke tómenledi, bul bazar bahasınıń 100 milliard dollar joǵalıwına teńdey boldı, hám prezentaciyanıń YouTube videosı jabıq etip qoyıldı. Kóp kóriwshiler demonstraciya waqtında Bardtıń James Webb kosmos teleskopı haqqında bergen nadurıs maǵlıwmatın da atap ótti. Google xızmetkerleri kompaniyanıń ishki forumı Memgende Pichaıdıń Bardtı &quot;asıǵıs&quot; hám &quot;buzılǵan&quot; túrde járiyalaǵanın sınǵa aldı, al Futurismniń Maggie Harrisonı bul prezentaciyanı &quot;xaos&quot; dep atadı. Pichai óz háreketlerin &quot;Google uzaq waqıttan berli jasalma intellekt ústinde tereń jumıs islep atır&quot; dep qorǵadı hám Bardtıń shıǵarılıwı tez reakciya bolǵanın biykarladı. Alphabet basqarma baslıǵı John Hennessy Bardtıń tolıq ónim sıpatında tayar emesligin moyınladı, biraq texnologiyanıń potencialına qızıǵıwshılıq bildirdi.

[[Parij]] prezentaciyasınan bir hápte ótkennen soń, Pichai xızmetkerlerden Bardtı sınaqtan ótkeriwge eki-tórt saat ajıratıwın soradı, al Google basshısı Prabhakar Raghavan xızmetkerlerdi Bardtıń qátelerin dúzetiwge shaqırdı, Pichaıdıń shaqırıǵına 80,000 xızmetker juwap berdi. Keyingi háptelerde Google xızmetkerleri ishki xabarlarda Bardtı keń túrde sınǵa aldı, qáwipsizlik hám etikalıq máselelerde atap ótti hám kompaniya basshıların xızmetti iske qospawǵa shaqırdı. Básekileslerden artta qalmawǵa itibar berip, Google basshıları JI etika komandası tárepinen alıp barılǵan unamsız qáwip-qáter bahalaw esabatına qaramastan, xızmetti iske qosıwǵa qarar etti. Sol aydıń aqırında Pichai kirislerdiń ósiwiniń páseyiwine baylanıslı 12,000 xızmetkerdi tosattan jumıstan bosatqannan soń, qalǵan xızmetkerler Bard penen jumıstan bosatıw haqqında &quot;pikirin&quot; soraǵan házilleri menen bólisti. Google xızmetkerleri mart ayınıń ortasında &quot;Big Bard&quot; dep atalǵan, úlken parametrlerge iye bolǵan Bardtıń rawajlanǵan versiyasın sınaqtan ótkere basladı.&lt;ref&gt;Langley, Hugh (March 13, 2023). &quot;Google employees are already internally testing a smarter version of its chatbot called 'Big Bard'&quot;. Business Insider. Archived from the original on March 13, 2023. Retrieved April 10, 2023.&lt;/ref&gt;

=== Iske qosıw ===
Google 2023-jılı 21-martta Bardqa sheklengen kólemde erte kiriwdi ashıp, [[AQSh]] hám Ullıbritaniya paydalanıwshılarına gúzetiwshiler diziminen orın alıwǵa ruqsat berdi. [[Microsoft|Microsofttıń]] Bing Chat penen qollanıwınan parıqlı túrde, Bard tekst jazıw maydanı hám &quot;chatbot nadurıs yamasa renjitiwshi maǵlıwmatlardı kórsetiwi múmkin, bul Googledıń kóz-qarasların bildirmeydi&quot; degen eskertiwi bar ózinshe veb-qosımsha sıpatında iske qosıldı. Hár sorawǵa úsh juwap beriledi, al paydalanıwshılardan hár bir juwaptıń paydalılıǵı haqqında pikir bildiriw soraladı. Google vice-prezidentleri Sissie Hsiao hám Eli Collins Bardtı Google Search-ke qosımsha sıpatında kórsetip, kompaniyanıń bul xızmetti qáytip paydalı etiw boyınsha ele sheshim qabıl etpegenin bildirdi. Erte kiriw huqıqın alǵanlar arasında Googledıń &quot;Pixel Superfans&quot; sadıqlıq baǵdarlamasına qatnasıwshılar, onıń Pixel hám Nest qurılmaların paydalanıwshılar hám Google One abonentleri bar edi.&lt;ref&gt;Li, Abner (March 21, 2023). &quot;Google tapping the Pixel and Nest brands to invite people to Bard&quot;. 9to5Google. Archived from the original on March 21, 2023. Retrieved June 10, 2023.&lt;/ref&gt;

Bard Google tárepinen jallanǵan úshinshi tárep podryadshıları, sonıń ishinde Appen hám Accenture jumısshıları tárepinen úyretiledi. Business Insider hám Bloomberg News xabarlaǵanınday, olar qattı basımǵa alınǵan, artıq jumıs islegen hám az haqı tólegen. Bard sonday-aq ashıq derekler maǵlıwmatlarınan alınǵan informaciya tiykarında úyretiledi, bunı Google óziniń qupıyalıq siyasatın ózgertiw arqalı ashıqladı. Bard dáslepki iske qosılǵannan keyin biraz waqıt ótip, Google kompaniyanıń virtual járdemshisi Google Assistant artındaǵı toparın qayta shólkemlestirip, onıń ornına Bardqa itibar qaratıwǵa qarar etti. Google izertlewshisi Jacob Devlin Bardtıń ChatGPT maǵlıwmatların jasırın paydalanǵanın aytıp, kompaniyadan ketiwge májbúr boldı; Google bul ayıplawlardı biykarladı. Sol waqıtta, kompaniyanıń joqarı dárejeli baǵdarlama injeneri Googledıń AI &quot;qurallanıw jarısı&quot;nda artta qalıp baratırǵanı haqqında ishki xat jazdı, bul OpenAIǵa emes, al ashıq kodlı jámiyetlerdegi ǵárezsiz izertlewshilerge qarata aytılǵan edi. Pichai 31-martta kompaniyanıń Bardtı LaMDA ornına Googledıń jańalaw hám qúdiretlirek LLM'i [[PaLM]] tiykarında &quot;joqarılatıwdı&quot; niyetlegenin ashıqladı. Sol kúni Krawczyk Googledıń Bard'qa &quot;matematika hám logika qábiletlerin&quot; qosqanın járiyaladı. Bard aprelde kodlastırıwǵa járdem beriw qábiletine iye boldı, iske túsiriw waqtında 20 dan artıq programmalastırıw tilin qollap-quwatladı. Microsoft ta Edge brauzeriniń rawajlandırıwshı versiyasınıń mánzil qatarında reklamalar jaylastırıp, paydalanıwshılardı Bard veb-qosımshasına kirgen gezde Bingdi sınap kóriwge shaqırdı. Google Bardtı óziniń ChromeOS operaciyalıq sisteması hám Pixel qurılmalarına birlestiriw ústinde jumıs alıp barmaqta.&lt;ref&gt;Bradshaw, Kyle (February 10, 2023). &quot;Google working to bring Bard AI chat to ChromeOS&quot;. 9to5Google. Archived from the original on February 11, 2023. Retrieved February 12, 2023.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Bradshaw, Kyle (May 4, 2023). &quot;Google working to bring Bard AI to Pixel phones as a homescreen widget&quot;. 9t5oGoogle. Archived from the original on May 4, 2023. Retrieved May 6, 2023.&lt;/ref&gt;

=== Jańalanıwlar ===
2023-jılı may ayında ótkerilgen jıllıq Google I/O konferenciyasında Bard bas orındı iyeledi. Bul jerde Pichai hám Hsiao Bardqa tiyisli bir qatar jańalanıwlardı járiyaladı. Bularǵa PaLM 2 modeliniń qollanılıwı, basqa Google ónimler hám úshinshi tárep xızmetleri menen birlesiw, 180 elge keńeyiw, qosımsha tillerde islewi hám jańa funkciyalar kiredi. Aldıńǵı jıllarǵa salıstırǵanda, bul jolı Assistant haqqında derlik aytılmadı. Keńeytirilgen iske túsiriw [[Evropa Awqamı|Evropa Awqamı (EA)]] elleriniń hesh birinde ámelge asırılmadı, bul maǵlıwmatlardı qorǵaw boyınsha ulıwma qaǵıydalarǵa sáykes keliw máselesi menen baylanıslı bolıwı múmkin. Google Workspace akkauntı bar adamlar da xızmetke kiriwge múmkinshilik aldı. Google iyun ayında Bardtı EAda iske qosıwǵa háreket etti, biraq Irlandiya Maǵlıwmatlardı Qorǵaw Komissiyası toqtatıp qoydı, olar kompaniyadan &quot;maǵlıwmatlardı qorǵaw tásirin bahalaw&quot;dı soradı. Iyul ayında Google Bardtı [[Evropa Awqamı|EA]] hám [[Braziliya|Braziliyada]] iske qostı, onlaǵan jańa tillerde qollap-quwatlawdı qostı hám bir neshe jańa jekelestirilgen hám ónimdarlıq funkciyaların kirgizdi. Iyul ayında Bardtı kóp qollanatuǵın paydalanıwshılardan ibarat bolǵan Discordta tek shaqırıw menen kiriw múmkin bolǵan sáwbet bólmesi (&quot;server&quot;) jaratıldı. Keyingi bir neshe ay ishinde bul sáwbet bólmesi Bardtıń paydalılıǵına gúman tuwdıratuǵın pikirlerge tolıp ketti.&lt;ref&gt;Alba, Davey (October 11, 2023). &quot;Even Google Insiders Are Questioning Bard AI Chatbot's Usefulness&quot;. Bloomberg News. Archived from the original on October 11, 2023. Retrieved October 16, 2023.&lt;/ref&gt;

Sentyabr ayında Wired jurnalı menen bolǵan sáwbette Bardtıń iske túsiriliwi haqqında oylanıp, Pichai Googledıń LaMDAnı shıǵarıwda &quot;abaylı&quot; bolǵanın moyınladı, sebebi &quot;onı durıs isletiwdiń juwapkershiligi&quot; bar edi. Ol OpenAI kompaniyasın ChatGPT di iske túsirgeni ushın maqtadı hám Nadellanıń Googledı basqarıwǵa májbúrleymiz degen pikirlerine juwap qaytardı. Sol aydıń aqırında Google chatbotqa úlken jańalanıw kirgizdi, onı kóplegen óz ónimleri menen &quot;keńeytiwler&quot; arqalı birlestirdi, JI járdeminde payda etilgen juwaplardı Google izlew arqalı tekseriwge múmkinshilik beretuǵın túyme qostı hám paydalanıwshılarǵa sáwbet aǵımların bólisiwge ruqsat berdi. Sonday-aq, Google óz izlew sistemasınıń roboc.txt indekslew faylına &quot;Google-Extended&quot; veb-brauzerin kirgizdi, bul veb-sayt iyelerine Bardtıń olardı úyreniwi ushın skanerlew múmkinshiligin biykarlaw imkaniyatın berdi. Keyinirek onlayn paydalanıwshılar Google izlewindegi Bard sáwbet aǵımların indeksleytuǵının, eger paydalanıwshılar olardı bólisiwge ruqsat bergen bolsa, anıqladı. Google bul qátelik ekenin bildirdi hám tez arada maǵlıwmatlardıń jasırın tarqalıwın joq etiw boyınsha is-ilajlar kórdi.

Oktyabr ayında kompaniyanıń jıl sayınǵı &quot;Made by Google&quot; waqıyasında, onda Pixel 8 seriyası hám Pixel Watch 2 jariyalanǵan edi, Hsiao &quot;Assistant with Bard&quot; dep atalatuǵın Google Assistanttıń jańalanǵan nusqasın kórsetip ótti. Bul nusqa Bard penen tereń biriktirilgen bolıp, Amazonnıń Alexa menen qollanǵan usılına uqsas edi. [[Amerika Qurama Shtatları|AQSH]] Avtorlıq huqıq basqarması generativ AI texnologiyaları boyınsha potencial jańa nızamlar haqqında jámiyetlik pikir soraǵanda, [[Google]] [[OpenAI]] hám [[Microsoft]] penen birgelikte avtorlıq huqıqı qorǵalatuǵın materiallardı payda etiw juwapkershiligi paydalanıwshıda ekenin, al óndiriwshide emes ekenin tastıyıqladı. Noyabr ayında Accenture podryadchileri optimal bolmaǵan jumıs sharayatlarına qarsı narazılıq bildirip, Alphabet Orkers Unionǵa qosılıwǵa dawıs berdi. Sol waqıtta kompaniya AQSH-tıń Arqa [[Kaliforniya shtatı|Kaliforniya]] rayonlıq sudına arnawlı bir toparǵa qarsı arza berdi. Bul topar Bardtıń júklep alıw múmkin bolǵan nusqası sıpatında zıyanlı programmalıq támiynattı reklama etken edi.&lt;ref&gt;Brittain, Blake (November 13, 2023). &quot;Google sues scammers over fake Bard AI malware&quot;. Reuters. Archived from the original on November 14, 2023. Retrieved November 14, 2023.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Birnbaum, Emily (November 13, 2023). &quot;Google Sues Scammers Over Fake Bard AI Chatbot That Downloads Malware&quot;. Time. Archived from the original on November 14, 2023. Retrieved November 14, 2023.&lt;/ref&gt;

=== Qayta iske túsiriw ===
[[File:Google_Gemini_Android.png|nobaý|140x140 nükte|Android smartfonındaǵı Gemini mobil qosımshası]]
2023-jıl 6-dekabrde Google Gemini dep atalatuǵın kóp modallı hám quwatlıraq [[Úlken til modeli|LLM]]-di jariyaladı, ol kompaniyanıń &quot;eń úlken hám eń qábіletli [[Jasalma intellekt|JI]] modeli&quot; dep ataldı. Orta dárejeli Gemini Pronıń arnawlı sazlanǵan nusqası Bardqa biriktirildi, al úlkenrek Gemini Ultra 2024-jılı &quot;Bard Advanced&quot;tı quwatlandırıwı kerek edi. The Wall Street Journal gazetası Bardtıń ayına orta esaptan 220 million kiriwshisi bar ekenin xabarladı. Google 2024-jıldıń yanvar ayında Appen menen shártnamasın toqtattı, al keyingi ayda Bard uzaq kútilgen súwretler payda etiw qábiletin aldı, ol Google Brainniń Imagen 2 tekst-súwret modeli járdeminde iske asırıldı.&lt;ref&gt;David, Emilia (February 1, 2024). &quot;Bard generates photos now, finally&quot;. The Verge. Archived from the original on February 1, 2024. Retrieved February 4, 2024.&lt;/ref&gt;

2024-jıl 8-fevralda Bard hám Duet AI Gemini brendі astında birlestіrіldі, [[Android]] ushın mobil qosımsha iske túsirildi hám xızmet iOS-taǵı Google qosımshasına biriktirildi. Androidta, qosımshanı júklep alǵan paydalanıwshılar Geminidiń Assistant-tı qurılmanıń defolt virtual járdemshisi sıpatında almastırǵanın kórdi, biraq Assistant óz aldına xızmet bolıp qala berdi. Google sonday-aq &quot;Google One AI Premium&quot; jazılıwı arqalı qoljetimli bolǵan &quot;Gemini Advanced with Ultra 1.0&quot;di iske túsirdi, Geminidi Androidtaǵı Messages qosımshasına birlestirdi hám Stack Overflow menen sheriklik haqqında járiyaladı.

Gemini 2024-jılǵı Google I/O bayanlamasında qaytadan oraylıq orındı iyeledi, dástúrli túrde áhmiyetli bolǵan Android 15 hám Pixel 8a sıyaqlı temalar keyingi kúni hám aldınǵı háptede ótkizilgen ayırım waqıyalarǵa qaldırıldı. Google Geminidiń [[Android]], Chrome, Photos hám Workspace qosıp, bir qansha ónimlerge biriktirilgenin járiyaladı. The Washington Post bul prezentaciyanı &quot;jańa JI qásiyetleriniń cunamisi&quot; dep súwretledi. Gemini Advanced &quot;Gemini 1.5 Pro&quot; til modeline kóterildi, Google Gemini Live dawıslı sóylesiw rejimin hám arnawlı chatbotlar jaratıw imkaniyatı bolǵan Gems-ti kórsetip ótti. Pixel 9 seriyasınan baslap, Gemini Pixel qurılmalarında Google Assistant-tı defolt virtual járdemshi sıpatında almastırdı, al Gemini Live telefonlarda debyut qıldı.&lt;ref&gt;Davis, Wes (August 13, 2024). &quot;Google Gemini's voice chat mode is here&quot;. The Verge. Archived from the original on August 13, 2024. Retrieved September 2, 2024.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Stern, Joanna (September 2, 2024). &quot;Google's Gemini Live AI Sounds So Human, I Almost Forgot It Was a Bot&quot;. The Wall Street Journal. ISSN 0099-9660. Archived from the original on August 13, 2024. Retrieved September 2, 2024.&lt;/ref&gt;

== Qabıl etiliwi ==

=== Sın pikir ===
Dáslepki shıǵarılǵanda Bard dep atalǵan Gemini aralaspa pikirlerǵe iye boldı. The Verge-den James Vincent onı ChatGPT hám Bing Chat-tan tezirek dep taptı, biraq Bing usılındaǵı silteme belgilerdıń joqlıǵı &quot;hám jaqsı, hám jaman&quot; ekenin atap ótti hám Google-dı JI menen eksperiment islewde batılıraq bolıwǵa shaqırdı. Onıń kásiplesi David Pierce qızıqsız hám geyde nadurıs juwaplardan tásirlenbedi, Googledıń Bard'tıń izlew sisteması emes ekenin aytıwına qaramastan, onıń paydalanıwshı interfeysi izlew sistemasına uqsaǵanın, bunıń Google ushın máseleler tuwdırıwı múmkin ekenin qostı. The New York Times-tan Cade Metz Bard-tı ChatGPTǵa salıstırǵanda &quot;abaylıraq&quot; dep súwretledi, al Vox-tan Shirin Ghaffary onı juwaplarınıń saqlanıwshılıǵı sebepli &quot;qurǵaq hám tartıssız&quot; dep atadı.&lt;ref&gt;Ghaffary, Shirin (March 22, 2023). &quot;Google's new AI chatbot seems boring. Maybe that's the point&quot;. Vox. Archived from the original on March 22, 2023. Retrieved March 27, 2023.&lt;/ref&gt;

The Washington Post jazıwshısı Geoffrey A. Fowler Bard haqqında aralaspa pikir bildirdi, onıń abaylı háreketlengenin, biraq internet tásirindegi biytáreplikti kórsetiwi múmkin ekenin atap ótti. ZDNET ushın jazǵan Sabrina Ortiz ChatGPT hám Bing Chat-tıń Bardqa salıstırǵanda &quot;ulıwma alǵanda kóbirek qábiletli&quot; ekenine isendi, al Wired jurnalisti Lauren Goode Bard penen sóylesiwdi úshewiniń ishinde &quot;eń birtúrli&quot; dep taptı. Kéńeytiwler kirgizilgennen keyin, The New York Times jazıwshısı Kevin Roose jańalanıwdı qanaatlandırmaytuǵın hám &quot;azǵana tartıpsız&quot; dep taptı, al Business Insider jazıwshısı Lakshmi Varanasi Bardtıń kóbinese faktlerden góre maqtawǵa kóbirek berilgenin anıqladı.

60 Minutes baǵdarlamasında Hsiao, Google viceprezidenti Djeyms Manyika hám Pichai menen sáwbette, CBS News xabarlawshısı Scott Pelley Geminidi &quot;tınıshsızlandıratuǵın&quot; dep taptı. Pensilvaniya universitetiniń Wharton mektebi docenti Ethan Mollick onıń kórkemlik qábiletsizliginen qanaatlanbaǵan. The New York Times ChatGPT hám Geminidiń adam járdemshilerinen kútiletuǵın wazıypalardı orınlaw qábiletine baylanıslı sınaq ótkizdi hám ChatGPT-diń iskerliginiń Geminige qaraǵanda ádewir joqarı ekenin anıqladı. Jańalıqlar maqalalarınıń isenimliligin bahalaytuǵın NewsGuard qurılması Geminidiń belgili konspirativlik teoriyalardı áshkaralaw qábiletiniń ChatGPTǵa qaraǵanda joqarı ekenin taptı. Associated Press tárepinen járiyalanǵan esabatta Gemini hám basqa chatbotlardıń &quot;saylaw beriwshilerdi huqıqınan ayırıwǵa qáwip tuwdıratuǵın aljastıratuǵın hám jalǵan maǵlıwmatlardı&quot; payda etiw qáwpi bar ekeni eskertildi.

=== Súwret payda etiw qarsılıǵı ===
[[Fayl:Diverse_US_senators_from_the_1800s_-_Gemini.png|nobaý|2024-jılı fevral ayında Geminiden &quot;1800-jıllardaǵı AQSH senatorınıń súwretin payda etiw&quot; soralǵanda bergen juwabı]]
2024-jılı fevral ayında, sociallıq media paydalanıwshıları Gemini-diń tariyxıy jaqtan nadurıs kontekstlerde — mısalı, vikinglerdi, nacist áskerlerin hám AQSH qurıwshı ataların — rеńli adamlar hám hayallar súwretlerin payda etkenin hám aq adamlardıń súwretlerin payda etiw sorawların qabıl etpey atırǵanın xabarladı. Bul súwretler sociallıq mediada masqara etildi, sonıń ishinde konservatorlar hám libertarianlar tárepinen de, olar bunı Google-dıń &quot;oyanıwshılıǵınıń&quot; dálili sıpatında keltirdi. Grok chatbotın basqaratuǵın xAI kompaniyasınıń iyesi, biznes magnatı [[Ilon Mask]] Google-dı sınǵa alǵanlar qatarında boldı, onıń ónimler toplamın biytárep hám racistlik dep ayıpladı. Mask hám basqa paydalanıwshılar Krawczyk-ti itibarǵa alıp, onıń rasa haqqındaǵı burınǵı pikirlerın qayta kóterdi, nátiyjesinde Krawczyk [[Twitter|X (Twitter)]] hám LinkedIn-nen shıǵıp ketti. Konservativ baǵdarlanǵan tabloid New York Post gazeti bul waqıya haqqında baspa nusqasında bas bet materialın járiyaladı.&lt;ref&gt;De Vynck, Gerrit; Tiku, Nitasha (February 23, 2024). &quot;Google takes down Gemini AI image generator. Here's what you need to know&quot;. The Washington Post. ISSN 0190-8286. Archived from the original on February 23, 2024. Retrieved February 25, 2024.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Sharma, Shubham (February 22, 2024). &quot;Google suspends Gemini's ability to generate people after numerous 'woke' inaccuracies&quot;. VentureBeat. Archived from the original on February 22, 2024. Retrieved February 25, 2024.&lt;/ref&gt;

Juwap retinde, Krawczyk Google &quot;bul sıyaqlı súwretlewlerdi dárhal jaqsılaw ústinde jumıs alıp baratırǵanın&quot; ayttı, hám Google Gemini-diń adamlar súwretin payda etiw qábiletin toqtattı. Raghavan bul dawdı sheshiw ushın uzaq málimleme berip, Gemini-diń kóp túrlilikke umtılıw barısında &quot;artıqsha kompensaciya&quot; islegenin túsindirdi hám súwretlerdiń &quot;uyatlı hám nadurıs&quot; ekenin moyınladı. Xızmetkerlerge jibergen ishki xatında Pichai bul waqıyanı qorlaytuǵın hám qabıl etilmeytuǵın dep atap, strukturalıq hám texnikalıq ózgerisler kirgiziwge wáde berdi. Bir neshe kúnnen keyin Googledıń isenim hám qáwipsizlik toparınıń bir neshe xızmetkeri jumıstan bosatıldı. Hassabis Geminidiń adamlar súwretin payda etiw qábiletiniń eki hápteniń ishinde qayta tiklenetuǵının bildirdi; aqırında ol avgust ayınıń aqırında jańa Imagen 3 modeli menen isleytuǵın etip qayta iske túsirildi.

Bazar bul jaǵdayǵa jaman reakciya kórsetti, Googledıń akciyaları 4.4 procentke tómenledі. Pichaı-dıń otstavkaǵa ketiwi haqqında talaplardıń kóbeyiwi, sonıń ishinde texnologiya tallawshıları Ben Thompson hám Om Malik tárepinen de aytıldı. Jim Jordan basshılıǵındaǵı Wákiller palatasınıń respublikashıları Google-dı shaqırıp, kompaniyanı Biden administraciyası menen sóz erkinligin sheklew boyınsha birge háreketleniwde ayıpladı. Bul sátsizlik hám Google-dıń ulıwma OpenAIǵa bergen juwabın esapqa alıp, Business Insider-diń Hugh Langley hám Lara OReilly Google-dıń &quot;avangardtan dinozavrǵa&quot; tez aylanıp baratırǵanın járiyaladı. Bloomberg kolumnisti Parmy Olson Google-dıń qıyınshılıqlarınıń sebebi &quot;oyanıwshılıq&quot; emes, al Geminidiń &quot;asıǵıs&quot; iske túsiriliwi ekenin ayttı. The Information ushın jazǵan Martin Peers, Google-ge bul jaǵdaydı sheshiw ushın [[Mark Cukerberg]] sıyaqlı basshı kerek degen pikirdi bildirdi. Hugging Face ilimpazı Sasha Luccioni hám Surrey universitetiniń professori Alan Vudward bul waqıyanıń tamırları Geminidiń úyretiw korpusı hám algoritmlerinde &quot;tereń jaylasqanın&quot; hám onı dúzetiw qıyın bolatugının ayttı. Fortune jurnalınıń Jeremy Kahnı qáwipsizlik hám juwapkershilik boyınsha izertlewshilerdiń birge islep, jaqsıraq qorǵanıw sistemasın rawajlandırıwın talap etti. New York jurnalınıń avtorı John Herrman bılay dep jazdı: &quot;Bul — ózleri sebep bolǵan úlken qátelik, kúlkili bir jaǵday hám Google-dıń OpenAIdıń kóterilip atırǵanınan hám AIdıń óziniń izlew biznesine qáwip salıp atırǵanınan qanshelli qorqıp atırǵanınıń dálili.&quot;

=== Basqa waqıyalar ===
Súwret payda etiw qıyınshılıǵınan keyin, bazı paydalanıwshılar Geminidiń tekst juwapların shep jaqlı biytárep kóz-qarasqa iyе dep ayıplay basladı. Onlayn tarqalǵan bunday mısallardıń birinde, Gemini Mask yamasa nacist diktator Adolf Gitlerdiń qaysısı jámiyetke kóbirek zıyan keltirgenin &quot;anıq aytıw qıyın&quot; dep juwap berdi. Basqa paydalanıwshılar Geminidiń shep qanat siyasatshıların hám affirmativ háreketler hám abort huqıqları sıyaqlı máselelerdi qollap-quwatlaytuǵının, al oń qanat figuralardı, gósh jeytuǵın azıq-awqatlardı hám qazılma otınlardı qollap-quwatlawdan bas tartatuǵının xabarladı. The Wall Street Journaldıń redakciya keńesi Geminidiń &quot;kórinip turǵan oyanıwshıl pikir qálipleri&quot; &quot;oń siyasiy kúshlerdiń AI'ǵa qarsı reakciyasın kúsheytip atırǵanın hám olar shep qanat penen birge kóbirek regulyaciya talap etip atırǵanın&quot; jazdı.&lt;ref&gt;&quot;Google's Artificial Intelligence&quot;. The Wall Street Journal. February 29, 2024. Archived from the original on March 1, 2024. Retrieved May 21, 2024.&lt;/ref&gt;

Hindstandaǵı Elektronika hám informaciya texnologiyaları ministrliginiń kishi ministri Rajeev Chandrasekhar Googledı oń qanat jańalıqlar saytı OpIndia-nıń maqalasın qısqasha bayanlaw talabınan bas tartqanı ushın hám ayırım ekspertlerdiń Bas ministr Narendra Modi-diń siyasatın fashistlik dep atap ótkenin aytqanı ushın elde qollanılatuǵın Informaciya texnologiyaları qaǵıydaların buzǵan dep ayıpladı. Franciyada Google Birden cifrlı bazar haqqındaǵı avtorlıq huqıq direktivası tiykarında básekiles regulyator Autorite de la concurrence tárepinen 250 million evro muǵdarında shtraf salındı, sebebi ol jergilikli jańalıqlar baspalarına olardıń mazmunı Geminidi úyretiw ushın qollanılǵanı haqqında xabar bermegeni ushın edi. AQSH mámleket teleradiokompaniyası Voice of America Geminidi Qıtay propagandasın &quot;qaytalaǵanı&quot; ushın ayıpladı.&lt;ref&gt;Ma, Wenhao (June 13, 2024). &quot;Google AI Gemini parrots China's propaganda&quot;. Voice of America. Archived from the original on July 11, 2024. Retrieved June 16, 2024.&lt;/ref&gt;

[[2024-jılǵı Jazǵı Olimpiada oyınları|2024-jılı iyul ayında ótkerilgen Jazǵı Olimpiada]] waqtında Google &quot;Qádirli Sidney&quot; dep atalatuǵın Gemini ushın reklama kórsetti. Bul reklamada bir áke chatbottan óziniń kishi qızı ushın ataqlı sportshı Sidney McLaughlin-Levrone-ǵa ıqlasbent xat jazıp beriwin soraydı. Apple kompaniyasınıń jaqında shıǵarǵan jetinshi áwlad iPad Pro ushın &quot;Ashıqlıq!&quot; reklamasına uqsap, bul reklama da onlayn ortalıqta kúshli qarsılıqqa ushıradı. Adamlardıń haqıyqıy sezimleri hám dóretiwshiligin kompyuter menen almastırǵanı ushın sınǵa alındı. The Washington Post gazetasınıń kolumnisti Alexandra Petri reklamanı &quot;máseleniń mánisin túsinbegen&quot; dep qattı sınǵa aldı. Nátiyjede, Google bul reklamanı NBC telekanalınıń efirinen alıp tasladı.&lt;ref&gt;Elias, Jennifer (August 2, 2024). &quot;Google pulls AI ad for Olympics following backlash&quot;. CNBC. Archived from the original on August 2, 2024. Retrieved August 3, 2024.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Song, Victoria (August 2, 2024). &quot;Google pulls Gemini AI ad from Olympics after backlash&quot;. The Verge. Archived from the original on August 2, 2024. Retrieved August 13, 2024.&lt;/ref&gt;

== Derekler ==

[[Kategoriya:Programmalıq injiniring]]
&lt;references /&gt;
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>n4wxsfzl74xq3sqfaf6jl8a46mny0kr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>IPhone</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21007</id>
    <revision>
      <id>125588</id>
      <parentid>124846</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:08:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125588</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="123721" sha1="g46gqzwbbtndj1yidmnu39z4msvp3p5" xml:space="preserve">'''iPhone''' — [[Apple Inc.|Apple kompaniyası]] tárepinen jaratılǵan hám satıwǵa shıǵarılǵan, kompaniyanıń óziniń [[IOS|iOS]] [[Mobil operaciyalıq sistema|mobil operaciyalıq sistemasında]] isleytuǵın [[Smartfon|smartfonlar]] tarmaǵı. [[IPhone (1-áwlad)|Birinshi áwlad iPhone]] 2007-jıl 9-yanvarda sol waqıttaǵı Apple CEO-sı [[Stiv Djobs]] tárepinen Macorld 2007-de járiyalandı hám sol jılı keyinirek satıwǵa shıǵarıldı. Sonnan berli Apple hár jılı jańa iPhone modellerin hám iOS versiyaların shıǵarıp kelmekte; eń sońǵı modeller — iPhone 16 hám 16 Plus, joqarı klastaǵı iPhone 16 Pro hám 16 Pro Max. 2024-jıl 1-yanvarǵa kelip, 2.3 milliardtan aslam iPhone satılǵan bolıp, bul Apple-dı 2023-jılı mobil telefonlar satıwshıları arasında eń iri satıwshıǵa aylandırdı.

[[IPhone (1-áwlad)|Dáslepki iPhone]] kóp sensorlı texnologiyanı paydalanǵan birinshi mobil telefon boldı. Óziniń rawajlanıw tariyxı dawamında iPhone úlkenrek, joqarı ólshemli displeylerge, video jazıw funkciyasına, suw ótkizbewshilik qásiyetine hám kóplegen qolaylı funkciyalarǵa iye boldı. iPhone 8 hám 8 Plus-ke shekem, iPhone-larda aldıńǵı panelde bir knopka bar edi, iPhone 5s hám onnan keyingi modellerge [[Touch ID]] barmaq izi sensorı qosıldı. iPhone X-tan baslap, iPhone modelleri [[Face ID]] betti tanıw sisteması menen Touch ID-diń ornına autentifikaciya ushın ramkası joq aldıńǵı ekran dizaynına ótip, navigaciya ushın úy knopkasınıń ornına jest qollanıwdı kóbeytken.

iPhone, [[Apple Inc.|Apple]] kompaniyasınıń [[IOS|iOS]] [[Programmalıq támiynat|baǵdarlaması]] menen isleytuǵın, dúnyadaǵı eki tiykarǵı [[smartfon]] platformalarınıń biri bolıp, [[Android]] penen bir qatarda turıptı. Birinshi áwlad iPhone-dı [[Stiv Djobs]] mobil telefon industriyası ushın &quot;revolyuciya&quot; dep súwretlegen edi. iPhone tegis smartfon formasın keń tarqatıw menen birge, smarfon baǵdarlamaları yamasa &quot;app ekonomikası&quot; ushın úlken bazar jaratıwda, mobil qurılmalar bazarınıń tez ósiwine tiykar salıwda úlken áhmiyetke iye boldı. iOS-ta aldınnan ornatılǵan baǵdarlamalardan tısqarı, 2024-jıldıń avgust ayına kelip, Apple-dıń mobil distribyuciya bazarı [[App Store]]-dan júkleniwge tayar bolǵan 2 millionga jaqın baǵdarlama bar.

[[Apple Inc.|Apple]] [[Smartfon|smartfonın]] rawajlandırıw 2004-jılı baslandı, sol waqıtta kompaniya apparatlıq injener Tony Fadell, programmalıq támiyinat injeneri Skott Forstall hám dizayn xızmetkeri Jony Ive, basshılıǵında 1000 xızmetkerden ibarat komanda dúzip, joqarı qupiyalıqtaǵı &quot;Project Purple&quot; ústinde jumıs basladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2017/6/13/15782200/one-device-secret-history-iphone-brian-merchant-book-excerpt|bet=The Secret Origin Story of the IPHONE. An exclusive excerpt from the book &quot;The One Device: The secret history of the iPhone&quot;|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220827040315/http://www.theverge.com/2017/6/13/15782200/one-device-secret-history-iphone-brian-merchant-book-excerpt|arxivsáne=August 27, 2022|avtor=|at=|sáne=June 13, 2017|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;RWW12&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.readwriteweb.com/mobile/2012/08/4-real-secrets-weve-learned-so-far-about-apple.php|bet=4 Real Secrets We've Learned So Far About Apple|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120808131222/http://www.readwriteweb.com/mobile/2012/08/4-real-secrets-weve-learned-so-far-about-apple.php|arxivsáne=August 8, 2012|avtor=Rowinski|at=Dan|sáne=August 7, 2012|jumıs=Readwriteweb.com|qaralǵan sáne=October 25, 2012}}&lt;/ref&gt;

Sol waqıttaǵı Apple CEO-sı Stiv Djobs dáslepki dıqqattı planshetten (keyinirek iPad túrinde qayta kórildi) telefon baǵdarına burıp jiberdi. Apple qurılmanı Cingular Wireless (keyinirek AT&amp;T Mobility dep qayta ataldı) penen qupiya birge islesiw arqalı, shama menen 30 ay dawamında 150 million AQSH dolları muǵdarındaǵı rawajlandırıw qárejeti menen jarattı. Jobs-tıń 1998-jılǵı aytıwınsha, &quot;iMac&quot;-taǵı (hám sonnan soń &quot;iPod&quot;, &quot;iPhone&quot; hám &quot;iPad&quot;-taǵı) &quot;i&quot; háribi [[Internet|internet]], individual (jeke), úyretiw, xabardar etiw hám ruxlandırıw sózleriniń birinshi háribin ańlatadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.independent.co.uk/life-style/gadgets-and-tech/news/iphone-apple-name-imac-i-internet-phone-handset-a6881701.html|bet=iPhone: What the &quot;i&quot; in Apple's handset names for|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220706183659/http://www.independent.co.uk/tech/iphone-apple-name-imac-i-internet-phone-handset-a6881701.html|arxivsáne=July 6, 2022|sáne=February 18, 2016|jumıs=Andrew Griffin|baspaxana=The Independent|qaralǵan sáne=November 12, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.businessinsider.com/what-i-means-iphone-2016-9|bet=The meaning of the 'i' in 'iPhone' — as explained by Steve Jobs|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220627235254/https://www.businessinsider.com/what-i-means-iphone-2016-9|arxivsáne=June 27, 2022|avtor=Wei|at=Will|sáne=September 7, 2016|jumıs=[[Business Insider]]|qaralǵan sáne=November 12, 2017}}&lt;/ref&gt;

Apple &quot;komitet tárepinen dizayn&quot; usılın qabıl etpedi, bul usıl Motorola menen birgelikte islengen hám úlken tabısqa erispegen &quot;iTunes telefon&quot; — Motorola ROKR E1-di jarattı. Basqa kemshilikler menen birge, ROKR E1-diń firmware-i Apple-dıń iPod nano-sı menen básekilesiwdiń aldın alıw ushın bar joǵı tek 100 [[iTunes]] qosıqların saqlawǵa ruqsat berdi.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Andreescu|first=Alex|date=September 27, 2005|title=iPod nano: The End of the Motorola-Apple Story — Ed Zander, Motorola CEO: &quot;Screw the nano&quot;|url=http://news.softpedia.com/news/iPod-nano-The-End-of-the-Motorola-Apple-Story-9409.shtml|access-date=June 5, 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2005/09/08/its-official-rokr-e1-itunes-phone-can-only-store-max-100/|bet=It's official: ROKR E1 iTunes phone can only store max. 100 tracks|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220525225131/https://www.engadget.com/2005-09-08-its-official-rokr-e1-itunes-phone-can-only-store-max-100.html|arxivsáne=May 25, 2022|avtor=Rojas|at=Peter|sáne=September 8, 2005|jumıs=[[Engadget]]|qaralǵan sáne=March 23, 2017}}&lt;/ref&gt; Cingular Apple-ǵa sol waqıtta siyrek ushırasatuǵın ámeliyat — iPhone apparatı hám baǵdarlamasın óz ishine islewge erkinlik berdi hám Apple-ǵa óziniń aylıq xızmet tabısınıń bir bólegin tólep bardı (iPhone 3G-ǵa shekem),&lt;ref name=&quot;CNN secrets&quot;&gt;{{Cite news|last=Lewis|first=Peter|date=January 12, 2007|title=How Apple kept its iPhone secrets|url=https://money.cnn.com/2007/01/10/commentary/lewis_fortune_iphone.fortune/index.htm|access-date=January 11, 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Vogelstein|first=Fred|date=January 9, 2008|title=The Untold Story: How the iPhone Blew Up the Wireless Industry|url=https://www.wired.com/gadgets/wireless/magazine/16-02/ff_iphone|access-date=January 10, 2008}}&lt;/ref&gt; bunıń esabına 2011-jılǵa shekem tórt jıl dawamında [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHta]] eksklyuziv satıw huqıqın aldı.&lt;ref name=&quot;arstechnica.com&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/apple/2017/06/with-iphone-apple-showed-att-and-verizon-whos-boss/|bet=With iPhone, Apple showed AT&amp;T and Verizon who's boss|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170703090321/https://arstechnica.com/apple/2017/06/with-iphone-apple-showed-att-and-verizon-whos-boss/|arxivsáne=July 3, 2017|avtor=Brodkin|at=Jon|sáne=June 29, 2017|jumıs=[[Ars Technica]]|qaralǵan sáne=July 4, 2017}}&lt;/ref&gt;

[[Stiv Jobs|Djobs]] birinshi áwlad iPhone-dı 2007-jılı 9-yanvarda [[San Francisco|San-Franciskodaǵı]] Moscone Orayında ótkerilgen Macorld 2007 konvenciyasında xalıqqa usındı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/when-iphone-met-world-7-years-ago-today/|bet=When iPhone met world, 7 years ago today|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220705220307/https://www.cnet.com/tech/tech-industry/when-iphone-met-world-7-years-ago-today/|arxivsáne=July 5, 2022|avtor=Farber|at=Dan|sáne=January 9, 2014|baspaxana=[[CNET]]|qaralǵan sáne=March 23, 2017}}&lt;/ref&gt; iPhone az sanda apparat knopkaları menen 3.5 dyuymlıq kóp sensorlı displeyge iye bolıp, sensordı qollawǵa qolaylı interfeysi bar [[IOS|iPhone OS]] [[Mobil operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemasında]] isleytuǵın edi, sol waqıtta ol Mac OS X-tiń bir versiyası sıpatında járiyalandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/186335/original-iphone-review-2.html|bet=iPhone (2007) review: A game-changer years in the making|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221005204304/https://www.macworld.com/article/186335/original-iphone-review-2.html|arxivsáne=October 5, 2022|til=en|jumıs=Macworld|qaralǵan sáne=October 5, 2022}}&lt;/ref&gt; Bul kóp sensorlı texnologiyanı paydalanǵan birinshi mobil telefon boldı.&lt;ref name=&quot;:13&quot;&gt;{{Cite book|last=Merchant|first=Brian|url=https://books.google.com/books?id=WVk_DQAAQBAJ|title=The One Device: The Secret History of the iPhone|date=June 22, 2017|publisher=Transworld}}&lt;/ref&gt; Qurılma 2007-jıl 29-iyunda [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHta]] 499 AQSH dollarınan baslanǵan bahada satıwǵa shıǵarıldı hám AT&amp;T menen eki jıllıq kelisim talap etildi. Eki aydan soń baha úshten bir bólekke tómenletildi. Nátiyjedegi narazılıqlar Djobs-tı keshirim soraw hám telefonnıń dáslepki satıp alıwshılarına járdem sıpatında qaytar tólew usınıwǵa májbúr etti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://knowledge.wharton.upenn.edu/podcast/knowledge-at-wharton-podcast/the-price-is-right-but-maybe-its-not-and-how-do-you-know/|bet=The Price Is Right, but Maybe It's Not, and How Do You Know?|sáne=October 3, 2007|jumıs=[[Wharton Business School]]|qaralǵan sáne=April 26, 2024}}&lt;/ref&gt;

2008-jıl 11-iyulda Apple-dıń Dúnyajúzilik [[Dúnya júzlik Baǵdarlamashılar Konferenciyası|Dúnya júzlik Baǵdarlamashılar Konferenciyasında]] (WWDC) 2008, Apple iPhone 3G-di járiyaladı hám onı birinshi kúni-aq jigirma eki mámleketke satıw múmkinshiligin keńeytti, aqır-aqıbetinde ol 70 mámleket hám aymaqlarda satıwǵa qoyıldı.&lt;ref name=&quot;3G_countries&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/iphone/countries/|bet=iPhone 3G Coming to countries everywhere|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080721021512/http://www.apple.com/iphone/countries/|arxivsáne=July 21, 2008|baspaxana=Apple Inc.|qaralǵan sáne=April 12, 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/192113/iphone3g_countries.html|bet=iPhone 3G now available in 22 other countries|til=en|jumıs=Macworld|qaralǵan sáne=October 5, 2022}}&lt;/ref&gt; iPhone 3G tezrek 3G baylanısın hám (eki jıllıq AT&amp;T kelisimi menen) 199 AQSH dollarınan baslanǵan tómenirek bahanı usındı. Ol kommerciyalıq jaqtan úlken tabısqa eristi, 2008-jıldıń aqırına kelip AQSHta Motorola RAZR V3-ti artqa taslaw menen eń kóp satılatuǵın mobil telefonǵa aylandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/tech/mobile/iphone-3g-crowned-most-popular-phone-in-u-s/|bet=iPhone 3G crowned most popular phone in U.S.|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231115133851/https://www.cnet.com/tech/mobile/iphone-3g-crowned-most-popular-phone-in-u-s/|arxivsáne=November 15, 2023|til=en|jumıs=CNET|qaralǵan sáne=October 25, 2023}}&lt;/ref&gt; Onıń ornın basıwshısı iPhone 3GS 2009-jıl 8-iyunda WWDC 2009-da járiyalandı hám video jazıw funkciyasın kirgizdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.gsmarena.com/apple_iphone_3gs-review-369.php|bet=Apple iPhone 3GS review: Same clothes, new feel|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221005191555/https://www.gsmarena.com/apple_iphone_3gs-review-369.php|arxivsáne=October 5, 2022|til=en-US|jumıs=GSMArena.com|qaralǵan sáne=October 5, 2022}}&lt;/ref&gt;
[[Fayl:First_iPhone_Macworld_2007_DSCF1286.agr.jpg|solğa|nobaý|228x228 nükte|2007-jıl yanvardaǵı Macorld kórsetiwinde áynek astında qoyılǵan dáslepki iPhone]]
iPhone 4 2010-jıl 7-iyunda [[Dúnya júzlik Baǵdarlamashılar Konferenciyası|WWDC]] 2010-da járiyalandı hám tat baspaytuǵın polattan islengen ramka hám arqa áynek paneldi óz ishine alǵan qayta dizaynlanǵan korpustı usındı.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://gizmodo.com/iphone-4-the-definitive-guide-5557101|bet=iPhone 4: The Definitive Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170724221043/http://gizmodo.com/5557101/iphone-4-the-definitive-guide|arxivsáne=July 24, 2017|sáne=June 7, 2010|til=en|jumıs=Gizmodo|qaralǵan sáne=October 5, 2022}}&lt;/ref&gt; Shıǵarılǵan waqtında iPhone 4 &quot;dúnyadaǵı eń juqa [[smartfon]]&quot; sıpatında járiyalandı;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; ol Apple A4 processorın paydalandı, bul Apple tárepinen arnawlı dizaynlanǵan chipti paydalanǵan birinshi iPhone edi. Ol aldıńǵı iPhone-larǵa salıstırǵanda tórt ese joqarı displeyli ólshem bolǵan Retina displeydi usındı hám shıǵarılǵan waqtında eń joqarı ólshemli smartfon ekranına iye edi;&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; sonday-aq, FaceTime arqalı video qońıraw etiw funkciyasın ámelge asırıw ushın aldıńǵı kamera da kirgizildi.

iPhone 4 paydalanıwshıları telefonların belgili bir usılda uslaǵanda telefon qońırawlarınıń úzilip qalıwın/baylanıstıń joǵalıwın xabarladı, hám bul máselege &quot;antennagate&quot; degen laqap at berildi. 2011-jıldıń yanvar ayında, Apple-dıń AT&amp;T menen eksklyuziv kelisimi tamamlanıp atırǵanda, Verizon iPhone 4-ti óz tarmaǵına qosıwdı járiyaladı, Verizon-nıń CDMA tarmaǵına sáykes keletuǵın model 10-fevralda satıwǵa shıǵarıldı.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://voices.washingtonpost.com/fasterforward/2011/01/liveblog_the_verizon_iphone.html|newspaper=The Washington Post|title=Liveblog: The Verizon iPhone|access-date=January 11, 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.wsj.com/articles/SB10001424052748703791904576075681886276172|newspaper=[[The Wall Street Journal]]|title=Verizon Unwraps iPhone|access-date=August 12, 2017}}&lt;/ref&gt;

iPhone 4s 2011-jıl 4-oktyabrda járiyalandı hám Siri virtual járdemshisin, eki yadrоlı A5 protsessorın hám 1080p video jazıw funkciyası bar 8 megapikselli kameranı usındı. iPhone 5 2012-jıl 12-sentyabrde járiyalandı hám aldıńǵı barlıq iPhone modelleriniń 3.5 dyuymlıq ekranınan úlkenirek 4 dyuymlıq ekrandı, sonday-aq tezirek 4G LTE baylanısın kirgizdi.&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2012/9/12/3321568/apples-iphone-5-event-heres-everything-that-happened|bet=Apple's iPhone 5 announcement: everything you need to know|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221005191558/https://www.theverge.com/2012/9/12/3321568/apples-iphone-5-event-heres-everything-that-happened|arxivsáne=October 5, 2022|avtor=Ziegler|at=Chris|sáne=September 12, 2012|til=en-US|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=October 5, 2022}}&lt;/ref&gt; Ol sonday-aq alyuminiy birikpesinen islengen juqaraq hám jeńilirek korpustı usındı, hám aldıńǵı iPhone-lardıń 30 shtırlı dok-razyomı jańa, eki tárepleme Lightning razyomı menen almastırıldı.&lt;ref name=&quot;:3&quot; /&gt;
[[Fayl:Size_comparison_of_iPhone_5C_5S_4S.jpg|nobaý|iPhone 5c (joqarıda), iPhone 5s (ortada) hám iPhone 4s (tómende) arasındaǵı tómengi múyeshten salıstırıw]]
iPhone 5s hám iPhone 5c 2013-jıl 10-sentyabrde járiyalandı. iPhone 5s 64-bitli A7 processorın óz ishine aldı, bul onı birinshi 64-bitli [[Smartfon|smartfonǵa]] aylandırdı;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://venturebeat.com/business/apples-new-iphone-5s-the-worlds-first-64-bit-mobile-phone/|bet=Apple's new iPhone 5s: The world's first 64-bit mobile phone … with fingerprint login|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221006074328/https://venturebeat.com/business/apples-new-iphone-5s-the-worlds-first-64-bit-mobile-phone/|arxivsáne=October 6, 2022|avtor=Koetsier|at=John|sáne=September 10, 2013|til=en-US|jumıs=VentureBeat|qaralǵan sáne=October 6, 2022}}&lt;/ref&gt; ol sonday-aq Touch ID barmaq izi menen autentifikaciya sensorın da kirgizdi.&lt;ref name=&quot;:14&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://allthingsd.com/20130917/a-new-touch-for-iphone/|bet=A New Touch for iPhone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220423202230/https://allthingsd.com/20130917/a-new-touch-for-iphone/|arxivsáne=April 23, 2022|til=en-US|jumıs=AllThingsD|qaralǵan sáne=January 5, 2024}}&lt;/ref&gt; iPhone 5c tómenirek bahalı qurılma bolıp, iPhone 5-tiń [[Apparatlıq támiyna|apparatlıq támiynatın]] reńli plastik ramkalar seriyasına jaylastırdı.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/tech/tech-industry/apple-launches-iphone-5s-and-99-iphone-5c-with-five-colors/|bet=Apple launches iPhone 5s and $99 iPhone 5c with five colors|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221005191558/https://www.cnet.com/tech/tech-industry/apple-launches-iphone-5s-and-99-iphone-5c-with-five-colors/|arxivsáne=October 5, 2022|avtor=Tibken|at=Shara|til=en|jumıs=CNET|qaralǵan sáne=October 5, 2022}}&lt;/ref&gt;

2014-jıl 9-sentyabrde Apple iPhone 6 hám iPhone 6 Plus-tı usındı, olar iPhone 5s-ke salıstırǵanda ádewir úlken ekranlarǵa iye bolıp, olardıń ólshemi sáykes túrde 4.7 hám 5.5 dyuym boldı; eki model de [[Apple Pay]] arqalı mobil tólew texnologiyasın kirgizdi.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=The Apple Watch, iPhone 6 and iPhone 6 Plus — as it happened|url=https://www.theguardian.com/technology/live/2014/sep/09/apple-announcement-iphone-6-iwatch-ios8-event-live|date=September 9, 2014|access-date=March 23, 2017}}&lt;/ref&gt; 6 Plus-tiń kamerasına optikalıq súwret turaqlandırıwı qosıldı. Sol kúni Apple Watch ta usınıldı, ol tutasqan iPhone menen birge isleytuǵın aqıllı saat bolıp tabıladı. Bazı paydalanıwshılar iPhone 6 hám 6 Plus-ti, ásirese keyingi modeldi normal qollanǵanda iyiliw máselelerin basınan keshirdi, hám bul máselege &quot;bendgate&quot; laqabı berildi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cio.com/article/2688437/apple-mostly-not-to-blame-in-iphone-6-plus-bendgate-fiasco.html|bet=Apple (Mostly) Not to Blame in iPhone 6 Plus 'Bendgate' Fiasco|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220627185729/https://www.cio.com/article/250571/apple-mostly-not-to-blame-in-iphone-6-plus-bendgate-fiasco.html|arxivsáne=June 27, 2022|avtor=Sacco|at=Al|sáne=September 29, 2014|til=en|jumıs=CIO|qaralǵan sáne=May 28, 2021}}&lt;/ref&gt;

iPhone 6s hám 6s Plus 2015-jıl 9-sentyabrde usınıldı hám bekkem alyuminiy birikpesinen islengen kóbirek iyiliwge shıdamlı ramkanı, sonday-aq 4K video jazıw múmkinshiligine iye joqarı ólshemli 12 megapikselli tiykarǵı kameranı óz ishine aldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2015/09/24/does-the-iphone-6s-plus-bend/|bet=Here's how iPhone 6s Plus handles bendgate brutality|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221005191602/https://9to5mac.com/2015/09/24/does-the-iphone-6s-plus-bend/|arxivsáne=October 5, 2022|avtor=Miller|at=Chance|sáne=September 25, 2015|til=en-US|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=October 5, 2022}}&lt;/ref&gt; Birinshi áwlad iPhone SE 2016-jıl 21-martta usınıldı hám ol eski iPhone 5s ramkasında iPhone 6s-tiń jańa [[Apparatlıq támiynat|apparatlıq támiyinatın]] óz ishine alǵan tómen bahalı qurılma boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/sg/newsroom/2016/03/21Apple-Introduces-iPhone-SE-The-Most-Powerful-Phone-with-a-Four-inch-Display/|bet=Apple Introduces iPhone SE — The Most Powerful Phone with a Four-inch Display|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221005204303/https://www.apple.com/sg/newsroom/2016/03/21Apple-Introduces-iPhone-SE-The-Most-Powerful-Phone-with-a-Four-inch-Display/|arxivsáne=October 5, 2022|til=en-SG|jumıs=Apple Newsroom (Singapore)|qaralǵan sáne=October 5, 2022}}&lt;/ref&gt;

iPhone 7 hám 7 Plus 2016-jıl 7-sentyabrde járiyalandı, olar úlkenrek kamera sensorların, IP67-tastıyıqlanǵan suw hám shańnan qorǵanıwdı hám big.LITTLE texnologiyasın paydalanıwshı tórt yadrolı A10 Fusion processorın kirgizdi;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2016/9/7/12758236/apple-iphone-7-announced-features-price-release-date|bet=iPhone 7 and 7 Plus announced with water resistance, dual cameras, and no headphone jack|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190427014804/https://www.theverge.com/2016/9/7/12758236/apple-iphone|arxivsáne=April 27, 2019|avtor=Seifert|at=Dan|sáne=September 7, 2016|jumıs=[[The Verge]]|qaralǵan sáne=March 23, 2017}}&lt;/ref&gt; 3.5 mm qulaqlıq razyomı alıp taslandı hám onıń ornına AirPods sımsız qulaqlıqları usınıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://venturebeat.com/business/airpods-review/|bet=Apple's AirPods are a no-brainer — if you have the latest iPhone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221005204305/https://venturebeat.com/business/airpods-review/|arxivsáne=October 5, 2022|avtor=Novet|at=Jordan|sáne=January 19, 2017|til=en-US|jumıs=VentureBeat|qaralǵan sáne=October 5, 2022}}&lt;/ref&gt; 7-modeldiń kamerasına optikalıq súwret turaqlandırıwı qosıldı. 7 Plus-ta ekinshi telefoto kamera linzası qosıldı, bul eki ese optikalıq úlkeytiwdi hám súwretlerde bokeh effektin simulyaciyalawshı &quot;Portret&quot; fotosúwret rejimin ámelge asırıw imkaniyatın berdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.trustedreviews.com/reviews/iphone-7-plus-camera-page-3|bet=Camera|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221005204305/https://www.trustedreviews.com/reviews/iphone-7-plus-camera-page-3|arxivsáne=October 5, 2022|sáne=March 11, 2020|til=en|jumıs=Trusted Reviews|qaralǵan sáne=October 5, 2022}}&lt;/ref&gt;

iPhone 8, 8 Plus hám iPhone X 2017-jıl 12-sentyabrde Apple Park-taǵı [[Stiv Jobs|Stiv Djobs]] Teatrında ótkerilgen Apple-dıń birinshi waqıyasında járiyalandı. Barlıq modeller iPhone 4-ke uqsas arqa ayna panel dizaynına, sımsız zaryadlaw hám &quot;Neural Engine&quot; [[Jasalma intellekt|JI]] tezletkish apparatı menen altı yadrolı A11 Bionic chipine iye boldı. iPhone X qosımsha túrde LCD displeyli aldıńǵı iPhone-larǵa salıstırǵanda joqarıraq piksel tıǵızlıǵı hám kontrastlıq qatnasqa iye &quot;ramkasız&quot; dizaynlı 5.8 dyuymlıq OLED &quot;Super Retina&quot; displeyin hám tat baspaytuǵın polattan islengen bekkem ramkanı kirgizdi. Ol sonday-aq Touch ID ornına ekrandaǵı &quot;kesik&quot; ornında Face ID júzdi tanıw autentifikaciya apparatın usındı;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2017/9/14/16306298/apple-iphone-x-screen-notch|bet=Apple's iPhone X notch is an odd design choice|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171204223008/https://www.theverge.com/2017/9/14/16306298/apple-iphone-x-screen-notch|arxivsáne=December 4, 2017|avtor=Warren|at=Tom|sáne=September 14, 2017|til=en-US|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=October 5, 2022}}&lt;/ref&gt; &quot;ramkasız&quot; dizaynǵa erisiw ushın úy knopkası alıp taslandı hám ol jestke tiykarlanǵan navigaciya sisteması menen almastırıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/tech/mobile/iphone-x-how-to-survive-with-no-home-button/|bet=No home button? No problem: How to do everything on the iPhone X|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221013201552/https://www.cnet.com/tech/mobile/iphone-x-how-to-survive-with-no-home-button/|arxivsáne=October 13, 2022|avtor=Stein|at=Scott|til=en|jumıs=CNET|qaralǵan sáne=October 5, 2022}}&lt;/ref&gt; 999 AQSH dollarınan baslanǵan bahasında, iPhone X shıǵarılǵan waqıtta eń qımbat iPhone boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnbc.com/2017/11/03/tim-cook-buying-a-999-iphone-x-is-like-buying-high-quality-coffee.html|bet=Apple CEO Tim Cook on the $999 new iPhone X: 'We're not trying to charge the highest price we could get or anything like that'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221005204303/https://www.cnbc.com/2017/11/03/tim-cook-buying-a-999-iphone-x-is-like-buying-high-quality-coffee.html|arxivsáne=October 5, 2022|avtor=Clifford|at=Catherine|sáne=November 3, 2017|til=en|jumıs=CNBC|qaralǵan sáne=October 5, 2022}}&lt;/ref&gt;
[[Fayl:IPhone_13_Pro_camera_lens_group.jpg|nobaý|iPhone 13 Pro kamerasınıń súwreti]]
iPhone XR, iPhone XS hám XS Max 2018-jıl 12-sentyabrde járiyalandı. Barlıq modeller &quot;Smart HDR&quot; esaplaw fotografiya sisteması hám ádewir kúshli &quot;Neural Engine&quot; menen úskenelengen.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.apple.com/newsroom/2018/09/iphone-xs-and-iphone-xs-max-bring-the-best-and-biggest-displays-to-iphone/|title=iPhone Xs and iPhone Xs Max bring the best and biggest displays to iPhone|work=Apple Inc.|access-date=September 12, 2018}}&lt;/ref&gt; XS Max úlkenirek 6.5 dyuymlıq ekrandı usınıs etti. iPhone XR 6.1 dyuymlıq LCD &quot;Liquid Retina&quot; displeyi menen birge keldi, iPhone X qa uqsas &quot;jiyeksiz&quot; dizaynı bar, biraq ekinshi telefoto linzası joq; ol iPhone 5c sıyaqlı ashıq reńlerde shıǵarıldı hám iPhone X hám XS ke salıstırǵanda arzan bahalı qurılma bolıp tabıladı.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.apple.com/newsroom/2018/09/apple-introduces-iphone-xr/|title=Apple introduces iPhone XR|work=Apple Inc.|access-date=September 12, 2018}}&lt;/ref&gt;

iPhone 11, 11 Pro hám 11 Pro Max 2019-jıl 10-sentyabrde járiyalandı. iPhone 11 iPhone XR nıń miyrasxorı boldı, al iPhone 11 Pro hám 11 Pro Max iPhone XS hám XS Max tıń miyrasxorları (dawamshısı) boldı. Barlıq modeller ultra keń linza menen támiyinlendi, bul eki ese optikalıq masshtabtı kishireytiwge múmkinshilik berdi, sonday-aq batareyanıń xızmet múddetin uzaytıw ushın úlkenirek batareyalar qosıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.businessinsider.com/apple-iphone-11-cheaper-xr-despite-trump-china-tariffs-2019-9|bet=Apple's new iPhone 11 is $50 cheaper than last year's model, despite Trump's planned tariffs on Chinese imports|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220620214642/https://www.businessinsider.com/apple-iphone-11-cheaper-xr-despite-trump-china-tariffs-2019-9|arxivsáne=June 20, 2022|sáne=September 11, 2019|jumıs=Business Insider|qaralǵan sáne=September 10, 2019}}&lt;/ref&gt; Ekinshi áwlad iPhone SE 2020-jıl 17-aprelde usınıldı hám ol iPhone 11 diń jańa apparatlıq quramalların eskiler iPhone 8 diń korpusına jaylastırǵan, biraq bas betindegi túyme hám Touch ID sensorın saqlap qalǵan arzan bahalı qurılma boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/newsroom/2020/04/iphone-se-a-powerful-new-smartphone-in-a-popular-design/|bet=iPhone SE: A powerful new smartphone in a popular design|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200428153235/https://www.apple.com/newsroom/2020/04/iphone-se-a-powerful-new-smartphone-in-a-popular-design/|arxivsáne=April 28, 2020|til=en-US|jumıs=Apple Newsroom|qaralǵan sáne=October 5, 2022}}&lt;/ref&gt;

iPhone 12, 12 Mini, 12 Pro hám 12 Pro Max 2020-jıl 13-oktyabrde tikkeley efir arqalı járiyalandı. Barlıq modeller OLED &quot;Super Retina XDR&quot; displeyleri menen támiyinlendi, tezirek 5G baylanısı hám MagSafe magnit zaryadlaw hám aksessuar sistemasın usınıs etti; sonday-aq jińishkerek tegis tárepli dizayn engizilip, ol kúshlireк shiysha-kеramikalıq aldıńǵı áynek penen birge aldınǵı iPhone lerge salıstırǵanda jaqsıraq qulawdan qorǵawdı támiyinledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/newsroom/2020/10/apple-announces-iphone-12-and-iphone-12-mini-a-new-era-for-iphone-with-5g/|bet=Apple announces iPhone 12 and iPhone 12 mini: A new era for iPhone with 5G|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220814131441/https://www.apple.com/newsroom/2020/10/apple-announces-iphone-12-and-iphone-12-mini-a-new-era-for-iphone-with-5g/|arxivsáne=August 14, 2022|til=en-US|jumıs=Apple Newsroom|qaralǵan sáne=January 9, 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/newsroom/2020/10/apple-introduces-iphone-12-pro-and-iphone-12-pro-max-with-5g/|bet=Apple introduces iPhone 12 Pro and iPhone 12 Pro Max with 5G|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201013181423/https://www.apple.com/newsroom/2020/10/apple-introduces-iphone-12-pro-and-iphone-12-pro-max-with-5g/|arxivsáne=October 13, 2020|til=en-US|jumıs=Apple Newsroom|qaralǵan sáne=January 9, 2021}}&lt;/ref&gt; iPhone 12 Mini kishirek 5.4 dyuymlıq ekrandı usınıs etti, al 12 Pro hám 12 Pro Max sáykes túrde 6.1 dyuym hám 6.7 dyuymlıq úlkenirek ekranlarǵa iye boldı. iPhone 12 Pro hám 12 Pro Max qosımsha túrde tolıqtırılǵan reallıq (AR) qollanbaları ushın jaqsıraq dállikti támiyinlew ushın Lidar sensorın qostı.

iPhone 13, 13 Mini, 13 Pro hám 13 Pro Max 2021-jıl 14-sentyabrde tikkeley efir arqalı járiyalandı. Barlıq modeller úlkenirek kamera sensorları, batareya xızmet múddetin uzaytıw ushın úlkenirek batareyalar hám tar &quot;keńislik&quot; ekran kesiwin usınıs etti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/newsroom/2021/09/apple-introduces-iphone-13-and-iphone-13-mini/|bet=Apple introduces iPhone 13 and iPhone 13 mini, delivering breakthrough camera innovations and a powerhouse chip with an impressive leap in battery life|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220622015723/https://www.apple.com/newsroom/2021/09/apple-introduces-iphone-13-and-iphone-13-mini/|arxivsáne=June 22, 2022|til=en-US|jumıs=Apple Newsroom|qaralǵan sáne=October 9, 2021}}&lt;/ref&gt; iPhone 13 Pro hám 13 Pro Max qosımsha túrde óziniń OLED displeyinde tegisirek adaptivli 120 Gc jańalaw jiyiligi bar &quot;ProMotion&quot; texnologiyasın hám telefoto linzasında úsh ese optikalıq masshtabtı usınıs etti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/newsroom/2021/09/apple-unveils-iphone-13-pro-and-iphone-13-pro-max-more-pro-than-ever-before/|bet=Apple unveils iPhone 13 Pro and iPhone 13 Pro Max — more pro than ever before|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210915145506/https://www.apple.com/newsroom/2021/09/apple-unveils-iphone-13-pro-and-iphone-13-pro-max-more-pro-than-ever-before/|arxivsáne=September 15, 2021|til=en-US|jumıs=Apple Newsroom|qaralǵan sáne=October 9, 2021}}&lt;/ref&gt; Arzan bahalı úshinshi áwlad iPhone SE 2022-jıl 8-martta usınıldı hám ol iPhone 13 diń A15 Bionic chipin óz ishine alǵan bolsa da, basqa tárepten ekinshi áwlad iPhone SE ǵa uqsas apparatlıq quramalların saqlap qaldı.

iPhone 14, 14 Plus, 14 Pro hám 14 Pro Max 2022-jıl 7-sentyabrde járiyalandı. Barlıq modeller sputnikli telefon arqalı ayrıqsha jaǵdaylarda qońıraw etiw funkciyasın engizdi. iPhone 14 Plus birinshi ret iPhone 12 Pro Max te kórilgen úlken 6.7 dyuymlıq ekran ólshemin arzan bahalı qurılmaǵa engizdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/newsroom/2022/09/apple-introduces-iphone-14-and-iphone-14-plus/|bet=Apple introduces iPhone 14 and iPhone 14 Plus|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220924172020/https://www.apple.com/newsroom/2022/09/apple-introduces-iphone-14-and-iphone-14-plus/|arxivsáne=September 24, 2022|til=en-US|jumıs=Apple Newsroom|qaralǵan sáne=September 24, 2022}}&lt;/ref&gt; iPhone 14 Pro hám 14 Pro Max qosımsha túrde joqarı anıqlıqtaǵı 48 megapikselli tiykarǵı kameranı usınıs etti, bul iPhone 6s ten berli megapiksel sanınıń birinshi márte artıwı boldı; sonday-aq qulplaw ekranına barlıq waqıtta islewshi displey texnologiyasın hám &quot;Dynamic Island&quot; dep atalatuǵın qayta dizaynlanǵan ekran kesigine biriktirilgen interaktiv status paneli interfeysin engizdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/newsroom/2022/09/apple-debuts-iphone-14-pro-and-iphone-14-pro-max/|bet=Apple debuts iPhone 14 Pro and iPhone 14 Pro Max|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220924172007/https://www.apple.com/newsroom/2022/09/apple-debuts-iphone-14-pro-and-iphone-14-pro-max/|arxivsáne=September 24, 2022|til=en-US|jumıs=Apple Newsroom|qaralǵan sáne=September 24, 2022}}&lt;/ref&gt;

iPhone 15, 15 Plus, 15 Pro hám 15 Pro Max 2023-jıl 12-sentyabrde járiyalandı. Usı topar qurılmalardan baslap, barlıq modeller Evropa Komissiyasınıń qaǵıydalarına sáykes keliw ushın quwat qosqıshı sıpatında USB-C ge ótedi, aldınǵı modellerde on bir jıl dawamında qollanılǵan Apple dıń óz Lightning qosqıshın almastıradı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnn.com/2023/09/12/tech/old-iphone-chargers-dispose-reuse/index.html|bet=Apple just killed the iPhone Lightning connector. What to do with your old chargers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230913021727/https://www.cnn.com/2023/09/12/tech/old-iphone-chargers-dispose-reuse/index.html|arxivsáne=September 13, 2023|avtor=Morrow|at=Allison|sáne=September 12, 2023|jumıs=CNN|baspaxana=Cable News Network|qaralǵan sáne=September 12, 2023}}&lt;/ref&gt; Barlıq modeller iPhone 14 Pro menen birinshi ret usınılǵan Dynamic Island ge iye (&quot;keńislik&quot; displey kesigin tolıq alıp taslaw), azǵana iymek qırları hám muz áynek arqa tárepi bar.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnn.com/2023/09/12/tech/apple-iphone-15-event-wonderlust/index.html|bet=The iPhone 15 and five other takeaways from Apple's 'wonderlust' event|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230930012341/https://www.cnn.com/2023/09/12/tech/apple-iphone-15-event-wonderlust/index.html|arxivsáne=September 30, 2023|avtor=Kelly|at=Samantha Murphy|sáne=September 12, 2023|jumıs=CNN|qaralǵan sáne=September 12, 2023}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/newsroom/2023/09/apple-debuts-iphone-15-and-iphone-15-plus/|bet=Apple debuts iPhone 15 and iPhone 15 Plus|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230920002853/https://www.apple.com/newsroom/2023/09/apple-debuts-iphone-15-and-iphone-15-plus/|arxivsáne=September 20, 2023|sáne=September 12, 2023|til=en-US|jumıs=Apple Newsroom|qaralǵan sáne=December 20, 2023}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:11&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/newsroom/2023/09/apple-unveils-iphone-15-pro-and-iphone-15-pro-max/|bet=Apple unveils iPhone 15 Pro and iPhone 15 Pro Max|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230920005125/https://www.apple.com/newsroom/2023/09/apple-unveils-iphone-15-pro-and-iphone-15-pro-max/|arxivsáne=September 20, 2023|sáne=September 12, 2023|til=en-US|jumıs=Apple Newsroom|qaralǵan sáne=December 20, 2023}}&lt;/ref&gt; iPhone 15 Pro hám Pro Max sonday-aq dawıssız rejim qosqıshın hám tat baspaytuǵın polat qırların sáykes túrde &quot;Action&quot; túymesi hám titan menen almastıradı.&lt;ref name=&quot;:11&quot; /&gt;

== Modeller ==
46 iPhone modeli islep shıǵarılǵan. '''Qalıń''' háripte kórsetilgen modeller eń sońǵı áwladtıń qurılmaları:
{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;width:75%; margin: auto; text-align: center; float:left;&quot;
|+Házirgi waqıtta óndiriste bolǵan iPhone modelleri&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.apple.com/specs/iphone|bet=Apple — Support — Technical Specifications|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221207095745/https://support.apple.com/specs/iphone|arxivsáne=December 7, 2022|jumıs=support.apple.com|qaralǵan sáne=December 7, 2022}}&lt;/ref&gt;
!Shıǵarılǵan sánesi
!Model
!Sistemalı chip 
|-
|18-mart, 2022
|iPhone SE (3-áwlad)
| rowspan=&quot;3&quot; |Apple A15
|-
|16-sentyabr, 2022
|iPhone 14
|-
|7-oktyabr, 2022
|iPhone 14 Plus
|-
| rowspan=&quot;2&quot; |22-sentyabr, 2023
|iPhone 15
| rowspan=&quot;2&quot; |Apple A16
|-
|iPhone 15 Plus
|-
| rowspan=&quot;4&quot; |20-sentyabr, 2024
|'''iPhone 16'''
| rowspan=&quot;2&quot; |Apple A18
|-
|'''iPhone 16 Plus'''
|-
|'''iPhone 16 Pro'''
| rowspan=&quot;2&quot; |Apple A18 Pro
|-
|'''iPhone 16 Pro Max'''
|}


== Óndiris ==
iPhone 4 ke shekem, barlıq iPhone lar hám basqa qurılmalar, mısalı IPod Touch modelleri hám iPad lar, [[Tayvan|Tayvanda]] jaylasqan Foxconn tárepinen islep shıǵarılatuǵın edi. 2011-jılı jańa bas direktor Tim Kuk Apple dıń óndiriw strategiyasın jetkiziwshiler bazasın diversifikaciyalaw ushın ózgertti. 2012-jıldaǵı iPhone 4s eki ǵárezsiz kompaniya: Foxconn hám Pegatron (ol da Tayvanda jaylasqan) tárepinen bir waqıtta islep shıǵarılǵan birinshi model boldı. Foxconn ele de kóbirek iPhone islep shıǵarsa da, Pegatron nıń buyırtpaları áste-aqırın kóbeyip bardı: kompaniya 2013-jılı iPhone 5c liniyasınıń bir bólegin, al 2014-jılı iPhone 6 qurılmalarınıń 30% in islep shıǵardı. 6 Plus modeli tek Foxconn tárepinen islep shıǵarıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://focustaiwan.tw/news/aeco/201412020006.aspx|bet=Taiwan's Pegatron to get most iPhone 6s orders in 2015: brokerage|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170629211227/http://focustaiwan.tw/news/aeco/201412020006.aspx|arxivsáne=June 29, 2017|sáne=December 2, 2014|baspaxana=Focus Taiwan|qaralǵan sáne=December 9, 2014}}&lt;/ref&gt; 2019-jılı Apple ayırım Foxconn basshılarınıń brak bólsheklerden iPhone lar quraǵanı haqqındaǵı xabarlar boyınsha tekseriw ótkizdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2019/12/18/iphones-made-from-rejected-parts/|bet=$43M fraud by Foxconn managers selling iPhones made from rejected parts|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220622150743/https://9to5mac.com/2019/12/18/iphones-made-from-rejected-parts/|arxivsáne=June 22, 2022|avtor=Lovejoy|at=Ben|sáne=December 18, 2019|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=December 20, 2019}}&lt;/ref&gt; [[Hindstan|Hindstanda]] Apple [[Bangalor]] qalası janında zavodı bar Tayvanǵa tiykarlanǵan óndiriwshi Wistron ǵa regionda satıw ushın iPhone-lar islep shıǵarıwdı tapsırdı.

2022-jılı Apple iPhone 14 tiń bir bólegi Tamil Nadu, Hindstanda islep shıǵarılatuǵının járiyaladı, bul kóplegen industriyalar ushın global jetkiziw shınjırlarına keri tásir etken [[Qıtay|Qıtaydıń]] &quot;nollik-COVID&quot; siyasatına juwap retinde boldı.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-asia-india-63140815|title=Apple iPhone: Can India be China's 'plus one' to the world?|access-date=October 6, 2022}}&lt;/ref&gt; Apple 2025-jılǵa kelip iPhone óndiriwiniń 25% in Hindstanǵa kóshiriwdi jobalap atırǵanın málimledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2022/09/21/apple-to-move-25-iphone-production-to-india-by-2025-20-ipad-and-apple-watch-to-vietnam/|bet=Apple to move 25% iPhone production to India by 2025, 20% iPad and Apple Watch to Vietnam, analysts say|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221012051633/https://techcrunch.com/2022/09/21/apple-to-move-25-iphone-production-to-india-by-2025-20-ipad-and-apple-watch-to-vietnam/|arxivsáne=October 12, 2022|avtor=Singh|at=Manish|sáne=September 21, 2022|til=en-US|jumıs=TechCrunch|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt;

== Apparatlıq támiynatı ==
[[Apple Inc.|Apple]] [[Apparatlıq támiynat|apparatlıq támiynattı]] óndiriwin sırtqı OEM kompaniyalarına tikkeley buyırtpa beredi, aqırǵı ónim ústinde joqarı dárejeli qadaǵalawdı saqlap qaladı. iPhone zamanagóy [[Smartfon|smartfonnıń]] kópshilik tiykarǵıları apparat bóleklerinen turadı. Ayırım apparat elementleri, mısalı 3D Touch hám Taptic Engine, iPhone ushın unikal bolıp tabıladı. iPhone nıń tiykarǵı apparatı — sensorlı ekran bolıp, házirgi modeller 4.7 dyuym hám onnan úlken ólshemdegi ekranlardı usınadı. Barlıq iPhone larda artqı kamera bar; aldıńǵı kamera iPhone 4 ten baslap qollanıla basladı. iPhone 7 Plus artqı kamerada bir neshe linzalardı engiziw menen tanıstırdı. Sonday-aq, qurılmada bir qatar sensorlar da bar, mısalı jaqınlıq sensorı, qorshaǵan ortalıq jaqtılıq sensorı, akselerometr, giroskopiyalıq sensor, magnetometr, betti tanıw sensorı yamasa barmaq izi sensorı (modelge baylanıslı) hám barometr. 2022-jılı Apple iPhone 14 hám iPhone 14 Pro nı shıǵarıw menen iPhone ǵa sputnikli baylanıstı qostı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.reuters.com/technology/apples-new-iphones-watches-are-coming-tough-time-consumers-2022-09-07/|bet=Apple offers adventure watch, satellite SOS iPhone — and steady prices|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220908082118/https://www.reuters.com/technology/apples-new-iphones-watches-are-coming-tough-time-consumers-2022-09-07/|arxivsáne=September 8, 2022|avtor=Nellis|at=Stephen|sáne=September 7, 2022|til=en|jumıs=Reuters|qaralǵan sáne=September 8, 2022}}&lt;/ref&gt;

== Programmalıq támiynat ==

=== Operaciyalıq sistema ===
iPhone [[IOS|iOS sistemasında]] jumıs isleydi. &lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2010/06/07/iphone-os-4-renamed-ios-gets-1500-new-features/|bet=iPhone OS 4 renamed iOS 4, launching June 21 with 1500 new features|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220523171310/https://www.engadget.com/2010-06-07-iphone-os-4-renamed-ios-gets-1500-new-features.html|arxivsáne=May 23, 2022|avtor=Patel|avtorsilteme=Nilay Patel|at=Nilay|sáne=June 7, 2010|jumıs=[[Engadget]]|qaralǵan sáne=March 23, 2017}}&lt;/ref&gt; Ol macOS tıń Darwin ǵa tiykarlanǵan hám onıń kóplegen paydalanıwshı interfeysi API-lerinen paydalanıladı, bunda Cocoa ornına Cocoa Touch, al AppKit ornına UIKit qollanıladı. Grafikalıq stack Apple-dıń tómengi dárejeli grafikalıq API-sı bolǵan Metal da isleydi. iPhone Apple tárepinen islep shıǵılǵan bir topar biriktirilgen qollanbalardı óz ishine aladı,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.recode.net/2016/6/14/11929496/apple-ios-10-system-apps-trash|bet=Here's how to remove Apple's built-in system apps in iOS 10|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190429122038/https://www.recode.net/2016/6/14/11929496/apple-ios-10-system-apps-trash|arxivsáne=April 29, 2019|avtor=Frommer|at=Dan|sáne=June 14, 2016|jumıs=[[Recode]]|qaralǵan sáne=May 28, 2017}}&lt;/ref&gt; hám [[App Store]] arqalı úshinshi tárep qollanbaların júklep alıwdı qollap-quwatlaydı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2008/03/06/apple-announces-app-store-for-iphone-ipod-touch/|bet=Apple announces App Store for iPhone, iPod touch|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171231103226/https://www.engadget.com/2008/03/06/apple-announces-app-store-for-iphone-ipod-touch/|arxivsáne=December 31, 2017|avtor=Miller|at=Paul|sáne=March 6, 2008|jumıs=[[Engadget]]|qaralǵan sáne=May 28, 2017}}&lt;/ref&gt;

Apple iOS qa hawa arqalı yamasa kompyuterde Finder hám [[iTunes]] arqalı biypul jańalawlardı usınadı.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://support.apple.com/en-us/HT204204|title=Update your iPhone, iPad, or iPod touch|work=Apple Support|access-date=May 30, 2018|archive-date=August 28, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220828222102/https://support.apple.com/en-us/HT204204|url-status=live}}&lt;/ref&gt; Úlken iOS shıǵarılımları dásturiy túrde jańa iPhone modelleri menen birge kelgen.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.macworld.co.uk/feature/iosapps/which-iphones-ipads-are-compatible-with-ios-11-3521184/|title=Which iPhones &amp; iPads are compatible with iOS 11?|last=Painter|first=Lewis|work=[[Macworld]]|access-date=May 30, 2018|archive-date=March 28, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180328211646/https://www.macworld.co.uk/feature/iosapps/which-iphones-ipads-are-compatible-with-ios-11-3521184/|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://9to5mac.com/2017/09/19/apple-releases-ios11-iphone-ipad-ipod-touch-new-features/|title=Apple releases iOS 11 for iPhone and iPad, here's everything new|date=September 19, 2017|work=[[9to5Mac]]|access-date=May 30, 2018|archive-date=June 22, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220622144017/http://9to5mac.com/2017/09/19/apple-releases-ios11-iphone-ipad-ipod-touch-new-features/|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

=== App Store hám úshinshi tárep qollanbaları ===
2007-jıl 11-iyunda [[Dúnya júzlik Baǵdarlamashılar Konferenciyası|WWDC]] da Apple iPhone nıń úshinshi tárep [[Ajax (programmalastırıw)|Ajax]] veb-qollanbaların qollap-quwatlaytınlıǵın, olar iPhone interfeysi kórinisi hám sezimin bólisetuǵınlıǵın járiyaladı. 2007-jıl 17-oktyabrde [[Stiv Jobs|Stiv Djobs]] Apple dıń &quot;Hot News&quot; veb-blogında ashıq xat arqalı 2008-jıldıń fevral ayında úshinshi tárep programma islep shıǵıwshılarına programmalıq támiynattı rawajlandırıw jıynaǵı (SDK) usınılatuǵınlıǵın bildirdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/hotnews|bet=Hot News|arxivurl=https://web.archive.org/web/20071018221832/http://www.apple.com/hotnews/|arxivsáne=October 18, 2007|jumıs=Apple|qaralǵan sáne=September 9, 2017}}&lt;/ref&gt; iPhone SDK rásmiy túrde 2008-jıl 6-martta járiyalandı hám shıǵarıldı. [3] [[App Store]] 2008-jıl 11-iyulda iPhone OS 2.0 shıǵarılımı menen birge iske tústi.

Apple barlıq úshinshi tárep qollanbaların [[App Store]] dan júklep alıwdı talap etedi, tek kárxanalar ishinde qollanılatuǵın ad-hoc qollanbaları bunnan tısqarı. Programma islep shıǵıwshılar Apple dıń Programma islep shıǵıwshılar Programmasınıń bir bólegi sıpatında jıllıq 99 dollar tólewi kerek;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.zdnet.com/article/should-apple-raise-its-99-developer-program-fee-or-scrap-it-entirely/|bet=Should Apple raise its $99 developer program fee, or scrap it entirely?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221003211008/https://www.zdnet.com/article/should-apple-raise-its-99-developer-program-fee-or-scrap-it-entirely/|arxivsáne=October 3, 2022|avtor=Kingsley-Hughes|at=Adrian|sáne=June 19, 2020|til=en|jumıs=ZDNET|qaralǵan sáne=October 3, 2022}}&lt;/ref&gt; eger olardıń aǵzalıǵı toqtasa, olardıń qollanbaları App Store dan alıp taslanadı, biraq bar paydalanıwshılar qollanbanı qayta júklep alıw múmkinshiligin saqlap qaladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://developer.apple.com/support/renewal|bet=Program Renewal|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221003211013/https://developer.apple.com/support/renewal|arxivsáne=October 3, 2022|jumıs=Support — Apple Developer|qaralǵan sáne=October 3, 2022|citata=If your Apple Developer Program membership expires, your apps will no longer be available for download and you won't be able to submit new apps or updates. [...] However, your apps will still function for users who have already installed or downloaded them, and you will still have access to App Store Connect and free development resources.}}&lt;/ref&gt; [[Programmist (Baǵdarlamashı)|Baǵdarlamashılar]] biypul qollanbalardı yamasa pullı qollanbalardı shıǵara aladı, pullı qollanbalardıń 30% in Apple aladı. Jıllıq satıw kólemi 1 million dollardı quramaytuǵın programma islep shıǵıwshılar App Store Kishi biznes Programmasına qatnasa aladı, bunda Apple tek 15% haqı aladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2020/11/18/21572302/apple-app-store-small-business-program-commission-cut-15-percent-reduction|bet=Apple will reduce App Store cut to 15 percent for most developers starting January 1st|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221003211007/https://www.theverge.com/2020/11/18/21572302/apple-app-store-small-business-program-commission-cut-15-percent-reduction|arxivsáne=October 3, 2022|avtor=Statt|at=Nick|sáne=November 18, 2020|til=en-US|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=October 3, 2022}}&lt;/ref&gt;

[[IOS|iOS]] [[Android]] penen salıstırǵanda ádewir tómen bazar úlesin iyelegen bolsa da, onıń qollanba ekosisteması joqarı sapası, kóbirek iOS-ke arnalǵan qollanbaları menen artıqmash dep sıpatlanǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.digitaltrends.com/mobile/android-vs-ios/|bet=Android vs. iOS: Which Smartphone Platform Is the Best?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221011221349/https://www.digitaltrends.com/mobile/android-vs-ios/|arxivsáne=October 11, 2022|avtor=Hill|at=Simon|sáne=April 14, 2021|til=en|jumıs=Digital Trends|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt;[[Android]] tıń versiya bólekleniwi,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2017/06/with-iphone-apple-showed-att-and-verizon-whos-boss/|bet=With iPhone, Apple showed AT&amp;T and Verizon who's boss|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220912164328/https://arstechnica.com/gadgets/2017/06/with-iphone-apple-showed-att-and-verizon-whos-boss/|arxivsáne=September 12, 2022|avtor=Brodkin|at=Jon|sáne=June 29, 2017|til=en-us|jumıs=Ars Technica|qaralǵan sáne=October 11, 2022}}&lt;/ref&gt; bir tekli emes apparatlıq támiynatı hám tómenirek qollanba tabısları tiykarǵı faktorlar retinde kórsetilgen.

Barlıq qollanbalardı [[App Store]] da tarqatılıwdan aldın Apple dıń qollanbanı tekseriwinen ótiwi kerek.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnbc.com/2019/06/21/how-apples-app-review-process-for-the-app-store-works.html|bet=Inside Apple's team that greenlights iPhone apps for the App Store|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221003211006/https://www.cnbc.com/2019/06/21/how-apples-app-review-process-for-the-app-store-works.html|arxivsáne=October 3, 2022|avtor=Leswing|at=Kif|sáne=June 21, 2019|til=en|jumıs=CNBC|qaralǵan sáne=October 3, 2022}}&lt;/ref&gt; Apple sonday-aq ózine qolaylı emes dep esaplaǵan qollanbalardı tarqatıwdı toqtatıwı múmkin. Mısalı, 2009-jılı Apple &quot;The Sun&quot; gazetasınıń &quot;ádepsiz&quot; jalańash 3-bet qızları sebepli Newspapers qollanbasın qabıl etpedi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.theguardian.com/media/pda/2009/may/06/sun-newsinternational|bet=The Sun's 'obscene' Page 3 girls get iPhone newspaper app banned by Apple|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221007234549/https://www.theguardian.com/media/pda/2009/may/06/sun-newsinternational|arxivsáne=October 7, 2022|avtor=Andrews|at=Robert|sáne=May 6, 2009|til=en|jumıs=the Guardian|qaralǵan sáne=October 3, 2022}}&lt;/ref&gt; 2018-jılı Apple nızamsız mazmun sebepli Tumblr dı App Store dan alıp tasladı, bunıń nátiyjesinde Tumblr óziniń platformasındaǵı barlıq úlkenlerge arnalǵan mazmundı qadaǵan etti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.pcmag.com/news/tumblr-explains-why-it-still-bans-porn-blame-credit-card-companies-apple|bet=Tumblr Explains Why It Still Bans Porn: Blame Credit Card Companies, Apple|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221013201551/https://www.pcmag.com/news/tumblr-explains-why-it-still-bans-porn-blame-credit-card-companies-apple|arxivsáne=October 13, 2022|til=en|jumıs=PCMAG|qaralǵan sáne=October 3, 2022}}&lt;/ref&gt; App Store nıń tekseriwi baǵdarlamashılar tárepinen &quot;qıyın&quot;, &quot;básekige qarsı&quot; hám &quot;aqılsız&quot; dep sın bildirgen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2021/12/28/app-store-review-process-problems/|bet=App Store review process perplexing, random, discordant, asinine — ex-Tumblr developer|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221013201551/https://9to5mac.com/2021/12/28/app-store-review-process-problems/|arxivsáne=October 13, 2022|avtor=Lovejoy|at=Ben|sáne=December 28, 2021|til=en-US|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=October 3, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://tidbits.com/2020/08/13/developers-v-apple-outlining-complaints-about-the-app-store/|bet=Developers v. Apple: Outlining Complaints about the App Store|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221003211008/https://tidbits.com/2020/08/13/developers-v-apple-outlining-complaints-about-the-app-store/|arxivsáne=October 3, 2022|avtor=Centers|at=Josh|sáne=August 13, 2020|til=en|jumıs=TidBITS|qaralǵan sáne=October 3, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2020/11/18/21573109/epic-tim-sweeney-apple-app-store-fee-cut-reduction-criticize|bet=Apple's biggest App Store critics are not impressed with its new fee cut for small developers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221003211013/https://www.theverge.com/2020/11/18/21573109/epic-tim-sweeney-apple-app-store-fee-cut-reduction-criticize|arxivsáne=October 3, 2022|avtor=Statt|at=Nick|sáne=November 18, 2020|til=en-US|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=October 3, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2021/03/22/apple-surprised-developer-concerns-app-review/|bet=Apple 'Surprised' By Developer Frustration With Its App Review Process|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221003211006/https://www.macrumors.com/2021/03/22/apple-surprised-developer-concerns-app-review/|arxivsáne=October 3, 2022|sáne=March 22, 2021|til=en|jumıs=MacRumors|qaralǵan sáne=October 3, 2022}}&lt;/ref&gt;

Paydalanıwshılar jailbreaking,&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Healey|first=Jon|title=Hacking the iPhone|date=August 6, 2007|url=http://www.latimes.com/news/opinion/la-oew-healey6aug06,0,3456267.story|access-date=June 6, 2008}}&lt;/ref&gt; yamasa TrollStore sıyaqlı eksploytlar arqalı App Store sırtınan da tiykarǵı qollanbalardı ornatıwı múmkin. Jailbreaking qáwipsizlik máselelerin keltirip shıǵarıwı múmkin hám Apple tárepinen qollap-quwatlanbaydı.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Fitzgerald|first=Thomas J.|date=November 24, 2010|title=Breaking into the Smartphone (Risks Included)|language=en-US|url=https://www.nytimes.com/2010/11/25/technology/personaltech/25basics.html|access-date=October 3, 2022}}&lt;/ref&gt;

2013-jıl oktyabr ayına kelip, Apple 60 milliardtan artıq qollanba júkleniwine eristi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2013/10/22/apple-ios-7-downloaded-over-200-million-times-in-5-days/|bet=Apple App Store hits 60&amp;nbsp;billion cumulative downloads|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190330044546/https://www.engadget.com/2013/10/22/apple-ios-7-downloaded-over-200-million-times-in-5-days/|arxivsáne=March 30, 2019|avtor=Perton|at=Marc|sáne=October 22, 2013|jumıs=[[Engadget]]|qaralǵan sáne=March 23, 2017}}&lt;/ref&gt; 2016-jıl sentyabr ayına kelip, App Store dan 140 milliardtan artıq qollanba júklengen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2016/09/07/app-store-sees-140-billion-downloads-106-year-over-year-growth/|bet=App Store sees 140&amp;nbsp;billion downloads, 106% year-over-year growth|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220319075709/https://techcrunch.com/2016/09/07/app-store-sees-140-billion-downloads-106-year-over-year-growth/|arxivsáne=March 19, 2022|avtor=Perez|at=Sarah|sáne=September 7, 2016|jumıs=[[TechCrunch]]|qaralǵan sáne=March 23, 2017}}&lt;/ref&gt; 2017-jıl yanvar ayında App Store da iPhone ushın 2,2 millionnan artıq qollanba bar edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2017/1/5/14173328/apple-december-2016-app-store-record-phil-schiller|bet=Apple's App Store just had the most successful month of sales ever|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220821185418/https://www.theverge.com/2017/1/5/14173328/apple-december-2016-app-store-record-phil-schiller|arxivsáne=August 21, 2022|avtor=Goode|at=Lauren|sáne=January 5, 2017|jumıs=[[The Verge]]|qaralǵan sáne=May 28, 2017}}&lt;/ref&gt; 2024-jıl avgust ayına kelip, Apple dıń App Store sında derlik 2 million qollanba bar.&lt;ref name=&quot;:12&quot;&gt;{{Cite news|title=The apps you love. From a place you can trust.|url=https://www.apple.com/in/app-store/|access-date=September 7, 2024}}&lt;/ref&gt;

=== Jailbreaking ===
Apple maqullanbaǵan úshinshi tárep qollanbalardı ornatıwdı sheklep, iPhone nıń fayl sistemasına tolıq kiriwge ruqsat bermeydi. Djonatan Citreyn nıń aytıwınsha, iPhone sıyaqlı jabıq qurılmalardıń payda bolıwı esaplaw texnikasın PC dáwirindegige qaraǵanda kóbirek menshikli etti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.newsweek.com/id/135150|bet=A Killer Product: Will closed devices like Apple's iPhone murder the Web?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100413072716/http://www.newsweek.com/id/135150|arxivsáne=April 13, 2010|avtor=Braiker|at=Brian|sáne=May 2, 2008|jumıs=[[Newsweek]]|qaralǵan sáne=June 16, 2009}}&lt;/ref&gt; Jailbreaking paydalanıwshılarǵa [[App Store]] da joq qollanbalardı ornatıwǵa, qurılmanı Apple ge ruqsat etilmegen usıllarda sazlawǵa hám operatordıń maqullawısız SIM qulpın ashıwǵa múmkinshilik beredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/iphone-jailbreak-for-the-masses-released/|bet=iPhone jailbreak for the masses released|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220319195927/https://www.cnet.com/tech/tech-industry/iphone-jailbreak-for-the-masses-released/|arxivsáne=March 19, 2022|avtor=Krazit|at=Tom|sáne=October 29, 2007|baspaxana=[[CNET]]|qaralǵan sáne=March 23, 2017}}&lt;/ref&gt; Ayırım jailbreak tweakları keyinirek Apple tárepinen kóshirilip, iOS qa kirgizilgen, mısalı, kóp tapsırmalılıq, widjetler hám kóshirip qoyıw hám jaylastırıw.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.businessinsider.com/apple-steal-jailbreak-2011-6|bet=13 iPhone Features Apple Stole From Jailbreak Developers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221020092655/https://www.businessinsider.com/apple-steal-jailbreak-2011-6|arxivsáne=October 20, 2022|avtor=Love|at=Dylan|til=en-US|jumıs=Business Insider|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt;

Apple jailbreaking ge qarsı gúresiw ushın DMCA dı qollanıwǵa háreket etti; biraq 2010-jılı [[AQSh]] jailbreaking tı nızamlı dep taptı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-2010-jul-27-la-fi-iphone-apps-20100727-story.html|bet='Jailbreaking' Apple iPhones is legal, government says|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221020092655/https://www.latimes.com/archives/la-xpm-2010-jul-27-la-fi-iphone-apps-20100727-story.html|arxivsáne=October 20, 2022|avtor=Milian|at=Mark|sáne=July 27, 2010|til=en-US|jumıs=Los Angeles Times|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt; Jailbreak islengen iPhone lar Apple dıń qollanba ekosistemasın azıraq qadaǵalawı sebepli zıyanlı programmalardıń joqarı qáwipi astında.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/670893/is-jailbreaking-an-iphone-or-ipad-safe.html|bet=The pros and cons of iPhone jailbreaking|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221020092655/https://www.macworld.com/article/670893/is-jailbreaking-an-iphone-or-ipad-safe.html|arxivsáne=October 20, 2022|til=en|jumıs=Macworld|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt; AQSHta Apple tek jailbreaking sebepli iPhone nıń kepilligin biykar ete almaydı. Jailbreakler eksploytlarǵa súyenedi. Apple iPhone nıń [[Apparatlıq támiynat|apparatlıq]] hám [[Programmalıq támiynat|programmalıq támiynatı]] qáwipsizligin jaqsılaǵan, bul eksploytlardı tabıwdı qıyınlastırdı; nátiyje retinde, házirgi waqıtta jańa iPhone lardı jailbreak qılıw múmkin emes.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2016/9/30/13123790/iphone-crack-remote-jailbreak-price-bug-bounty|bet=The rising cost of cracking the iPhone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230111154746/https://www.theverge.com/2016/9/30/13123790/iphone-crack-remote-jailbreak-price-bug-bounty|arxivsáne=January 11, 2023|avtor=Brandom|at=Russell|sáne=September 30, 2016|til=en-US|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt;

=== Qolaylıq ===
iPhone paydalanıwshılardıń kóriw, esitiw hám qozǵalıs múmkinshiliklerin qollap-quwatlaw ushın bir qatar qolaylılıq funkciyalarına iye. iPhone lar paydalanıwshılardı ekrandaǵı bannerler, audio signallar, vibraciyalar yamasa LED jaqtılandırıw arqalı xabardar ete aladı; vibraciya úlgilerin paydalanıwshılar sazlay aladı. iOS 15 ten baslap, Siri xabarlandırıwların qulaqqaplar arqalı dawıslap oqıy aladı, al iOS 16 dan baslap qurılmanıń dinamikleri arqalı oqıy aladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/how-to/make-siri-announce-notifications-iphone-speaker/|bet=iOS 16: How to Make Siri Announce Notifications Through Your iPhone's Speaker|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230111154753/https://www.macrumors.com/how-to/make-siri-announce-notifications-iphone-speaker/|arxivsáne=January 11, 2023|avtor=Hardwick|at=Tim|sáne=August 19, 2022|til=en|jumıs=MacRumors|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt;

Qozǵalıs múmkinshilikleri sheklengen paydalanıwshılar menyular arqalı navigaciya usılın sazlaw ushın Assistive Touch tı qollana aladı; bul shımshıw sıyaqlı ayırım ımlarǵa qıyınshılıq kóretuǵın paydalanıwshılarǵa járdem beredi hám bul is-háreketti menyuǵa basıw arqalı orınlaw múmkinshiligin beredi. Paydalanıwshı óziniń is-háreketlerin jaratıwı hám AssistiveTouch menyusınıń dúzilisin sazlawı múmkin. Eger paydalanıwshı Bas betke qaytıw túymesin basıwda qıyınshılıq kórse, onı ekrandaǵı basıw arqalı iske túsiriw múmkin boladı. Aylandırıw hám silkiw sıyaqlı is-háreketler, iOS qurılması mayıplar arbasına bekitilgen jaǵdayda da qoljetimli. Bas izlew aldıńǵı kamera tanıǵan bet qozǵalısları arqalı iPhone dı basqarıw ushın qollanılıwı múmkin.&lt;ref name=&quot;:9&quot;&gt;{{Cite news|last=Biersdorfer|first=J. D.|date=September 21, 2022|title=The Settings That Make Smartphones Easier for Everyone to Use|language=en-US|work=The New York Times|url=https://www.nytimes.com/2022/09/21/technology/personaltech/smartphone-accessibility-features.html|access-date=October 20, 2022|issn=0362-4331}}&lt;/ref&gt;

Kóriw qábileti tómen paydalanıwshılar ekrandaǵı nárselerdi táriyipleytuǵın VoiceOver ekran oqıwshısın qosıwı múmkin, al Siri qol menen sóylesiw múmkinshiligin beredi. iPhone sonday-aq paydalanıwshılarǵa interfeysin oqıwǵa járdem beretuǵın sımsız Braille displeylerin qollap-quwatlaydı. Tekst sistemalı túrde úlkeytiliw múmkin. Magnifier qollanba iPhone nıń Lidar skanerinen esikler, adamlar hám zatlar sıyaqlı obyektlerdi anıqlaw ushın paydalanıladı hám olardı paydalanıwshıǵa, sonday-aq olardıń aralıǵın táriyipley aladı. Esik anıqlaw paydalanıwshını dawıs, sóylew hám sensorlı signallar arqalı xabardar ete aladı.&lt;ref name=&quot;:9&quot;&gt;{{Cite news|last=Biersdorfer|first=J. D.|date=September 21, 2022|title=The Settings That Make Smartphones Easier for Everyone to Use|language=en-US|work=The New York Times|url=https://www.nytimes.com/2022/09/21/technology/personaltech/smartphone-accessibility-features.html|access-date=October 20, 2022|issn=0362-4331}}&lt;cite class=&quot;citation news cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFBiersdorfer2022&quot;&gt;Biersdorfer, J. D. (September 21, 2022). [https://www.nytimes.com/2022/09/21/technology/personaltech/smartphone-accessibility-features.html &quot;The Settings That Make Smartphones Easier for Everyone to Use&quot;]. ''The New York Times''. [[ISSN (identifier)|ISSN]]&amp;nbsp;[https://search.worldcat.org/issn/0362-4331 0362-4331]. [https://web.archive.org/web/20221019233827/https://www.nytimes.com/2022/09/21/technology/personaltech/smartphone-accessibility-features.html Archived] from the original on October 19, 2022&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;October 20,&lt;/span&gt; 2022&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;

iPhone ushın arnalǵan baǵdarlamanıń bir bólegi bolǵan esitiwge járdemshi qurılmalar iPhone arqalı basqarılıwı múmkin. Bul esitiwge járdemshi qurılmalarda sonday-aq Live Listen funkciyası bar, ol iPhone dı baǵıtlı mikrofon retinde isletip, onıń audiosın úylesimli esitiwge járdemshi qurılmalarǵa jiberiw múmkinshiligin beredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.apple.com/en-us/HT203990|bet=Use Live Listen with Made for iPhone hearing aids|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190427034926/https://support.apple.com/en-us/HT203990|arxivsáne=April 27, 2019|til=en|jumıs=Apple Support|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt; Live Listen paydalanıwshıǵa shawqımlı bólmede áńgimeni esitiwge yamasa bólmeniń arǵı tárepinde sóylep atırǵan adamdı esitiwge járdem bere aladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.apple.com/en-us/HT203990|bet=Use Live Listen with Made for iPhone hearing aids|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190427034926/https://support.apple.com/en-us/HT203990|arxivsáne=April 27, 2019|baspaxana=Apple Inc.|qaralǵan sáne=April 3, 2016}}&lt;/ref&gt; Apple barlıq AirPods larǵa Live Listen qollap-quwatlawın ornatqan, olar da jalǵanǵan iPhone nıń mikrofonınan audio signaldı jetkerip bere aladı. Jabıq subtitrler hám sırtqı TTY qurılmaları qollap-quwatlanadı, al Live Caption barlıq qollanbalardaǵı audionı transkripciya qılıp, onı ekranda kórsete aladı. Dawıstı tanıw esik qońırawları, sháynekler, aǵıp atırǵan suw hám jılap atırǵan náresteler sıyaqlı átiraptaǵı shawqımlardı tanıy aladı hám paydalanıwshını ekrandaǵı eskertiw arqalı xabardar ete aladı.&lt;ref name=&quot;:9&quot;&gt;{{Cite news|last=Biersdorfer|first=J. D.|date=September 21, 2022|title=The Settings That Make Smartphones Easier for Everyone to Use|language=en-US|work=The New York Times|url=https://www.nytimes.com/2022/09/21/technology/personaltech/smartphone-accessibility-features.html|access-date=October 20, 2022|issn=0362-4331}}&lt;cite class=&quot;citation news cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFBiersdorfer2022&quot;&gt;Biersdorfer, J. D. (September 21, 2022). [https://www.nytimes.com/2022/09/21/technology/personaltech/smartphone-accessibility-features.html &quot;The Settings That Make Smartphones Easier for Everyone to Use&quot;]. ''The New York Times''. [[ISSN (identifier)|ISSN]]&amp;nbsp;[https://search.worldcat.org/issn/0362-4331 0362-4331]. [https://web.archive.org/web/20221019233827/https://www.nytimes.com/2022/09/21/technology/personaltech/smartphone-accessibility-features.html Archived] from the original on October 19, 2022&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;October 20,&lt;/span&gt; 2022&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;

Baǵıtlanǵan kirisiw autizm, ADHD yamasa sensorlı qıyınshılıqları bar adamlarǵa bir qollanbaǵa itibar qaratıwǵa járdem beredi. Baǵıtlanǵan kirisiw járdeminde ata-ana, muǵallim yamasa terapevt iOS qurılmasın Bas betke qaytıw túymesin óshiriw arqalı bir qollanbada qalıwǵa sheklep qoyıwı hám qollanbada ótkeriletuǵın waqıttı sheklep qoyıwı múmkin. Paydalanıwshı klaviatura yamasa ekrannıń belgili bir jerlerdegi sensor kirisine kiriwdi shekley aladı.

== Marketing ==
Túpnusqa iPhone rásmiy járiyalanǵanǵa shekem kúshli reklama etildi, bul qızıǵıwshılıq hám kútiwdi payda etti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://nypost.com/2016/06/08/this-was-the-first-iphone-rumor-ever/|bet=This was the first iPhone rumor. Ever.|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221011185759/https://nypost.com/2016/06/08/this-was-the-first-iphone-rumor-ever/|arxivsáne=October 11, 2022|avtor=Heisler|at=Yoni|sáne=June 8, 2016|til=en-US|jumıs=New York Post|qaralǵan sáne=October 11, 2022}}&lt;/ref&gt; Ol shıǵarılǵannan keyin, TBWA\Chiat\Day menen birgelikte jaratılǵan televiziya, internet hám baspasóz reklamalarında kúshli túrde járiyalandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://news.yahoo.com/s/usatoday/20070309/tc_usatoday/applebuffsmarketingsavvytoahighshine|bet=Apple buffs marketing savvy to a high shine|arxivurl=https://web.archive.org/web/20070324010755/http://news.yahoo.com/s/usatoday/20070309/tc_usatoday/applebuffsmarketingsavvytoahighshine|arxivsáne=March 24, 2007|avtor=Graham|at=Jefferson|sáne=March 9, 2010|jumıs=[[USA Today]]|qaralǵan sáne=October 11, 2022}}&lt;/ref&gt;

Apple dıń joqarı bahalı bazar poziciyası iPhone nıń status belgisi retinde qabıl etiliwin támiyinledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnbc.com/2020/12/08/the-psychology-of-new-iphone-releases-apple-marketing.html|bet=The psychology behind a new iPhone release—and why it's so hard to resist|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230111154746/https://www.cnbc.com/2020/12/08/the-psychology-of-new-iphone-releases-apple-marketing.html|arxivsáne=January 11, 2023|avtor=Stieg|at=Cory|sáne=December 8, 2020|til=en|jumıs=CNBC|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.ibtimes.com/teen-clothing-retail-trumped-gadgets-food-status-symbol-1588959|bet=Forget Fashion: Teens Spend Their Money On Food And Phones|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230208045702/https://www.ibtimes.com/teen-clothing-retail-trumped-gadgets-food-status-symbol-1588959|arxivsáne=February 8, 2023|avtor=DeNinno|at=Nadine|sáne=May 22, 2014|til=en-US|jumıs=International Business Times|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Bertrand|first=Marianne|date=July 5, 2018|title=Coming Apart? Cultural Distances in the United States Over Time|url=https://papers.ssrn.com/abstract=3208730|language=en|access-date=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt;

Apple ekosisteması iPhone brendine sadıqlıqtı arttıratuǵın tiykarǵı qorǵanıw retinde sıpatlanǵan. Ásirese iMessage óziniń &quot;jasıl kóbiksheler&quot; qubılısı menen ajıralıp turadı. iMessage te [[Android]] paydalanıwshılarınan kelgen SMS xabarlar basqa iPhone paydalanıwshılarınan kelgen xabarlar ushın qollanılatuǵın kók kóbiksheler ornına jasıl kóbiksheler túrinde kórinedi. iOS hám Android arasındaǵı topar chatları jaqsı qollap-quwatlanbaydı; reakciyalar kóbiksheler ornına tekst túrinde kórinedi, al súwretler MMS arqalı jiberiledi, bul súwret sapasın tómenletedi. Ayırım jasóspirimler Android qa ótkennen keyin &quot;shetke shıǵarılǵanın&quot; aytqan,&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Higgins|first=Tim|title=Why Apple's iMessage Is Winning: Teens Dread the Green Text Bubble|url=https://www.wsj.com/articles/why-apples-imessage-is-winning-teens-dread-the-green-text-bubble-11641618009|access-date=October 20, 2022|newspaper=Wall Street Journal|date=January 8, 2022|language=en-US}}&lt;/ref&gt; bunı Google &quot;qorqıtıw&quot; dep atadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/sites/richardnieva/2022/08/09/google-calls-on-apple-to-fix-hated-green-bubbles-on-imessage/|bet=Google Calls On Apple To Fix Hated Green Bubbles On iMessage|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230111154747/https://www.forbes.com/sites/richardnieva/2022/08/09/google-calls-on-apple-to-fix-hated-green-bubbles-on-imessage/|arxivsáne=January 11, 2023|avtor=Nieva|at=Richard|til=en|jumıs=Forbes|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt; Bul kritikler tárepinen AQSH jasóspirimleriniń 87% iniń iPhone paydalanıwına alıp keletuǵın tiykarǵı faktor retinde sıpatlanǵan.&lt;ref name=&quot;:10&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2022/10/11/teen-survey-iphone-ownership/|bet=iPhone Ownership Among Teens Hits 87%, More Than Double Since 2012|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221012001715/https://www.macrumors.com/2022/10/11/teen-survey-iphone-ownership/|arxivsáne=October 12, 2022|avtor=Clover|at=Juli|sáne=October 11, 2022|til=en|jumıs=MacRumors|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt;

== Usaqlap satıw ==

=== SIM qulpın ashıw ===
Aylıq operator shártnaması arqalı satıp alınǵan kóp iPhone lar SIM qulpı menen támiyinlengen, olardıń qollanılıwın tek bir belgili operatorǵa sheklep qoyadı.&lt;ref name=&quot;:7&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/671715/how-to-check-if-an-iphone-is-locked-or-unlocked.html|bet=How to check an iPhone is unlocked before buying it|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221014223645/https://www.macworld.com/article/671715/how-to-check-if-an-iphone-is-locked-or-unlocked.html|arxivsáne=October 14, 2022|avtor=Hattersley|at=Lucy|sáne=July 22, 2022|til=en|jumıs=Macworld|qaralǵan sáne=October 14, 2022}}&lt;/ref&gt; Dáslepki waqıtlarda iPhone AQSHta tek AT&amp;T tarmaǵında SIM qulpı menen satılǵan bolsa da, hár qıylı hakerler bul SIM qulpın aylanıp ótiw usılların taptı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.macworld.com/article/1060045/iphone_sim_unlocking.html|bet=Unlocking an iPhone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220319195927/https://www.macworld.com/article/1060045/iphone_sim_unlocking.html|arxivsáne=March 19, 2022|avtor=Farivar|at=Cyrus|sáne=November 14, 2007|jumıs=Macworld|qaralǵan sáne=May 25, 2009}}&lt;/ref&gt; AQSHta satılǵan birinshi áwlad iPhone lsrdıń tórtten bir bóliminen kóbisi AT&amp;T de dizimnen ótkerilmegen. Apple olardıń shet ellerge jiberilip, qulpı ashılǵan bolıwı múmkin dep boljadı, bul iPhone 3G diń dúnyajúzilik shıǵarılıwınan aldın paydalı bazar bolǵan.&lt;ref name=&quot;NPD demographics&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.npd.com/press/releases/press_090622.html|bet=iPhone 3G Price Decrease Addresses Key Reason Consumers Exhibit Purchase Resistance|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090626074446/http://www.npd.com/press/releases/press_090622.html|arxivsáne=June 26, 2009|sáne=June 22, 2009|baspaxana=[[NPD Group]]|qaralǵan sáne=June 27, 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|date=January 28, 2008|title=Quarter of US iPhones 'unlocked'|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/business/7214873.stm|access-date=January 29, 2008}}&lt;/ref&gt; Búgingi kúnde kóp operatorlar ya belgili bir waqıttan keyin SIM qulpın avtomatik túrde alıp taslaydı, yamasa ótinish boyınsha, ya biypul yamasa az muǵdardaǵı tólem ushın bunı isleydi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://chimeratool.com/en/docs/sim-lock-laws-by-country|bet=Sim lock laws by country — ChimeraTool help|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230111154750/https://chimeratool.com/en/docs/sim-lock-laws-by-country|arxivsáne=January 11, 2023|til=en|jumıs=ChimeraTool|qaralǵan sáne=October 14, 2022}}&lt;/ref&gt; Apple dan satıp alınǵan iPhone lar SIM qulpı menen tamiyinlenbeydi.&lt;ref name=&quot;:7&quot; /&gt; Kóp operatorlar sonday-aq, uzaq múddetli shártnama ornına tolıq bahasın tólep satıp alınǵanda iPhone dı qulpı ashılǵan halda satadı.

=== Usaqlap satıw strategiyası ===
2013-jıldan baslap, iPhone satıp alıwshılar Apple dan tikkeley jańa iPhone satıp alǵanda eski telefonın tapsırıp, jeńillik alıw múmkinshiligin qolǵa kirgizdi. Bul baǵdarlama operatorlar dúkanlarına qaraǵanda Apple Dúkanlarınan iPhone satıp alatuǵın klientler sanın arttırıwǵa baǵdarlanǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://mashable.com/2013/08/30/apple-iphone-trade-ins/|bet=Apple Rolls Out iPhone Trade-In Program Nationwide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220901190052/https://mashable.com/archive/apple-iphone-trade-ins|arxivsáne=September 1, 2022|avtor=Fiegerman|at=Seth|sáne=September 1, 2013|jumıs=Mashable|qaralǵan sáne=September 1, 2013}}&lt;/ref&gt; 2015-jılı Apple iPhone di jańalaw baǵdarlamasın ashıqladı, bul 24 aylıq lizing kelisimi bolıp, Fortune onı &quot;iPhone iyeleriniń mobil operatorlar menen qarım-qatnasların ózgertiwi&quot; dep táriyipledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://fortune.com/2015/09/15/apple-upgrade-iphone/|bet=Here's Why Apple Is Offering An iPhone Upgrade Plan|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230208045625/https://fortune.com/2015/09/15/apple-upgrade-iphone/|arxivsáne=February 8, 2023|til=en|jumıs=Fortune|qaralǵan sáne=October 18, 2022}}&lt;/ref&gt;

=== Ońlawǵa jaramlılıq ===
[[Fayl:IPhone_6s_-_opened-92987.jpg|nobaý|iPhone 6s tiń ishki qurılısı; shep tárepi displeydi, oń tárepi apparatlıq úskeneler hám batareyanı óz ishine aladı.]]
Tek ǵana Apple Dúkanları hám Apple tárepinen tastıyıqlanǵan xızmet kórsetiw orayları Apple tárepinen haqıyqıy almastırıwlardı ámelge asırıwǵa ruqsat etilgen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.apple.com/en-us/HT210321|bet=About genuine iPhone displays|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220805174620/https://support.apple.com/en-us/HT210321|arxivsáne=August 5, 2022|til=en|jumıs=Apple Support|qaralǵan sáne=June 1, 2021}}&lt;/ref&gt; Apple úshinshi tárep tárepinen ońlawdı qıyınlastırıw ushın adımlar qoydı. iPhone komponentleri jelimlengen hám olardıń kópshiligi bir-birine jabıstırılǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://theconversation.com/screwed-over-how-apple-and-others-are-making-it-impossible-to-get-a-cheap-and-easy-phone-repair-156871|bet=Screwed over: how Apple and others are making it impossible to get a cheap and easy phone repair|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221022115748/https://theconversation.com/screwed-over-how-apple-and-others-are-making-it-impossible-to-get-a-cheap-and-easy-phone-repair-156871|arxivsáne=October 22, 2022|avtor=Chugh|at=Ritesh|sáne=March 11, 2021|til=en|jumıs=The Conversation|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt; iPhone-lar tómen ońlaw bahaların aladı, biraz haqıyqıy bóleklerdi alıwdıń qıyınlıǵı hám hár bir ońlawdı ámelge asırıwdıń qıyınlıǵı sebepli.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.metrowestdailynews.com/story/business/2022/03/13/apple-laptops-cellphones-score-low-new-repairability-index/9451411002/|bet=Apple products get low marks in new repairability index|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221020104231/https://www.metrowestdailynews.com/story/business/2022/03/13/apple-laptops-cellphones-score-low-new-repairability-index/9451411002/|arxivsáne=October 20, 2022|avtor=Buskirk|at=Chris Van|til=en-US|jumıs=MetroWest Daily News|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt; Bul paydalanıwshılarǵa telefonların ońlaw ushın arzan variantlardı beriw maqsetinde ońlaw huqıqı háreketiniń payda bolıwına alıp keldi. Apple ońlaw huqıqı nızamshılıǵına qarsı lobbi alıp bardı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.vice.com/en/article/nz85y7/apple-is-lobbying-against-your-right-to-repair-iphones-new-york-state-records-confirm|bet=Apple Is Lobbying Against Your Right to Repair iPhones, New York State Records Confirm|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221020104232/https://www.vice.com/en/article/nz85y7/apple-is-lobbying-against-your-right-to-repair-iphones-new-york-state-records-confirm|arxivsáne=October 20, 2022|sáne=May 18, 2017|til=en|jumıs=www.vice.com|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt; [[Evropa Awqamı]], [[Ullı Britaniya|Ullıbritaniya]], hám [[Amerika Qurama Shtatları|AQSH]] qosılǵan bir neshe yurisdikciyalar ońlaw huqıqı nızamların engiziw maqsetin qoydı.

Burın Apple úy túymeleri almastırılǵannan keyin iPhone 6 modelleriniń islewine tosqınlıq etip, 53-qáte xabarın kórsetken; Apple bunı baǵdarlamalıq qáte dep atadı hám máseleni sheshiw ushın jańalanıw shıǵardı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macworld.co.uk/feature/what-is-iphone-error-53-3634865/|bet=Apple apologises, releases fix for iPhones bricked by Error 53|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220319075709/https://www.macworld.co.uk/feature/what-is-iphone-error-53-3634865/|arxivsáne=March 19, 2022|avtor=Macro|at=Ashleigh|sáne=July 26, 2018|jumıs=Macworld UK|qaralǵan sáne=April 20, 2021}}&lt;/ref&gt; Touch ID sensorı bar iPhonelarda, úy túymesin Apple óz kalibrovka quralın ashıq etpegenligi sebepli, Touch ID funkciyasın joǵaltpay paydalanıwshılar yamasa ǵárezsiz ońlaw dúkanları tárepinen almastırıw múmkin emes.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.ifixit.com/Guide/iPhone+8+Plus+Home-Touch+ID+Sensor+Replacement/100950|bet=iPhone 8 Plus Home/Touch ID Sensor Replacement|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221020104232/https://www.ifixit.com/Guide/iPhone+8+Plus+Home-Touch+ID+Sensor+Replacement/100950|arxivsáne=October 20, 2022|sáne=December 13, 2017|til=en|jumıs=iFixit|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt;

Jaqında shıqqan modellerde, iPhone XR den baslap, eger batareya, displey yamasa kamera úshinshi tárep tárepinen almastırılsa, Apple Sazlawlar qosımshasında eskertiwler kórsetedi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2021/01/14/ios-14-4-non-genuine-camera-warning/|bet=iOS 14.4 Will Introduce Warning on iPhones With Non-Genuine Cameras|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220524173102/https://www.macrumors.com/2021/01/14/ios-14-4-non-genuine-camera-warning/|arxivsáne=May 24, 2022|sáne=January 14, 2021|til=en|jumıs=MacRumors|qaralǵan sáne=June 1, 2021}}&lt;/ref&gt; Bunnan tısqarı, &quot;haqıyqıy emes&quot; dep belgilengen bólek anıqlanǵanda, True Tone yamasa batareya jaǵdayın ólshew sıyaqlı ayırım funkciyalar óshiriledi. iFixit kompaniyası, bólekti ońlawdı &quot;tamamlaw&quot; ushın menshik huqıqı bar, bultqa baylanısqan Sistema Konfiguraciya quralı talap etiletugınlıǵın atap ótedi, yaǵnıy haqıyqıy bólekti basqa haqıyqıy bólek penen almastırıw da, eger usı qural qollanılmasa, Apple dıń &quot;haqıyqıy bólekler&quot; tekseriwinen óte almaydı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.ifixit.com/News/45921/is-this-the-end-of-the-repairable-iphone|bet=Is This the End of the Repairable iPhone?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220826224329/https://www.ifixit.com/News/45921/is-this-the-end-of-the-repairable-iphone|arxivsáne=August 26, 2022|sáne=June 1, 2021|til=en|jumıs=iFixit|qaralǵan sáne=June 1, 2021}}&lt;/ref&gt;

2022-jılı Apple óz-ózine xızmet kórsetiw ońlaw baǵdarlamasın iske qostı, bul hár qanday paydalanıwshıǵa bóleklerdi satıp alıwǵa, Apple dan ońlaw quralların jalǵa alıwǵa hám ońlaw qollanbaların alıwǵa múmkinshilik beredi. Baǵdarlama iFixit hám ońlaw jaqlawshıları tárepinen belgili dárejede maqtawǵa iye boldı, olar sonday-aq Apple bóleklerdi jetkerip beriw ústinen qadaǵalawdı saqlap qalǵanlıǵın sın kóz benen atap ótti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2022/04/27/ifixit-praises-apple-self-service-repair-program-but-says-it-falls-short-of-right-to-repair-goals/|bet=iFixit praises Apple Self Service Repair program, but says it falls short of Right to Repair goals|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221021012506/https://9to5mac.com/2022/04/27/ifixit-praises-apple-self-service-repair-program-but-says-it-falls-short-of-right-to-repair-goals/|arxivsáne=October 21, 2022|avtor=Adorno|at=José|sáne=April 27, 2022|til=en-US|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://spectrum.ieee.org/right-to-repair-apple|bet=Apple Fixes Its DIY Repair Stance|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221020104237/https://spectrum.ieee.org/right-to-repair-apple|arxivsáne=October 20, 2022|sáne=December 7, 2021|til=en|jumıs=IEEE Spectrum|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt;

== Qupıyalıq ==

=== Baqlawdıń aldın alıw ===
Apple 2021-jılı áprel ayında iOS 14.5 penen birge Qosımsha Izlewdi Ashıqlıq (App Tracking Transparency, ATT) funkciyasın tanıstırdı. ATT qosımshalardan paydalanıwshını basqa qosımshalar hám veb-saytlar boyınsha izlewge ruqsat beriw aldınan anıq ruqsat sorawdı talap etedi. Eger paydalanıwshı bas tartsa, qosımsha Apple dıń Járiyalaw ushın Identifikatorına (Identifier for Advertisers, IDFA) kire almaydı, bul identifikator jeke reklamalardı kórsetiw ushın qollanıladı. &lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/344420/app-tracking-transparency-privacy-ad-tracking-iphone-ipad-how-to-change-settings.html|bet=What is App Tracking Transparency and how do you block app tracking?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221019201249/https://www.macworld.com/article/344420/app-tracking-transparency-privacy-ad-tracking-iphone-ipad-how-to-change-settings.html|arxivsáne=October 19, 2022|avtor=Cross|at=Jason|sáne=April 29, 2021|til=en|jumıs=Macworld|qaralǵan sáne=October 19, 2022}}&lt;/ref&gt; ATT qosımshanıń óz ishindegi paydalanıwshı háreketine tiykarlanǵan jeke járiyalawlardıń aldın almaydı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.numerama.com/tech/707374-tout-comprendre-a-lapp-tracking-transparency-loutil-dapple-pour-brouiller-le-pistage-publicitaire.html|bet=App Tracking Transparency : tout savoir sur le contrôle du suivi publicitaire d'Apple|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221019201245/https://www.numerama.com/tech/707374-tout-comprendre-a-lapp-tracking-transparency-loutil-dapple-pour-brouiller-le-pistage-publicitaire.html|arxivsáne=October 19, 2022|avtor=Bechade|at=Corentin|sáne=April 30, 2021|til=fr-FR|jumıs=Numerama|qaralǵan sáne=October 19, 2022}}&lt;/ref&gt; Bul funkciya ayırımlar tárepinen, sonıń ishinde Facebook tárepinen, básekige qarsı dep sın etildi, onıń akciyaları usı funkciya iske túskennen keyin 26% tómenledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://finance.yahoo.com/news/how-apple-app-tracking-transparency-works-162225922-220141435.html|bet=What to know about the Apple privacy changes that crushed Facebook parent Meta|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221019201249/https://finance.yahoo.com/news/how-apple-app-tracking-transparency-works-162225922-220141435.html|arxivsáne=October 19, 2022|avtor=Howley|at=Daniel|sáne=February 3, 2022|til=en-US|jumıs=Yahoo Finance|qaralǵan sáne=October 19, 2022}}&lt;/ref&gt; Apple óz qosımshaların óziniń izlewge qarsı ilajlarınan azat etedi, bul Franciya hám Germaniya húkimetleri tárepinen monopoliyaǵa qarsı tergew alıp barıwǵa alıp keldi.

=== Orındı (jaylasıwdı) baqlawǵa baylanıslı daw ===
2010-jılı iyul ayında Apple iPhone paydalanıwshılarınıń GPS koordinataların hám jaqın átiraptaǵı Wi-Fi tarmaqların kúnine eki ret jıynaytuǵınlıǵın málimledi; Wall Street Journal gazetasınıń izertlewi Google dıń [[Android]] sisteması bul maǵlıwmatlardı &quot;saatına bir neshe ret&quot; jiberetuǵınlıǵın anıqladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://markey.house.gov/docs/applemarkeybarton7-12-10.pdf|bet=Apple Inc.'s Response to Request for Information Regarding Its Privacy Policy and Location-Based Services|arxivurl=https://web.archive.org/web/20101208141602/http://markey.house.gov/docs/applemarkeybarton7-12-10.pdf|arxivsáne=December 8, 2010|avtor=Sewell|at=Bruce|sáne=July 12, 2010|jumıs=|qaralǵan sáne=October 19, 2022}}&lt;/ref&gt;

2010-jılı sentyabr ayında kriminalistika eksperti Kristofer Vans &quot;consolidated.db&quot; dep atalatuǵın jasırın shifrlanbaǵan fayl taptı, onda iPhone paydalanıwshılarınıń jaylasıwları haqqında jazba bar edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://blog.csvance.com/?p=39|bet=iPhone iOS4 GPS Data|arxivurl=https://web.archive.org/web/20101009004414/http://blog.csvance.com/?p=39|arxivsáne=October 9, 2010|avtor=Vance|at=Christopher|sáne=October 9, 2010|jumıs=Cellular.Sherlock|qaralǵan sáne=October 19, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Keizer&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerworld.com/article/2507868/apple-faces-questions-from-congress-about-iphone-tracking.html|bet=Apple faces questions from Congress about iPhone tracking|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221019214406/https://www.computerworld.com/article/2507868/apple-faces-questions-from-congress-about-iphone-tracking.html|arxivsáne=October 19, 2022|avtor=Keizer|at=Gregg|sáne=April 21, 2011|til=en|jumıs=Computerworld|qaralǵan sáne=October 19, 2022}}&lt;/ref&gt; Bul fayl 2010-jılı iyun ayındaǵı iOS 4 jańalanıwı menen qosılǵan, biraq iOS tıń aldınǵı versiyaları usıǵan uqsas maǵlıwmatlardı &quot;h-cells.plist&quot; dep atalatuǵın faylda saqlaǵan.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Rooney|first=Ben|date=April 21, 2011|title=Apple New Secret Tracking File Neither New Nor Secret|url=https://www.wsj.com/articles/BL-TEB-2446|access-date=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt; 2011-jılı 20-aprelde The Guardian gazetası Alasder Allan hám Pit Varden alıp barǵan izertlewdi járiyaladı, olar iPhone ǵa fizikalıq kiriwi bar hár qanday adam onıń iyesiniń sońǵı jıl ishindegi jaylasıwı (jaylasqan ornı) hám qozǵalısları haqqında tolıq jazbanı ala alatuǵınlıǵın anıqladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.theguardian.com/technology/2011/apr/20/iphone-tracking-prompts-privacy-fears|bet=iPhone keeps record of everywhere you go|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221019214520/https://www.theguardian.com/technology/2011/apr/20/iphone-tracking-prompts-privacy-fears|arxivsáne=October 19, 2022|avtor=Arthur|at=Charles|sáne=April 20, 2011|til=en|jumıs=[[The Guardian]]|qaralǵan sáne=October 19, 2022}}&lt;/ref&gt; Bunnan tısqarı, fayl [[iTunes]] arqalı iPhone sinxronlastırılǵan hár qanday kompyuterge avtomatik túrde kóshirme islegen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://radar.oreilly.com/2011/04/apple-location-tracking.html|bet=Got an iPhone or 3G iPad? Apple is recording your moves|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221019214411/http://radar.oreilly.com/2011/04/apple-location-tracking.html|arxivsáne=October 19, 2022|avtor=Allan|at=Alasdair|til=en-US|jumıs=O'Reilly Radar|qaralǵan sáne=October 19, 2022}}&lt;/ref&gt; Wall Street Journal gazetasınıń izertlewi paydalanıwshılardıń jaylasıwı jaylasıw xızmetleri óshirilgende de saqlanatuǵınlıǵın anıqladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://online.wsj.com/article/SB10001424052748704123204576283580249161342.html|bet=IPhone Stored Location Even if Disabled|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130927220036/http://online.wsj.com/article/SB10001424052748704123204576283580249161342.html|arxivsáne=September 27, 2013|avtor=Valentino-DeVries|at=Jennifer|sáne=April 25, 2011|til=en-US|jumıs=WSJ|qaralǵan sáne=October 19, 2022}}&lt;/ref&gt; Bul qarsılıq AQSH kongress tekseriwine hám FCC tergew alıp barıwına alıp keldi,&lt;ref name=&quot;Keizer&quot; /&gt; hám media tárepinen &quot;Locationgate&quot; dep ataladı.&lt;ref name=&quot;:8&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://fortune.com/2011/04/27/locationgate-was-a-bug-says-apple/|bet=LocationGate was a &quot;bug,&quot; says Apple|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221019214408/https://fortune.com/2011/04/27/locationgate-was-a-bug-says-apple/|arxivsáne=October 19, 2022|avtor=Elmer-Dewitt|at=Philip|sáne=April 27, 2011|til=en|jumıs=Fortune|qaralǵan sáne=October 19, 2022}}&lt;/ref&gt;

Apple 2011-jılı 27-áprelde juwap berdi, bul maǵlıwmatlar jaqın átiraptaǵı Wi-Fi noqatları hám uyalı baylanıs minaraların keshlewshi yadta saqlawda qollanılatuǵınlıǵın, bul arqalı jaylasıwdı anıqlaw tezligi hám dálligin jaqsılaytuǵınlıǵın bildirdi. Kompaniya sonday-aq, ornalasıw xızmetleri óshirilgende de ornalasıwlar jıynalatuǵınlıǵı hám bir jıldan artıq waqıt saqlanatuǵınlıǵı qátelikler ekenligin málimledi.&lt;ref name=&quot;:8&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://fortune.com/2011/04/27/locationgate-was-a-bug-says-apple/|bet=LocationGate was a &quot;bug,&quot; says Apple|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221019214408/https://fortune.com/2011/04/27/locationgate-was-a-bug-says-apple/|arxivsáne=October 19, 2022|avtor=Elmer-Dewitt|at=Philip|sáne=April 27, 2011|til=en|jumıs=Fortune|qaralǵan sáne=October 19, 2022}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFElmer-Dewitt2011&quot;&gt;Elmer-Dewitt, Philip (April 27, 2011). [https://fortune.com/2011/04/27/locationgate-was-a-bug-says-apple/ &quot;LocationGate was a &quot;bug,&quot; says Apple&quot;]. ''Fortune''. [https://web.archive.org/web/20221019214408/https://fortune.com/2011/04/27/locationgate-was-a-bug-says-apple/ Archived] from the original on October 19, 2022&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;October 19,&lt;/span&gt; 2022&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; Apple iOS ushın jańalanıw shıǵardı (4.3.3 versiyası, yamasa CDMA iPhone 4 ushın 4.2.8), bul jańalanıw kesh kólemin kemeytti, onı shifrladı, [[iTunes]] ta kóshirme islewdi toqtattı hám ornalasıw xızmetleri óshirilgende onı tolıǵı menen óshirdi. Soǵan qaramastan, 2014-jılı iyul ayında mámleketlik China Central Television kanalında berilgen esabatta iPhone izlew &quot;milliy qáwipsizlik máselesi&quot; dep ataladı.&lt;ref name=&quot;iPhoneChina&quot;&gt;{{Cite news|title=Influential China TV alleges iPhone exposing 'state secrets'|url=http://www.beijingnews.net/index.php/sid/223727225/scat/3a8a80d6f705f8cc/ht/Influential-China-TV-alleges-iPhone-exposing-state-secrets|access-date=July 10, 2014}}&lt;/ref&gt;

Házirgi waqıtta, iPhone lar paydalanıwshılardıń qay jerde bolǵanlıǵın, olardıń kelgen hám ketken waqıtların anıq kórsetip jazıp baratuǵın &quot;Jiyi orınlar&quot; bazasın óz ishine aladı, bul maǵlıwmatlardıń sudta paydalanılıwı múmkinligi qorqınıshlardı tuwdırmaqta.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.newsweek.com/your-iphone-knows-exactly-where-youve-been-and-how-long-you-spent-there-249475|bet=iPhone Feature Tracks Your Movement, Learns Your 'Home'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221019215429/https://www.newsweek.com/your-iphone-knows-exactly-where-youve-been-and-how-long-you-spent-there-249475|arxivsáne=October 19, 2022|sáne=May 2, 2014|til=en|jumıs=Newsweek|qaralǵan sáne=October 19, 2022}}&lt;/ref&gt; Bul funkciyanı óshirip qoyıwǵa boladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.buzzfeed.com/jimwaterson/your-iphone-knows-exactly-where-youve-been-and-this-is-how-t|bet=Your iPhone Knows Exactly Where You've Been And This Is How To See It|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220323201034/https://www.buzzfeed.com/jimwaterson/your-iphone-knows-exactly-where-youve-been-and-this-is-how-t|arxivsáne=March 23, 2022|avtor=Waterson|at=Jim|sáne=April 29, 2014|til=en-gb|jumıs=BuzzFeed News|qaralǵan sáne=October 19, 2022}}&lt;/ref&gt;

=== Bala qáwipsizligi boyınsha kelispewshilik ===
2021-jılı avgust ayında Apple iCloud Photos ta balalardı paydalanıw súwretlerin izlew (&quot;NeuralHash&quot; dep atalatuǵın algoritm arqalı) hám iPhone lardı qollanatuǵın balalar jibergen hám alǵan ashıq-shashıq súwretlerdi filtrlew (&quot;Conversation Safety&quot; dep ataladı) boyınsha jobaların járiyaladı, bul joba sol jılı keyinirek iske asırılıwı kerek edi. 90 nan aslam siyasat hám adam huqıqları toparları eki funkciyanı da áshkaralaw ushın ashıq xat jazdı. Apple dıń NeuralHash tı bultta emes, al qurılmanıń ózinde ámelge asırıw jobası EFF hám qáwipsizlik ekspertlerin bunı basqa túrdegi mazmundı anıqlawǵa keńeytiliw múmkinligi bolǵan &quot;artqı esik&quot; dep atawǵa alıp keldi hám paydalanıwshılardıń jeke qupıyalıǵın azaytatuǵınlıǵın ayttı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.eff.org/deeplinks/2021/08/apples-plan-think-different-about-encryption-opens-backdoor-your-private-life|bet=Apple's Plan to &quot;Think Different&quot; About Encryption Opens a Backdoor to Your Private Life|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221018221139/https://www.eff.org/deeplinks/2021/08/apples-plan-think-different-about-encryption-opens-backdoor-your-private-life|arxivsáne=October 18, 2022|avtor=Portnoy|at=India McKinney and Erica|sáne=August 5, 2021|til=en|jumıs=Electronic Frontier Foundation|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt; Apple bul sistemanı &quot;nadurıs túsinilgen&quot; dep ayttı,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/352875/ios-15-csam-scanning-icloud-photos-messages-siri-search-faq.html|bet=Apple CSAM detection: Conversation Safety for Messages is coming to the UK|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221020085924/https://www.macworld.com/article/352875/ios-15-csam-scanning-icloud-photos-messages-siri-search-faq.html|arxivsáne=October 20, 2022|avtor=Simon|at=Michael|sáne=April 21, 2022|til=en|jumıs=Macworld|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt; biraq 2022-jılı dekabr ayında súwretti skanerlew funkciyasınıń hesh qashan ámelge asırılmaytuǵınlıǵın járiyaladı. Ekinshi funkciya, Conversation Safety, iOS 15.2 ge qosıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2021/11/09/apple-safety-feature-messages/|bet=iOS 15.2 includes Apple's new safety feature for kids in Messages|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221020085913/https://techcrunch.com/2021/11/09/apple-safety-feature-messages/|arxivsáne=October 20, 2022|avtor=Malik|at=Aisha|sáne=November 9, 2021|til=en-US|jumıs=TechCrunch|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt;

== Qáwipsizlik ==
Ayırım qáwipsizlik ekspertleri [[Apple Inc.|Apple]] [[IOS|iOS]] tı [[Android]] qa salıstırǵanda kóbirek tarqalǵan zıyanlı baǵdarlamalardıń hújiminen qorǵanıwǵa qábiletli dep esaplaydı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.barrons.com/articles/android-vs-ios-are-iphones-really-safer-1496254475|bet=Android vs. iOS: Are iPhones Really Safer?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230111154806/https://gum.criteo.com/syncframe?origin=publishertag&amp;topUrl=www.barrons.com&amp;gdpr=0&amp;gdpr_consent=|arxivsáne=January 11, 2023|avtor=Bary|at=Emily|til=en-US|jumıs=[[Barron's (newspaper)|Barron's]]|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt; Mobil zıyanlı baǵdarlamalardıń tek 1% ten azı iOS tı kózleydi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/672485/do-iphones-get-viruses.html|bet=Do iPhones get viruses? We bust the myths|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230111154749/https://www.macworld.com/article/672485/do-iphones-get-viruses.html|arxivsáne=January 11, 2023|til=en|jumıs=Macworld|qaralǵan sáne=October 20, 2022}}&lt;/ref&gt;
== Qabıl etiw hám miyras ==
Túpnusqa iPhone &quot;revolyuciyalıq&quot; &quot;áhmiyetli jańalıq bolǵan portativ kompyuter&quot;, hám &quot;házirge shekem islengen eń jaqsı telefon&quot; dep táriyiplengen. Házir ol Apple dıń eń kóp satılatuǵın ónimi bolıp, 2011-jılǵa kelip Apple dı dúnyadaǵı eń qunlı bahaǵa bahalanǵan ashıq sawda kompaniyalarınıń biri bolıwına járdem bergeni ushın maqtawǵa ılayıq dep esaplanadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.bloomberg.com/news/2011-08-09/apple-rises-from-near-bankruptcy-to-become-most-valuable-company.html|bet=Apple Surpasses Exxon as World's Most Valuable Company Before Retreating|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110810082324/http://www.bloomberg.com/news/2011-08-09/apple-rises-from-near-bankruptcy-to-become-most-valuable-company.html|arxivsáne=August 10, 2011|avtor=Satariano|at=Adam|sáne=August 10, 2011|jumıs=[[Bloomberg News]]|qaralǵan sáne=May 28, 2017}}&lt;/ref&gt; Keyingi modeller de maqtaw hám sıylıqlarǵa iye boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2022/09/27/iphone-14-pro-max-best-smartphone-display/|bet=iPhone 14 Pro Max Earns Best Smartphone Display Award, Replacing iPhone 13 Pro Max|avtor=Clover|at=Juli|sáne=September 27, 2022|til=en|jumıs=MacRumors|qaralǵan sáne=October 11, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.trustedreviews.com/news/trusted-reviews-awards-the-iphone-12-pro-max-is-2021s-best-camera-phone-4171979|bet=Trusted Reviews Awards: The iPhone 12 Pro Max is 2021's Best Camera Phone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221013201553/https://www.trustedreviews.com/news/trusted-reviews-awards-the-iphone-12-pro-max-is-2021s-best-camera-phone-4171979|arxivsáne=October 13, 2022|avtor=Stevenson|at=Alastair|sáne=October 11, 2021|til=en|jumıs=Trusted Reviews|qaralǵan sáne=October 11, 2022}}&lt;/ref&gt;

iPhone shıqqanǵa shekem, smartfonlar tiykarınan xabar jazıw, qońıraw etiw hám elektron pochta ushın paydalanılatuǵın edi; quramalıraq funkciyalardı kishkene ekranda paydalanıw qıyın hám qolaysız edi. Olar ushın baǵdarlama islep shıǵıw da qıyın edi hám olarda [[App Store]] (2008-jılı shıǵarılǵan) sıyaqlı rawajlanǵan qosımshalar ekosisteması joq edi.&lt;ref name=&quot;Symbian_collapse&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://pixelstech.net/article/1359363948_Why_does_Symbian_collapse_|bet=Why does Symbian collapse?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220320044718/https://www.pixelstech.net/article/1359363948-Why-does-Symbian-collapse|arxivsáne=March 20, 2022|baspaxana=Pixelstech.net|qaralǵan sáne=June 13, 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Streitfeld|first=David|title=As Boom Lures App Creators, Tough Part Is Making a Living|url=https://www.nytimes.com/2012/11/18/business/as-boom-lures-app-creators-tough-part-is-making-a-living.html|access-date=April 2, 2013|newspaper=The New York Times|date=November 17, 2012}}&lt;/ref&gt; Kóp telefonlar mobil baylanıs operatorları tárepinen qattı ózgertilgen edi, bul funkciyalardıń bóliniwine alıp keldi hám bul telefonlardıń rawajlanǵan baǵdarlama platformasına aylanıwına tosqınlıq etti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/staff/2007/07/let-a-million-iphones-bloom/|bet=Let a million iPhones bloom|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220319075713/https://arstechnica.com/staff/2007/07/let-a-million-iphones-bloom/|arxivsáne=March 19, 2022|avtor=Siracusa|at=John|sáne=July 2, 2007|jumıs=[[Ars Technica]]|qaralǵan sáne=March 23, 2017}}&lt;/ref&gt; Buǵan qarama-qarsı, Apple dıń iPhone SDK sı kóp sanlı API-lardı usındı, mobil baǵdarlama islep shıǵarıwdı ádewir jeńillestirdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macstories.net/stories/the-initial-iphone-sdk/|bet=The Initial iPhone SDK|avtor=Hackett|at=Stephen|sáne=March 15, 2018|til=en-US|jumıs=MacStories|qaralǵan sáne=October 11, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2017/06/iphone-sdk/|bet=A touch of Cocoa: Inside the original iPhone SDK|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221013201802/https://arstechnica.com/gadgets/2017/06/iphone-sdk/|arxivsáne=October 13, 2022|avtor=Timmer|at=John|sáne=June 28, 2017|til=en-us|jumıs=Ars Technica|qaralǵan sáne=October 11, 2022}}&lt;/ref&gt; 

Keyingi iPhone modelleri kóp sanlı ıqlasbentlerdiń qızıǵıwshılıǵın oyattı, kóp sanlı buyırtpa beriwshiler satıwǵa shıǵarılǵan kúni Apple dúkanları aldında gezekke turıp kútken.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2013/09/20/apples-iphone-5s-and-5c-launch-draws-big-crowds-including-biggest-ever-line-at-nyc-flagship-store/|bet=Apple's iPhone 5s And 5c Launch Draws Big Crowds, Including Biggest Ever Line at NYC Flagship Store|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220901190044/https://techcrunch.com/2013/09/20/apples-iphone-5s-and-5c-launch-draws-big-crowds-including-biggest-ever-line-at-nyc-flagship-store/|arxivsáne=September 1, 2022|avtor=Etherington|at=Darrell|sáne=September 20, 2013|baspaxana=[[TechCrunch]]|qaralǵan sáne=March 23, 2017}}&lt;/ref&gt; 2021-jılǵa kelip, iPhone basqa smartfonlarǵa salıstırǵanda brendke sadıqlıqtıń eń joqarı dárejesin kórsetken.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://appleinsider.com/articles/21/10/29/apple-has-most-loyal-smartphone-customers-in-us-study-finds|bet=Apple has most loyal smartphone customers in US, study finds|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221012082620/https://appleinsider.com/articles/21/10/29/apple-has-most-loyal-smartphone-customers-in-us-study-finds|arxivsáne=October 12, 2022|sáne=October 29, 2021|til=en|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt;

iPhone nıń tabısı [[Nokia]], BlackBerry hám Motorola sıyaqlı aldıńǵı jetekshilerdiń qulawına alıp keldi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.investopedia.com/news/three-companies-iphone-killed/|bet=Three Companies the iPhone Killed|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221011185759/https://www.investopedia.com/news/three-companies-iphone-killed/|arxivsáne=October 11, 2022|avtor=Hankin|at=Aaron|sáne=June 25, 2019|til=en|jumıs=Investopedia|qaralǵan sáne=October 11, 2022}}&lt;/ref&gt; RIM, Symbian hám [[Microsoft]] kompaniyaları Maemo, Windows Phone hám BlackBerry 10 sıyaqlı iPhone menen básekelesiw ushın házirgi zaman operaciyalıq sistemaların islep shıǵıwǵa háreket etti; biraq olardıń barlıǵı sátsiz boldı. [[Google]] kompaniyası óz Android joybarın qaytadan baslaw arqalı jetiskenlikke eristi, hám onı mobil baylanıs operatorları hám telefon apparatların islep shıǵarıwshılar tárepinen keń kólemde qabıl etiliw ushın joybarlastırdı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2015/08/waiting-for-androids-inevitable-security-armageddon/|bet=Waiting for Android's inevitable security Armageddon|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170312065601/https://arstechnica.com/gadgets/2015/08/waiting-for-androids-inevitable-security-armageddon/|arxivsáne=March 12, 2017|avtor=Amadeo|at=Ron|sáne=August 6, 2015|til=en-us|jumıs=Ars Technica|qaralǵan sáne=October 11, 2022}}&lt;/ref&gt; Búgingi kúnde, dúnya boyınsha qollanılatuǵın smartfonlardıń 99% in iOS hám Android quraydı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.statista.com/statistics/272698/global-market-share-held-by-mobile-operating-systems-since-2009/|bet=Global mobile OS market share 2012–2022|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221011192809/https://www.statista.com/statistics/272698/global-market-share-held-by-mobile-operating-systems-since-2009/|arxivsáne=October 11, 2022|til=en|jumıs=Statista|qaralǵan sáne=October 11, 2022}}&lt;/ref&gt;

=== Satıw ===
&lt;div class=&quot;floatright&quot;&gt;
&lt;timeline&gt;
ImageSize=width:270 height:400
PlotArea=left:60 bottom:51 top:10 right:16
AlignBars=justify
Period=from:0 till:250
TimeAxis=orientation:horizontal

Colors=
 id:gray value:gray(0.5)
 id:line1 value:gray(0.9)
 id:line2 value:gray(0.7)

ScaleMajor=unit:year increment:50 start:0 gridcolor:line2
ScaleMinor=unit:year increment:50 start:0 gridcolor:line1

BarData=
 bar:2007 text:2007
 bar:2008 text:2008
 bar:2009 text:2009
 bar:2010 text:2010
 bar:2011 text:2011
 bar:2012 text:2012
 bar:2013 text:2013
 bar:2014 text:2014
 bar:2015 text:2015
 bar:2016 text:2016
 bar:2017 text:2017
 bar:2018 text:2018
 bar:2019 text:2019
 bar:2020 text:2020
 bar:2021 text:2021
 bar:2022 text:2022
 bar:2023 text:2023

PlotData=
 color:tan1 width:10

 bar:2007 from:start till:1.3 text:1.3
 bar:2008 from:start till:11.6 text:11.6
 bar:2009 from:start till:20.7 text:20.7
 bar:2010 from:start till:39.9 text:39.9
 bar:2011 from:start till:72.2 text:72.2
 bar:2012 from:start till:125 text:125
 bar:2013 from:start till:150 text:150
 bar:2014 from:start till:169 text:169
 bar:2015 from:start till:231 text:231
 bar:2016 from:start till:211 text:211
 bar:2017 from:start till:216 text:216
 bar:2018 from:start till:217 text:217
 bar:2019 from:start till:185 text:185
 bar:2020 from:start till:189 text:189
 bar:2021 from:start till:238 text:238
 bar:2022 from:start till:239 text:239
 bar:2023 from:start till:223 text:223

TextData=
 pos:(50,16) textcolor:gray fontsize:M text:iPhone sales worldwide (million)
TextData=
 pos:(50,1) textcolor:gray fontsize:M text:Source: Apple/IDC
&lt;/timeline&gt;&lt;/div&gt;[[Stiv Jobs|Stiv Djobstıń]] dáslepki maqseti 2008-jılı telefon bazarınıń 1% in iyelew edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/tech/mobile/steve-jobs-knew-iphone-would-be-iconic-more-than-2-billion-phones-later-he-was-right/|bet=Steve Jobs Knew iPhone Would Be Iconic. More Than 2 Billion Phones Later, He Was Right|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221018155551/https://www.cnet.com/tech/mobile/steve-jobs-knew-iphone-would-be-iconic-more-than-2-billion-phones-later-he-was-right/|arxivsáne=October 18, 2022|avtor=Guglielmo|at=Connie|til=en|jumıs=CNET|qaralǵan sáne=October 19, 2022}}&lt;/ref&gt; [[Apple Inc.|Apple]] kompaniyası dáslepki iPhone nıń 6.1 million danasın 2007-jıldıń 3-shereginen 2008-jıldıń 4-sheregin qamtıǵan aralıqta, al iPhone 3G diń 11.3 million danasın 2008-jıldıń 4-sheregi menen 2009-jıldıń 1-sheregin qamtıǵan aralıqta sattı. 2008-jılı iPhone dúnyajúzilik mobil telefon bazarınıń 1.1% in,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2009/01/iphone-passes-1-percent-goal-for-2008-looking-good-for-2009/|bet=iPhone passes 1 percent goal for 2008, looking good for 2009|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220814203007/https://arstechnica.com/gadgets/2009/01/iphone-passes-1-percent-goal-for-2008-looking-good-for-2009/|arxivsáne=August 14, 2022|avtor=Foresman|at=Chris|sáne=January 30, 2009|jumıs=Ars Technica|qaralǵan sáne=September 24, 2020}}&lt;/ref&gt; al smartfon bazarınıń 8.2% in iyeledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2010/02/23/gartner-iphone-sales-double-in-2009-as-apple-claims-third-place-in-smartphone-sales/|bet=Gartner: iPhone Sales Double in 2009 as Apple Claims Third Place in Smartphone Sales|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220814203007/https://www.macrumors.com/2010/02/23/gartner-iphone-sales-double-in-2009-as-apple-claims-third-place-in-smartphone-sales/|arxivsáne=August 14, 2022|avtor=Slivka|at=Eric|sáne=February 23, 2010|jumıs=MacRumors|qaralǵan sáne=September 24, 2020}}&lt;/ref&gt; Usı waqıt aralıǵında ol [[Arqa Amerika|Arqa Amerikada]] tez áhmiyetke iye bola basladı hám 2009-jılı [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHta]] bazar úlesine qaray BlackBerry den keyin ekinshi orındı iyeledi;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://money.cnn.com/2009/08/12/technology/blackberry_research_in_motion.fortune/index.htm|bet=Research in Motion battles BlackBerry's competitors|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221208084753/https://money.cnn.com/2009/08/12/technology/blackberry_research_in_motion.fortune/index.htm|arxivsáne=December 8, 2022|avtor=Hempel|at=Jessi|sáne=August 17, 2009|jumıs=CNN Money|qaralǵan sáne=January 4, 2023}}&lt;/ref&gt; 2010-jılı iPhone 3GS AQSHtaǵı eń kóp satılǵan smartfon boldı, bul iPhone qurılmasınıń usı bazarda birinshi ret joqarı orındı iyelewi edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.independent.co.uk/tech/top-10-mobile-phones-in-the-us-in-2010-2168707.html|bet=Top 10 Mobile phones in the US in 2010|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230104171909/https://www.independent.co.uk/tech/top-10-mobile-phones-in-the-us-in-2010-2168707.html|arxivsáne=January 4, 2023|sáne=December 24, 2010|til=en|jumıs=The Independent|qaralǵan sáne=January 4, 2023}}&lt;/ref&gt;

iPhone satıwları onıń shıǵarılǵan waqtınan baslap 2016-jıldıń 2-sheregine shekem úziliksiz jıldan-jılǵa ósip bardı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.anandtech.com/show/10283/apple-announces-q2-fiscal-year-2016-results-iphone-sales-slowed-but-services-gain|bet=Apple Announces Q2 Fiscal Year 2016 Results: iPhone Sales Slowed But Services Gain|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211118121418/https://www.anandtech.com/show/10283/apple-announces-q2-fiscal-year-2016-results-iphone-sales-slowed-but-services-gain|arxivsáne=November 18, 2021|avtor=Howse|at=Brett|jumıs=www.anandtech.com|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://sixcolors.com/post/2016/04/apple-q2-2016-results-going-down/|bet=Apple Q2 2016 results: Going down!|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221012082613/https://sixcolors.com/post/2016/04/apple-q2-2016-results-going-down/|arxivsáne=October 12, 2022|avtor=Snell|at=Jason|sáne=April 26, 2016|til=en-us|jumıs=Six Colors|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt; iPhone 2008-jıldıń 4-shereginde qısqa waqıtqa BlackBerry den ozıp ketti,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.appleinsider.com/articles/08/10/21/apple_iphone_3g_sales_surpass_rims_blackberry.html|bet=Apple iPhone 3G sales surpass RIM's Blackberry|arxivurl=https://web.archive.org/web/20081022214401/http://www.appleinsider.com/articles/08/10/21/apple_iphone_3g_sales_surpass_rims_blackberry.html|arxivsáne=October 22, 2008|sáne=October 21, 2008|baspaxana=[[AppleInsider]]|qaralǵan sáne=October 22, 2008}}&lt;/ref&gt; al 2010-jıldıń 3-shereginen baslap onnan tolıq ozdı.&lt;ref name=&quot;:5&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.statista.com/statistics/271490/quarterly-global-smartphone-shipments-by-vendor/|bet=Global smartphone shipments by vendor 2009–2022|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221012082612/https://www.statista.com/statistics/271490/quarterly-global-smartphone-shipments-by-vendor/|arxivsáne=October 12, 2022|sáne=August 24, 2022|til=en|jumıs=Statista|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt; 2011-jılǵa kelip, Apple dúnya júzi boyınsha 100 million iPhone sattı, hám uzaq waqıt dawamında jetekshi bolǵan Nokia nı artqa taslaw menen, dúnyadaǵı eń iri mobil telefon satıwshısına aylandı. 2012-jıldıń 1-sheregi Apple kompaniyasınıń tariyxındaǵı eń jaqsı kvartal tabısı bolıp, kompaniya tabıslarınıń 53% i iPhone satıwlarınan keldi.&lt;ref name=&quot;Jordan&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.macrumors.com/2012/01/26/iphone-average-selling-price-remains-steady-even-with-free-3gs-offer/|bet=iPhone Average Selling Price Remains Steady Even With Free 3GS Offer|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220319195915/https://www.macrumors.com/2012/01/26/iphone-average-selling-price-remains-steady-even-with-free-3gs-offer/|arxivsáne=March 19, 2022|avtor=Jordan|at=Golson|sáne=January 26, 2012|baspaxana=MacRumors|qaralǵan sáne=September 6, 2012}}&lt;/ref&gt; Telefon satıwları kúshli máwsimlik xarakterge iye bolıp, bayram máwsiminde (Apple dıń 1-sheregi) eń joqarı kórsetkishke jetedi. 2022-jıldıń 1-shereginde iPhone 13 tiń shıǵarılıwı menen Apple waqtınsha Samsung ten ozıp ketti, 84.9 million dana jóneltilgen bolsa, Samsung 68.9 million dana jóneltti. Kóp sherekler dawamında, Apple birlikler boyınsha ekinshi eń iri smartfon satıwshısı bolıp keldi.&lt;ref name=&quot;:5&quot; /&gt; Apple 2023-jıldıń 24-sentyabrinde juwmaqlanǵan finanslıq jılında 223 million iPhone sattı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/newsroom/2022/10/apple-reports-fourth-quarter-results/|bet=Apple Reports Fourth Quarter Results|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221027203215/https://www.apple.com/newsroom/2022/10/apple-reports-fourth-quarter-results/|arxivsáne=October 27, 2022|til=en-US|jumıs=Apple Newsroom|qaralǵan sáne=November 14, 2023}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://de.statista.com/statistik/daten/studie/203584/umfrage/absatz-von-apple-iphones-seit-dem-geschaeftsjahr-2007/|bet=iPhone-Verkaufszahlen weltweit bis 2023|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231114154109/https://de.statista.com/statistik/daten/studie/203584/umfrage/absatz-von-apple-iphones-seit-dem-geschaeftsjahr-2007/|arxivsáne=November 14, 2023|til=de|jumıs=Statista|qaralǵan sáne=November 14, 2023}}&lt;/ref&gt;

Búgingi kúnde Samsung hám Apple smartfon bazarın basqarıp tur, dúnya júzlik bazar úlesi sáykes túrde 21.8% hám 15.6% ti quraydı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.statista.com/statistics/216459/global-market-share-of-apple-iphone/|bet=Apple iPhone market share 2007–2022|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221007045228/https://www.statista.com/statistics/216459/global-market-share-of-apple-iphone/|arxivsáne=October 7, 2022|sáne=August 24, 2022|til=en|jumıs=Statista|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt; Apple diń kishi assortimenti sebepli, Apple kóbinese eń kóp satılǵan smartfon modelleri diziminde basım orındı iyeleydi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.counterpointresearch.com/global-top-10-smartphones-2021/|bet=Apple Captures 7 Spots in 2021 List for Global Top 10 Smartphones|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220308162002/https://www.counterpointresearch.com/global-top-10-smartphones-2021/|arxivsáne=March 8, 2022|avtor=Chauhan|at=Karn|sáne=March 8, 2022|til=en-US|jumıs=Counterpoint Research|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.phonearena.com/news/iphone-13-world-best-selling-phone-q1-2022_id140285|bet=The iPhone 13 and 13 Pro Max were the world's best-selling phones in Q1|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220927002902/https://www.phonearena.com/news/iphone-13-world-best-selling-phone-q1-2022_id140285|arxivsáne=September 27, 2022|avtor=Swingle|at=Joshua|sáne=May 19, 2022|til=en-US|jumıs=Phone Arena|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt; Tómenirek bazar úlesine qaramastan, iPhone nıń joqarı bahalı jaylasıwı onıń dúnya júzlik smartfon tabısınıń derlik yarımın,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.counterpointresearch.com/global-smartphone-revenue-hits-record-450-billion-2021-apple-captures-highest-ever-share-q4-2021/|bet=Global Smartphone Revenue Hits Record ~$450 Billion in 2021; Apple Captures Highest Ever Share in Q4 2021|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221012082620/https://www.counterpointresearch.com/global-smartphone-revenue-hits-record-450-billion-2021-apple-captures-highest-ever-share-q4-2021/|arxivsáne=October 12, 2022|sáne=February 25, 2022|til=en-US|jumıs=Counterpoint Research|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt; al dúnya júzlik smartfon paydasınıń 80% in iyelewine alıp keldi, qalǵan 20% in Samsung iyeleydi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://appleinsider.com/articles/22/09/29/apple-continuing-command-of-global-smartphone-profits-and-the-lead-is-growing|bet=Apple continuing command of global smartphone profits, and the lead is growing|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221012082621/https://appleinsider.com/articles/22/09/29/apple-continuing-command-of-global-smartphone-profits-and-the-lead-is-growing|arxivsáne=October 12, 2022|avtor=Orr|at=Andrew|sáne=September 29, 2022|til=en|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt; Baylanıs operatorları iPhone dı jańalaw ushın subsidiyalar beriwde bir-biri menen básekilesedi, bul iPhone satıwlarınıń áhmiyetli faktorı dep esaplanadı, biraq bul operatorlar paydasın azayttı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.marketwatch.com/story/the-5g-iphone-is-reigniting-the-subsidy-wars-which-is-good-for-apple-and-consumers-but-not-mobile-carriers-11602760302|bet=The 5G iPhone is reigniting the subsidy wars, which is good for Apple and consumers but not mobile carriers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220722074024/https://www.marketwatch.com/story/the-5g-iphone-is-reigniting-the-subsidy-wars-which-is-good-for-apple-and-consumers-but-not-mobile-carriers-11602760302|arxivsáne=July 22, 2022|avtor=Bary|at=Emily|sáne=October 17, 2020|til=EN-US|jumıs=MarketWatch|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt; 2016-jıl 27-iyulde Apple 1 milliardınshı iPhone ın satqanın járiyaladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/newsroom/2016/07/apple-celebrates-one-billion-iphones/|bet=Apple celebrates one billion iPhones|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220901190054/https://www.apple.com/newsroom/2016/07/apple-celebrates-one-billion-iphones/|arxivsáne=September 1, 2022|til=en-US|jumıs=Apple Newsroom|qaralǵan sáne=March 18, 2021}}&lt;/ref&gt; 2024-jıl 1-yanvarǵa kelip, 2.3 milliardtan aslam iPhone satılǵan.

Basqa joqarı texnologiyalı ónimlerge salıstırǵanda, iPhone paydalanıwshılarınıń úlken bólegi hayallar. iPhone hám tutınıwshılar, hám biznes paydalanıwshıları tárepinen qabıl etilgen. iPhone qollanıwshıları orta esap penen [[Android]] paydalanıwshılarına qaraǵanda bay hám telefonlarında kóbirek waqıt ótkeredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.comscore.com/ita/Public-Relations/Infographics/iPhone-Users-Earn-Higher-Income-Engage-More-on-Apps-than-Android-Users|bet=iPhone Users Earn Higher Income, Engage More on Apps than Android Users|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220809143557/https://www.comscore.com/ita/Public-Relations/Infographics/iPhone-Users-Earn-Higher-Income-Engage-More-on-Apps-than-Android-Users|arxivsáne=August 9, 2022|jumıs=Comscore, Inc.|qaralǵan sáne=June 7, 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://gizmodo.com/want-to-appear-rich-buy-an-iphone-1827431776|bet=Want to Appear Rich? Buy an iPhone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220528065156/https://gizmodo.com/want-to-appear-rich-buy-an-iphone-1827431776|arxivsáne=May 28, 2022|sáne=July 8, 2018|jumıs=Gizmodo|qaralǵan sáne=June 7, 2020}}&lt;/ref&gt; iPhone ásirese AQSHta ayırıqsha keń tarqalǵan, ol jerde 50% bazar úlesin iyeleydi,&lt;ref name=&quot;:4&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://9to5mac.com/2022/09/02/iphone-us-market-share/|bet=iPhone US market share hits all-time high, overtaking Android; dominates global premium sales|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221012054230/https://9to5mac.com/2022/09/02/iphone-us-market-share/|arxivsáne=October 12, 2022|avtor=Lovejoy|at=Ben|sáne=September 2, 2022|til=en-US|jumıs=9to5Mac|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt; hám jasóspirimlerdiń 87% i tárepinen qollanıladı.&lt;ref name=&quot;:10&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2022/10/11/teen-survey-iphone-ownership/|bet=iPhone Ownership Among Teens Hits 87%, More Than Double Since 2012|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221012001715/https://www.macrumors.com/2022/10/11/teen-survey-iphone-ownership/|arxivsáne=October 12, 2022|avtor=Clover|at=Juli|sáne=October 11, 2022|til=en|jumıs=MacRumors|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFClover2022&quot;&gt;Clover, Juli (October 11, 2022). [https://www.macrumors.com/2022/10/11/teen-survey-iphone-ownership/ &quot;iPhone Ownership Among Teens Hits 87%, More Than Double Since 2012&quot;]. ''MacRumors''. [https://web.archive.org/web/20221012001715/https://www.macrumors.com/2022/10/11/teen-survey-iphone-ownership/ Archived] from the original on October 12, 2022&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;October 12,&lt;/span&gt; 2022&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; Dúnya boyınsha, iPhone joqarı bahalı ($1,000+ dan joqarı) smartfon bazarınıń 78% in quraydı.&lt;ref name=&quot;:4&quot; /&gt;

NPD Group maǵlıwmatları boyınsha, Android 2010-jılı iPhone nıń ornatılǵan bazasınan ozıp ketti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2022/09/02/us-iphone-user-base-overtakes-android/|bet=Apple's U.S. iPhone User Base Overtook Android in June Quarter, Now Accounts for More Than Half of All Smartphones|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221013032010/https://www.macrumors.com/2022/09/02/us-iphone-user-base-overtakes-android/|arxivsáne=October 13, 2022|avtor=Hardwick|at=Tim|sáne=September 2, 2022|til=en|jumıs=MacRumors|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt; Apple kompaniyasınıń 2021-jıl 27-yanvardaǵı tabıs esabatı waqtında Tim Kuk dúnya boyınsha 1 milliard iPhone aktiv qollanılıp atırǵanın ayttı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2021/1/27/22253162/iphone-users-total-number-billion-apple-tim-cook-q1-2021|bet=Apple says there are now over 1&amp;nbsp;billion active iPhones|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220903092127/https://www.theverge.com/2021/1/27/22253162/iphone-users-total-number-billion-apple-tim-cook-q1-2021|arxivsáne=September 3, 2022|avtor=Kastrenakes|at=Jacob|sáne=January 27, 2021|til=en|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=March 18, 2021}}&lt;/ref&gt;

=== Rawajlanıp atırǵan bazarlar ===
Basqa óndiriwshiler bóleklengen tómen dárejeli telefonlar islep shıǵarsa, Apple dıń tómen dárejeli telefonları — bul aldıńǵı jıllardıń modelleri bolıp, bul joqarı bahalı brendin tómenletpesten rawajlanıp atırǵan bazarlarda óz bazar úlesin arttırıw háreketiniń bir bólegi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/358034/apple-old-products-iphone-ipad-apple-watch.html|bet=How the old products Apple keeps around are crucial to its success|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221012082620/https://www.macworld.com/article/358034/apple-old-products-iphone-ipad-apple-watch.html|arxivsáne=October 12, 2022|til=en|jumıs=Macworld|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.nasdaq.com/articles/analyst%3A-used-iphones-will-significantly-expand-apples-share-in-emerging-markets-2020-08|bet=Analyst: Used iPhones Will Significantly Expand Apple's Share in Emerging Markets|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221012082619/https://www.nasdaq.com/articles/analyst:-used-iphones-will-significantly-expand-apples-share-in-emerging-markets-2020-08|arxivsáne=October 12, 2022|avtor=Duprey|at=Rich|sáne=August 20, 2020|jumıs=[[NASDAQ]]|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt; Ol sonday-aq rawajlanıp atırǵan bazarlardıń talǵamların óz ónimlerin joybarlawda esapqa aladı; mısalı, qıtaylı tutınıwshılar arasında altın reń qımbat bahalı ónimniń belgisi sıpatında qabıl etiletuǵının anıqlaǵannan keyin altın reńli iPhone dı usınıs etti. 2017-jılı Apple Hindstanda aldıńǵı jıllardıń iPhone modellerin islep shıǵara basladı; 2022-jılı ol jerde házirgı iPhone 14 ti de islep shıǵarıwdı basladı. Analitikler bunıń biraz Apple dıń Qıtayǵa ǵárezliligin azaytıw hám hind import bajıların jeńiw qálewinen kelip shıqqan dep boljadı.&lt;ref name=&quot;:6&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnbc.com/2022/09/26/apple-starts-manufacturing-the-iphone-14-in-india.html|bet=Apple begins making the iPhone 14 in India, marking a big shift in its manufacturing strategy|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221011200449/https://www.cnbc.com/2022/09/26/apple-starts-manufacturing-the-iphone-14-in-india.html|arxivsáne=October 11, 2022|avtor=Kharpal|at=Arjun|sáne=September 26, 2022|til=en|jumıs=CNBC|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.thequint.com/tech-and-auto/tech-news/here-is-why-apple-iphone-costs-more-in-india-compared-to-us|bet=Explained: Why iPhones Cost Lot More in India|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211021113558/https://www.thequint.com/tech-and-auto/tech-news/here-is-why-apple-iphone-costs-more-in-india-compared-to-us|arxivsáne=October 21, 2021|avtor=John|at=Cyrus|sáne=October 19, 2020|til=en|jumıs=TheQuint|qaralǵan sáne=October 12, 2022}}&lt;/ref&gt; 2023-jılı Qıtay húkimeti mámleket xızmetkerleri ushın iPhone lardı qollanıwdı qadaǵan etti, bul shet el texnologiyalarına ǵárezlilikti azaytıw hám kiberqáwipsizlikti kúsheytiwge qaratılǵan háreketler dep qaraladı.

== Derekler ==
&lt;references /&gt;
__BÖLİDİMÖNDEMEW__
[[Kategoriya:IPhone]]</text>
      <sha1>g46gqzwbbtndj1yidmnu39z4msvp3p5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jan-Klod Van Damm</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21021</id>
    <revision>
      <id>125589</id>
      <parentid>120254</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:08:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125589</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="50906" sha1="k672u0mu4obwjmk1cebvxaydc4p9xzx" xml:space="preserve">{{Shaxs infoqutısı|atı=Jan-Klod Van Damm|portret=Jean-Claude_Van_Damme_June_2,_2007.jpg|eni=250px|tuwılǵan waqtındaǵı atı=Jan-Klod Kamil Fransua Van Varenberg|kásibi=aktyor hám jekpe-jek sheberi|tuwılǵan sánesi=18.10.1960|tuwılǵan jeri=Belgiya, Bryussel}}

'''Jan-Klod Van Damm''' ({{lang-en|Jean-Claude Van Damme}}, tuwılǵandaǵı atı — '''Jan-Klod Kamil Fransua Van Varenberg''') — [[Belgiya|Belgiyadan]] jetilisip shıqqan, amerikalı aktyor hám [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek]] sheberi. [[Bryussel|Bryusselde]] tuwılıp ósken, onıń ákesi onı on jasında Shotokan karate mektebine bergen, sol sebepli Van Damm karateden 2 qara belbew dárejesin iyelegennen keyin, bir qansha karate hám kikboksing jarıslarına qatnasqan. Jasóspirim waqtında ol 1979-jılı Evropa Kásiplik Karate Assocaciyasınıń orta salmaqtaǵı chempionatın hám 1978-jılı &quot;Mister Belgiya&quot; bodibilding titulın jeńip alǵan. [[Gollivud|Gollivudta]] aktyor bolıw niyeti menen, ol 1982-jılı [[Amerika Qurama Shtatları|AQSH]]-qa kóship kelgen, sol jerde bir neshe filmlerge túsken, aqırında jekpe-jek filmi &quot;Bloodsport&quot; (1988) penen úlken jetiskenlikke erisken.

Ol arnawlı háreketsheń (ekshn) filmlerdiń juldızına aylanıp, bunnan soń &quot;Cyborg&quot;, &quot;Kickboxer&quot; (ekewi de 1989), &quot;Lionheart&quot;, &quot;Death Warrant&quot; (ekewi de 1990), &quot;Double Impact&quot; (1991), &quot;Universal Soldier&quot; (1992), &quot;Nowhere to Run&quot;, &quot;Hard Target&quot; (ekewi de 1993), &quot;Timecop&quot;, &quot;Street Fighter&quot; (ekewi de 1994), &quot;Sudden Death&quot; (1995), onıń rejissyorlıq debyutı bolǵan &quot;The Quest&quot; hám &quot;Maximum Risk&quot; (ekewi de 1996) sıyaqlı kommerciyalıq tabıslı filmlerge tústi. 1993-jıldan 1998-jılǵa shekem úsh Gonkong rejissyorı: Jon Wu, Cuı Xark hám Ringo Lam Batıs kinosındaǵı debyutlerinde Van Damm menen birge islesken.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://thedissolve.com/features/movie-of-the-week/1088-when-jean-claude-van-damme-became-hong-kongs-gatew/|bet=When Jean-Claude van Damme became Hong Kong's gateway to Hollywood}}&lt;/ref&gt; 1990-jıllardıń aqırı hám 2000-jıllardıń basında onıń ataǵı tómenlegennen keyin, ol 2008-jılı sınshılar tárepinen maqtawǵa iye bolǵan &quot;JCVD&quot; jınayat draması menen qaytadan belgili boldı. Onıń háreketsheń filmler janrına úlken qaytıwı [[Silvester Stallone|Silvester Stallonege]] qarsı jawızı sıpatında bas roldı oynaǵan &quot;The Expendables 2&quot; (2012) filmi boldı. Sol waqıttan baslap, ol háreketsheń (ekshn) filmlerge túsiwdi hám dawıslı islewdi keńnen dawam etti

Háreketsheń hám [[jekpe-jek óneri]] kinosınıń belgisi sıpatında tanılǵan, onıń filmleri dúnya boyınsha 1 milliard dollardan aslamın jıynap, onı barlıq waqıtlardaǵı eń tabıslı háreketsheń film juldızlarınıń birine aylandırdı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.thethings.com/jean-claude-van-damme-was-a-bouncer-at-chuck-norris-bar-how-much-he-was-paid/|bet=Jean-Claude Van Damme Was A Bouncer At Chuck Norris' Bar, Here's How Much He Was Paid|avtor=Eminizer|at=Raymond|sáne=2023-07-08|til=en|jumıs=TheThings|qaralǵan sáne=2024-07-02}}&lt;/ref&gt; 2020-jılı ol Jekpe-jek Tariyxı Muzeyi Húrmet Zalına kirgizilgen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://martialartsmuseum.com/about/hall-of-fame/|bet=Hall of Fame}}&lt;/ref&gt; Jekpe-jek sheberi hám aktyor sıpatındaǵı karerasınan tıs, Van Damm kóplegen tábiyattı qorǵaw hám haywanlardı qorǵaw shólkemlerin ashıq qollap-quwatladı.

== Ómirbayanı hám bilimi ==
Van Damm 1960-jıl 18-oktyabrde [[Belgiya|Belgiyanıń]] [[Bryussel]] qalasınıń Bershem-Sent-Agat rayonında, esapshı hám gúl satıwshı bolǵan Eliana hám Evjen Van Varenberglerdiń shańaraǵında Jan-Klod Kamill Fransua Van Varenberg atı menen dúnyaǵa kelgen.&lt;ref name=&quot;v007&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.slate.com/articles/news_and_politics/low_concept/2007/10/happy_belated_birthday_jeanclaude_van_damme.html|bet=Happy birthday, Jean-Claude Van Damme!|avtor=Hendrix|at=Grady|sáne=2007-10-19|jumıs=Slate Magazine|qaralǵan sáne=2024-07-31}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Current Biography Yearbook|url=https://books.google.com/books?id=1YwYAAAAIAAJ}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://movies.yahoo.com/movie/contributor/1800019806/bio|bet=Jean-Claude van Damme- Biography|baspaxana=[[Yahoo! Movies]]|qaralǵan sáne=3 April 2012}}&lt;/ref&gt; Onıń ákesi Bryusselli bolıp, eki tilde sóyleydi, al anası flamand (golland tilinde sóylewshi).&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.thereelplace.com/news/jean-claude-van-damme-unveils-his-statue-in-belgium/|bet=Jean-Claude van Damme unveils his statue in Belgium|baspaxana=The Reel Place|citata=Standing next to his Flemish mother and his Walloon father, the actor talked about the linguistic conflict: &quot;It's a dispute between two cultures that are, in fact, the same. But, there's a lot of love in this war&quot; he concluded, true to himself.}}; Archived at [https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211211/VCMb3OxCnZo Ghostarchive] and the [https://web.archive.org/web/20130226122006/http://www.youtube.com/watch?v=VCMb3OxCnZo Wayback Machine]: {{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=VCMb3OxCnZo|bet=Jean-Claude van Damme - Bifff 2007|sáne=21 March 2008|baspaxana=VanDammeTV|citata=Mijn moeder is Vlaamse en mijn vader is van Brussels [My mother is Flemish and my father is from Brussels]}}&lt;/ref&gt; 

Ol jekpe-jek penen on jasında baslaǵan, ákesi onı Shotokan karate mektebine bergen. Onıń stillerine Shotokan Karate hám Kikboksing kiredi. Aqırında ol 18 jasında [[Karate|karateden]] qara belbewin aldı hám 2-dan qara belbew dárejesine eristi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cheatsheet.com/entertainment/jean-claude-van-damme-earned-film-role-knocking-martial-artist.html/|bet=Jean-Claude Van Damme Once Earned a Film Role by Knocking out a Martial Artist|avtor=Stallings|at=Antonio|sáne=2022-07-18|til=en-US|jumıs=Showbiz Cheat Sheet|qaralǵan sáne=2024-07-19}}&lt;/ref&gt; Ol dene formasın jaqsılaw ushın gir kóteriw menen shuǵıllana baslaǵan, sonıń nátiyjesinde 1978-jılı &quot;Mister Belgiya&quot; bodibilding titulın alıwǵa erisken.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.biography.com/actors/jean-claude-van-damme|bet=Jean-Claude Van Damme - Movies, Age &amp; Facts|sáne=13 April 2021|jumıs=Biography}}&lt;/ref&gt; 16 jasında ol balet penen shuǵıllana baslaǵan hám onı bes jıl dawamında úyrengen. Van Dammnıń aytıwınsha, balet &quot;bul kórkem óner, biraq sonıń menen birge eń qıyın sportlardıń biri. Eger siz balet shınıǵıwların jeńe alsańız, basqa qálegen sporttaǵı shınıǵıwlardı da jeńe alasız&quot;. Keyinirek ol [[Taekwando|Taekvondo]] hám Muay Tay menen de shuǵıllana baslaǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.jeanclaudevandamme.be/fandamme/biography.htm|bet=FanDamme Jean Claude van Damme|qaralǵan sáne=6 December 2014}}&lt;/ref&gt;

Onıń ósip atırǵan waqtındaǵı aktyor qaharmanları Charlz Bronson, [[Bryus Li]], Djeyms Din, Montgomeri Klift, Stiv MakKuin, Jan-Pol Belmondo hám [[Silvester Stallone]] bolǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.undertheradarmag.com/interviews/jean-claude_van_damme_and_the_creators_of_jean-claude_van_johnson|bet=Jean-Claude Van Damme and the Creators of &quot;Jean-Claude Van Johnson&quot; &amp;#124; Under the Radar &amp;#124; Music Blog for the Indie Music Magazine}}&lt;/ref&gt;

=== 1970-jıllardıń basınan 1980-jılǵa shekem: Jekpe-jek óneri hám birinshi filmge túsiwi ===
12 jasında, Van Damm Belgiyada Klod Goetctiń basshılıǵında Centre National de Karate (Ulıwmalıq Karate Orayı) ge qosıldı. Van Damm tórt jıl shınıqtı hám Belgiya Karate Komandasınan orın aldı; keyinirek ol Dominik Valera menen tolıq-kontaktlı karate hám kikboksing boyınsha shınıqtı. Van Dammnıń aytıwınsha, &quot;ósip atırǵan waqıtta qıyın boldı. Men biraz birtúrli boldım, hám fizikalıq jaqtan onsha talantlı emes edim&quot;.

15 jasında ol Belgiyada jarıs karatesi karerasın basladı. 1976-jıldan 1980-jılǵa shekem, ol jarıs hám jarıstan tıs yarım-kontaktlı gúreslerde 44 jeńis hám tórt jeńiliske iye boldı

1979-jıl 26-dekabrde Bryusselde ótkerilgen La Coupe Francois Persoons Karate Turnirinde Evropa Karate Chempionatın jeńip alǵan Belgiya Karate Komandasınıń aǵzası boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.jcvandamme.net/cnk/Anglais/CNKen/cnken.html|bet=CNK&amp;nbsp;– Centre National de Karaté|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090423042708/http://www.jcvandamme.net/cnk/Anglais/CNKen/cnken.html|arxivsáne=23 April 2009|baspaxana=Jcvandamme.net|qaralǵan sáne=20 February 2010}}&lt;/ref&gt;

Ol Challenge Coupe des Espoirs Karate Turnirinde (1-Sınaqlar) ekinshi orındı iyeledi. Úsh kúnlik turnir dawamında, ol 25 qarsılasın jeńip, final oyınında komanda aǵzası Andjelo Spataroǵa jeńildi.

1980-jıl 8-martta, Belgiyanıń Bryussel qalasında, ol Forest National Arenasında Dan Makaruso-Dominik Valera Professional Karate Associaciyası Jeńil-Awır Salmaqlılar Dúnya Chempionatı gúresiniń aldındaǵı gúreste burınǵı komanda aǵzası Patrik Toygelske qarsı shıqtı. Bul gúreske shekem, Toygels Van Dammdı sheshim boyınsha eki márte jeńgen edi, sonıń ishinde Belgiya Jeńil Salmaqlılar Chempionatı ushın gúres te bar. Van Dammnıń Toygels ústinen 1977-jıldaǵı jeńisi bar edi. Toygels tórt ay aldın Orld Association of Kickboxing Organizations Dúnya Chempionatında tásirli kórinisti kórsetken edi, hám geybirewler onıń bul jekpe-jekte jeńiske erisiwine isengen edi. Esabatlarǵa hám Patrik Toygeldiń óz intervyusına (súwretler menen) kóre, Toygels 1-raundta TKO (texnikalıq nokaut) boyınsha Van Dammǵa jeńilgen. Toygels murnına tepki alǵan hám nátiyjede ayqasıwdı dawam ettire almaǵan.&lt;ref name=&quot;StarSystem1&quot; /&gt; 2013-jıldaǵı intervyusında Van Damm bul ayqasıwdı óziniń eń esinde qalǵan jekpe-jegi dep ataǵan.

Ol 1977-jılı tolıq-kontaktlı karerasın baslaǵan, sol waqıtta Klod Goetc Belgiyada birinshi tolıq-kontaktlı karate turnirin shólkemlestirgen.

1977-jıldan 1982-jılǵa shekem, ol 18 jeńis (18 nokaut) hám bir jeńiliske iye boldı.

1979-jılı ol Mari-Kristin Barro hám Rutger Xauer bas rollerde oynaǵan belgiya-francuz drama filmi Andre Delvonıń &quot;Oman Between Olf and Dog&quot; filminde atı kórsetilmegen roldi oynadı.

1980-jılı ol Professional Karate Magazine jurnalınıń baspashısı hám redaktorı Mayk Anderson hám bir neshe márte Evropa chempionı Gert Lemmenstiń itibarın tarttı. Ekewide Van Dammdı keleshek perspektiva retinde kórdi. Van Damm 1982-jılı jarıslardan ketiwge qarar etti.

Jaslıǵında ol restoranlarǵa gúl satıp, [[AQSh]]-qa kóshiwden aldın aqsha jıynawǵa sportzal ashıw ushın kredit aldı.&lt;ref&gt;Archived at [https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211211/bqYh3dlKTOY Ghostarchive] and the [https://web.archive.org/web/20190303230734/https://www.youtube.com/watch?v=bqYh3dlKTOY&amp;gl=US&amp;hl=en Wayback Machine]: {{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=bqYh3dlKTOY#t=3m19s|bet=Jean-Claude Van Damme Reveals Why He Left 'Predator'|sáne=1 March 2019|jumıs=The Hollywood Reporter}}&lt;/ref&gt; California Gym dep atap, ol 1979-jılı ashıldı hám &quot;karate, oyın, aerobika, bodibilding - hámmesi&quot; menen támiyinledi. Van Damm &quot;men adamlar ushın arnawlı shınıǵıw baǵdarlamaların jazdım, hám muzıka menen jaqsı yosh bar edi&quot; dep qostı. Eń joqarı dáwirinde, California Gym ayına 15,000 dollar tabıs taptı; &quot;men sportzalımdı satıwǵa qarar etkenimde ákem meni aqılsız dep oyladı. Ol: 'Ne qılıp atırsań? Sende Bryusseldegi eń jaqsı sportzal bar. Sende sport mashina, kórkem kvartira bar, sen qálegen nársege iye bola alatuǵınday kóp aqsha tawıp atırsań - hám endi sen biznesińdi satıp [[Amerika Qurama Shtatları|Amerikaǵa]] ketpekshiseń'. Ol júdá qapa boldı&quot;.

=== 1982-den 1988-ge shekem: Dáslepki jumısları hám tabısı ===
1982-jılı ol hám balalıq dostı Mishel Kissi ekewi aktyor bolıw úmiti menen Amerika Qurama Shtatlarına kóshti. Olar ózin-ózi qollap-quwatlaw ushın hár túrli jumıslar isledi. Olardıń birinshi kinodaǵı jumısı Cannon Films tárepinen islengen hip-hop ayaq oyın filmindegi &quot;Breakiń&quot; (1984) qosımsha roli bolıp, olar ayaq oyın kórsetiwindegi fonda oyın oynap atırǵan kórsetedi.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.worldation.com/stories/muscles-brussels-story-jean-claude-van-damme/2/|title=The muscles from Brussels - the story of Jean-Claude Van Damme {{!}} Worldation|date=9 October 2017|work=Worldation|access-date=9 April 2018|language=en-US}}&lt;/ref&gt;

Sol waqıtta ol háreketsheń jekpe-jek filmleri juldızı Chak Norris penen doslastı. Olar birge shınıǵıwdı basladı, hám Van Damm Norris menshigindegi Oody's Wharf atı menen atalatuǵın barda qadaǵalawshı bolıp islewdi basladı.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.bjjee.com/articles/jean-claude-van-damme-chuck-norris-training-together/|title=Jean-Claude Van Damme and Chuck Norris training together|date=4 May 2017|work=Bjj Eastern Europe|access-date=9 April 2018|language=en-US}}&lt;/ref&gt; Ol sonday-aq tabısın limuzin transport basqarıwshı hám jeke karate instruktorı retinde tolıqtırdı

Ol [[Amerika Qurama Shtatları|Amerika Qurama Shtatlarındaǵı]] dáslepki kúnleriniń ásirese qıyın bolǵanın atap ótti - 2,000 dollar esapqa alınbaǵanda, ol gimnastika zalın satıwdan túsken barlıq aqshasın [[Evropa]] bankine salǵan edi; sonlıqtan, ol finanslıq jaqtan qıyınshılıq kórdi. Óz emocionallıq jaǵdayın jaqsı saqlap qalıw ushın, ol hár kúni keshte Santa Monikada juwırıwǵa shıǵatugın edi. Onnan keyin, ol dúnyaǵa belgili Gold's Gym-de shınıǵatugın edi. Bul kúndelikli ádet oǵan kóp jıllar dawamında aman qalıwǵa járdem berdi dep aytıladı. Ol aktiv túrde kasting shaqırıwlarına qatnasatuǵın edi hám belgili bir kúndelikli ádetke iye edi. [[Sárshembi]] kúnleri ol Drama-Logue jurnalın satıp alatuǵın edi; keyin, [[piyshembi]] azanda, ol reklamalarǵa juwap retinde óziniń súwretin hám rezyumesin jiberetuǵın edi. Ol jetiskenlikke erisiwdiń hár qanday jolın qollanıwǵa tayın edi, hátte ótirik áńgime oylap tabıwǵa da baratuǵın edi. Ol kino studiyalarına qońıraw etip, ózin [[Bryussel|Bryusselden]] kelgen aktyor hám [[Gonkong|Gonkongtan]] kelgen investorı bar dep aytıp kóretuǵın edi. Ol sonday-aq dostınan ózin kinoda bas rolde oynawın qáleytuǵın hám aqsha salıwǵa tayın, biraq qosımsha qarjı kerek bolǵan investor sıpatında ról oynawın soraǵan. Usı nárse menen qurallanıp, ol prodyuserlerge jaqınlasqan hám birden barlıq qońırawlarına juwap berilip atırǵanın kórgen. Álbette, onıń maqseti tek sol adam menen ushırasıw hám óziniń atın ortaǵa shıǵarıw edi, al nızamsız shártnamalar dúziw emes.&lt;ref name=&quot;bh1z&quot; /&gt;

1984-jılı Norris bas roldi oynaǵan &quot;Missing in Action&quot; háreketli filminde, ol da Cannon Films tárepinen shıǵarılǵan, Van Damm kaskadyorlar toparı quramında atı kórsetilgen. Sol jılı ol sonday-aq &quot;Monaco Forever&quot; atlı qısqa metrajlı komediya filminde de rol oynaǵan''.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Levey |first=William A. |title=Monaco Forever |url=https://www.imdb.com/title/tt0087739/ |access-date=9 April 2018 |others=Charles Pitt, Nancy Brock, Daniele Romer}}&lt;/ref&gt;''

Kori Yuenniń &quot;No Retreat, No Surrender&quot; atlı [[jekpe-jek óneri]] tuwralı filmi, 1986-jıl 2-mayda [[Los-Andjeles|Los-Andjeleste]] premerası bolǵan,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/57425-NO-RETREAT-NO-SURRENDER?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=3 January 2020}}&lt;/ref&gt; onıń birinshi úlken roli boldı, ol rossiyalı jawız qaharman retinde túsirilgen edi. Bul filmde Kurt MakKini bas roldi oynap, New Orld Pictures arqalı shıǵarılǵan.&lt;ref&gt;{{Citation |title=No Retreat, No Surrender Blu-ray |url=http://www.blu-ray.com/movies/No-Retreat-No-Surrender-Blu-ray/158610/#Overview |access-date=27 August 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citation |title=No Retreat, No Surrender |url=https://www.rottentomatoes.com/m/no_retreat_no_surrender/ |access-date=27 August 2018 |language=en}}&lt;/ref&gt; MakKini Djeyson Stilvell rolinde, karate úyrenip atırǵan [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHlı]] jasóspirim retinde oynap, óziniń jekpe-jek dojosın Van Damm oynaǵan jekpe-jek ustazınan qorǵaydı. Van Damm hám MakKini ekewi de &quot;No Retreat, No Surrender 2&quot; filminde oynawı kerek edi, biraq olar bul filmnen bas tarttı.

Ol rejissyor Djon MakTerna menen &quot;Predator&quot; (Jırtqısh) (1987) filmi ushın jumıs isledi, dáslepki (aqırında bas tartılǵan) bas qaharmannıń bóten versiyası retinde, Kevin Piter Xol menen almastırılıwınan aldın.&lt;ref name=&quot;bleeds&quot;&gt;{{Cite news|title=If It Bleeds, We Can Kill It|last=Haufrect|first=Ian T|publisher=[[20th Century Fox]]|year=2001}}&lt;/ref&gt; Ol bas Predator personajın oynaw ushın birinshi tańlaw edi, onıń jawıngerlik ónerdegi kónlikpelerin qollanıp, bóten shaqqan, nindzya tárizli ańshıǵa aylandırıwdı máqset etken edi, biraq bir neshe kún túsirilgennen keyin, ol filmdi taslap ketti. Onıń monster kostyumi júdá ıssı bolıp, onıń talıp qalıwına sebep bolǵanı haqqında úziliksiz shaǵım etkenligin xabarladı; ol sonday-aq tek kostyumde kameraǵa túsiw haqqında gúmanların bildirgen dep aytıladı. Bunnan tısqarı, jawinger toparına qarsı turǵanda jaratılıstı qorqınıshlı etip kórsetiw ushın fizikalıq jaqtan kúshlirek aktyor kerek ekenligin kórsetken. Rol aqırında Kevin Piter Xolǵa berildi. &quot;Predator&quot; tabıslı bolgannan keyin, Van Damm filmdi júdá jaqsı kórgenin hám bul roldi joǵaltqanına ókinbeytuǵının ayttı.

Van Dammnıń atın shıǵarǵan filmi &quot;Bloodsport&quot; bolıp, ol 1988-jıl 26-fevralda ekranǵa shıqtı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/60095-BLOODSPORT?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=3 January 2020}}&lt;/ref&gt; Bul film Frank Dukstıń ómirine tiykarlanǵan dep aytıladı.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=NINJA: Hero or Master Fake? : Others Kick Holes in Fabled Past of Woodland Hills Martial Arts Teacher|last=JOHNSON|first=JOHN}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Bloodsport (1988) - Financial Information}}&lt;/ref&gt; Ol Cannon kompaniyası ushın 1.5 million dollar byudjet penen túsirilgen. Film AQSH armiyasınıń kapitanı Frank Duks (Van Damm oynaytuǵın) haqqında, ol jaslıǵınan Senzo Tanaka tárepinen nindzyucu jollarında tárbiyalanǵan hám [[Gonkong|Gongkongta]] ótkerilgen nızamsız jekpe-jegi boyınsha Kumitede Tanakanıń qaytıs bolǵan ulı Shingonıń ornın basadı.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=15 Things You Didn't Know About &quot;Bloodsport&quot;}}&lt;/ref&gt; Bul film 1988-jıldıń báhárinde AQSHta úlken tabısqa eristi. Prodyuseri Mark Di Salle bılay dedi: &quot;Biz hayal-qızlardı ózine tartatuǵın jańa jekpe-jek óneriniń jańa juldızın izlep atır edik, biraq Van Damm hám erler, hám hayallar ushın qızıqlı boldı.&lt;ref name=&quot;jean&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.chicagotribune.com/1989/08/27/punch-lineage/|bet=Punch Lineage|avtor=Thompson|avtorsilteme=Anne Thompson (film critic)|at=Anne|sáne=27 August 1989|jumıs=[[The Chicago Tribune]]|qaralǵan sáne=15 October 2016}}&lt;/ref&gt; Ol - ádillik ushın amerikasha gúresip, jawızlardı jeńetuǵın amerikalı qaharman.&quot; Haqıyqatında, Van Damm bas roldı alıw ushın jalınıp soraǵan; sol waqıtta ol úysiz bolıp, mashinalarda hám garajlarda uyqılap, hátte ayırım waqıtları azıq-awqat urlawǵa májbúr bolǵan.  Sonday-aq, 1988-jılı ol Sho Kosugi menen birge &quot;Black Eagle&quot; filminde taǵı bir rus jawız qaharmanın sáwlelendirdi.&lt;ref&gt;{{Citation |title=Black Eagle Blu-ray |url=http://www.blu-ray.com/movies/Black-Eagle-Blu-ray/190192/ |access-date=27 August 2018}}&lt;/ref&gt;

=== 1989-dan 1999-ǵa shekem: Xalıqaralıq juldız ===
&quot;Bloodsport&quot; filminiń tabısınan keyin, Cannon Films oǵan &quot;Delta Force 2&quot;, &quot;American Ninja 3&quot; yamasa Albert Pyun rejissorlıq etken kiberpank jekpe-jek óneri filmi &quot;Cyborg&quot; ta bas roldi usınıs etti.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Punch Lineage|language=en|work=tribunedigital-chicagotribune|url=https://www.chicagotribune.com/1989/08/27/punch-lineage/|access-date=24 July 2018}}&lt;/ref&gt; Ol 1989-jılı premerası bolǵan &quot;Cyborg&quot; tı tańladı. Bul film tómen byudjetli kassalıq tabıs boldı hám eki dawamlı filmine alıp keldi, olardıń hesh qaysısında Van Damm qatnaspadı.

Cannon sol jılı shıqqan &quot;Kickboxer&quot; filminde Van Dammdı qaytadan qollandı. Bul film júdá tabıslı boldı, 3 million dollarlıq byudjetke 50 million dollardan aslam tabıs alıp keldi.&lt;ref&gt;{{Cite news|first=Martha|last=Sherrill|title=The muscles from brussels|newspaper=[[The Washington Post]]|date=11 August 1991}}&lt;/ref&gt; Bul film &quot;Kickboxer&quot; franshizasın basladı. Ol filmniń tórtinshi dawamınıń hesh qaysısında qatnaspasa da, qayta islengen seriyada basqa personaj retinde qaytıp keldi.

1991-jılı &quot;Double Impact&quot; filmi shıǵarıldı. Lettich rejissorlıq etken bul filmde Van Damm Aleks hám Chad Vagner atlı bir-birinen uzaq jasaǵan eki egiz tuwısqan rolinde oynap, olar ata-anasınıń óliminiń óshın alıw ushın gúresedi. Film shıqqanda ol hár túrli pikir-usınıslar aldı. Los Andjeles Times gazetası filmniń &quot;jaqsı nátiyje bergenin&quot; ayttı, al Variety bolsa syujet sızıǵın unatpay, filmniń sátsiz bolıwın boljaǵan. Film birinshi 28 kúnde 23,683,813 dollar tabıs keltirdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Catalog/moviedetails/58868|bet=AFI{{!}}Catalog|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=2023-03-04}}&lt;/ref&gt;  AQSHta ulıwma 30,102,717 dollar tabıs keltirdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.boxofficemojo.com/title/tt0101764/credits/|bet=Double Impact|jumıs=Box Office Mojo|qaralǵan sáne=2023-03-04}}&lt;/ref&gt; Keyin ótken sınshılar bunı qızıqlı háreketli film dep esaplaydı, jaqsı kúlkili máwritleri bar hám Van Dammnıń eki túrli personajdı oynaǵan jaqsı aktyorlıq sheberligin atap ótedi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://theactionelite.com/double-impact-1991-review/|bet=Double Impact (1991) Review|avtor=Eoin|sáne=2014-07-15|til=en-CA|jumıs=The Action Elite|qaralǵan sáne=2023-03-04}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.brianorndorf.com/2011/08/reliving-the-summer-of-1991-diary-week-twelve.html|bet=Reliving the Summer of 1991 Diary - Week Twelve|jumıs=BRIANORNDORF.COM|qaralǵan sáne=2023-03-04}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cinema-crazed.com/blog/2016/08/22/double-impact-1991/|bet=Double Impact (1991) – Cinema Crazed|sáne=22 August 2016|til=en-US|qaralǵan sáne=2023-03-04}}&lt;/ref&gt;

1992-jılı ol jıldıń eń iri blokbasterleriniń birinde, Carolco kompaniyası ushın Roland Emmerich rejissorlıq etken ilimiy fantastikalıq ekshn &quot;Universal Soldier&quot; filminde bas roldi oynadı. Van Damm (Lyuk Deverauks rolinde) hám Dolf Lundgren (serjant Andryu Skott rolinde) Vetnam urısı waqtındaǵı AQSH áskerleri rolinde oynap, Devero Skott-tıń aqıldan azıp, puqaralardı mayıp etkenin bilgennen keyin bir-birin atıp óltiredi.&lt;ref name=&quot;Inc.19922&quot;&gt;{{Cite journal|url=https://books.google.com/books?id=9c8DAAAAMBAJ&amp;pg=PA19|title=Black Belt|date=October 1992|access-date=21 May 2011}}&lt;/ref&gt; Keyin olar basqa kóplegen burın ólgen áskerler menen birge qupiya Ármiya proektinde qayta tiriltirilip, tapsırmaǵa jiberiledi. 1992-jılǵı Kann kinofestivalında Van Damm hám Lundgren awızsha jánjel shıǵarıp, eki er adam bir-birin iytermelegende derlik fizikalıq jánjel aldında turǵanda ajıratılǵan, biraq bul tek kórsetiwge arnalǵan tryuk dep esaplandı.&lt;ref name=&quot;Uni ebert2&quot;&gt;{{Cite news|url=http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=%2F19920710%2FREVIEWS%2F207100302%2F1023|title=Universal Soldier|date=10 July 1992|access-date=21 May 2011|newspaper=Chicago Sun-Times}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Ebert20002&quot;&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=4uCzo6NkpdsC&amp;pg=PA365|title=I hated, hated, hated this movie|date=1 April 2000}}&lt;/ref&gt; &quot;Universal Soldier&quot; 1992-jıl 10-iyulda kinoteatrlarda kórsetile basladı, AQSH-ta bilet satıwdan 36,299,898 dollar tabıs penen ortasha tabıslı boldı, biraq dúnya juzinde iri blokbaster bolıp, shet ellerde 65 million dollardan aslam tabıs keltirdi, bul filmge 23 million dollarlıq byudjetli dúnya juzinde ulıwma 102 million dollar tabıs alıp keldi.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.courant.com/1994/09/16/van-damme-very-determined/|title=Van Damme very determined|date=16 September 1994|newspaper=[[Hartford Courant]]|access-date=21 May 2011}}&lt;/ref&gt;

Ol &quot;Demolition Man&quot; filminde Saymon Feniks rolinde oynawǵa talaban boldı &lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://m.imdb.com/title/tt0113277/trivia?ref_=m_tt_trv_trv|bet=Heat (1995) - IMDb|jumıs=[[IMDb]]}}&lt;/ref&gt; hám &quot;Heat&quot; filminde Maykl Cheritto rolin oynaw ushın qısqa waqıt dawamında qarap shıǵıldı. 
[[Fayl:Van_Damme_Cannes.jpg|oñğa|nobaý|Van Damm 1993-jılı Kann kinofestivalında&lt;ref name=&quot;GICannesDate&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.gettyimages.fr/detail/photo-d'actualit%C3%A9/opening-ceremony-in-cannes-france-on-may-13-1993-photo-dactualit%C3%A9/115115390#opening-ceremony-in-cannes-france-on-may-13-1993-jean-claude-van-picture-id115115390|bet=Opening Ceremony In Cannes, France On May 13, 1993|sáne=3 June 2011|jumıs=Getty Images|baspaxana=Getty Inc.|qaralǵan sáne=30 August 2016}}&lt;/ref&gt;]]
1993-jılı ol &quot;Last Action Hero&quot; filminde kishi rol oynadı hám &quot;Nowhere To Run&quot; filminde bas roldi oynadı. Bul film Van Damm hám Columbia Pictures arasındaǵı úsh filmlik shártnamanıń birinshisi bolıp, onıń gononarı 3.5 million dollar boldı. Columbia bul film &quot;onıń tamashagóyleri ushın haqıyqıy hám auditoriyasınan da asıp ketedi&quot; dep ayttı.

1994-jılı ol Universal Pictures ushın &quot;Hard Target&quot; filminde bas roldi oynadı, bul rejissyor Djon Vu-dıń birinshi Amerika filmi edi. Sol jılı ol sonday-aq &quot;Timecop&quot; filminde waqıt boyınsha sayaxat etiwshi policiya xızmetkeri rolinde oynadı. Piter Xyams rejissorlıq etken bul film úlken tabısqa eristi, dúnya juzinde 100 million dollardan aslam tabıs keltirip, búgingi kúnge shekem onıń bas rolde oynaǵan eń kóp tabıs keltirgen filmi bolıp qaldı. Sol jılı ol sonday-aq Universal ushın Stiven E. de Souza jazǵan hám rejissorlıq etken, video oyınǵa tiykarlanǵan &quot;Street Fighter&quot; filminde bas roldi oynadı. Bul film sınshılar tárepinen jaman qabıl etildi. Biraq kommerciyalıq jaqtan tabıslı bolıp, shama menen islep shıǵarıw qunınan úsh ese kóp tabıs keltirdi.

Van Damm hám Xyams 1995-jılı shıqqan Universal-dıń &quot;Sudden Death&quot; filmi ushın qaytadan birge jumıs isledi. Van Damm Pittsburg órt óshiriw byurosınıń francuz kanadalı tuwılǵan órt óshiriwshisi rolin oynaydı, ol úyden órt shıqqanda kishi qızdı qutqara almaǵannan keyin jeke daǵdarısın bastan keshiredi. Endi belsendi xızmetten shetletilgen ol Pittsburg Azamatlıq Arena-nıń órt qáwipsizligi marshalı lawazımına tómenlegen, bul jerde terroristler toparı oyın waqtında lyuks bólmede AQSH vice-prezidenti hám basqa bir neshe VIP jeke tulǵalardı tutqında uslap turıptı. Film ortasha tabıs boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://filmstories.co.uk/features/sudden-death-the-film-where-van-damme-fought-a-penguin-to-death/|bet=Sudden Death: the film where Van Damme fought a penguin to death|avtor=Edwards|at=Matt|sáne=21 October 2020|jumıs=Film Stories}}&lt;/ref&gt;

1996-jılı ol &quot;The Quest&quot; filminde bas roldi oynadı hám rejissorlıq etti. Film AQSH-ta jaqsı kórsetkish kórsetpese de, xalıqaralıq kinoprokatta jaqsıraq nátiyje kórsetip, kommerciyalıq tabısqa iye boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.nathanrabin.com/happy-place/2022/5/23/jean-claude-van-damme-and-roger-moore-are-a-terrific-twosome-in-van-dammes-1996-directorial-debut-the-quest|bet=Jean-Claude van Damme and Roger Moore are a Terrific Twosome in van Damme's 1996 Directorial Debut the Quest|sáne=23 May 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.boxofficeprophets.com/column/index.cfm?columnID=20004|bet=The Number One Movie in America: Maximum Risk}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.giantfreakinrobot.com/ent/jean-claude-van-damme-friends.html|bet=Jean-Claude van Damme Ashamed of '90s Hit Sitcom Role|sáne=30 October 2023}}&lt;/ref&gt; Sol jılı ol &quot;Friends&quot; teleserialınıń &quot;The One After the Superbowl&quot; atlı eki bólimli epizodında payda boldı. Ol sonday-aq Ringo Lam rejissorlıq etken birinshi Amerika filmi hám olardıń birinshi birlesken jumısı bolǵan &quot;Maximum Risk&quot; filminde bas roldi oynadı. Film kinoprokatta ortasha tabıslı boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://wegotthiscovered.com/movies/a-lukewarm-action-movie-with-a-very-familiar-twist-gets-reheated-on-streaming/|bet=A lukewarm action movie with a very familiar twist gets reheated on streaming|sáne=16 September 2022}}&lt;/ref&gt;

Ol 1997-jılı basketbol superjuldızı Dennis Rodman menen birge &quot;Double Team&quot; ilimiy-fantastikalıq ekshn filminde oynadı. Bul Gonkong rejissorı Cuy Xark-tıń amerikalı debyuti edi.

1998-jılı ol hám Xark &quot;Knock Off&quot; filminde qayta birlesti, biraq bul film kinoprokatta sátsiz boldı.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2008/11/09/movies/09lim.html|title=Hard Body Plays an Old Softie (Himself)|work=The New York Times|date=6 November 2008|last1=Lim|first1=Dennis}}&lt;/ref&gt; Sol jılı Van Damm sonday-aq &quot;Legionnaire&quot; urıs filminde oynadı. 35 million dollar byudjetke qaramastan, bul film AQSH-ta kinoteatrlarda kórsetilmey, tek shet ellerde kórsetildi.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=A Direct Hit? New Van Damme Film Bypasses Theaters, Takes Battle Straight to Video|work=[[Chicago Tribune]]|date=11 February 1999|url=http://articles.chicagotribune.com/1999-02-11/features/9902110414_1_legionnaire-mobster-video-stores|first1=Donald|last1=Liebenson}}&lt;/ref&gt;

1999-jılı ol &quot;Universal Soldier: The Return&quot; (1999) filminde Lyuk Devera roline qaytıp keldi. Film kinoprokatta jaman kórsetkish kórsetip, 4-orında debyut etti.&lt;ref&gt;{{Cite news|date=1999-08-23|last=RICHARD NATALE|title=As 'Sixth Sense' Sizzles, Newcomers Feel a Chill|magazine=[[The Los Angeles Times]]|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1999-aug-23-ca-2814-story.html}}&lt;/ref&gt; Sol jılı ol sonday-aq &quot;Inferno&quot; (1999) filminde bas roldi oynadı.

=== 2000-jıllar: Keyingi filmler ===
[[Fayl:Jean-Claude_Van_Damme_June_2,_2007.jpg|solğa|nobaý|2007-jıldaǵı Van Damm]]
2001-jılı shıqqan &quot;Replicant&quot; Van Damm menen rejissyor Ringo Lamniń ekinshi birgelikdegi jumısı bolıp, Van Dammnıń eki rólde oynawı besinshi márte bolǵan edi. Bul filmde Maykl Ruker de bas róllerde oynaǵan. Sol jılı ol Sheldon Lettich tárepinen rejissyorlıq etilgen hám Van Damm tárepinen jazılǵan &quot;The Order&quot; filminde de bas róldi oynaydı.&lt;ref&gt;{{Citation |title=The Order Blu-ray |url=http://www.blu-ray.com/movies/The-Order-Blu-ray/37827/ |access-date=2 August 2018}}&lt;/ref&gt;

2002-jılı ol &quot;Derailed&quot; filminde bas rólde oynadı. &quot;In Hell&quot; - 2003-jılǵı amerikalı túrme-triller filmi bolıp, onı Ringo Lam rejissyorlıq etken. Bul Van Damm menen Lamnıń úshinshi birgeliktegi jumısı. Van Damm bul filmde Rossiyanıń Magnitogorsk qalasında jumıs islewshi amerikalınıń rólin oynaydı. Sol jılı ol óziniń ayaq oyın kónlikpelerin Bob Sinklardıń &quot;Kiss My Eyes&quot; klipinde qollanǵan.

2004-jılı ol Filip Martinez tárepinen rejissyorlıq etilgen &quot;Wake of Death&quot; atlı triller filminde oynadı. Bul filmniń birinshi rejissyorı Ringo Lam edi, biraq ol Kanadada bir neshe hápteden soń proektten ketti. Bul filmde Simon Yam, Valerie Tian, Tony Schiena t.b. aktyorlar da róllerde oynadı.

2005-jılı ol francuz filmi &quot;Narco&quot;da ózin ózi sáwlelendirdi. 2006-jılı Simon Fellows rejissyorlıq etken &quot;Second in Command&quot; hám Sheldon Lettich tárepinen túsirilgen &quot;The Hard Corps&quot; filmlerinde bas róllerde oynadı.

2007-jılı ol Omer Faruk Sorak rejissyorlıq etken &quot;The Exam&quot; atlı túrk komediya-drama filminde kishirek róldi oynadı. Sol jılı ol &quot;Until Death&quot; filminde de bas rólde oynadı. 
[[Fayl:Jean_claude_Van_Damme_sur_le_tournage_de_JCVD_en_octobre_2007.jpg|nobaý|2007-jıldıń oktyabr ayında Van Damm &quot;JCVD&quot; filminiń súwretke alıw maydanında]]
Van Damm 2008-jılı &quot;JCVD&quot; filminiń sheklengen teatr shıǵarılıwı menen tiykarǵı aǵımǵa qayttı, bul film jaqsı pikir-usınıslar aldı. Time jurnalı onıń bul filmindegi rolin jıldıń ekinshi eń jaqsı roli dep atadı (&quot;The Dark Knight&quot; filmindegi Heath Ledgerdiń Joker rólinen keyin),&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Corliss|first=Richard|title=The Top 10 Everything of 2008: Top 10 Movie Performances|newspaper=[[Time (magazine)|Time]]|url=http://www.time.com/time/specials/2008/top10/article/0,30583,1855948_1864351_1864363,00.html|access-date=1 October 2009|date=3 November 2008}}&lt;/ref&gt; hám aldın &quot;Van Damm qara belbew emes, al Oskar sıylıǵın alıwǵa ılayıqlı&quot; dep málimlegen.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Corliss|first=Richard|date=13 November 2008|title=Short List|newspaper=Time|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,1858885,00.html|access-date=1 October 2009}}&lt;/ref&gt; Sonday-aq, 2008-jılı ol Isaak Florentin tárepinen túsirilgen &quot;The Shepherd: Border Patrol&quot; filminde bas rólde oynadı.

Keyin ol Djon Xyams rejissyorlıq etken 2009-jılǵı &quot;Universal Soldier: Regeneration&quot; filminde Dolf Lundgren menen birge Lyu Deverauks rólinde qayta oynadı. Film Orta Shıǵıs hám Qubla Aziya kinoteatrlarda kórsetildi, al AQSH hám basqa mámleketlerde tikkeley video túrinde shıǵarıldı. Shıqqannan beri, film kóbinese jaqsı pikir aldı, onıń aktyorlıq oyını hám kútilmegen joqarı dárejedegi isleniwi maqtawǵa ılayıq bolǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.brianorndorf.com/2010/01/film-review-universal-soldier-regeneration.html|bet=This is Briandom – Universal Soldier: Regeneration|baspaxana=Brian Orndorf|qaralǵan sáne=2 May 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.dreadcentral.com/reviews/universal-soldier-regeneration-2009|bet=Universal Soldier: Regeneration Review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131008114414/http://www.dreadcentral.com/reviews/universal-soldier-regeneration-2009|arxivsáne=8 October 2013|sáne=31 December 2009|baspaxana=[[Dread Central]]|qaralǵan sáne=22 May 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.rottentomatoes.com/m/universal_soldier_3/comments.php?reviewid=1865455|bet=Universal Soldier: Regeneration Review|avtor=Villaca, Pablo|til=pt|jumıs=Rotten Tomatoes|qaralǵan sáne=22 May 2011}}&lt;/ref&gt;

=== 2010-jıldan házirgi waqıtqa shekem: Házirgi jumısları ===
2010-jılı ol azǵana kórsetilgen &quot;Full Love&quot; filmine ózi rejissyorlıq etti. Sol jılı ol &quot;The Expendables&quot; filminiń birinshi bólimindegi Ganner Ensen rólin qaytardı hám bul róldi Dolf Lundgren oynadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theguardian.com/film/2012/aug/10/van-damme-expendables-2|bet=Jean-Claude Van Damme: 'I tried to play the system; I was blacklisted'|avtor=Godfrey|at=Alex|sáne=10 August 2012|til=en|jumıs=The Guardian|qaralǵan sáne=24 July 2018}}&lt;/ref&gt;

2011-jılı ol &quot;Kung Fu Panda 2&quot; kompyuter animaciyalıq filminde Master Krok personajına dawıs berdi. Bul filmde ol aldıńǵı filmniń qaharmanlarına járdem beriwshi personajǵa dawıs beredi. Sol jılı ol Skott Adkins penen birge &quot;Assassination Games&quot; filminde oynadı. Sonday-aq 2011-jılı ol francuz komediyası &quot;Beur sur la ville&quot;de ról oynadi. Sol jılı ol óz reality-show baǵdarlaması &quot;Behind Closed Doors&quot;ta bas rólde boldı. Baǵdarlama onıń shańaralıq turmısın, jeke mashqalaların hám keleshektegi jekpe-jegin kórsetedi. 2009-jıldan baslap, ol burınǵı boks boyınsha Olimpiada altın medal iyesi Somluck Kamsing menen jekpe-jekke shıǵıwdı jobalap kelgen.&lt;ref name=&quot;Kickboxing&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.fiveknuckles.com/mma-news/Jean-Claude-Van-Damme-to-fight-Somluck-Kamsing-in-K-1.html|bet=Jean-Claude Van Damme to fight Somluck Kamsing in K-1|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100203180052/http://www.fiveknuckles.com/mma-news/Jean-Claude-Van-Damme-to-fight-Somluck-Kamsing-in-K-1.html/|arxivsáne=3 February 2010|avtor=Baage|at=Natalia|sáne=8 September 2009|baspaxana=Five Knuckles}}&lt;/ref&gt; Bul jekpe-jek onıń ITV reality-show &quot;Behind Closed Doors&quot; baǵdarlamasınıń tiykarǵı teması bolǵan. Jekpe-jek bir neshe márte keyinge qaldırıldı, kóp kritikler onıń bolıwına gúmanlanadı, ásirese orındı belgilew qıyınshılıǵına baylanıslı.&lt;ref name=&quot;k636&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.allthebestfights.com/somluck-vs-jean-claude-van-damme-vs-somrak-kamsing-fight-december-2012-news-jaca/|bet=Jean-Claude Van Damme vs Somrak Kamsing in 2012? Are you serious bro?|sáne=2012-10-18|jumıs=All The Best Fights.com|qaralǵan sáne=2024-08-24}}&lt;/ref&gt;

2012-jılı ol &quot;Rzhevsky Versus Napoleon&quot; atlı rus komediya filminde hám &quot;U.F.O.&quot;da rólde oynadı''.''&lt;ref name=&quot;j979&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.bbc.co.uk/news/uk-england-derbyshire-14530408|bet=Jean-Claude Van Damme to shoot UFO film in Derby|sáne=2011-08-15|jumıs=BBC News|qaralǵan sáne=2024-08-24}}&lt;/ref&gt;  Ol &quot;Dragon Eyes&quot;, &quot;Universal Soldier: Day of Reckoning&quot; hám &quot;Six Bullets&quot; filmlerinde bas rólde boldı.

Sonday-aq, sol jılı ol &quot;The Expendables 2&quot; filminde bas jawız qaharman sıpatında ról oynadı. Film seriyaları rival jallanǵan áskerge (Van Damm) qarsı ósh alıwǵa umtılǵan tapsırmanı orınlawshı jallanba áskerler toparı haqqında. Film úlken tabısqa eristi, dúnya júzi boyınsha 310 million dollarlıq tabıs isledi hám onıń ekshn janrına úlken qaytıwı boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.mtv.com/news/gpfv7m/jean-claude-van-damme-expendables-2-interview|bet=Q&amp;A: Jean-Claude van Damme Kicks It with Us, Talks Villainy, Sequels &amp; Remakes|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231113124737/https://www.mtv.com/news/gpfv7m/jean-claude-van-damme-expendables-2-interview|arxivsáne=13 November 2023|jumıs=[[MTV]]}}&lt;/ref&gt; Empire jurnalınıń Nick de Semlyen filmdegi Van Dammnıń &quot;ullı, plutoniy menen jawızlanǵan personajın&quot; hám Lundgrenniń &quot;action-troll&quot; personajın filmdegi joqarı noqatlar dep maqtadı.&lt;ref name=&quot;RevEmpire&quot;&gt;{{Cite news|title=The Expendables 2|url=https://www.empireonline.com/reviews/reviewcomplete.asp?FID=137367}}&lt;/ref&gt; Sol jılı ol Kam Sing Jomhod Kiatadisak penen qarsı ayqasıwda, Kam Singniń ring ekipajı quramında kórildi. Sonday-aq, ol Coors Light pivasınıń reklamalarında qarsız tawda jeńsiz djins kurtka kiyip, hám Dash kir juwıw untaǵınıń reklamalarında payda boldı. 2012-jıl 21-oktyabrde onıń tuwılǵan qalası [[Bryussel|Bryusselde]] onıń óziniń tábiyǵıy ólshemdegi músini menen húrmetlendi. Ol músinniń ashılıw saltanatında jurnalistlerge: &quot;[[Belgiya]] maǵan bir nárseni qaytarıp atır, biraq shın mánisinde bul ármanǵa qaytarıw ushın. Sonlıqtan adamlar bul jerge kelgende, olar Jan-Klod van Dammdı emes, al bir nársege isenim etken kósheniń adamın kóredi. Men músinniń sonı sáwlelendirgenin qáleymen&quot; dep ayttı.

2013-jılı ol &quot;Welcome to the Jungle&quot; komediyasında oynadı. Sonday-aq sol jılı ol Piter Xyams tárepinen túsirilgen amerikanlı triller filmi &quot;Enemies Closer&quot;da bas jawız qaharman rolinde oynadı. 2013-jıl 13-noyabrde Volvo Trucks kompaniyası YouTube saytına Van Damm artqa júrip baratırǵan yarım pricep hám tovar tasıw avtomobiliniń sırtqı aynalarında ayaqların qoyıp shpagat islegen reklamanı jaylastırdı, onı ol reklamada &quot;eń ullı shpagat&quot; dep táriyipleydi. Video tez arada internette viruslıq bolıp tarqaldı, úsh kún ishinde 11 millionnan aslam kóriw sanına,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://descrier.co.uk/oddities/2013/11/watch-jean-claude-van-damme-splits-two-volvo-trucks/|bet=Watch Jean-Claude Van Damme do the splits between two Volvo trucks|sáne=16 November 2013|jumıs=The Descrier|qaralǵan sáne=27 November 2013}}&lt;/ref&gt; birinshi háptede 35 million kóriwge eristi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.thestar.com/entertainment/stargazing_blog/2013/11/channing_tatum_recreates_jean_claude_van_damme_s_epic_split.html|bet=Channing Tatum recreates Jean-Claude Van Damme's epic split|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131123123208/http://www.thestar.com/entertainment/stargazing_blog/2013/11/channing_tatum_recreates_jean_claude_van_damme_s_epic_split.html|arxivsáne=23 November 2013|avtor=Arpe, Malene|sáne=20 November 2013|jumıs=[[Toronto Star|The Star]]|qaralǵan sáne=27 November 2013}} The Descrier. 16 November 2013&lt;/ref&gt; Ol &quot;The Epic Split&quot; dep ataladı.&lt;ref name=&quot;n949&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.adweek.com/creativity/why-van-dammes-epic-split-was-the-perfect-storm-for-one-nyc-creative-director/|bet=Why Van Damme's 'Epic Split' Was the Perfect Storm for One NYC Creative Director|avtor=Nudd|at=Tim|sáne=2017-08-25|jumıs=Adweek|qaralǵan sáne=2024-08-24}}&lt;/ref&gt;

&quot;Swelter&quot; - 2014-jılǵı amerikalı triller filmi bolıp, onda ol bas róllerdiń birin oynaydı. Filmde Lennie James bas rólde, Grant Bowler, Josh Henderson hám Alfred Molina qosımsha róllerde oynaydı. Djeyms óz ótmishin umıtqan kishi qalalıq sheriff rólin oynaydı, biraq onıń burınǵı sherikleri urlanǵan aqsha onıń qolında dep oylap izlep kelgende, ol ótmishi menen júzbe-júz keliwine tuwra keledi.

2015-jılı ol Ernie Barbarash tárepinen túsirilgen &quot;Pound of Flesh&quot; triller filminde bas rólde oynadı. Sol jılı ol Qıtay superqaharman parodiya filminde qosımsha rólde oynadı.

2016-jılı ol &quot;Kung Fu Panda&quot; franshizasınıń úshinshi bóliminde Master Kroc personajına qaytadan dawıs berdi. Sol jılı ol Djon Stokkwel tárepinen túsirilgen &quot;Kickboxer: Vengeance&quot; filminde oynadı. Bul film onıń ózi bas rólde oynalǵan dáslepki filmniń qayta isleniwi edi. Sol jılı ol &quot;Jean-Claude Van Johnson&quot; teleserialında bas rólde oynadı.

2017-jılı ol Piter Malota rejissyorlıq etken &quot;Kill 'Em All&quot; triller filminde bas rólde boldı.

2018-jılı ol qayta islengen filmniń dawamı &quot;Kickboxer: Retaliation&quot;da óz róline qayttı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.rottentomatoes.com/m/kickboxer_retaliation|bet=Kickboxer: Retaliation (2018)|jumıs=Rotten Tomatoes|qaralǵan sáne=8 November 2018}}&lt;/ref&gt; Sol jılı ol &quot;Black Water&quot; filminde de oynadı. Bul film eki aktyor arasındaǵı besinshi birgeliktegi jumıs boldı, sonday-aq olardıń birinshi ret ekranda awqamlaslar sıpatında birge kóriniwi edi.&lt;ref name=&quot;i610&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/jean-claude-van-damme-dolph-lundgren-team-action-thriller-black-water-960784/|bet=Jean-Claude Van Damme, Dolph Lundgren Team for Action Thriller 'Black Water'|avtor=Kit|at=Borys|sáne=2017-01-04|jumıs=The Hollywood Reporter|qaralǵan sáne=2024-09-02}}&lt;/ref&gt; Sol jıldıń 22-avgustında ol Julien Leclercqniń &quot;The Bouncer&quot; filminde bas rólde oynadı.

2019-jılı ol &quot;We Die Young&quot; filminde bas rólde boldı.&lt;ref name=&quot;x477&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://screenrant.com/we-die-young-trailer-jean-claude-van-damme/|bet=We Die Young Trailer: Jean-Claude Van Damme Battles Drug Lords|avtor=Schaefer|at=Sandy|sáne=2019-01-21|jumıs=ScreenRant|qaralǵan sáne=2024-08-24}}&lt;/ref&gt; 2021-jılı ol &quot;The Last Mercenary&quot; filminde bas rólde oynadı''.''&lt;ref name=&quot;y283&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.latimes.com/entertainment-arts/movies/story/2021-07-30/review-jean-claude-van-damme-last-mercenary|bet=Review: Jean-Claude Van Damme still kicking in the amusing 'The Last Mercenary'|avtor=Ordoña|at=Michael|sáne=2021-07-30|jumıs=Los Angeles Times|qaralǵan sáne=2024-09-02}}&lt;/ref&gt; 2022-jılı ol &quot;Minions: The Rise of Gru&quot; kompyuter animaciyalıq filminde Jean-Clawed personajına dawıs berdi.&lt;ref name=&quot;y819&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.syfy.com/syfy-wire/minions-rise-gru-cast-jean-claude-van-damme-lucy-lawless-dolph-lundgren|bet='Minions: The Rise of Gru' is the 'Expendables' of animation, featuring Jean-Claude Van Damme, Lucy Lawless, and more|avtor=Bennett|at=Tara|sáne=2022-06-30|jumıs=SYFY Official Site|qaralǵan sáne=2024-09-02}}&lt;/ref&gt;

2023-jılı ol &quot;Mortal Kombat 1&quot; (2023) urıs oyınında Djony Keydj personajınıń kelbeti hám dawısı ushın óz úlesin qostı.&lt;ref name=&quot;faq&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.mortalkombat.com/en-us/faq|bet=Frequently Asked Questions|jumıs=MortalKombat.com}}&lt;/ref&gt;

== Estelik ==
[[Fayl:Van_Damme_Monument_in_Azerbaijan.jpg|nobaý|[[Ázerbayjan|Azerbayjannıń]] [[Gabala (Rayon)|Qabala qalasındaǵı]] Van Damm esteligi]]
2012-jılı Belgiyanıń Anderlecht qalasında Van Dammnıń músini ashıldı. &quot;Kickboxer&quot; filmindegi jekpe-jek pozalarınıń birinde Bryusselli Bulshıqetlerdiń jas kórinisin sáwlelendirgen bul kórkem dóretpe Westland Shopping kompleksiniń 40 jıllıǵın atap ótiw ushın buyırtpa etilgen edi. Esteliktiń ashılıw saltanatı Boulevard Sylvain Dupuiste ótkerildi hám oǵan Van Damm, onıń ata-anası, Wallonia-Brussels mádeniyat ministri Fadila Laanan hám 2000-ǵa jaqın ıqlasbentler qatnastı. Van Damm músini &quot;bir Bryussel balasınıń ármanın&quot; sáwlelendiretuǵının hám &quot;bir nárseni qattı qáleytuǵın barlıq balalar ushın&quot; ekenligin ayttı, sonday-aq &quot;eger bir nársege qattı isensеń, ol haqıyqatqa aylanıwı múmkin&quot; dep qostı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.xpats.com/van-damme-statue-unveiled|bet=Van Damme statue unveiled|sáne=22 October 2012|jumıs=The Bulletin}}&lt;/ref&gt;

2019-jılı [[Ázerbayjan|Azerbayjannıń]] [[Gabala (Rayon)|Qabala]] qalasınıń Vandam awılında, awıl atı menen Van Damm atınıń uqsaslıǵına baylanıslı Van Damm esteligi ornatıldı. Keyin ala aktyor óz [[Facebook]] betinde bul is ushın juwapker adamlarǵa minnetdarshılıq bildirip post jaylastırdı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.facebook.com/story.php?story_fbid=10162675982180046&amp;id=21497365045|bet=Jean-Claude Van Damme is 😊 feeling appreciated in Azerbaijan.|sáne=2019-11-20|baspaxana=Facebook|qaralǵan sáne=2022-02-15}}&lt;/ref&gt;

== Tartıslı máseleler ==

=== Sud isi hám urıs jazbaları boyınsha tartıs ===
1997-jılı Frenk Duks, yaǵnıy &quot;Bloodsport&quot; filminde Van Damm tárepinen sáwlelendirilgen sheber, 1996-jılǵı &quot;The Quest&quot; filminde birge jazıw hám konsultaciya jumısları ushın 50,000 dollar talap etip oǵan qarsı sud isi qozǵadı. Sud isine sáykes, Duks sonday-aq onı xalıqqa óz jekpe-jek rekordları haqqında ótirik aytıp júrgeni menen de ayıpladı, Dukstiń aytıwınsha, Van Damm gilеm tósep islegende, ol oǵan sabaq bergen waqıtta Van Damm hesh qanday [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek ónerin]] kórsetpegen. Van Dammnıń advokatı Martin Singer bılay dep juwap berdi: &quot;Onıń jekpe-jek ónerindegi jetiskenlikleriniń hújjetleri bar. Onıń filmlerine qarap kóriń; ol bul róllerdi aktyorlıq qábileti arqalı alǵan joq! Orınlıqlarda shpagat islep atırǵan onıń ózi. Bul ushın ol kaskadyor paydalanbaydı.&quot;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=People in the News|url=http://www.lasvegassun.com/news/1997/sep/25/people-in-the-news-for-september-25-1997/}}&lt;/ref&gt;

=== Chak Zito waqıyası ===
Van Damm menen qarawıl/kaskadyor Chak Zito arasında kelispewshilik payda boldı, sebebi Zito Van Dammnıń ajırasqan hayalı Darci LaPier menen ushırasıp basladı. Xabarlarǵa qaraǵanda, Zito LaPierdiń ajırısıw isinde Van Dammdı zulımlıqta ayıplaǵanına nalıǵan. 1998-jıl 6-fevralda New York Daily News gazetası Zitonıń ótken túni New Yorktıń [[Manhetten|Manxettendegi]] Scores  klubında Van Dammdı urǵanın xabarladı. Aldın Van Dammnıń qarawılı bolǵan hám &quot;Nowhere to Run&quot; filminde tryuklar islegen Zito, 2002-jılǵı &quot;Street Justice&quot; avtobiografiyasında bul waqıyanı esine túsirip, Van Damm klub qadaǵalawshısına ol haqqında kemsitetuǵın gápler aytqannan keyin, qadaǵalawshı bul gáplerdi Zitoǵa jetkizgennen soń, Van Dammdı bir neshe ret urıwınıń aqıbetinde qolı sınǵanın aytadı. Waqıyadan bir neshe kún ótkennen soń &quot;Inside Edition&quot; baǵdarlamasında Van Damm Zitonıń onı urǵanın biykarladı hám Zitonı jekpe-jekke shaqırdı.&lt;ref name=&quot;Maximum insanity&quot; /&gt;

== Jeke ómiri ==
1993-jıldan 1996-jılǵa shekem, Van Dammnıń aytıwınsha, filmlerdi úziliksiz túsiriw hám járiyalaw stressı onıń náshebentlik ádetiniń payda bolıwına alıp kelgen. 1999-jılı ol máslik halında mashina aydaǵanı ushın qamawǵa alındı.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=DKOBAgAAQBAJ&amp;dq=5+foot+9+Van+Damme&amp;pg=PA291|title=The Action and Adventure Cinema|isbn=978-1-134-56494-1|last1=Tasker|first1=Yvonne|date=19 August 2004|publisher=Routledge}}&lt;/ref&gt; Narkologiyalıq reabilitaciya háreketleri sátsiz bolǵan, hám ol óz ǵárezliligin birden toqtatıw hám sport penen sheshiwge háreket etken.&lt;ref name=&quot;TheGuardian&quot; /&gt; 1998-jılı oǵan bipolyar buzılıw diagnozı qoyılǵan.&lt;ref name=&quot;TheGuardian&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;USAToday&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=mbYD87izKHYC&amp;pg=PA47|title=The everything health guide to adult bipolar disorder|first1=Jon P.|last1=Bloch|isbn=978-1-59337-585-0|publisher=Everything Books}}&lt;/ref&gt; 2011-jılı ol [[Ullı Britaniya|Britaniya]] reality-show &quot;Behind Closed Doors&quot;ta bul jaǵday haqqında aytıp: &quot;Geyde siz meni jaqsı kóresiz, geyde jek kóresiz. Biraq men ne isley alaman? Men minsiz emespen ... Men ekstremal bipolyarman hám bul ushın dári ishemen ... Jas waqtımda, men bul kewil-xosh ózgerislerinen azap shekkenmen. Azanda aspan kók bolıp, mektepke barǵanımda, maǵan aspan qara bolıp kórindi. Men júdá qayǵılı edim,&quot; - degen

Ol tórt túrli hayalǵa bes ret úylendi. 1992-jılǵa shekem ol úshinshi hayalı, kulturist Gledis Portuges penen nekede boldı, onnan eki balası bar: Kristofer (1987-jılı tuwılǵan) hám Bianka Bridjit (1990-jılı tuwılǵan).&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Cannes film festival 2010: Jean-Claude Van Damme plans to appear in reality TV show for A&amp;E|newspaper=Daily News|location=New York|date=14 May 2010|url=http://articles.nydailynews.com/2010-05-14/entertainment/27064416_1_gladys-portugues-cannes-film-festival-red-carpet|access-date=21 March 2011|first=Roger|last=Friedman}}&lt;/ref&gt; Ol aktrisа Darsi LaPier menen baylanıs ornatıp, 1994-jılı fevral ayında onıń menen úylengen. Bul nekeden olardıń Nikolas (1995-jıl 10-oktyabrde tuwılǵan) atlı ulı bar. Sol jılı ol [[Tailand|Taylandta]] túsirilgen &quot; Street Fighter &quot; filmindegi sherigi Kayli Minog penen qarım-qatnasta boldı. Sol waqıtta júkli bolǵan LaPier bul baylanıs haqqında tek 2012-jılı Van Damm bul haqqında ashıq aytqannan keyin ǵana bildi.

== Derekler ==
{{Derekler}}
[[Kategoriya:Wikipedia:Tiri shaxslar biografiyası]]
[[Kategoriya:1960-jılı tuwılǵanlar]]
[[Kategoriya:Kino álemi]]
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>k672u0mu4obwjmk1cebvxaydc4p9xzx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Dallas</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21029</id>
    <revision>
      <id>125591</id>
      <parentid>111797</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:08:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125591</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="92834" sha1="r6k9w3wb8si22a773pb44zkgnq14h7m" xml:space="preserve">{{Xalıq punkti infoqutısı|atı=Dallas &lt;!--Do not add state, per Infobox:settlement.--&gt;|túri=Qala|súwret={{multiple image|total_width = 300px|perrow = 1/3/2/3|border = infobox|caption_align = center
| image1 = View of Dallas from Reunion Tower August 2015 13.jpg
| alt1   = 
| caption1 = [[Downtown Dallas]]

}}|bayraq=Flag of Dallas.svg|bayraq eni=100px|mámleket=AQSH|region túri=AQSH{{!}}Shtat|region=[[Texas]]|rayon túri=[[List of counties in Texas|Counties]]|rayon=[[Dallas County, Texas|Dallas]], [[Collin County, Texas|Collin]], [[Denton County, Texas|Denton]], [[Kaufman County, Texas|Kaufman]], [[Rockwall County, Texas|Rockwall]]|ishki bóliniwi=&lt;!-- parts text, or header for parts list --&gt;|basshı túri=Mayor of Dallas{{!}}Mayor|basshı=&lt;nowiki&gt;Eric Johnson (Texas politician)|Eric Johnson]] (Republican Party (United States)|R)&lt;/nowiki&gt;|dúzilgen waqtı={{Start date and age|1856|02|02}}|jer maydanı=999.2|xalıq sanı=1,304,379|sanalǵan jıl=2020|etnoxoronim=Dallasite|DST=−05:00|telefon kodı=[[Area codes 214, 469, 972, and 945|214, 469, 945, 972]]&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.area-codes.com/search.asp?frmNPA=682&amp;frmNXX=&amp;frmCity=Dallas&amp;frmState=TX&amp;frmZip=&amp;frmCounty=Dallas&amp;frmCompany=&amp;search.x=0&amp;search.y=0|title=Area Code Lookup (NPA NXX)|website=Area-codes.com|access-date=August 27, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.area-codes.com/search.asp?frmNPA=817&amp;frmNXX=&amp;frmCity=Dallas&amp;frmState=TX&amp;frmZip=&amp;frmCounty=Dallas&amp;frmCompany=&amp;search.x=0&amp;search.y=0|title=Area Code Lookup (NPA NXX)|website=Area-codes.com|access-date=August 27, 2017}}&lt;/ref&gt;|pochta indeksi={{collapsible list
|title      = ZIP Codes&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=http://zip4.usps.com/zip4/citytown.jsp |publisher=USPS |title=Zip Code Lookup |access-date=September 10, 2014 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20101104123722/http://zip4.usps.com/zip4/citytown.jsp |archive-date=November 4, 2010 }}&lt;/ref&gt;
|framestyle = border:none; padding: 0;
|liststyle  = text-align:center;display:none
|75201-75212, 75214-75238, 75240-75244, 75246-75254, 75260-75267, 75270, 75275, 75277, 75283-75285, 75287, 75301, 75303, 75312-75313, 75315, 75320, 75326, 75336, 75339, 75342, 75354-75360, 75367-75368, 75370-75374, 75376, 75378-75382, 75389-75395, 75397-75398}}|sayt={{URL|http://www.dallascityhall.com/|dallascityhall.com}}|koordinatlar={{Coord|32|46|45|N|96|48|32|W|type:city(1,300,000)_region:US-TX|display=inline,title}}}}

'''Dallas''' ‒ [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHtıń]] [[Texas]] shtatındaǵı qalası bolıp, eń úlken metropolitan aymaqlarınıń tórtinshisi, Texastıń eń úlken metropolitan aymaǵı bolǵan Dallas–Fort Worth metropleksiniń eń kóp xalıqlı qalası, onıń xalqı 7.5 million adamdı quraydı. Bul qala Dallas okruginiń orayı bolıp, Kollin, Denton, Kaufman hám Rokwall okruglarına da en jayǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://factfinder.census.gov/bkmk/table/1.0/en/PEP/2018/PEPANNCHG.US24PR|bet=American FactFinder – Results|arxivurl=https://archive.today/20200213004937/https://factfinder.census.gov/bkmk/table/1.0/en/PEP/2018/PEPANNCHG.US24PR|arxivsáne=February 13, 2020|avtor=Bureau|at=U.S. Census|til=en|jumıs=factfinder.census.gov|qaralǵan sáne=May 29, 2019}}&lt;/ref&gt; 2020-jılǵı sanaq boyınsha xalqı 1,304,379 adam bolıp, AQSH boyınsha xalqı eń kóp toǵızınshı qala hám Xyuston hám San Antoniodan keyingi Texas boyınsha úshinshi orındaǵı eń kóp xalıqlı qala bolıp esaplanadı.&lt;ref name=&quot;Infoplease-2023&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.infoplease.com/us/cities/top-50-cities-us-population-and-rank|bet=Top 50 Cities in the U.S. by Population and Rank|jumıs=www.infoplease.com}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://texasalmanac.com/topics/facts-profile|bet=Facts|sáne=November 20, 2017|til=en|jumıs=Texas Almanac|qaralǵan sáne=November 19, 2018}}&lt;/ref&gt; Arqa Texas aymaǵında jaylasqan Dallas qalası [[Qubla Amerika]] [[Amerika Qurama Shtatları|Qurama Shtatlarınıń]] eń úlken metropolitan aymaǵınıń tiykarǵı orayı hám teńizge shıǵatuǵın jolı bolmaǵan AQSH-tıń eń úlken ishki metropolitan aymaǵı bolıp tabıladı.

Dallas hám onıń qasındaǵı Fort Worth dáslebinde Arqa hám Shıǵıs Texastaǵı [[paxta]], sharwa hám keyin [[neft]] resurlarına jetip barıw ushın qurılǵan úlken temir jol tarmaqlardıń nátiyjesinde rawajlandı. Avtomagistral sistemasınıń qurılıwı qalada tórt úlken shtatlar aralıq avtojoldıń tutasıwı hám onıń átirapında besinshi shtatlar aralıq aylanba joldıń bolıwı menen Dallastıń transport orayı sıpatındaǵı áhmiyetin bekkemledi. Dallas bunnan soń úlken temir jol tarmaqlardıń, shtatlar aralıq avtojollardıń tutasıwı hám dúnyadaǵı eń úlken hám eń bánt aeroportlardıń biri bolǵan Dallas Fort Worth Xalıqaralıq aeroportınıń qurılıwı arqasında kúshli industrial hám finans orayı hamde úlken ishki port sıpatında rawajlandı. Sonıń menen  qatar, Dallas Aymaǵı Tez Transit (DART) qala hám onıń átirapındaǵı jabıq qalalarda temir jol hám avtobus transport xızmetlerin kórsetedi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://dart.org/maps/printrailmap.asp|bet=DART Rail System Map|jumıs=dart.org|qaralǵan sáne=September 16, 2020}}&lt;/ref&gt;

Onıń kóp tarawlı ekonomikasınıń tiykarǵı sektorlarına qorǵanıw, finanslıq xızmetler, [[Informaciyalıq texnologiya|informaciyalıq texnologiyalar]], telekommunikaciyalar hám transport kiredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.city-data.com/us-cities/The-South/Dallas-Economy.html|bet=Dallas: Economy – Major Industries and Commercial Activity, Incentive ProgramsNew and Existing Companies|til=en|jumıs=City-data.com|qaralǵan sáne=June 30, 2018}}&lt;/ref&gt; Dallas–Fort Worth metropleksi 23 Fortune 500 kompaniyasın óz ishine alıp, bul Texas boyınsha ekinshi hám [[AQSh]] boyınsha tórtinshi orında turadı,&lt;ref name=&quot;ODOnnell-2022&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.dallasnews.com/business/local-companies/2022/05/23/led-by-exxon-mobil-23-dallas-fort-worth-companies-score-spots-on-2022s-fortune-500/|bet=Led by Exxon Mobil, 23 Dallas-Fort Worth companies score spots on 2022's Fortune 500|sáne=May 23, 2022|til=en|jumıs=The Dallas Morning News|qaralǵan sáne=June 10, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Fortune-2022a&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://fortune.com/2022/06/04/fortune-500-companies-by-region-west-midwest-south-northeast/|bet=Here are this year's Fortune 500 companies by region|til=en|jumıs=Fortune|qaralǵan sáne=June 10, 2022}}&lt;/ref&gt; hám bul kompaniyalardıń 11-i Dallas qalası shegarasında jaylasqan.&lt;ref name=&quot;Fortune-2022&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://fortune.com/fortune500/2022/search/?hqcity=Dallas&amp;hqstate=TX|bet=Fortune 500|til=en|jumıs=Fortune|qaralǵan sáne=June 10, 2022}}&lt;/ref&gt; Onıń metropolitan aymaǵında 41-den aslam kolledj hám universitet bar bolıp, bul Texas boyınsha metropolitan aymaqlar arasında eń kóp kórsetkish bolıp esaplanadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://dallas.culturemap.com/news/city-life/04-11-19-most-diverse-cities-america-wallethub-rank-2019/|bet=Dallas deemed one of the country's 5 most diverse cities by new report|sáne=April 11, 2019|til=en|jumıs=CultureMap Dallas|qaralǵan sáne=March 5, 2021}}&lt;/ref&gt;

== Tariyxı ==
[[Fayl:Cram_Dallas,_Texas_1890_UTA.jpg|solğa|nobaý|Djordj Kramnıń 1890 jıldaǵı Dallas kartası]]
Arqa Texastaǵı jergilikli qáwimlerge Kaddo, Tavakoni, Vichita, Kikapu hám Komanch qáwimleri kirgen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.star-telegram.com/news/local/fort-worth/article267106456.html|bet=Which indigenous tribes lived in North Texas? Find out with this interactive map|avtor=Cardona|at=Megan|sáne=October 10, 2022|jumıs=Fort Worth Star-Telegram|qaralǵan sáne=February 9, 2023}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.dallasnews.com/news/curious-texas/2020/09/09/what-happened-to-native-american-tribes-that-once-existed-in-north-texas-curious-texas-investigates/|bet=What happened to Native American tribes that once existed in North Texas? Curious Texas investigates|avtor=Keomoungkhoun|at=Nataly|sáne=September 9, 2020|jumıs=The Dallas Morning News|qaralǵan sáne=February 9, 2023}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.dmagazine.com/frontburner/2021/11/tales-from-the-dallas-history-archives-honoring-native-american-heritage-month/|bet=Tales from the Dallas History Archives: Honoring Native American Heritage Month|avtor=Murray|at=Brandon|sáne=November 24, 2021|jumıs=D Magazine|qaralǵan sáne=February 9, 2023}}&lt;/ref&gt; [[Ispaniya|Ispan]] koloniyashıları XVIII ásirde [[Texas]] aymaǵın Jańa Ispaniya vice-korollıgınıń bir bólegi sıpatında óz qaramaǵına alǵan. Keyinirek [[Franciya]] da bul aymaqqa talaban bolǵan, biraq bul jerde úlken mákan qurmaǵan. Ulıwma aytqanda, qala tariyxı dawamında altı mámleket bayraǵı bul aymaqta jelbiregen: Franciya, Ispaniya hám [[Meksika]], Texas Respublikası, Konfederaciya hám [[Amerika Qurama Shtatları]] bayraqları.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.statesman.com/news/20161012/a-brief-history-of-the-six-flags-over-texas--including-the-confederate-flag|bet=A brief history of the six flags over Texas — including the Confederate flag|avtor=Alvarado|at=Catherine|til=en|jumıs=Austin American-Statesman|qaralǵan sáne=August 14, 2020}}&lt;/ref&gt;

1819-jılı AQSH hám Ispaniya arasındaǵı Adams-Onis shártnaması Qızıl dáryanı Jańa Ispaniyanıń arqa shegarası etip belgiledi, bul arqalı keleshektegi Dallastıń ornı rásmiy túrde Ispaniya aymaǵına kirdi.&lt;ref name=&quot;bolton&quot;&gt;{{Cite book|last=Bolton|first=Herbert E.|title=Athanase de Mezieres and the Louisiana-Texas Frontier 1768–1780|url=https://archive.org/details/athanasedemzire01mzgoog|publisher=Arthur H Clark Company|year=1914|location=Cleveland}}&lt;/ref&gt; Bul aymaq 1821-jılǵa shekem Ispaniya basqarıwında boldı, Meksika Ispaniyadan ǵárezsizlik járiyalaǵannan keyin, bul aymaq Koauila y Texas degen Meksika shtatınıń bir bólegi boldı. 1836-jılı kópshilik anglo-amerikalı kóship kelgenlerden ibarat texaslılar Meksikadan ǵárezsizlik alıp, Texas Respublikasın dúzdi.

Texastıń ǵárezsizlikke erisiwinen úsh jıl ótkennen keyin, Djon Nely Bryan házirgi Dallas átirapındaǵı aymaqtı izertledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.dallashistory.org/history/dallas/dallas_history.htm|bet=Dallas Historical Society: Dallas History|arxivurl=https://web.archive.org/web/20060422183559/http://www.dallashistory.org/history/dallas/dallas_history.htm|arxivsáne=April 22, 2006|sáne=April 22, 2006|qaralǵan sáne=November 19, 2018}}&lt;/ref&gt; 1839-jılı ol Ned dep atalǵan iyti, Cheroki menen birge Trinity dáryasınıń úsh tarmaǵı qasındaǵı bir biyiklikte jerge qazıq qaǵıp belgilep ketken.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.dallasnews.com/opinion/commentary/2017/05/17/dallas-became-dallas|title=The story of how Dallas became Dallas you probably haven't heard|access-date=May 23, 2019}}&lt;/ref&gt; Eki jıldan soń, 1841-jılı, ol Dallas dep atalatuǵın turaqlı elat dúziw ushın qaytıp keldi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.dallashistory.org/history/dallas/dallas_history.htm|bet=Dallas Historical Society: Dallas History|arxivurl=https://web.archive.org/web/20060422183559/http://www.dallashistory.org/history/dallas/dallas_history.htm|arxivsáne=April 22, 2006|sáne=April 22, 2006|qaralǵan sáne=August 14, 2020}}&lt;/ref&gt; Qala atınıń kelip shıǵıwı anıq emes. Rásmiy tariyxıy belgi boyınsha, qala Pensilvaniya shtatınıń Filadelfiya qalasınan shıqqan vice-prezident Djordj M. Dallas húrmetine qoyılǵan. Degen menen, bul pikir talaslı bolıp esaplanadı. Kelip shıǵıwı haqqındaǵı basqa teoriyalarǵa onıń tuwısqanı, kapitan Aleksandr Djeyms Dallas, sonday-aq tuwısqanları Walter R. Dallas hám Djeyms R. Dallas názerde tutılıwı múmkin.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.corsicanadailysun.com/news/local_news/stringer---how-did-dallas-get-its-name/article_10df5bb3-45e1-5e6d-abf4-cc5b233cab15.html|title=Stringer – How did Dallas get its name?|access-date=September 27, 2017|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://dallascityhall.com/government/citysecretary/archives/Pages/Archives_DallasNameOrigin.aspx|bet=Origin of the Name Dallas|avtor=Dallas City Hall|qaralǵan sáne=December 7, 2018}}&lt;/ref&gt; Jáne bir teoriya boyınsha, qala atı Shotlandiyaǵı Moray rayonındaǵı Dallas awılınan alınǵan dep esaplanadı, dál Texastaǵı Xyuston qalasınıń ata-babaları Shotlandiya Renfrewshirdegi Xyuston awılınan shıqqan Sam Xyuston húrmetine qoyılǵan sıyaqlı.

Texas Respublikası 1845-jılı AQSH quramına kirdi hám keyingi jılı Dallas okrugi dúzildi. Dallas 1856-jılı 2-fevralda rásmiy túrde qala bolıp belgilendi. 1800-jıllardıń ortasında bir topar francuz socialistleri házirgi Batıs Dallas degen jerde Trinity dáryasınıń boyında La Reunion dep atalǵan qısqa waqıtlı jámáát dúzdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.keranews.org/post/1800s-french-socialists-came-dallas-and-built-utopia-collapsed-immediately|bet=In The 1800s, French Socialists Came To Dallas And Built A Utopia That Collapsed Immediately|avtor=Kuo|at=Stephanie|sáne=October 23, 2017|til=en|jumıs=Keranews.org|qaralǵan sáne=May 2, 2019}}&lt;/ref&gt;
[[Fayl:Postcard_of_crowd_two_hours_after_the_lynching_of_Allen_Brooks_in_1910.jpg|nobaý|1910-jılı Downtown Dallasta Allen Brukstıń linch usılı menen óltirilgenin kórsetken pochta otkrıtkası]]
Temir jollardıń qurılıwı menen Dallas biznes hám sawda orayına aylanıp, XIX ásirdiń aqırına qaray tez rawajlana basladı. Ol sanaat qalasına aylanıp, [[Texas]], Qubla hám Orta Batıstan jumısshılardı ózine tartıp basladı. 1909-jılı qurılǵan 15 etajlı Dallastaǵı Pretoriya imaratı [[Missisipi dáryası|Missisipi]] dáryasınıń batısındaǵı dáslepki biyik imaratlardan biri bolıp, bir waqıtlar Texas boyınsha eń biyik imarat boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.dmagazine.com/publications/d-magazine/1996/october/dallas-tallest/|bet=Dallas' Tallest|sáne=October 1996|til=en|jumıs=D Magazine|qaralǵan sáne=September 16, 2020}}&lt;/ref&gt; Bul Dallas qalasınıń áhmiyetiniń artıp baratırǵanın bildirdi. Hasıl tuqımlı atlar ushın shabıs maydanı qurıldı hám onıń iyeleri Dallas Jockey Klubın dúzdi. Fort Wortha shabıs atları usınday shabandozlar klubı bar trek maydanda jarısqa tústi. Xalıq sanınıń tez ósiwi jumıs hám úy-jay ushın básekiniń kúsheyiwine alıp keldi.

1921-jılı Meksika prezidenti Alvaro Obregon burınǵı revolyucioner general menen birge Dallas oraylıq bólimindegi &quot;Kishkene Meksika&quot; rayonındaǵı Meksika parkine keldi; bul kishkene park házirgi Fairmont miymanxanası jaylasqan Akard hám Karut kósheleriniń tutasqan jerinde bolǵan. &quot;Kishkene Meksika&quot; rayonında Amerika ármanı, jaqsı turmıs sharayatları,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.keranews.org/education/2015-07-31/in-dallas-a-new-generation-learns-the-history-of-little-mexico-and-pike-park|bet=In Dallas, A New Generation Learns The History Of Little Mexico And Pike Park|sáne=July 31, 2015|til=en|jumıs=KERA News|qaralǵan sáne=September 16, 2020}}&lt;/ref&gt; hám Meksika revolyuciyası&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.dallasnews.com/news/2018/03/14/dallas-little-mexico-is-nearly-gone-in-uptown-but-heres-what-remains/|bet=Dallas' Little Mexico is nearly gone in Uptown, but here's what remains|sáne=March 14, 2018|til=en|jumıs=Dallas News|qaralǵan sáne=September 16, 2020}}&lt;/ref&gt; sebepli Dallasqa kóship kelgen latın amerikalılar jasaǵan. Úlken depressiya baslanıwına qaramastan, 1930-jılı qurılıs rawajlanıwın dawam etti. Sol jılı Kolumbus Marion &quot;Dad&quot; Joiner Dallastıń shıǵısında 160 kilometr qashıqlıqta jaylasqan Kilgoreda neft taptı, bunıń nátiyjesinde Shıǵıs Texasta neft boom baslandı. Dallas tez arada Texas hám Oklahoma shtatlarınıń neft sanaat orayına aylandı.

[[Ekinshi jáhán urısı|Ekinshi dúnya júzlik urısı]] dáwirinde Dallas Amerika Qurama Shtatları hám Awqamlaslar kúshleri ushın áskeriy avtomobillerdi hám samolyotlardı shıǵaratuǵın iri óndiris orayına aylandı. Shıǵıs Dallastaǵı Ford zavodında 94,000 nan aslaw jeep hám 6,000 nan aslaw áskeriy avtomobil islep shıǵarıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://lakewood.advocatemag.com/1998/06/01/ford-influence/|bet=Ford assembly plant in East Dallas|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201021104749/https://lakewood.advocatemag.com/1998/06/01/ford-influence/|arxivsáne=October 21, 2020|sáne=June 1998|qaralǵan sáne=October 17, 2020}}&lt;/ref&gt; North American Aviation kompaniyasınıń Dallas zavodında 18,000 nan aslaw samolyot, sonıń ishinde T-6 Texan úyretiwshi samolyotı, P-51 Mustang áskeriy qırǵıshı hám B-24 Liberator bombardirovshigi islep shıǵarıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://warbirdsnews.com/warbirds-news/caf-webinarthe-history-north-american-aviation-plant-dallas.html|bet=CAF Webinar: The History of the North American Aviation Plant in Dallas|sáne=November 4, 2015|qaralǵan sáne=October 17, 2020}}&lt;/ref&gt;
[[Fayl:JFK_limousine.png|nobaý|Prezident [[Kennedi, Jon Ficjerald|Djon F. Kennedi]] ózi óltirilmesten bir neshe minut aldın Dallastıń sırtında ashıq avtomobilde hayalı Jaklin hám basqa adamlar menen birge júrip baratır]]
1963-jıl 22-noyabrde Amerika Qurama Shtatlarınıń Prezidenti Djon Kennedi Dallas qalası orayındaǵı Dili maydanı arqalı ótip baratırǵanda Elm kóshesinde óltirildi. Warren Komissiyası málimlemesine qaraǵanda, Li Xarvi Oswald Kennedidi atıp tasladı dep xabarlaǵan imarattıń joqarı eki qabatı házirgi waqıtta prezidenttiń ómiri hám jetiskenlikleri haqqında tariyxıy muzeyge aylandırılǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.archives.gov/research/jfk/warren-commission-report/chapter-1|bet=Report of the President's Commission on the Assassination of President Kennedy, Chapter 1: Summary and Conclusions|sáne=August 15, 2016|til=en|jumıs=National Archives|qaralǵan sáne=September 16, 2020}}&lt;/ref&gt; Kennedi atılǵannan keyin 30 minuttan azıraq waqıt ótkende Dallas Parkland Memorial emlewxanasında qaytıs bolǵanı tastıyıqlandı.

== Geografiyası ==
[[Fayl:The_Crescent_Uptown_Dallas.jpg|oñğa|nobaý|Dallastıń arqa bólimi qala oraylıǵı menen birge]]
[[Fayl:Dallas_bridge_skyline.jpg|nobaý|Dallas filantropı Margaret Xant Xilldiń húrmeti menen atalǵan kópir Trinity dáryasın kesip ótedi.]]
Dallas AQSH-tıń qublasında, Arqa Texasta jaylasqan. Ol Dallas okruginiń administrativ orayı bolıp, qala shegaraları Kollin, Denton, Kaufman hám Rokwall okruglarına shekem sozılǵan. Dallastı kóplegen qala etekleri qorshap turadı; qala shegarası ishinde úsh anklavı bar - Kokrell Xill, Xayland Park hám Universitet Parkı. AQSH-tıń sanaw byurosı maǵlıwmatlarına qaraǵanda, qalanıń ulıwma maydanı 385.8 kvadrat mil (999.3 km2) quraydı; Dallastıń 340.5 kvadrat mili (881.9 km2) qurǵaqlıq hám 45.3 kvadrat mili (117.4 km2) yaki 11.75% suw.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.census.gov/quickfacts/fact/table/dallascitytexas/PST045217|bet=U.S. Census Bureau QuickFacts: Dallas city, Texas|til=en-US|jumıs=Census Bureau QuickFacts|qaralǵan sáne=November 19, 2018}}&lt;/ref&gt; Dallas barlıq texasalılardıń tórtten biri jasaytuǵın Dallas-Fort-Uert metropleksi dep atalıwshı úlken urbanizaciyalanǵan aymaqtıń besinshi bólegin quraydı.

=== Arxitektura ===
[[Fayl:Downtown_skyline_from_the_design_district.jpg|nobaý|Dallastıń panoraması - fondında Downtown Dallas, aldıńǵı kóriniste Viktory Park hám Uptown Dallas (2022-jıldıń basları)]]
Dallastıń aspan sızıǵında biyikligi 490 fut (150 m) tan asatuǵın jigirma imarat aspanǵa tirelgen imaratlar dep klassifikaciyalanǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.skyscrapercenter.com/compare-data/submit?base_city=1554&amp;base_company=All&amp;base_country=0&amp;base_height_range=0&amp;base_max_year=9999&amp;base_min_year=0&amp;base_region=0&amp;comp_city=0&amp;comp_company=All&amp;comp_country=0&amp;comp_height_range=3&amp;comp_max_year=2018&amp;comp_min_year=1960&amp;comp_region=0&amp;dataSubmit=Show%20Results&amp;output%5B%5D=list&amp;skip_comparison=on&amp;status%5B%5D=COM&amp;type%5B%5D=building|bet=The Skyscraper Center: Dallas, Texas|jumıs=Skyscrapercenter.com|qaralǵan sáne=September 16, 2020}}&lt;/ref&gt; Eń biyik imaratı 980 fut (300 m) ke jetpese de, Dallasta óziniń ayrıqsha imaratı - neon jaqtılar menen jaqtılandırılǵan Bank of America Plaza bar, biraq ol dúnyadaǵı eń biyik eki júz imarattıń qatarına kirmeydi. Dallastıń arxitekturasınıń bir bólegi XIX ásirdiń aqırı hám XX ásirdiń baslarına tiyisli bolsa da, qaladaǵı kórnekli arxitekturanıń kópshiligi modernistlik hám postmodernistlik dáwirlerge tiyisli. Modernistlik arxitekturanıń ayrıqsha mısalları - Reunion minarası, Djon Fitzgerald Kennedi esteligi, I. M. Peydiń Dallas qalalıq hákimiyatı imaratı hám Morton H. Meyerson simfoniyalıq orayı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.dallasnews.com/arts-entertainment/architecture/2020/03/05/architect-of-fountain-place-who-shaped-dallas-dies-at-93/|bet=Architect of Fountain Place who shaped Dallas, dies at 93|sáne=March 5, 2020|til=en|jumıs=Dallas News|qaralǵan sáne=September 16, 2020}}&lt;/ref&gt; Postmodernistlik aspanǵa tirelgen imaratlardıń jaqsı mısalları - Fountain Place, Bank of America Plaza, Renaissance Tower, JPMorgan Chase Tower hám Comerica Bank Tower. Downtown Dallasta sonday-aq turaq jay kompleksleri bar, olardıń ayırımları qalanıń kórkem siluetiniń ajıralmas bólegi bolıp tabıladı.

Swiss Avenue boyındaǵı tariyxıy úyler sıyaqlı Victorian stilinen baslap neoklassikalıq stilge shekem barlıq arxitekturalıq stillerdi óz ishine alǵan bir qansha kishirek qurılıslar gotikalıq qayta tikleniwshi stilde islengen, mısalı, Kirby imaratı hám Davis hám Wilson imaratlarında kórinetuǵın neoklassikalıq stilde. Qaladaǵı arxitekturalıq &quot;noqatı&quot; - Swiss Avenue boyındaǵı tariyxıy úylerdiń bir bólegi bolıp, onda Victorian stilinen baslap neoklassikalıq stilge shekem arxitekturanıń barlıq túrleri hám variantları bar. Dallas Downtown tariyxıy rayonı 1880-jıllardan 1940-jıllarǵa shekemgi Dallas kommerciyalıq arxitekturasınıń hár qıylı túrlerin qorǵaydı.

=== Elatlar ===
Dallas qalası kóplegen aymaqlar, rayonlar hám jámiyetlerdiń úyi bolıp tabıladı. Dallastı bir neshe geografiyalıq aymaqlarǵa bóliw múmkin, olar makrorayonlardı payda etiwshi kóplegen bólimsheler yamasa elatlardı óz ishine alatuǵın úlken geografiyalıq bólimlerdi quraydı.

Oraylıq Dallastıń tiykarı - qala orayı bolǵan Downtown Dallas, sonday-aq kóp sanlı usaqlap satıw, restoranlar hám túngi ómir xarakterli Oak Lawn hám Uptown rayonları.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://neighborhoods.dmagazine.com/dallas/central-dallas/downtown/|bet=Downtown Dallas|avtor=Knightengale|at=Krista|til=en|jumıs=D Magazine Neighborhoods|qaralǵan sáne=September 16, 2020}}&lt;/ref&gt; Downtown Dallasta bir qansha atı bar rayonlar bar, olardıń ishinde West End tariyxıy rayonı, Kórkem óner rayonı, Main Street rayonı, Fermerlerdıń bazar rayonı, Qala orayı biznes rayonı, Kórgizbeler orayı rayonı hám Reunion rayonı. Bul aymaqqa Uptown, Victory Park, Harood, Oak Lawn, Dallas Design District, Trinity Groves, Turtle Creek, Cityplace, Knox/Henderson, Greenville hám West Village kiredi.

==== Shıǵıs Dallas ====
Shıǵıs Dallas - bul Downtown ǵa jaqın kórkem óner rayonı Deep Ellum, Lakeood rayonı (hám oǵan jaqın rayonlar, sonıń ishinde Lakeood Heights, Wilshire Heights, Tómengi Greenville, Junius Heights hám Hollyood Heights/Santa Monica), Vickery Place hám Bryan Place, sonday-aq arxitekturalıq áhmiyetke iye Swiss Avenue hám Munger Place rayonları jaylasqan jer. Onıń tariyxıy rayonında [[Amerika Qurama Shtatları|AQSH]]-taǵı [[Frank Lloyd Wright]] tásirindegi preyriy stilindegi úylerdiń eń iri toplamlarınıń biri bar. Qalanıń arqa-shıǵıs bóliminde Dallastıń eń birlesken orta klass rayonlarınıń biri Lake Highlands jaylasqan.

==== Oak Kliff ====
[[Fayl:Oak_Cliff_September_2016_51_(Dallas_Streetcar).jpg|oñğa|nobaý|Oak Kliff rayonı Dallas tramvayı menen hám arqa tárepinde Downtown Dallas penen birge]]
Oraylıq qala bóliminiń qubla-batısında Oak Cliff jaylasqan. 1800-jıllardıń ortalarında tiykarı salınǵan bul ayırım qala 1903-jılı Dallas tárepinen qosıp alındı. Dallastıń eń eski rayonlarınıń biri sıpatında, tóbeshikli Arqa Oak Cliff Dallastıń 13 qorǵaw rayonınıń 5 in óz ishine aladı, olarǵa arxitekturalıq áhmiyetke iye Kessler Park elatı hám zámanagóy Bishop Arts rayonı kiredi.

==== Qubla Dallas ====
Qubla Dallas - bul hár jılı sentyabrdiń aqırınan oktyabrdiń ortasına shekem ótkiziletuǵın Texas shtatınıń jıllıq yarmarkası bolatuǵın Cedars hám Fair Park jaylasqan jer. Bul jerde sonday-aq aǵashlar menen qorshalǵan Exposition prospektinde súwretshiler, kórkem óner galereyaları hám barlar jaylasqan Exposition Park, Dallas bar.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.guidelive.com/hubs/state-fair|bet=Things To Do in Dallas: Find Dallas Events &amp; Attractions: GuideLive|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150910021549/http://www.guidelive.com/hubs/state-fair|arxivsáne=September 10, 2015|jumıs=GuideLive|qaralǵan sáne=September 9, 2015}}&lt;/ref&gt;

South Side Dallas túngi [[oyın-zawıq]] ushın tanımal orın. Bul rayon keń kólemli rawajlanıw hám jámiyet integraciyasın basınan keshirdi. Burın joqarı kámbaǵalshılıq hám jinayatshılıq penen xarakterlengen aymaq endi qalanıń eń tartımlı sociallıq hám jasaw ornına aylandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.keranews.org/news/2018-05-25/six-years-into-growsouth-developers-are-starting-to-pay-attention-to-southern-dallas|bet=Six Years Into GrowSouth, Developers Are Starting To Pay Attention To Southern Dallas|sáne=May 25, 2018|til=en|jumıs=KERA News|qaralǵan sáne=September 16, 2020}}&lt;/ref&gt;

Arjaǵı, qalanıń qubla-shıǵıs bóliminde, úlken Pleasant Grove rayonı jaylasqan. Burın ǵárezsiz qala bolǵan bul jer qubla-shıǵısta Seagoville ge shekem sozılǵan, tiykarınan tómen támiyinlengen turaq jay rayonlarınıń jıyındısı. Qala rayonı bolıwına qaramastan, Pleasant Grove hámme tárepinen rawajlanbaǵan jerler menen qorshalǵan. Onı Qubla Dallasdan bólip turatuǵın batpaqlıq hám suw basqan jerler qalanıń Trinity River Proektiniń bir bólimi bolǵan Úlken Trinity toǵayınıń bir bólegi bolıp,&lt;ref name=&quot;The Great Trinity Forest-Dallas&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.trinityrivercorridor.org/html/great_trinity_forest.html|bet=The Great Trinity Forest-Dallas|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090116152340/http://www.trinityrivercorridor.org/html/great_trinity_forest.html|arxivsáne=January 16, 2009|jumıs=The Great Trinity Forest|baspaxana=City of Dallas Trinity River Corridor Project|qaralǵan sáne=September 12, 2009}}&lt;/ref&gt; ol endi jasaw ortalıǵı hám suw tasqınların qadaǵalaw ushın joqarı bahalanıp atır.

=== Topografiya ===
[[Fayl:Downtown_Dallas_TX_2013-06-08_087.jpg|oñğa|nobaý|West End tariyxıy rayonı]]
[[Fayl:Dallas_Arboretum_and_Botanical_Garden_September_2017_04_(A_Woman's_Garden_Pool).jpg|nobaý|Dallas Arboretum hám Botanikalıq baǵı]]
[[Fayl:ISS067-E-170869_Dallas.jpg|nobaý|2022-jıl 1-iyulde Dallas, arqa tómenge hám shep tárepke qaratılǵan. Xalıqaralıq kosmoslıq stanciyanıń 67-ekspediciyası waqtında túsirilgen.]]
[[Fayl:White_Rock_Lake.jpg|oñğa|nobaý|White Rock kóli hám Bath House mádeniyat orayı]]
Dallas hám onıń átirapı tiykarınan tegis. Qala teńiz dárejesinen 450 den 550 futqa (137 den 168 metrge) shekem bolǵan biyiklikte jaylasqan. Ostin bur formaсiyasınıń batıs sheti, hák tas jartası (sonday-aq &quot;Aq jartas&quot; dep te belgili), 230 fut (70 metr) biyiklikke kóterilip, Dallas okrugi arqalı shama menen arqadan qublaǵa qaray sozılıp baradı. Triniti dáryasınıń qublasında, bul kóteriliw Ouk-Kliff jámiyetlerinde hám oǵan shegaralas Kokrell-Xill, Sedar-Xill, Grand-Preyri hám Irving qalalarında ayrıqsha seziledi. Jerdiń ayqın ózgeshelikleri jáne de Fort-Uerttiń átirapındaǵı Tarrant okruginiń qalalarında, sonday-aq qala orayınıń arqasındaǵı Tortl-Krik boyında da ushırasadı.

Dallas, basqa kóp qalalar sıyaqlı, dárya boyında tiykarı salınǵan. Qala Trinity dáryasınıń &quot;aq tasta ótiw&quot; ornında qurılǵan, bul jerde parom yamasa kópirler payda bolmasınan aldın arbalarǵa dáryadan ótiw ańsat bolǵan. Trinity dáryası paydalı kemeler qatnawı ushın jaramsız bolsa da, qala arqalı ótetuǵın tiykarǵı suw jolı bolıp esaplanadı. 35E avtomagistralı Stemmons dálizi boyınsha Dallas arqalı onıń jolın qublaǵa qaray qala orayınıń batıs bólegi boyınsha, keyin South Dallas hám Pleasant Grove arqalı izbe-iz jaylasqan, sol jerde dárya 45-avtomagistral menen qatarlas bolıp, qaladan shıǵıp, qubla-shıǵısqa, Xyuston tárepke qaray baradı. Dáryanıń eki tárepinde de qala xalqın jiyı suw tasıwlardan qorǵaw ushın 50 fut (15 metr) biyiklikte topıraq dambalar bar.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.trinityrivercorridor.org/pdf/DallasFloodwayHistoryPaper.pdf|bet=History of the Dallas Floodway|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090325122856/http://www.trinityrivercorridor.org/pdf/DallasFloodwayHistoryPaper.pdf|arxivsáne=March 25, 2009|avtor=John N. Furlong|jıl=2003|qaralǵan sáne=August 5, 2009}}&lt;/ref&gt;

1920-jıllardıń aqırında onıń baǵdarı ózgertilgennen keyin, dárya qala orayınıń joqarı hám tómengi tárepindegi bir neshe mil aralıqta suw tasıw tegisligindegi drenaj salmasınan artıq bolmay qaldı, al joqarı hám tómengi aǵısta onıń baǵdarı ádettegidey. Biraq Dallas postindustriyalıq jámiyetke qaray ózgere baslaǵanda,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.discoverthetrinity.org/|bet=Discover The Trinity-Dallas|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090925092304/http://www.discoverthetrinity.org/|arxivsáne=September 25, 2009|jumıs=Discover The Trinity|baspaxana=Discoverthetrinity.org|qaralǵan sáne=September 12, 2009}}&lt;/ref&gt; dáryanıń estetikalıq hám dem alıw maqsetinde paydalanılmawına baylanıslı jámiyetshiliktiń narazılıǵı aqır-aqıbetinde 2000-jıllardıń basında baslanǵan Trinity dáryası Joybarına alıp keldi.

Joybar maydanı qala ishinde 20 milden (32 kilometrden) aslamdı quraydı, al Jer paydalanıw Jobasında qáliplestirilgen ulıwma geografiyalıq jer maydanı shama menen 44,000 akr (180 kv.km) ólshemge iye - bul Dallastaǵı jer maydanınıń shama menen 20% in quraydi. Dárya boyındaǵı jasıl maydan shama menen 10,000 akrdı (40 kv.km) quraydı, bul onı dúnyadaǵı eń úlken hám hár qıylı qalalıq parklardıń biri etedi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.trinityrivercorridor.org/html/faqs.html|bet=Trinity River Corridor Project Frequently Asked Questions|arxivurl=https://web.archive.org/web/20061011061245/http://www.trinityrivercorridor.org/html/faqs.html|arxivsáne=October 11, 2006|avtor=Trinity River Corridor Project Management Office|qaralǵan sáne=October 19, 2006}}&lt;/ref&gt;

White Rock kóli hám Joe Pool kóli Dallastıń basqa da áhmiyetli suw obyektlerin quraytuǵın suw saqlaǵıshlar bolıp tabıladı. XX ásirdiń basında qurılǵan White Rock kóli parkı qayıqshılar, eskek esiwshiler, juwırıwshılar hám velosipedshiler ushın, sonday-aq qala turǵınlarına kóldiń shıǵıs jaǵalawında jaylasqan 66 akr (267,000 m²) maydandı iyeleytuǵın Dallas Arboretumı hám Botanikalıq baǵında tınıshlıq izlep keliwshiler ushın da áhmiyetli orın bolıp esaplanadı. White Rock saǵası White Rock kóline quyıladı, keyin Dallas qalasınıń oraylıq bóliminiń shıǵıs-qublasında Trinity dáryasına quyıladı. White Rock saǵası boyındaǵı soqpaqlar keń tarmaqlı Dallas okrugı soqpaqlar sistemasınıń bir bólegi bolıp tabıladı.

Love Field aeroportınıń arqa-batısında jaylasqan Bachman kóli - dem alıw ushın keń qollanılatuǵın kishirek kól. Qalanıń arqa-shıǵısında Garland, Rowlett, Rockwall hám Sunnyvale qalalıq posyolkaları menen qorshalǵan Dallastıń shegara bóliminde 22,745 akr (92 km²) maydandı iyeleytuǵın úlken Ray Hubbard kóli jaylasqan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.rtis.com/reg/lakes/rayhubba.htm|bet=Lake Ray Hubbard|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090606090611/http://www.rtis.com/reg/lakes/rayhubba.htm|arxivsáne=June 6, 2009|avtor=Bobby Farquhar and Mark McDonald|jumıs=Set the Hook Guide to Lone Star Lakes and Lunkers|qaralǵan sáne=August 5, 2009}}&lt;/ref&gt; Qalanıń batısında Mountain Creek kóli bar, bul jer burın Naval Air Station Dallas (Hensley Field) hám bir qansha áskeriy samolyot óndiriwshilerdiń ornı bolǵan.
Dallastıń shegara bóliminde jaylasqan hám Irving hám Coppell qalaları menen qorshalǵan North kóli dáslep jaqın átiraptaǵı elektr stanciyası ushın suw deregi sıpatında xızmet etken, biraq házir Dallas/Fort Orth xalıqaralıq áeroportına jaqın jaylasqanı sebepli dem alıw kóline aylandırıw joybarı bar, biraq bul joybardı qońsılas qalalar qollap-quwatlamaydı.&lt;ref&gt;{{Cite news|author=Aasen|title=Foes say North Lake development a threat to lifestyle}}&lt;/ref&gt;

=== Klimat ===
Dallas qalası qurǵaq subtropikalıq klimatqa iye (Kyoppen klimat klassifikaсiyası boyınsha: Cfa, Trevarta boyınsha: Cfhk), bul Qurama Shtatlardıń Qublalıq tegisligine tán. Sonday-aq, ol kontinentallıq hám tropikalıq qásiyetlerge de iye bolıp, keńlik ushın salıstırmalı túrde keń jıllıq temperatura diapazonı menen sıpatlanadı. Tornado sızıǵınıń tómengi bóliminde jaylasqan bolıp, ekstremal hawa rayı, tornadolar hám burshaq jawıwına beyim.

Dallasta jaz ayları joqarı ılǵallılıq penen júdá ıssı boladı, degen menen qurǵaq hawa rayınıń uzaq dáwirleri de jiyi ushırasadı. Iyul hám avgust ayları ádette eń ıssı aylar bolıp, ortasha maksimal temperatura 96.0 °F (36 °C) hám ortasha minimal temperatura 76.7 °F (25 °C) ti quraydı. Jaz aylarında joqarı ıǵallılıq sebepli, ıssılıq indeksi kóbinese 105 °F (41 °C) ten asıp ketedi, bul jazdaǵı ıssını derlik shıdamsız etedi. Eń joqarı temperatura rekordı 113 °F (45 °C) bolıp, ol 1980-jılǵı ıssı tolqın waqtında, 26-27-iyun kúnleri jaqın jaylasqan Dallas/Fort-Uert Xalıqaralıq aeroportında dizimge alınǵan.&lt;ref name=&quot;NOAA Online&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://w2.weather.gov/climate/xmacis.php?wfo=fwd|bet=NowData – NOAA Online Weather Data|baspaxana=[[National Oceanic and Atmospheric Administration]]|qaralǵan sáne=November 30, 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;NWS Records&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.srh.noaa.gov/fwd/?n=dgr8mxmn|bet=Dallas/Fort Worth – All-Time Maximum and Minimum Temperatures|baspaxana=National Weather Service Fort Worth|qaralǵan sáne=December 5, 2011}}&lt;/ref&gt;

Dallasta qıs máwsimi ádette jumsaq bolıp, ara-tura suwıq tolqınları bolıp turadı. Birinshi ayazdıń ortasha sánesi 12-noyabr, al aqırǵı ayazdıń ortasha sánesi 12-mart. Yanvar ádette eń suwıq ay bolıp, kúndizgi ortasha joqarı temperatura 56.8 °F (14 °C) hám túngi ortasha tómen temperatura 37.3 °F (3 °C) ti quraydı. Yanvar ayındaǵı kúndelikli ortasha temperatura 47.0 °F (8 °C) biraq temperaturada keskin ózgerisler bolıwı múmkin, sebebi &quot;Kók arqalıqlar&quot; dep atalatuǵın kúshli suwıq frontlar Dallas regionı arqalı ótip, temperaturanı bir neshe kún dawamında 40 °F (4 °C) ten tómenge túsirip jiberedi, al ayırım kúnleri temperatura 80 °F (27 °C) ten de joqarı bolıwı múmkin. Qala aymaǵında qardıń jawıwı qıs máwsiminiń shama menen 70% ında baqlanadı, qar ádette jılına 1-2 kún jawıp, máwsimlik ortasha muǵdarı 1.5 dyuym (4 sm) ti quraydı. Degen menen, regionnıń ayırım uchastkalarında bunnan da kóbirek qar jawsa, basqa jerlerde qar derlik jawmaydı yamasa ulıwma jawmaydı. Qaladaǵı eń tómen temperatura rekordı −3 °F (−19 °C) bolıp, ol 1930-jıldıń 18-yanvarında dizimge alınǵan. Jaqın jaylasqan Dallas/Fort-Uert Xalıqaralıq aeroportında temperatura 2021-jıldıń 16-fevralında Arqa Amerikanıń 2021-jılǵı qıs dawılı waqtında −2 °F (−19 °C) ke jetken.

Báhár hám gúz máwsimleri ortasha hám jaǵımlı hawa rayı menen ótetuǵın ótpeli máwsimler. Jarqın jabayı gúller (mısalı, kók qalpaqsha, hind boyawshı gúli hám basqa da ósimlikler) báhárde gúllep, pútkil Texas boylap tas jollardıń boylarına egiledi. Báhárgi hawa rayı aytarlıqtay ózgermeli bolıwı múmkin, biraq temperaturalardıń ózi jumsaq boladı. Báhárdiń aqırı menen jazdıń bası jáne de eń ıǵallı máwsim bolıp, ıǵallılıq dárejesi kóbinese 75% ten asıp ketedi. Dallastaǵı hawa rayı sentyabrdıń aqırınan dekabrdıń basına shekem hám kóplegen qıs kúnleri de jaǵımlı boladı. Gúz máwsimi kóbinese kóbirek dawıllar hám tornado qáwiplerin alıp keledi, biraq olar ádette báhárge salıstırǵanda az hám jeńilirek boladı.
[[Fayl:Dusk_view_of_the_skyline,_Dallas,_Texas_LCCN2011631144.tif|oñğa|nobaý|Dallas qalasınıń orayında kún batıwı]]
Arqadan qublaǵa qaray jıljıytuǵın suwıq frontlar hár báhárde Meksika qoltıǵınan keletuǵın jıllı, ıǵallı hawa menen soqlıǵısıp, gúldirmama menen qosılǵan kúshli nóserli jawınlar, burshaq jawıwı hám geyde tornadolar menen birge kúshli gúrkirewli borannan payda boladı. Waqıt ótiwi menen tornadolar qala ushın eń áhmiyetli tábiyiy qáwip bolǵan bolsa kerek, sebebi ol Tornado sızıǵınıń orayına jaqın jaylasqan.

Dallasta hár qısta bir neshe ret qubladan keletuǵın jıllı hám ıǵallı hawa suwıq, qurǵaq hawanı basıp ótip, muzlı jawın yamasa muz payda bolıwına alıp keledi hám jollar menen tas jollar tayǵaq bolıp qalsa, qalada tosıqlar payda boladı. Temperatura hár qıs ayında keminde tórt kún 70 °F (21 °C) ke jetedi. Dallasta jılına ortasha 26 tún ayaz boladı,&lt;ref name=&quot;NOAA Online&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://w2.weather.gov/climate/xmacis.php?wfo=fwd|bet=NowData – NOAA Online Weather Data|baspaxana=[[National Oceanic and Atmospheric Administration]]|qaralǵan sáne=November 30, 2012}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://w2.weather.gov/climate/xmacis.php?wfo=fwd &quot;NowData – NOAA Online Weather Data&quot;]. &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; al 1999-2000 jıllardaǵı qısta eń az ayaz bolǵan túnler rekordı - 14 tún bolǵan. Usı 15 jıllıq dáwir ishinde regionda temperatura tek eki ret 15 °F (-9 °C) ten tómen túsken, degen menen kópshilik jaǵdaylarda (67%) 20 °F (-7 °C) ten tómen túsedi.&lt;ref name=&quot;NOAA Online&quot; /&gt;

[[Amerika Qurama Shtatları|AQSH]] Awıl xojalıǵı ministrligi Dallastı Ósimliklerdiń shıdamlılıq zonası 8b ǵa jaylastırǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.plantmaps.com/interactive-texas-usda-plant-zone-hardiness-map.php|bet=Texas USDA Hardiness Zone Map|qaralǵan sáne=November 28, 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.usna.usda.gov/Hardzone/hzm-sm1.html|bet=Plant Hardiness Zone Map: South-Midwest US|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130514085928/http://www.usna.usda.gov/Hardzone/hzm-sm1.html|arxivsáne=May 14, 2013|avtor=Jordan|at=Ramon|sáne=January 24, 2012|baspaxana=Usna.usda.gov|qaralǵan sáne=May 11, 2013}}&lt;/ref&gt; Degen menen, ótken 15-20 jıl dawamındaǵı jumsaq qıs temperaturaları Washingtonia filifera hám Washingtonia robusta palmaları sıyaqlı suwıqqa sezgir ósimliklerdiń kóbirek ósiwine jol ashqan, olardıń derlik hámmesi 2021-jılǵı fevraldaǵı [[Arqa Amerika|Arqa Amerikanıń]] qıs dawılı waqtında nabıt bolǵan. Amerika ókpe assoсiaсiyasınıń maǵlıwmatı boyınsha, Dallas AQSH qalaları arasında hawanıń pataslanıwı boyınsha 12-orındı iyeleydi, Los-Andjeles hám Xyustonnan keyin turadı. Dallas hám onıń átirapındaǵı hawanıń pataslanıwınıń kópshilik bólegi Midlotian degen kishi qaladaǵı qáwipli materiallardı jaǵıw zavodınan hám qońsılas Ellis okrugindegi сement zavodlarınan keledi.

Dallasta ortasha kúndelikli tómen temperatura 57.4 °F (14 °C), al ortasha kúndelikli joqarı temperatura 76.9 °F (25 °C) ti quraydı. Dallas jılına shama menen 39.1 dyuym (993 mm) jawın aladı. Dallastaǵı qar jawıw rekordı 2010-jıldıń 11-fevralında 11.2 dyuym (28 sm) bolǵan

== Demografiya ==
Dallas AQSHta xalıq sanı boyınsha toǵızınshı hám Texasta Xyuston hám San-Antonio qalalarınan keyin úshinshi orında turadı.&lt;ref name=&quot;Infoplease-2023&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.infoplease.com/us/cities/top-50-cities-us-population-and-rank|bet=Top 50 Cities in the U.S. by Population and Rank|jumıs=www.infoplease.com}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.infoplease.com/us/cities/top-50-cities-us-population-and-rank &quot;Top 50 Cities in the U.S. by Population and Rank&quot;]. ''www.infoplease.com''.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; Onıń metropoliten aymaǵı Texas xalqınıń tórtten bir bólegin qamtıydı hám Qubla AQSH hám Texastaǵı eń úlken metropoliten aymaq bolıp, onnan keyin Úlken Xyuston metropoliten aymaǵı turadı. 2020-jılǵı AQSH xalıq sanaǵı boyınsha Dallas qalasında 1,304,379 turǵın jasaǵan, bul 2010-jılǵı AQSH xalıq sanaǵınan 106,563 ge kóp.&lt;ref name=&quot;American Factfinder-2020&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://factfinder.census.gov/bkmk/cf/1.0/en/place/Dallas%20city,%20Texas/POPULATION/PEP_EST|bet=Community Facts: Dallas city, Texas|arxivurl=https://archive.today/20200214004151/https://factfinder.census.gov/bkmk/cf/1.0/en/place/Dallas%20city,%20Texas/POPULATION/PEP_EST|arxivsáne=February 14, 2020|til=en-US|jumıs=American Factfinder|baspaxana=[[United States Census Bureau]]|qaralǵan sáne=June 17, 2019}}&lt;/ref&gt; Degen menen, AQSH Xalıq sanaǵı byurosınıń bahalawı boyınsha 2022-jıldıń 1-iyulına kelip, Dallas 2020-jılǵı xalıq sanaǵınan keyingi dáslepki jıllarda 4,835 adamnan ayırılıp, qala xalqınıń sanı 1,299,544 ke túsken.

2020-jılǵı bahalawlar boyınsha 524,498 úy xojalıǵı bar bolǵan,&lt;ref name=&quot;US Census-2020&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://data.census.gov/cedsci/table?q=Dallas%20city,%20Texas%20households&amp;g=1600000US4819000&amp;tid=ACSDP5Y2020.DP02|bet=ACS 2020 Social Characteristics|jumıs=data.census.gov|qaralǵan sáne=February 16, 2020}}&lt;/ref&gt; bul 2010-jılǵı 458,057 úy xojalıǵınan kóbeygen, olardıń 137,523 inde 18 jasqa tolmaǵan balalar jasaǵan.&lt;ref name=&quot;US Census-2020a&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://data.census.gov/cedsci/table?q=Dallas%20city,%20Texas%20households&amp;g=1600000US4819000&amp;tid=ACSST5Y2020.S1101|bet=ACS 2020 Households and Families Estimates|jumıs=data.census.gov|qaralǵan sáne=February 16, 2020}}&lt;/ref&gt; Shama menen 36.2% úy xojalıqların birge jasaytuǵın erli-zayıplılar basqarǵan, 57.2% ında hayalı ya kúyewi joq jalǵız erkek yamasa hayal basshılıq etken, al 35.6% ı úy iyesi jalǵız jasaytuǵın shańaraqlıq emes úy xojalıqları sıpatında klassifikaсiyalanǵan.&lt;ref name=&quot;US Census-2020&quot; /&gt; 2010-jılı barlıq úy xojalıqlarınıń 33.7% ında 18 jastan kishi bir yamasa bir neshe adam, al 17.6% ında 65 yamasa onnan úlken jastaǵı bir yamasa bir neshe adam bolǵan. 2020-jılı ortasha úy xojalıǵı kólemi 2.52 ni, al ortasha shańaraq kólemi 3.41 di quraǵan.&lt;ref name=&quot;US Census-2020a&quot; /&gt; 2018-jılı úy iyeleriniń jasap atırǵan turaq jay kórsetkishi 40.2% ti, al ijaraǵa alıp jasap atırǵanlar kórsetkishi 59.8% ti quraǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://data.census.gov/cedsci/table?q=Dallas%20city,%20Texas%20owner-occupied%20housing%20rate&amp;g=1600000US4819000&amp;tid=ACSDP1Y2018.DP04&amp;t=Housing&amp;layer=place|bet=ACS 2018 Housing Characteristics|jumıs=data.census.gov|qaralǵan sáne=February 16, 2020}}&lt;/ref&gt; 2010-jılǵı xalıq sanaǵında qala xalqınıń jas boyınsha bólistiriliwi 18 jastan kishi 26.5% ti hám 65 hám onnan úlken jastaǵılar 8.8% ti kórsetken. Ortasha jas 31.8 jastı quraǵan. 2010-jılı xalıqtıń 50.0% i erkekler hám 50.0% i hayallar bolǵan.&lt;ref name=&quot;Census 20102&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.census.gov|bet=Profile of General Population and Housing Characteristics: 2010 Demographic Profile Data (DP-1): Dallas city, Texas|baspaxana=[[United States Census Bureau]]|qaralǵan sáne=January 12, 2012}}&lt;/ref&gt; 2020-jılı ortasha jas 32.9 jas bolǵan; hár 100 hayalǵa 98.4 erkek tuwrı kelgen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://data.census.gov/cedsci/table?q=Dallas%20city,%20Texas%20median%20age&amp;t=Age%20and%20Sex&amp;g=1600000US4819000&amp;tid=ACSST5Y2020.S0101|bet=ACS 2020 Age and Sex Estimates|jumıs=data.census.gov|qaralǵan sáne=February 16, 2020}}&lt;/ref&gt;

2020-jılǵı Amerika Jámiyetlik Sorawnaması boyınsha, qaladaǵı úy xojalıǵınıń ortasha tabısı $54,747 bolǵan; shańaraqlardıń ortasha úy xojalıǵı tabısı $60,895; erli-zayıplı shańaraqlar $81,761; hám shańaraq emesler $45,658 bolǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://data.census.gov/cedsci/table?q=Dallas%20city,%20Texas%20median%20income&amp;t=Income%20%28Households,%20Families,%20Individuals%29&amp;g=1600000US4819000&amp;tid=ACSST5Y2020.S1901|bet=ACS 2020 Income Estimates|jumıs=data.census.gov|qaralǵan sáne=February 16, 2020}}&lt;/ref&gt; 2003-2007 jıllardaǵı sorawnamada, tolıq jumıs kúni isleytuǵın erkeklerdiń ortasha tabısı $32,265 bolsa, tolıq jumıs kúni isleytuǵın hayallardıń ortasha tabısı $32,402 bolǵan. Qala boyınsha jan basına tabıs $25,904 ti quraǵan. Shańaraqlardıń shama menen 18.7% i hám ulıwma xalıqtıń 21.7% i jarlılıq shegarasınan tómen jasaǵan, sonıń ishinde 18 jastan kishilerdiń 33.6% i hám 65 yaki onnan úlken jastaǵılardıń 13.4% i bolǵan. 2007-jılǵı sorawnama boyınsha, úydiń ortasha bahası $129,600 bolǵan;&lt;ref name=&quot;quickfacts.census.gov2&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://quickfacts.census.gov/qfd/states/48/4819000.html|bet=Dallas (city) QuickFacts from the U.S. Census Bureau|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131118233505/http://quickfacts.census.gov/qfd/states/48/4819000.html|arxivsáne=November 18, 2013|avtor=United States Census Bureau|baspaxana=United States Census Bureau|qaralǵan sáne=November 13, 2013}}&lt;/ref&gt; 2020-jılǵa kelip, úydiń ortasha bahası $252,300 ge jetken, úy iyeleri jasap atırǵan birliklerdiń 54.4% ı $50,000 nan $299,999 ǵa shekemgi bahada bolǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://data.census.gov/cedsci/table?q=Dallas%20city,%20Texas%20home%20value&amp;t=Income%20(Households,%20Families,%20Individuals)&amp;g=1600000US4819000&amp;tid=ACSST5Y2020.S2506|bet=ACS 2020 Characteristics For Households With Mortgages|jumıs=data.census.gov|qaralǵan sáne=June 2, 2022}}&lt;/ref&gt;

2022-jılǵı «Point-In-Time Homeless Count» izertlewshisi Dallasta 4,410 úysiz adam bar ekenin anıqladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.dallasnews.com/opinion/editorials/2023/02/26/dallas-mayor-right-to-put-homeless-strategy-under-a-microscope/|bet=Dallas' mayor right to put homeless strategy under a microscope|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230227130733/https://www.dallasnews.com/opinion/editorials/2023/02/26/dallas-mayor-right-to-put-homeless-strategy-under-a-microscope/|arxivsáne=February 27, 2023|sáne=2023-02-27|qaralǵan sáne=2023-03-11}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Troisi-2022&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://housingforwardntx.org/wp-content/uploads/2023/02/FINAL-2022-PIT-Document-7.19.22-final.pdf|bet=Metro Dallas Homeless Alliance Continuum of Care 2022 Homeless Count &amp; Survey Independent Analysis|qaralǵan sáne=}}&lt;/ref&gt; Metro Dallas Úysizler Alyansınıń Ǵamqorlıq Kontinyumı 2022-jılǵı Úysizler Sanaǵı hám Soraw Ǵárezsiz Analizine sáykes, &quot;úysizlikti bastan keshirip atırǵanlardıń shama menen 3 ten 1-i (31%) kóshelerde yamasa adam jasawına arnalmaǵan basqa jerlerde tabıldı.&quot;&lt;ref name=&quot;Troisi-2022&quot; /&gt;

Dallastı qorshaǵan aymaq shıbınlar ushın qolaylı ortalıq bolıp, adamlar ushın zıyankeslik mashqalasın payda etedi. Dallas hám onıń átirapı Batıs Nil virusı sıyaqlı shıbınlar arqalı tarqalatuǵın keselliklerdi qadaǵalaw ushın úziliksiz dárileniw isleri alıp barıladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.wfaa.com/article/news/local/city-of-dallas-getting-set-mosqutio-spraying-several-positive-west-nile-virus-samples/287-b04348b1-17ce-4c4c-a36f-1f636b130700|bet=City of Dallas getting set for spraying after several positive West Nile virus samples|avtor=Wilson|at=Stacia|sáne=June 9, 2023}}&lt;/ref&gt;

=== Rasa hám etnikalıq quram ===
Dallastıń xalqı tariyxıy jaqtan tiykarınan aq násilli bolǵan (1930-jılı aq násilli ispan emes xalıq 82.8% ti quraǵan),&lt;ref name=&quot;census12&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.census.gov/population/www/documentation/twps0076/twps0076.html|bet=Race and Hispanic Origin for Selected Cities and Other Places: Earliest Census to 1990|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120812191959/http://www.census.gov/population/www/documentation/twps0076/twps0076.html|arxivsáne=August 12, 2012|baspaxana=U.S. Census Bureau|qaralǵan sáne=December 18, 2011}}&lt;/ref&gt; biraq XX ásir dawamında immigraсiya hám aq násillilerdiń kóship ketiwi sebepli onıń xalqınıń quramı ádewir ózgergen. Sol waqıttan baslap, ispan emes aq násilli xalıqtıń úlesi qalanıń ulıwma xalqınıń úshten birinen de azayıp ketken.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://iussp2005.princeton.edu/download.aspx?submissionId=51068|bet=Cordell, Dennis D., Southern Methodist University (Dallas) and Garcia y Griego, Manuel, University of Texas at Arlington, &quot;The Integration of Nigerian and Mexican immigrants in Dallas/Fort Worth, Texas&quot;, working paper, 2005|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110720030824/http://iussp2005.princeton.edu/download.aspx?submissionId=51068|arxivsáne=July 20, 2011|qaralǵan sáne=August 14, 2010}}&lt;/ref&gt; 2010-jılǵı AQSH xalıq sanaǵına sáykes, xalıqtıń 50.7% ın aq násilliler (28.8% ı ispan emes aq násilliler), 24.8% ın qara násilliler yamasa afrika-amerikalılar, 0.7% ın amerika indeecleri hám Alyaska jergilikli xalqı, 2.9% ın aziyalılar hám 2.6% ın eki yamasa onnan kóp rasaǵa tiyisli adamlar quraǵan; ulıwma xalıqtıń 42.4% ı ispan yamasa latın amerikalı shıǵısına iye bolǵan (olar hár qıylı rasaǵa tiyisli bolıwı múmkin).&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://quickfacts.census.gov/qfd/states/48/4819000.html|bet=Dallas (city) QuickFacts from the US Census Bureau|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130506223734/http://quickfacts.census.gov/qfd/states/48/4819000.html|arxivsáne=May 6, 2013|baspaxana=Quickfacts.census.gov|qaralǵan sáne=May 11, 2013}}&lt;/ref&gt;

AQSH Xalıq sanaǵı byurosınıń 2019-jılǵı bahalawları boyınsha, 29.1% ispan emes aq násilliler, 24.3% qara hám afrika-amerikalılar, 0.3% amerika indeecleri yamasa Alyaska jergilikli xalqı, 3.7% aziyalılar hám 1.4% eki yamasa onnan kóp rasaǵa tiyisli adamlar bolǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://data.census.gov/cedsci/table?q=Dallas%20city,%20Texas%20population&amp;g=1600000US4819000&amp;tid=ACSDP1Y2019.DP05&amp;hidePreview=false|bet=American Community Survey 2019 Demographic Estimates|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210811112513/https://data.census.gov/cedsci/table?q=Dallas%20city,%20Texas%20population&amp;g=1600000US4819000&amp;tid=ACSDP1Y2019.DP05&amp;hidePreview=false|arxivsáne=August 11, 2021|jumıs=data.census.gov|qaralǵan sáne=September 16, 2020}}&lt;/ref&gt; 2019-jılǵı sanaq bahalawlarına kóre, gavaylılar hám basqa Tınıq okean atawlarınıń turǵınları ulıwma 312 adamdı quraǵan, bul 2017-jıldaǵı 606 adamnan tómenlegen.&lt;ref name=&quot;US Census-2019&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.census.gov|bet=U.S. Census website|avtor=Bureau|at=U. S. Census|til=en|jumıs=[[United States Census Bureau]]|qaralǵan sáne=March 28, 2019}}&lt;/ref&gt; 2019-jılı hár qanday rasadaǵı ispan yamasa latın amerikalılar bahalanǵan xalıqtıń 41.2% ın quraǵan. 2019-jılı ispan yamasa latın amerikalı xalıq arasında Dallastıń 34.6% ın meksikalılar, 0.4% ın puerto-rikalılar, 0.2% ın kubalılar hám 6.0% ın basqa ispan yamasa latın amerikalılar quraǵan. 2017-jılǵı Amerika Jámiyetlik Sorawnamasınıń bahalawları boyınsha demografiyalıq quramnıń 35.5% ın meksikalılar, 0.6% ın puerto-rikalılar, 0.4% ın kubalılar hám 5.4% ın basqa ispan yamasa latın amerikalılar quraǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://data.census.gov/cedsci/table?q=Dallas%20city,%20Texas%20population&amp;g=1600000US4819000&amp;tid=ACSDP1Y2017.DP05&amp;hidePreview=false|bet=American Community Survey 2017 Demographic Estimates|jumıs=data.census.gov|qaralǵan sáne=September 16, 2020}}&lt;/ref&gt; 2020-jılǵa kelip, hár qanday rasadaǵı ispan yamasa latın amerikalılar qala xalqınıń eń úlken etnikalıq toparı bolıp qalıwın dawam etti,&lt;ref name=&quot;US Census-2022&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://data.census.gov/cedsci/table?g=1600000US4819000&amp;y=2020&amp;d=DEC%20Redistricting%20Data%20%28PL%2094-171%29&amp;tid=DECENNIALPL2020.P2|bet=P2 Hisapnic or Latino, and Not Hispanic or Latino by Race|jumıs=U.S. Census Bureau|qaralǵan sáne=May 7, 2022}}&lt;/ref&gt; bul pútkil el boyınsha demografiyalıq tendenсiyalardı kórsetti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.texastribune.org/2021/08/12/texas-2020-census/|bet=People of color make up 95% of Texas' population growth, and cities and suburbs are booming, 2020 census shows|avtor=Ura|at=Alexa|sáne=August 12, 2021|til=en|jumıs=The Texas Tribune|qaralǵan sáne=June 2, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.pewresearch.org/fact-tank/2022/02/03/u-s-hispanic-population-continued-its-geographic-spread-in-the-2010s/|bet=U.S. Hispanic population continued its geographic spread in the 2010s|avtor=Passel|at=Jeffrey S.|til=en-US|jumıs=Pew Research Center|qaralǵan sáne=June 2, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.brookings.edu/research/new-census-data-shows-the-nation-is-diversifying-even-faster-than-predicted/|bet=The nation is diversifying even faster than predicted, according to new census data|avtor=Frey|at=William H.|sáne=July 1, 2020|til=en-US|jumıs=Brookings|qaralǵan sáne=June 2, 2022}}&lt;/ref&gt;

Dallas aymaǵı meksikalı amerikalılar hám basqa ispan hám latın amerikalı immigrantlar ushın tiykarǵı jasaw ornı bolıp tabıladı. Qalanıń qubla-batıs bólegi, ásirese Ouk Kliff tiykarınan ispan hám latın amerikalı turǵınlar tárepinen mákanlanǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.dallasobserver.com/news/mexicans-saved-oak-cliff-while-they-saved-american-cities-bikos-came-later-7126267|bet=Mexicans Saved Oak Cliff While They Saved American Cities. Bikos Came Later.|avtor=Schutze|at=Jim|sáne=March 17, 2015|jumıs=Dallas Observer|qaralǵan sáne=September 16, 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.dallasnews.com/arts-entertainment/books/2019/12/05/how-latino-immigrants-saved-oak-cliff-new-book-explores-immigrants-contributions-to-dallas/|bet=How Latino immigrants saved Oak Cliff: new book explores immigrants' contributions to Dallas|sáne=December 5, 2019|til=en|jumıs=Dallas News|qaralǵan sáne=September 16, 2020}}&lt;/ref&gt; Qalanıń qubla-shıǵıs bólegi Plezant Grouv tiykarınan afrika-amerikalı hám ispan yamasa latın amerikalı turǵınlar tárepinen mákanlanǵan, al qalanıń qubla bólegi kóbinese qara násilliler tárepinen mákanlanǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.texastribune.org/2020/01/08/dallas-historically-black-neighborhood-tenth-street-history-preservati/|bet=Dallas neighborhood established by freed slaves fights to keep its history alive|avtor=Perez|at=Miguel|sáne=January 8, 2020|til=en|jumıs=The Texas Tribune|qaralǵan sáne=September 16, 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://blacksindallas.com/southdallas/|bet=South Dallas|til=en-US|jumıs=BlacksInDallas.com|qaralǵan sáne=September 16, 2020}}&lt;/ref&gt; Qalanıń batıs hám shıǵıs tárepleri tiykarınan ispan yamasa latın amerikalı turǵınlar; Garlandta da úlken ispan tilinde sóylesiwshi xalıq bar. Arqa Dallasta kóbinese aq, qara hám ásirese ispan yamasa latın amerikalı turǵınlardıń kóp sanlı anklavları bar.

Dallas aymaǵı sonday-aq tiykarınan kúshli hám hár qıylı ekonomikası sebepli qara hám afrika-amerikalılar ushın tiykarǵı jasaw ornı bolıp tabıladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.dmagazine.com/publications/d-magazine/2012/may/why-young-black-professionals-are-wary-of-dallas/|bet=Why Young Black Professionals Are Wary of Dallas|sáne=April 18, 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theledger.com/story/news/2011/02/16/census-estimates-indicate-blacks-in-us-moving-south-for-better-jobs/26415661007/|bet=Census Estimates Indicate Blacks in U.S. Moving South for Better Jobs}}&lt;/ref&gt; 2010-jıl menen 2020-jıl aralıǵında Dallas aymaǵı Atlanta aymaǵınan keyin hám Xyuston aymaǵınan sál joqarı turıp, jańa qara hám afrika-amerikalı turǵınlardıń sanı boyınsha ekinshi orındı iyeledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.brookings.edu/articles/a-new-great-migration-is-bringing-black-americans-back-to-the-south/|bet=A 'New Great Migration' is bringing Black Americans back to the South|avtor=H. Frey|at=William|sáne=September 12, 2022|jumıs=brookings.edu}}&lt;/ref&gt; Afrika-amerikalılardıń aytarlıqtay aǵımınıń birazi Jańa Ullı Kóshiwge baylanıslı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.governing.com/gov-new-black-south.html|bet=The New Black South|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200729031923/https://www.governing.com/gov-new-black-south.html|arxivsáne=July 29, 2020|sáne=August 2017|til=en|jumıs=Governing.com|qaralǵan sáne=June 29, 2020}}&lt;/ref&gt; Afrika Múyizinen, Efiopiya, Eritreya hám Somaliden kelgen immigrantlardıń aytarlıqtay sanı bar.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.dmagazine.com/publications/d-magazine/2011/june/how-dallas-got-so-many-ethiopian-restaurants/|bet=How Dallas Got So Many Ethiopian Restaurants|avtor=Reiss|at=Sarah|sáne=May 25, 2011|til=en-US|jumıs=D Magazine|qaralǵan sáne=June 2, 2022}}&lt;/ref&gt;

Dallas-Fort-Uort metropoleksinde (2012-jıl 6-noyabr jaǵdayına qaraǵanda) shama menen 70,000 orıs tilinde sóylesiwshi bar bolıp, olardıń kópshiligi burınǵı Keńes Awqamınan kelgen immigrantlar.&lt;ref&gt;{{Cite news|date=April 18, 2017|title=70,000 Russian-speakers in Dallas, According to Mayor of Dallas|url=http://www.dallastelegraph.com/70000-russian-speakers-dallas-accordding-mayor-dallas/|access-date=April 18, 2017}}&lt;/ref&gt; Bul xalıq quramına orıslar, orıs evreyleri, ukrainler, belaruslar, moldavanlar, ózbekler, qırǵızlar hám basqalar kiredi. Dallastaǵı orıs tilinde sóylesiwshi xalıqtıń sanı &quot;amerikalı kúyewler-orıs hayalları&quot; sektorında ósiwin dawam etpekte. Orıs tilli DFW óziniń &quot;The Dallas Telegraph&quot; gazetasına iye.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.dallastelegraph.com/about/|bet=About ⋆ Russian Dallas - Русский Даллас|sáne=October 17, 2012|til=en-US|jumıs=Russian Dallas - Русский Даллас|qaralǵan sáne=September 16, 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://cw33.com/news/what-its-like-being-a-russian-speaker-in-america/|bet=Dallas couple tell what it's like being Russian in America|sáne=April 1, 2018|til=en-US|jumıs=CW33 Dallas / Ft. Worth|qaralǵan sáne=September 16, 2020}}&lt;/ref&gt;

Sonıń menen bir qatarda, Dallas hám onıń shetki aymaqları úlken sandaǵı aziyalı amerikalılardıń, sonıń ishinde hindistanlı, vetnamlı, qıtaylı, koreyalı, filippinli, yaponlı hám basqa shıǵısı bar adamlardıń mákanı bolıp tabıladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://dallas.areaconnect.com/statistics.htm|bet=Dallas Population and Demographics|baspaxana=areaconnect.com|qaralǵan sáne=November 21, 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.nbcdfw.com/news/local/Asian-American-Growth-Steady-in-North-Texas-259670561.html|bet=Asian-American Growth Steady in North Texas|avtor=Schnyder|at=Mark|sáne=May 17, 2014|jumıs=nbcdfw.com|qaralǵan sáne=November 21, 2016}}&lt;/ref&gt; AQSHtaǵı úlken qalalar arasında Dallastıń arqa shetki aymaǵı bolǵan Plano 2016-jılǵa kelip qıtaylı amerikalılar sanı boyınsha 6-orındı iyeledi. Ásirese Plano-Richardson aymaǵında 2012-jılı shama menen 30,000 iranlı amerikalı bar edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://s3.amazonaws.com/texasbaptists/intercultural-ministry/IRANIAN-COMMUNITY-IN-NORTH-TEXAS.pdf|bet=IRANIAN COMMUNITY IN NORTH TEXAS|jumıs=S3.amazonaws.com|qaralǵan sáne=October 19, 2020}}&lt;/ref&gt; Kóplegen immigrant toparları bolǵanlıqtan, lingvistikalıq landshaftta kóp tilli belgiler jiyi ushırasadı. AQSH Azamatlar dizimi byurosınıń 2013-jıldıń dekabrinde járiyalanǵan maǵlıwmatlarına qaraǵanda, Dallas okrugi turǵınlarınıń 23 procenti, al Tarrant okrugi turǵınlarınıń 16 procenti sırtta tuwılǵan. 2018-jılǵı puqaralar dizimi bahalawları Dallas qalasınıń sırtta tuwılǵan xalqınıń 25.4 procenti naturalizaciyalanǵan puqaralar hám 74.6 procenti puqara emeslerden ibarat ekenligin anıqladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://data.census.gov/cedsci/table?q=Dallas%20city,%20Texas%20foreign-born&amp;g=1600000US4819000&amp;tid=ACSST1Y2018.S0502&amp;t=Foreign%20born&amp;layer=place&amp;vintage=2018|bet=ACS 2018 Foreign-Born Statistics|jumıs=data.census.gov|qaralǵan sáne=February 16, 2020}}&lt;/ref&gt;

== Ekonomika ==
[[Fayl:Comerica_Bank_Tower_01.jpg|oñğa|nobaý|Comerica Bank imaratı]]
[[Fayl:GalleriaMallBarreledSkyLight.jpg|nobaý|Galleria Dallas]]
Dáslebinde Dallas ózin qollap-quwatlaw ushın diyxanshılıqqa, qońsı Fort-Uorttıń mal bazarlarına hám Amerika jergilikli xalıqlarınıń sawda jollarındaǵı qolaylı jaylasıwına súyendi. Dallastıń ósiwindegi tiykarǵı faktor 1873-jılı qala arqalı bir neshe temir jol baǵdarlarınıń qurılıwı boldı. Dallas ósip, texnologiya rawajlanǵan sayın, paxta onıń ekonomikalıq tiykarı boldı hám 1900-jılǵa kelip Dallas dúnyadaǵı eń iri ishki paxta bazarına aylandı, paxta tazalaw mashinaların islep shıǵarıwda jetekshi boldı.

1900-jıllardıń basına kelip Dallas AQSHtıń pútkil qubla bólegindegi ekonomikalıq xızmettiń orayına aylandı hám 1914-jılı On birinshi Federal Rezerv okruginiń orayı etip saylandı. 1925-jılǵa kelip Texas mámlekettiń paxta zúráátiniń yarımınan kóbiregin islep shıǵardı, bunda Texas paxtasınıń 31 proсenti Dallastan 100 milya (160 km) radiusta óndirildi. 1930-jıllarda Dallastan shıǵısta, Kilgor qasında neft tabıldı. Dallastıń bul ashılıwǵa jaqın jaylasıwı onı dárhal mámlekettiń neft bazarınıń orayına aylandırdı. Keyingi jılları Permian basseyninde, Panxendlde, Meksika qoltıǵı jaǵalawında hám Oklaxomada neft kánleriniń ashılıwı Dallastıń bazardaǵı oraylıq ornın jáne de bekkemledi.&lt;ref name=&quot;paynechapV&quot;&gt;{{Cite book|last=Payne|first=Darwin|title=Dallas, an illustrated history|year=1982|publisher=Windsor Publications|location=Woodland Hills, California|isbn=0-89781-034-1|pages=189–221|chapter=Chapter VII: The Emergence of &quot;Big D&quot;}}&lt;/ref&gt;

[[Ekinshi jáhán urısı|Ekinshi dúnya júzlik urıstıń]] tamamlanıwı Dallastı Collins Radio Corporation sıyaqlı kompaniyalar arqalı baylanıs, injeneriya hám óndiris talantı orayına aylandırdı. On jıllardan keyin de, telekommunikaсiya hám informaсiya revolyuсiyaları jergilikli ekonomikanıń úlken bólegin háreketke keltiriwdi dawam etpekte. Qala geyde aymaqtaǵı telekommunikaсiya kompaniyalarınıń joqarı toplanıwı sebepli &quot;Kremniy dalasınıń&quot; júregi dep ataladı, bunıń epiсentri Dallastıń arqa shetki rayonı Richardsondaǵı Telekom dálizi boylap jaylasqan. Telekom dálizinde 5,700 den aslam kompaniya jaylasqan, olardıń arasında Texas Instruments (bas keńsesi Dallasta), Nortel Networks, Alcatel Lucent, AT&amp;T, Ericsson, Fujitsu, [[Nokia]], Rockwell Collins, Cisco Systems, T-Mobile, Verizon Communications hám CompUSA (házirgi waqıtta bas keńsesi Mayami, Florida shtatında) bar. Iri óndiriwshi Texas Instruments Dallastaǵı bas keńsesi hám chip zavodlarında 10,400 adamdı jumıs penen támiyinleydi.

1980-jıllarda Dallas shın mánisinde jıljımaytuǵın múlk bazarınıń qaynaǵan orayına aylandı, ósip atırǵan qala xalqı jańa turaq jaylar hám keńse orınlarına bolǵan talaptı arttırdı. Oraylıq Dallastıń eń úlken imaratlarınıń bir neshewi usı gúlleniw dáwiriniń jemisi boldı, biraq shekten tıs spekulyaсiya, saqlaw hám qarız krizisi hám neft bumınıń tamamlanıwı 1980-jıllardaǵı qurılıs bumın Dallas ushın da, onıń qos qalası Xyuston ushın da tamamladı. 1980-jıllardıń aqırı menen 2000-jıllardıń bası arasında oraylıq Dallas áste ósiw dáwirin basınan keshirdi. Degen menen, 2000-jıllardıń basınan baslap Dallastıń oraylıq bólegi turaqlı hám áhmiyetli ósiwdi bastan keshirmekte, bul proсess oraylıq Dallastaǵı eski kommerсiyalıq imaratlardı turaq jay hám miymanxana maqsetlerinde qayta paydalanıwdı, sonday-aq jańa keńse hám turaq jay imaratlarınıń qurılısın óz ishine aladı. Woodall Rodgers tez júriw jolı arqalı qurılǵan hám oraylıq Dallastıń oraylıq isbilermenlik rayonın Uptown/Victory Park penen tikkeley baylanıstırǵan Klyde Warren parkiniń ashılıwı júdá tabıslı Dallas kórkem óner rayonı menen birge sinergiyalıq tásir kórsetti, sonıń nátiyjesinde ekewi de oraylıq Dallasta áhmiyetli jańa rawajlanıwdıń katalizatorlarına aylandı.

Dallas–Fort-Uert metropoliyasındaǵı turaq jay múlk bazarı tek ǵana turaqlı bolıp qalmay, jáne bir márte gúlleniw dárejesine qaytıp keldi. Dallas hám onıń úlken metro aymaǵı kvartira qurılısı hám taza arendaǵa beriw boyınsha mámlekette jetekshi bolıp kelmekte, bunda arenda bahaları eń joqarı dárejege jetti. Burınnan bar yamasa jańadan qurılǵan jeke úylerdiń satılıwı, sonday-aq úy bahalarınıń ósiwi 2015-jıldan baslap mámlekette aldıńǵı orındı iyelep kelmekte.&lt;ref name=&quot;Economic Snapshot&quot;&gt;{{Cite news|title=DFW Apartment Boom Hits Region|url=http://www.bizjournals.com/dallas/news/2015/07/01/dfw-apartment-boom-hits-region-with-all-time.html|newspaper=Dallas Business Journal|access-date=July 1, 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Dallas Residential Real Estate&quot;&gt;{{Cite news|title=Dallas Area Home Price Growth Dwarfs National Gains|url=https://www.dallasnews.com/business/residential-real-estate/20150630-dallas-area-home-price-growth-dwarfs-national-gains.ece|newspaper=[[The Dallas Morning News]]|access-date=June 30, 2015}}&lt;/ref&gt;

2014-jıldıń ortasınan baslap neft bahasınıń kútilmegen tómenlewi hám 2015-jıl dawamında tezlesiwi Dallas hám onıń úlken metro aymaǵına ekonomikasınıń joqarı dárejede diversifikaсiyalanǵan tábiyatı sebepli áhmiyetli tásir etpedi. Dallas hám metropoliya aymaǵı turaq jay, kvartira hám keńse ijarası, sawda orayı keńisligi, qoyma hám sanaat keńisligine bolǵan kúshli talaptı kórip atır, ulıwma jumıs orınlarınıń ósiwi júdá bekkem bolıp qalmaqta. Neftke ǵárezli qalalar hám aymaqlar tómenlewdiń áhmiyetli tásirin sezdi, biraq Dallastıń ósiwi toqtawsız dawam etti, 2015-jılı jáne de kúsheydi. Aymaqqa áhmiyetli milliy bas keńselerdiń kóship keliwi (mısalı, [[Toyota|Toyotanıń]] [[Kaliforniya shtatı|Kaliforniyadan]] ketip, Dallas aymaǵında óziniń jańa [[Arqa Amerika]] bas keńsesin qurıw haqqındaǵı sheshimi) hám hár qıylı korporaсiyalardıń aymaqlıq keńseleriniń áhmiyetli keńeyiwi, sonday-aq kompaniyalardıń Oraylıq Dallasqa kóship keliwi Dallas ekonomikasınıń gúlleniwine túrtki boldı.

Dallas–Fort-Uert aymaǵı Amerika Qurama Shtatlarında ashıq sawda kompaniyalarınıń bas keńseleriniń eń úlken toplanıwlarınıń biri bolıp esaplanadı. Fortune jurnalınıń 2022-jılǵı Amerikadaǵı Fortune 500 diziminiń jıllıq dizimine qaraǵanda, Dallas qalasında 11 Fortune 500 kompaniyası bar edi.&lt;ref name=&quot;Fortune-2022a&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://fortune.com/2022/06/04/fortune-500-companies-by-region-west-midwest-south-northeast/|bet=Here are this year's Fortune 500 companies by region|til=en|jumıs=Fortune|qaralǵan sáne=June 10, 2022}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://fortune.com/2022/06/04/fortune-500-companies-by-region-west-midwest-south-northeast/ &quot;Here are this year's Fortune 500 companies by region&quot;]. ''Fortune''&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;June 10,&lt;/span&gt; 2022&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; Al pútkil DFW aymaǵında 23 kompaniya bar edi.[2] 2022-jılǵa kelip, Dallas–Fort-Uert Texastaǵı Fortune 500 bas keńseleriniń ekinshi eń úlken toplanıwın hám Qurama Shtatlardaǵı tórtinshi eń úlken toplanıwın kórsetedi, Xyuston (24), Chikago (35) hám Nyu-York (62) metropoliya aymaqlarınan keyin turadı.&lt;ref name=&quot;Fortune-2022a&quot; /&gt;

2008-jılı AT&amp;T kompaniyası óziniń bas keńsesin Oraylıq Dallasqa kóshirdi;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=AT&amp;T Making a Move|url=https://www.nytimes.com/2008/06/30/technology/30phone.html|newspaper=The New York Times|date=June 30, 2008|access-date=June 30, 2008}}&lt;/ref&gt; AT&amp;T dúnyadaǵı eń úlken telekommunikaсiya kompaniyası bolıp, 2017-jılı mámlekettegi túsim boyınsha toǵızınshı eń úlken kompaniya edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/sites/antoinegara/2017/05/24/the-worlds-largest-telecom-companies-att-and-verizon-top-china-mobile/#f0a9a30a4523|bet=The World's Largest Telecom Companies: AT&amp;T And Verizon Top China Mobile|avtor=Gara|at=Antoine|sáne=May 24, 2017|jumıs=Forbes|qaralǵan sáne=May 24, 2017}}&lt;/ref&gt; Dallasta jaylasqan basqa Fortune 500 kompaniyaları reyting tártibinde: Energy Transfer Equity, CBRE (2020-jılı óz bas keńsesin Los-Andjelesten Dallasqa kóshirgen),&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.bizjournals.com/dallas/news/2020/10/28/cbre-headquarters-relocation.html|bet=CBRE relocating headquarters to Dallas from Los Angeles, sources say|arxivurl=https://archive.today/20201028181308/https://www.bizjournals.com/dallas/news/2020/10/28/cbre-headquarters-relocation.html|arxivsáne=October 28, 2020|avtor=Salchert|at=Ryan|sáne=Oct 28, 2020|jumıs=Dallas Business Journal|qaralǵan sáne=February 12, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://finance.yahoo.com/news/real-estate-brokerage-cbre-moves-193907122.html|bet=Real estate brokerage CBRE moves headquarters from Los Angeles to Dallas|avtor=Vincent|at=Roger|sáne=October 29, 2020|til=en-US|jumıs=Yahoo Finance|qaralǵan sáne=February 12, 2022}}&lt;/ref&gt; Tenet Healthcare, Southwest Airlines, Texas Instruments, Jacobs Engineering, HollyFrontier, Dean Foods hám Builders FirstSource. 2016-jıldıń oktyabr ayında dúnyadaǵı eń úlken injenerlik kompaniyalarınıń biri bolǵan Jacobs Engineering Kaliforniyadaǵı Pasadenadan Oraylıq Dallasqa kóshti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.bizjournals.com/dallas/news/2016/10/24/jacobs-engineering-global-hq-dallas-california.html|bet=Global engineering firm to relocate headquarters from California to Dallas|jumıs=Bizjournals.com|qaralǵan sáne=August 27, 2017}}&lt;/ref&gt;

Jaqın jaylasqan Irvingte altı Fortune 500 kompaniyası bar, olardıń ishinde: McKesson, eldegi eń iri farmaсevtikalıq distribyutor hám 2021-jılǵı Fortune 500 diziminde jeti nomeri menen jaylasqan,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.dmagazine.com/commercial-real-estate/2018/11/largest-pharmaceutical-company-in-u-s-moving-headquarters-from-california-to-dfw/|bet=Largest Pharmaceutical Company in U.S. Moving its HQ from California to DFW|sáne=December 1, 2018|til=en-US|jumıs=D Magazine|qaralǵan sáne=February 12, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.bizjournals.com/dallas/news/2018/11/30/mckesson-relocates-headquarters-to-north-texas.html|bet=Fortune 500 company to move headquarters from California to DFW|jumıs=www.bizjournals.com|qaralǵan sáne=February 12, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://fortune.com/fortune500/2021/|bet=Fortune 500|til=en|jumıs=Fortune|qaralǵan sáne=February 12, 2022}}&lt;/ref&gt; Fluor (injeneriya), Kimberly-Clark, Celanese, Michaels Companies hám Vistra Energy. Planoda jáne tórt Fortune 500 kompaniyası bar, olardıń qatarında J.C. Penney, Alliance Data Systems, Yum China hám Dr. Pepper Snapple.[4] Fort-Uertte eki Fortune 500 kompaniyası bar, olardıń ishinde American Airlines, dúnyadaǵı túsim, flot kólemi, payda, tasılǵan jolawshılar hám jolawshı-miyl túsimi boyınsha eń iri aviakompaniya, hám D.R. Horton, Amerikadaǵı eń iri úy qurıwshı kompaniya.&lt;ref name=&quot;Fortune 500&quot; /&gt; Fort-Uerttiń arqasında jaylasqan Uestleyk, TX qalasında házir eki Fortune 500 kompaniyası bar: finanslıq xızmetler gigantı Charles Schwab hám qolaylı dúkan distribyutorı Core-Mark.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.wfaa.com/article/news/local/charles-schwabs-move-to-dfw-shakes-up-leaderboard-in-region-already-undergoing-changes/287-36f72c12-37ae-4f7c-bce0-7d6eed949316|bet=Charles Schwab's move to DFW shakes up leaderboard in region already undergoing changes|sáne=November 29, 2019|til=en-US|jumıs=wfaa.com|qaralǵan sáne=February 12, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.dmagazine.com/commercial-real-estate/2018/09/fortune-500-company-relocating-to-dfw/|bet=Fortune 500 Company Relocating From California to DFW|sáne=September 6, 2018|til=en-US|jumıs=D Magazine|qaralǵan sáne=February 12, 2022}}&lt;/ref&gt; Bir Fortune 500 kompaniyası, GameStop, Greypvaynde jaylasqan.
[[Fayl:NorthPark_Center_March_2017_4.jpg|solğa|nobaý|NorthPark orayı]]
Dallasta hám onıń metro aymaǵında jaylasqan qosımsha iri kompaniyalarǵa mınalar kiredi: Comerica, ol 2007-jılı óziniń milliy bas keńsesin Detroyttan Dallas orayına kóshirgen,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.toledoblade.com/business/2007/03/06/Comerica-Inc-to-relocate-headquarters-from-Detroit-to-Dallas.html|bet=Comerica Inc. to relocate headquarters from Detroit to Dallas|jumıs=toledoblade.com|qaralǵan sáne=March 6, 2007}}&lt;/ref&gt; NTT DATA Services, Regency Energy Partners, Atmos Energy, Neiman Marcus, AECOM, Think Finance, 7-Eleven, Brinker International, Primoris Services, AMS Pictures, id Software, Mary Kay Cosmetics, Chuck E. Cheese's, Zale Corporation hám Fossil, Inc. Bul kompaniyalardıń kópshiligi - hám DFW metropoleksindegi basqa kompaniyalar - Dallas aymaqlıq palatasın quraydı. Dúnyadaǵı eń iri emshek rak shólkemi bolǵan Susan G. Komen for the Cure Dallasta qurılǵan hám sol jerde jaylasqan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://jerusalem.usconsulate.gov/pr-03272007b.html|bet=Ambassador Nancy G. Brinker, Founder of the World's Largest (March 27, 2007)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090817145240/http://jerusalem.usconsulate.gov/pr-03272007b.html|arxivsáne=August 17, 2009|sáne=March 27, 2007|baspaxana=Jerusalem.usconsulate.gov|qaralǵan sáne=May 23, 2010}}&lt;/ref&gt;

Kóp sanlı bizneslerden tısqarı, Dallasta Qurama Shtatlardaǵı basqa qalalarǵa salıstırǵanda jan basına shaqqanda eń kóp sawda orayları bar hám sonday-aq AQSHta ekinshi bolıp salınǵan sawda orayı - 1931-jılı ashılǵan Highland Park Village usı qalada jaylasqan.&lt;ref name=&quot;VisitDallas_Shopping&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.visitdallas.com/things-to-do/shopping/index.html|bet=Shopping|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160404181001/http://www.visitdallas.com:80/things-to-do/shopping/index.html|arxivsáne=April 4, 2016|jumıs=VisitDallas|qaralǵan sáne=June 27, 2021}}&lt;/ref&gt; Dallas Arqa Texastaǵı eki iri sawda orayınıń úyi bolıp tabıladı: Dallas Galleria hám NorthPark Center, ol Texastaǵı ekinshi eń úlken sawda orayı bolıp esaplanadı. Eki sawda orayı da joqarı dárejeli dúkanlarǵa iye hám aymaq ushın turistlerdi tartıwshı tiykarǵı orınlar bolıp tabıladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.northparkcenter.com/pages/northpark-history|bet=NorthPark Center History – Luxury Shopping in Dallas|jumıs=Northparkcenter.com|qaralǵan sáne=August 27, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.galleriadallas.com/shopping/|bet=Shopping|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161122072055/http://www.galleriadallas.com/shopping/|arxivsáne=November 22, 2016|jumıs=Galleriadallas.com|qaralǵan sáne=August 27, 2017}}&lt;/ref&gt;

Forbes jurnalınıń 2011-jılı 21-sentyabrde járiyalanǵan &quot;Amerikanıń eń bay adamları&quot; atlı jıllıq dizimine qaraǵanda, qalada 17 milliarder jasaydı, bul 2009-jılǵı 14 milliarderden kóbeygen. 2009-jılı (14 milliarder menen) qala dúnya júzi boyınsha milliarderleri eń kóp qalalar arasında altınshı orındı iyeledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/forbes-400/#p_34_s_astate_All%20industries_All%20states_All%20categories_|bet=The Richest People in America, September 21, 2011|jumıs=Forbes Magazine|qaralǵan sáne=October 26, 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.overseaspropertymall.com/stats/top-world-cities-for-billionaires/|bet=Top World Cities for Billionaires, April 22, 2009|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090426051829/http://www.overseaspropertymall.com/stats/top-world-cities-for-billionaires/|arxivsáne=April 26, 2009|baspaxana=Overseas Property Mall, Guide to International Real Estate Investment|qaralǵan sáne=October 26, 2011}}&lt;/ref&gt;

Dallas Qurama Shtatlarda biznes saparları ushın úshinshi eń kóp tańlanatuǵın qala bolıp tabıladı, al Kay Bailey Hutchison konvenсiya orayı 1,000,000 kvadrat futtan (93,000 m²) aslamıraq maydanı menen eldegi eń úlken hám bánt konvenсiya oraylarınıń biri hám dúnyadaǵı eń úlken baǵanasız kórgizbe zalı bolıp esaplanadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.dallascvb.com/meetings/why_dallas/|bet=Meeting Professionals – Why Dallas?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080413060744/http://www.dallascvb.com/meetings/why_dallas/|arxivsáne=April 13, 2008|baspaxana=Dallascvb.com|qaralǵan sáne=August 14, 2010}}&lt;/ref&gt; VisitDallas turizmdi alǵa ilgerletiw hám konvenсiyalardı tartıw ushın shártnama dúzilgen 501(c)(6) shólkemi, biraq 2019-jıldıń yanvar ayında járiyalanǵan audit bul maqsetlerge erisiwdegi nátiyjeliligine gúman tuwdırdı.

== Kórkem óner hám mádeniyat ==
[[Fayl:Chandelier_and_stage_inside_the_auditorium_of_the_Margot_&amp;_Bill_Winspear_Opera_House,_part_of_the_AT&amp;T_Performing_Arts_Center_complex_in_the_Arts_District_of_Dallas,_Texas_LCCN2015630583.tif|oñğa|nobaý|Margot hám Bill Winspear Opera úyiniń ishki kórinisi]]

=== Kórkem óner hám muzeyler ===
Oraylıq qalanıń arqa bólimindegi Kórkem óner rayonı bir neshe kórkem óner orınlarına iye hám Qurama Shtatlardaǵı eń úlken tutas kórkem óner rayonı bolıp tabıladı.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=ArtPlace names the Dallas Arts District one of the nation's top 12 ArtPlaces|url=https://www.dallasnews.com/arts/arts/2013/01/08/artplace-names-the-dallas-arts-district-one-of-the-nations-top-12-artplaces|first=Michael|last=Granberry|date=January 8, 2013|newspaper=[[The Dallas Morning News]]|access-date=September 7, 2014}}&lt;/ref&gt; Bul rayondaǵı belgili orınlar qatarına Dallas kórkem óner muzeyi; Dallas simfoniyalıq orkestri hám Dallas samal simfoniyasınıń úyi bolǵan Morton H. Meyerson simfoniya orayı; Nasher estelik orayı; hám Trammell &amp; Margaret Crow Aziya kórkem óneri toplamı kiredi.

Sonday-aq, Oraylıq Dallasta jaylasqan Perot tábiyat hám ilim muzeyi tábiyiy tariyx hám ilim muzeyi bolıp tabıladı. 2005-jılǵı Pritzker arxitektura sıylıǵınıń laureatı Thom Mayne hám onıń Morphosis Architects firması tárepinen joybalastırılǵan 180,000 kvadrat futlıq (17,000 m²) imarat altı qabattan ibarat hám shama menen 14 qabat biyiklikte.

AT&amp;T Dallas Atqarıwshılıq óner orayına tiyisli orınlar qatarına Dallas kameralıq simfoniyasınıń úyi bolǵan Moody atqarıwshılıq zalı; Dallas teatr orayı hám Dallas qara terili oyın teatrınıń úyi bolǵan Dee hám Charles Wyly teatrı; hám Dallas operası hám Texas balet teatrınıń úyi bolǵan Winspear opera úyi kiredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.dallasopera.org/the_company/the_winspear.php|bet=The Winspear Opera House|arxivurl=https://web.archive.org/web/20051215052732/http://www.dallasopera.org/the_company/the_winspear.php|arxivsáne=December 15, 2005}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.dallasperformingarts.org/buildingthecenter.html|bet=Building the Center|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080315224549/http://www.dallasperformingarts.org/buildingthecenter.html|arxivsáne=March 15, 2008|jumıs=[[Dallas Center for the Performing Arts]]}}&lt;/ref&gt;
[[Fayl:Dallas_Holocaust_&amp;_Human_Rights_Museum_Photo.png|solğa|nobaý|Dallas Xolokost hám adam huqıqları muzeyi]]
Bul aymaqtan uzaq emes arqada Southern Methodist universitetindegi Meadows muzeyi jaylasqan. 2009-jılı ol Madridtiń Prado muzeyi menen úsh jıllıq sheriklik ornattı. Prado ispan kórkem ónerine baǵdarlanǵan hám Arqa Amerikadaǵı ispan kórkem óneri toplamına iye bolıp, de Xuanes, El Greko, Fortuni, Goyya, Murilo, Pikasso, Pkensa, Ribera, Riko, Velaskes, Surbaran hám basqa da ispan suwretshileriniń shıǵarmaların óz ishine aladı.

Bul shıǵarmalar, sonday-aq Roden hám Murdıń músinleri sıyaqlı ispan emes ataqlı shıǵarmalar da, sheriklik sonshelli tabıslı bolǵanlıǵı sebepli Prado hám Meadows muzeyleri sheriklikti uzaytıwǵa kelisti.&lt;ref&gt;{{cite press release|url=http://www.smu.edu/News/2012/meadows-prado-agreement-13july2012|title=Prado and Meadows Museum announce expansion of partnership – SMU|date=July 13, 2012|work=[[Southern Methodist University]]|via=www.smu.edu|access-date=May 11, 2013}}&lt;/ref&gt;

Jaratılıs izertlew institutı Dallasta kreaсionizm muzeyi bolǵan ICR Ilim hám Jer tariyxı ashılıw orayın basqaradı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.wfaa.com/article/news/local/inside-the-dallas-museum-where-faith-meets-science/287-253a5519-bd1b-4506-8362-af9d0c69f138|bet=Inside the Dallas museum where faith meets science|avtor=Panicker|at=Jobin|sáne=April 18, 2019|jumıs=[[WFAA]]|qaralǵan sáne=January 21, 2021}}&lt;/ref&gt; Burınǵı Texas mektep kitapları qoyması, Uorren komissiyasınıń esabı boyınsha, Li Xarvi Osvald 1963-jılı Prezident [[Kennedi, Jon Ficjerald|Djon F. Kennedige]] atıp óltirgen jer, 1980-jıllardan baslap okrug húkimet keńsesi imaratı sıpatında xızmet etip kelmekte, tek altınshı hám jetinshi qabatları Altınshı qabat muzeyin jaylastırǵan.

Amerika miniatyura óneri muzeyi Fair Park daǵı Mámleket zalında jaylasqan. Óner aymaǵında jáne jaqında keńeytilgen magnit mektebi bolǵan DISD niń Buker T. Vashington atındaǵı atqarıwshılıq hám kórkem óner joqarı mektebi bar.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.artsmagnet.org/|bet=Artsmagnet.org|baspaxana=Artsmagnet.org|qaralǵan sáne=May 11, 2013}}&lt;/ref&gt; Óner aymaǵına jaqın jaylasqan Qala orayı aymaǵında Dallas zamanagóy óner muzeyi jaylasqan.
[[Fayl:American_Airlines_Center_August_2015.jpg|oñğa|nobaý|American Airlines orayı]]
Downtown nıń dál shıǵısında jaylasqan Deep Ellum, dáslep 1920-jıllar hám 1930-jıllarda Qubladaǵı eń ataqlı djaz hám blyuz orayı sıpatında belgili boldı.&lt;ref name=&quot;paynechapVI&quot;&gt;{{Cite book|last=Payne|first=Darwin|title=Dallas, an illustrated history|year=1982|publisher=Windsor Publications|location=Woodland Hills, California|isbn=0-89781-034-1|pages=157–185|chapter=Chapter VI: The Spirit of Enterprise}}&lt;/ref&gt; Blind Lemon Jefferson, Robert Johnson, Huddie &quot;Lead Belly&quot; Ledbetter hám Bessie Smith sıyaqlı artistler Deep Ellum daǵı Harlem hám Palace sıyaqlı dáslepki klublarda óner kórsetti. Búgingi kúnde Deep Ellum júzlegen artistlerdiń mákanına aylanǵan, olar pútkil aymaq boylap barlar, pablar hám konсert zallarınıń qasında jaylasqan loftlarda jasap, studiyalarda isleydi.

Aymaqtaǵı úlken kólemdegi kórkem óner qosılıwı qalanıń graffitige bolǵan biyǵam qatnasınan kelip shıqqan, hám kóplegen jámiyetlik orınlar, sonıń ishinde tunneller, imaratlardıń diywalları, trotuarlar hám kósheler freskalar menen qaplanǵan. Bir úlken mısal, Good-Latimer tunneli, 2006-jıldıń aqırında usı jerden jeńil relsli jol qurılısın júrgiziw ushın buzıp taslandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.hgrouphomes.com/About_Dallas_Texas/page_2476195.html|bet=Thinking of Relocating to Dallas|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130121032504/http://www.hgrouphomes.com/About_Dallas_Texas/page_2476195.html|arxivsáne=January 21, 2013|avtor=Hobson Real Estate Group|baspaxana=Hobson Real Estate Group|qaralǵan sáne=June 10, 2012}}&lt;/ref&gt;
[[Fayl:Dallas_Museum_of_Art_July_2015_02.jpg|solğa|nobaý|Dallas kórkem óner muzeyi]]
Deep Ellum sıyaqlı, Downtown nıń qublasında jaylasqan Cedars elatı da studiya artistleriniń kóbeyiwin hám [[oyın-zawıq]] orınlarınıń keńeyiwin kórip atır. Aymaqtaǵı kórkem óner kórinisi 2000-jıllardıń basında Southside on Lamar dıń ashılıwı menen rawajlana basladı, bul eski Sears Roebuck and Company qoyması loftlarǵa, studiyalarǵa hám usaqlap satıw oraylarına aylandırılǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.southsideonlamar.com/|bet=Southside on Lamar Apartments Located in Downtown Dallas|jumıs=South Side On Lamar}}&lt;/ref&gt;

Házirgi waqıtta bul jerde Gilley's Dallas hám Poor David's Pub sıyaqlı [[oyın-zawıq]] orınları bar.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.gilleysdallas.com/PressRoom/pressreleases/PRrelease0911.pdf|bet=The Legend Returns: Gilley's Brings New Life to Downtown Dallas|arxivurl=https://web.archive.org/web/20050403173814/http://www.gilleysdallas.com/PressRoom/pressreleases/PRrelease0911.pdf|arxivsáne=April 3, 2005|sáne=September 11, 2003|jumıs=Gilley's Dallas|qaralǵan sáne=October 19, 2006}}&lt;/ref&gt; Dallas Mavericks komandasınıń iyesi hám jergilikli isbilermen Mark Cuban 2005-jıldıń sentyabr ayında Cedars stanсiyası janındaǵı Lamar kóshesinde jer satıp aldı, hám jergilikli turǵınlar onıń bul jerde oyın-zawıq kompleksin jobalastırıp atırǵanın boljap atır.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.dallasnews.com/sharedcontent/dws/classifieds/news/homecenter/realestate/stories/DN-cuban_01bus.ART.State.Edition2.13bfde7f.html|title=Mark Cuban snaps up tracks near downtown|access-date=April 20, 2006}}&lt;/ref&gt;

Trinity dáryasınıń qublasında, Oak Cliff te jaylasqan Bishop Arts District te kóplegen studiya artistleri qayta qurılǵan qoymalarda jasaydı. Tar kósheler hám kósheler boyındaǵı imaratlardıń diywalları freskalar menen bezelgen, al átiraptaǵı kóshelerde kóplegen ózgeshe restoranlar hám dúkanlar bar.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.bishopartsdistrict.com/|bet=Bishop Arts District|baspaxana=Bishop Arts District|qaralǵan sáne=May 11, 2013}}&lt;/ref&gt;

Dallas qalasınıń húkimet bólimi sıpatında Mádeniyat isleri boyınsha basqarması bar. Bul basqarma qala boyınsha altı mádeniyat orayın basqaradı, jergilikli súwretshiler hám teatrlarǵa qarjı bóledi, jámiyetlik kórkem óner joybaların baslaydı hám qalaǵa tiyisli klassikalıq radio stanсiyası WRR dı basqaradı. Los Andjeles klassındaǵı suw astı qayıǵı USS Dallas 2014-jıldıń sentyabr ayında xızmetten shıǵarılǵannan keyin Trinity dáryası janında muzey kemesine aylandırılıwı jobalastırılǵan edi, biraq bul joba keyinge qaldırıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.dmagazine.com/frontburner/2017/12/uss-dallas-maritime-museum-hunt-red-october-submarine/|bet=Could the Nuclear Submarine USS Dallas Finally Come to Dallas?|avtor=Macon|at=Alex|sáne=December 8, 2017|jumıs=Could the Nuclear Submarine USS Dallas Finally Come to Dallas? – D Magazine|baspaxana=A Magazine|qaralǵan sáne=October 15, 2018}}&lt;/ref&gt; Ol Xyuston da úlken bólimlerge bólinip, júk mashinaları menen muzey ornına alıp kelinedi hám sol jerde qayta qurastırıladı.

=== Kitapxanalar ===
[[Fayl:Biblioteca_Dallas_Interior.jpg|oñğa|nobaý|Dallas Jámiyetlik Kitapxanası]]
Qala Dallas Jámiyetlik Kitapxanası sisteması tárepinen xızmet kórsetiledi. Bul sistema Dallas Hayal-qızlar Klubları Federaсiyası tárepinen dúzilgen bolıp, sol waqıttaǵı prezident May Dickson Exall basshılıǵında ámelge asırılǵan. Onıń qarjı jıynaw háreketleri filantrop hám polat magnatı Andrew Carnegie den grant alıwǵa alıp keldi, bul kitapxana sistemasına 1901-jılı óziniń birinshi filialın qurıwǵa múmkinshilik berdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://dallaslibrary2.org/about/history.php|bet=Library History|baspaxana=Dallas Public Library|qaralǵan sáne=February 29, 2024}}&lt;/ref&gt;

TBúgingi kúnde kitapxana sisteması qala boyınsha 30 filialdı basqaradı, sonıń ishinde qalanıń Húkimet rayonında jaylasqan 8 qabatlı J. Erik Jonsson Oraylıq Kitapxanası bar.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://dallaslibrary2.org/hours.php|bet=Hours|baspaxana=Dallas Public Library|qaralǵan sáne=February 29, 2024}}&lt;/ref&gt;

=== Aspazlıq ===
Dallas óziniń barbekyu, haqıyqıy Meksika hám Tex-Mex aspazlıǵı menen tanımalı. Dallas aspazlıq saxnasınıń ataqlı ónimleriniń qatarına 1971-jılı restorator Mariano Martinez tárepinen oylap tabılǵan muzlatılǵan margarita mashinası kiredi.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Nelson|first=Colleen McCain|title=One Man's Invention, Forever Frozen In Time – Dallas: Margarita Machine Takes Its Rightful Place In History|newspaper=[[The Dallas Morning News]]|date=October 9, 2005|url=https://www.dallasnews.com/s/dws/news/city/lakewood/stories/DN-margarita_09met.ART.West.Edition2.4242abd.html|access-date=February 7, 2007}}&lt;/ref&gt;
[[Fayl:State_Fair_of_Texas_September_2019_02_(Centennial_Hall).jpg|oñğa|nobaý|Fair Park daǵı Texas Mámleketlik Yarmarkası]]

=== Ilajlar ===
Texas Mámleketlik Yarmarkası 1886-jıldan berli hár jılı Fair Park ta ótkerilip kelmekte hám qala ekonomikasına jılına shama menen 50 million dollar payda alıp keledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.dallasnews.com/news/2016/04/19/big-tex-s-economic-impact-try-50-million-says-new-study-on-the-state-fair/|bet=Big Tex's economic impact? Try $50 million, says new study on the State Fair|avtor=Steve|at=Thompson|sáne=April 19, 2016|jumıs=The Dallas Morning News|qaralǵan sáne=April 19, 2016}}&lt;/ref&gt; Cotton Bowl da ótkeriletuǵın,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.kvue.com/article/sports/ncaa/longhorns/red-river-showdown-history-behind-the-texas-oklahoma-rivalry/269-2ae1103e-2409-44c4-96fa-a3df41f24da7|bet=Red River Showdown: The history behind the Texas-Oklahoma rivalry|sáne=October 8, 2019|til=en-US|jumıs=kvue.com|qaralǵan sáne=June 29, 2020}}&lt;/ref&gt; Texas Universiteti (Ostin) menen Oklaxoma Universitetin qarsı qoyatuǵın futbol oyını Red River Shootout ta qalaǵa kóp sanlı qonaqlardı alıp keledi. Qala jáne de Cotton Bowl da State Fair Classic hám Heart of Dallas Bowl turnirlerin ótkeredi.

Basqa festivallar qatarına qalanıń úlken meksikalı-amerikalı xalqı tárepinen ótkeriletuǵın bir neshe Cinco de Mayo bayramları hám Lower Greenville Avenue boylap ótetuǵın Áwliye Patrik kúni paradı, Juneteenth bayramları, Taste of Dallas, Deep Ellum Kórkem óner festivalı, Dallas Grek awqatları festivalı, jıl sayınǵı Xellouin ilajı &quot;The Wake&quot;, hám Xellouinde ótkeriletuǵın eki jıllıq waqıya, sonıń ishinde Cedar Springs Road taǵı Xellouin paradı hám Kórkem óner rayonındaǵı Oraylıq Dallas ta ótkeriletuǵın &quot;Zombi júriwi&quot; kiredi.

Victory Park tıń ashılıwı menen, WFAA telekanalı AT&amp;T Plaza da jıl sayınǵı Jańa jıl keshesin ótkere basladı. Telekanal bul bayramnıń Nyu-Yorktıń Times Square daǵı bayramlarǵa uqsas bolıwın úmit etti. 2011-jılǵı Jańa jıl keshesinde 32,000 adam qatnasıp, jańa rekord ornatıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.dallasnews.com/news/curious-texas/2019/12/30/what-happened-to-big-d-nye-curious-texas-investigates/|bet=What happened to Big D NYE? Curious Texas investigates|sáne=December 30, 2019|til=en|jumıs=Dallas News|qaralǵan sáne=June 29, 2020}}&lt;/ref&gt;

Bir neshe jıldan keyin &quot;Big D NYE&quot; bayramları toqtatılǵannan soń, qala orayında jańa jıl aqırǵı waqıyası baslandı. Bunda Reunion Tower da úlken salyut showı ótkerilip, ol KXAS hám pútkil shtat hám aymaq boyınsha basqa da telekanallarda kórsetildi. Sonıń menen birge, Dallas aymaǵındaǵı bir neshe Omni qonaqxanaları jańa jıldı qarsı alıw ushın úlken ilajlar shólkemlestiredi.

== Derekler ==
&lt;references /&gt;
__BÖLİDİMÖNDEMEW__
[[Kategoriya:Qalalar hám elatlar]]</text>
      <sha1>r6k9w3wb8si22a773pb44zkgnq14h7m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Djet Li</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21037</id>
    <revision>
      <id>125592</id>
      <parentid>121495</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:09:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125592</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="47914" sha1="julvzbffzx40ywf4sw6yffcg7cpzgdh" xml:space="preserve">
[[Fayl:Jet_Li_2006.jpg|nobaý|{{Shaxs infoqutısı|atı=Djet Li|tuwılǵan waqtındaǵı atı=Li Lyanсze|kásibi=jekpe-jek sheberi, aktyor|tuwılǵan sánesi=26.04.1963|tuwılǵan jeri=Qıtay}}]]
'''Li Lyanсze''' (1963-jılı 26-aprelde tuwılǵan),&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.biography.com/people/jet-li-241077|bet=Biography.com|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140201210144/http://www.biography.com/people/jet-li-241077|arxivsáne=1 February 2014|qaralǵan sáne=29 January 2014}}&lt;/ref&gt; kóbinese '''Djet Li''' saxna atı menen kópshilikke tanılǵan. [[Qıtay|Qıtayda]] tuwılǵan [[Singapur]] puqarası, [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek]] sheberi, aktyor hám qayırqomlıq belsendisi. Ataqlı ushu ustazı U Bin menen úsh jıl shınıǵıwdan soń, Li 11 jasında [[Pekin]] Ushu komandası ushın birinshi milliy chempionatta jeńiske eristi. 1974-jıldan 1979-jılǵa shekem, ol bes márte Ulıwma Milliy Ushu Chempionı ataǵın jeńip aldı. 18 jasında ushudan ketkennen soń, ol Qıtayda aktyor sıpatında úlken jetiskenlikke eristi, óziniń dáslepki roli «Shaolin Ibadatxanası» (1982) jekpe-jek filminde bolıp, bul onı birden [[Shıǵıs Aziya|Shıǵıs Aziyada]] juldızǵa aylandırdı.&lt;ref name=&quot;auto&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.lifestyleasia.com/kl/entertainment/movies/best-jet-li-movies/#:~:text=Jet%20Li%20is%20one%20of,Hong%20Kong%20cinema%20and%20beyond|bet=12 of the best Jet Li movies that redefined martial arts|sáne=24 April 2023}}&lt;/ref&gt;

1984 hám 1986-jıllardaǵı eki izbe-iz filmnen keyin de tabıslı bolsa da, Li &quot;Once Upon a Time in China&quot; film seriyası (1991–1993) menen pútkil [[Aziya]] boylap úlken jetiskenlikke eristi. Ol [[Gonkong]] kinematografiyasında eski Qıtayda ótetuǵın filmlerde ról oynawın dawam etti, mısalı &quot;Swordsman II&quot; (1992), &quot;Tai Chi Master&quot;, &quot;Fong Sai-yuk&quot;, &quot;Fong Sai-yuk II&quot;, &quot;Kung Fu Cult Master&quot;, &quot;Last Hero in China&quot; (hámmesi 1993-jılı) hám &quot;The New Legend of Shaolin&quot; (1994). Ol óziniń rejissyorlıq debyuti bolǵan &quot;Born to Defence&quot; (1986) filminde bas roldi oynadı, bul filmde Li birinshi márte tariyxıy dáwirdegi personajdı sáwlelendirdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/biography/Jet-Li#ref1137841|bet=Jet Li &amp;#124; Biography, Movies, &amp; Facts &amp;#124; Britannica|sáne=19 September 2024}}&lt;/ref&gt; 1990-jılları ol qural hám kung-fudı biriktirgen bir qansha zamanagóy ekshn filmlerde kórindi, ásirese &quot;High Risk&quot; (1995), &quot;Black Mask&quot; (1996) hám &quot;Hitman&quot; (1998).&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.scmp.com/lifestyle/entertainment/article/3253755/3-jet-lis-1990s-action-movies-fusing-guns-and-kung-fu-chinese-martial-artist-left-hong-kong|bet=3 Jet Li action movies fusing guns and kung fu – before he went to Hollywood|sáne=3 March 2024}}&lt;/ref&gt; Ol sın tárepinen joqarı bahalanǵan &quot;Fist of Legend&quot; (1994) filminde bas roldi oynadı. Onıń Qıtaydaǵı kino karerası 1990-jılları Gonkong jekpe-jek filmlerinde ushudı qayta janlandırıwda hám Shaolin ibadatxanasın qayta tiklewde úlken úles qostı dep esaplanadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.scmp.com/sport/martial-arts/kung-fu/article/3016095/how-jet-li-turned-shaolin-temple-kung-fu-cash-cow-china|bet=How Jet Li turned the Shaolin Temple into a kung fu cash cow|sáne=2019-06-26|til=en|jumıs=South China Morning Post|qaralǵan sáne=2023-03-06}}&lt;/ref&gt; Sonday-aq, Li óz karerası dawamında jańa usya filmlerin xalıqaralıq dárejede keń taratıwǵa qosqan úlesi menen de belgili.&lt;ref name=&quot;auto&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.lifestyleasia.com/kl/entertainment/movies/best-jet-li-movies/#:~:text=Jet%20Li%20is%20one%20of,Hong%20Kong%20cinema%20and%20beyond|bet=12 of the best Jet Li movies that redefined martial arts|sáne=24 April 2023}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.lifestyleasia.com/kl/entertainment/movies/best-jet-li-movies/#:~:text=Jet%20Li%20is%20one%20of,Hong%20Kong%20cinema%20and%20beyond &quot;12 of the best Jet Li movies that redefined martial arts&quot;]. &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;

Onıń qıtay emes filmdegi birinshi roli &quot;Lethal Weapon 4&quot; (1998) filmindegi jawız qaharman edi, al [[Gollivud]] filmindegi birinshi bas roli &quot;Romeo Must Die&quot; (2000) filmindegi Xan Sing obrazı boldı. Ol kóplegen xalıqaralıq ekshn filmlerde bas rollerdi oynawdı dawam etti, sonıń ishinde francuz kinosında Lyuk Besson prodyuserlik etken &quot;Kiss of the Dragon&quot; (2001) hám &quot;Unleashed&quot; (2005) filmleri bar. Ol Djeyson Stetxem menen birge &quot;The One&quot; (2001) hám &quot;War&quot; (2007) filmlerinde, [[Jackie Chan|Djeki Chan]] menen &quot;The Forbidden Kingdom&quot; (2008) filminde, [[Silvestr Stallone]] menen &quot;The Expendables&quot; film seriyasınıń dáslepki úsh bóliminde birge oynadı, sonday-aq &quot;The Mummy: Tomb of the Dragon Emperor&quot; (2008) filminde bas jawız rolin sáwlelendirdi. Ol [[Gonkong]] kinosında da belsendi bolıwın dawam etti, sın tárepinen joqarı bahalanǵan &quot;Hero&quot; (2002), onıń sońǵı ushu [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek]] filmi bolǵan &quot;Fearless&quot; (2006) hám &quot;The Warlords&quot; (2007) filmlerinde kórindi. Sońǵı film ushın ol qıtay tilindegi filmde eń joqarı haqı alǵan aktyor boldı, burın bul rekordtı &quot;Hero&quot; filmindegi roli ushın saqlap turǵan edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.digitalspy.com/movies/a80627/jet-li-breaks-chinese-film-salary-record/|bet=Jet Li breaks Chinese film salary record|sáne=26 November 2007|jumıs=[[Digital Spy]]}}&lt;/ref&gt;

Qırıq jıldan aslamıraq dawam etken kino karerası menen Li eń belgili qıtay kino juldızlarınıń biri hám óz áwladınıń eń ataqlı jekpe-jek juldızlarınıń biri dep esaplanadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.denofgeek.com/movies/the-shaolin-temple-movies-the-series-that-launched-jet-lis-career/|bet=The Shaolin Temple Movies: The Series That Launched Jet Li's Career|avtor=Lines|at=Craig|sáne=2018-06-06|til=en-US|jumıs=Den of Geek|qaralǵan sáne=2023-03-06}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cheatsheet.com/entertainment/jet-li-walked-away-from-3-movies.html/|bet=Jet Li Walked Away From 3 of the Biggest Movies in History|avtor=Jr|at=Robert Yaniz|sáne=2023-02-05|til=en-US|jumıs=Showbiz Cheat Sheet|qaralǵan sáne=2023-03-06}}&lt;/ref&gt; 2004-jılı ol Forbes jurnalınıń Qıtaydıń eń bay juldızları diziminde birinshi orındı iyeledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.thestar.com.my/news/regional/2004/02/12/jet-li-tops-forbes--list-of--richest--stars|bet=Jet Li tops Forbes list of richest stars}}&lt;/ref&gt; Qayırqomlıq isker sıpatında ol 2007-jılı &quot;One Foundation&quot; fondın shólkemlerstirdi,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.china.org.cn/arts/2011-09/28/content_23508417.htm|bet=Jet Li shifts focus to charity - China.org.cn|jumıs=www.china.org.cn}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://chillopedia.com/best-jet-li-movies-of-all-time/|bet=15 Best Jet Li Movies of All Time|sáne=March 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.borgenmagazine.com/jet-li-spreading-love-one-yuan/|bet=Jet Li: Spreading Love with One Yuan|sáne=16 January 2014}}&lt;/ref&gt; keyinirek bolsa meditaсiya hám tayсzi boyınsha tálim beriwshi onlayn densawlıq hám salamatlıq baǵdarlaması &quot;Taiji Zen&quot;di dúzdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://kungfukingdom.com/jet-li-invites-you-to-share-your-dream/|bet=Jet Li invites you to share your dream!|sáne=4 March 2017}}&lt;/ref&gt; 2010-jılı Time jurnalı tárepinen Li dúnyadaǵı eń tásirli 100 adamnıń qatarına kirgizildi.

== Erte jaslıq dáwiri hám jekpe-jek karerası ==
Li [[Qıtay|Qıtaydıń]] [[Pekin]] qalasında tuwılǵan hám eki ul hám eki qızdıń eń kishisi bolǵan. Onıń ata-babalarınıń watanı Shenyan, Qıtay. Ol eki jasqa tolǵanda ákesi qaytıs bolıp, onıń shańaraǵı joqshılıqta jasaǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://finance.sina.cn/2023-11-30/detail-imzwiune5688021.d.html?cre=blogpagepc&amp;mod=f&amp;loc=7&amp;r=0&amp;rfunc=19&amp;tj=cxvertical_pc_blogpagepc_f&amp;pagetype=alios|bet=李连杰：已交代后事|sáne=2023-11-30|qaralǵan sáne=2024-01-18}}&lt;/ref&gt;

Li segiz jasında mekteptiń jazǵı kursında shınıǵıp atırǵanda onıń ushun talantın bayqadı. Sońınan ol sparringsiz ushu jarısına qatnastı, keyin Pekin Ushu Komandasına qosılıp, Pútkil Qıtay Oyınlarında jekpe-jek kórsetpesin orınladı. Ataqlı trenerler Li Junfeń hám U Bin talantlı balaǵa rawajlanıwǵa járdem beriw ushın qosımsha kúsh saldı. U Bin hátte Lidiń shańaraǵına onıń protein qabıllawın arttırıw ushın azıq-awqat satıp alıp berdi.

Júdá jas Li úlkenlerge qarsı jarıstı hám 1975-jıldan 1979-jılǵa shekem milliy kóp jarıs chempionı boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.iwuf.org/about-iwuf/ambassador/|bet=IWUF Ambassadors|jumıs=IWUF}}&lt;/ref&gt;

1974-jılı Li Qıtaydıń xalıq diplomatiyasınıń bir bólegi sıpatında [[Amerika Qurama Shtatları|Amerika Qurama Shtatlarına]] sapar shekken qırıq úsh [[jekpe-jek óneri]] sheberinen ibarat delegaсiyanıń quramında boldı.&lt;ref name=&quot;:Minami&quot;&gt;{{Cite book|last=Minami|first=Kazushi|title=People's Diplomacy: How Americans and Chinese Transformed US-China Relations during the Cold War|date=2024}}&lt;/ref&gt; Topar [[Gavayi atawları|Gavayi]], [[San Francisco|San-Franсisko]] hám [[Vashington]], [[Kolumbiya]] okrugindegi amerikalı tamashagóyler aldında óner kórsetti.&lt;ref name=&quot;:Minami&quot; /&gt;

Lidiń aytıwınsha, bir ret bala waqtında Qıtay Milliy Ushu Komandası Amerika Qurama Shtatlarına Prezident Richard Nikson ushın óner kórsetiwge barǵanda, Nikson onnan óziniń jeke qorǵawshısı bolıwın soraǵan. Li oǵan: &quot;Men bir adamdı qorǵaǵım kelmeydi. Úlkeygenimde men bir milliard qıtaylı watanlaslarımdı qorǵaǵım keledi!&quot; dep juwap bergen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.jetli.com/jet/index.php?s=life&amp;ss=essays&amp;p=7|bet=Life essay: part 7|arxivurl=https://web.archive.org/web/20101224113726/http://jetli.com/jet/index.php?s=life&amp;ss=essays&amp;p=7|arxivsáne=24 December 2010|baspaxana=Jetli.com|qaralǵan sáne=2 October 2010}}&lt;/ref&gt;

Li bir neshe ushu stiliniń, ásirese chanсyuan hám fanсzıсyuannıń ustası. Ol sonday-aq basqa da ónerlerdi, sonıń ishinde baguachjan, tay-chi, siniсyuan, mas boksı, Búrkit tırnaǵı hám Duwa shegirtke stillerin úyrengen. Ol Nanсyuandı (&quot;Qubla boksı&quot;) úyrenbegen, sebebi onıń shınıǵıwları tek Arqa Shaolin stillerine baǵdarlanǵan edi. Ol sonday-aq ushudıń tiykarǵı quralların, mısalı, Sanсzegun (Úsh bólimli tayaq), Gun, Dao (Keń qılısh), Czyan (Tuwrı qılısh) sıyaqlılardı tolıq meńgergen.

Li jarıs ushusınan 18 jasında dizesiniń jaraqatı sebepli ketti,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.businessinsider.com.au/fans-of-martial-arts-legend-jet-li-were-shocked-by-his-recent-appearance-heres-whats-wrong-with-him-2018-5|bet=Fans of martial arts legend Jet Li were shocked by his recent appearance - here's what's wrong with him|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210116010607/https://www.businessinsider.com.au/fans-of-martial-arts-legend-jet-li-were-shocked-by-his-recent-appearance-heres-whats-wrong-with-him-2018-5|arxivsáne=16 January 2021|avtor=SCMP.com|at=Unus Alladin|sáne=2018-05-23|til=en|jumıs=Business Insider Australia|qaralǵan sáne=2021-01-14}}&lt;/ref&gt; biraq bir neshe jıl dawamında Pekin ushu komandasınıń járdemshi treneri boldı. Lidiń jekpe-jek ónerindegi sheberligi aqır-aqıbetinde onıń elindegi hám xalıqaralıq dańqına sebepshi boldı.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=YSjHUvePYVAC&amp;q=Celebrity+in+China+By+Louise+Edwards,+Elaine+Jeffreys|title=Jet Li: &quot;Wushu Master&quot; in Sport and Film in Celebrity in China}}&lt;/ref&gt;

== Aktyorlıq karerası ==

=== Qıtay hám Gonkong filmleri ===
[[Fayl:JetLiHK.jpg|nobaý|Lidiń qol izi hám avtografı Gonkongtaǵı Juldızlar gúzarında]]
Onıń sporttaǵı jeńisleri arqalı alǵan dańqı materiktegi [[Qıtay|Qıtayda]] baslanıp, keyin [[Gonkong|Gonkongta]] dawam etken jekpe-jek óneri filmleriniń juldızı sıpatındaǵı kareraǵa alıp keldi. Li óziniń ekran atın 1982-jılı [[Filippin|Filippinde]] aldı, sebebi reklama kompaniyası onıń haqıyqıy atın aytıw qıyın dep esaplaǵan edi. Olar onıń karerasın samolyottıń ushıwına uqsattı, ol da tez &quot;kóteriledi&quot;, sonlıqtan olar film plakatlarına Djet Li degen attı jaylastırdı.&lt;ref&gt;{{Cite news|date=14 August 2007|title=7 Questions For Jet Li|pages=C1|work=The Manila Times|url=https://books.google.com/books?id=U0xaAAAAIBAJ&amp;dq=Li%20Lianjie%20philippines&amp;pg=PA13|access-date=20 June 2022}}&lt;/ref&gt; Tez arada hámme onı usı jańa atı menen atay basladı, bul at jáne de onıń [[Pekin]] Ushu komandasında shınıǵıw waqtındaǵı tezligi hám názikligi ushın berilgen &quot;Djet&quot; degen laqabına tiykarlanǵan edi.

Ol óziniń film debyutin 1982-jılǵı &quot;Shaolin ibadatxanası&quot; filmi menen isledi. Bul film Qıtayda kassalıq rekordlardı buzıp, Qıtay kinoteatrlarında 161,578,014 yuan (85,376,199 AQSH dolları) tabıs taptı, shama menen 500 million bilet satılǵanı esaplanǵan. &quot;Shaolinnen balalar&quot; degen dawamı shama menen 490 million bilet sattı, bul onı 1984-jılı Qıtayda eń kóp tabıs tapqan film etti.

Onıń eń ataqlı qıtay filmleriniń geyparaları:

* &quot;Shaolin ibadatxanası&quot; seriyası (1, 2 hám 3), bular Qıtaydıń Denfen qalasındaǵı haqıyqıy Shaolin ibadatxanasınıń qayta tuwılıwına túrtki bolǵan filmler dep esaplanadı;
* &quot;Bir zamanlardaǵı Qıtay&quot; seriyası (qıtaysha atı: Vong Fey Xung), ápsanalıq qıtay xalıq qaharmanı ustaz Vong Fey Xung haqqında.
* &quot;Ańızǵa aylanǵan judırıq&quot; (qıtaysha atı: Czin Vu Ying Syung), [[Bryus Li|Bryus Lidiń]] &quot;Ǵázep judırıǵı&quot; filminiń qayta túsirilgen nusqası.
* Basqa bir qıtay xalıq qaharmanı haqqındaǵı &quot;Fong Say Yuk&quot; filmleri.

Li 1995-jılı &quot;Joqarı qáwip&quot; filminde bas rolde oynadı. Bunda ol hayalı qılmıs basshıları tárepinen óltirilgennen keyin kewli qalǵan kapitan rolin oynaydı. Jol boyı ol aqmaq, satılǵan aktyor Frenki (Djeki Cheung oynaǵan) menen birge jumıs isleydi hám biyik imaratta bir qatar zorlıqlı urıslarǵa qatnasadı. Filmniń ortalıǵı &quot;Qattı óliw&quot; filmine uqsas hám olardıń qıtaysha atamaları da uqsas. Bul film rejissyor Vong Djińniń aldıńǵı filmi &quot;Qala ańshısı&quot;nda [[Jackie Chan|Djeki Chan]] menen islesiwde jaman tájiriybe alǵanlıǵı sebepli, Cheungtiń obrazın Channıń keskin satirası etip jasaǵanı menen belgili. Keyin Li buǵan qatnasqanı ushın Channan ashıq túrde keshirim soraydı.

2011-jılı Lidiń eki wushia janrındaǵı filmi shıqtı: &quot;Sıyqırshı hám aq jılan&quot; hám &quot;Aydarha dárwazasınıń ushıwshı qılıshları&quot;; sońǵısın Cuy Xark basqardı.

Tay chidi járiyalaw ushın, 2012-jılı Li &quot;Tay chi&quot; dep atalǵan filmde bas rolde oynadı hám filmdi Chen Kuo-Fu menen birge prodyuserledi. Li bul filmde tay chi ustazı Yang Luchandı sáwlelendirdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://asiapacificarts.usc.edu/article@apa?jet_li_to_star_in_new_tai-chi_movie_16424.aspx|bet=Jet Li to star in new tai-chi movie|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140408213020/http://asiapacificarts.usc.edu/article@apa?jet_li_to_star_in_new_tai-chi_movie_16424.aspx|arxivsáne=8 April 2014|sáne=23 February 2011|baspaxana=Asia Pacific Arts|qaralǵan sáne=26 February 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.china.org.cn/arts/2011-05/20/content_22606294.htm|bet='Tai Chi' releases concept poster|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110527140001/http://www.china.org.cn/arts/2011-05/20/content_22606294.htm|arxivsáne=27 May 2011|sáne=20 May 2011|baspaxana=china.org.cn|qaralǵan sáne=13 July 2011}}&lt;/ref&gt;

=== Amerika/Batıs filmleri ===
1998-jılı ol &quot;Ólimshi qural 4&quot; filmi menen xalıqaralıq debyutin jasadı, bul onıń birinshi ret filmde jawız rolin oynaǵan waqtı edi. Ol &quot;Ólimshi qural 4&quot;te oynawǵa kelisti, sebebi prodyuser Djoel Silver oǵan keyingi filminde, &quot;Romeo óliwi kerek&quot; (2000) filminde qosıq aytıwshı Aliya menen birge bas rol beriwge wáde bergen edi. Film kassada úlken tabısqa eristi. Film túsirilgen waqıtta Li inglis tilin júdá az bilse de, onıń qıtay mafiyasınıń killeri Va Sing Ku rolindegi oyını maqtawǵa ılayıq boldı.&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.washingtonpost.com/wp-srv/style/longterm/movies/videos/lethalweapon4osullivan.htm|title=Another Day, Another 'Lethal Weapon'|last=O'Sullivan|first=Michael|newspaper=[[The Washington Post]]|publisher=[[Jeff Bezos|Nash Holdings LLC]]|date=10 July 1998|access-date=25 August 2016|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160305005616/http://www.washingtonpost.com/wp-srv/style/longterm/movies/videos/lethalweapon4osullivan.htm|archive-date=5 March 2016|df=dmy-all}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite magazine|url=https://www.ew.com/article/1998/07/17/lethal-weapon-4|title=Lethal Weapon 4|last=Schwarzbaum|first=Lisa|author-link=Lisa Schwarzbaum|magazine=[[Entertainment Weekly]]|publisher=[[Time Inc.]]|date=17 July 1998|access-date=25 August 2016|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20161106114501/http://www.ew.com/article/1998/07/17/lethal-weapon-4|archive-date=6 November 2016|df=dmy-all}}&lt;/ref&gt;

Li Chou Yun-fattıń &quot;Qamıs hám aydarha&quot; (2000) filmindegi rolinen bas tarttı, sebebi hayalına onıń ekiqabatlıǵı waqtında hesh qanday film túsirmewge wáde bergen edi.[1] Ol jáne de &quot;Matriсa&quot; trilogiyasındaǵı Seraftıń rolinen bas tarttı, sebebi bul rol onıń sheberligin talap etpeytuǵınına hám filmler onıń atın qatnasıwshılar dizimine qospastan-aq ayrıqsha hám tań qalarlıq ekenine isengen edi. Li 2000-jılı ele rawajlanıw basqıshında bolǵan &quot;Jasıl shıbın&quot; filminde Kato roline de tańlanǵan edi. 2001-jılı film basqa studiyaǵa ótti. Film jáne bir ret basqa jerge kóshirilip, 2011-jılı shıqqanda, Kato rolin Djey Chou oynadı.

2001-jılı ol jáne eki filmde kórindi: &quot;Jalǵız&quot;, bul onıń Djeyson Stetxem menen birinshi filmi edi, hám Bridjet Fonda menen birge túsirilgen &quot;Aydarhanıń súyiwi&quot;, bul film kassada ortasha tabısqa eristi. 2001-jıldıń iyul ayında Li Djeki Chan menen birge 2002 yamasa 2003-jılı shıǵarılıwı kerek bolǵan ekshn filmdi islep shıǵarıwǵa hám onda bas rolde oynawǵa kelisti, biraq olardıń birge islesiwi haqqında basqa jańalıqlar 2006-jılǵa shekem payda bolmadı. 2002-jılı tariyxıy jawıngerlik óneri haqqındaǵı epikalıq film &quot;Qaharman&quot; Qıtay bazarında shıqtı. Bul film hám kommerсiyalıq, hám sın tárepinen úlken tabısqa eristi hám sol waqıtta Qıtay kino tariyxındaǵı eń kóp tabıs tapqan film boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.loc.gov/today/pr/2009/09-067.html|bet=Special Screening of Historic Movie &quot;Hero&quot; at the Library Promotes Cultural Understanding|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160816110902/http://www.loc.gov/today/pr/2009/09-067.html|arxivsáne=16 August 2016|baspaxana=[[Library of Congress]]|qaralǵan sáne=30 May 2016}}&lt;/ref&gt; 2003-jılı ol prodyuser Djoel Silver menen qayta birikti hám reper DMX hám jawıngerlik óneri sheberi Mark Dakaskos penen birge &quot;Besikten qábirge shekem&quot; háreketli triller filminde bas rolde oynadı. 2004-jılı Li &quot;Djet Li: Abırayǵa kóteriliw&quot; video oyınına óz kelbetin, dawısın berdi hám qozǵalıslardı súwretlew jumısların orınladı.

2002-jılı Lige Amerika Qurama Shtatlarındaǵı eń eski Aziya-Amerika teatrı bolǵan East West Players tárepinen &quot;Kózqaras&quot; sıylıǵı berildi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://china.usc.edu/behind-curtains-evolution-and-impact-asian-americans-theatre|bet=Behind the Curtains: The Evolution and Impact of Asian Americans in Theatre {{!}} US-China Institute|til=en|jumıs=china.usc.edu|qaralǵan sáne=2019-07-24}}&lt;/ref&gt; Sıylıqtı oǵan zamanlası Djon Vu tapsırdı. Bul sıylıq &quot;teatr, kino hám televidenie arqalı Aziya-Tınısh okeanı amerikalıları jámiyetiniń kórinisliligin arttırǵan artistlerdi&quot; tán aladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://aatrevue.com/Old/EWP0206b.html|bet=East West celebrates 40th Anniversary|jumıs=aatrevue.com|qaralǵan sáne=2019-07-24}}&lt;/ref&gt; Li óziniń minnetdarshılıq sózin ana tili mandarin tilinde sóyledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://v1.asianconnections.com/entertainment/interviews/2002/05/08/ewp.visionary.awards/|bet=AsianConnections: Coverage of East West Players Visionary Awards (Amy Hill, John Cho, Jet Li, John Woo)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190724204935/http://v1.asianconnections.com/entertainment/interviews/2002/05/08/ewp.visionary.awards/|arxivsáne=24 July 2019|jumıs=v1.asianconnections.com|qaralǵan sáne=2019-07-24}}&lt;/ref&gt;

2005-jılǵı &quot;Bosatılǵan&quot; (sonday-aq &quot;Iyt Denni&quot; dep te ataladı) filminde Li ádewir qatań roldi oynadı. Bul filmde ol haywan sıyaqlı tárbiyalanǵan, biraq balanıń aqıl-oyına iye eresek adamnıń obrazın jarattı. Onıń jawıngerlik óneri sheberligi keńnen qollanılǵan bolsa da, bul film Lidiń aldıńǵı filmlerine qaraǵanda tereń mazmunlı hám qayǵılı edi. Filmde dramalıq aktyorlar Bob Xoskins hám Morgan Frimen de birge oynadı.

2006-jılı jawıngerlik óner haqqındaǵı epikalıq film &quot;Qorqınısh bilmes&quot; dúnya júzi boyınsha kórsetildi. Li jawıngerlik óner filmlerin islewdi dawam ettiretuǵın bolsa da, &quot;Qorqınısh bilmes&quot; onıń sońǵı ushu jawıngerlik óneri filmi boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.dvdtalk.com/interviews/jet_li_fearless.html|bet=Jet Li – Fearless|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160304214449/http://www.dvdtalk.com/interviews/jet_li_fearless.html|arxivsáne=4 March 2016|jumıs=DVD Talk|qaralǵan sáne=19 January 2017}}&lt;/ref&gt; &quot;Qorqınısh bilmes&quot; filminde ol Xuo Yuanсzya rolin oynadı. Xuo Yuanсzya - Chin Vu Atletika Assoсiaсiyasınıń haqıyqıy ómirdegi tiykarın salıwshısı bolıp, Qıtaydıń kúshi hálsirep atırǵan waqıtta shet ellik boksshılar hám yapon jawıngerlik óner sheberlerin járiyalanǵan jarıslarda jeńgenligi haqqında maǵlıwmatlar bar. &quot;Ańızǵa aylanǵan mush&quot; filmi menen birge, Li hám Xuo Yuanсzyanıń (Fok Yun Gap laqabı menen de belgili) shákirti hám ósh alıwshısı Chen Czyundi, hám Xuo Yuanсzyanıń ózin de sáwlelendirdi. &quot;Qorqınısh bilmes&quot; filmi 2006-jıldıń 26-yanvarında Gonkongta kórsetildi, keyin 2006-jıldıń 22-sentyabrinde Qurama Shtatlarda kórsetilip, birinshi háptesinde ekinshi orınǵa shıqtı.

''Men jawıngerlik óner filmleri bazarına 16 jasımda kirdim. Meniń bul tarawdaǵı qábiletimdi dálillegenimdi oylayman hám bunı jáne bes yamasa on jıl dawam ettiriwim mánisiz bolar edi. Xuo Yuanсzya meniń jawıngerlik óner juldızı sıpatındaǵı ómirimniń juwmaǵı boladı.''

Li Shenchjen kúndelikli gazetasına bergen intervyusında bul onıń sońǵı jawıngerlik óner eposı bolatuǵının aytqan, bul filmniń televiziyalıq reklamalarında da aytılǵan. Degen menen, ol óz kino karerasın basqa janrlarda dawam ettiriwdi jobalastırmaqta. Atap aytqanda, ol kóbirek diniy hám filosofiyalıq máselelerge baylanıslı epikalıq háreket hám jawıngerlik óner filmlerinde oynawdı jobalastırıp atır.

Lidiń 2007-jılǵı [[Gollivud]] filmi &quot;Urıs&quot; sol jıldıń avgust ayında kórsetildi hám onı burın &quot;Jalǵız&quot; filminde birge oynaǵan akter Djeyson Stetxem hám háreket xoreografı Kori Yuen menen jáne birgelikte islewge alıp keldi. &quot;Urıs&quot; kinoteatrlarda 23 million AQSH dolların jıynap, Lidiń Amerikadaǵı eń tómen tabıs alǵan filmleriniń biri boldı. Biraq ol videoda úlken jetiskenlikke erisip, prokatta 52 million AQSH dollarınan kóbirek tabıs taptı, yaǵnıy kinoteatrlardaǵı tabısınan eki ese kóp.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.boxofficemojo.com/movies/?page=homevideo&amp;id=war07.htm|bet=War Rental Revenue|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120127060626/http://www.boxofficemojo.com/movies/?page=homevideo&amp;id=war07.htm|arxivsáne=27 January 2012|baspaxana=Boxofficemojo.com|qaralǵan sáne=2 October 2010}}&lt;/ref&gt; &quot;Romeo óliwi kerek&quot; hám &quot;Qaharman&quot; filmleriniń dúnya júzilik kórsetiliwinen tısqarı, Lidiń kópshilik amerikalıq/batıs filmleri &quot;Aydarhanıń súyiwi&quot;, &quot;Jalǵız&quot;, &quot;Shınjırdan bosatılǵan&quot;, &quot;Besikten qábirge deyin&quot; hám &quot;Qorqınısh bilmes&quot; filminiń dúnya júzilik kórsetiliwi sıyaqlı tek ortasha jetiskenlikke erisken.
[[Fayl:Jet_Li_2006.jpg|nobaý|Li 2006-jılı]]
2007-jıldıń aqırında Li jáne Qıtayǵa qaytıp, Endi Lau hám Takeshi Kaneshiro menen birge Qıtay/Gonkong birgelikte islep shıǵarǵan dáwirlik urıs filmi &quot;Urıs ájaǵaları&quot;na qatnastı. Bul film jawıngerlik ónerden góre dramalıq tárepke kóbirek itibar qaratqanı menen, Lige Gonkong Kino Sıylıǵınıń Eń jaqsı aktyor nominaсiyasın alıp berdi.

Li hám onıń jawıngerlik óner boyınsha ájayıp kásiplesi [[Jackie Chan|Djeki Chan]] aqır-aqıbet 2007-jıldıń may ayında túsiriliwi baslanǵan hám 2008-jıldıń 18-aprelinde sın hám kommerсiyalıq jetiskenlikke erisken &quot;Qadaǵan etilgen patshalıq&quot; filminde birinshi ret birge ekranda kórindi. Film qıtay xalıq romanı &quot;Batısqa sayaxat&quot;tan alınǵan Maymıl patshası haqqındaǵı ańızǵa tiykarlanǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://jackiechan.com/blog/207242--Shooting-Begins|bet=Shooting Begins|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110726072542/http://jackiechan.com/blog/207242--Shooting-Begins|arxivsáne=26 July 2011|sáne=1 May 2007|baspaxana=Jackiechan.com|qaralǵan sáne=2 October 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.disney.com/|bet=Disney.com &amp;#124; The official home for all things Disney|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080422204531/http://movies.go.com/forbidden-kingdom/d922700/action|arxivsáne=22 April 2008|jumıs=Disney Home}}&lt;/ref&gt; Sonday-aq, Li Brendan Freyzer, Izabella Leong hám Mishel Yeo sıyaqlı aktyorlar menen birge fantastikalıq ekshn filmi &quot;Mumiya: Aydarha imperatorınıń qábiri&quot;nde bas jawız Xan imperatorı rolin oynadı.

Bir jıl film túsiriwden dem alǵannan soń, Li 2010-jılı aktyorlik iskerligine qayttı. Ol &quot;Jallanba áskerler&quot; filminde jallanba ásker rolin oynap, Silvestr Stallone, Djeyson Stetxem, Dolf Lundgren, Mikki Rurk, Erik Roberts, Stiv Ostin, Terri Kryus hám Rendi Kutyur sıyaqlı ekshn juldızları menen birge isledi. Bul Stetxem menen úshinshi márte birge islesiwi edi. 2012-jılı ol &quot;Jallanba áskerler 2&quot; filminde óz rolin qısqasha qaytaladı hám 2014-jılı &quot;Jallanba áskerler 3&quot; filmine qaytıp keldi. Dáslep Lidiń Vin Dizel menen birge &quot;XXX: Ksander Keydjdiń qaytıwı&quot; filminde oynaytuǵını aytılǵan edi, biraq Dizeldiń Facebook betindegi jazıwına qaraǵanda, Lidiń ornına Donni Yen alınǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://twitchfilm.com/2016/01/tony-jaa-jet-li-and-deepika-padukone-join-vin-diesel-in-xxx-the-return-of-xander-cage.html|bet=Tony Jaa, Jet Li and Deepika Padukone Join Vin Diesel In XXX: THE RETURN OF XANDER CAGE|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160121193204/http://twitchfilm.com/2016/01/tony-jaa-jet-li-and-deepika-padukone-join-vin-diesel-in-xxx-the-return-of-xander-cage.html|arxivsáne=21 January 2016|avtor=Brown|at=Todd|sáne=1 January 2016|baspaxana=Twitch}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.facebook.com/VinDiesel/photos/a.101465923312.101581.89562268312/10154038717698313/?type=3&amp;permPage=1|bet=Vin Diesel / photos|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171116203008/https://www.facebook.com/VinDiesel/photos/a.101465923312.101581.89562268312/10154038717698313/?type=3&amp;permPage=1|arxivsáne=16 November 2017|sáne=12 February 2016|baspaxana=[[Facebook]]|qaralǵan sáne=17 February 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.joblo.com/movie-news/donnie-yen-takes-over-jet-lis-xxx-the-return-of-xander-cage-role-156|bet=Donnie Yen Takes Over Jet Li's ''XXX: The Return of Xander Cage'' Role|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160218082548/http://www.joblo.com/movie-news/donnie-yen-takes-over-jet-lis-xxx-the-return-of-xander-cage-role-156|arxivsáne=18 February 2016|sáne=12 February 2016|qaralǵan sáne=12 February 2016}}&lt;/ref&gt;

Li 2020-jılǵı haqıyqıy waqıyalar tiykarında túsirilgen &quot;Mulan&quot; filminde Qıtay Imperatorı roline tańlandı.

== Jeke ómiri ==

1987-jılı Li [[Pekin]] Ushu komandasınıń aǵzası hám &quot;Shaolinnen kelgen balalar&quot; filmindegi kásiplesi Xuan Cyuyanǵa úylendi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.hkcinemagic.com/en/people.asp?id=6705|bet=Wong chau yin|arxivurl=https://web.archive.org/web/20081222220321/http://www.hkcinemagic.com/en/people.asp?id=6705|arxivsáne=22 December 2008|sáne=2 March 2007|baspaxana=Hkcinemagic.com|qaralǵan sáne=2 October 2010}}&lt;/ref&gt; Olardıń Si hám Taymi atlı eki qızı bar.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://paper.sznews.com/szdaily/20071227/ca2866925.htm|bet=Jet Li's daughter dances at Lau concert|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100502024518/http://paper.sznews.com/szdaily/20071227/ca2866925.htm|arxivsáne=2 May 2010|jumıs=Shenzhen Daily|qaralǵan sáne=23 August 2010}}&lt;/ref&gt; Ol aktrisa Nina Li Chi menen &quot;Aydaha sawashı&quot; (1989) filmin túsiriw waqtında tanıstı hám 1990-jılı Xuannan ajırastı. 1999-jılı Li Ninaǵa [[Kaliforniya shtatı|Kaliforniyadaǵı]] Arkadiya qalasındaǵı óziniń villasında úylendi, ol bul villaǵa 1998-jıldan 2004-jılǵa shekem iyelik etti. Olardıń Djeyn (2000-jılı tuwılǵan) hám Djada (2002-jılı tuwılǵan) atlı eki qızı bar.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://movies.yahoo.com/movie/contributor/1800018724/bio|bet=Jet Li|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110629011528/http://movies.yahoo.com/movie/contributor/1800018724/bio|arxivsáne=29 June 2011|baspaxana=Yahoo! Movies|qaralǵan sáne=24 August 2010}}&lt;/ref&gt;

2004-jılǵı Hind okeanı jer silkinisi hám сunamiysi waqtında Li [[Maldiv]] atawlarında edi. Sol waqıtta onıń apatta qaza tapqanı haqqında keń tarqalǵan xabarlar bolsa da,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://blogcritics.org/archives/2004/12/27/193654.php|bet=Jet Li Reported Missing|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090411192109/http://blogcritics.org/archives/2004/12/27/193654.php|arxivsáne=11 April 2009|sáne=28 December 2004|baspaxana=Blogcritics.org|qaralǵan sáne=2 October 2010}}&lt;/ref&gt; Li tek ayaǵınan jeńil jaraqat alǵan, bul jaraqat teńiz suwı qáwipli túrde kóterilip atırǵanda Djeyn hám Djadanı kóterip turǵan tárbiyashını qáwipsiz biyik jerge jeteklep baratırǵanda júzip júrgen mebeldiń bir bólegi sebepli bolǵan edi. Olar tolqın jaǵaǵa urǵanda basseyn janında hám jaǵadan sál joqarıraqta bolıp, qonaq úyiniń joqarǵı qabatlarına zorǵa qutılıp shıqqan edi.

2007-jılı Pekinde ótkerilgen Dúnya Ushu Chempionatında Qıtay Ushu Assoсiaсiyası tárepinen Li &quot;Ushudıń Imidj Elshisi&quot; (yamasa IWUF elshisi) etip tayınlandı.

2009-jıldıń aprel ayında Li 1997-jılı alǵan [[AQSh]] puqaralıǵınan bas tarttı.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.federalregister.gov/articles/2009/04/30/E9-10001/quarterly-publication-of-individuals-who-have-chosen-to-expatriate-as-required-by-section-6039g|title=Quarterly Publication of Individuals, Who Have Chosen to Expatriate, as Required by Section 6039G|work=[[Federal Register]]|date=30 April 2009}}&lt;/ref&gt; &lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.hk01.com/%E5%8D%B3%E6%99%82%E5%A8%9B%E6%A8%82/655902/%E9%99%B3%E9%A3%9B%E5%AE%87%E9%80%80%E7%BE%8E%E5%9C%8B%E7%B1%8D%E5%81%9A%E4%B8%AD%E5%9C%8B%E5%85%AC%E6%B0%91-%E6%9C%89%E4%B8%80%E4%BD%8D%E5%82%B3%E6%8D%90%E7%99%BE%E5%84%84%E6%83%B3%E5%85%A5%E7%B1%8D%E9%80%A3%E8%A2%AB%E6%8B%92%E4%B8%89%E6%AC%A1|work=[[HK01]]|date=28 July 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.cna.com.tw/news/firstnews/202109040080.aspx|work=[[Central News Agency (Taiwan)]]|date=4 September 2021}}&lt;/ref&gt; Onıń Singapur puqaralıǵın alǵanı haqqında pikirler boldı, biraq Singapur hákimiyatı dáslep bunı tastıyıqlamadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.channelnewsasia.com/stories/entertainment/view/436561/1/.html|bet=Chinese star Jet Li 'takes Singapore citizenship'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20101009032020/http://www.channelnewsasia.com/stories/entertainment/view/436561/1/.html|arxivsáne=9 October 2010|sáne=17 June 2009|jumıs=[[Channel NewsAsia]]|qaralǵan sáne=2 October 2010}}&lt;/ref&gt; Iyul ayında &quot;One Foundation&quot; fondınıń atqarıwshı baslıǵı Lidiń haqıyqattan da [[Singapur]] puqarası bolǵanın járiyaladı. Lidiń bul adımdı eki kishkene qızınıń bilim alıwı ushın tańlaǵanı aytıldı. Sol jılı ol óziniń Wuji&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://english.cri.cn/6666/2009/08/06/1261s507090.htm|bet=Jet Li Promotes 'Wuji' Exercise|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110308132721/http://english.cri.cn/6666/2009/08/06/1261s507090.htm|arxivsáne=8 March 2011|baspaxana=crienglish.com|qaralǵan sáne=16 August 2010}}&lt;/ref&gt; atlı fitnes baǵdarlamasın basladı - bul baǵdarlama jekpe-jek óneri, yoga hám pilates elementlerinen turadı - hám [[Adidas]] kompaniyası bul baǵdarlama ushın &quot;JL&quot; iniсialları jazılǵan arnawlı kiyim sızıǵın shıǵardı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://chinadaily.cn/life/2009-06/26/content_8327504.htm|bet=The Glory of Wu Ji|arxivurl=https://archive.today/20110806014008/http://chinadaily.cn/life/2009-06/26/content_8327504.htm|arxivsáne=6 August 2011|avtor=Gan|at=Tian|sáne=26 June 2009|jumıs=China Daily}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.adidas.com/wuji|bet=Wuji|arxivurl=https://web.archive.org/web/20151030210305/http://www.adidas.com/wuji|arxivsáne=30 October 2015|til=zh|baspaxana=adidas.com|qaralǵan sáne=16 August 2010}}&lt;/ref&gt;

2013-jılı Li óziniń gipertireoz keselliginen azap shegetuǵının hám sońǵı úsh jıl dawamında bul másele menen gúresip kelgenin ashıqladı.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://news.163.com/13/1225/04/9GTNS8B800014AED.html|date=25 December 2013|access-date=16 March 2014}}&lt;/ref&gt; 2016-jılı Li óziniń keselliginen emes, al qayırqomlıq jumısları sebepli az film usınısların qabıl etip atırǵanın, kesellikten bolsa jazılǵanın bildirdi.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.straitstimes.com/lifestyle/entertainment/jet-li-dismisses-reports-of-health-woes|title=Jet Li rubbishes reports that he is in ill health|date=27 July 2016|access-date=6 July 2017}}&lt;/ref&gt;

Li bos waqtında badminton hám stol tennisin oynawdı, velosiped aydawdı, kitap oqıwdı hám meditaсiya menen shuǵıllanıwdı jaqsı kóredi. Ol siyrek ushırasatuǵın tibet monshaqların jıynaydı. Li óziniń bos waqıtta hesh qashan zerikpeytuǵının aytqan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://jetli.com/jet/index.php?l=en&amp;s=life&amp;ss=questions&amp;p=x&amp;date=011013_0208|bet=How did you start collecting beads?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110713104524/http://jetli.com/jet/index.php?l=en&amp;s=life&amp;ss=questions&amp;p=x&amp;date=011013_0208|arxivsáne=13 July 2011|avtor=Li|at=Jet|jumıs=Questions|baspaxana=jetli.com|qaralǵan sáne=8 August 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://jetli.com/jet/index.php?l=en&amp;s=life&amp;ss=questions&amp;p=x&amp;date=001006|bet=What do you do to handle boredom or every-day monotony? Do you have hobies?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110713104531/http://jetli.com/jet/index.php?l=en&amp;s=life&amp;ss=questions&amp;p=x&amp;date=001006|arxivsáne=13 July 2011|avtor=Li|at=Jet|jumıs=Questions|baspaxana=Jetli.com|qaralǵan sáne=8 August 2010}}&lt;/ref&gt;

== Ómir hám jekpe-jek óneri haqqında kóz-qarasları: ==
Ol Li kúndelikli ómirdiń qıyınshılıqların filosofiyalar járdeminde jeńiwge boladı dep esaplaydı. Ol dańq-ataqtı ózi baqlay almaytuǵın nárse dep esaplaydı, sonlıqtan ol buǵan itibar bermeydi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://jetli.com/jet/index.php?l=en&amp;s=life&amp;ss=questions&amp;p=x&amp;date=020214|bet=What do you think about fame?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110713104613/http://jetli.com/jet/index.php?l=en&amp;s=life&amp;ss=questions&amp;p=x&amp;date=020214|arxivsáne=13 July 2011|avtor=Li|at=Jet|jumıs=Questions|baspaxana=Jetli.com|qaralǵan sáne=8 August 2010}}&lt;/ref&gt;

''Men hesh qashan ózime dúnyadaǵı eń jaqsı jekpe-jekshi dep aytpayman. Eger birew jekpe-jek ónerin tek kóshede tóbelesiw ushın, onı qarama-qarsılıqlarda tiykarǵı qural sıpatında paydalanıw ushın, basqalardı qorqıtıw hám aybat shegiw ushın úyrense - onda bul adam, meniń pikirimshe, haqıyqıy jekpe-jek sheberi dep esaplana almaydı.''

Lidiń aytıwınsha, onıń dúnyaǵa aytqısı kelgen hámme nárse onıń úsh filminde tabılıwı múmkin: &quot;Qaharman&quot; filminiń xabarı - bir adamnıń azabı hesh qashan pútkil millettiń azabınday áhmiyetli bola almaydı; &quot;Bosatılǵan&quot; filmi zorlıq-zombılıq hesh qashan sheshim bola almaytuǵının kórsetedi; al &quot;Qorqınısh bilmes&quot; filmi adamnıń eń úlken dushpanı - bul onıń ózi ekenin aytadı. Li eń ullı qural - bul kúlki, al eń úlken kúsh - bul muhabbat dep esaplaydı.

Ushu haqqında ol jekpe-jek óneriniń mánisi kúsh yamasa tezlik emes, al ishki úylesimlik ekenine isenetuǵının ayttı hám búgingi kúnde Ushu chempionatlarınıń jekpe-jek sheberi bolıwdıń mánisinen góre formaǵa kóbirek itibar qaratıwın qayǵılı rawajlanıw dep esaplaydı. Onıń pikirinshe, házir Ushuda jeke ózgeshelik joq hám qatnasıwshılar mashinalar sıyaqlı háreket etedi, al onıń kóz-qarası boyınsha Ushu eń tez sportshı jeńetuǵın jarıs dep qaralmawı kerek. Ol Ushudı ózgeshe stilge iye bolǵan kórkem óner túri sıpatında kórgisi keledi. Li bunıń ushın, onıń pikirinshe, jekpe-jek sheberlerine sheklewler qoyatuǵın jańa jarıs qaǵıydaların ayıplaydı..&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.fightingarts.com/forums/ubbthreads.php?ubb=showflat&amp;Number=282933|bet=Wushu, Past and Present|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161220201133/http://www.fightingarts.com/forums/ubbthreads.php?ubb=showflat&amp;Number=282933|arxivsáne=20 December 2016|avtor=Li|at=Jet|jumıs=Essays|baspaxana=jetli.com|qaralǵan sáne=11 December 2016}}&lt;/ref&gt;

Li Ushudıń tiykarǵı maqseti ózin qorǵaw emes dep esaplaydı hám adamlar qaharman bolıwǵa urınǵannan góre, qarama-qarsılıqlardı tınıshlıq jolı menen sheshiw haqqında oylanıwı hám kerek bolsa poliсiyaǵa xabarlasıwı kerek dep esaplaydı: &lt;blockquote&gt;&quot;Bir máwritte qural jıllarǵa sozılǵan jekpe-jek óneri boyınsha shınıǵıwlardan ústem keledi. Burın kóp márte aytqanımday, filmler menen haqıyqatlıqtı ayırıp biliw áhmiyetli. Filmdegi qaharman qarsılasınıń qolınan quraldı urıp túsirip, jaǵdaydı qutqara alıwı múmkin, biraq haqıyqıy ómirde - bálkim, olay bolmaydı.&quot;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://jetli.com/jet/index.php?l=en&amp;s=body&amp;ss=essays&amp;p=3|bet=The definition of Wushu – Part 2|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110713104632/http://jetli.com/jet/index.php?l=en&amp;s=body&amp;ss=essays&amp;p=3|arxivsáne=13 July 2011|avtor=Li|at=Jet|jumıs=Essays|baspaxana=Jetli.com|qaralǵan sáne=8 August 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;Ol jáne de óziniń jekpe-jek óneri kónlikpelerin haqıyqıy ómirdegi urısta hesh qashan qollanbaǵanın hám bunı qálemeytuǵının da aytqan.

=== Tayсzi Dzen ===
2011-jılı Li atqarıwshı baslıq [[Jack Ma Yun|Djek Ma]] menen birge Tayсzi Dzendi shólkemlestirdi. Tayсzi Dzen tay-chi (qıtaysha tayсziсyuan) [[Jekpe-jek óneri|jekpe-jek ónerin]] meditaсiya sıyaqlı ámeller menen biriktirdi. Bul usıllar hár qıylı sabaqlar hám onlayn baǵdarlamalarǵa toplandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.taijizen.com/en/singlepage.html?11_3#.UqeMOFbkrCE|bet=What is Taiji Zen?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140228064119/http://www.taijizen.com/en/singlepage.html?11_3#.UqeMOFbkrCE|arxivsáne=28 February 2014|qaralǵan sáne=15 April 2015}}&lt;/ref&gt;

=== Qayırqomlıq ===
[[Fayl:Jet_Li_-_Annual_Meeting_of_the_New_Champions_Tianjin_2008.jpg|nobaý|Li 2008-jıldıń sentyabr ayında Qıtaydıń Tyanсzin qalasında ótkerilgen Dúnya ekonomikalıq forumında shıǵıp sóyledi]]
Li 2006-jıldıń yanvar ayınan baslap Qıtay Qızıl Krest jámiyetiniń &quot;qayırqomlıq elshisi&quot; bolıp kelmekte. Ol óziniń &quot;Qorqınıshsız&quot; filminiń kassalıq tabısınan 500,000 yuan (62,500 AQSH dolları) muǵdarın Qızıl Krestiń psixologiyalıq quyash jobasına járdem retinde berdi. Bul joba psixikalıq sawlıqtı jaqsılawdı maqset etedi.

2007-jıldıń aprel ayında, 2004-jılǵı сunami waqtında Maldiv atawlarında ólimnen aman qalǵanınan keyin alǵan tásirli tájiriybesinen ruwxlanıp, Li &quot;Bir Fond&quot; dep atalatuǵın óz qayırqomlıq fondın qurdı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://edition.cnn.com/2008/WORLD/asiapcf/01/08/talkasia.jetli/index.html|bet=Interview with Jet Li|arxivurl=https://web.archive.org/web/20101024052417/http://edition.cnn.com/2008/WORLD/asiapcf/01/08/talkasia.jetli/index.html|arxivsáne=24 October 2010|sáne=24 September 2008|baspaxana=CNN|qaralǵan sáne=2 October 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.onefoundation.cn/|bet=The One Foundation|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100925092113/http://onefoundation.cn/|arxivsáne=25 September 2010|baspaxana=Onefoundation.cn|qaralǵan sáne=2 October 2010}}&lt;/ref&gt; &quot;Bir Fond&quot; Qızıl Krest penen birgelikte xalıqaralıq apatshılıqlarǵa járdem beriw, sonıń menen birge psixikalıq sawlıq haqqında xabardarlıqtı arttırıw hám óz janına qastlıq etiwdiń aldın alıw sıyaqlı basqa da jumıslardı qollap-quwatlaydı. Fond qurılǵannan beri Li jeti apatshılıqtan keyingi qayta tiklew jumıslarına qatnastı, olardıń ishinde 2008-jılǵı Sıchuan jer silkinisi hám Tayvandaǵı Morakot tayfunı bar.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://news.xinhuanet.com/english/2009-08/17/content_11899532.htm|bet=Chinese mainland to hold television fundraiser for Taiwan typhoon relief|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090821140853/http://news.xinhuanet.com/english/2009-08/17/content_11899532.htm|arxivsáne=21 August 2009|baspaxana=xinhuanet.com.|qaralǵan sáne=14 November 2010}}&lt;/ref&gt; 2013-jılı Sıchuan provinсiyasınıń Yaan qalasında bolǵan Lushan jer silkinisinde Li hám kópshilik tamashagóyler sektorınıń basqa da wákilleri apat qurbanlarına járdem beriw ushın aqsha, tovar hám materiallar jıynawǵa birinshi bolıp shaqırıq tasladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.onefoundation.cn/|bet=The One Foundation|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130504062734/http://www.onefoundation.cn/|arxivsáne=4 May 2013|baspaxana=Onefoundation.cn|qaralǵan sáne=3 May 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://news.ifeng.com/mainland/special/lushandizhen/content-3/detail_2013_04/21/24457577_0.shtml|bet=壹基金在雅安地震首日募得2900万善款_资讯频道_凤凰网|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160630092403/http://news.ifeng.com/mainland/special/lushandizhen/content-3/detail_2013_04/21/24457577_0.shtml|arxivsáne=30 June 2016|jumıs=ifeng.com|qaralǵan sáne=30 May 2016}}&lt;/ref&gt; Vu Czin &quot;Bir Fond&quot;tıń ıqtıyarlısı bolıp, bul jumısqa járdem berdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.wu-jing.org/happenings/archives/516-Wu-Jing-Gives-a-Helping-Hand-in-Sichuan.html|bet=Wu Jing Gives a Helping Hand in Sichuan|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130718041131/http://www.wu-jing.org/happenings/archives/516-Wu-Jing-Gives-a-Helping-Hand-in-Sichuan.html|arxivsáne=18 July 2013|baspaxana=Wu-Jing.org|qaralǵan sáne=2 October 2010}}&lt;/ref&gt; &quot;Bir Fond&quot; 2011-jılı Qıtaydaǵı birinshi jeke qayırqomlıq qarjı jıynaw shólkemi sıpatında dizimge alındı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://bitcoinmagazine.com/culture/chinese-one-foundation-first-to-accept-bitcoin-receives-30000-1367015982|bet=Chinese &quot;One Foundation&quot; First to Accept Bitcoin, Receives $30,000|sáne=26 April 2013}}&lt;/ref&gt;

Li óziniń qayırqomlıqqa baǵıshlanǵanlıǵı haqqında Alliance jurnalınıń 2009-jıldıń dekabr sanında bergen intervyusında bılay dedi: &quot;Jergilikli húkimetlik emes shólkemler húkimettiń kózden qashırıp alǵan jerlerinde járdem bere aladı. Húkimetlik járdem hámme waqıtta da mayda-shúydesine deyin dıqqat awdara bermeydi. Jergilikli húkimetlik emes shólkemler húkimet jumısınday úlken bola almaydı, biraq olar iykemli hám ǵárezsiz bolıwı kerek.&quot;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.alliancemagazine.org/en/content/interview-jet-li|bet=Interview – Jet Li &amp;#124;|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110718145649/http://www.alliancemagazine.org/en/content/interview-jet-li|arxivsáne=18 July 2011|sáne=1 December 2009|baspaxana=Alliancemagazine.org|qaralǵan sáne=2 October 2010}}&lt;/ref&gt;

2010-jıldıń sentyabr ayında ol Xalıqaralıq Qızıl Krest tárepinen birinshi Jaqsı Iygilikli Elshisi etip tayınlandı. Ol internette bılay dep jazdı: &lt;blockquote&gt;&quot;Búgin men Xalıqaralıq Qızıl Krest hám Qızıl Yarım Ay Jámiyetleri Federaсiyası (IFRC) menen shártnama dúzdim hám usı gumanitar shólkemniń tariyxındaǵı BIRINSHI jaqsı iygilikli elshisi boldım. Men bunnan júdá maqtanıshlıman! Sonıń menen birge, men toylaw ushın toqtap qalmayman, kerisinshe alǵa qaray jıljıwdı dawam etip, dúnyaǵa járdem beriw ushın qolımnan kelgenniń bárin isleymen! Maǵan kórsetken qollawıńız hám isenimińiz ushın jáne bir márte raxmet!&quot;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.alivenotdead.com/jetli/International-Federation-of-Red-Cross-and-Red-Crescent-Societies-profile-1078102.html|bet=International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies|arxivurl=https://web.archive.org/web/20101004035449/http://www.alivenotdead.com/jetli/International-Federation-of-Red-Cross-and-Red-Crescent-Societies-profile-1078102.html|arxivsáne=4 October 2010|baspaxana=alivenotdead.com|qaralǵan sáne=2 October 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;It was also announced in September 2010, when Li was attending his wax unveiling ceremony in Hong Kong Madame Tussauds, that Li would be meeting Bill Gates and Warren Buffett to talk about charity work.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://yule.sohu.com/20100929/n275336232.shtml|bet=李连杰蜡像揭幕 将与比尔盖茨会面谈公益(图)-搜狐娱乐|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160306191328/http://yule.sohu.com/20100929/n275336232.shtml|arxivsáne=6 March 2016|jumıs=sohu.com|qaralǵan sáne=30 May 2016}}&lt;/ref&gt; &quot;Three days ago, I received an email from Gates, hoping I could make time because he and Buffett hoped I could go for a 30-minute chat before the dinner about the future we face as human beings, so I will go,&quot; Li said.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5i1gBUT-Z9nphtUn--SyTzZ4CzVKg|bet=China film star Jet Li to meet Gates, Buffett|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100925071856/http://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5i1gBUT-Z9nphtUn--SyTzZ4CzVKg|arxivsáne=25 September 2010|sáne=21 September 2010|qaralǵan sáne=2 October 2010}}&lt;/ref&gt;

== Filmografiyası ==
2010-jıldıń avgust ayındaǵı AQSH kino kassası statistikasına qaraǵanda, Djet Lidiń eń tabıslı filmi - &quot;Ólimshi qural 4&quot;, ol elde 130 million dollardan aslam tabıs keltirgen, al ekinshi orında 103 million dollardan aslam tabıs penen &quot;Jallanba áskerler&quot; filmi tur.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://boxofficemojo.com/people/chart/?id=jetli.htm|bet=Jet Li|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100818054017/http://www.boxofficemojo.com/people/chart/?id=jetli.htm|arxivsáne=18 August 2010|jumıs=Box Office Mojo|qaralǵan sáne=8 August 2010}}&lt;/ref&gt; &quot;Qaharman&quot; AQSHta eń tabıslı shet tilindegi úshinshi film bolıp, Lidiń eń kóp sın maqtawına erisken filmleriniń biri boldı. &quot;Qorqınısh bilmes&quot; AQSHta hámme waqıtlardaǵı eń tabıslı shet tilindegi jetinshi film bolıp esaplanadı. Toplanǵan sın pikirler boyınsha, Lidiń eń jaqsı bahalanǵan filmi - &quot;Ańızǵa aylanǵan mush&quot; (Rotten Tomatoes saytında: 100%), al eń tómen bahalanǵanı - &quot;Urıs&quot; (Rotten Tomatoes saytında: 14%).

== Derekler ==

[[Kategoriya:Wikipedia:Tiri shaxslar biografiyası]]
[[Kategoriya:1963-jılı tuwılǵanlar]]
[[Kategoriya:Kino álemi]]
&lt;references /&gt;
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>julvzbffzx40ywf4sw6yffcg7cpzgdh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Silvestr Stallone</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21040</id>
    <revision>
      <id>125594</id>
      <parentid>124710</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:09:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh (5) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125594</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="90236" sha1="mar9ko6akcx6hmgfyutu420a4dp8kg3" xml:space="preserve">{{Shaxs infoqutısı|atı=Silvestr Stallone|portret=Sylvester Stallone Cannes 2019.jpg|táriypi=Stallone in 2019|tuwılǵan waqtındaǵı atı=&lt;!-- Leave this blank as he does not use a stage name, per format. --&gt;|tuwılǵan sánesi=06.07.1946|tuwılǵan jeri=[[New York City]], [[AQSh]]&lt;!-- Just major city and country, no boroughs etc, per format. --&gt;|kásibi={{flatlist|
* Aktyor
* Kinorejissyor
* Scenarist
* Prodyuser
}}|iskerlik jılları=1968 ‒ házirgi waqıtqa deyin|ómirlik joldası={{plainlist|
* {{marriage|Sasha Chak|1974|1985|end=div}}
* {{marriage|[[Brijit Nilsen]]|1985|1987|end=div}}
* {{marriage|[[Djennifer Flavin]]|1997}}
}}|balaları=5, onıń ishinde [[Seydj Stallone|Seydj]] and [[Sistin Stallone|Sistin]]|anası=[[Djeki Stallone]]|ákesi=[[Frank Stallone Sr.]]|sıylıqları=[[List of awards and nominations received by Sylvester Stallone|Full list]]|sayt={{URL|sylvesterstallone.com}}|qolı=Sylvester Stallone's signature.svg}}
'''Silvestr Gardenсio Stallone''' ''([[Inglis tili|ingl]].Sylvester Gardenzio Stallone 1946-jılı 6-iyulde tuwılǵan)'' — amerikalı aktyor hám kinorejissyor. Ol kóplegen sıylıqlarǵa, sonıń ishinde &quot;[[Altın Globus|Altın globus]]&quot; hám &quot;Sınshılar tańlawı&quot; sıylıqlarına iye bolǵan, sonday-aq úsh márte [[Oscar|Oskar]] hám eki márte BAFTA sıylıqlarına usınılǵan. Stallone tariyxta altı on jıl dawamında kassada birinshi orındı iyelegen filmlerde bas rolde oynaǵan eki aktyordıń biri ([[Xarrison Ford]] penen birge).&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://sylvesterstallone.com/bio/|bet=Bio-About Sylvester Stallone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20010601150127/https://sylvesterstallone.com/bio/|arxivsáne=June 1, 2001|sáne=|jumıs=sylvesterstallone.com|qaralǵan sáne=June 23, 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://deadline.com/2021/08/sylvester-stallone-six-decades-number-one-film-rocky-rambo-the-suicide-squad-1234814038/|bet=Sylvester Stallone Punches Way To KO'Ing Number One Film In Six Straight Decades|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230314181046/https://deadline.com/2021/08/sylvester-stallone-six-decades-number-one-film-rocky-rambo-the-suicide-squad-1234814038/|arxivsáne=March 14, 2023|sáne=August 12, 2021|jumıs=Deadline|qaralǵan sáne=August 13, 2021}}&lt;/ref&gt;

1969-jılı [[Nyu-York]] qalasına kóship kelgennen soń, bir neshe jıl dawamında aktyor sıpatında qıyınshılıqlardı bastan keshirgen Stallone &quot;The Lords of Flatbush&quot; (1974) sıyaqlı filmlerde áste-aqırın jumıs taba basladı. Ol óziniń eń úlken kritikalıq hám kommerсiyalıq tabısına 1976-jılı ózi jazǵan tabıslı &quot;Rokki&quot; franshizasınıń birinshi filmindegi boksshı Rokki Balboa obrazı menen eristi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.imdb.com/name/nm0000230/|bet=Sylvester Stallone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110414005846/http://www.imdb.com/name/nm0000230/|arxivsáne=April 14, 2011|jumıs=IMDb|qaralǵan sáne=August 6, 2021}}&lt;/ref&gt; 1977-jılı ol &quot;Eń jaqsı sсenariy&quot; hám &quot;Eń jaqsı aktyor&quot; nominaсiyaları boyınsha eki &quot;[[Oscar|Oskar]]&quot; sıylıǵına usınılǵan tariyxtaǵı úshinshi aktyor boldı. Ol &quot;First Blood&quot; (1982) filminde PTSD (posttravmatikalıq stress sindromı) menen awırıwshı ásker Djon Rambo obrazın atqardı, bul roldi ol bes Rambo filminde (1982-2019) oynadı. 1980-jıllardıń ortasınan 1990-jıllardıń aqırına shekem Stallone &quot;Kobra&quot; (1986), &quot;Tango hám Kesh&quot; (1989), &quot;Jartas qumartıwshısı&quot; (1993), &quot;Qıyratıwshı adam&quot; (1993) hám &quot;Qánige&quot; (1994) sıyaqlı ekshn filmlerde oynap, [[Gollivud|Gollivudtıń]] eń kóp haqı alatuǵın aktyorlarınıń birine aylandı. 1984-jılı ol [[Gollivud Dańq alleyası|Gollivud Dańq alleyasında]] óz juldızına iye boldı.

Stallone &quot;Ósh alıwshılar&quot; film franshizasın baslawdan (2010-házirgi waqıtqa shekem) aldın Rokki Balboa (2006) hám Rambo (2008) filmlerindegi belgili rollerin dawam etti, onda ol jallanba ásker Barni Ross rolin oynadı. 2013-jılı ol tabıslı &quot;Qashıw rejesi&quot; filminde bas roldi oynadı hám onıń dawamlarında kórindi. 2015-jılı ol &quot;Krid&quot; filmi menen Rokki obrazına qaytıp keldi, bunda pensiyadaǵı Rokki burınǵı qarsılası Apollo Kridtiń ulı Donni Kridke tálim beredi. Bul film Stallonege keń kólemdegi maqtawlar hám onıń birinshi &quot;[[Altın Globus|Altın globus]]&quot; sıylıǵın alıp keldi, sonday-aq 40 jıl aldın usı rol ushın birinshi márte usınılǵannan keyin úshinshi márte &quot;[[Oscar|Oskar]]&quot; sıylıǵına usınıldı. 2022-jıldan baslap ol Paramount+ telekanalınıń &quot;Talsa patshası&quot; kriminal serialında bas rolde oynap atır.

== Erte jaslıq dáwiri hám bilim alıwı ==
Silvestr Gardenсio Stallone&lt;ref name=&quot;digitalspy&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Aging heroes&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;upi&quot; /&gt;1946-jılı 6-iyulde[5] [[Nyu-York]] qalasınıń Manxetten rayonındaǵı Xells-Kitchen elatında&lt;ref name=&quot;guardianUK&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/film/2016/feb/24/sylvester-stallone-profile-creed-rocky|title=Sylvester Stallone: the wacky people's champ who battled his own ego|access-date=November 16, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;biography.com&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.biography.com/people/sylvester-stallone-9491745|bet=Sylvester Stallone: Director, Producer, Screenwriter, Actor, Film Actor (1946–)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171206233506/https://www.biography.com/people/sylvester-stallone-9491745|arxivsáne=December 6, 2017|baspaxana=[[Biography.com]] ([[FYI (TV network)|FYI]] / [[A&amp;E Networks]])|qaralǵan sáne=November 16, 2017}}&lt;/ref&gt; hayal-qızlar professional gúresi promouteri Jaklin &quot;Djeki&quot; Stallone (qızlıq familiyası Labofish; 1921–2020) hám shashtárezshi Franchesko &quot;Frenk&quot; Stallone úlkeniniń (1919–2011)&lt;ref name=&quot;genealogy&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://storiedifamiglia.com/2023/09/05/dalla-puglia-agli-usa-gli-antenati-di-sylvester-stallone/|bet=Dalla Puglia a gli USA! Gli antenati di Sylvester Stallone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240108114141/https://storiedifamiglia.com/2023/09/05/dalla-puglia-agli-usa-gli-antenati-di-sylvester-stallone/|arxivsáne=January 8, 2024|sáne=September 5, 2023|til=it|jumıs=storiedifamiglia.com|qaralǵan sáne=January 8, 2024}}&lt;/ref&gt; úlken ulı bolıp dúnyaǵa kelgen. Onıń anası [[Vashington]], [[Kolumbiya]] okrugınan bolǵan amerikalı bolıp, breton franсuz hám ukrain evrey shıǵısına&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.interfaithfamily.com/arts_and_entertainment/popular_culture/Interfaith_Celebrities_Stallones_Jewish_Grandfather.shtml|bet=Interfaith Celebrities: Stallone's Jewish Grandfather|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090626073935/http://www.interfaithfamily.com/arts_and_entertainment/popular_culture/Interfaith_Celebrities_Stallones_Jewish_Grandfather.shtml|arxivsáne=June 26, 2009|avtor=Bloom|at=Nate|sáne=June 23, 2009|jumıs=www.interfaithfamily.com|baspaxana=interfaith family|qaralǵan sáne=March 12, 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://jewishbusinessnews.com/2014/08/18/sylvester-stallones-jewish-mom-forced-him-to-become-a-hairdresser/|bet=Sylvester Stallone's Jewish Mom Forced Him To Become A Hairdresser|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150412022311/http://jewishbusinessnews.com/2014/08/18/sylvester-stallones-jewish-mom-forced-him-to-become-a-hairdresser/|arxivsáne=April 12, 2015|avtor=Lightening|at=L.M.|sáne=August 18, 2014|jumıs=www.jewishbusinessnews.com|baspaxana=Jewish Business News|qaralǵan sáne=March 12, 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.artukraine.com/old/historical/stallone.htm|bet=Mother of movie star Sylvester Stallone seeks grannie in Ukraine|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140809172653/http://www.artukraine.com/old/historical/stallone.htm|arxivsáne=August 9, 2014|jumıs=ArtUkraine.com|qaralǵan sáne=July 5, 2015}}&lt;/ref&gt; iye edi, al ákesi 1930-jılları [[AQSh]]-qa kóship kelgen&lt;ref name=&quot;genealogy&quot; /&gt; Djoyya-del-Kolleden shıqqan italiyalı immigrant edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=dsKu6TYaYpM|bet=Video of Stallone visiting Italy|arxivurl=https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211027/dsKu6TYaYpM|arxivsáne=October 27, 2021|sáne=May 28, 2009|jumıs=Youtube|qaralǵan sáne=September 4, 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://equiery.com/blog/?p=852|bet=Polo Player and former Marylander Frank Stallone Dies|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160323184634/http://equiery.com/blog/?p=852|arxivsáne=March 23, 2016|sáne=July 13, 2011|jumıs=equiery.com|qaralǵan sáne=February 20, 2013}}&lt;/ref&gt; Onıń kishkene inisi — aktyor hám muzıkant Frenk Stallone.&lt;ref name=&quot;genealogy&quot; /&gt; Stallone haqqındaǵı kóplegen biografiyalarda onıń tuwılǵandaǵı atı &quot;Maykl Silvestr Gardenсio Stallone&quot; ekenligi kórsetilgen, al anasınıń intervyude túsindiriwinshe, ol dáslep aktyor Tayron Pauerge húrmeti sebepli oǵan &quot;Tayron&quot; dep at qoyǵan, biraq Stalloneniń ákesi onı &quot;Silvestr&quot; dep ózgertken. Onıń balalıq laqabı &quot;Binki&quot; bolǵan, biraq mektep oqıwshıları onı &quot;Stinki&quot; dep atay baslaǵannan keyin, ol Mayk/Maykl laqabın qollanıwdı qálegen.&lt;ref name=&quot;digitalspy&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.digitalspy.com/showbiz/10-things-about/a89634/ten-things-you-never-knew-about-sylvester-stallone/|bet=Ten Things You Never Knew About Sylvester Stallone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230120185911/https://www.digitalspy.com/showbiz/10-things-about/a89634/ten-things-you-never-knew-about-sylvester-stallone/|arxivsáne=January 20, 2023|sáne=February 20, 2008|jumıs=digitalspy.com|baspaxana=[[Digital Spy]]|qaralǵan sáne=February 1, 2023}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Aging heroes&quot;&gt;{{Cite book|title=Aging heroes|url=https://books.google.com/books?id=OtNbCQAAQBAJ&amp;dq=%22Gardenzio%22&amp;pg=PA35|publisher=[[Rowman &amp; Littlefield]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;upi&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.upi.com/Archives/1987/12/17/TY-STALLONE/7459566715600|bet=Ty Stallone?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230121162159/https://www.upi.com/Archives/1987/12/17/TY-STALLONE/7459566715600|arxivsáne=January 21, 2023|sáne=December 17, 1987|jumıs=upi.com|baspaxana=[[United Press International]]|qaralǵan sáne=February 1, 2023}}&lt;/ref&gt; Onıń &quot;Gardenсio&quot; degen ekinshi atı italiyan tilindegi &quot;Gaudenсio&quot; atınıń ózgertilgen forması bolıp, ol onı kóbinese &quot;Enсio&quot; dep qısqartqan.

Stalloneniń tuwılıw waqtında bolǵan qıyınshılıqlar akusherlerdi eki jup qısqıshtı qollanıwǵa májbúr etken, nátiyjede nervti tosınnan úzip tasladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.thebiographychannel.co.uk/biographies/sylvester-stallone.html|bet=Sylvester Stallone Biography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20091213163721/http://www.thebiographychannel.co.uk/biographies/sylvester-stallone.html|arxivsáne=December 13, 2009|avtor=The Biography Channel|jıl=2007|qaralǵan sáne=December 28, 2009}}&lt;/ref&gt; Bul onıń betiniń tómengi shep tárepiniń (erinniń, tiliniń hám iyeginiń bir bólimin qosqanda) sal bolıwına alıp keldi, bul oǵan ózine tán tisin qayrap turǵan kórinisi hám sózleriniń anıq emes aytılıwın berdi.&lt;ref name=&quot;tca&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.mid-day.com/articles/sylvester-stallone-can-still-pack-a-punch-at-68/15540185|bet=Sylvester Stallone can still pack a punch at 68|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190427064858/https://www.mid-day.com/articles/sylvester-stallone-can-still-pack-a-punch-at-68/15540185|arxivsáne=April 27, 2019|sáne=August 21, 2014|jumıs=mid-day|qaralǵan sáne=August 6, 2015}}&lt;/ref&gt; Nátiyjede ol balalıq dáwirinde kemsitiwlerge ushıraǵan, bunı ol bodibilding hám aktyorlıq penen shuǵıllanıw arqalı jeńgen.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://decoy.tvpassport.com/q_a/q-sylvester-stallone-has-very-interesting-voice-it-accent-or-something?subid=national-00001|title=Hollywood Q &amp; A|author=Thomlison|access-date=August 26, 2021}}&lt;/ref&gt; Bir másláhátshi Stalloneniń anasına: &quot;Siziń ulıńız sortirovka mashinasın basqarıwǵa yamasa tiykarınan lift operaсiyaları tarawında elektrik járdemshisi bolıwǵa uqıplı&quot;, — degen, biraq soǵan qaramastan, Silvestr aktyor hám sсenarist bolıwdı maqset etken.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://english.elpais.com/culture/2023-03-03/sylvester-stallone-how-childhood-rejection-and-bullying-led-the-legendary-actor-to-create-rocky.html|bet=Sylvester Stallone: How childhood rejection and bullying led the legendary actor to create 'Rocky'|avtor=Güimil|at=Eva|sáne=2023-03-03|til=en-us|jumıs=EL PAÍS English|qaralǵan sáne=2024-09-01}}&lt;/ref&gt;

Stallone óziniń nárestelik dáwiriniń bir bólimin patronaj hám internat tárbiyasında ótkizgen, bes jasında shańaraǵı menen birge Merilendke kóship kelgen. 1950-jıllardıń basında ákesi shańaraǵın anasınıń tuwılǵan jeri [[Vashington]], [[Kolumbiya]] okrugına kóshirip, sol jerde sulıwlıq mektebin ashqan. 1954-jılı anası &quot;Barbella&quot; dep atalǵan hayal-qızlar sport zalın ashqan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.usatoday.com/story/entertainment/celebrities/2020/09/22/jackie-stallone-dies-sylvester-stallone-mother-astrologist/5861878002/|bet=Jackie Stallone, celebrity astrologer, Sylvester Stallone's eccentric mother, dies at 98|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230520151925/https://www.usatoday.com/story/entertainment/celebrities/2020/09/22/jackie-stallone-dies-sylvester-stallone-mother-astrologist/5861878002/|arxivsáne=May 20, 2023|jumıs=USA TODAY|qaralǵan sáne=May 20, 2023}}&lt;/ref&gt; Ol on bir jasında ata-anasınıń ajırasıwınan keyin dáslep ákesi menen qalǵan, biraq on bes jasında qayta turmıs qurǵan anası menen birge Filadelfiyaǵa kóship ketken.

Bir waqıtları, Stalloneniń muǵallimleri onı &quot;Elektr orınlıǵına otırıwı eń itimal&quot; dep saylaǵan;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://news.miami.edu/stories/2015/06/sharing-heart-and-humor.html|bet=Celebrating UM Alumni|avtor=Shear|at=Robin|til=en|jumıs=news.miami.edu|qaralǵan sáne=2024-09-01}}&lt;/ref&gt; soǵan qaramastan, Stallone Filadelfiyadaǵı Notr-Dam Akademiyası hám Avraam Linkoln atındaǵı joqarı mektepte,&lt;ref name=&quot;Edu&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://pabook.libraries.psu.edu/palitmap/bios/Stallone__Sylvester.html|bet=Stallone, Sylvester (Sly)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120114162642/http://pabook.libraries.psu.edu/palitmap/bios/Stallone__Sylvester.html|arxivsáne=January 14, 2012|avtor=Birnbaum|at=Aspen|baspaxana=Pabook libraries|qaralǵan sáne=November 27, 2011}}&lt;/ref&gt; sonday-aq Merilendtegi Sharlott Xoll qalasındaǵı Sharlott Xoll áskeriy akademiyasında oqıǵan, keyin [[Mayami]] Deyd kolledjine barǵan.&lt;ref name=&quot;Alumni&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.chma.org/listing.cfm?year=1964&amp;Submit=Submit|bet=Charlotte Hall Military Academy Alumni|arxivurl=https://web.archive.org/web/20111118103903/http://www.chma.org/listing.cfm?year=1964&amp;Submit=Submit|arxivsáne=November 18, 2011}}&lt;/ref&gt; Ol 1965-jıldıń sentyabrinen 1967-jıldıń iyunine shekem eki jıl dawamında [[Shveycariya|Shveyсariyadaǵı]] [[Amerika Qurama Shtatları|Amerika]] kolledjinde oqıǵan. Keyin ol [[Amerika Qurama Shtatları|AQSHqa]] qaytıp kelip, 1967-jıldan 1969-jılǵa shekem Mayami universitetinde drama baǵdarında oqıǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://sylvesterstallone.com/bio/|bet=Bio &amp;#124; Sylvester Stallone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20010601150127/https://sylvesterstallone.com/bio/|arxivsáne=June 1, 2001|jumıs=sylvesterstallone.com|qaralǵan sáne=June 14, 2019}}&lt;/ref&gt; Stallone óziniń aktyorlıq hám ómirlik tájiriybesin qalǵan oqıw kreditleri ornına qabıl etiwdi soraǵan soń, 1998-jılı Mayami universiteti oǵan Kórkem óner bakalavrı (BFA) dárejesin bergen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://news.miami.edu/stories/2015/06/sharing-heart-and-humor.html|bet=Celebrating UM Alumni|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150710062857/https://news.miami.edu/stories/2015/06/sharing-heart-and-humor.html|arxivsáne=July 10, 2015|baspaxana=2015 University of Miami|qaralǵan sáne=March 25, 2023}}&lt;/ref&gt;

== Kino hám saxna karerası ==

=== 1968–1976: dáslepki rollerden jetiskenlikke shekem ===
[[Fayl:Rocky-Ad-Santa-Ana-Orange-County-Register-Apr,01-1977-p-102_(cropped).jpg|nobaý|Stallone Rokki (1976) filminde Rokki Balboa sıpatında Adrian (Taliya Shir) menen birge]]
1969-jılǵa shekem ol saxnada Mayk Stallone atı menen shıqqan; 1970-jılı ol Silvestr E. Stallone degen saxna atın qollanıwdı baslaǵan. Mayami universitetinde oqıp atırǵan waqtında, Stallone 1968-jılı túsirilgen &quot;Sol jaqsı bala&quot; (basqasha &quot;Kvadrat túbiri&quot; dep te atalǵan) dramasında rol oynaǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.newspapers.com/newspage/184708715/|bet=MOVIE IN MIAMI: Michael Stallone, 21-year-old Mount Airy actor, is getting his first film break in location in Florida with MGM's &quot;That Nice Boy.&quot;|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211216232655/https://www.newspapers.com/newspage/184708715/|arxivsáne=December 16, 2021|sáne=May 23, 1968|qaralǵan sáne=December 25, 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://stallonezone.com/imgs/news/1970s/score_inside.jpg|bet=stallone note from theater programme|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100114053531/https://stallonezone.com/imgs/news/1970s/score_inside.jpg|arxivsáne=January 14, 2010|qaralǵan sáne=December 25, 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://worldradiohistory.com/CANADA/Archive-Broadcaster-Canada/60s/68/BCC-1968-05-23.pdf|bet=Vidicam Film System introduces high speed on 35mm (page 18)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200819075925/https://worldradiohistory.com/CANADA/Archive-Broadcaster-Canada/60s/68/BCC-1968-05-23.pdf|arxivsáne=August 19, 2020|qaralǵan sáne=December 25, 2020}}&lt;/ref&gt; Bunnan tısqarı, ol hám Djon Xerсfeld 1969-jılı &quot;Atlar&quot; dep atalǵan tómen byudjetli ózbetinshe islep shıǵarǵan film ústinde birge islegen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://stallonezone.com/wordpress/?p=14126|bet=&quot;Horses&quot; – The College Film Project of Sly Stallone &amp; John Herzfeld!|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230424121603/https://stallonezone.com/wordpress/?p=14126|arxivsáne=April 24, 2023|sáne=April 24, 2023|qaralǵan sáne=April 24, 2023}}&lt;/ref&gt;

Nyu-York qalasına kóshkennen keyin, Stallone kelinshegi Sasha Chak penen bir kvartirada jasaǵan, ol bolajaq aktrisa, ofiсiant bolıp islep olardı asıraǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.sheknows.com/entertainment/articles/1128921/sylvester-stallones-life-timeline/|bet=Sylvester Stallone's taken more punches in life than he has on the big screen|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161012142330/https://www.sheknows.com/entertainment/articles/1128921/sylvester-stallones-life-timeline/|arxivsáne=October 12, 2016|avtor=Kelly|at=Lauren|sáne=October 11, 2016|jumıs=She Knows|qaralǵan sáne=March 30, 2020}}&lt;/ref&gt; Bul waqıtta Stallone hár túrli jumıslardı islegen, sonıń ishinde zooparkta tazalawshı hám teatrda biletshi bolıp islegen; sońǵısınan biletlerdi qımbatqa satqanı ushın jumıstan bosatılǵan. Ol jergilikli kitapxanaǵa jiyi barıp, jazıw kónlikpelerin rawajlandırǵan hám Edgar Allan Ponıń shıǵarmalarına qızıǵıwshılıq payda etken.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.looper.com/27729/truth-sylvester-stallone/|bet=The truth about Sylvester Stallone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161017015946/https://www.looper.com/27729/truth-sylvester-stallone/|arxivsáne=October 17, 2016|avtor=Boone|at=Brian|sáne=October 13, 2016|jumıs=[[Looper.com]]|qaralǵan sáne=March 30, 2020}}&lt;/ref&gt;

I1972-jılı Stallone aktyorlıq karerasınan bas tartıwdıń aldında turǵan edi; ol keyinirek ómiriniń eń tómen noqatı dep táriyiplegen waqıtta, &quot;Kryostnıy ata&quot; filminde qosımsha rol alıwǵa urınǵan, biraq sátsizlikke ushıraǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://indianexpress.com/article/entertainment/hollywood/sylvester-stallone-was-rejected-as-extra-in-the-godfather/|bet=Sylvester Stallone was rejected as extra in 'The Godfather'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160228112725/https://indianexpress.com/article/entertainment/hollywood/sylvester-stallone-was-rejected-as-extra-in-the-godfather/|arxivsáne=February 28, 2016|sáne=February 27, 2016|qaralǵan sáne=March 30, 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.projectcasting.com/news/sylvester-stallone-the-godfather/|bet=Stallone: I Was Turned Down for an Extra Role in 'The Godfather'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160227024621/https://www.projectcasting.com/news/sylvester-stallone-the-godfather/|arxivsáne=February 27, 2016|sáne=February 25, 2016|qaralǵan sáne=March 30, 2020}}&lt;/ref&gt; Onıń ornına, ol Barbra Streyzand bas rolde oynaǵan basqa Gollivud xiti &quot;Ne bolıp atır, dok?&quot; filminde fon roline jiberilgen. Stallone óziniń eki kórinisinde zorǵa kórinedi.

Stallone dostı qatnasıwǵa shaqırǵan spektaklde oynap atırǵan edi, hám sol jerde bolǵan bir agent Stalloneniń &quot;Fletbush lordları&quot; filmindegi bas qaharman Stenlidiń roline tuwra keletuǵının oylaǵan. Bul film byudjet máseleleri sebepli 1972-jıldan 1974-jılǵa shekem toqtap-baslap túsirilgen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://cinemaretro.com/index.php?/archives/8347-REVIEW-THE-LORDS-OF-FLATBUSH-STARRING-SYLVESTER-STALLONE,-PERRY-KING,-and-HENRY-WINKLER-From-Sony-Pictures-Choice-Collection.html|bet=REVIEW: &quot;THE LORDS OF FLATBUSH&quot; STARRING SYLVESTER STALLONE, PERRY KING, and HENRY WINKLER From Sony Pictures Choice Collection – Cinema Retro|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200807173822/https://cinemaretro.com/index.php?/archives/8347-REVIEW-THE-LORDS-OF-FLATBUSH-STARRING-SYLVESTER-STALLONE,-PERRY-KING,-and-HENRY-WINKLER-From-Sony-Pictures-Choice-Collection.html|arxivsáne=August 7, 2020|jumıs=cinemaretro.com|qaralǵan sáne=March 20, 2020}}&lt;/ref&gt; Stallone shama menen 1973-jıldıń ortasında óziniń birinshi haqıyqıy bas rolin aldı. Bul ǵárezsiz &quot;Jasırınatuǵın jer joq&quot; filmi bolıp, onda ol [[Nyu-York]] qalasındaǵı qalalıq terrorist háreketi menen baylanıslı adamdı oynaydı, al onıń súyiklisi zergerlik buyımlar satıwshısı boladı. Film keyinirek qayta montaj islenip, &quot;Qozǵalańshı&quot; dep ataldı, bul ekinshi versiyada Stallone bas rolde. 1990-jılı bul film dáslepki filmnen alınǵan qıyındılar hám jańadan túsirilgen sáykes kadrlar menen qayta montajlanıp, keyin — Vudi Allenniń &quot;Ne bolıp atır, Tigr Lili?&quot; filmi stilinde — óziniń parodiyasına aylandırılıp, &quot;Reynbo dep atalǵan adam&quot; dep ataldı.

Stalloneniń basqa dáslepki film rolleri kishi bolıp, olarǵa tómendegiler kiredi: &quot;M*A*S*H&quot; (1970) filminde stolda otırǵan ásker sıpatında qısqa kreditsiz kóriniw; &quot;Kepterler&quot; (1970) filminde keshte qatnasıwshı sıpatında; Vudi Allenniń &quot;Bananlar&quot; (1971) filminde metro qaraqshısı sıpatında; psixologiyalıq triller &quot;Klyut&quot; (1971) filminde klubta oynap atırǵan qosımsha aktyor retinde; hám Djek Lemmon qatnasqan &quot;Ekinshi avenyudiń tutqını&quot; (1975) filminde jas adam retinde. Sońǵı filmde Djek Lemmonnıń qaharmanı Stalloneniń personajın qalta urlawshı dep oylap, onı quwıp, uslap alıp, uradı. Ol 1974-jılı &quot;Fletbush lordları&quot; filminde ekinshi márte bas roldi oynadı. 1975-jılı ol &quot;Xosh bol, meniń súyiklim&quot;, &quot;Kapone&quot; hám &quot;Ólim jarısı 2000&quot; filmlerinde járdemshi rollerdi oynadı. Ol &quot;Poliсiya tariyxı&quot; hám &quot;Kodjak&quot; teleseriallarında miyman aktyor sıpatında qatnastı. Sonday-aq, ol &quot;Mandingo&quot; filminde de bar dep esaplanadı. Onıń saxnası óshirilgen dep kóbinese aytıladı.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=-iFLCgAAQBAJ&amp;q=stallone+mandingo+deleted&amp;pg=PA145|title=Thomas Hauser on Boxing: Another Year Inside the Sweet Science}}&lt;/ref&gt;

Stallone dúnya júzilik dańqqa &quot;Rokki&quot; (1976) filmindegi bas roli menen eristi. Bul film awır salmaq chempionı Apollo Krid penen bokslesiwge tayarlanıp atırǵan qıyınshılıqtaǵı boksshı Rokki Balboa haqqındaǵı sport draması edi. 1975-jılı 24-martta Stallone Muxammed Ali menen Chak Vepner arasındaǵı jekpe-jekti kórdi. Sol kúni keshte Stallone úyine qayttı hám úsh kúnnen soń &quot;Rokki&quot;diń birinshi variantın jazıp pitkerdi. Keyin Stallone Vepnerdiń sсenariyge qanday da tásir etkenin biykarladı, biraq Vepner shaǵım etti hám aqırında Stallone menen jasırın summa ushın kelisimge keldi.&lt;ref name=&quot;ESPN Wepner Recognized&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.espn.com/boxing/story/_/page/IamChuckWepner/chuck-wepner-recognized-rocky-fame|bet='Real Rocky' Wepner finally getting due|arxivurl=https://web.archive.org/web/20111027212214/http://espn.go.com/boxing/story/_/page/IamChuckWepner/chuck-wepner-recognized-rocky-fame|arxivsáne=October 27, 2011|sáne=October 25, 2011|baspaxana=[[ESPN]]|qaralǵan sáne=November 20, 2012}}&lt;/ref&gt; Filmge basqa da ilham derekleri Rokki Graсiano avtobiografiyası &quot;Birew joqarıda meni jaqsı kóredi&quot; hám usı atamadaǵı film bolıwı múmkin. Stallone sсenariydi kóp studiyalarǵa satıwǵa urındı, ózi bas roldi oynaw niyetinde edi. Irvin Vinkler hám Robert Chartoff qızıǵıp, Stallonege huqıqları ushın 350 000 AQSH dolların usındı, biraq olardıń bas rol ushın óz kasting ideyaları bar edi, sonıń ishinde Robert Redford hám Bert Reynolds bar edi. Stallone bas qaharmandı ózi oynamaǵansha satıwdan bas tarttı — hám aqırında, byudjetti ádewir qısqartıwdan keyin, onıń juldız bolıwına kelisim berildi. Film shıqqannan keyin, sınshı Rodjer Ebert Stallone keyingi Marlon Brando bolıwı múmkin dep ayttı.

1977-jılı, 49-[[Oscar|Oskar]] sıylıqları máresiminde, &quot;Rokki&quot; filmi on Oskarǵa usınıs etildi, sonıń ishinde Stallone Eń jaqsı aktyor hám Eń jaqsı original sсenariy nominaсiyalarına usınıldı. Film Eń jaqsı súwret, Eń jaqsı rejissyura hám Eń jaqsı film montajı nominaсiyalarında Oskar sıylıqların uttı. Keyin &quot;Rokki&quot; Milliy film reestrine kirgizildi hám onıń rekvizitleri Smitson muzeyine qoyıldı. Stalloneniń &quot;Rokki&quot; seriyasında Filadelfiya kórkem óner muzeyiniń aldıńǵı kiris esigin paydalanıwı sebepli bul jer &quot;Rokki teksheleri&quot; dep ataldı, hám qalalıq muzeydiń janına Rokki personajınıń esteligin turaqlı túrde ornattı. Bul personaj Xalıqaralıq boks dańq zalına da saylandı.

=== 1978–1999: keyingi jetiskenlikler ===
Stallone 1978-jılǵı &quot;Jánnet kóshesi&quot; filminde rejissyorlıq debyutin isledi hám bas roldi oynadı. Bul filmde ol kásiplik gúreske qatnasatuǵın úsh tuwısqannıń biri rolin oynadı. Sol jılı ol Norman Djuisonnıń &quot;F.I.S.T.&quot; filminde bas roldi oynadı, bul soсiallıq dramada ol Djeyms Xoffaǵa biraz uqsas, kásiplik awqam basshılıǵına aralasatuǵın qoyma jumısshısı rolin oynadı. 1979-jılı ol &quot;Rokki II&quot; filmin jazdı, bas roldi oynadı hám rejissyorlıq etti (Djon G. Evildsenniń ornına). Bul dawamı úlken tabısqa eristi, 200 million [[AQSh]] dollarınan artıq payda taptı.

1981-jılı ol Maykl Keyn hám futbol juldızı [[Pelé|Pele]] menen birge &quot;Jeńiske qashıw&quot; filminde bas roldi oynadı. Sol jılı ol &quot;Túngi suńqarlar&quot; trillerinde de bas roldi oynadı, bunda ol [[Nyu-York (shtat)|Nyu-York]] poliсiyasınıń xızmetkeri bolıp, Rutger Xauer oynaǵan shet ellik terrorist penen quwıspaq oynaydı.

1982-jılı Stallone Vetnam urısınıń veteranı, burınǵı &quot;Jasıl beret&quot; Djon Rambo rolin oynadı. Bul &quot;Birinshi qan&quot; ekshn filmi edi, Devid Morelldiń usı atamadaǵı romanınıń ekranlastırılıwı boldı. Biraq filmniń óndiris barısında Stallone sсenariydi ádewir ózgertti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://ew.com/movies/2017/04/07/first-blood-rambo-dead-ending-kirk-douglas/|bet='First Blood' Original Ending: Dead Rambo and Kirk Douglas|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231006002817/https://ew.com/movies/2017/04/07/first-blood-rambo-dead-ending-kirk-douglas/|arxivsáne=October 6, 2023|jumıs=EW.com|qaralǵan sáne=August 6, 2021}}&lt;/ref&gt; Film hám sınshılar, hám kassada úlken tabısqa eristi. Sınshılar Stalloneniń oyının maqtadı, ol Rambonı kitaptaǵıday emes, adamıy etip kórsete aldı dep ayttı. Bul film &quot;Rambo&quot; franshizasın baslap berdi. Sol jılı Stallone &quot;Rokki III&quot; filmin jazdı, rejissyorlıq etti hám bas roldi oynadı. Bul ekinshi dawamı da kassada tabısqa eristi. Bul rollerge tayarlanıw ushın Stallone qatań shınıǵıw rejimin basladı, bul kóbinese háptesine altı kún sportzalda bolıw hám keshqurın qosımsha press shınıǵıwların islewdi ańlattı. Stallone &quot;Rokki III&quot; filmi ushın denesindegi may muǵdarın óziniń eń tómen kórsetkishi — 2.8% ke deyin túsirgenin aytadı.

1983-jılı ol &quot;Tiri qalıw&quot; filmine rejissyorlıq etti, bul &quot;Shembi keshki qızdırma&quot; filminiń dawamı bolıp, onda Djon Travolta bas roldi oynadı. Bul Stallone rejissyorlıq etken birden-bir film boldı, onda ol ózi oynamadı. &quot;Tiri qalıw&quot; filmi barlıq kino sınshıları tárepinen qattı sınǵa alındı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.rottentomatoes.com/m/staying_alive|bet=Staying Alive (1983)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211213200712/https://www.rottentomatoes.com/m/staying_alive|arxivsáne=December 13, 2021|sáne=October 8, 2002|jumıs=[[Rotten Tomatoes]]|baspaxana=[[Fandango Media]]|qaralǵan sáne=October 24, 2019}}&lt;/ref&gt; Sınǵa qaramastan, &quot;Tiri qalıw&quot; kommerсiyalıq jaqtan tabısqa eristi. Film muzıkalı filmler arasında eń úlken ashılıw háptesin kórsetti (sol waqıtta), 1,660 ekranda 12,146,143 dollar jıynadı. Ulıwma alǵanda, film AQSH prokatında 22 million dollarlıq byudjetke qarsı 65 million dollarǵa jaqın tabıs taptı. Dúnya júzi boyınsha 127 million dollar jıynadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://jpbox-office.com/fichfilm.php?id=6839|bet=Staying Alive (1983) - JPBox-Office|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210421153142/http://jpbox-office.com/fichfilm.php?id=6839|arxivsáne=April 21, 2021|jumıs=jpbox-office.com|qaralǵan sáne=April 21, 2021}}&lt;/ref&gt; AQSH prokatındaǵı tabısı &quot;Shembi keshki qızdırma&quot; filminiń 139.5 million&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.the-numbers.com/movie/Saturday-Night-Fever|bet=Staying Alive|arxivurl=https://web.archive.org/web/20151222085455/http://www.the-numbers.com/movie/Saturday-Night-Fever|arxivsáne=December 22, 2015|jumıs=[[The Numbers (website)|The Numbers]]|qaralǵan sáne=October 10, 2020}}&lt;/ref&gt; dollarınan ádewir tómen bolsa da, film 1983-jıldıń finanslıq jaqtan eń tabıslı on filminiń qatarına kirdi.

1980-jılları Stallone [[Arnold Schwarzenegger|Arnold Shvarсenegger]] menen birge dúnyadaǵı eń iri ekshn film juldızlarınıń biri dep esaplandı.&lt;ref name=&quot;pearson20171009&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.slashfilm.com/arnold-schwarzenegger-beyond-fest/|bet=Schwarzenegger Orchestrated a Legendary Hollywood Troll|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200727050548/https://www.slashfilm.com/arnold-schwarzenegger-beyond-fest/|arxivsáne=July 27, 2020|avtor=Pearson|at=Ben|sáne=October 19, 2017|jumıs=[[/Film]]|qaralǵan sáne=July 27, 2020}}&lt;/ref&gt; [[Arnold Schwarzenegger|Shvarсenegger]]-Stallone básekisi jıllar dawamında jalǵastı;&lt;ref name=&quot;raymond20131018&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.vulture.com/2013/10/stallone-schwarzenegger-relationship-timeline.html|bet=Schwarzenegger vs. Stallone: A Timeline|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220818143443/https://www.vulture.com/2013/10/stallone-schwarzenegger-relationship-timeline.html|arxivsáne=August 18, 2022|avtor=Raymond|at=Adam K.|sáne=October 18, 2013|jumıs=Vulture|qaralǵan sáne=August 19, 2022}}&lt;/ref&gt; olar bir-birin baspasózde hújim etti hám ekranda kóbirek adam óltiriw hám úlkenirek qurallar menen bir-birin basıp ótiwge urındı.

Stallone geyde, hátteki tabıssız bolsa da, hár qıylı janrlardaǵı rollerdi orınlawǵa háreket etti. 1984-jılı ol Dolli Parton menen birge &quot;Rinstoun&quot; atlı komediya filminde bas roldi oynadı hám sсenariyin jazıstı, onda ol bolajaq kantri muzıka qosıqshısı rolin oynadı. &quot;Rinstoun&quot; saundtregi ushın ol bir qosıq ta orınladı. Stallone &quot;Tas penen romantika&quot; filmindegi bas erkek rolin bas tartıp, onıń ornına &quot;Rinstoun&quot; filmin tańladı, bul sheshimine ol keyin ókindi.

1985-jılı Stallone &quot;Rokki IV&quot; hám &quot;Rembo: Birinshi qan. Ekinshi bólim&quot; filmleri menen &quot;Rokki&quot; hám &quot;Rembo&quot; franshizalarındaǵı tabısın dawam etti. Stallone bul eki personajdı ulıwma 13 filmde sáwlelendirgen. Stallone &quot;Rokki IV&quot; filmi ushın óz qaharmanınıń sırtqı kórinisin islep shıǵıw ushın burınǵı Mister Olimpiya Franko Kolombo menen ushırastı, dál Mister Olimpiya jarısına tayarlanǵanday. Bul kúnine eki márte, háptesine altı kún shınıǵıw degendi ańlattı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://sylvesterstallone.com/health-fitness/four/|bet=Sylvester Stallone – Four&lt;!-- Bot generated title --&gt;|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120905145716/http://sylvesterstallone.com/health-fitness/four/|arxivsáne=September 5, 2012}}&lt;/ref&gt; Eki film de úlken finanslıq tabısqa eristi.
[[Fayl:John_Rambo.jpg|solğa|nobaý|Stallone &quot;Rembo III&quot; (1988) filminde Djon Rembo rolinde]]
1985-jıl átirapında Stallone 1939-jılǵı Djeyms Kegni klassikası &quot;Patas júzli perishteler&quot; filminiń qayta túsiriliwine kelisim berdi. Bul film onıń Cannon Films kompaniyası menen kóp súwretli kelisiminiń bir bólegi bolıwı kerek edi hám onda Kristofer Riv penen birge bas roldi oynawı, al rejissyorı Menaxem Golan bolıwı kerek edi. Bunday súyikli klassikanıń qayta isleniwi Variety jurnalı tárepinen maqullanbadı hám joqarı sınshı Rodjer Ebert tárepinen qorqınısh penen qabıl etildi. Cannon kompaniyası 1986-jılı ekranǵa shıqqan hám kassalıq tabısqa erisken &quot;Kobra&quot; filmin túsiriwdi sheshti. Bul onıń White Eagle Enterprises óndiris kompaniyasınıń qurılıwına alıp keldi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1986-05-23-ca-23596-story.html|bet=NONEXCLUSIVE CONTRACT : STALLONE, UA INK MULTIPICTURE DEAL|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201021005027/https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1986-05-23-ca-23596-story.html|arxivsáne=October 21, 2020|sáne=May 23, 1986|jumıs=[[Los Angeles Times]]|qaralǵan sáne=October 19, 2020}}&lt;/ref&gt;

1987-jılı ol &quot;Shegaranıń arǵı tárepinde&quot; atlı shańaraq dramasında bas roldi oynadı, onda ol óziniń uzaqlasqan ulı menen jarasıwǵa háreket etken hám qol gúresi jarısına qatnasqan qıynalǵan júk tasıwshı rolin sáwlelendirdi. Bul film sınshılar tárepinen jaman qabıl etildi hám prokatta áwmetsiz boldı. 1989-jılı ol Kurt Rassel menen birge &quot;Tango hám Kesh&quot; atlı háreketsheń poliсiya filminde bas roldi oynadı, bul film ishki hám sırtqı bazarda jaqsı tabıs taptı, shet el bazarlarında 57 million AQSH dolları hám dúnya júzi boyınsha 120 million AQSH dollarınan artıq payda keltirdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.flavorwire.com/402226/so-bad-its-good-sylvester-stallone-arm-wrestling-and-80s-nostalgia-in-over-the-top|bet=So Bad It's Good: Sylvester Stallone, Arm Wrestling, and '80s Nostalgia in 'Over the Top'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210720102726/https://www.flavorwire.com/402226/so-bad-its-good-sylvester-stallone-arm-wrestling-and-80s-nostalgia-in-over-the-top|arxivsáne=July 20, 2021|avtor=Bailey|at=Jason|sáne=July 8, 2013|jumıs=Flavorwire|qaralǵan sáne=July 5, 2021}}&lt;/ref&gt; Stallone 1980-jıllarda boks promouteri boldı. Onıń Tiger Eye Productions boks promouterlik kompaniyası dúnya chempionları Shon O'Greydi hám Aaron Prayor menen shártnama dúzdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://boxrec.com/media/index.php/Sylvester_Stallone|bet=Sylvester Stallone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150418131744/http://boxrec.com/media/index.php/Sylvester_Stallone|arxivsáne=April 18, 2015|jumıs=boxrec.com|qaralǵan sáne=September 8, 2014}}&lt;/ref&gt;

Stallone 1990-jıllardı &quot;Rokki&quot; franshizasınıń besinshi bólimi &quot;Rokki V&quot; filminde bas roldi oynaw menen basladı. Bul filmge birinshi filmniń rejissyorı Djon G. Evildsen qaytıp keldi hám ol seriyalardıń sońǵı bólimi bolıwı kerek edi. Biraq ol prokatta úmitsiz boldı hám unamsız pikirler aldı.&lt;ref&gt;{{Cite news|title='Home' KOs 'Rocky V' at Box Office : Movies: The comedy grabs {{US$|17}}&amp;nbsp;million in receipts to take the No. 1 spot over Stallone's much-hyped sequel.|url=https://articles.latimes.com/1990-11-20/entertainment/ca-5106_1_weekend-box|date=November 20, 1990|access-date=February 19, 2020}}&lt;/ref&gt;

Keyin Stallone Djon Lendistiń &quot;Oskar&quot; atlı tariyxıy komediyasında kórindi, bul film de sınshılar tárepinen de, prokatta da sátsiz boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Catalog/moviedetails/58972|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191203170003/https://catalog.afi.com/Catalog/moviedetails/58972|arxivsáne=December 3, 2019|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=October 11, 2020}}&lt;/ref&gt; 1992-jılı ol Rodjer Spottisvudtıń &quot;Toqta! Bolmasa anam atadı&quot; atlı háreketsheń komediyasında oynadı,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/59402-STOP--OR-MY-MOM-WILL-SHOOT?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210805123657/http://catalog.afi.com/Film/59402-STOP--OR-MY-MOM-WILL-SHOOT?cxt=filmography|arxivsáne=August 5, 2021|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=October 11, 2020}}&lt;/ref&gt; bul da sınshılar tárepinen hám prokatta áwmetsiz boldı. Stallone bul filmge Shvarсeneggerdiń bas rolge qızıǵıp atırǵanı haqqındaǵı gáplerge isenip kelisim bergen. [[Arnold Schwarzenegger|Shvarсenegger]] bolsa, sсenariydiń sapası tómen ekenin bilip, Stalloneni aldaw ushın prodyuserlerge óziniń qızıǵıwshılıǵın kórsetkenin ayttı.

1993-jılı ol Renni Xarlinniń &quot;Jartas shıńı&quot; atlı ekshn trilleri menen qayta kóterildi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/59493-CLIFFHANGER?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201027201213/https://catalog.afi.com/Film/59493-CLIFFHANGER?cxt=filmography|arxivsáne=October 27, 2020|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=October 10, 2020}}&lt;/ref&gt; Bul film AQSH-ta tabısqa eristi, 84 million [[AQSh]] dolları tabıs taptı, al dúnya júzi boyınsha 171 million AQSH dolları tabıs taptı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.boxofficemojo.com/release/rl608863745/|bet=Cliffhanger|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200606232532/https://www.boxofficemojo.com/release/rl608863745/|arxivsáne=June 6, 2020|jumıs=[[Box Office Mojo]]|qaralǵan sáne=October 10, 2020}}&lt;/ref&gt; Sol jılı keyinirek ol Marko Brambilla rejissyorlıǵındaǵı &quot;Qıyratıwshı adam&quot; atlı keleshek haqqındaǵı háreketsheń filmde Uesli Snayps hám Sandra Bullok penen birge bas roldi oynadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Film/67651-DEMOLITION-MAN?cxt=filmography|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210805123229/http://catalog.afi.com/Film/67651-DEMOLITION-MAN?cxt=filmography|arxivsáne=August 5, 2021|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=October 10, 2020}}&lt;/ref&gt; Rotten Tomatoes saytında film 42 pikir tiykarında 60% maqullaw reytingine iye, ortasha bahası 5.43/10. Sayttıń juwmaǵı: &quot;Satiralıq astarı bar, ortashadan joqarı ilimiy-fantastikalıq atıspalı film, &quot;Qıyratıwshı adam&quot; Stallone, Snayps hám Bulloktıń kúshli oyınları menen bekkemlengen&quot;.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.rottentomatoes.com/m/demolition_man/|bet=Demolition Man (1993)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200626110756/https://www.rottentomatoes.com/m/demolition_man|arxivsáne=June 26, 2020|sáne=August 15, 2000|jumıs=[[Rotten Tomatoes]]|baspaxana=[[Fandango Media]]|qaralǵan sáne=July 31, 2020}}&lt;/ref&gt; Film prokatta birinshi orında basladı. &quot;Qıyratıwshı adam&quot; [[Arqa Amerika|Arqa Amerikada]] prokat dawamında 58,055,768 dollar hám dúnya júzi boyınsha 159,055,768 dollar tabıs taptı.&lt;ref name=&quot;the-numbers&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.the-numbers.com/movie/Demolition-Man#tab=summary|bet=Demolition Man – Box Office Data, Movie News, Cast Information|jumıs=[[The Numbers (website)|The Numbers]]|qaralǵan sáne=June 1, 2020}}&lt;/ref&gt;

Onıń tabıslı filmler qatarı 1994-jılı Sharon Stoun menen birge bas roldi oynaǵan hám Luis Losa rejissyorlıq etken &quot;Maman&quot; filmi menen dawam etti. Film [[AQSh|AQSh]]&lt;nowiki/&gt;ta 7-oktyabrde ekranlarǵa shıqtı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://catalog.afi.com/Catalog/moviedetails/60240|bet=AFI{{!}}Catalog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210427042800/https://catalog.afi.com/Catalog/moviedetails/60240|arxivsáne=April 27, 2021|jumıs=catalog.afi.com|qaralǵan sáne=October 10, 2020}}&lt;/ref&gt; Sınshılardıń pikirleri kóbinese unamsız bolǵanına qaramastan,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.rottentomatoes.com/m/1056079-specialist/|bet=The Specialist|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161222203234/https://www.rottentomatoes.com/m/1056079-specialist/|arxivsáne=December 22, 2016|sáne=January 31, 2006|jumıs=[[Rotten Tomatoes]]|qaralǵan sáne=December 6, 2017}}&lt;/ref&gt; film kommerciyalıq jaqtan tabısqa eristi.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Fox|first=David J.|date=October 11, 1994|title=Weekend Box Office Stallone and Stone Draw In the Fans|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1994-10-11-ca-48856-story.html|access-date=December 25, 2010}}&lt;/ref&gt; Birinshi háptesinde ol 14,317,765 dollar tabıs taptı hám aqırında AQSH prokatında 57,362,582 dollar menen óz byudjetin qapladı, al shet ellerde jáne 113,000,000 dollar taptı, ulıwma dúnya júzi boyınsha 170,362,582 dollar jıynadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.boxofficemojo.com/release/rl3446703617/weekend/|bet=The Specialist|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210224141542/https://www.boxofficemojo.com/release/rl3446703617/weekend/|arxivsáne=February 24, 2021|jumıs=[[Box Office Mojo]]|qaralǵan sáne=October 10, 2020}}&lt;/ref&gt;
[[Fayl:Sylvester_Stallone_Cannes.jpg|nobaý|Stallone 1993-jılǵı Kann kinofestivalında]]
1995-jılı ol ilimiy-fantastikalıq ekshn film &quot;Sudya Dredd&quot;te bas qaharman rolin oynadı (britaniyalı 2000 AD komiksinen). Onıń shet ellerdegi prokat tabısı AQSH-taǵı &quot;Sudya Dredd&quot; filminiń sátsizligin qapladı. Filmniń byudjeti shama menen 100 million AQSH dolların quradı hám dúnya júzi boyınsha 113 million AQSH dolları tabıs taptı, bul onıń byudjetin zorǵa qapladı. Filmniń prokattaǵı jaman nátiyjelerine qaramastan, Stallone Universal Pictures kompaniyası menen 60 million dollarlıq úsh filmlik kelisimge qol qoydı, bul onı Djim Kerriden keyin hár bir film ushın 20 million dollar alatuǵın ekinshi juldız etti. Biraq, 2000-jıldıń fevral ayında kelisimniń múddeti pitkenshe ol birde bir film túsirmegenlikten, hesh qanday tólem almadı.

Sol jılı ol jáne Djulianna Mur hám Antonio Banderas penen birge &quot;Killerler&quot; trillerinde oynadı. Sol jılı Stallone, basqa da ataqlı juldızlar menen birge, Trey Parker hám Mett Stoun rejissyorlıq etken &quot;Siziń studiyańız hám siz&quot; atlı qısqa metrajlı komediya filminde qatnastı. Bul film Seagram kompaniyası tárepinen Universal Studios hám MCA Corporation kompaniyaların satıp alıwın bayramlaw ushın buyırtpa berilgen edi. Stallone filmde óziniń Rokki Balboa dawısı menen sóyleydi, al onıń aytqanları subtitrler arqalı awdarıladı. Bir waqıtta Stallone onıń Balboa obrazın qalay qollanıwı múmkinligi haqqında baqırıp, onı ótmishte qaldırǵanın aytadı; diktor onı sharap salqınlatqıshı menen tınıshlandırıp, onı &quot;aqıllı&quot; dep ataydı. Buǵan juwap retinde Stallone: &quot;Úlken raxmet&quot; deydi. Keyin ol sharap salqınlatqıshına qarap: &quot;Aqmaq arzan studiya!&quot; dep baqıradı.

1996-jılı ol &quot;Kúndizgi jaqtı&quot; atlı apat filminde bas roldi oynadı. Bul filmde ol jer astı tunnelindegi jarılıstan aman qalǵanlardı qutqarıwǵa háreket etiwshi, abıroydan ayırılǵan burınǵı ayrıqsha jaǵdaylar xızmetiniń basshısı rolin oynadı. &quot;Kúndizgi jaqtı&quot; filmi de AQSH ishki prokatında $33 million tabıs taptı, biraq sırtqı bazarda jaqsıraq kórsetkishke iye bolıp, ulıwma $158 million tabıs taptı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.avclub.com/this-sylvester-stallone-flop-still-makes-for-an-explosi-1844191264|bet=This Sylvester Stallone flop still makes for an explosive good time|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210709183357/https://www.avclub.com/this-sylvester-stallone-flop-still-makes-for-an-explosi-1844191264|arxivsáne=July 9, 2021|avtor=Gomez|at=Patrick|sáne=July 2, 2020|jumıs=The A.V. Club|qaralǵan sáne=July 5, 2021}}&lt;/ref&gt; 1997-jılı Stallone ózine úyrenishikli emes rol — semiz sherif rolin &quot;Poliсiya jeri&quot; atlı kriminal dramasında oynadı, onda ol Robert De Niro hám Rey Liotta menen birge bas rollerdi atqardı. Film sınshılar tárepinen jaqsı qabıl etildi hám prokatta ortasha tabısqa eristi, $15 million byudjetke qarsı $63 million tabıs taptı. Stalloneniń bul filmdegi oyını oǵan Stokgolm Xalıqaralıq Kino Festivaliniń Eń jaqsı aktyor sıylıǵın alıp berdi. 1998-jılı ol &quot;Muravey&quot; atlı animaсiyalıq filmde dawıslı rol oynadı, bul film AQSH ishki prokatında úlken tabısqa eristi.

=== 2000–2005: tómenlew jılları ===
2000-jılı Stallone &quot;Karterdi alıń&quot; atlı trillerde bas roldi oynadı, bul 1971-jılǵı sonday atamadaǵı britaniyalıq filmniń qayta túsirilgen nusqası edi, biraq film sınshılar hám kóriwshiler tárepinen jaman qabıl etildi. Stalloneniń karerası onnan keyingi &quot;Quwǵınǵa ushıraǵan&quot; (2001), &quot;Andjelonıń óshin alıw&quot; (2002) hám &quot;D-Tox&quot; (2002) filmleri de sın hám kommerсiyalıq jaqtan sátsizlikke ushıraǵannan soń ádewir tómenledi.

2003-jılı ol &quot;Shpion balalar&quot; seriyasınıń úshinshi bóliminde: &quot;Shpion balalar 3-D: Oyın tamam&quot; filminde jawız rolin oynadı, bul film prokatta úlken tabısqa eristi (dúnya júzi boyınsha shama menen 200 million AQSH dolları). Stallone jáne de 2003-jılǵı franсuz filmi &quot;Taksi 3&quot;te jolawshı sıpatında qısqa rol oynadı. Sol jılı Stallone &quot;Kóleńke&quot; atlı neo-nuar kriminal dramasındaǵı járdemshi roli arqalı qaytadan kózge túse basladı. Bul film sheklengen formatta shıǵarılǵan bolsa da, sınshılar tárepinen maqtaldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.rottentomatoes.com/m/shade/|bet=Shade|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100728052059/http://www.rottentomatoes.com/m/shade/|arxivsáne=July 28, 2010|sáne=July 21, 2009|jumıs=Rotten Tomatoes|qaralǵan sáne=September 4, 2010}}&lt;/ref&gt; Ol jáne de &quot;Rempart jánjeli&quot; dep shártli túrde atalǵan filmde bas roldi oynawǵa hám onı rejissyorlıqqa alınǵan edi. Bul film reperler Tupak Shakur hám The Notorious B.I.G. óltiriliwi hám onıń dógeregindegi Los-Andjeles poliсiya departamentindegi korrupсiya jánjeli haqqında bolıwı kerek edi. Keyinirek ol &quot;Notorious&quot; dep ataldı, biraq toqtatıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.eurweb.com/story/eur30196.cfm|bet=Stallone's Tupac/Biggie Movie a No Go: Actor was to play LAPD detective who found dirty cops at root of murders|sáne=December 7, 2006|baspaxana=EURWeb.com|qaralǵan sáne=January 9, 2010}}&lt;/ref&gt;

2005-jılı Shugar Rey Leonard penen birge ol NBC telekanalınıń &quot;Talapker&quot; atlı realiti-show boksyorlıq jarıs baǵdarlamasınıń birgeliktegi alıp barıwshısı boldı. Sol jılı ol &quot;Las-Vegas&quot; teleseriyasınıń eki bóliminde qonaq sıpatında qatnastı. Sol jılı Stallone jáne de kásiplik gúres juldızı Xalk Xogandı WWE Dańq zalına kirgizdi. Xogan &quot;Rokki III&quot; filminde Gromoverjeс laqabı menen palwan rolin oynaǵan edi. Stallone Xoganǵa &quot;Rokki III&quot;degi usı qısqa roldi usınǵan adam bolǵan edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.donaly.com/celebrity_scene_weekly.html|bet=Sylvester Stallone Rocky- Celebrity Scene Monthly By Don Aly Vol 36|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100721050133/http://www.donaly.com/celebrity_scene_weekly.html|arxivsáne=July 21, 2010|sáne=August 19, 2010|baspaxana=Donaly.com|qaralǵan sáne=September 4, 2010}}&lt;/ref&gt; Avgust ayında Stallone &quot;Slaydıń júrisleri&quot; atlı kitabın shıǵardı. Bul kitap fizikalıq forma hám awqatlanıw boyınsha qollanba bolıwdı, sonday-aq onıń ómiri hám jumısları haqqında óz kóz-qarasınan ashıq túsinik beriwdi maqset etken edi. Kitapta jáne de Stalloneniń jıllar dawamındaǵı kóp súwretleri hám onıń shınıǵıwlar islep atırǵan súwretleri bar edi.

=== 2006-jıldan házirgi waqıtqa shekem: jetiskenlikke qaytıw ===
[[Fayl:Sylvester_Stallone_Rocky_VI_2005.JPG|nobaý|&quot;Rokki V&quot; filmin túsirgennen 16 jıl ótkennen keyin, Stallone 2006-jılı Rokki Balboa roline qayttı.]]
Úsh jıl filmlerden shetleskennen soń, Stallone 2006-jılı &quot;Rokki&quot; seriyasınıń altınshı bólimi &quot;Rokki Balboa&quot; menen qaytıp keldi, bul film sınshılar tárepinen de, kommersiyalıq jaqtan da tabısqa eristi. Aldıńǵı bólim &quot;Rokki V&quot;tiń sınshılar hám prokat jaǵınan sátsizliginen keyin, Stallone seriyalǵa ılayıqlı juwmaq bolatuǵın altınshı bólimdi jazıwǵa, rejissyorlıqqa hám bas roldi oynawǵa qarar etti. Filmniń ulıwma ishki prokat tabısı 70.3 million AQSH dolların (al dúnya júzi boyınsha 155.7 million AQSH dolların) quradı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://boxofficemojo.com/movies/?id=rocky6.htm|bet=Rocky Balboa|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100819053715/http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=rocky6.htm|arxivsáne=August 19, 2010|jumıs=[[Box Office Mojo]]|qaralǵan sáne=September 4, 2010}}&lt;/ref&gt; Filmniń byudjeti tek 24 million AQSH dolları edi. Onıń &quot;Rokki Balboa&quot;daǵı oyını maqtaldı hám kóbinese unamlı pikirler aldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.rottentomatoes.com/m/rocky_balboa/|bet=Rocky Balboa|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201117080022/https://www.rottentomatoes.com/m/rocky_balboa|arxivsáne=November 17, 2020|sáne=December 22, 2006|jumıs=rottentomatoes.com|qaralǵan sáne=February 19, 2020}}&lt;/ref&gt; Sol jılı &quot;Ólim tilegi&quot; filminiń qayta túsiriliwi baslandı, Stallone 1974-jılǵı filmniń qayta túsiriliwin rejissyorlıq etip, bas roldi oynaytuǵının járiyaladı. Stallone bılay dedi: &quot;Charlz Bronson personajı arxitektor bolǵannıń ornına, meniń versiyamda ol hesh qashan quralın qollanbay úlken tabıslarǵa erisken júdá jaqsı polisiyashı boladı. Sonlıqtan onıń shańaraǵına hújim bolǵanda, ol ósh alıwdı ámelge asırıwda haqıyqıy ádep-ikramlılıq dilemmasına ushıraydı.&quot; Keyinirek ol basılımǵa bul joybarǵa endi qatnaspaytuǵının ayttı. Biraq 2009-jılı MTV menen intervyusinde Stallone jáne de bul joybardı qarap atırǵanın bildirdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.mtv.com/news/2433850/sylvester-stallone-speaks-on-a-death-wish-remake-and-edgar-allen-poe/|bet=Sylvester Stallone Speaks on a 'Death Wish' Remake and Edgar Allen Poe|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180221100840/http://www.mtv.com/news/2433850/sylvester-stallone-speaks-on-a-death-wish-remake-and-edgar-allen-poe/|arxivsáne=February 21, 2018|avtor=Rosenberg|at=Adam|sáne=October 2, 2009|jumıs=[[MTV News]]|baspaxana=[[MTV]]|qaralǵan sáne=February 21, 2018}}&lt;/ref&gt; Degen menen, bul rol Bryus Uilliske berildi, al rejissyor Eli Rot boldı.

Stallone suwsın kompaniyası menen birlesip, Sly Water dep atalǵan joqarı sapalı suw markasın shıǵardı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.bizjournals.com/seattle/stories/2006/01/16/story2.html|bet=Sylvester Stallone taps Mount Rainier for water sales|arxivurl=https://web.archive.org/web/20070509061112/http://www.bizjournals.com/seattle/stories/2006/01/16/story2.html|arxivsáne=May 9, 2007|avtor=Dietrich, Heidi|sáne=January 15, 2006|jumıs=Puget Sound Business Journal|qaralǵan sáne=December 6, 2015}}&lt;/ref&gt;

2008-jılı Stallone óziniń ekinshi ataqlı roli Rembonı óziniń tabıslı film franshizasınıń tórtinshi bóliminde qayta oynadı. Bul film ápiwayı &quot;Rambo&quot; dep ataldı (ayırım ellerde, birinshi film &quot;Rambo&quot; dep atalǵanlıqtan, bul film &quot;Djon Rambo&quot; dep ataldı). Film 2008-jıl 25-yanvarda 2,751 kinoteatrda kórsetile basladı, birinshi kúni 6,490,000 AQSH dolları, al birinshi háptesinde 18,200,000 AQSH dolları tabıs taptı. Filmniń dúnya júzilik prokat tabısı 113,244,290 AQSH dolların quradı, al byudjeti 50 million AQSH dolları edi.

2009-jıldıń iyul ayında Stallone Bollivud filmi &quot;Kambakkht Ishq&quot;ta ózin-ózi oynap, qısqa rol atqardı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.mtv.com/news/2435621/sylvester-stallone-and-denise-richards-nominated-for-razzies-equivalent-the-golden-kela-awards/|bet=Sylvester Stallone And Denise Richards Nominated For Razzies Equivalent, The Golden Kela Awards|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100224081228/http://moviesblog.mtv.com/2010/02/22/sylvester-stallone-and-denise-richards-nominated-for-razzies-equivalent-the-golden-kela-awards/|arxivsáne=February 24, 2010|sáne=February 22, 2010|baspaxana=MTV|qaralǵan sáne=June 9, 2020}}&lt;/ref&gt;
[[Fayl:Flickr_-_nicogenin_-_66ème_Festival_de_Venise_(Mostra)_-_Sylvester_Stallone_(26).jpg|solğa|nobaý|Stallone 2009-jılı 66-Veneсiya Xalıqaralıq Kino Festivalında]]
2010-jıl 7-dekabrde Stalloneniń Xalıqaralıq Boks Zalı Dańqına qatnaspawshı kategoriyasında saylanǵanı járiyalandı.&lt;ref&gt;{{Cite news|date=December 7, 2010|title=Sylvester Stallone, hall of famer|work=Newsday|url=http://www.newsday.com/entertainment/pet-rock-1.811972/sylvester-stallone-hall-of-famer-1.2523881|access-date=December 7, 2010}}&lt;/ref&gt;

Sol jılı Stallone &quot;The Expendables&quot; atlı toparlıq ekshn filmin jazdı, rejissyorlıq etti hám bas roldi oynadı. 2009-jıldıń jaz/qıs máwsiminde túsirilgen bul film 2010-jıl 13-avgustta ekranlarǵa shıqtı. Filmde onıń menen birge basqa da ekshn juldızları Djeyson Stetxem, [[Jet Li|Djet Li]] hám Dolf Lundgren, sonday-aq Terri Kryus, Mikki Rurk, Rendi Kutyur, Erik Roberts hám Stoun Kold Stiv Ostin qatnastı, al 80-jıllardıń ekshn belgileri Bryus Uillis hám [[Arnold Schwarzenegger|Arnold Shvarсenegger]] qısqa rollerde kórindi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.slashfilm.com/2009/07/09/action-movie-sequel-time-the-expendables-2-and-more-inglorious-basterds-prequel-talk/|bet=Action Movie Sequel Time: The Expendables 2, And More Inglorious Basterds Prequel Talk|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090712030119/http://www.slashfilm.com/2009/07/09/action-movie-sequel-time-the-expendables-2-and-more-inglorious-basterds-prequel-talk/|arxivsáne=July 12, 2009|sáne=July 9, 2009|baspaxana=Slashfilm.com|qaralǵan sáne=September 4, 2010}}&lt;/ref&gt; Film óziniń birinshi kórsetiliw háptesinde AQSH prokatında birden 1-orınǵa shıǵıp, 34,825,135 AQSH dolları tabıs taptı. Bul kórsetkish Stalloneniń karerasındaǵı eń úlken ashılıw háptesi boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://boxofficemojo.com/news/?id=2889&amp;p=.htm|bet=Weekend Report: 'Expendables' Pump Up, 'Eat Pray Love' Pigs Out, 'Scott Pilgrim' Powers Down|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100906040308/http://www.boxofficemojo.com/news/?id=2889&amp;p=.htm|arxivsáne=September 6, 2010|jumıs=Box Office Mojo|qaralǵan sáne=September 4, 2010}}&lt;/ref&gt; 2010-jıldıń jazında Braziliya kompaniyası O2 Filmes film ústinde islegeni ushın ele de 2 million AQSH dollarınan kóbirek qarız ekenligi haqqında málimleme berdi.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/film/2010/aug/02/sylvester-stallone-pursued-brazilians-debts|title=Sylvester Stallone pursued by Brazilian company for unexpendable debts|date=August 2, 2010|access-date=August 13, 2010}}&lt;/ref&gt; 2011-jılı Stallone Kevin Djeymstiń &quot;Zookeeper&quot; komediyasında arıslannıń dawısın berdi.

&quot;The Expendables 2&quot; 2012-jıl 17-avgustta ekranǵa shıqtı; bul dawamı Rotten Tomatoes saytında 67% unamlı baha aldı,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.rottentomatoes.com/m/the_expendables_2/|bet=Expendables 2|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200918073654/https://www.rottentomatoes.com/m/the_expendables_2|arxivsáne=September 18, 2020|sáne=August 17, 2012|jumıs=Rotten Tomatoes|qaralǵan sáne=August 20, 2012}}&lt;/ref&gt; al birinshi film 41% alǵan edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.rottentomatoes.com/m/the_expendables/|bet=The Expendables|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120822134113/http://www.rottentomatoes.com/m/the_expendables/|arxivsáne=August 22, 2012|sáne=August 13, 2010|jumıs=Rotten Tomatoes|qaralǵan sáne=August 20, 2012}}&lt;/ref&gt; Birinshi filmdegi aktyorlardan tısqarı, bul filmde [[Jan-Klod Van Damm]] hám Chak Norris te qatnastı. Sol jılı Stallone &quot;Rokki&quot; filminiń Brodvey myuzikli ushın sсenariy jazıwǵa qatnastı.

2013-jılı Stallone Uolter Xill rejissyorlıǵında túsirilgen &quot;Bullet to the Head&quot; ekshn filminde bas roldi oynadı. Bul film Aleksis Nolenttiń franсuz grafikalıq romanı &quot;Du Plomb Dans La Tete&quot; tiykarında islengen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://sylvesterstallone.com/bullet-to-the-head-wraps-filming/|bet=Bullet to the Head wraps filming|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120804084948/http://sylvesterstallone.com/bullet-to-the-head-wraps-filming/|arxivsáne=August 4, 2012|sáne=August 29, 2011|jumıs=SylvesterStallone.com|qaralǵan sáne=July 24, 2012}}&lt;/ref&gt; Jáne de 2013-jılı ol [[Arnold Schwarzenegger|Arnold Shvarсenegger]] hám Djim Kavizel menen birge &quot;Escape Plan&quot; háreket trillerinde, sonday-aq Robert De Niro menen birge &quot;Grudge Match&quot; sport komediya-dramasında oynadı, bul film &quot;Rokki&quot; franshizasın eske saldı. Stalloneniń ispan filmi &quot;No Rest for the Wicked&quot;tiń inglis tilindegi remeykin islep atırǵanı haqqında xabar berilgen edi, biraq bul joybar toqtatıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://film-book.com/sylvester-stallone-talks-rambo-5-no-rest-for-the-wicked-remake/|bet=Sylvester Stallone talks Rambo 5, ''No Rest For the Wicked'' Remake|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120313001958/http://film-book.com/sylvester-stallone-talks-rambo-5-no-rest-for-the-wicked-remake/|arxivsáne=March 13, 2012|sáne=March 9, 2012|qaralǵan sáne=July 24, 2012}}&lt;/ref&gt; Sol jılı Stallone Djeyson Stetxem ushın &quot;Homefront&quot; ekshn filminiń sсenariyin jazdı.

&quot;The Expendables 3&quot;, toparlıq ekshn film seriyasınıń úshinshi bólimi, 2014-jıl 15-avgustta ekranǵa shıqtı. Qaytıp kelgen aktyorlar quramına Uesli Snayps, Antonio Banderas, [[Mel Gibson]] hám [[Xarrison Ford]] ta qosıldı. Bul film sınshılar hám kóriwshiler tárepinen unamsız qabıl etildi hám seriyada eń az tabıs tapqan film boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cinemablend.com/new/Sylvester-Stallone-Finally-Admits-Expendables-Made-Huge-Mistake-68375.html|bet=Sylvester Stallone Finally Admits The Expendables Made This Huge Mistake|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200524095457/https://www.cinemablend.com/new/Sylvester-Stallone-Finally-Admits-Expendables-Made-Huge-Mistake-68375.html|arxivsáne=May 24, 2020|sáne=November 24, 2014|qaralǵan sáne=November 23, 2018}}&lt;/ref&gt;
[[Fayl:Sylvester_Stallone_Cannes_2014_2.jpg|nobaý|Stallone 2014-jılǵı Kann kinofestivalında &quot;The Expendables 3&quot; filmin reklama etip atır.]]
2015-jılı Stallone &quot;Creed&quot; dep atalǵan spin-off-dawam filminde Rokki Balboa rolin qayta oynadı. Bul film Apollo Kridtiń (Rokkiydiń marhum dostı/qarsılası) ulı Adonis &quot;Donni&quot; Kridtiń professional boksshı bolıwına baǵıshlanǵan, onı Maykl B. Djordan oynadı. Rayan Kugler rejissyorlıǵında túsirilgen bul film sınshılar tárepinen joqarı bahalandı. 40 jıl dawamında jetinshi márte kinoekranda ataqlı boksshını sáwlelendirgen Stalloneniń bul roli keń kólemde maqtaw hám marapatlarǵa iye boldı, sonıń ishinde Eń jaqsı ekinshi planlı aktyor ushın &quot;[[Altın Globus|Altın globus]]&quot; sıylıǵın aldı hám úshinshi márte &quot;[[Oscar|Oskar]]&quot; sıylıǵına usınıldı, bul ret Eń jaqsı ekinshi planlı aktyor nominaсiyasında.

2017-jılı Stallone &quot;Galaktika qorǵawshıları 2&quot; filminde Stakar Ogord / Starhok rolinde payda boldı, ol Ravagerler frakсiyasınıń basshısı edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://io9.gizmodo.com/guardians-of-the-galaxy-vol-2-reveals-who-star-lords-d-1784197253|bet=Guardians of the Galaxy Vol. 2 Reveals Who Star-Lord's Dad Is, and It's Stupendous (Updated!)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160724061205/http://io9.gizmodo.com/guardians-of-the-galaxy-vol-2-reveals-who-star-lords-d-1784197253|arxivsáne=July 24, 2016|sáne=July 23, 2016|baspaxana=[[io9]]|qaralǵan sáne=August 3, 2016}}&lt;/ref&gt; 2018-jılı ol Deyv Batista menen birge &quot;Qashıw jobası 2: Hades&quot; filminde oynadı, bul film tikkeley úy-videosına shıǵarıldı. Túsiriwdi juwmaqlaǵannan keyin, ol óziniń soсiallıq tarmaqtaǵı betinde &quot;Qashıw jobası 3: Shaytan stanсiyası&quot; ústinde jumıs dárhal baslanǵanın járiyaladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/jaime-king-joins-sylvester-stallone-escape-plan-3-1041797/|bet=Jaime King Joins Sylvester Stallone in 'Escape Plan 3' (Exclusive)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211024180216/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/jaime-king-joins-sylvester-stallone-escape-plan-3-1041797/|arxivsáne=October 24, 2021|avtor=Kit|at=Borys|sáne=September 20, 2017|jumıs=[[The Hollywood Reporter]]|qaralǵan sáne=October 24, 2021}}&lt;/ref&gt; Iyul ayında Stallone &quot;Creed&quot; filmine dawam sсenariyin jazıp pitkergenin xabarladı, syujetke &quot;Rokki IV&quot; filminen Ivan Dragonıń qaytıwı kirgizilgen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.comingsoon.net/movies/news/872283-drago-confirmed-for-creed-ii-as-stallone-finishes-script#/slide/1|bet=Drago Confirmed for Creed II as Stallone Finishes Script|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201109014836/https://www.comingsoon.net/movies/news/872283-drago-confirmed-for-creed-ii-as-stallone-finishes-script#/slide/1|arxivsáne=November 9, 2020|avtor=Max Evry|sáne=July 21, 2017|baspaxana=ComingSoon|qaralǵan sáne=July 21, 2017}}&lt;/ref&gt; Sol jılı Stallone Derek Ueyn Djonsonnıń &quot;Djon G. Avildsen: Autsayderler patshası&quot; hújjetli filminde qatnastı, bul film rejissyor Djon G. Avildsen haqqında edi.

&quot;Creed II&quot; filminiń túsiriliwi 2018-jıldıń mart ayında baslandı, onı 2018-jıldıń Shúkirlik kúni sırtqa shıǵarıw jobalanǵan edi. Dáslep Stallone rejissyorlıq etiwi kerek edi, biraq keyin bul wazıypa kishi Stiven Keyplǵa berildi, bul onıń tolıq metrajlı film rejissyorı sıpatındaǵı debyuti boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://ftw.usatoday.com/2017/12/creed-2-release-date-sylvester-stallone-ivan-drago|bet=Sylvester Stallone drops major {{sic|announc|ment|nolink=y}} about 'Creed II'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171231155408/http://ftw.usatoday.com/2017/12/creed-2-release-date-sylvester-stallone-ivan-drago|arxivsáne=December 31, 2017|sáne=December 27, 2017|qaralǵan sáne=December 31, 2017}}&lt;/ref&gt; &quot;Creed II&quot; AQSHta Metro-Goldwyn-Mayer kompaniyası tárepinen 2018-jıl 21-noyabrde ekranǵa shıǵarıldı. Film sınshılar tárepinen ulıwma unamlı bahalandı hám óziniń birinshi háptesinde 35,3 million dollar tabıs taptı (bes kúnlik barlıǵı 55,8 million dollar), bul Shúkirlik kúni dáwirinde shıǵarılǵan haqıyqıy háreketli filmler arasında eń úlken dáslepki tabıs boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://editorial.rottentomatoes.com/article/creed-ii-first-reviews-a-solid-if-predictable-sequel/|bet=Creed II First Reviews: A Solid, if Predictable, Sequel|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190423072752/http://editorial.rottentomatoes.com/article/creed-ii-first-reviews-a-solid-if-predictable-sequel/|arxivsáne=April 23, 2019|avtor=Campbell|at=Christopher|sáne=November 18, 2018|jumıs=[[Rotten Tomatoes]]|qaralǵan sáne=November 16, 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/sites/scottmendelson/2018/11/25/michael-b-jordans-creed-2-kos-box-office-with-record-breaking-55m-debut/|bet=Michael B. Jordan's 'Creed 2' KO's Box Office With Record-Breaking $55M Debut|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181125182651/https://www.forbes.com/sites/scottmendelson/2018/11/25/michael-b-jordans-creed-2-kos-box-office-with-record-breaking-55m-debut/|arxivsáne=November 25, 2018|jumıs=[[Forbes]]|qaralǵan sáne=November 25, 2018}}&lt;/ref&gt;

2019-jıl 23-iyulde Variety jurnalına bergen intervyusinde Stallone &quot;Rokki&quot; filminiń dawamın hám aldınnan tariyxıy filmleri islep atırılǵanın ayttı. Prodyuser Irvin Vinkler: &quot;Biz buǵan júdá qızıǵıwshılıq bildirdik&quot; dep, Stalloneniń sсenariy jazıwı hám bas rolde oynawı boyınsha kelisiwler alıp barılıp atırǵanın bildirdi. &quot;Biz onı islewge asıǵıp turmız.&quot; Stallone filmniń syujeti Rokkiydiń hújjetsiz immigrant bolǵan jas jawınger menen dos bolıwı haqqında bolatuǵının ayttı. &quot;Rokki óz ájapasın kóriwge kelgende elde qamalıp qalǵan ashıwlı jas adam menen ushırasadı. Ol onı óz ómirine alıp kiredi, hám isengisiz sawdalar baslanadı, olar shegaranıń arǵı tárepine ótip ketedi. Bul júdá waqıtlı másele,&quot; — dedi Stallone. Stallone jáne de &quot;Rokki&quot; haqqında aldın ala tariyxıy teleserialı boyınsha &quot;dawamlı talqılawlar&quot; alıp barılıp atırǵanın, onıń striming xızmetinde kórsetiliwin úmit etetuǵının ayttı. Serial, shaması, kásiplik boksta úmit etken jas Rokki Balboanıń ómirin sáwlelendiredi. Stallone prodyuser Irvin Vinklerdiń serial islewge gúmanlanıp qaraytuǵının ayttı: &quot;Awa, onda biraz qarama-qarsılıq bar edi. Ol óz oyında 'Rokki'di tiykarınan tolıq metrajlı film dep esaplaydı hám onı kabel arqalı kórsetiwge boladı dep oylamaydı, sonlıqtan bul úlken kelispewshilik boldı.&quot;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://variety.com/2019/film/features/sylvester-stallone-rocky-ownership-stake-1203275639/|bet=Sylvester Stallone Feels Robbed of an Ownership Stake in 'Rocky': 'I Was Furious'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211031124140/https://variety.com/2019/film/features/sylvester-stallone-rocky-ownership-stake-1203275639/|arxivsáne=October 31, 2021|sáne=July 23, 2019|jumıs=[[Variety (magazine)|Variety]]|qaralǵan sáne=July 23, 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://popculture.com/movies/2019/07/23/sylvester-stallone-reveals-rocky-sequel-prequel-in-development/|bet=Sylvester Stallone Reveals 'Rocky' Sequel and Prequel Are in Development|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190724165447/https://popculture.com/movies/2019/07/23/sylvester-stallone-reveals-rocky-sequel-prequel-in-development/|arxivsáne=July 24, 2019|sáne=July 16, 2019|jumıs=popculture.com|qaralǵan sáne=July 23, 2019}}&lt;/ref&gt; Sol jılı Stallone dáslepki &quot;Rokki&quot; filminiń isleniwi haqqında &quot;40 jıl Rokki&quot; (2020) dep atalǵan hújjetli film túsiriw ushın Derek Ueyn Djonsondı ózi tańlap aldı. Hújjetli filmde Stallone filmniń isleniw barısındaǵı kórinislerge sóz qosıp baradı.

Stallone 2018-jıldıń mart ayında Breden Aftergud penen birge Balboa Productions atlı kino studiyasın qurdı, onda Stallone hár bir joybardıń birlesken prodyuseri bolıp xızmet etedi. Studiya film hám televidenie joybarların rawajlandırıw ushın Starlight Culture Entertainment penen kóp jıllıq birge islesiw shártnamasın dúzdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.hollywoodreporter.com/news/sylvester-stallone-launches-balboa-productions-1115792|bet=Sylvester Stallone Launches Balboa Productions|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180927124952/https://www.hollywoodreporter.com/news/sylvester-stallone-launches-balboa-productions-1115792|arxivsáne=September 27, 2018|sáne=May 30, 2018|jumıs=The Hollywood Reporter|qaralǵan sáne=October 22, 2018}}&lt;/ref&gt; 2018-jıldıń may ayında Rembo franshizasınıń besinshi bólimi járiyalandı, al 2018-jıldıń avgust ayında Adrian Gryunberg rejissyor sıpatında tastıyıqlandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://screenrant.com/rambo-5-director/|bet=Rambo 5 Reportedly Recruits Get the Gringo Director|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180819050055/https://screenrant.com/rambo-5-director/|arxivsáne=August 19, 2018|avtor=Stephens|at=David|sáne=August 18, 2018|jumıs=Screen Rant|qaralǵan sáne=October 2, 2018}}&lt;/ref&gt; &quot;Rembo: Sońǵı qan&quot; filminiń túsiriliwi 2018-jıldıń sentyabr ayında baslandı, ssenariydi Stallone birge jazdı hám ol Vetnam urısınıń veteranı Djon Rembo rolin jáne oynadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://deadline.com/2018/05/sylvester-stallone-in-line-to-take-on-mexican-cartel-in-rambo-5-1202383468/|bet=Sylvester Stallone In Line To Take on Mexican Cartel in Rambo 5|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190214104758/https://deadline.com/2018/05/sylvester-stallone-in-line-to-take-on-mexican-cartel-in-rambo-5-1202383468/|arxivsáne=February 14, 2019|avtor=Wiseman|at=Andrew|sáne=May 5, 2018|jumıs=[[Deadline Hollywood|Deadline]]|qaralǵan sáne=May 7, 2018}}&lt;/ref&gt; Syujet Rembonıń jaqın dostınıń qızın qutqarıw ushın Meksika narkokarteline kiriwi átirapında qurılǵan. 2019-jıldıń 20-sentyabrinde AQSHta kórsetilgen film,&lt;ref name=&quot;IGN&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.ign.com/articles/2018/05/08/rambo-5-reportedly-in-the-works-with-sylvester-stallone|title=Rambo 5 Confirmed by Stallone, Coming Fall 2019|date=May 8, 2018|access-date=May 8, 2018}}&lt;/ref&gt; birinshi háptesinde 18.9 million dollar tabıs taptı, bul franshizanıń eń jaqsı baslanıwı boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://comicbook.com/movies/2019/08/29/rambo-last-blood-projected-franchise-best-opening/|bet=Rambo: Last Blood Projected For Franchise Best Opening|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190831005659/https://comicbook.com/movies/2019/08/29/rambo-last-blood-projected-franchise-best-opening/|arxivsáne=August 31, 2019|qaralǵan sáne=August 31, 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://deadline.com/2019/08/rambo-last-blood-ad-astra-downton-abbey-box-office-projections-1202707434/|bet=Rambo: Last Blood' Eyes Franchise Best $24M+ Opening, Will Toss 'Ad Astra' Out Of Orbit &amp; Crash 'Downton Abbey's Party|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190829181842/https://deadline.com/2019/08/rambo-last-blood-ad-astra-downton-abbey-box-office-projections-1202707434/|arxivsáne=August 29, 2019|avtor=D'Alessandro|at=Anthony|sáne=August 29, 2019|jumıs=[[Deadline Hollywood]]|qaralǵan sáne=August 29, 2019}}&lt;/ref&gt; Film 50 million dollar bolǵan óndiris byudjetine qarsı dúnya júzi boyınsha 91 million dollar tabıs taptı.

2020-jıldıń aqırında Stallone Mortal Kombat 11 urısıw video oyınınıń 2-Kombat Pack bóliminde Rembo sıpatında óz dawısın berdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.thewrap.com/rambo-mortal-kombat-11-ultimate-sylvester-stallone/|bet=Sylvester Stallone to Voice Rambo in 'Mortal Kombat 11 Ultimate'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210623065435/https://www.thewrap.com/rambo-mortal-kombat-11-ultimate-sylvester-stallone/|arxivsáne=June 23, 2021|avtor=Amore|at=Samson|sáne=October 8, 2020|jumıs=TheWrap|qaralǵan sáne=July 5, 2021}}&lt;/ref&gt; 2021-jılı ol DC Extended Universe filmi &quot;The Suicide Squad&quot;ta King Shark roline dawıs berdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.irishtimes.com/culture/film/king-shark-sylvester-stallone-i-m-looking-for-love-it-s-the-loneliest-apex-predator-1.4624720|bet=King Shark Sylvester Stallone: 'I'm looking for love. It's the loneliest apex predator'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210725231222/https://www.irishtimes.com/culture/film/king-shark-sylvester-stallone-i-m-looking-for-love-it-s-the-loneliest-apex-predator-1.4624720|arxivsáne=July 25, 2021|baspaxana=The Irish Times|qaralǵan sáne=August 10, 2021}}&lt;/ref&gt; 2022-jılı Stallone Bragi Shut jazǵan sсenariy boyınsha superqaharman janrınıń qarańǵı interpretaсiyası bolǵan &quot;Samarityanin&quot; filminde bas roldi oynadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://variety.com/2019/film/news/sylvester-stallone-samaritan-mgm-1203145083/|bet=Sylvester Stallone's Superhero Drama 'Samaritan' Lands at MGM|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190222012147/https://variety.com/2019/film/news/sylvester-stallone-samaritan-mgm-1203145083/|arxivsáne=February 22, 2019|avtor=McNary|at=Dave|sáne=February 21, 2019|jumıs=[[Variety (magazine)|Variety]]|qaralǵan sáne=December 8, 2019}}&lt;/ref&gt; 2022-jıldıń noyabr ayında Stallone &quot;Tulsa King&quot; striming teleserialında mafiya basshısı rolin oynap, óziniń striming televideniesindegi debyutin jasadı. Teylor Sheridan hám Terens Vinter dóretken 9 bólimnen ibarat serial Paramount+ platformasında kórsetildi.&lt;ref name=&quot;Mar22-cast&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://deadline.com/2022/03/tulsa-king-max-casella-domenick-lombardozzi-vincent-piazza-jay-cast-sylvester-stallone-paramount-plus-1234985490/|bet=''Tulsa King'': Max Casella, Domenick Lombardozzi, Vincent Piazza &amp; Jay Will Join Sylvester Stallone In Paramount+ Series|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220415095241/https://deadline.com/2022/03/tulsa-king-max-casella-domenick-lombardozzi-vincent-piazza-jay-cast-sylvester-stallone-paramount-plus-1234985490/|arxivsáne=April 15, 2022|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=March 24, 2022|jumıs=[[Deadline Hollywood]]|baspaxana=[[Penske Media Corporation]]|qaralǵan sáne=May 9, 2022}}&lt;/ref&gt; Ekinshi máwsim rawajlandırılmaqta.

2023-jıldıń may ayında Stallone hám onıń jaqın shańaraǵı (hayalı hám úsh qızı) &quot;The Family Stallone&quot; realiti-teleserialında bas rollerdi oynadı. Kórsetilgennen jeti kún ótkennen soń, serial ekinshi máwsimge uzaytıldı. Sol ayda Stallone &quot;Galaktika qorǵawshıları. 3-bólim&quot; filminde Stakar Ogord rolin qayta oynadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://collider.com/guardians-of-the-galaxy-3-sylvester-stallone/|bet=Sylvester Stallone Confirms His Return to the MCU in 'Guardians of the Galaxy Vol. 3'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211113035650/https://collider.com/guardians-of-the-galaxy-3-sylvester-stallone/|arxivsáne=November 13, 2021|avtor=DeVore|at=Britta|sáne=November 12, 2021|jumıs=[[Collider (website)|Collider]]|qaralǵan sáne=November 12, 2021}}&lt;/ref&gt; Tom Zimnidiń Stallone haqqındaǵı &quot;Sly&quot; hújjetli filmi 2023-jılǵı Toronto Xalıqaralıq Kino Festivalınıń juwmaqlawshı filmi sıpatında kórsetildi. 2023-jıldıń oktyabr ayında ol &quot;Expend4bles&quot; filminde Barni Ross rolin qayta oynadı, bul film kassada hám sınshılar arasında áwmetsiz bolıp, franshizadaǵı eń az tabıs tapqan film boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/sites/markhughes/2023/09/25/expendables-4-is-another-2023-flop-at-50-million-box-office/|bet='Expendables 4' Is Another 2023 Flop At $50 Million Box Office|avtor=Hughes|at=Mark|sáne=September 25, 2023|jumıs=Forbes|qaralǵan sáne=April 3, 2024}}&lt;/ref&gt;

==== Keleshektegi joybarlar ====
&quot;Creed II&quot; hám &quot;Rambo V: Last Blood&quot; filmleriniń shıǵarılıwınan keyin, Balboa Productions keń kólemli óndiris dizimin járiyaladı. Birinshi Afrika-Amerikalı awır salmaqtaǵı boks chempionı Djek &quot;Galveston gigantı&quot; Djonsonnıń tariyxın súwretleytuǵın film rawajlandırılmaqta.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://variety.com/2018/film/news/jack-johnson-boxer-movie-sylvester-stallone-1202825380/|bet=Sylvester Stallone to Make Movie About Trump-Pardoned Boxer Jack Johnson|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181022073457/https://variety.com/2018/film/news/jack-johnson-boxer-movie-sylvester-stallone-1202825380/|arxivsáne=October 22, 2018|avtor=McNary|at=Dave|sáne=May 30, 2018|qaralǵan sáne=October 22, 2018}}&lt;/ref&gt;

Keyinirek Stallone &quot;Hunter&quot; filminiń ekranlastırılıwında bas roldi oynaydı. Bul syujet dáslep &quot;Rambo V: Last Blood&quot; filminiń tiykarı ushın jobalanǵan edi. Gúrriń, qupıya agentliktiń tájiriybesi nátiyjesinde jaratılǵan yarım-adam, yarım-haywandı ańlaw ushın jallanǵan isbilermen ańshı Nataniel Xanter átirapında qurılǵan. Studiya ele sсenarist jallawı kerek. Bunnan soń, Maykl Makgowannıń 50-den aslam jasırın tapsırmalardı óz ishine alǵan karerası haqqında Maykl Makgowan hám Ralf Pezzullo tárepinen jazılǵan &quot;Ghost: My Thirty Years as an FBI Undercover Agent&quot; biografiyalıq romanınıń tolıq metrajlı ekranlastırılıwı jobalanǵan, biraq joybarǵa ele sсenarist bekitilmegen. Buǵan qosımsha, otstavkadaǵı Armiya reyndjeri Maks Adams tárepinen jazılıp atırǵan qara operaсiyalar áskerleri haqqındaǵı film de rawajlandırılmaqta.

Stallone Chak Dikson tárepinen jaratılǵan kitap seriyasınan &quot;Levon's Trade&quot; di jazdı, ol dáslep televiziyalıq adaptaсiya sıpatında baslanıp, keyin film joybarına aylandı. Televiziyalıq óndiris dizimine Rob Uilyams tárepinen jazılıp atırǵan Charlz Seylordıń &quot;Second Son&quot; shıǵarmasınıń seriyalıq adaptaсiyası kiredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://deadline.com/2018/10/sylvester-stallone-samaritan-hunter-balboa-productions-ghost-book-deal-1202483446/|bet=Sylvester Stallone To Star In 'Samaritan' &amp; 'Hunter', Acquires FBI Memoir As His Balboa Productions Ramps Up Slate|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181022073513/https://deadline.com/2018/10/sylvester-stallone-samaritan-hunter-balboa-productions-ghost-book-deal-1202483446/|arxivsáne=October 22, 2018|avtor=N'Duka|at=Amanda|sáne=October 17, 2018|qaralǵan sáne=October 22, 2018}}&lt;/ref&gt;

Stallone 2020-jıldıń may ayınıń basında 1993-jılǵı &quot;Demolition Man&quot; filminiń dawamı isleniw ústinde ekenin járiyaladı: &quot;Menińshe, ol kelip atır. Házir biz Warner Brothers penen birge islesip atırmız. Ol ájayıp kórinip atır. Solay etip, ol shıǵıwı kerek, bul boladı&quot;.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.denofgeek.com/movies/demolition-man-2-sylvester-stallone-warner/|bet=Demolition Man 2 in the Works at Warner, Says Sylvester Stallone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200512185456/https://www.denofgeek.com/movies/demolition-man-2-sylvester-stallone-warner/|arxivsáne=May 12, 2020|sáne=May 5, 2020|jumıs=Den of Geek|qaralǵan sáne=June 30, 2020}}&lt;/ref&gt;

Stallone Edgar Allan Ponıń ómiri haqqında film rejissyorlıq etiw qálewin bildiriwdi dawam etpekte, ol bul sсenariydi jıllar dawamında tayarlap kiyatır. Ol jáne de Nelson Demilldiń &quot;The Lion's Game&quot; romanın ekranlastırıwdı qáleytuǵının aytqan.

== Mediadaǵı kóp tárepleme wazıypaları ==
1977-jılı, birinshi &quot;Rocky&quot; filmi ushın, Stallone [[Charlie Chaplin|Charli Chaplin]] hám Orson Uellsten keyin tariyxta eń jaqsı aktyor hám eń jaqsı sсenariy ushın eki nominaсiya alǵan úshinshi adam boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.oscars.org/oscars/ceremonies/1977/memorable-moments|bet=The 49th Academy Awards Memorable Moments|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200405062039/https://www.oscars.org/oscars/ceremonies/1977/memorable-moments|arxivsáne=April 5, 2020|sáne=August 26, 2014|jumıs=Oscars.org – Academy of Motion Picture Arts and Sciences|qaralǵan sáne=September 23, 2015}}&lt;/ref&gt; Joqarıda aytılǵanlar sıyaqlı, ol filmge sсenariy jazdı hám bas roldi oynadı. Stallone Rokki Balboa, Djon Rembo hám Barni Ross sıyaqlı qaytalanatuǵın rolleri menen tanımalı. Stallone altı &quot;Rocky&quot; filminiń hámmesine sсenariy jazdı hám bas rolde oynadı, sonıń menen birge tórt dawamınıń rejissyorı boldı. Stallone &quot;Rambo&quot; franshizasınıń bes filminde bas rolde oynadı hám qosımsha sсenariylerin jazdı, al tórtinshisin ózi rejissyorlıq etti. Stallone &quot;The Expendables&quot; filmleriniń birinshi bólimine sсenariy jazdı, rejissyorlıq etti hám bas rolde oynadı. Stallone &quot;Paradise Alley&quot; filmin rejissyorlıq etti, bas rolde oynadı hám sсenariyin jazdı. Djon Travolta &quot;Saturday Night Fever&quot; filminiń dawamı bolǵan &quot;Staying Alive&quot; de bas rolde oynadı, oǵan Stallone sсenariy jazdı hám rejissyorlıq etti. Stallone &quot;Cobra&quot; hám &quot;Driven&quot; filmlerine sсenariy jazdı hám olarda bas rolde oynadı. Stallone &quot;F.I.S.T.&quot;, &quot;Rhinestone&quot;, &quot;Over the Top&quot;, &quot;Cliffhanger&quot; hám &quot;Creed II&quot; filmlerine qosımsha sсenariy jazdı hám olarda bas rolde oynadı.

2008-jılı fevral ayında Stallonedan qaysı obraz (Rokki yaki Rembo) benen este qalıwdı qáleytuǵını soraǵanda, ol: &quot;Bul qıyın soraw, biraq Rokki meniń birinshi perzentim, sonlıqtan Rokki&quot; dep juwap bergen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.stv.tv/content/out/film/videointerviews/display.html?id=opencms:/out/films/video_interviews/sylvester_stallone_rambo_video_interview|bet=Sylvester Stallone: Rambo Returns, video interview with STV|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080518053857/http://www.stv.tv/content/out/film/videointerviews/display.html?id=opencms%3A%2Fout%2Ffilms%2Fvideo_interviews%2Fsylvester_stallone_rambo_video_interview|arxivsáne=May 18, 2008}}&lt;/ref&gt; Ol jáne de Rokkidi &quot;sana&quot;, al Rembonı bir personajdıń &quot;sanasızlıǵı&quot; sıpatında túsindiriwge bolatuǵının aytqan.

Stallone geyde óz filmlerinde qosıq aytqan. Ol &quot;Paradise Alley&quot; (1978) filmi ushın &quot;Too Close to Paradise&quot; qosıǵın aytqan, muzıkasın Bill Konti jazǵan (ol burın da Stallone menen birge islegen, onıń [[Oscar|Oskarǵa]] usınılǵan &quot;Rocky&quot; (1976) filmi ushın ataqlı &quot;Gonna Fly Now&quot; temasın jazǵan, ol AQSHta №1 xit bolǵan).&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=e9EZaI8dmrs|bet=Too Close To Paradise|arxivurl=https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211027/e9EZaI8dmrs|arxivsáne=October 27, 2021|avtor=CalvinJohns|sáne=April 5, 2010|qaralǵan sáne=March 18, 2017}}&lt;/ref&gt; &quot;Rocky III&quot; (1978) filminde Stallone (Rokki Balboa sıpatında) tósekte jatqan waqıtta ekrandaǵı hayalı Adrianǵa (Taliya Shir) &quot;Take Me Back&quot; qosıǵın aytqan. Bul qosıqtı dáslep onıń inisi Frank aytqan, ol birinshi &quot;Rocky&quot; filminde kishi rol oynaǵan. &quot;Rhinestone&quot; (1984) filmi ushın Stallone &quot;Drinkenstein&quot; sıyaqlı qosıqlardı hám haqıyqıy kantri juldızı bolǵan filmdegi partnerı Dolli Parton menen duetler aytqan. Ol jáne de karerasınıń shıńında bolǵan 1980-jılları &quot;The Muppet Show&quot; da qonaq sıpatında eki qosıq aytqan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.therobotsvoice.com/2009/09/the_muppet_shows_10_weirdest_moments.php|bet=The Muppet Show's 10 Weirdest Moments – The Robot's Voice|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161221232521/http://www.therobotsvoice.com/2009/09/the_muppet_shows_10_weirdest_moments.php|arxivsáne=December 21, 2016|sáne=September 4, 2009|qaralǵan sáne=March 18, 2017}}&lt;/ref&gt; Stallonenıń filmde sońǵı ret qosıq aytqanı &quot;Grudge Match&quot; (2013) filminde bolǵan, onda ol Robert De Niro menen birge &quot;The Star-Spangled Banner&quot; di aytqan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.themortonreport.com/entertainment/film/blu-ray-review-grudge-match/|bet=Blu-ray Review: Grudge Match|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161221233027/http://www.themortonreport.com/entertainment/film/blu-ray-review-grudge-match/|arxivsáne=December 21, 2016|avtor=Lipp|at=Chaz|sáne=April 9, 2014|qaralǵan sáne=March 18, 2017}}&lt;/ref&gt;

== Jeke ómiri ==

=== Nekeleri hám balaları ===
[[Fayl:Sylvester_Stallone_Brigitte_Nielsen_(cropped).jpg|nobaý|Stallone 1985-jılı sol waqıttaǵı hayalı Bridjit Nilsen menen birge Aq úyde Prezident [[Ronald Reagan|Ronald Reygan]] hám Birinshi xanım Nensi Reygan menen ushırasqan.]]
Stallone úsh márte úylengen. Onıń birinshi nekesinen eki ulı hám úshinshi nekesinen úsh qızı bar.

28 jasında, 1974-jıldıń 28-dekabrinde ol Sasha Chakqa úylengen. Olardıń eki ulı bolǵan: Seydj Munblad Stallone (1976–2012), ol 36 jasında júrek keselliginen qaytıs bolǵan, hám Sirdjeo (1979-jılı tuwılǵan), oǵan erte jasta autizm diagnozı qoyılǵan. Erli-zayıplılar 1985-jıldıń 14-fevralında ajırasqan.

Stallone 1985-jıldıń 15-dekabrinde Beverli-Xillzde (Kaliforniya) model hám aktrisa Bridjit Nilsenge úylengen. Olardıń neke turmısı (eki jılǵa sozılǵan) hám keyingi ajırasıwı jámiyetlik basılımlarda keń járiyalanǵan.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://news.google.com/newspapers?nid=1755&amp;dat=19870723&amp;id=vqMcAAAAIBAJ&amp;sjid=RXAEAAAAIBAJ&amp;pg=7140,3399728|last=Broeske|first=Pat H.|title=Stallone Divorce Stops Tabloid Presses|date=July 23, 1987|newspaper=[[Sarasota Herald-Tribune]]|agency=[[Los Angeles Times-Washington Post News Service]]|location=Hollywood|access-date=November 20, 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/1997/08/10/movies/stallone-seeks-a-serious-turn-for-the-better.html|last=Gabriel|first=Trip|title=Stallone Seeks a Serious Turn for the Better|date=August 10, 1997|newspaper=[[The New York Times]]|access-date=February 18, 2017}}&lt;/ref&gt;

1988-jılı Stallone model Djennifer Flavin menen tanısqan hám olar 1994-jılǵa shekem qarım-qatnasta bolǵan. Sol jılı Stallone oǵan model Djenis Dikinsonnan perzentli bolatuǵının aytqan. 1994-jıldıń fevralında bala tuwılǵannan soń, DNK testi Stalloneniń ákesi emesligin tastıyıqlaǵan hám ol Dikinson menen bolǵan kelisimin buzǵan. 1995-jılı model Endji Everxart penen qısqa múddetli aralasqannan soń, ol Flavin menen qarım-qatnasın qayta tiklegen.

1997-jıldıń may ayında Stallone Djennifer Flavinge úylengen. Erli-zayıplılardıń úsh qızı bar: Sofiya, Sistin hám Skarlet.&lt;ref name=&quot;PeopleDaughters&quot;&gt;{{Cite news|url=http://people.com/movies/sylvester-stallones-daughters-what-to-know-about-sophia-sistine-scarlet/|title=Sylvester Stallone's Daughters: What to Know About Miss Golden Globes Sophia, Sistine &amp; Scarlet|last1=Michelle Miller|date=January 5, 2017|access-date=April 23, 2017}}&lt;/ref&gt; Onıń qızları 74-Altın globus sıylıqları máresiminde Altın globus elshisi lawazımın bólisiwge tańlanǵan.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Who is this year's Miss Golden Globe? All three of Sylvester Stallone's daughters|url=https://www.latimes.com/entertainment/la-et-golden-globes-2017-live-sylvester-stallone-s-girls-are-all-miss-1483861175-htmlstory.html|date=January 8, 2017|last1=D'Zurilla|first1=Christie|access-date=February 19, 2020}}&lt;/ref&gt; 2022-jıldıń 19-avgustında, 25 jıllıq neke turmısınan soń, Palm-Bich okruginiń hújjetleri Djennifer Flavinniń &quot;neke buzıw hám basqa járdem&quot; ushın arza bergenin kórsetken.&lt;ref&gt;{{Cite news|last1=Marr|first1=Madeleine|date=August 24, 2022|title=They were married 25 years. Now Sly Stallone's wife has filed for divorce in Florida|url=https://www.miamiherald.com/miami-com/miami-com-news/article264837969.html|access-date=August 26, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|last1=Whigham|first1=Julius|date=August 25, 2022|title=Sylvester Stallone divorce: Jennifer Flavin files in county, cites 'waste of marital assets'|url=https://www.palmbeachpost.com/story/news/local/2022/08/25/jennifer-flavin-seeks-divorce-rocky-rambo-star-sylvester-stallone/7887378001/|access-date=August 26, 2022}}&lt;/ref&gt; 2022-jıldıń 23-sentyabrinde jubaylar jarasqan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://people.com/movies/sylvester-stallone-wife-jennifer-flavin-reconcile-after-divorce-filing/|bet=Sylvester Stallone and Wife Jennifer Flavin Reconcile 1 Month After She Filed for Divorce|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230625175219/https://people.com/movies/sylvester-stallone-wife-jennifer-flavin-reconcile-after-divorce-filing/|arxivsáne=June 25, 2023|avtor=VanHoose|at=Benjamin|sáne=September 23, 2022|jumıs=People|qaralǵan sáne=July 5, 2023}}&lt;/ref&gt;

=== Shańaraǵı hám dosları ===
Stallone óz tuwısqanı Frank penen jaqın qatnasta. Frank &quot;Rembo: Birinshi qan. Ekinshi bólim&quot; hám &quot;Tiri qalıw&quot; filmlerine saz jazǵan. 1983-jılı Franktiń &quot;Far from Over&quot; qosıǵı &quot;Tiri qalıw&quot; filmi ushın jazılıp, AQSHta 10-orınǵa shıqqan. Frank Silvestr rolde oynaǵan kóplegen filmlerde kishi rollerde oynap, saz jazǵan. Ásirese &quot;Rokki&quot; filmlerinde kóshe boyında qosıq aytıwshı sıpatında qatnasıp, qosıqlar jazǵan.

Stalloneniń 48 jasar ógey qarındası Toni Enn Filiti 2012-jıldıń 26-avgustında ókpe ragınan qaytıs bolǵan.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Dillon|first=Nancy|url=http://www.nydailynews.com/news/national/tragedy-strikes-sylvester-stallone-family-expendables-star-loses-half-sister-cancer-article-1.1145688|title=Sylvester Stallone's half-sister Toni Ann Filiti dies of cancer at 48|date=August 27, 2012|work=[[Daily News (New York)|Daily News]]|access-date=June 19, 2013}}&lt;/ref&gt;

Stallone Djo Spinell menen jaqın dos bolǵan, biraq olardıń aqırǵı birge islegen jumısı &quot;Túngi quslarda&quot; (1981) kelispewshilik júz bergen. Spinell 1989-jılı qaytıs bolǵan.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.aintitcool.com/node/30932|title=Stallone answers December 9th &amp; 10th Questions in a double round – plus Harry's Seen ROCKY BALBOA...|last=headgeek|work=Aint It Cool News|access-date=September 30, 2018}}&lt;/ref&gt;

=== Jaraqatlar ===
Fizikalıq jaqtan awır rollerdi oynawı hám kópshilik tryuklardı ózi orınlawǵa tayar bolǵanı menen belgili Stallone aktyorlıq karerası dawamında hár túrli jaraqatlar alǵan. &quot;Jeńiske qashıw&quot; filmin túsiriw waqtında [[Pelé|Peleden]] penaltidi qutqarıwǵa urınıp barmaǵın sındırǵan.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.bbc.co.uk/sport/0/football/25666378|title=Premier League predictions: Lawro v Robert De Niro &amp; Sly Stallone|work=BBC Sport|access-date=May 23, 2014}}&lt;/ref&gt; ] &quot;Rokki IV&quot; filmindegi bir saxna ushın ol Dolf Lundgrenge: &quot;Kókiregime qolıńnan kelgeninshe qattı ur&quot; degen. Keyin ol: &quot;Esime kelsem, Sent-Djons emlewxanasınıń reanimaсiya bóliminde tórt kún jatırman. Bul aqmaqlıq!&quot; dep aytqan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.muscleandfitness.com/athletes-celebrities/news/sylvester-stallone-lundgren-put-me-hospital-during-rocky-iv/|bet=Stallone: Lundgren Put Me in Hospital During 'Rocky IV'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201108133537/https://www.muscleandfitness.com/athletes-celebrities/news/sylvester-stallone-lundgren-put-me-hospital-during-rocky-iv/|arxivsáne=November 8, 2020|sáne=August 11, 2014|jumıs=Muscle &amp; Fitness|qaralǵan sáne=October 11, 2020}}&lt;/ref&gt; &quot;Qáwipli adamlar&quot; filminde &quot;Tas suwıq&quot; Stiv Ostin menen urıs saxnasın túsiriw waqtında moynın sındırıp, metall plastinka saldırıwǵa májbúr bolǵan.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/8443066.stm|title=Sylvester Stallone injures neck in fight scenes|work=BBC News|access-date=September 4, 2010}}&lt;/ref&gt;

== Derekler ==

[[Kategoriya:Wikipedia:Tiri shaxslar biografiyası]]
[[Kategoriya:Kino álemi]]
&lt;references /&gt;
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>mar9ko6akcx6hmgfyutu420a4dp8kg3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kompyuter qáwipsizligi</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21114</id>
    <revision>
      <id>125595</id>
      <parentid>110867</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:09:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125595</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="90682" sha1="qnz63mtj3etwft1y9vocwvxnwmbze8v" xml:space="preserve">
[[Fayl:Computer_locked.jpg|oñğa|nobaý|Fizikalıq qáwipsizlik ilajınıń mısalı: [[Apparatlıq támiynat|apparatlıq támiyinlewge]] aralasıwdıń aldın alıw ushın jeke kompyuterdiń artqı tárepindegi metall qulıp.]]
'''Kompyuter qáwipsizligi''' (sonday-aq '''kiberqáwipsizlik''', '''cifrlı qáwipsizlik''' yamasa '''informaciyalıq texnologiyalar (IT) qáwipsizligi''') ‒ bul [[Programmalıq támiynat|kompyuter programmalıq támiynatı]], sistemaları hám [[Kompyuter tarmaǵı|tarmaqların]] ruqsatsız [[Informaciya túsinigi|informaciya]] ashılıwına, [[apparatlıq támiynat]], [[programmalıq támiynat]] yamasa [[Maǵlıwmat|maǵlıwmatlardı]] urlaw yaki zıyan keltiriwge alıp keliwi múmkin bolǵan qáwiplerden, sonday-aq olar kórsetetuǵın xızmetlerdiń buzılıwı yamasa burmalanıwınan qorǵaw bolıp tabıladı.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Schatz|first1=Daniel|last2=Bashroush|first2=Rabih|last3=Wall|first3=Julie|date=2017|title=Towards a More Representative Definition of Cyber Security|url=https://commons.erau.edu/jdfsl/vol12/iss2/8/|journal=Journal of Digital Forensics, Security and Law|language=en|volume=12|issue=2|issn=1558-7215}}&lt;/ref&gt;

Bul tarawdıń áhmiyeti [[Kompyuter|kompyuter sistemaları]],&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Tate|first=Nick|date=7 May 2013|title=Reliance spells end of road for ICT amateurs|newspaper=The Australian|url=https://www.theaustralian.com.au/news/reliance-spells-end-of-road-for-ict-amateurs/news-story/6f84ad403b8721100f5957a472a945eb}}&lt;/ref&gt; [[Internet]] hám sımsız tarmaq standartlarına bolǵan isenimniń artıwınan kelip shıǵadı. Onıń áhmiyeti smartfonlar, [[Televideniye|televizorlar]] hám Zatlar Internetin (IoT) qurawshı hár qıylı qurılmalardıń rawajlanıwı menen jáne de artadı. Kiberqáwipsizlik házirgi zaman dúnyası dus kelip atırǵan eń áhmiyetli jańa mashqalalardıń birine aylandı, sebebi [[Informaciyalıq sistema|informaciyalıq sistemalar]] hám olar qollap-quwatlaytuǵın jámiyetlerdiń quramalılıǵı. Qáwipsizlik, ásirese, elektr energiyasın tarqatıw, saylawlar hám finans sıyaqlı keń kólemli fizikalıq tásirge iye bolǵan úlken sistemalardı basqaratuǵın sistemalar ushın ayrıqsha áhmiyetli.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Kianpour|first=Mazaher|date=2021|title=Systematically Understanding Cybersecurity Economics: A Survey}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Stevens|first=Tim|date=11 June 2018|title=Global Cybersecurity: New Directions in Theory and Methods|url=https://kclpure.kcl.ac.uk/portal/files/97261726/PaG_6_2_Global_Cybersecurity_New_Directions_in_Theory_and_Methods.pdf}}&lt;/ref&gt;

Kompyuter qáwipsizliginiń kóp tárepleri elektron paroller hám shifrlaw sıyaqlı [[cifrlı]] qáwipsizlikti óz ishine alsa da, ruqsatsız aralasıwdıń aldın alıw ushın metall qulıplar sıyaqlı fizikalıq qáwipsizlik ilajları ele de qollanıladı. IT qáwipsizligi [[Informaсiya qáwipsizligi|informaciya qáwipsizliginiń]] tolıq dizimi emes, sonlıqtan qáwipsizliktiń birlesiw sxemasına tolıq sáykes kelmeydi.

== Hálsizlikler hám hújimler ==
Hálsizlik - bul kompyuter yamasa sistemanıń qáwipsizligine zıyan keltiretuǵın qurılısındaǵı, orınlanıwındaǵı, islewindegi yamasa ishki baqlawındaǵı kemshilik. Tabılǵan hálsizliklerdiń kópshiligi Ulıwma hálsizlikler hám ashılıwlar (CVE) [[Maǵlıwmatlar bazası|maǵlıwmatlar bazasında]] hújjetlestirilgen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cve.org/About/Overview|bet=About the CVE Program|jumıs=www.cve.org|qaralǵan sáne=2023-04-12}}&lt;/ref&gt; Paydalanıwǵa bolatuǵın hálsizlik - bul keminde bir isleytuǵın hújim yamasa eksployt bar bolǵan hálsizlik. Hálsizliklerdi zıyanlı túrde izleytuǵın subyektler qáwip-qáterler dep ataladı. Hálsizliklerdi avtomatlastırılǵan qurallar yamasa arnawlı skriptler járdeminde izertlew, keri-injeneriya etiw, izlew yamasa paydalanıw múmkin.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.nsa.gov/resources/everyone/ghidra/|bet=Ghidra|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200815201448/https://www.nsa.gov/resources/everyone/ghidra/|arxivsáne=15 August 2020|sáne=1 August 2018|jumıs=nsa.gov|qaralǵan sáne=17 August 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.phoronix.com/scan.php?page=news_item&amp;px=Syzbot-Linux-Kernel-Fuzzing/|bet=Syzbot: Google Continuously Fuzzing The Linux Kernel|avtor=Larabel|at=Michael|sáne=2017-12-28|til=en-US|jumıs=www.phoronix.com/|qaralǵan sáne=2021-03-25}}&lt;/ref&gt;

Hár túrli adamlar yamasa tárepler kiberhújimlerge ushırawı múmkin; biraq hár qıylı toparlar basqalarǵa qaraǵanda hár qıylı túrdegi hújimlerge kóbirek ushırawı múmkin.&lt;ref name=&quot;crowdstrike.com&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.crowdstrike.com/solutions/small-business/cyber-attacks-on-smbs/|bet=Cyber attacks on SMBs: Current Stats and How to Prevent Them|til=en|jumıs=crowdstrike.com|qaralǵan sáne=2023-11-30}}&lt;/ref&gt;

2023-jıldıń aprel ayında [[Birlesken Korollik|Birikken Korolliktiń]] Ilim, Innovaciya hám Texnologiyalar Departamenti sońǵı 12 ay ishindegi kiberhújimler haqqında esabat járiyaladı.&lt;ref name=&quot;Cyber breaches 2023&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.gov.uk/government/statistics/cyber-security-breaches-survey-2023/cyber-security-breaches-survey-2023|bet=Cyber security breaches survey 2023|til=en|jumıs=GOV.UK|qaralǵan sáne=2023-11-30}}&lt;/ref&gt; Olar Birikken Korolliktegi 2,263 biznes, 1,174 dizimge alınǵan qayırqomlıq shólkemleri hám 554 bilimlendiriw mákemesin sorawnama ótkerdi. Izertlew nátiyjeleri boyınsha &quot;bizneslerdiń 32% hám qayırqomlıq shólkemleriniń 24% sońǵı 12 ay ishinde qanday da bir buzıw yamasa hújimlerdi esleydi&quot;. Bul kórsetkishler &quot;orta biznes (59%), iri biznes (69%) hám jıllıq tabısı £500,000 yamasa onnan kóp bolǵan joqarı tabıslı qayırqomlıq shólkemleri (56%)&quot; ushın ádewir joqarı boldı.&lt;ref name=&quot;Cyber breaches 2023&quot; /&gt; Degen menen, orta yamasa iri biznesler kóbirek qurban bolsa da, iri kompaniyalar sońǵı on jıl ishinde ulıwma ózleriniń qáwipsizligin jaqsılaǵanlıqtan, kishi hám orta biznes (KOB) te &quot;biznesti qorǵaw ushın rawajlanǵan qurallarǵa iye bolmaǵanlıqtan&quot; barǵan sayın hálsiz bolıp barmaqta.&lt;ref name=&quot;crowdstrike.com&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.crowdstrike.com/solutions/small-business/cyber-attacks-on-smbs/|bet=Cyber attacks on SMBs: Current Stats and How to Prevent Them|til=en|jumıs=crowdstrike.com|qaralǵan sáne=2023-11-30}}&lt;/ref&gt; KOBlar kóbinese zıyanlı baǵdarlama, tólem talap etiwshi baǵdarlama, fishing, ortalıqtaǵı adam hújimi hám xızmet kórsetiwden bas tartıw (DoS) hújimlerine ushıraydı.&lt;ref name=&quot;crowdstrike.com&quot; /&gt;

Ádettegi internet paydalanıwshıları kóbinese maqsetsiz kiberhújimlerge ushıraydı.&lt;ref name=&quot;Cyber attacks&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.ncsc.gov.uk/information/how-cyber-attacks-work|bet=How cyber attacks work|til=en|jumıs=www.ncsc.gov.uk|qaralǵan sáne=2023-11-30}}&lt;/ref&gt; Bunda hújim jasawshılar múmkin bolǵanınsha kóbirek qurılmalardı, xızmetlerdi yamasa paydalanıwshılardı kemsitpesten hújimge aladı. Olar bunı Internettiń ashıqlıǵınan paydalanatuǵın usıllar arqalı ámelge asıradı. Bul strategiyalar tiykarınan fishing, tólem talap etiwshi baǵdarlama, suw orınların hám skanerlewdi óz ishine aladı.&lt;ref name=&quot;Cyber attacks&quot; /&gt;

Kompyuter sistemasın qáwipsiz etiw ushın oǵan qarsı islengen múmkin bolǵan hújimlerdi túsiniw áhmiyetli, hám bul qáwipler ádette tómendegi kategoriyalardıń birine kirgiziliwi múmkin:

=== Artqı esik ===
Kompyuter sistemasındaǵı, kriptosistemadaǵı yamasa [[Algoritm|algoritmdegi]] artqı esik - bul ádettegi [[autentifikaciya]] yamasa qáwipsizlik baqlawlarınan ótiwdiń hár qanday jasırın usılı. Bul hálsizlikler dáslepki dizayn yamasa jaman konfiguraciya qatarlı kóp sebeplerge baylanıslı bolıwı múmkin.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://nordvpn.com/blog/backdoor-attack/|bet=What is a backdoor attack? Definition and prevention {{!}} NordVPN|sáne=2023-11-30|til=en|jumıs=nordvpn.com|qaralǵan sáne=2024-01-03}}&lt;/ref&gt; Artqı esiklerdiń tábiyatına baylanıslı, olar jeke adamlarǵa qaraǵanda kompaniyalar hám maǵlıwmatlar bazaları ushın úlkenirek táshiwish tuwdıradı.

Artqı esikler nızamlı kiriwge ruqsat beriw ushın ruqsat etilgen tárep tárepinen yamasa zıyankes maqsetlerde hújim etiwshi tárepinen qosılıwı múmkin. Jınayatshılar kóbinese sistemaǵa uzaqtan administratorlıq kiriw múmkinshiligin beriw ushın [[Zıyanlı programma|zıyanlı baǵdarlamalardan]] paydalanadı.&lt;ref name=&quot;McAfee-2023&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.mcafee.com/learn/backdoor-threat/|bet=What is a backdoor attack?|sáne=December 4, 2023|jumıs=McAfee|qaralǵan sáne=December 4, 2023}}&lt;/ref&gt; Olar kiriw múmkinshiligine iye bolǵannan keyin, kiberjınayatshılar &quot;fayllardı ózgertiwi, jeke [[Informaciya túsinigi|informaciyanı]] urlawı, kereksiz [[Programmalıq támiynat|baǵdarlamalardı]] ornatıwı, hátte pútkil kompyuterdi óz baqlawına alıwı múmkin.&quot;&lt;ref name=&quot;McAfee-2023&quot; /&gt;

Artqı esiklerdi anıqlaw júdá qıyın bolıwı múmkin hám ádette olardı [[Kompyuter programması|baǵdarlama]] [[Derek kodı|derek kodına]] kiriw múmkinshiligi bar yamasa kompyuterdiń [[Operatsion sistema|operaciyalıq sisteması]] haqqında tereń bilimge iye bolǵan adam tárepinen tabıladı.

=== Xızmet kórsetiwden bas tartıw hújimi ===
Xızmet kórsetiwden bas tartıw hújimleri (DoS) mashina yamasa tarmaq resursın onıń názerde tutılǵan paydalanıwshıları ushın jetiksiz etiw ushın dúzilgen.&lt;ref name=&quot;DoS guidance&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.ncsc.gov.uk/collection/denial-service-dos-guidance-collection|bet=Denial of Service (DoS) guidance|til=en|jumıs=www.ncsc.gov.uk|qaralǵan sáne=2023-12-04}}&lt;/ref&gt; Hújim jasawshılar jeke qurbanlarǵa xızmet kórsetiwden bas tartıwı múmkin, mısalı, qurbannıń akkauntı bloklanǵansha qátelik paroldi qastan izbe-iz bir neshe márte kirgiziw arqalı, yamasa olar mashina yamasa tarmaqtıń múmkinshiliklerin asırıp jiberiw hám birden barlıq paydalanıwshılardı bloklawı múmkin. Bir IP adresten kelgen tarmaq hújimin jańa brandmauer qaǵıydasın qosıw arqalı bloklaw múmkin bolsa da, tarqatılǵan xızmet kórsetiwden bas tartıw (DDoS) hújimleriniń kóp túrleri bar, bunda hújim kóp noqatlardan keledi. Bunday jaǵdayda, bul hújimlerden qorǵanıw ádewir qıyın. Bunday hújimler botnettiń zombi kompyuterlerinen yamasa tarqatılǵan reflektiv xızmet kórsetiwden bas tartıw (DRDoS) qatarlı basqa da múmkin bolǵan usıllardan kelip shıǵıwı múmkin, bunda ayıpsız sistemalar qurbanǵa trafik jiberiwge aldanadı.&lt;ref name=&quot;DoS guidance&quot; /&gt; Bunday hújimlerde kúsheytiw faktorı hújim jasawshıǵa hújimdi ańsatlastıradı, sebebi olar ózleri az ótkizgishlik sızıǵın paydalanıwı kerek.

=== Tikkeley kiriw hújimleri ===
Tikkeley kiriw hújimi - bul ruqsatsız paydalanıwshı (hújim etiwshi) kompyuterge fizikalıq kiriw múmkinshiligin alıp, kóbinese onnan tikkeley maǵlıwmatlardı kóshirip alıw yamasa informaciyanı urlaw.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.interelectronix.com/computer-security.html|bet=Computer Security|jumıs=www.interelectronix.com|qaralǵan sáne=2023-11-30}}&lt;/ref&gt; Hújim etiwshiler jáne de operaciyalıq sistemaǵa ózgerisler kirgiziw, baǵdarlamalıq qurtlardı, klavishler basılıwın jazıp alıwshılardı, jasırın tıńlaw qurılmaların ornatıw yamasa sımsız mikrofonlardı paydalanıw arqalı qáwipsizlikti buzıwı múmkin. Hátte sistema standart qáwipsizlik ilajları menen qorǵalǵan bolsa da, CD-ROM yamasa basqa júklew múmkin bolǵan mediadan basqa operaciyalıq sistema yamasa quraldı júklew arqalı bulardan ótip ketiwi múmkin. Disklerdi shifrlaw hám Isenimli Platforma Moduli standartı bul hújimlerdiń aldın alıw ushın dúzilgen.

=== Jasırın tıńlaw ===
Jasırın tıńlaw - bul ádette tarmaqtaǵı xostlar arasındaǵı jeke kompyuter sáwbetin (kommunikaciyasın) jasırın tıńlaw háreketi. Bul ádette paydalanıwshı trafigi qáwipsiz etilmegen yamasa shifrlanbaǵan tarmaqqa qosılıp, áhmiyetli biznes maǵlıwmatların xızmetlesine jibergende júz beredi, bunı hújim etiwshi tıńlap, paydalanıwı múmkin.&lt;ref name=&quot;Fortinet&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.fortinet.com/resources/cyberglossary/eavesdropping|bet=What Are Eavesdropping Attacks?|til=en|jumıs=Fortinet|qaralǵan sáne=2023-12-05}}&lt;/ref&gt; &quot;Ashıq tarmaq&quot; arqalı berilgen maǵlıwmatlar hújim etiwshige hálsizlikten paydalanıw hám onı hár qıylı usıllar menen uslap alıw múmkinshiligin beredi.

[[Zıyanlı programma|Zıyanlı baǵdarlamalar]], tikkeley kiriw hújimleri yamasa kiberhújimlerdiń basqa túrlerinen parqlı, jasırın tıńlaw hújimleri tarmaqlar yamasa qurılmalardıń islewine unamsız tásir etiwi itimal emes, bul olardı bayqawdı qıyınlastıradı.&lt;ref name=&quot;Fortinet&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.fortinet.com/resources/cyberglossary/eavesdropping|bet=What Are Eavesdropping Attacks?|til=en|jumıs=Fortinet|qaralǵan sáne=2023-12-05}}&lt;/ref&gt; Haqıyqatında, &quot;hújim jasawshıǵa baǵdarlama menen dawamlı baylanısta bolıwdıń hesh qanday keregi joq. Hújim jasawshı baǵdarlamanı buzılǵan qurılmaǵa, múmkin tikkeley kirgiziw arqalı yamasa virus ya basqa zıyanlı baǵdarlama arqalı kirgizip, keyinirek tabılǵan hár qanday maǵlıwmatlardı alıw ushın qaytıp keliwi yamasa baǵdarlamanı belgili bir waqıtta maǵlıwmatlardı jiberiwge tártiplewi múmkin.&quot;&lt;ref&gt;{{Citation |last=York |first=Dan |title=Chapter 3 – Eavesdropping and Modification |date=2010-01-01 |url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/B978159749547900003X |work=Seven Deadliest Unified Communications Attacks |pages=41–69 |editor-last=York |editor-first=Dan |access-date=2023-12-05 |place=Boston |publisher=Syngress |isbn=978-1-59749-547-9}}&lt;/ref&gt;

Eki noqat arasındaǵı maǵlıwmatlardı shifrlaytuǵın [[Vpn|virtual jeke tarmaqtı]] (VPN) paydalanıw - jasırın tıńlawdan qorǵanıwdıń eń keń tarqalǵan usıllarınıń biri. Sımsız tarmaqlar ushın múmkin bolǵan shifrlawdıń eń jaqsı túrin paydalanıw, sonday-aq shifrlanbaǵan HTTP ornına HTTPS ti paydalanıw eń jaqsı ámeliyat bolıp esaplanadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://enterprise.verizon.com/resources/articles/s/what-are-eavesdropping-attacks/|bet=What Are Eavesdropping Attacks &amp; How To Prevent Them|til=en|jumıs=Verizon Enterprise|qaralǵan sáne=2023-12-05}}&lt;/ref&gt;

Carnivore hám NarusInSight sıyaqlı baǵdarlamalar Federal Tergew Byurosı (FBI) hám NSA tárepinen internet xızmet kórsetiwshileriniń sistemaların jasırın tıńlaw ushın paydalanılǵan. Hátte jabıq sistema sıpatında isleytuǵın (yaǵnıy, sırtqı dúnya menen baylanıssız) mashinalardı da [[apparatlıq támiynat]] payda etken hálsiz [[Elektromagnetizm|elektromagnit]] nurlanıwların baqlaw arqalı jasırın tıńlaw múmkin. TEMPEST - bul NSA tárepinen usı hújimlerge tiyisli specifikaciya.

=== Zıyanlı baǵdarlama ===
[[Zıyanlı programma|Zıyanlı baǵdarlama]] (ingl. malware) - bul &quot;kompyuter sistemasına yamasa onıń paydalanıwshılarına zıyan keltiriw ushın qastan jazılǵan&quot; hár qanday baǵdarlamalıq kod yamasa kompyuter baǵdarlaması.&lt;ref name=&quot;Malware-IBM&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.ibm.com/topics/malware|bet=What is Malware? {{!}} IBM|sáne=14 April 2022|til=en-us|jumıs=www.ibm.com|qaralǵan sáne=2023-12-06}}&lt;/ref&gt; Kompyuterde payda bolǵannan keyin, ol jeke informaciya, biznes informaciyası hám paroller sıyaqlı sezgir táreplerdi sırtqa shıǵarıwı, sistemanı hújim etiwshiniń baqlawına beriwi hám maǵlıwmatlardı birotala buzıwı yamasa óshiriwi múmkin. Zıyanlı baǵdarlamanıń jáne bir túri - tólem talap etiwshi baǵdarlama, bunda &quot;zıyanlı baǵdarlama qurbannıń mashinasına ózin ornatadı, olardıń faylların shifrlaydı, sońınan sol maǵlıwmatlardı paydalanıwshıǵa qaytarıw ushın tólem talap etedi.&quot;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.mcafee.com/en-gb/antivirus/malware.html|bet=What is malware?|jumıs=McAfee|qaralǵan sáne=30 November 2023}}&lt;/ref&gt;

Zıyanlı baǵdarlamanıń túrlerine tómendegilerdiń ayırımları kiredi:

* Viruslar - bul zıyanlı baǵdarlamanıń belgili bir túri bolıp, ádette &quot;zıyan keltiriw hám óziniń kóshirmelerin tarqatıw&quot; maqsetinde baǵdarlamanı basıp alatuǵın zıyanlı kod. Kóshirmeler kompyuterdegi basqa baǵdarlamalarǵa tarqatıw maqsetinde islenedi.&lt;ref name=&quot;Malware-IBM&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.ibm.com/topics/malware|bet=What is Malware? {{!}} IBM|sáne=14 April 2022|til=en-us|jumıs=www.ibm.com|qaralǵan sáne=2023-12-06}}&lt;/ref&gt;
* Qurtlar ''([[Inglis tili|ingl]]. worms)'' viruslarǵa uqsas, biraq viruslar tek paydalanıwshı buzılǵan baǵdarlamanı iske túsirgende (ashqanda) ǵana isley aladı. Qurtlar - bul adamnıń qatnasıwın talap etpesten baǵdarlamalar, qosımshalar hám qurılmalar arasında tarqalatuǵın ózin-ózi kóbeytetuǵın zıyanlı baǵdarlama.&lt;ref name=&quot;Malware-IBM&quot; /&gt;
* Troyan atları ''(ingl. trojan horses)'' - bul paydalı bolıp kóriniwge urınatuǵın yamasa &quot;paydalanıwshılardı olardı ornatıwǵa aldaw&quot; ushın qálegen yamasa nızamlı baǵdarlamalar ishine jasırınatuǵın baǵdarlamalar. Ornatılǵannan keyin, RAT (uzaqtan kiriw troyanı) zıyan keltiriw ushın tásir etilgen qurılmada jasırın artqı esik jaratıwı múmkin.&lt;ref name=&quot;Malware-IBM&quot; /&gt;
* Tıńshı baǵdarlama ''(yamasa shpion programma; ingl. spyware)'' - bul juqtırılǵan kompyuterden informaciyanı jasırın jıynaytuǵın hám sezgir informaciyanı hújim jasawshıǵa qaytarıp jiberetuǵın [[Zıyanlı programma|zıyanlı baǵdarlamanıń]] bir túri. Tıńshı baǵdarlamanıń eń keń tarqalǵan túrleriniń biri - &quot;xakerlerge paydalanıwshı atları, paroller, bank esap-sanaǵı hám kredit karta nomerlerin jıynawǵa múmkinshilik beretuǵın&quot; paydalanıwshınıń barlıq klavishler basıwın jazıp alatuǵın klavishler basılıwın jazıwshılar.&quot;&lt;ref name=&quot;Malware-IBM&quot; /&gt;
* Qorqıtıwshı baǵdarlama ''(ingl. scareware)'', atı aytıp turǵanınday, paydalanıwshılardı qálemegen baǵdarlamanı satıp alıwǵa yamasa ornatıwǵa májbúrlew ushın sociallıq injeneriya (manipulyaciya) arqalı qorqıtıw, shok qılıw, táshwish payda etiw yamasa qáwip bar degen sezimdi payda etiw ushın qollanılatuǵın zıyanlı baǵdarlamanıń bir túri. Bul hújimler kóbinese &quot;ádette paydalanıwshıǵa nızamdı buzǵanı yamasa onıń qurılmasında virus bar ekenligi haqqında eskertetuǵın keskin payda bolǵan qıstawlı xabar&quot; menen baslanadı.&lt;ref name=&quot;Malware-IBM&quot; /&gt;

=== Ortalıqtaǵı adam hújimleri ===
Ortalıqtaǵı adam hújimleri (MITM) - bul zıyankes hújim etiwshiniń bir yamasa eki táreptiń de sáykesligin aldap, ózin ortaǵa kirgiziw arqalı eki tárep arasındaǵı baylanıslardı uslap alıwǵa, baqlawǵa yamasa ózgertiwge urınıwın óz ishine aladı.&lt;ref name=&quot;verizon-mitm&quot;&gt;
{{Web deregi|url=https://www.verizon.com/business/resources/articles/s/what-is-a-man-in-the-middle-attack-and-how-can-i-protect-my-organization/|bet=What is a man-in-the-middle attack and how can I protect my organization?|jumıs=[[verizon|verizon.com]]}}
&lt;/ref&gt; MITM hújimleriniń túrlerine tómendegiler kiredi:

* IP adresin aldaw - bunda hújim etiwshi trafikti uslap alıw yamasa kirgiziw ushın kózlewlerdiń trafigin hálsiz tarmaq túyinine qayta jiberiw ushın marshrutlaw protokolların basıp aladı.
* Xabar aldaw (email, SMS yamasa OTT xabar almasıw arqalı) - bunda hújim etiwshi obyekt email, SMS yamasa OTT (IP tiykarlanǵan) xabar almasıw qosımshaları sıyaqlı xabar almasıw protokolların paydalanıp atırǵanda sáykeslik yamasa tasıwshı xızmetti aldaydı. Sońınan hújim etiwshi sáwbetlerdi baqlawı, sociallıq hújimlerdi baslawı yamasa keleshektegi hújimlerge jol ashıw ushın nol-kúnlik-hálsizliklerdi iske túsiriwi múmkin.
* WiFi SSID aldaw - bunda hújim etiwshi internet trafigin hám tranzakciyalardı uslap alıw hám ózgertiw ushın WIFI tiykarǵı stanciya SSID sin simulyaciya etedi. Hújim etiwshi jáne de belgili hálsizliklerdi buzıw arqalı obyekttiń brandmauerine kiriw ushın jergilikli tarmaq adreslewin hám kemeytilgen tarmaq qorǵanıwların paydalanıwı múmkin. Keń tarqalǵan qurılmaǵa baylanıslı geyde Ananas hújimi dep te ataladı. Jáne de Zıyanlı baylanıstı qarań.
* DNS aldaw - bunda hújim etiwshiler trafikti baqlaw yamasa basqa hújimlerdi baslaw ushın trafikti hújim etiwshiler baqlawındaǵı sistemalarǵa qayta baǵdarlaw ushın domen atı tayınlawların basıp aladı.
* SSL basıp alıw, ádette basqa media-dárejeli MITM hújimi menen birge, bunda hújim etiwshi trafikti shifrın sheshiw, baqlaw hám ózgertiw ushın Sertifikat Organın kirgiziw arqalı SSL autentifikaciya hám shifrlaw protokolın aldaydı. Jáne de TLS uslap alıwdı qarań.&lt;ref name=&quot;verizon-mitm&quot;&gt;
{{Web deregi|url=https://www.verizon.com/business/resources/articles/s/what-is-a-man-in-the-middle-attack-and-how-can-i-protect-my-organization/|bet=What is a man-in-the-middle attack and how can I protect my organization?|jumıs=[[verizon|verizon.com]]}}
&lt;/ref&gt;

=== Kóp vektorlı, polimorflı hújimler ===
2017-jılı payda bolǵan kóp vektorlı,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.msspalert.com/analysis/multi-vector-attacks-demand-multi-vector-protection|bet=Multi-Vector Attacks Demand Multi-Vector Protection|sáne=24 July 2017|jumıs=MSSP Alert}}&lt;/ref&gt; polimorflı kiberqáwiplerdiń jańa klassı bir neshe túrdegi hújimlerdi birgelikte alıp baradı hám tarqalıw barısında kiberqáwipsizlik baqlawlarınan qashıw ushın formasın ózgertedi.

Kóp vektorlı polimorflı hújimler, atı aytıp turǵanınday, hám kóp vektorlı, hám polimorflı.&lt;ref name=&quot;Tounsi-2019&quot;&gt;{{Citation |last=Tounsi |first=Wiem |title=What is Cyber Threat Intelligence and How is it Evolving? |date=2019-05-15 |url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/9781119618393.ch1 |work=Cyber-Vigilance and Digital Trust |pages=1–49 |editor-last=Tounsi |editor-first=Wiem |access-date=2023-12-06 |edition=1 |publisher=Wiley |language=en |doi=10.1002/9781119618393.ch1 |isbn=978-1-78630-448-3 |s2cid=187294508}}&lt;/ref&gt; Birinshi gezekte, olar bir neshe hújim usılların óz ishine alatuǵın bir hújim. Bul mániste, olar &quot;kóp vektorlı (yaǵnıy, hújim Veb, email hám qosımshalar arqalı sıyaqlı tarqalıwdıń bir neshe usılların paydalanıwı múmkin)&quot;. Biraq olar jáne de kóp basqıshlı, yaǵnıy &quot;olar tarmaqlarǵa kirip, tarmaq ishinde qaptalǵa jıljıy aladı.”&lt;ref name=&quot;Tounsi-2019&quot; /&gt; Hújimler polimorflı bolıwı múmkin, yaǵnıy qollanılǵan viruslar, qurtlar yamasa troyanlar sıyaqlı kiberhújimler &quot;úziliksiz ózgeredi ('morf'), bul olardı qol qoyıw tiykarındaǵı qorǵanıwlar járdeminde anıqlawdı derlik múmkin emes etedi.”&lt;ref name=&quot;Tounsi-2019&quot; /&gt;

=== Fishing ===
[[Fayl:PhishingTrustedBank.png|nobaý|Fishing elektron xatınıń mısalı, (oydan shıǵarılǵan) banktiń rásmiy xatı sıpatında maskalanǵan. Jiberiwshi alıwshını fisherdiń veb-saytında tastıyıqlaw arqalı qupıya informaciyanı ashıwǵa aldawǵa háreket etip atır. &quot;Received&quot; hám &quot;discrepancy&quot; sózleriniń &quot;recieved&quot; hám &quot;discrepency&quot; dep qáte jazılǵanına itibar beriń. Bank veb-betiniń URL mánzili haqıyqıy bolıp kórinse de, gipersilteme fisherdiń veb-betine baǵdarlanǵan.]]
Fishing - bul paydalanıwshılardı aldaw arqalı paydalanıwshı atları, paroller hám kredit karta maǵlıwmatları sıyaqlı sezgir informaciyanı tikkeley paydalanıwshılardan alıwǵa urınıw.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.case.edu/its/kba/its-kba-27196-phishing-attempt/|bet=Identifying Phishing Attempts|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150913200707/http://www.case.edu/its/kba/its-kba-27196-phishing-attempt/|arxivsáne=13 September 2015|baspaxana=Case|qaralǵan sáne=4 July 2016}}&lt;/ref&gt; Fishing ádette elektron pochta, operativ xabar almasıw, tekst xabarı yamasa telefon qońırawı arqalı ámelge asırıladı. Olar kóbinese paydalanıwshılardı sırtqı kórinisi hám sezimi haqıyqıy saytqa derlik uqsas bolǵan jalǵan veb-saytqa maǵlıwmat kirgiziwge baǵdarlaydı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.microsoft.com/en-us/windows/protect-yourself-from-phishing-0c7ea947-ba98-3bd9-7184-430e1f860a44|bet=Protect yourself from phishing – Microsoft Support|jumıs=support.microsoft.com|qaralǵan sáne=2023-12-06}}&lt;/ref&gt; Jalǵan veb-sayt kóbinese login maǵlıwmatları hám paroller sıyaqlı jeke maǵlıwmatlardı soraydı. Bul informaciya keyin haqıyqıy veb-sayttaǵı adamnıń haqıyqıy akkauntına kiriw ushın paydalanılıwı múmkin.

Qurbannıń isenimine súyenip, fishingti sociallıq injeneriyanıń bir túri dep klassifikaciyalawǵa boladı. Hújim etiwshiler haqıyqıy akkauntlarǵa kiriw ushın dóretiwshilik usılların qollanıwı múmkin. Keń tarqalǵan aldaw usılı - hújim etiwshiler adamlarǵa jaqında muzıka, qosımshalar yamasa basqa nárselerdi satıp alǵanın kórsetetuǵın jalǵan elektron esap-fakturalardı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.consumer.ftc.gov/blog/2018/02/phishers-send-fake-invoices|bet=Phishers send fake invoices|avtor=Lazarus|at=Ari|sáne=23 February 2018|til=en|jumıs=Consumer Information|qaralǵan sáne=17 February 2020}}&lt;/ref&gt; jiberiw hám eger satıp alıwlar ruqsat etilmegen bolsa, siltemeni basıwdı usınıs etiw. Fishingtiń jáne bir strategiyalıq túri - hújim etiwshige isenimli derek sıyaqlı kóriniw ushın jeke yamasa shólkemge tiyisli maǵlıwmatlardı paydalanatuǵın nayzalı fishing. Nayzalı fishing hújimleri fishing háreketleri tárepinen taslanǵan keń torǵa qaraǵanda, belgili bir adamlardı kózley aladı.&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.trellix.com/en-us/platform/email-security.html|bet=Email Security|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220522081555/https://www.trellix.com/en-us/platform/email-security.html|arxivsáne=22 May 2022|sáne=17 May 2022|jumıs=Trellix|qaralǵan sáne=24 October 2022}}&lt;/ref&gt;

=== Artıqmashılıqlardı arttırıw ===
Artıqmashılıqlardı arttırıw sheklengen kiriw múmkinshiligine iye hújim etiwshiniń ruqsatsız óz artıqmashılıqların yamasa kiriw dárejesin joqarılata alatuǵın jaǵdaydı táriyipledi.&lt;ref name=&quot;Privilege escalation&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.crowdstrike.com/cybersecurity-101/privilege-escalation/|bet=What is Privilege Escalation? – CrowdStrike|til=en|jumıs=crowdstrike.com|qaralǵan sáne=2023-12-07}}&lt;/ref&gt; Mısalı, standart kompyuter paydalanıwshısı sistemadaǵı hálsizlikti paydalanıp, sheklengen maǵlıwmatlarǵa kiriw múmkinshiligin alıwı múmkin; yamasa hátte tamır bolıp, sistemaǵa tolıq sheklenbegen kiriw múmkinshiligine iye bolıwı múmkin. Hújimlerdiń awırlıǵı ápiwayı sorawsız elektron xat jiberiwden baslap, úlken kólemdegi maǵlıwmatlarǵa qarsı virus hújimine shekem bolıwı múmkin. Artıqmashılıqlardı arttırıw ádette sociallıq injeneriya usılları, kóbinese fishingten baslanadı.&lt;ref name=&quot;Privilege escalation&quot; /&gt;

Artıqmashılıqlardı arttırıwdı eki strategiyaǵa bóliwge boladı, gorizontal hám vertikal artıqmashılıqlardı arttırıw:

* Gorizontal arttırıw (yamasa akkaunttı basıp alıw) - bul hújim etiwshiniń salıstırmalı tómen dárejeli artıqmashılıqlarǵa iye ádettegi paydalanıwshı akkauntına kiriw múmkinshiligin alıwı. Bul paydalanıwshınıń logini hám parolin urlaw arqalı bolıwı múmkin. Kiriw múmkinshiligin alǵannan keyin, olar &quot;tirek noqatın&quot; aladı hám bul tirek noqatın paydalanıp, hújim etiwshi usı tómengi dárejedegi paydalanıwshılar tarmaǵı boylap júriwi, usınday artıqmashılıqqa iye informaciyaǵa kiriw múmkinshiligin alıwı múmkin.&lt;ref name=&quot;Privilege escalation&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.crowdstrike.com/cybersecurity-101/privilege-escalation/|bet=What is Privilege Escalation? – CrowdStrike|til=en|jumıs=crowdstrike.com|qaralǵan sáne=2023-12-07}}&lt;/ref&gt;
* Biraq, vertikal arttırıw kompaniyada joqarı lawazımdaǵı hám kóbinese kóbirek administrativlik huqıqqa iye adamlardı, mısalı, joqarı artıqmashılıqqa iye IT xızmetkerin kózlewge aladı. Bul artıqmashılıqqa iye akkaunttı paydalanıw arqalı hújim etiwshi basqa akkauntlarǵa kiriw múmkinshiligin aladı.&lt;ref name=&quot;Privilege escalation&quot; /&gt;

=== Qaptaldaǵı kanal hújimi ===
Hár qanday esaplaw sisteması óz átirapına qanday da bir formada tásir etedi. Onıń átirapına tásiri elektromagnit nurlanıwınan baslap, Suwıq júklew hújimin múmkin etetuǵın RAM yacheykalarına qaldıq tásirge shekem, yamasa ádette erisiw múmkin bolmaǵan basqa mánislerge kiriw yamasa boljaw múmkinshiligin beretuǵın apparatlıq ámelge asırıw kemshiliklerine shekem bolıwı múmkin. Qaptaldaǵı kanal hújimi scenariylerinde, hújim etiwshi sistema yamasa tarmaq haqqında usınday informaciyanı jıynap, onıń ishki jaǵdayın boljawǵa hám nátiyjede qurban tárepinen qáwipsiz dep esaplanǵan informaciyaǵa kiriw múmkinshiligin alıwǵa háreket etedi. Qaptaldaǵı kanaldaǵı kózlew informaciyanı basqa signallar menen birleskende onıń tómen amplitudası sebepli anıqlaw qıyın bolıwı múmkin. &lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Spence|first1=Aaron|last2=Bangay|first2=Shaun|date=June 2022|title=Security beyond cybersecurity: side-channel attacks against non-cyber systems and their countermeasures|url=https://link.springer.com/10.1007/s10207-021-00563-6|journal=International Journal of Information Security|language=en|volume=21|issue=3|pages=437–453|doi=10.1007/s10207-021-00563-6|issn=1615-5262}}&lt;/ref&gt;

=== Sociallıq injeneriya ===
Kompyuter qáwipsizligi kontekstinde sociallıq injeneriya paydalanıwshını paroller, karta nomerleri hám t.b. sıyaqlı qupıyalardı ashıwǵa yamasa mısalı, joqarı lawazımlı basshı, bank, podryadchik yamasa klient bolıp kóriniw arqalı fizikalıq kiriw múmkinshiligin beriwge isendiriwge baǵdarlanǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://upcommons.upc.edu/pfc/bitstream/2099.1/12289/1/73827.pdf|bet=Social Engineering|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131203043630/http://upcommons.upc.edu/pfc/bitstream/2099.1/12289/1/73827.pdf|arxivsáne=3 December 2013|avtor=Arcos Sergio|jumıs=upc.edu|qaralǵan sáne=2019-04-16}}&lt;/ref&gt; Bul ulıwma adamlardıń isenimin paydalanıwdı hám olardıń kognitiv qátelerine súyeniwdi óz ishine aladı. Keń tarqalǵan aldaw usılı - buxgalteriya hám finans bólimi xızmetkerlerine olardıń bas direktorı bolıp kórinip, tez arada qanday da bir háreketti talap etip jiberilgen elektron xatlardı óz ishine aladı. Sociallıq injeneriyanıń tiykarǵı usıllarınıń biri - fishing hújimleri.

2016-jıldıń basında FTB usınday biznes elektron pochtasın komprometaciyalaw (BEC) aldawları shama menen eki jıl ishinde AQSH biznesine 2 milliard dollardan kóbirek zıyan keltirgenin xabarladı.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=CEO email scam costs companies $2bn|url=http://www.ft.com/intl/cms/s/0/83b4e9be-db16-11e5-a72f-1e7744c66818.html#axzz41pN5YBV4|access-date=7 May 2016}}&lt;/ref&gt;

2016-jıldıń may ayında NBA ligasınıń Milwaukee Bucks komandası usı tiptegi kiberhújimniń qurbanı boldı, onda jınayatshı komanda prezidenti Piter Feygin bolıp kórinip, komandanıń barlıq xızmetkerleriniń 2015-jılǵı W-2 salıq formaların beriwge eristi.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Bucks leak tax info of players, employees as result of email scam|url=https://www.espn.com/nba/story/_/id/15615363/milwaukee-bucks-leak-tax-information-players-employees-result-email-scam|access-date=20 May 2016}}&lt;/ref&gt;

=== Aldaw (Spoofing) ===
Aldaw - bul basqa jaǵdayda alıwǵa ruqsat etilmegen informaciya yamasa resurslarǵa kiriw múmkinshiligin alıw ushın maǵlıwmatlardı (mısalı, IP mánzil yamasa paydalanıwshı atı) jalǵanlastırıw arqalı jaramlı subyekt bolıp kóriniw háreketi. Aldaw fishing penen tıǵız baylanıslı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.techopedia.com/definition/5398/spoofing|bet=What is Spoofing? – Definition from Techopedia|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160630134737/https://www.techopedia.com/definition/5398/spoofing|arxivsáne=30 June 2016|jumıs=techopedia.com|qaralǵan sáne=2022-01-16}}&lt;/ref&gt; Aldawdıń bir neshe túrleri bar, sonıń ishinde:

* Elektron pochta aldawı - bunda hújim etiwshi elektron xattıń jiberiwshi (From yamasa derek) mánzilin jalǵanlastıradı.
* IP mánzil aldawı - bunda hújim etiwshi óz sáykesligin jasırıw yamasa basqa esaplaw sisteması bolıp kóriniw ushın tarmaq paketindegi derek IP mánzilin ózgertedi.
* MAC aldawı - bunda hújim etiwshi óz sáykesligin jasırıw yamasa basqa bolıp kóriniw ushın óziniń tarmaq interfeysi kontrolleriniń Media Access Control (MAC) mánzilin modifikaciyalaydı.
* Biometrikalıq aldaw - bunda hújim etiwshi basqa paydalanıwshı bolıp kóriniw ushın jalǵan biometrikalıq úlgi jaratadı.[1]
* Address Resolution Protocol (ARP) aldawı, bunda hújimlewshi jergilikli tarmaqqa jalǵan mánzil sheshiw protokolın jiberedi, óziniń Media Access Control mánzilin basqa xosttıń IP mánzili menen baylanıstırıw ushın. Bul maǵlıwmatlardıń belgilengen xostqa emes, al hújimlewshige jiberiliwine alıp keledi.

2018-jılı Trellix kiberqáwipsizlik kompaniyası medicina tarawında aldawdıń ómirge qáwip salatuǵın qáwpi haqqında izertlew járiyaladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.trellix.com/en-us/about/newsroom/stories/research/80-to-0-in-under-5-seconds-falsifying-a-medical-patients-vitals.html|bet=80 to 0 in Under 5 Seconds: Falsifying a Medical Patient's Vitals|til=en|jumıs=www.trellix.com|qaralǵan sáne=2023-02-09}}&lt;/ref&gt;

=== Buzıp kiriw ===
Buzıp kiriw maǵlıwmatlardı zıyanlı túrde ózgertiw yamasa almastırıwdı súwretleydi. Bul sistemanı, sistema komponentlerin, onıń belgilengen háreketin yamasa maǵlıwmatların ózgertiwge alıp keletuǵın bilip turıp aldınnan, biraq ruqsatsız is-háreket. Sonıń ishinde &quot;Jawız xızmetshi&quot; hújimleri hám qáwipsizlik xızmetleriniń marshrutizatorlarǵa baqlaw múmkinshiligin ornatıwı mısal bola aladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/tech-policy/2014/05/photos-of-an-nsa-upgrade-factory-show-cisco-router-getting-implant/|bet=Photos of an NSA &quot;upgrade&quot; factory show Cisco router getting implant|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140804130416/http://arstechnica.com/tech-policy/2014/05/photos-of-an-nsa-upgrade-factory-show-cisco-router-getting-implant/|arxivsáne=4 August 2014|avtor=Gallagher|at=Sean|sáne=14 May 2014|jumıs=Ars Technica|qaralǵan sáne=3 August 2014}}&lt;/ref&gt;

=== HTML kontrabandası ===
[[HTML]] kontrabandası hújimlewshige zıyanlı kodtı belgili bir [[HTML]] yamasa veb-betke &quot;jasırın kirgiziwge&quot; múmkinshilik beredi.&lt;ref name=&quot;Intelligence-2021&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.microsoft.com/en-us/security/blog/2021/11/11/html-smuggling-surges-highly-evasive-loader-technique-increasingly-used-in-banking-malware-targeted-attacks/|bet=HTML smuggling surges: Highly evasive loader technique increasingly used in banking malware, targeted attacks|avtor=Intelligence|at=Microsoft Threat|sáne=2021-11-11|til=en-US|jumıs=Microsoft Security Blog|qaralǵan sáne=2023-12-07}}&lt;/ref&gt; HTML faylları mazmun filtrlerin jeńiw ushın zıyansız, passiv maǵlıwmatlar túrinde jasırılǵan júklemelerdi alıp júre aladı. Bul júklemeler filtrdiń arǵı tárepinde qayta qurılıwı múmkin.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://attack.mitre.org/techniques/T1027/006/|bet=Obfuscated Files or Information: HTML Smuggling, Sub-technique T1027.006 – Enterprise {{!}} MITRE ATT&amp;CK®|jumıs=attack.mitre.org|qaralǵan sáne=2023-02-22}}&lt;/ref&gt;

Maqsetli paydalanıwshı HTML-di ashqanda, zıyanlı kod aktivlesedi; veb-brauzer skriptti &quot;dekodlaydı&quot;, sońınan [[Zıyanlı programma|zıyanlı baǵdarlama]] maqsetliniń qurılmasına jayıladı.&lt;ref name=&quot;Intelligence-2021&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.microsoft.com/en-us/security/blog/2021/11/11/html-smuggling-surges-highly-evasive-loader-technique-increasingly-used-in-banking-malware-targeted-attacks/|bet=HTML smuggling surges: Highly evasive loader technique increasingly used in banking malware, targeted attacks|avtor=Intelligence|at=Microsoft Threat|sáne=2021-11-11|til=en-US|jumıs=Microsoft Security Blog|qaralǵan sáne=2023-12-07}}&lt;/ref&gt;

== Informaciya qáwipsizligi ámeliyatları ==
Xızmetkerlerdiń minez-qulqı shólkemlerdegi [[Informaсiya qáwipsizligi|informaciya qáwipsizligine]] úlken tásir etiwi múmkin. Mádeniy túsinikler shólkemniń hár qıylı bólimlerine shólkem ishindegi informaciya qáwipsizligine qaray nátiyjeli islewge yamasa nátiyjelilikke qarsı islewge járdem bere aladı. Informaciya qáwipsizligi mádeniyatı - bul &quot;shólkemdegi hár qıylı informaciyalardı qorǵawǵa úles qosatuǵın minez-qulıq úlgileriniń jıyındısı.&quot;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Lim|first1=Joo S.|last2=Chang|first2=Shanton|title=Exploring the Relationship between Organizational Culture and Information Security Culture|journal=Proceedings of the 7th Australian Information Security Management Conference|date=2009|volume=Perth|doi=10.4225/75/57B4065130DEF|url=http://ro.ecu.edu.au/ism/12}}&lt;/ref&gt;

Andersson hám Reymers (2014) xızmetkerler kóbinese ózlerin shólkemniń informaciya qáwipsizligi háreketiniń bir bólegi dep esaplamaytuǵının hám kóbinese shólkemlik ózgerislerge kesent etetuǵın háreketlerdi isleytuǵının anıqladı. Haqıyqatında da, 3,950 qáwipsizlik buzılıwların izertlegen Verizon Data Breach Investigations Report 2020 kiberqáwipsizlik waqıyalarınıń 30% kompaniya ishindegi aktyorlerdi óz ishine alatuǵının anıqladı. Izertlewler informaciya qáwipsizligi mádeniyatın úziliksiz jaqsılaw kerekligin kórsetedi. &quot;Analizden ózgeriske deyin informaciya qáwipsizligi mádeniyatı&quot; atlı miynette avtorlar: &quot;Bul hesh qashan toqtamaytuǵın process, bahalaw hám ózgeris yamasa saqlap qalıw dáwiri&quot; dep atap ótti. Informaciya qáwipsizligi mádeniyatın basqarıw ushın bes qádem ámelge asırılıwı kerek: dáslepki bahalaw, strategiyalıq jobalastırıw, operativ jobalastırıw, ámelge asırıw hám keyingi bahalaw.&lt;ref name=&quot;Schlienger, Thomas 2003&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Schlienger|first1=Thomas|last2=Teufel|first2=Stephanie|year=2003|title=Information security culture-from analysis to change|journal=South African Computer Journal|volume=31|pages=46–52}}&lt;/ref&gt;

* Dáslepki bahalaw: Xızmetkerler arasında informaciya qáwipsizligi haqqında xabardarlıqtı anıqlaw hám házirgi qáwipsizlik siyasatın analizlew.
* Strategiyalıq jobalastırıw: Jaqsıraq xabardarlıq baǵdarlamasın islep shıǵıw ushın anıq maqsetler belgileniwi kerek. Buǵan erisiw ushın tájiriybeli qánigeler komandasın jıynaw paydalı.
* Operativ jobalastırıw: Jaqsı qáwipsizlik mádeniyatı ishki baylanıs, basshılıqtıń qollap-quwatlawı, qáwipsizlik haqqında xabardarlıq hám oqıtıw baǵdarlaması tiykarında ornatılıwı múmkin.&lt;ref name=&quot;Schlienger, Thomas 2003&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Schlienger|first1=Thomas|last2=Teufel|first2=Stephanie|year=2003|title=Information security culture-from analysis to change|journal=South African Computer Journal|volume=31|pages=46–52}}&lt;/ref&gt;
* Ámelge asırıw: Informaciya qáwipsizligi mádeniyatın engiziw ushın tórt basqısh qollanılıwı kerek. Olar:

:# Basqarıwdıń minnetlenmesi
:# Shólkem aǵzaları menen baylanıs
:# Barlıq shólkem aǵzaları ushın kurslar
:# Xızmetkerlerdiń minnetlenmesi&lt;ref name=&quot;Schlienger, Thomas 2003&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Schlienger|first1=Thomas|last2=Teufel|first2=Stephanie|year=2003|title=Information security culture-from analysis to change|journal=South African Computer Journal|volume=31|pages=46–52}}&lt;/ref&gt;

* Keyingi bahalaw: Jobalastırıw hám ámelge asırıwdıń tabıslılıǵın bahalaw hám sheshilmegen táshwishli tarawlardı anıqlaw.

== Kompyuterdi qorǵaw (qarsı ilajlar) ==
Kompyuter qáwipsizliginde qarsı ilaj - bul qáwip, hálsizlik yamasa hújimdi joq etiw yamasa aldın alıw, onıń keltiriwi múmkin bolǵan zıyandı minimumǵa túsiriw yamasa onı anıqlaw hám xabar beriw arqalı dúzetiw ilajları kóriliwi ushın qollanılatuǵın háreket, qurılma, procedura yamasa usıl.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.cnss.gov/Assets/pdf/cnssi_4009.pdf|bet=CNSS Instruction No. 4009|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120227163121/http://www.cnss.gov/Assets/pdf/cnssi_4009.pdf|arxivsáne=27 February 2012|sáne=26 April 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.infosectoday.com/Articles/Glossary.pdf|bet=InfosecToday Glossary|arxivurl=https://web.archive.org/web/20141120041536/http://www.infosectoday.com/Articles/Glossary.pdf|arxivsáne=20 November 2014}}&lt;/ref&gt;

Ayırım ulıwma qarsı ilajlar tómendegi bólimlerde keltirilgen:

=== Dizayn boyınsha qáwipsizlik ===
Dizayn boyınsha qáwipsizlik yamasa basqasha aytqanda, dizayn boyınsha qorǵanıslı bolıw - baǵdarlamalıq támiyinlewdiń basınan-aq qáwipsiz bolıwı ushın jobalastırılǵanın ańlatadı. Bul jaǵdayda qáwipsizlik tiykarǵı ózgeshelik sıpatında qaraladı.

Ullıbritaniya húkimetiniń Milliy kiberqáwipsizlik orayı qáwipsiz kiberdizayn principlerin bes bólimge bóledi:&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.ncsc.gov.uk/collection/cyber-security-design-principles/cyber-security-design-principles|bet=Cyber security design principles|til=en|jumıs=www.ncsc.gov.uk|qaralǵan sáne=2023-12-11}}&lt;/ref&gt;

# Qáwipsiz sistema jaratılǵanǵa yamasa jańalanbasınan aldın, kompaniyalar olar jaratıwǵa háreket etip atırǵan sistema dógeregindegi tiykarlardı hám kontekstti túsiniwin hám sistemadaǵı hár qanday hálsizliklerdi anıqlawın támiyinlewi kerek.
# Kompaniyalar ózleriniń qáwipsizligin olardıń maǵlıwmatlarına yamasa sistemalarına hújim etiwdi hújimshiler ushın tiykarınan qıyınlastıratuǵın usıllar hám qorǵanıwlar dógereginde jobalastırıwı hám oraylastırıwı kerek.
# Kompaniyalar texnologiyaǵa tiykarlanǵan tiykarǵı xızmetleriniń qorǵalǵanın támiyinlewi kerek, solay etip sistemalar tiykarınan hesh qashan islemey qalmaydı.
# Sistemalar kóplegen hújimlerge qarsı qáwipsiz etip jaratılıwı múmkin bolsa da, bul hújimler háreket etilmeydi degendi ańlatpaydı. Óziniń qáwipsizligine qaramastan, barlıq kompaniyalardıń sistemaları olarǵa eń nátiyjeli juwap beriwdi támiyinlew ushın hújimlerdi dárhal anıqlaw hám bayqaw imkaniyatına iye bolıwǵa umtılıwı kerek.
# Kompaniyalar &quot;tabıslı&quot; bolǵan hár qanday hújimniń minimal awırlıqqa iye bolıwı ushın jobalastırılǵan qáwipsiz sistemalardı jaratıwı kerek.

Dizayn boyınsha qáwipsizliktiń bul dizayn principleri tómendegi usıllardı óz ishine alıwı múmkin:

* Eń az artıqmashılıq principi, bunda sistemanıń hár bir bólimi tek óz funkciyası ushın zárúr bolǵan artıqmashılıqlarǵa iye boladı. Sol arqalı, hátte hújimlewshi sol bólimge kirip alǵan jaǵdayda da, olar pútkil sistemaǵa sheklengen kiriw múmkinshiligine iye boladı.
* Áhmiyetli baǵdarlamalıq támiyinlew qosımsha sistemalarınıń durıslıǵın dálillew ushın avtomatlastırılǵan teorema dálillew.
* Kod sholıwları hám birlik testleri, formal durıslıq dálilleri múmkin bolmaǵan jaǵdaylarda modullerdi qáwipsizirek etiw usılları.
* Tereń qorǵanıw, bunda dizayn sistemanıń pútinligin hám ol saqlaytuǵın informaciyanı buzıw ushın birden kóp qosımsha sistemanı buzıw kerek bolatuǵınday etip islenedi.
* Ádettegi qáwipsiz sazlawlar hám qáwipsiz emes jaǵdayda emes, al qáwipsiz jaǵdayda islep shıǵıwǵa jobalastırıw (qáwipsizlik injeneriyasındaǵı sáykes nárse ushın qáwipsiz islep shıǵıwdı qarań). Ideal jaǵdayda, qáwipsiz sistema onı qáwipsiz emes etiw ushın nızamlı biylikler tárepinen bilip turıp, sanalı, bilimli hám erkin sheshim qabıl etiwdi talap etiwi kerek.
* Audit jolları sistema aktivligin qadaǵalaydı, solay etip qáwipsizlik buzılǵan jaǵdayda buzılıwdıń mexanizmi hám kólemi anıqlanıwı múmkin. Audit jolların aralıqtan, tek qosımsha kirgiziw múmkin bolǵan jerde saqlaw basıp kiriwshilerdiń óz izlerin jasırıwınıń aldın alıwı múmkin.
* Barlıq hálsizliklerdi tolıq ashıp beriw, qáteler anıqlanǵanda hálsizlik aralıǵı múmkin bolǵanınsha qısqa saqlanıwın támiyinlew ushın.

=== Qáwipsizlik arxitekturası ===
Qáwipsizlik arxitekturasın &quot;qáwipsizlik maqsetlerine erisiw ushın kompyuter sistemaların jobalastırıw ámeliyatı&quot; dep anıqlaw múmkin.&lt;ref name=&quot;NSCS security arch&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.ncsc.gov.uk/blog-post/how-ncsc-thinks-about-security-architecture|bet=How the NCSC thinks about security architecture|til=en|jumıs=www.ncsc.gov.uk|qaralǵan sáne=2023-12-18}}&lt;/ref&gt; Bul maqsetler joqarıda izertlengen &quot;dizayn boyınsha qáwipsizlik&quot; principleri menen birge keledi, sonıń ishinde &quot;sistemanıń dáslepki buzılıwın qıyınlastırıw&quot; hám &quot;hár qanday buzılıwdıń tásirin sheklew.&quot;&lt;ref name=&quot;NSCS security arch&quot; /&gt; Ámeliyatta qáwipsizlik arxitektorınıń wazıypası sistemanıń qurılısı sistemanıń qáwipsizligin kúsheytiwin hám jańa ózgerislerdiń qáwipsiz ekenin hám shólkemniń qáwipsizlik talaplarına juwap beretuǵının támiyinlew bolar edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.ukcybersecuritycouncil.org.uk/careers-and-learning/cyber-career-framework/secure-system-architecture-design|bet=Secure System Architecture and Design|sáne=2024|til=en|jumıs=UK Cyber Security Council|qaralǵan sáne=4 January 2024}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://csrc.nist.gov/glossary/term/security_architecture|bet=security architecture – Glossary {{!}} CSRC|til=EN-US|jumıs=csrc.nist.gov|qaralǵan sáne=2023-12-18}}&lt;/ref&gt;

Sol sıyaqlı, Techopedia qáwipsizlik arxitekturasın &quot;belgili bir scenariy yamasa ortalıqta qatnasatuǵın zárúrlikler hám potencial qáwiplerdi sheshetuǵın birdey qáwipsizlik dizaynı&quot; dep anıqlaydı. Ol jáne de qáwipsizlik basqarıwların qashan hám qay jerde qollanıw kerekligin kórsetedi. Dizayn processi ulıwma qayta islep shıǵarılıwı múmkin.&quot; Qáwipsizlik arxitekturasınıń tiykarǵı qásiyetleri:&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.techopedia.com/definition/72/security-architecture|bet=Security Architecture|arxivurl=https://web.archive.org/web/20141003064643/http://www.techopedia.com/definition/72/security-architecture|arxivsáne=3 October 2014|avtor=Jannsen|at=Cory|jumıs=Techopedia|baspaxana=Janalta Interactive Inc|qaralǵan sáne=9 October 2014}}&lt;/ref&gt;

* hár qıylı komponentlerdiń óz-ara baylanısı hám olardıń bir-birine ǵárezliligi.
* qáwip-qáterdi bahalaw, jaqsı tájiriybeler, finans hám nızamlıq máseleler tiykarında qadaǵalawlardı anıqlaw.
* qadaǵalawlardı standartlastırıw.

Qáwipsizlik arxitekturasın ámelge asırıw shólkemde biznes, IT hám qáwipsizlik máselelerin sistemalı túrde sheshiw ushın durıs tiykar beredi.

=== Qáwipsizlik ilajları ===
Kompyuter qáwipsizliginiń jaǵdayı - bul úsh process arqalı ámelge asırılatuǵın konceptual ideal: qáwip-qáterdiń aldın alıw, anıqlaw hám juwap qaytarıw. Bul processler hár qıylı siyasatlar hám sistema komponentlerine tiykarlanǵan, olar tómendegilerdi óz ishine aladı:

* Paydalanıwshı akkauntına kiriw qadaǵalawları arqalı jeke adamlardıń kiriwin sheklew hám kriptografiyanı qollanıw sistema faylları hám maǵlıwmatlardı qorǵay aladı.
* Tártipke salınǵan jaǵdayda ishki tarmaq xızmetlerine kiriwdi qorǵay alatuǵın hám paketlerdi filtrlew arqalı belgili hújimlerdiń aldın ala alatuǵın bolǵanlıqtan, tarmaq qáwipsizligi kóz-qarasınan qaraǵanda fayrvollar eń keń tarqalǵan aldın alıw sistemaları bolıp esaplanadı. Fayrvollar hám [[Apparatlıq támiynat|apparatlıq]], hám [[Programmalıq támiynat|programmalıq támiyinleniw]] túrinde bolıwı múmkin. Fayrvollar kompyuter tarmaǵına kiriwshi hám shıǵıwshı trafikti baqlaydı hám basqaradı hám isenimli tarmaq penen isenimsiz tarmaq arasında tosqınlıq dúzedi.&lt;ref name=&quot;Oppliger-1997&quot;&gt;{{Cite journal|title=Internet security: firewalls and beyond}}&lt;/ref&gt;
* Tarmaqqa kiriw anıqlaw sisteması (IDS) ónimleri bolıp atırǵan tarmaq hújimlerin anıqlaw hám hújimnen keyingi kriminalistikaǵa járdem beriw ushın islengen, al tekseriw izleri hám jurnallar ayırım sistemalar ushın usınday funkciyanı atqaradı.
* Juwap qaytarıw ayırım sistemanıń bahalanǵan qáwipsizlik talaplarına baylanıslı anıqlanadı hám qorǵanıwdı ápiwayı jaqsılawdan baslap, nızam organlarına xabar beriw, qarsı hújimler hám soǵan uqsaslardı óz ishine alıwı múmkin. Ayırım ayrıqsha jaǵdaylarda, komprometaciyalanǵan barlıq resurslar anıqlanbawı múmkin bolǵanlıqtan, komprometaciyalanǵan sistemanı tolıq joq qılıw maqul kóriledi.
* Kiberqáwipsizlik qáwip-qáterleri hám hújimleri menen gúresiw ushın kiberqáwipsizlik boyınsha xabardarlıqtı arttırıw treningi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.isaca.org/resources/isaca-journal/issues/2019/volume-2/how-to-increase-cybersecurity-awareness|bet=How to Increase Cybersecurity Awareness|jumıs=ISACA|qaralǵan sáne=2023-02-25}}&lt;/ref&gt;
* Aldıńǵı veb-proksi sheshimleri klienttiń zıyanlı veb-betlerge kiriwiniń aldın alıwı hám maǵlıwmatlardı klient kompyuterlerine júklep alıwdan aldın tekseriwi múmkin.

Búgingi kúnde kompyuter qáwipsizligi tiykarınan fayrvollar yamasa shıǵıw procedurası sıyaqlı aldın alıw ilajlarınan turadı. Fayrvol xost penen tarmaq arasındaǵı yamasa basqa tarmaq, mısalı, [[Internet]] arasındaǵı tarmaq [[Cifrlı maǵlıwmatlar|maǵlıwmatların]] filtrlew usılı sıpatında anıqlanıwı múmkin. Olar haqıyqıy waqıt rejiminde filtrlew hám bloklawdı támiyinlew ushın mashinada isleytuǵın, tarmaq stekine qosılatuǵın [[Programmalıq támiynat|programmalıq támiyinleniw]] túrinde (yamasa [[Linux]] sıyaqlı kópshilik [[Unix|UNIX]] tiykarındaǵı operaciyalıq sistemalar jaǵdayında operaciyalıq sistema yadrosına kiritilgen) ámelge asırılıwı múmkin.&lt;ref name=&quot;Oppliger-1997&quot;&gt;{{Cite journal|title=Internet security: firewalls and beyond}}&lt;/ref&gt; Basqa ámelge asırılıwı - bul tarmaq trafigin filtrleytuǵın ayırım mashinadan ibarat fizikalıq fayrvol dep ataladı. Fayrvollar turaqlı túrde Internetke qosılǵan mashinalar arasında keń tarqalǵan.

Ayırım shólkemler aldın ala turaqlı qáwip-qáterlerdi anıqlaw ushın maǵlıwmatlarǵa kiriw múmkinshiligin keńeytiw hám [[mashinalıq oqıtıw]] ushın Apache Hadoop sıyaqlı úlken maǵlıwmatlar platformalarına ótpekte.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Woodie|first=Alex|date=9 May 2016|title=Why ONI May Be Our Best Hope for Cyber Security Now|url=http://www.datanami.com/2016/05/09/oni-may-best-hope-cyber-security-now/|access-date=13 July 2016}}&lt;/ref&gt;

Jetkilikli qáwipsizlikti támiyinlew ushın, tarmaqtıń konfidenciallıǵı, pútinligi hám jetkilikliligi, yaǵnıy CIA úshligi dep jaqsıraq belgili bolǵan nárse qorǵalıwı kerek hám ol [[Informaсiya qáwipsizligi|informaciya qáwipsizliginiń]] tiykarı dep esaplanadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.f5.com/labs/articles/education/what-is-the-cia-triad.html|bet=What Is The CIA Triad?|avtor=Walkowski|at=Debbie|sáne=9 July 2019|til=en|jumıs=F5 Labs|qaralǵan sáne=25 February 2020}}&lt;/ref&gt; Bul maqsetlerge erisiw ushın administrativlik, fizikalıq hám texnikalıq qáwipsizlik ilajları qollanılıwı kerek. Aktiv ushın ajıratılatuǵın qáwipsizlik muǵdarı tek onıń qádiri belgili bolǵan jaǵdayda ǵana anıqlanıwı múmkin.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.securityweek.com/knowing-value-data-assets-crucial-cybersecurity-risk-management|bet=Knowing Value of Data Assets is Crucial to Cybersecurity Risk Management {{!}} SecurityWeek.Com|sáne=3 December 2018|jumıs=www.securityweek.com|qaralǵan sáne=25 February 2020}}&lt;/ref&gt;

=== Hálsizlikti basqarıw ===
Hálsizlikti basqarıw - bul ásirese [[Programmalıq támiynat|programmalıq támiyinleniw]] hám mikroprogrammalıq támiyinleniwdegi hálsizliklerdi anıqlaw, dúzetiw yamasa jumsartıw cikli.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Foreman|first=Park|title=Vulnerability Management|date=2009}}&lt;/ref&gt; Hálsizlikti basqarıw kompyuter qáwipsizligi hám tarmaq qáwipsizliginiń ajıralmas bólegi bolıp esaplanadı.

Hálsizlikler hálsizlikti skanerlewshi arqalı anıqlanıwı múmkin, ol ashıq portlar, qáwipsiz emes programmalıq konfiguraciya hám [[Zıyanlı programma|zıyanlı programmalıq támiyinleniwge]] beyimlilik sıyaqlı belgili hálsizliklerdi izlew ushın kompyuter sistemasın analizleydi.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Johnson|first=A.|url=https://books.google.com/books?id=FxRbDwAAQBAJ&amp;q=Vulnerabilities+can+be+discovered+with+a+vulnerability+scanner,+which+analyzes+a+computer+system+in+search+of+known+vulnerabilities&amp;pg=SA5-PA83|title=CCNA Cybersecurity Operations Companion Guide|date=2018|publisher=Cisco Press|isbn=978-0135166246|language=en}}&lt;/ref&gt; Bul qurallardıń nátiyjeli bolıwı ushın, olar jetkizip beriwshiniń hár bir jańa jańalanıwı menen jańalanıp turıwı kerek. Ádette, bul jańalanıwlar jaqında payda bolǵan jańa hálsizliklerdi tekseredi.

Hálsizlikti skanerlewden tısqarı, kóp shólkemler óz sistemalarındaǵı hálsizliklerdi anıqlaw ushın sırttan qáwipsizlik auditorların tartıp, úziliksiz kiriw testlerin ótkizedi. Ayırım sektorlarda bul shártnama talabı bolıp esaplanadı.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Calder|first=Alan|title=PCI DSS: A Pocket Guide}}&lt;/ref&gt;

=== Hálsizliklerdi azaytıw ===
Kiberhújimlerge qarsı hálsizliklerdi bahalaw hám azaytıw háreketi ádette informaciyalıq texnologiyalar qáwipsizligin bahalaw dep ataladı. Olar sistemalardı qáwip-qáter ushın bahalaw hám olardıń hálsizliklerin boljaw hám tekseriw maqsetin kózleydi. Kompyuter sistemalarınıń durıslıǵın formal tekseriw múmkin bolsa da, ol ele keń tarqalmaǵan. Formal tekserilgen operaciyalıq sistemalarǵa seL4,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://sel4.systems/Docs/seL4-spec.pdf|bet=Abstract Formal Specification of the seL4/ARMv6 API|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150521171234/https://sel4.systems/Docs/seL4-spec.pdf|arxivsáne=21 May 2015|qaralǵan sáne=19 May 2015}}&lt;/ref&gt; hám SYSGO kompaniyasınıń PikeOS&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.ganssle.com/rants/gettingitright.htm|bet=Getting it Right|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130504191958/http://www.ganssle.com/rants/gettingitright.htm|arxivsáne=4 May 2013|avtor=Ganssle|at=Jack}}&lt;/ref&gt; sistemaları kiredi - biraq bular bazardıń júdá kishi procentin quraydı.

Sistemalardı qáwipsizlik patchları hám jańalanıwları menen jańalap turıw hám qáwipsizlik boyınsha qánigelerdi jumısqa alıw arqalı hújim etiwshiniń múmkinshiliklerin azaytıw múmkin. Úlken qáwip-qáterlerge iye iri kompaniyalar Qáwipsizlik operaciyaları orayı (SOC) analizshilerin jumısqa ala aladı. Bular kiberqorǵanıw boyınsha qánigeler bolıp, olardıń xızmeti &quot;qáwip-qáterdi analizlewden baslap hár qanday jańa máseleler boyınsha xabarlardı tergew hám apattan keyin tikleniw rejelerin tayarlaw hám tekseriwge&quot; shekem sozıladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cybersecurityjobsite.com/staticpages/10300/everything-you-need-for-a-career-as-a-soc-analyst/|bet=Everything you need for a career as a SOC analyst|jumıs=www.cybersecurityjobsite.com|qaralǵan sáne=2023-12-19}}&lt;/ref&gt;

Hesh qanday ilaj hújimniń aldın alıwǵa tolıq kepillik bere almasa da, bul ilajlar múmkin bolǵan hújimlerdiń zıyanın jumsartıwǵa járdem bere aladı. Maǵlıwmatlardı joǵaltıw/zıyanlanıwdıń nátiyjeleri abaylap rezerv kóshirme jasaw hám qamsızlandırıw arqalı da azaytılıwı múmkin.

Formal bahalawlardan tısqarı, hálsizliklerdi azaytıwdıń hár qıylı usılları bar. Eki faktorlı autentifikaciya - bul sistemaǵa yamasa sezgir informaciyaǵa ruqsatsız kiriwdi jumsartıw usılı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.ncsc.gov.uk/collection/top-tips-for-staying-secure-online/activate-2-step-verification-on-your-email|bet=Turn on 2-step verification (2SV)|til=en|jumıs=www.ncsc.gov.uk|qaralǵan sáne=2023-12-19}}&lt;/ref&gt; Ol siziń biletuǵın nárseńizdi: parol yamasa PIN, hám sizde bar nárseni: karta, dongl, uyalı telefon yamasa basqa apparatlıq quraldı talap etedi. Bul ruqsatsız adamǵa kiriw ushın bulardıń ekewi de kerek bolǵanlıǵı sebepli qáwipsizlikti arttıradı.

Sociallıq injeneriya hám kompyuterge tikkeley kiriw (fizikalıq) hújimlerinen qorǵanıw tek kompyuterden tıs usıllar menen ámelge asırılıwı múmkin, bul informaciyanıń sezgirligine baylanıslı ámelge asırıw qıyın bolıwı múmkin. Adamlardıń ózlerin qorǵaw usılları haqqındaǵı bilimlerin jaqsılaw hám qáwip-qáterler haqqında xabardarlıǵın arttırıw arqalı bul qáwipti jumsartıw ushın kóbinese treningler ótkiziledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.ncsc.gov.uk/blog-post/ncsc-cyber-security-training-for-staff-now-available|bet=NCSC's cyber security training for staff now available|til=en|jumıs=www.ncsc.gov.uk|qaralǵan sáne=2023-12-19}}&lt;/ref&gt; Degen menen, hátte joqarı tártipli ortalıqlarda da (mısalı, áskeriy shólkemlerde) sociallıq injeneriya hújimlerin aldın ala kóriw hám aldın alıw qıyın bolıwı múmkin.

Immunizaciyadan kelip shıqqan immunizaciya teoriyası usınday yamasa baylanıslı háreketlerge dus keliw arqalı isendiriw háreketlerine qarsı turıwshılıqtı payda etiw arqalı sociallıq injeneriya hám basqa da aldaw usılları hám duzaqlarınıń aldın alıwǵa umtıladı.

=== Apparatlıq qorǵaw mexanizmleri ===
Apparatlıq tiykarlanǵan yamasa járdemshi kompyuter qáwipsizligi tek programmalıq támiyinleniw kompyuter qáwipsizligine alternativa usınadı. Dongller, isenimli platforma modulleri, kirgenin sezetuǵın korpusler, disklerdi qulıplaw, USB portların óshirip qoyıw hám mobil qurılmalar arqalı kiriw sıyaqlı qurılmalar hám usıllardı qollanıw, komprometaciyalanıw ushın fizikalıq kiriw (yamasa quramalı artqı esik arqalı kiriw) talap etiletuǵınlıǵı sebepli qáwipsizirek dep esaplanıwı múmkin. Bulardıń hár biri tómende tolıǵıraq qaralǵan.

* USB dongller ádette programmalıq támiyinleniw múmkinshiliklerin ashıw ushın programmalıq támiyinleniw licenziyalaw sxemalarında qollanıladı,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.revenera.com/software-monetization/glossary/license-dongle|bet=What is a license dongle?|til=en|jumıs=www.revenera.com|qaralǵan sáne=2024-06-12}}&lt;/ref&gt; biraq olar kompyuterge yamasa basqa qurılmanıń programmalıq támiyinleniwine ruqsatsız kiriwdiń aldın alıw usılı sıpatında da qaralıwı múmkin. Dongl, yamasa gilt, tiykarınan programmalıq támiyinleniw qollanbası menen gilt arasında qáwipsiz shifrlanǵan tunnel dúzedi. Princip sonnan ibarat, dongldegi Advanced Encryption Standard (AES) sıyaqlı shifrlaw sxeması tiykarǵı programmalıq támiyinleniwdi ápiwayı túrde basqa mashinaǵa kóshirip alıp qollanıwǵa qaraǵanda dongldi tákirarlaw hám kóbeytiw qıyınıraq bolǵanlıǵı sebepli qáwipsizliktiń kúshlirek ilajın usınadı. Dongller ushın basqa qáwipsizlik qollanbası - olardı bultlı programmalıq támiyinleniw yamasa Virtual Private Networks (VPNs) sıyaqlı vebke-tiykarlanǵan mazmunǵa kiriw ushın qollanıw.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.safenet-inc.com/multi-factor-authentication/authenticators/pki-usb-authentication/etoken-5200-token-based-authentication/|bet=Token-based authentication|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140320234026/http://www.safenet-inc.com/multi-factor-authentication/authenticators/pki-usb-authentication/etoken-5200-token-based-authentication/|arxivsáne=20 March 2014|baspaxana=SafeNet.com|qaralǵan sáne=20 March 2014}}&lt;/ref&gt; Bunnan tısqarı, USB dongl kompyuterdi qulıplaw yamasa qulpın ashıw ushın konfiguraciyalanıwı múmkin.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.thewindowsclub.com/lock-protect-your-windows-pc-using-a-usb-drive-with-predator|bet=Lock and protect your Windows PC|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140320220321/http://www.thewindowsclub.com/lock-protect-your-windows-pc-using-a-usb-drive-with-predator|arxivsáne=20 March 2014|sáne=10 February 2010|baspaxana=TheWindowsClub.com|qaralǵan sáne=20 March 2014}}&lt;/ref&gt;
* Isenimli platforma modulleri (TPMs) mikroprocessorlar yamasa chiptegi kompyuterler dep atalatuǵın qurılmalar arqalı kriptografiyalıq múmkinshiliklerdi kiriw qurılmalarına biriktiriw arqalı qurılmalardı qorǵaydı. Server táreptegi programmalıq támiyinleniw menen birge qollanılatuǵın TPMs apparatlıq qurılmalardı anıqlaw hám autentifikaciyalaw usılın usınıp, ruqsatsız tarmaq hám maǵlıwmatlarǵa kiriwdiń aldın aladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.intel.com/content/dam/www/public/us/en/documents/white-papers/trusted-execution-technology-security-paper.pdf|bet=Intel Trusted Execution Technology: White Paper|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140611161421/http://www.intel.com/content/dam/www/public/us/en/documents/white-papers/trusted-execution-technology-security-paper.pdf|arxivsáne=11 June 2014|avtor=James Greene|jıl=2012|baspaxana=Intel Corporation|qaralǵan sáne=18 December 2013}}&lt;/ref&gt;
* Kompyuter korpusına kirgenin anıqlaw ádette basılatuǵın túyme óshirgish bolǵan qurılmanı ańlatadı, ol kompyuter korpusı ashılǵanda anıqlaydı. Mikroprogrammalıq támiyinleniw yamasa BIOS kompyuter keyingi ret júklegende operatorǵa signal kórsetiw ushın programmalastırılǵan.
* Disk qulıpları tiykarınan qattı disklerdi shifrlaw ushın programmalıq qurallar bolıp, olardı urılardıń kiriwine jol qoymaydı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.scmagazine.com/safenet-protectdrive-84/review/2596/|bet=SafeNet ProtectDrive 8.4|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140320220133/http://www.scmagazine.com/safenet-protectdrive-84/review/2596/|arxivsáne=20 March 2014|sáne=4 October 2008|baspaxana=SCMagazine.com|qaralǵan sáne=20 March 2014}}&lt;/ref&gt; Sırtqı disklerdi shifrlaw ushın da arnawlı qurallar bar.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.pcmag.com/article2/0,2817,2342798,00.asp|bet=Secure Hard Drives: Lock Down Your Data|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170621202140/http://www.pcmag.com/article2/0,2817,2342798,00.asp|arxivsáne=21 June 2017|sáne=11 May 2009|baspaxana=PCMag.com}}&lt;/ref&gt;
* USB portların óshirip qoyıw - basqasha qáwipsiz kompyuterge ruqsatsız hám zıyanlı kiriwdiń aldın alıw ushın qáwipsizlik opciyası. Network World jurnalı fayrvol ishindegi kompyuterden tarmaqqa qosılǵan juqtırılǵan USB dongllardı kompyuter tarmaqlarına tuwrı keletuǵın eń keń tarqalǵan apparatlıq qáwip dep esaplaydı.
* Qollanılmaytuǵın sırtqı qurılmalardı (máselen, kamera, GPS, alıp taslanatuǵın saqlaw qurılması hám t.b.) ajıratıw yamasa óshirip qoyıw.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Souppaya|first=Murugiah P.|date=2013|title=Guidelines for Managing the Security of Mobile Devices in the Enterprise|url=https://www.nist.gov/publications/guidelines-managing-security-mobile-devices-enterprise}}&lt;/ref&gt;
* Mobil telefonlardıń keń tarqalǵanlıǵı sebepli, mobil baylanıs múmkinshiligi bar qurılmalar barǵan sayın keń qollanılmaqta.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://entrycare.com/access-control-statistics/|bet=Access Control Statistics: Trends &amp; Insights|sáne=2024-02-23|til=en-US|qaralǵan sáne=2024-04-26}}&lt;/ref&gt; Bluetooth, jańaraq Bluetooth tómen energiya (LE), [[IOS|iOS]] emes qurılmalarda jaqın maydan baylanısı (NFC) hám barmaq izi oqıwshıları sıyaqlı biometrikalıq tastıyıqlaw usılları sıyaqlı kiritilgen múmkinshilikler, sonıń menen birge mobil qurılmalar ushın islengen [[QR kod|QR kodın]] oqıw [[Programmalıq támiynat|baǵdarlamalıq támiyinatı]] mobil telefonlardıń kiriw baqlaw sistemalarına qosılıwınıń jańa, qáwipsiz usılların usınadı. Bul baqlaw sistemaları kompyuter qáwipsizligin támiyinleydi hám qorǵalǵan imaratlarǵa kiriwdi baqlaw ushın da qollanılıwı múmkin.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://video.foxbusiness.com/v/2804966490001/forget-ids-use-your-phone-as-credentials/?playlist_id=937116503001#sp=show-clips|bet=Forget IDs, use your phone as credentials|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140320215829/http://video.foxbusiness.com/v/2804966490001/forget-ids-use-your-phone-as-credentials/?playlist_id=937116503001#sp=show-clips|arxivsáne=20 March 2014|sáne=4 November 2013|baspaxana=[[Fox Business Network]]|qaralǵan sáne=20 March 2014}}&lt;/ref&gt;
* IOMMUlar tikkeley yadqa kiriw qorǵanıwların paydalanıp, mobil hám stol kompyuterlerindegi komponentlerdi apparatlıq izolyaciyalawǵa múmkinshilik beredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.apple.com/guide/security/direct-memory-access-protections-seca4960c2b5/1/web/1|bet=Direct memory access protections for Mac computers|jumıs=Apple|qaralǵan sáne=16 November 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.intel.com/content/dam/develop/external/us/en/documents/intel-whitepaper-using-iommu-for-dma-protection-in-uefi-820238.pdf|bet=Using IOMMU for DMA Protection in UEFI Firmware|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211209062425/https://www.intel.com/content/dam/develop/external/us/en/documents/intel-whitepaper-using-iommu-for-dma-protection-in-uefi-820238.pdf|arxivsáne=2021-12-09|baspaxana=Intel Corporation|qaralǵan sáne=16 November 2022}}&lt;/ref&gt;
* Fizikalıq kóshirip bolmaytuǵın funkciyalar (PUFs) integral sxemalar hám [[apparatlıq támiynat]] ushın [[cifrlı]] barmaq izi yamasa unikal identifikator sıpatında qollanılıwı múmkin, bul paydalanıwshılarǵa óz sistemalarına kiretuǵın apparatlıq támiyinlew shınjırların qáwipsizlendiriw múmkinshiligin beredi.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Babaei|first=Armin|date=2022-07-26|title=Reconfigurable Security Architecture (RESA) Based on PUF for FPGA-Based IoT Devices}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Hassija|first=Vikas|date=2021-04-15|title=A Survey on Supply Chain Security: Application Areas, Security Threats, and Solution Architectures|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/9203862}}&lt;/ref&gt;

=== Qáwipsiz operaciyalıq sistemalar ===
Kompyuter qáwipsizligi termininiń bir qollanılıwı qáwipsiz operaciyalıq sistemalardı ámelge asırıw ushın qollanılatuǵın texnologiyaǵa tiyisli. Qáwipsiz [[Operatsion sistema|operaciyalıq sistemalardı]] qollanıw [[kompyuter]] qáwipsizligin támiyinlewdiń jaqsı usılı bolıp tabıladı. Bular sırtqı qáwipsizlik-audit shólkemlerinen sertifikaciyadan ótken sistemalar bolıp, eń keń tarqalǵan bahalawlar - Ulıwma Kriteriyler (CC) bolıp esaplanadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://tech.co/antivirus-software/what-is-the-most-secure-os|bet=The Most Secure OS: What is the Safest OS Available?|til=en-US|jumıs=Tech.co|qaralǵan sáne=2023-12-19}}&lt;/ref&gt;

=== Qáwipsiz kodlaw ===
[[Programmalıq injiniring|Programmalıq támiynat injeneriyasında]] qáwipsiz kodlaw qáwipsizlik hálsizlikleriniń tosınnan payda bolıwınan qorǵawǵa baǵdarlanǵan. Sonday-aq, basınan-aq qáwipsiz bolıwǵa arnalǵan [[Programmalıq támiynat|programmalıq támiynattı]] jaratıw múmkin. Bunday sistemalar dizaynı boyınsha qáwipsiz boladı. Bunnan tısqarı, formal tekseriw sistemanıń tiykarındaǵı algoritmlerdiń durıslıǵın dálillewge umtıladı; bul, mısalı, kriptografiyalıq protokollar ushın áhmiyetli.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Sanghavi|first=Alok|date=21 May 2010|title=What is formal verification?|journal=EE Times_Asia}}&lt;/ref&gt;

=== Imkaniyatlar hám kiriw ruqsatnamaları dizimi ===
Kompyuter sistemaları ishinde artıqmashılıqlardı bóliwdi ámelge asıra alatuǵın eki tiykarǵı qáwipsizlik modeli - bul kiriw ruqsatnamaları dizimi (ACLs) hám rolge tiykarlanǵan kiriw basqarıwı (RBAC).

Kiriw ruqsatnamaları dizimi (ACL), kompyuter fayl sistemasına qatnaslı, obyekt penen baylanıslı ruqsatnamalar dizimi bolıp tabıladı. ACL qaysı paydalanıwshılar yamasa sistema processleriniń obyektlerge kiriwge ruqsat etilgenin, sonday-aq berilgen obyektlerde qanday operaciyalarǵa ruqsat etilgenin kórsetedi.

Rolge tiykarlanǵan kiriw basqarıwı - bul sistema kiriwin ruqsat etilgen paydalanıwshılarǵa sheklewge baǵdarlanǵan usıl,&lt;ref&gt;{{Cite journal|author1=Ferraiolo, D.F.|author2=Kuhn, D.R.|date=October 1992|title=Role-Based Access Control|url=http://csrc.nist.gov/groups/SNS/rbac/documents/ferraiolo-kuhn-92.pdf|pages=554–563}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|author1=Sandhu|author2=Coyne|date=August 1996|title=Role-Based Access Control Models|url=http://csrc.nist.gov/rbac/sandhu96.pdf|pages=38–47}}&lt;/ref&gt;  ol 500 den artıq xızmetkeri bar kópshilik kárxanalar tárepinen qollanıladı,&lt;ref name=&quot;autogenerated2002&quot;&gt;{{Cite book|url=http://csrc.nist.gov/groups/SNS/rbac/documents/20101219_RBAC2_Final_Report.pdf|title=Economic Analysis of Role-Based Access Control|author2=R.J. Loomis|date=2002|publisher=Research Triangle Institute|pages=145}}&lt;/ref&gt; hám májbúriy kiriw basqarıwın (MAC) yamasa diskreciyalıq kiriw basqarıwın (DAC) ámelge asıra aladı

Qosımsha usıl, imkaniyatlarǵa tiykarlanǵan qáwipsizlik kóbinese izertlew operaciyalıq sistemaları menen sheklengen. Biraq, imkaniyatlar til dárejesinde de ámelge asırılıwı múmkin, bul standart obyektke baǵdarlanǵan dizaynnıń jetilistirilgen túrine alıp keledi. Bul tarawdaǵı [[ashıq kodlı]] proekt - E tili bolıp tabıladı.

=== Paydalanıwshı qáwipsizligi boyınsha oqıtıw ===
Aqırǵı paydalanıwshı qáwipsizlik shınjırındaǵı eń hálsiz buwın sıpatında keń tán alınǵan&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.csoonline.com/article/2137210/security-awareness/studies-prove-once-again-that-users-are-the-weakest-link-in-the-security-chain.html|bet=Studies prove once again that users are the weakest link in the security chain|sáne=22 January 2014|jumıs=CSO Online|qaralǵan sáne=8 October 2018}}&lt;/ref&gt; hám qáwipsizlik waqıyaları hám buzılıwlardıń 90% ten kóbireginde qanday da bir adamlıq qáte bar ekenligi bahalanadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://securityintelligence.com/the-role-of-human-error-in-successful-security-attacks/|bet=The Role of Human Error in Successful Security Attacks|sáne=2 September 2014|jumıs=IBM Security Intelligence|qaralǵan sáne=8 October 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerworld.com/article/2910316/90-of-security-incidents-trace-back-to-pebkac-and-id10t-errors.html|bet=90% of security incidents trace back to PEBKAC and ID10T errors|sáne=15 April 2015|jumıs=Computerworld|qaralǵan sáne=8 October 2018}}&lt;/ref&gt; Eń jiyi ushırasatuǵın qáteler hám nadurıs sheshimler arasında tómendegiler bar: parollerdi jaman (qolaysız) basqarıw, sezgir maǵlıwmatlar hám qosımshaları bar elektron xatlardı nadurıs alıwshıǵa jiberiw, jalǵan URL mákan-jayların tanıy almaw hám jalǵan veb-saytlar menen qáwipli elektron xat qosımshaların anıqlay almaw. Paydalanıwshılar jiyi jiberetuǵın qáte - bank saytlarına kiriwdi ańsatlastırıw ushın ózleriniń paydalanıwshı identifikatorı/parolin brauzerlerine saqlaw. Bul qanday da bir jol menen mashinaǵa kiriw múmkinshiligin alǵan hújimshiler ushın sawǵa boladı. Bul qáwip eki faktorlı autentifikaciyanı qollanıw arqalı jumsartılıwı múmkin.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.nzba.org.nz/2018/10/08/protect-your-online-banking-with-2fa/|bet=Protect your online banking with 2FA|sáne=7 October 2018|jumıs=NZ Bankers Association|qaralǵan sáne=7 September 2019}}&lt;/ref&gt;

Kiberqáwip-qáterdiń adamlıq komponenti shólkemniń dus kelip atırǵan ulıwma kiberqáwip-qáterin anıqlawda ayrıqsha áhmiyetli bolǵanlıqtan,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://pcsite.co.uk/computer-security/IBM_Security_Services_2014_Cyber_Security_Intelligence_Index.pdf|bet=IBM Security Services 2014 Cyber Security Intelligence Index|jıl=2014|jumıs=PcSite|qaralǵan sáne=9 October 2020}}&lt;/ref&gt; barlıq dárejelerdegi qáwipsizlik boyınsha xabardarlıqtı arttırıw oqıwı tek nızamlı hám industriyalıq talaplarǵa rásmiy sáykeslik penen ǵana sheklenbesten, kiberqáwip-qáterdi azaytıw hám jeke adamlar menen kompaniyalardı kiberqáwiplerdiń úlken kópshiliginen qorǵawda zárúr dep esaplanadı.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Risky business: why security awareness is crucial for employees|url=https://www.theguardian.com/media-network/media-network-blog/2013/feb/12/business-cyber-security-risks-employees|access-date=8 October 2018}}&lt;/ref&gt; 

Aqırǵı paydalanıwshıǵa itibar qaratıw kóplegen qáwipsizlik ámeliyatshıları ushın tereń mádeniy ózgeris bolıp tabıladı, olar dástúrli túrde kiberqáwipsizlikke tek texnikalıq kózqarastan qaraǵan, hám bul shólkem ishinde kiberxabardarlıq mádeniyatın rawajlandırıw boyınsha tiykarǵı qáwipsizlik orayları&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cpni.gov.uk/developing-security-culture|bet=Developing a Security Culture|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181009013120/https://www.cpni.gov.uk/developing-security-culture|arxivsáne=9 October 2018|jumıs=CPNI – Centre for the Protection of National Infrastructure|qaralǵan sáne=8 October 2018}}&lt;/ref&gt; usınǵan baǵdarlar boyınsha júredi, qáwipsizlikten xabardar paydalanıwshı kiberhújimlerge qarsı áhmiyetli qorǵanıw sızıǵın támiyinleytuǵının moyınlaydı.

=== Cifrlı gigiena ===
Aqırǵı paydalanıwshını oqıtıwǵa baylanıslı, '''cifrlı gigiena''' yamasa '''kibergigiena''' [[Informaсiya qáwipsizligi|informaciya qáwipsizligine]] baylanıslı tiykarǵı princip bolıp, jeke gigiena menen salıstırǵanda, kiberqáwiplerden kelip shıǵatuǵın qáwip-qáterlerdi minimumǵa túsiriw ushın ápiwayı kúndelikli ilajlardı belgilewge uqsaydı. Jaqsı kibergigiena ámeliyatları tarmaq paydalanıwshılarına qosımsha qorǵanıw qatlamın bere aladı dep boljanadı, bul bir hálsiz túyinniń hújimler shólkemlestiriw yamasa basqa túyin yaki tarmaqtı buzıw ushın paydalanılıw qáwpin, ásirese ulıwma kiberhújimlerden azaytadı.&lt;ref name=&quot;Cyber Hygiene&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.enisa.europa.eu/publications/cyber-hygiene|bet=Cyber Hygiene – ENISA|til=en-gb|qaralǵan sáne=27 September 2018}}&lt;/ref&gt; Kibergigienanı áskeriy termin bolǵan proaktiv kiberqorǵanıw menen aljastırmaw kerek.&lt;ref name=&quot;Kaljulaid-2017&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://president.ee/en/official-duties/speeches/13671-president-of-the-republic-at-the-aftenpostens-technology-conference/index.html|bet=President of the Republic at the Aftenposten's Technology Conference|avtor=Kaljulaid|at=Kersti|sáne=16 October 2017|qaralǵan sáne=27 September 2018}}&lt;/ref&gt;

Cifrlı gigienanıń eń keń tarqalǵan háreketlerine zıyanlı baǵdarlamalardan qorǵanıwdı jańalaw, bult saqlaw kóshirmeleri, paroller hám sheklengen admin huqıqları menen tarmaq brandmauerlerin támiyinlew kiredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.gov.uk/government/statistics/cyber-security-breaches-survey-2023/cyber-security-breaches-survey-2023|title=Cyber security breaches survey 2023|language=en|access-date=2023-12-27|website=GOV.UK}}&lt;/ref&gt; Qáwiplerge qarsı tek texnologiyaǵa tiykarlanǵan qorǵanıwǵa qarama-qarsı, kibergigiena kóbinese texnikalıq jaqtan ámelge asırıwı ańsat bolǵan hám tiykarınan tártip&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Kuchler|first=Hannah|date=27 April 2015|title=Security execs call on companies to improve 'cyber hygiene'|work=Financial Times|url=https://www.ft.com/content/8468cfda-e9e3-11e4-a687-00144feab7de|url-access=subscription|access-date=27 September 2018|archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20221210/https://www.ft.com/content/8468cfda-e9e3-11e4-a687-00144feab7de|archive-date=10 December 2022}}&lt;/ref&gt; yamasa bilimlendiriwge&lt;ref&gt;{{Cite news|title=From AI to Russia, Here's How Estonia's President Is Planning for the Future|language=en-US|magazine=Wired|url=https://www.wired.com/story/from-ai-to-russia-heres-how-estonias-president-is-planning-for-the-future/|access-date=28 September 2018}}&lt;/ref&gt; baylanıslı bolǵan kúndelikli ilajlarǵa tiyisli. Onı jeke yamasa kollektiv cifrlı qáwipsizligine unamlı tásir kórsetken keńesler yamasa ilajlardıń abstrakt dizimi sıpatında qarawǵa boladı. Sonlıqtan, bul ilajlardı tek qáwipsizlik ekspertleri emes, al qápelimde adamlar da orınlay aladı.

Kibergigiena jeke gigienaǵa kompyuter virusları biologiyalıq viruslarǵa (yamasa patogenlerge) qatnası boyınsha baylanıslı. Biraq, &quot;kompyuter virusı&quot; termini dáslepki jumıs isleytuǵın kompyuter virusları menen birge derlik payda bolǵan bolsa da,&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Professor Len Adleman explains how he coined the term &quot;computer virus&quot;|url=https://www.welivesecurity.com/2017/11/01/professor-len-adleman-explains-computer-virus-term/|access-date=28 September 2018}}&lt;/ref&gt; &quot;kibergigiena&quot; termini ádewir keyinirek, múmkin 2000-jıllarda&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.jec.senate.gov/archive/Documents/Hearings/cerf22300.htm|bet=Statement of Dr. Vinton G. Cerf|jumıs=www.jec.senate.gov|qaralǵan sáne=28 September 2018}}&lt;/ref&gt; Internet pioneri Vint Serf tárepinen oylap tabılǵan. Sonnan beri bul termin AQSH Kongressi hám Senatı,&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Analysis {{!}} The Cybersecurity 202: Agencies struggling with basic cybersecurity despite Trump's pledge to prioritize it|url=https://www.washingtonpost.com/news/powerpost/paloma/the-cybersecurity-202/2018/07/26/the-cybersecurity-202-agencies-struggling-with-basic-cybersecurity-despite-trump-s-pledge-to-prioritize-it/5b58a84e1b326b1e64695548/|access-date=28 September 2018}}&lt;/ref&gt; FBR,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.fbi.gov/investigate/counterintelligence/foreign-influence/protected-voices|bet=Protected Voices|til=en-us|jumıs=Federal Bureau of Investigation|qaralǵan sáne=28 September 2018}}&lt;/ref&gt; [[Evropa Awqamı]] institutları&lt;ref name=&quot;Cyber Hygiene&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.enisa.europa.eu/publications/cyber-hygiene|bet=Cyber Hygiene – ENISA|til=en-gb|qaralǵan sáne=27 September 2018}}&lt;/ref&gt; hám mámleket basshıları&lt;ref name=&quot;Kaljulaid-2017&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://president.ee/en/official-duties/speeches/13671-president-of-the-republic-at-the-aftenpostens-technology-conference/index.html|bet=President of the Republic at the Aftenposten's Technology Conference|avtor=Kaljulaid|at=Kersti|sáne=16 October 2017|qaralǵan sáne=27 September 2018}}&lt;/ref&gt; tárepinen qabıl etilgen.

=== Buzıwlarǵa juwap beriwdiń qıyınshılıǵı ===
Qáwipsizlikti buzıw háreketlerine juwap beriw kóbinese hár qıylı sebeplerge baylanıslı júdá qıyın, sonıń ishinde:

* Hújim etiwshilerdi anıqlaw qıyın, sebebi olar proksi-serverler, waqıtsha anonim baylanıs akkauntları, sımsız baylanıslar hám basqa da anonimlestiriw proceduraları arqalı isley aladı, bul olardıń izin qaytadan tabıwdı qıyınlastıradı – hám olar kóbinese basqa yurisdikciyada jaylasqan boladı. Eger olar qáwipsizlikti sátli buzsa, olar kóbinese óz izlerin jasırıw ushın jurnallardı óshiriwge jetkilikli administratorlıq ruqsattı da alǵan boladı.
* Hújim háreketleriniń sanı, kóbinese avtomatlastırılǵan hálsizlikti skanerlew quralları hám kompyuter qurtları tárepinen ámelge asırılatuǵın, sonshelli kóp bolǵanlıqtan, shólkemler hár bir hújimdi izertlewge waqıt ajırata almaydı.
* Tarmaq boyınsha hújim etiwshilerdi anıqlaw ushın tarmaqtıń hár qıylı orınlarınan hám hár túrli ellerden jurnallardı jıynaw kerek bolıwı múmkin, bul process qıyın hám kóp waqıt talap etedi.

Hújim sátli bolıp, buzılıw júz bergen jaǵdayda, kóplegen yurisdikciyalarda házirgi waqıtta qáwipsizliktiń buzılǵanlıǵı haqqında májbúriy xabarlaw nızamları bar.

== Qáwipli sistemalar ==
Kompyuter sistemalarınıń sanınıń ósiwi hám olarǵa jeke adamlar, biznesler, sanaatlar hám húkimetler tárepinen artıp baratırǵan isenim - qáwip astındaǵı sistemalardıń sanınıń kóbeyiwine alıp kelmekte.

=== Finanslıq sistemalar ===
[[AQSh]] Bahalı qaǵazlar hám birja komissiyası, SWIFT, investiciya bankleri hám kommerciyalıq bankler sıyaqlı finanslıq regulyatorlar hám finanslıq mákemelerdiń kompyuter sistemaları bazarlardı manipulyaciyalaw hám nızamsız payda tabıw menen qızıǵıwshı kiberqılmıskerler ushın áhmiyetli xakerlik maqsetleri bolıp tabıladı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=The New Market Manipulation|first=Tom C. W.|last=Lin|date=3 July 2017|journal=Emory Law Journal|volume=66|page=1253}}&lt;/ref&gt; Kredit karta nomerlerin, brokerlik esap-sanaqlardı hám bank esap-sanaq informaciyasın qabıl etiwshi yaki saqlawshı veb-saytlar hám qosımshalar da, aqsha awdarıw, satıp alıw yaki informaciyanı qara bazarda satıw arqalı dárhal finanslıq payda tabıw múmkinshiligi sebepli, áhmiyetli xakerlik maqsetleri bolıp esaplanadı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=Financial Weapons of War|journal=Minnesota Law Review|last=Lin|first=Tom C. W.}}&lt;/ref&gt; Dúkanlardaǵı tólem sistemaları hám bankomatlar da tutınıwshılardıń esap-sanaq maǵlıwmatların hám PIN kodların jıynaw ushın buzıp kirilgen.

UCLA Internet Esabatı: Cifrlı Keleshekti Izertlew (2000) jeke maǵlıwmatlardıń qupıyalılıǵı onlayn satıwlarǵa tosqınlıq jasaytuǵının hám internet paydalanıwshılardıń onnan toǵızınan kóbireginiń kredit karta qáwipsizligi haqqında biraz yaki júdá táshwishlenetuǵının anıqladı.

Brauzerler menen [[Websayt|veb-saytlar]] arasındaǵı qáwipsizlikti jaqsılaw ushın eń keń tarqalǵan veb-texnologiyalar SSL (Qáwipsiz Baylanıs Qatlamı) hám onıń izinshe kelgen TLS (Transport Qatlamı Qáwipsizligi) dep ataladı, sonday-aq [[Identifikaciya|identifikaciya]] basqarıw hám [[autentifikaciya]] xızmetleri, hám domen atı xızmetleri kompaniyalar menen tutınıwshılarǵa qáwipsiz baylanıs hám sawda-satıq júrgiziwge múmkinshilik beredi. Búgingi kúnde SSL hám TLS-tiń bir neshe versiyaları veb-brauzing, elektron pochta, internet faks, operativ xabar almasıw hám VoIP (IP arqalı dawıs) sıyaqlı qollanıwlarda keń qollanıladı. Bul texnologiyalardıń hár qıylı óz-ara islesiwshi ámelge asırıwları bar, olardıń ishinde keminde birewi [[ashıq kodlı]] bolıp tabıladı. Ashıq kod hár kimge qosımshanıń [[Derek kodı|derek kodın]] kóriwge hám hálsizliklerdi tabıw hám xabarlawǵa múmkinshilik beredi.

Visa hám MasterCard kredit karta kompaniyaları kredit kartalarına ornatılǵan qáwipsiz EMV chipin islep shıǵıw ushın birge islesti. Keyingi rawajlanıwlar arasında Chip Autentifikaciya Baǵdarlaması bar, onda bankler klientlerge onlayn qáwipsiz operaciyalardı orınlaw ushın qol kompyuterlerin beredi. Bul tarawdaǵı basqa rawajlanıwlar arasında Operativ Shıǵarıw texnologiyasınıń rawajlanıwı bar, ol sawda oraylarındaǵı kiosklerge bankler atınan qızıǵıwshılıq bildirgen klientlerge dárhal kredit kartaların shıǵarıwǵa múmkinshilik berdi.

== Tariyxı ==
[[Internet|Internettiń]] payda bolıwı hám sońǵı jıllardaǵı cifrlı transformaciya menen, kiberqáwipsizlik túsinigi biziń kásiplik hám jeke ómirimizde tanıs temaǵa aylandı. Kiberqáwipsizlik hám kiberqáwip-qáterler texnologiyalıq ózgerislerdiń sońǵı 60 jılı dawamında úziliksiz bolıp kelgen. 1970-1980-jıllarda kompyuter qáwipsizligi tiykarınan Internettiń payda bolıwına shekem akademiyalıq ortalıqlar menen sheklengen edi, al Internettiń payda bolıwı menen baylanıstıń artıwı sebepli kompyuter virusları hám tarmaq buzıwshılıqları payda bola basladı. 1990-jıllarda viruslardıń tarqalıwınan keyin 2000-jıllar bólistirilgen xızmet kórsetiwden bas tartıw sıyaqlı shólkemlestirilgen hújimlerdiń institucionallasıwın belgiledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.isaca.org/resources/news-and-trends/industry-news/2022/a-brief-history-of-the-cybersecurity-profession|bet=A Brief History of the Cybersecurity Profession|jumıs=ISACA|qaralǵan sáne=2023-10-13}}&lt;/ref&gt; Bul kiberqáwipsizliktiń kásiplik tártip sıpatında rásmiylestiriliwine alıp keldi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.rit.edu/news/one-step-ahead-computing-security|bet=One step ahead in computing security|til=en|jumıs=RIT|qaralǵan sáne=2023-10-13}}&lt;/ref&gt;

1967-jıldıń aprel ayında Uillis Uer tárepinen Báhárgi Birlesken Kompyuter Konferenciyasında shólkemlestirilgen sessiya hám keyinirek járiyalanǵan Uer Bayanlaması kompyuter qáwipsizligi tarawı tariyxındaǵı tiykarǵı waqıyalar boldı.&lt;ref name=&quot;MAHC.2016.48&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Misa|first1=Thomas J.|year=2016|title=Computer Security Discourse at RAND, SDC, and NSA (1958-1970)|url=https://dl.acm.org/doi/10.1109/MAHC.2016.48|journal=IEEE Annals of the History of Computing|volume=38|issue=4|pages=12–25|doi=10.1109/MAHC.2016.48}}&lt;/ref&gt; Uerdiń jumısı materiallıq, mádeniy, siyasiy hám jámiyetlik máselelerdiń kesilisiwinde turdı.&lt;ref name=&quot;MAHC.2016.48&quot; /&gt;

1977-jılǵı NIST baspası&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://nvlpubs.nist.gov/nistpubs/Legacy/SP/nbsspecialpublication500-19.pdf|bet=Post-processing audit tools and techniques|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161010044638/http://nvlpubs.nist.gov/nistpubs/Legacy/SP/nbsspecialpublication500-19.pdf|arxivsáne=2016-10-10|avtor=A. J. Neumann, N. Statland and R. D. Webb|sáne=1977|til=en-US|jumıs=nist.gov|betler=11–3–11–4|baspaxana=US Department of Commerce, National Bureau of Standards|qaralǵan sáne=2020-06-19}}&lt;/ref&gt; qáwipsizliktiń tiykarǵı maqsetlerin anıq hám ápiwayı usılda súwretlew ushın qupıyalılıq, pútinlik hám qoljetimlilik CIA úshligin usındı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://blog.itgovernanceusa.com/blog/how-nist-can-protect-the-cia-triad-including-the-often-overlooked-i-integrity|bet=How NIST can protect the CIA triad, including the often overlooked 'I' – integrity|avtor=Irwin|at=Luke|sáne=5 April 2018|jumıs=www.itgovernanceusa.com|qaralǵan sáne=16 January 2021}}&lt;/ref&gt; Bul ele de áhmiyetli bolsa da, sonnan berli kóbirek keń kólemli sxemalar usınıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.techrepublic.com/blog/security/the-cia-triad/488|bet=The CIA Triad|avtor=Perrin|at=Chad|sáne=30 June 2008|jumıs=techrepublic.com|qaralǵan sáne=31 May 2012}}&lt;/ref&gt;

Degen menen, 1970-1980-jıllarda úlken kompyuter qáwip-qáterleri joq edi, sebebi kompyuterler hám internet ele rawajlanıp atırǵan edi, al qáwipsizlik qáwipleri ańsat anıqlanatuǵın edi. Kóbinese qáwip-qáterler sezimtal hújjetler hám fayllarǵa ruqsatsız kiriw múmkinshiligin alǵan zıyankes insayderlerden keletuǵın edi. Dáslepki jıllarda zıyanlı baǵdarlamalar hám tarmaq buzılıwları bar bolsa da, olar finanslıq payda alıw ushın qollanılmaǵan edi. 1970-jıllardıń ekinshi yarımında [[IBM]] sıyaqlı belgili kompyuter firmaları kommerciyalıq kiriwdi qadaǵalaw sistemaların hám kompyuter qáwipsizligi baǵdarlamalıq ónimlerin usına basladı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Yost|first=Jeffrey R.|date=April 2015|title=The Origin and Early History of the Computer Security Software Products Industry|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/7116464|journal=IEEE Annals of the History of Computing|volume=37|issue=2|pages=46–58|doi=10.1109/MAHC.2015.21|issn=1934-1547}}&lt;/ref&gt;

Kompyuter tarmaǵına jasalǵan hújimniń eń dáslepki mısallarınıń biri - 1971-jılı BBN kompaniyasında Bob Tomas tárepinen jazılǵan hám ARPANET arqalı tarqalǵan Creeper kompyuter qurtı boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.kaspersky.com/resource-center/threats/a-brief-history-of-computer-viruses-and-what-the-future-holds|bet=A Brief History of Computer Viruses &amp; What the Future Holds|sáne=2023-04-19|til=en|jumıs=www.kaspersky.com|qaralǵan sáne=2024-06-12}}&lt;/ref&gt; Bul baǵdarlama tek eksperimental tábiyatqa iye bolıp, hesh qanday zıyanlı júk tasımadı. Keyinirek, 1972-jılı Rey Tomlinson tárepinen jaratılǵan Reaper atlı baǵdarlama Creeper-di joq etiw ushın paydalanıldı.

1986-jıldıń sentyabr ayınan 1987-jıldıń iyun ayına shekem nemis xakerler toparı kiber shpionajlıqtıń birinshi hújjetlestirilgen waqıyasın ámelge asırdı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.guinnessworldrecords.com/world-records/612868-first-incident-of-cyber-espionage|bet=First incident of cyber-espionage|jumıs=Guinness World Records|qaralǵan sáne=2024-01-23}}&lt;/ref&gt; 

1988-jılı, Internet arqalı tarqalǵan dáslepki kompyuter qurtlarınıń biri - Morris qurtı dep atalǵan qurt úlken kólemde medianıń dıqqatın tarttı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.fbi.gov/news/stories/morris-worm-30-years-since-first-major-attack-on-internet-110218|bet=The Morris Worm - 30 Years Since First Major Attack on the Internet|avtor=FBI News|sáne=2018-11-02|jumıs=fbi.gov|qaralǵan sáne=2024-01-23}}&lt;/ref&gt;

1993-jılı, Milliy Superkompyuterlik Qollanıwlar Orayı (NCSA) birinshi veb-brauzer Mosaic 1.0-di shıǵarǵannan keyin, Netscape SSL protokolın islep shıǵıwdı basladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://webdevelopmenthistory.com/1993-mosaic-launches-and-the-web-is-set-free/|bet=1993: Mosaic Launches and the Web is Set Free|sáne=8 December 2021|jumıs=Web Development History}}&lt;/ref&gt; Netscape kompaniyası 1994-jılı SSL 1.0 versiyasın tayarladı, biraq kóplegen qáwipsizlik kemshilikleri sebepli ol hesh qashan jámiyetshilikke járiyalanbadı. Bul kemshiliklerge qaytalanıw hújimleri hám xakerlerge paydalanıwshılar jibergen shifrlanbaǵan baylanıslardı ózgertiwge múmkinshilik beretuǵın hálsizlik kiredi. Degen menen, 1995-jıldıń fevral ayında Netscape 2.0 versiyasın iske qostı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.webdesignmuseum.org/web-design-history/netscape-navigator-2-0-1995|bet=Web Design Museum - Netscape Navigator 2.0|sáne=10 March 2023|qaralǵan sáne=4 December 2023}}&lt;/ref&gt;


== Derekler ==

[[Kategoriya:Programmalıq injiniring]]
&lt;references /&gt;
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>qnz63mtj3etwft1y9vocwvxnwmbze8v</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Meta Platforms</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21117</id>
    <revision>
      <id>125596</id>
      <parentid>114239</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:09:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125596</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="89782" sha1="oohr79ai8a6ypclxxix0um6xos8ar8k" xml:space="preserve">'''Meta Platforms, Inc''',&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.sec.gov/ix?doc=/Archives/edgar/data/0001326801/000132680121000071/fb-20211028.htm|bet=Current Report (8-K)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211029043447/https://www.sec.gov/ix?doc=%2FArchives%2Fedgar%2Fdata%2F0001326801%2F000132680121000071%2Ffb-20211028.htm|arxivsáne=October 29, 2021|avtor=Meta Platforms, Inc.|sáne=October 28, 2021|baspaxana=[[Securities and Exchange Commission]]|qaralǵan sáne=October 29, 2021}}&lt;/ref&gt; '''Meta''' ataması menen biznes alıp baratuǵın,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.lexology.com/library/detail.aspx?g=1ceef587-5b4f-406c-826e-19c140270038|bet=Facebook - Brand Rights Protection|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230714082912/https://www.lexology.com/library/detail.aspx?g=1ceef587-5b4f-406c-826e-19c140270038|arxivsáne=July 14, 2023|avtor=Rana|at=S. S.|sáne=2022-03-17|til=en|jumıs=Lexology|qaralǵan sáne=2023-07-14}}&lt;/ref&gt; hám burın '''Facebook, Inc.''' hám '''TheFacebook, Inc.'''&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://s21.q4cdn.com/399680738/files/doc_downloads/governance_documents/FB_CertificateOfIncorporation.pdf|bet=Facebook Inc. Certificate of Incorporation|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210923202624/https://s21.q4cdn.com/399680738/files/doc_downloads/governance_documents/FB_CertificateOfIncorporation.pdf|arxivsáne=September 23, 2021|sáne=September 1, 2020|qaralǵan sáne=October 28, 2021|citata=&quot;File Number 3835815&quot;}}&lt;/ref&gt; dep atalǵan, ‒ [[Kaliforniya shtatı|Kaliforniyanıń]] Menlo-Park qalasında jaylasqan amerikalı kóp milletli texnologiya konglomeratı. Kompaniya [[Facebook]], [[Instagram]], Threads hám [[WhatsApp]] sıyaqlı ónimler hám xızmetlerdi iyeleydi hám basqaradı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://investor.fb.com/investor-news/press-release-details/2021/Facebook-Reports-Second-Quarter-2021-Results/default.aspx|bet=Facebook Reports Second Quarter 2021 Results|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210812071820/https://investor.fb.com/investor-news/press-release-details/2021/Facebook-Reports-Second-Quarter-2021-Results/default.aspx|arxivsáne=August 12, 2021|jumıs=investor.fb.com|qaralǵan sáne=August 12, 2021}}&lt;/ref&gt; Onıń tabısınıń 97.8 procentin [[reklama]] quraydı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://investor.fb.com/investor-news/press-release-details/2024/Meta-Reports-Fourth-Quarter-and-Full-Year-2023-Results-Initiates-Quarterly-Dividend/default.aspx|bet=Meta Reports Fourth Quarter and Full Year 2023 Results; Initiates Quarterly Dividend|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240202004957/https://investor.fb.com/investor-news/press-release-details/2024/Meta-Reports-Fourth-Quarter-and-Full-Year-2023-Results-Initiates-Quarterly-Dividend/default.aspx|arxivsáne=February 2, 2024|sáne=February 1, 2024|jumıs=Facebook Investor Relations|qaralǵan sáne=February 2, 2024}}&lt;/ref&gt; Dáslep Facebook xızmetiniń bas kompaniyası retinde Facebook, Inc. belgili, ol 2021-jılı &quot;metaverse qurıwǵa baǵdarlanǵanın kórsetiw ushın&quot;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2021/10/19/22735612/facebook-change-company-name-metaverse|bet=Facebook is planning to rebrand the company with a new name|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211020021631/https://www.theverge.com/2021/10/19/22735612/facebook-change-company-name-metaverse|arxivsáne=October 20, 2021|avtor=Heath|at=Alex|sáne=October 19, 2021|til=en-US|jumıs=[[The Verge]]|qaralǵan sáne=October 20, 2021}}&lt;/ref&gt; házirgi atamasın qayta brendlendi, bul kompaniyanıń ónimleri hám xızmetlerin baylanıstıratuǵın integraciyalanǵan ortalıq bolıp tabıladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://about.fb.com/news/2021/10/facebook-company-is-now-meta/|bet=The Facebook Company Is Now Meta|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211224105758/https://about.fb.com/news/2021/10/facebook-company-is-now-meta/|arxivsáne=December 24, 2021|sáne=October 28, 2021|til=en-US|jumıs=Meta|qaralǵan sáne=March 28, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theguardian.com/technology/2021/oct/28/facebook-name-change-rebrand-meta|bet=Facebook announces name change to Meta in rebranding effort|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211028183343/https://www.theguardian.com/technology/2021/oct/28/facebook-name-change-rebrand-meta|arxivsáne=October 28, 2021|sáne=October 28, 2021|til=en|jumıs=[[The Guardian]]|qaralǵan sáne=October 29, 2021}}&lt;/ref&gt;

Meta Alphabet ([[Google]]), Amazon, [[Apple Inc.|Apple]] hám [[Microsoft]] sıyaqlı basqa Bes Úlken korporaciyalar menen birge eń iri Amerika [[Informaciyalıq texnologiya|informaciyalıq texnologiya]] kompaniyaları qatarına kiredi. Kompaniya 2023-jılı Forbes Global 2000 reytinginde 31-orındı iyeledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/lists/global2000/?sh=51d599675ac0|bet=The Global 2000 2023|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240129031905/https://www.forbes.com/lists/global2000/?sh=4f5ab07e5ac0|arxivsáne=2024-01-29|til=en|jumıs=Forbes|qaralǵan sáne=2024-02-07}}&lt;/ref&gt; 2022-jılı Meta dúnya júzi boyınsha izertlew hám rawajlandırıwǵa eń kóp qarjı jumsaǵan úshinshi kompaniya boldı, onıń izertlew hám rawajlandırıw shıǵınları 35.3 milliard [[AQSh]] dolların quradı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.fdiintelligence.com/content/feature/global-innovation-leaders-2022-edition-82527|bet=Top 100 global innovation leaders|avtor=Irwin-Hunt|at=Alex|til=en|jumıs=[[fDi Intelligence]]|qaralǵan sáne=2024-06-16}}&lt;/ref&gt; Meta jáne de Oculus (onı Reality Labs quramına kirgizgen), Mapillary, CTRL-Labs kompaniyaların hám Jio Platforms kompaniyasınıń 9.99% úlesin satıp aldı; kompaniya sonday-aq virtual emes qurılmalar, mısalı, óndiriwden shıǵarılǵan Meta Portal aqıllı displeyler qatarı hám Ray-Ban Stories aqıllı kózáynekler seriyası arqalı Luxottica menen birge islesiw boyınsha háreket etti.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2023/2/28/23619730/meta-vr-oculus-ar-glasses-smartwatch-plans|bet=This is Metás AR / VR hardware roadmap for the next four years|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230705094219/https://www.theverge.com/2023/2/28/23619730/meta-vr-oculus-ar-glasses-smartwatch-plans|arxivsáne=July 5, 2023|avtor=Heath|at=Alex|sáne=2023-03-01|til=en-US|jumıs=[[The Verge]]|qaralǵan sáne=2023-07-06}}&lt;/ref&gt;

== Tariyxı ==
[[Fayl:Facebook_on_Nasdaq.jpeg|nobaý|Thomson Reuters imaratındaǵı bilbord 2012-jılı Facebook kompaniyasın Nasdaq birjasına xosh keldiń dep kútip aldı]]
[[Fayl:Chart_of_Facebook,_inc._Stock.png|nobaý|Facebook akciyalarınıń dáslepki grafigi]]
[[Fayl:Facebook,_Inc._Logo_2019.svg|nobaý|2019-jıldan 2021-jılǵa shekem qollanılǵan Facebook korporativ logotipi]]
Facebook 2012-jıldıń 1-yanvarında dáslepki jámiyetlik usınıs (IPO) ushın ótinish berdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.sec.gov/Archives/edgar/data/1326801/000119312512034517/d287954ds1.htm|bet=Form S-1 Registration Statement Under The Securities Act of 1933|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120612002443/http://www.sec.gov/Archives/edgar/data/1326801/000119312512034517/d287954ds1.htm|arxivsáne=June 12, 2012|sáne=January 1, 2012|qaralǵan sáne=May 18, 2012}}&lt;/ref&gt; Dáslepki prospektte kompaniya 5 milliard dollar jıynawǵa umtılǵanı, 845 million aylıq aktiv paydalanıwshısı bar ekenligi hám veb-saytta kúnine 2.7 milliard layk hám pikir jıynalatuǵını aytılǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://mashable.com/2012/02/03/facebook-ipo-complete-guide/|bet=Facebook IPO: The Complete Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120322220745/http://mashable.com/2012/02/03/facebook-ipo-complete-guide/|arxivsáne=March 22, 2012|avtor=Erickson|at=Christine|sáne=January 3, 2012|jumıs=Mashable business|qaralǵan sáne=March 23, 2012}}&lt;/ref&gt; IPO-dan keyin Cukerberg Facebook kompaniyasınıń ulıwma akciyalarınıń 22% in hám ulıwma dawıs beriw huqıqınıń 57% in óz qolında saqlap qalatuǵın edi.

Anderrayterler akciyalardı hár birin 38 dollardan bahaladı, bul kompaniyanı 104 milliard dollarǵa bahalaw degeni bolıp, jańadan jámiyetlik bolǵan kompaniya ushın eń joqarı bahalaw boldı.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.latimes.com/business/la-fi-facebook-pricing-20120518,0,3426310.story|title=Stakes are high on Facebook's first day of trading|first1=Andrew|last1=Tangel|first2=Walter|last2=Hamilton|date=May 17, 2012|work=[[Los Angeles Times]]|access-date=May 17, 2012}}&lt;/ref&gt; 16-mayda, IPO-dan bir kún aldın, Facebook joqarı talapqa baylanıslı dáslepki jobalanǵannan 25% kóbirek akciya satatuǵının járiyaladı.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.bbc.co.uk/news/business-18086426|title=Facebook boosts number of shares on offer by 25%|date=May 16, 2012|work=[[BBC News]]|access-date=May 17, 2012}}&lt;/ref&gt; IPO 16 milliard dollar jıynadı, bul onı AQSH tariyxındaǵı úshinshi eń iri IPO etti (AT&amp;T Mobility-den sál aldında hám tek [[General Motors]] hám Visa-dan keyin). Akciya bahası kompaniyaǵa AQSH-taǵı sanawlı korporaciyalardan keyingi eń joqarı bazar kapitalizaciyasın berdi - Amazon, McDonald's, Disney hám Kraft Foods sıyaqlı gigantlardan da ozıp ketti - hám Cukerbergtiń akciyaların 19 milliard dollarǵa jetkerdi.&lt;ref name=&quot;NYT517&quot;&gt;{{Cite news|url=https://dealbook.nytimes.com/2012/05/17/facebook-raises-16-billion-in-i-p-o/?hp|title=Facebook Raises $16 Billion in I.P.O.|first1=Evelyn M.|last1=Rusli|first2=Peter|last2=Eavis|date=May 17, 2012|work=[[The New York Times]]|access-date=May 17, 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;USN517&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.usnews.com/news/business/articles/2012/05/17/questions-and-answers-on-blockbuster-facebook-ipo|title=Questions and answers on blockbuster Facebook IPO|first1=Bernard|last1=Condon|date=May 17, 2012|work=[[U.S. News &amp; World Report]]|access-date=May 17, 2012}}&lt;/ref&gt; The New York Times gazetası bul usınıstıń Facebook-tıń reklama beriwshilerdi tartıwdaǵı qıyınshılıqları haqqındaǵı sorawlardı jeńip ótip, kompaniyanı &quot;iyeleniwi shárt bolǵan akciya&quot;ǵa aylandırǵanın ayttı. JPMorgan Chase bankiniń wákili Djimmi Li bunı &quot;kelesi ullı kók fishka&quot; dep táriyiplegen.&lt;ref name=&quot;NYT517&quot; /&gt; Ekinshi tárepten, TechCrunch saytınıń jazıwshıları gúmanlanıw bildirip, &quot;Bul jasawǵa tuwrı keletuǵın úlken eselik, hám Facebook bul úlken bahalawdı aqlaw ushın jańa táwekelli tabıs aǵımların qosıwı kerek boladı&quot; dep jazdı.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.cnn.com/2012/05/17/tech/social-media/facebook-ipo-reactions/index.html|title=Internet greets Facebook's IPO price with glee, skepticism|first1=Doug|last1=Gross|date=March 17, 2012|work=[[CNN]]|access-date=May 17, 2012}}&lt;/ref&gt;

Akciyalar menen sawda 18-mayda baslandı, biraq sol kúni Nasdaq birjasındaǵı texnikalıq mashqalalarǵa baylanıslı keshiktirildi. Akciya bahası kúnniń kóp bóleginde IPO bahasınan joqarı turıwǵa qıynaldı, bul anderrayterlerdi bahanı qollap-quwatlaw ushın akciyalardı qayta satıp alıwǵa májbúr etti. Jabılıw qońırawında akciyalar 38.23 dollardan bahalandı, bul IPO bahasınan tek 0.23 dollar joqarı hám ashılıw qońırawı bahasınan 3.82 dollar tómen edi. Ashılıw finans baspasózi tárepinen keń túrde kewil qalıwshılıq dep sıpatlandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://venturebeat.com/2012/05/18/facebook-disappoints-on-its-opening-day-closing-down-4-from-where-it-opened/|bet=Facebook disappoints on its opening day, closing down $4 from where it opened|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210209195253/https://venturebeat.com/2012/05/18/facebook-disappoints-on-its-opening-day-closing-down-4-from-where-it-opened/|arxivsáne=February 9, 2021|avtor=ÓDell|at=Jolie|sáne=May 18, 2012|jumıs=Venture Beat|qaralǵan sáne=May 18, 2012}}&lt;/ref&gt; Soǵan qaramastan, akciya IPO sawda kólemi boyınsha jańa rekord ornattı. 2012-jıldıń 25-mayında akciya óziniń birinshi tolıq sawda háptesin 31.91 dollarda juwmaqladı, bul 16.5% tómenledi.

2012-jıldıń 22-mayında Uoll-strittiń Finans industriyasın qadaǵalaw basqarmasınıń tártip saqlawshıları Facebooktı anderrayting etken banklerdiń informaciyanı tek tańlanǵan klientler menen bólisip, ulıwma xalıqqa bermegenin tekseriwdi baslaǵanın járiyaladı. Massachusec shtatınıń mámleketlik xatkeri Uilyam F. Galvin usı másele boyınsha Morgan Stenlige shaqırıw qaǵazın jiberdi.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://dealbook.nytimes.com/2012/05/22/facebook-i-p-o-raises-regulatory-concerns/?hp|title=Facebook I.P.O. Raises Regulatory Concerns|last1=Evelyn M. Rusli and Michael J. De La Merced|date=May 22, 2012|work=[[The New York Times]]|access-date=May 22, 2012}}&lt;/ref&gt; Bul ayıplawlar ayırım investorlar arasında &quot;ǵázepti&quot; oyattı hám birneshe sudlardıń dárhal ashılıwına alıp keldi, olardıń biri IPO sebepli 2.5 milliard dollardan aslam zıyan keltirilgeni haqqında toparlıq talap arzası edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.chron.com/business/article/Litigation-over-Facebook-IPO-just-starting-3581490.php|bet=Litigation over Facebook IPO just starting|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210209195328/https://www.chron.com/business/article/Litigation-over-Facebook-IPO-just-starting-3581490.php|arxivsáne=February 9, 2021|avtor=Temple|at=James|sáne=May 23, 2012|jumıs=[[San Francisco Chronicle]]|qaralǵan sáne=May 24, 2012}}&lt;/ref&gt; Bloomberg bahalawı boyınsha, kishi investorlar Facebook akciyaları debyutinen baslap shama menen 630 million dollar joǵaltqan bolıwı múmkin.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.huffingtonpost.com/2012/05/24/facebook-ipo-retail-investors_n_1542861.html?ref=business|work=[[HuffPost]]|first1=Alexander|last1=Eichler|title=Wall St. Cashes In On Facebook Stock Plunge While Ordinary Investors Lose Millions|date=May 24, 2012|access-date=January 18, 2020}}&lt;/ref&gt; S&amp;P Global Ratings 2013-jıldıń 21-dekabrinde Feysbuktı óziniń S&amp;P 500 indeksine qostı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.reuters.com/article/us-sp500-facebook/facebook-to-join-sp-500-idUSBRE9BA1AQ20131211|bet=Facebook to join S&amp;P 500|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171117014025/https://www.reuters.com/article/us-sp500-facebook/facebook-to-join-sp-500-idUSBRE9BA1AQ20131211|arxivsáne=November 17, 2017|sáne=December 11, 2013|jumıs=[[Reuters]]|baspaxana=[[Thomson Reuters]]|qaralǵan sáne=December 13, 2017}}&lt;/ref&gt;

2014-jıldıń 2-mayında Cukerberg kompaniyanıń ishki uranı &quot;Tez háreket etiń hám zatlardı buzıń&quot; degennen &quot;Bekkem infrastruktura menen tez háreket etiń&quot; degen uranǵa ózgertiletuǵının járiyaladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.businessinsider.com/mark-zuckerberg-on-facebooks-new-motto-2014-5|bet=Mark Zuckerberg Explains Why Facebook Doesńt 'Move Fast And Break Things' Anymore|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191204154356/https://www.businessinsider.com/mark-zuckerberg-on-facebooks-new-motto-2014-5|arxivsáne=December 4, 2019|avtor=Baer|at=Drake|jumıs=[[Business Insider]]|qaralǵan sáne=December 4, 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2018/04/12/facebook-has-no-quick-solutions/|bet=Facebook cańt move fast to fix the things it broke|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191108223744/https://www.engadget.com/2018/04/12/facebook-has-no-quick-solutions/|arxivsáne=November 8, 2019|sáne=April 12, 2018|jumıs=Engadget|qaralǵan sáne=December 4, 2019}}&lt;/ref&gt; Burınǵı uran 2009-jılı Business Insider basılımına bergen intervyusinde Cukerbergtiń &quot;programmistleri hám komandası ushın tiykarǵı nızamı&quot; dep táriyiplengen edi, sonday-aq ol: &quot;Eger siz bir nárseni buzbasańız, onda jetkilikli dárejede tez háreket etpey atırsız&quot; degen edi.&lt;ref name=&quot;blodget&quot;&gt;{{Cite news|last=Blodget|first=Henry|title=Mark Zuckerberg On Innovation|url=https://www.businessinsider.com/mark-zuckerberg-innovation-2009-10?r=US&amp;IR=T|access-date=September 17, 2019|work=[[Business Insider]]|date=October 1, 2009}}&lt;/ref&gt;

=== 2018–2020: Metaversege itibar ===
Lasso - Facebook-tıń [[TikTok]]-ǵa uqsas qısqa video bólisiw qosımshası bolıp, 2018-jılı [[IOS|iOS]] hám Android platformalarında iske túsirilgen hám jasóspirimlerge baǵdarlanǵan edi. 2020-jıldıń 2-iyulinde Facebook Lasso qosımshasınıń 10-iyulde jabılatuǵının járiyaladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://fortune.com/2018/11/10/tiktok-facebook-lasso-video-app/|bet=Facebook Goes After TikTok With the Debut of Lasso|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201108163958/https://fortune.com/2018/11/10/tiktok-facebook-lasso-video-app/|arxivsáne=Nov 8, 2020|avtor=|at=|sáne=|til=en|jumıs=[[Fortune (magazine)|Fortune]]|qaralǵan sáne=August 4, 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2020/07/01/lasso-facebook-tiktok-shut-down/|bet=Facebook is shutting down Lasso, its TikTok clone|sáne=July 2, 2020|til=en-US|jumıs=[[TechCrunch]]|qaralǵan sáne=August 4, 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.businessinsider.com/facebook-shutting-down-lasso-tiktok-clone-instagram-reels-2020-7|bet=Facebook is dumping its failed TikTok clone Lasso to make way for its other TikTok clone on Instagram|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230222065047/https://www.businessinsider.com/facebook-shutting-down-lasso-tiktok-clone-instagram-reels-2020-7|arxivsáne=February 22, 2023|avtor=Leskin|at=Paige|jumıs=[[Business Insider]]|qaralǵan sáne=February 22, 2023}}&lt;/ref&gt;

2018-jılı Oculus kompaniyasınıń basshısı Djeyson Rubin &quot;Metaverse&quot; dep atalǵan 50 betlik kórinisi haqqındaǵı hújjetti [[Facebook]] basshılıǵına jiberdi. Bul hújjette Rubin, dáslepki paydalanıwshılar ushın kontentke júzlegen million dollar jumsalǵanına qaramastan, Facebook kompaniyasınıń virtual reallıq biznesiniń kútilgenindey rawajlanbaǵanın moyınladı. Ol jáne de kompaniyaǵa bul kórinisti tez ámelge asırıwdı hám oǵan úlken investiciya salıwdı, sonday-aq HTC, [[Apple Inc.|Apple]], [[Google]] hám basqa da VR tarawındaǵı básekileslerdi shetletiwdi usınıs etti. Basqa oyınshılardıń metaverse kórinisine qatnasıwı haqqında aytıp, ol kompaniyaǵa &quot;metaverseni&quot; qurıwdı usınıs etti, bul arqalı básekileslerdiń &quot;VR biznesinde ulıwma áhmiyetli dárejede bolıwınıń&quot; aldın alıw múmkin ekenin ayttı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnbc.com/2021/10/30/facebooks-meta-mission-was-laid-out-in-a-2018-paper-on-the-metaverse.html|bet=Facebook's Meta mission was laid out in a 2018 paper on The Metaverse|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211101001041/https://www.cnbc.com/2021/10/30/facebooks-meta-mission-was-laid-out-in-a-2018-paper-on-the-metaverse.html|arxivsáne=November 1, 2021|avtor=Salvador Rodriguez|sáne=October 30, 2021|baspaxana=[[CNBC]]|qaralǵan sáne=November 22, 2021}}&lt;/ref&gt;

2019-jılı may ayında Facebook óziniń turaqlı kriptovalyutasın rawajlandırıw maqsetinde Libra Networks kompaniyasın qurdı.&lt;ref name=&quot;yahoo&quot;&gt;{{Cite news|title=Bitcoin Above $8,000; Facebook Opens Crypto Company in Switzerland|url=https://finance.yahoo.com/news/bitcoin-above-8-000-facebook-002600992.html|date=May 20, 2019|access-date=December 4, 2019}}&lt;/ref&gt; Keyinirek, Libra ǵa Visa, Mastercard, PayPal hám Uber sıyaqlı finans kompaniyaları qollaw kórsetip atırǵanı haqqında xabar berildi. Kompaniyalar konsorciumı Libra dep atalǵan kriptovalyuta monetasın iske túsiriw ushın hár biri 10 million dollardan qosıwı kútilgen edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.investopedia.com/facebook-gathers-companies-to-back-cryptocurrency-launch-4690619|bet=Facebook Gathers Companies to Back Cryptocurrency Launch|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190618050248/https://www.investopedia.com/facebook-gathers-companies-to-back-cryptocurrency-launch-4690619|arxivsáne=June 18, 2019|avtor=Reiff|at=Nathan|jumıs=Investopedia|qaralǵan sáne=June 18, 2019}}&lt;/ref&gt; Libra Associaciyası 2021-jılı sheklengen formattaǵı kriptovalyutanı iske qosıwdı jobalastırǵan edi, bul Shveycariya Finans bazarı qadaǵalaw basqarmasınan tólem xızmeti sıpatında islew ushın ruqsat alıw waqtına baylanıslı edi.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.ft.com/content/cfe4ca11-139a-4d4e-8a65-b3be3a0166be|title=Facebook's Libra currency to launch next year in limited format|work=[[Financial Times]]|date=November 27, 2020|last=Murphy|first=Hannah|access-date=January 16, 2021}}&lt;/ref&gt; Libra keyinirek Diem dep qayta ataldı, biraq [[Shveycariya]] húkimeti regulyatorları hám jámiyetshiliktiń qarsılıǵınan soń 2022-jıldıń yanvar ayında jabılıp, satıldı.&lt;ref&gt;{{Cite news|date=March 10, 2022|title=Facebook Libra: the inside story of how the company's cryptocurrency dream died|work=[[Financial Times]]|url=https://www.ft.com/content/a88fb591-72d5-4b6b-bb5d-223adfb893f3|access-date=October 13, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|date=February 1, 2022|title=Facebook-funded cryptocurrency Diem winds down|work=[[BBC News]]|url=https://www.bbc.com/news/technology-60156682|access-date=October 13, 2022}}&lt;/ref&gt;

COVID-19 pandemiyası waqtında, Facebook ti qosıp onlayn xızmetlerdiń qollanılıwı dúnya júzi boyınsha ósti.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnn.com/2022/11/10/tech/tech-layoffs-analysis/index.html|bet=Silicon Valley's greatest minds misread pandemic demand. Now their employees are paying for it.|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221112135954/https://www.cnn.com/2022/11/10/tech/tech-layoffs-analysis/index.html|arxivsáne=November 12, 2022|avtor=Thorbecke|at=Catherine|sáne=November 10, 2022|til=en-US|baspaxana=[[CNN]]|qaralǵan sáne=November 13, 2022}}&lt;/ref&gt; Cukerberg bunıń pandemiyadan keyin de dawam etetuǵın &quot;turaqlı tezlesiw&quot; bolatuǵının boljadı. Facebook agressiv túrde jumısqa aldı, 2020-jıldıń mart ayındaǵı 48,268 xızmetkerden 2022-jıldıń sentyabr ayına kelip 87,000 nan aslam xızmetkerge deyin ósti.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

=== 2021: Meta retinde qayta brendlew ===
Kúshli tekseriw hám zıyanlı waqıya ashıwshı aǵıp shıǵıwlar dáwirinen keyin, 2021-jıldıń 21-oktyabrinde Facebook tıń kompaniyanı qayta brendlew hám atın ózgertiw jobası haqqında xabarlar payda bola basladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2021/10/19/22735612/facebook-change-company-name-metaverse|bet=Facebook is planning to rebrand the company with a new name|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211020140750/https://www.theverge.com/2021/10/19/22735612/facebook-change-company-name-metaverse|arxivsáne=October 20, 2021|sáne=October 19, 2021|qaralǵan sáne=October 20, 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.fastcompany.com/90688287/facebooks-reported-name-change-reinforces-its-image-as-the-new-big-tobacco|bet=Facebook's reported name change reinforces its image as the new Big Tobacco|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220310225521/https://www.fastcompany.com/90688287/facebooks-reported-name-change-reinforces-its-image-as-the-new-big-tobacco|arxivsáne=March 10, 2022|sáne=October 21, 2021|qaralǵan sáne=October 31, 2021}}&lt;/ref&gt; 2021-jıldıń 25-oktyabrindegi 3-sherek tabıs tuwralı shaqırıwda [[Mark Cukerberg]] kompaniyanıń sociallıq xızmetleri hám onıń jumıs islew usılı haqqındaǵı dawam etip atırǵan sınlar haqqında sóyledi hám metaversti qurıwǵa qaratılǵan háreketlerge itibar qarattı - qayta brendlew hám atın ózgertiw haqqında aytpastan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://s21.q4cdn.com/399680738/files/doc_financials/2021/q3/FB-Q3-2021-Earnings-Call-Transcript.pdf|bet=FB Q3 2021 Earnings Call Transcript|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211026081259/https://s21.q4cdn.com/399680738/files/doc_financials/2021/q3/FB-Q3-2021-Earnings-Call-Transcript.pdf|arxivsáne=October 26, 2021|sáne=October 25, 2021|baspaxana=Facebook, Inc.|qaralǵan sáne=October 31, 2021}}&lt;/ref&gt; Metavers kóz-qarası hám Facebook, Inc. tan Meta Platforms ke atın ózgertiw 2021-jıldıń 28-oktyabrinde Facebook Connect te tanıstırıldı.&lt;ref name=&quot;meta-blog&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://about.fb.com/news/2021/10/facebook-company-is-now-meta/|bet=The Facebook Company is Now Meta|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211224105758/https://about.fb.com/news/2021/10/facebook-company-is-now-meta/|arxivsáne=December 24, 2021|sáne=October 28, 2021|qaralǵan sáne=October 31, 2021}}&lt;/ref&gt; Facebook tıń jámiyetlik baylanıslar kampaniyasına tiykarlanıp, atın ózgertiw kompaniyanıń [[sociallıq media]], virtual reallıq hám tolıqtırılǵan reallıq ózgeshelikleri arqalı fizikalıq dúnyanıń cifrlı keńeytiliwi bolǵan metaversti qurıwǵa baǵdarlanǵan uzaq múddetli fokusın sáwlelendiredi.&lt;ref name=&quot;meta-blog&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/22749919/mark-zuckerberg-facebook-meta-company-rebrand|bet=Mark Zuckerberg on why Facebook is rebranding to Meta|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211031002747/https://www.theverge.com/22749919/mark-zuckerberg-facebook-meta-company-rebrand|arxivsáne=October 31, 2021|sáne=October 28, 2021|qaralǵan sáne=October 31, 2021}}&lt;/ref&gt;

&quot;Meta&quot; 2018-jılı Qurama Shtatlarda (2015-jıldaǵı dáslepki ótinishten keyin) marketing, reklama hám kompyuter xızmetleri ushın sawda belgisi sıpatında ilimiy ádebiyatlardı úlken maǵlıwmatlar analizi menen támiyinleytuǵın Kanada kompaniyası tárepinen dizimge alınǵan edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://tsdr.uspto.gov/#caseNumber=86852664&amp;caseType=SERIAL_NO&amp;searchType=statusSearch|bet=Trademark Status &amp; Document Retrieval (serial no. 86852664)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210713022850/https://tsdr.uspto.gov/#caseNumber=86852664&amp;caseType=SERIAL_NO&amp;searchType=statusSearch|arxivsáne=July 13, 2021|baspaxana=[[United States Patent and Trademark Office]]|qaralǵan sáne=November 1, 2021}}&lt;/ref&gt; Bul kompaniya 2017-jılı Cukerberg hám onıń hayalı Priscilla Chan tárepinen qurılǵan Chan Zuckerberg Initiative (CZI) fondı tárepinen satıp alınıp, olardıń joybarlarınıń birine aylandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2017/01/23/chan-zuckerberg-initiative-meta/|bet=Chan Zuckerberg Initiative acquires and will free up science search engine Meta|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211101114149/https://techcrunch.com/2017/01/23/chan-zuckerberg-initiative-meta/|arxivsáne=November 1, 2021|avtor=Constine|at=Josh|sáne=January 23, 2017|jumıs=[[TechCrunch]]|qaralǵan sáne=November 1, 2021}}&lt;/ref&gt; Qayta brendlew járiyalanǵannan keyin, CZI burınǵı Meta joybarın áhmiyetsizlendiriw haqqında sheshim qabıl etkenin járiyaladı, sonlıqtan ol bul atqa bolǵan huqıqların Meta Platforms ke ótkeredi hám aldıńǵı joybar 2022-jılı juwmaqlanadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/tech/chan-zuckerberg-initiative-to-sunset-its-meta-project/|bet=Chan Zuckerberg Initiative to sunset its Meta project|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211101135724/https://www.cnet.com/tech/chan-zuckerberg-initiative-to-sunset-its-meta-project/|arxivsáne=November 1, 2021|avtor=Gonzalez|at=Oscar|sáne=October 28, 2021|jumıs=[[CNET]]|qaralǵan sáne=November 1, 2021}}&lt;/ref&gt;

=== 2022: Paydanıń tómenlewi hám ǵalabalıq jumıstan bosatıwlar ===
Qayta brendlewden keyin kóp ótpey, 2022-jıldıń fevral ayınıń basında, Meta 2021-jıldıń tórtinshi kvartalında kútilgennen de kóbirek paydanıń tómenlegenin xabarladı.&lt;ref name=&quot;wsj_2022&quot;&gt;{{Cite news|last1=Seetharaman|first1=Deepa|last2=Rodriguez|first2=Salvador|title=Facebook's Shares Plunge After Profit Decline|url=https://www.wsj.com/articles/meta-platforms-facebook-fb-q4-earnings-report-2021-11643762900?mod=hp_lead_pos1|access-date=February 2, 2022|work=[[The Wall Street Journal]]|date=February 2, 2022}}&lt;/ref&gt; Ol aylıq paydalanıwshılar sanınıń óspegenin xabarladı,&lt;ref&gt;{{Cite news|last1=Wagner|first1=Kurt|title=Meta Plunges as Facebook Users Stall, Forecast Falls Short|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-02-02/facebook-shares-plunge-as-users-stall-forecast-falls-short?srnd=premium&amp;sref=CIpmV6x8|access-date=February 2, 2022|date=February 2, 2022}}&lt;/ref&gt; hám tabıs ósiminiń toqtap qalıwı múmkinligin kórsetti.&lt;ref name=&quot;wsj_2022&quot; /&gt; Sonday-aq, [[Apple Inc.]] kompaniyasınıń paydalanıwshılar jeke maǵlıwmatların qorǵaw boyınsha qabıl etken ilajları reklama tabıslarınıń shama menen 10 milliard dollar kóleminde azayıwına alıp keliwi múmkin ekenligin, bul bolsa 2021-jılǵı ulıwma tabısınıń 8% in quraytuǵının bildirdi.&lt;ref&gt;{{Cite news|last1=Bobrowsky|first1=Meghan|title=Facebook Feels $10 Billion Sting From Apple's Privacy Push|url=https://www.wsj.com/articles/facebook-feels-10-billion-sting-from-apples-privacy-push-11643898139?mod=hp_lead_pos2|access-date=February 3, 2022|work=[[The Wall Street Journal]]|date=February 3, 2022}}&lt;/ref&gt; Tabıslar haqqında esabat berilgennen keyingi kúni Meta xızmetkerleri menen ushırasıwda, Cukerberg bunı paydalanıwshılardıń dıqqatın tartıw ushın bolǵan básekilesiw, ásirese [[TikTok]] sıyaqlı video qosımshaları menen baylanıstırdı.&lt;ref&gt;{{Cite news|last1=Nix|first1=Naomi|title=Zuckerberg Tells Staff to Focus on Video Products as Metás Stock Plunges|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-02-03/zuckerberg-tells-staff-to-focus-on-video-as-meta-plunges?srnd=premium&amp;sref=CIpmV6x8|access-date=February 3, 2022|work=Bloomberg|date=February 3, 2022}}&lt;/ref&gt;

Bul jańalıqqa juwap retinde kompaniya akciyalarınıń bahasınıń 27% ke tómenlewi Meta nıń bazar kapitalizaciyasınan shama menen 230 milliard dollar qunın joǵalttı.&lt;ref name=&quot;wagner2222&quot;&gt;{{Cite news|last1=Wagner|first1=Kurt|title=Meta Faces Historic Stock Rout After Facebook Growth Stalled|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-02-02/facebook-shares-plunge-as-users-stall-forecast-falls-short?srnd=premium&amp;sref=CIpmV6x8|access-date=February 3, 2022|work=[[Bloomberg News|Bloomberg]]|date=February 2, 2022}}&lt;/ref&gt; Bloomberg bul tómenlewdi &quot;óziniń kólemi boyınsha Uoll-strit yamasa Silikon maydanı hesh qashan kórmegen epikalıq qulaw&quot; dep táriyiplegen.&lt;ref name=&quot;wagner2222&quot; /&gt; Cukerbergtiń taza baylıǵı 31 milliard dollarǵa shekem tómenledi.&lt;ref&gt;{{Cite news|last1=Carpenter|first1=Scott|title=Zuckerberǵs Wealth Plunges by $31 Billion After Meta Shock|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-02-02/mark-zuckerberg-risks-24-billion-wealth-wipeout-after-meta-miss?sref=CIpmV6x8|access-date=February 3, 2022|work=[[Bloomberg News|Bloomberg]]|date=February 2, 2022}}&lt;/ref&gt; Cukerberg Meta nıń 13% ine iyelik etedi hám bul onıń baylıǵınıń tiykarǵı bólegin quraydı.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Bloomberg Billionaires Index: Mark Zuckerberg|url=https://www.bloomberg.com/billionaires/profiles/mark-e-zuckerberg/?sref=CIpmV6x8|work=[[Bloomberg News|Bloomberg]]|access-date=February 3, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.businessinsider.com/why-mark-zuckerberg-cant-be-fired-as-meta-facebook-ceo-2022-11|title=Here's why Mark Zuckerberg cańt be fired as CEO of Meta|first1=Samantha|last1=Delouya|access-date=May 9, 2023}}&lt;/ref&gt;

Bloombergtiń 2022-jıl 30-marttaǵı járiyalanǵan esabatları boyınsha, Meta kompaniyası jalǵan hújjetlerden paydalanıp huqıq qorǵaw xızmetkerleri bolıp kóringen xakerlerge telefon nomerleri, fizikalıq mákan jaylar hám IP adresler sıyaqlı maǵlıwmatlardı berip jibergen. Huqıq qorǵaw organlarınıń sorawlarında haqıyqıy yamasa oydan shıǵarılǵan xızmetkerlerdiń ótirik qoltańbaları bolǵan. Bul ayıplawlar boyınsha sorawǵa juwap bergen Meta wákili: &quot;Biz hár bir maǵlıwmat sorawın nızamlılıǵı boyınsha úyrenip shıǵamız hám huqıq qorǵaw organlarınıń sorawların tastıyıqlaw hám asıra paydalanıwdı anıqlaw ushın rawajlanǵan sistemalar hám proceslerden paydalanamız&quot; dedi. 2022-jıldıń iyun ayında, 14 jıl dawamında bas operaciyalıq direktor bolıp islegen Sheril Sendberg sol jılı lawazımınan ketetuǵının járiyaladı. Cukerberg Xaver Olivannıń Sendbergti &quot;dástúrli&quot; rolde bolsa da almastıratuǵının ayttı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2022/6/1/23150601/sheryl-sandberg-stepping-down-meta-facebook-coo-14-years|bet=Meta COO Sheryl Sandberg is stepping down after 14 years|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220616200524/https://www.theverge.com/2022/6/1/23150601/sheryl-sandberg-stepping-down-meta-facebook-coo-14-years|arxivsáne=June 16, 2022|avtor=Lawler|at=Richard|sáne=June 1, 2022|jumıs=[[The Verge]]|qaralǵan sáne=June 2, 2022}}&lt;/ref&gt;

2022-jıldıń mart ayında, Meta (Metaǵa tiyisli [[WhatsApp]]-tan basqa) hám [[Instagram]]-ǵa Rossiyada tıyım salındı hám [[Rossiyanıń Ukrainaǵa basqını (2022)|Rossiyanıń Ukrainaǵa basıp kiriwine]] baylanıslı orısfobiya hám jekkóriwshilik (genocidke shaqırıwlarǵa shekem) ushın gúman menen terroristlik hám ekstremistlik shólkemlerdiń dizimine qosıldı.&lt;ref name=&quot;bbc&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.bbc.com/news/technology-63218095|bet=Russia confirms Metás designation as extremist|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230522170330/https://www.bbc.com/news/technology-63218095|arxivsáne=May 22, 2023|sáne=11 October 2022|baspaxana=[[BBC News]]|qaralǵan sáne=22 May 2023}}&lt;/ref&gt; Meta bul biykarlawǵa qarsı shaǵım berdi, biraq sol jıldıń iyun ayında [[Moskva]] sudı bunı óz kúshinde qaldırdı.&lt;ref name=&quot;bbc&quot; /&gt;

2022-jıldıń mart ayında hám de Meta hám Italiyanıń kózáynek islep shıǵarıwshı gigantı Luxottica muzıka tıńlaw hám súwretke túsiriw múmkinshiligine iye bolǵan Ray-Ban Stories atlı aqıllı kózáynekler toplamın shıǵardı. 2022-jıldıń sentyabr ayına kelip Meta hám Luxotticanıń bas kompaniyası EssilorLuxottica bul ónimler qatarınıń satılıw kórsetkishlerin járiyalawdan bas tarttı, biraq Meta tutınıwshılardıń pikirlerinen qanaatlanǵanın bildirdi.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2023/2/28/23619730/meta-vr-oculus-ar-glasses-smartwatch-plans|bet=This is Metás AR / VR hardware roadmap for the next four years|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230705094219/https://www.theverge.com/2023/2/28/23619730/meta-vr-oculus-ar-glasses-smartwatch-plans|arxivsáne=July 5, 2023|avtor=Heath|at=Alex|sáne=2023-03-01|til=en-US|jumıs=[[The Verge]]|qaralǵan sáne=2023-07-06}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFHeath2023&quot;&gt;Heath, Alex (March 1, 2023). &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://qz.com/why-meta-s-ray-ban-smart-glasses-haven-t-caught-on-a-ye-1849519087|bet=Why Metás Ray-Ban smart glasses haveńt caught on a year after launch|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230707161622/https://qz.com/why-meta-s-ray-ban-smart-glasses-haven-t-caught-on-a-ye-1849519087|arxivsáne=July 7, 2023|sáne=2022-09-12|til=en|jumıs=Quartz|qaralǵan sáne=2023-07-06}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.essilorluxottica.com/en/newsroom/stories/ray-ban-and-meta-expand-global-availability-ray-ban-stories/|bet=Ray-Ban Stories Now Globally Available with Meta {{!}} EssilorLuxottica|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230707161633/https://www.essilorluxottica.com/en/newsroom/stories/ray-ban-and-meta-expand-global-availability-ray-ban-stories/|arxivsáne=July 7, 2023|til=en|jumıs=Essilor|qaralǵan sáne=2023-07-06}}&lt;/ref&gt;

2022-jıldıń iyul ayında Meta birinshi ret jıllıq tabısınıń tómenlewin kórdi, ulıwma tabısı 1% ke tómenlep, 28.8 milliard dollardı quradı.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.bbc.com/news/business-62322862|title=Facebook owner Meta in first ever sales fall for|date=July 27, 2022|access-date=July 28, 2022}}&lt;/ref&gt; Talqılawshılar hám jurnalistler bul joǵaltıwdı onıń reklama biznesine baylanıslı dep esapladı, sebebi ol Apple dıń qosımshalardı qadaǵalaw ashıqlıǵı funkciyası hám Meta qosımshaları tárepinen qadaǵalanbawdı tańlaǵan adamlar sanı menen sheklengen edi. Cukerberg te bul tómenlewdi TikTok penen kúsheyip baratırǵan básekige baylanıslı dep esapladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnbc.com/2022/07/27/facebook-parent-meta-earnings-q2-2022.html|bet=Meta reports earnings, revenue miss and forecasts second straight quarter of declining sales|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220729000016/https://www.cnbc.com/2022/07/27/facebook-parent-meta-earnings-q2-2022.html|arxivsáne=July 29, 2022|avtor=Vanian|at=Jonathan|sáne=July 27, 2022|til=en|jumıs=[[CNBC]]|qaralǵan sáne=July 29, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2022/7/27/23281294/facebook-meta-revenue-declines-for-first-time|bet=Facebook reports drop in revenue for the first time|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220729000428/https://www.theverge.com/2022/7/27/23281294/facebook-meta-revenue-declines-for-first-time|arxivsáne=July 29, 2022|avtor=Heath|at=Alex|sáne=July 27, 2022|til=en|jumıs=[[The Verge]]|qaralǵan sáne=July 29, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Mathews|first=Eva|date=July 28, 2022|title=Meta to keep facing Apple privacy pinch, TikTok heat for now|language=en|url=https://www.reuters.com/technology/apples-privacy-changes-tiktok-competition-inescapable-meta-now-2022-07-28/|access-date=July 29, 2022}}&lt;/ref&gt; 2022-jıldıń 27-oktyabr kúni Meta nıń bazar bahası 268 milliard dollarǵa tústi, bul 2021-jılǵa salıstırǵanda shama menen 700 milliard dollar joǵaltıw edi, al onıń akciyaları 24% ke tómenledi. Ol aldıńǵı jılı joqarı beslikke kirgen bolsa da, bazar kapitalizaciyası boyınsha AQSH tıń joqarı 20 kompaniyası arasındaǵı ornınan ayırıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnbc.com/2022/10/27/meta-is-no-longer-one-of-the-20-biggest-us-companies.html|bet=Facebook used to be a Big Tech giant — now Meta isńt even in the top 20 most valuable U.S. companies|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221028002201/https://www.cnbc.com/2022/10/27/meta-is-no-longer-one-of-the-20-biggest-us-companies.html|arxivsáne=October 28, 2022|avtor=Levy|at=Ari|sáne=October 27, 2022|jumıs=[[CNBC]]|qaralǵan sáne=October 28, 2022}}&lt;/ref&gt;

2022-jıldıń noyabr ayında Meta 11,000 xızmetkerin, yaǵnıy jumıs kúshiniń 13% in jumıstan bosattı. Cukerberg Meta nıń investiciyaların agressiv túrde kóbeytiw haqqındaǵı sheshim qáte bolǵanın ayttı, sebebi ol elektron sawdanıń ósiwi COVID-19 pandemiyasınan keyin de dawam etedi dep qáte boljaǵan edi. Ol sonday-aq tómenlewdi kúsheygen básekelesiwge, global ekonomikalıq páseyiwge hám &quot;reklama signalınıń joǵalıwına&quot; baylanıslı dep esapladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnbc.com/2022/11/09/meta-to-lay-off-more-than-11000-thousand-employees.html|bet=Meta laying off more than 11,000 employees: Read Zuckerberǵs letter announcing the cuts|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221110015006/https://www.cnbc.com/2022/11/09/meta-to-lay-off-more-than-11000-thousand-employees.html|arxivsáne=November 10, 2022|avtor=Vanian|at=Jonathan|sáne=November 9, 2022|til=en-US|jumıs=[[CNBC]]|qaralǵan sáne=November 10, 2022}}&lt;/ref&gt; 2023-jıldıń aprel ayında jáne 10,000 xızmetkerdi jumıstan bosatıw jobaları baslandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnbc.com/2023/04/19/meta-started-latest-round-of-layoffs-focusing-on-technical-employees.html|bet=Meta has started its latest round of layoffs, focusing on technical employees|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230420113910/https://www.cnbc.com/2023/04/19/meta-started-latest-round-of-layoffs-focusing-on-technical-employees.html|arxivsáne=April 20, 2023|avtor=Goswami|at=Rohan|sáne=19 April 2023|til=en|jumıs=[[CNBC]]|qaralǵan sáne=2023-04-20}}&lt;/ref&gt; Bul jumıstan bosatıwlar [[Google]], Amazon, Tesla, Snap, [[Twitter]] hám Lyft sıyaqlı kompaniyalardıń jumıstan bosatıwları menen birge texnologiya industriyasındaǵı ulıwma páseyiwdiń bir bólegi edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.wsj.com/story/from-twitter-to-meta-tech-layoffs-by-the-numbers-0afd8714|bet=From Twitter to Meta: Tech Layoffs by the Numbers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221112021124/https://www.wsj.com/story/from-twitter-to-meta-tech-layoffs-by-the-numbers-0afd8714|arxivsáne=November 12, 2022|jumıs=[[The Wall Street Journal]]|qaralǵan sáne=November 13, 2022}}&lt;/ref&gt;

2022-jıldan baslap, Meta arnawlı [[jasalma intellekt]] [[Apparatlıq támiynat|apparatlıq]] hám [[Programmalıq támiynat|programmalıq támiynatın]] qabıllawda basqa texnologiya kompaniyalarına jetip alıwǵa asıqtı. Ol jasalma intellekt jumısları ushın GPU lar ornına arzanıraq CPU lardı paydalanıp kelgen edi, biraq bul usıl kóbirek nátiyjesiz bolıp shıqtı.&lt;ref&gt;{{Cite news|last1=Paul|first1=Katie|last2=Hu|first2=Krystal|last3=Nellis|first3=Stephen|last4=Tong|first4=Anna|title=Insight: Inside Metás scramble to catch up on AI|url=https://www.reuters.com/technology/inside-metas-scramble-catch-up-ai-2023-04-25/|work=Reuters|date=April 25, 2023}}&lt;/ref&gt;

=== 2023-jıldan baslap: Threads, jasalma intellekt hám hámme waqıtlardaǵı eń joqarı akciya bahası ===
2023-jılı [[Irlandiya|Irlandiyanıń]] Maǵlıwmatlardı Qorǵaw Komissarı Meta ǵa [[Evropa Awqamı]] puqaraların jeterli qorǵawsız Evropadan [[Amerika Qurama Shtatlar|Amerika Qurama Shtatlarına]] maǵlıwmat jibergeni ushın rekordlıq 1.2 milliard evro mólsherinde shtraf saldı.&lt;ref name=&quot;:Zhang&quot;&gt;{{Cite book|last=Zhang|first=Angela Huyue|title=High Wire: How China Regulates Big Tech and Governs Its Economy|publisher=[[Oxford University Press]]|year=2024|isbn=9780197682258|doi=10.1093/oso/9780197682258.001.0001}}&lt;/ref&gt;: 250 

2023-jıldıń mart ayında Meta kompaniyanı nátiyjelirek etiw maqsetinde 10,000 xızmetkerdi jumıstan bosatıw hám 5,000 bos orındı jabıw haqqında jańa basqıshtı járiyaladı.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Phillips|first=Tom|title=Facebook owner Meta announces further 10,000 job losses}}&lt;/ref&gt; Meta nıń tabısı 2023-jıldıń birinshi kvartalında [[Jasalma intellekt|jasalma intellektke]] itibarın kúsheytetuǵının járiyalaǵannan keyin analitiklerdiń kútkeninen asıp ketti.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Paul|first=Kari|title=Meta reports surprisingly strong quarter one earnings after restructuring hiccups}}&lt;/ref&gt; 6-iyul kúni Meta [[Twitter]] ge básekiles bolǵan Threads atlı jańa qosımshasın iske qostı.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Isaac|first=Mike|title=Metás 'Twitter Killer' App Is Coming}}&lt;/ref&gt;

Meta 2023-jıldıń iyul ayında [[Microsoft]] sıyaqlı iri bult provayderleri arqalı kommerciyalıq paydalanıw ushın qoljetimli bolǵan Llama 2 jasalma intellekt modelin járiyaladı. Bul fevral ayında qurılǵan Meta nıń generativlik jasalma intellekt toparınan birinshi járiyalanǵan joybar boldı. Ol kiriw yamasa paydalanıw ushın haqı talap etpeydi, kerisinshe, Meta ǵa qanday jaqsılanıwlar kerek ekenin anıqlawǵa múmkinshilik beriw ushın ashıq kodlı model menen isleydi. Bul járiyalawdan aldın, Meta Llama 2 ni kommerciyalıq paydalanıw ushın shıǵarıw jobaları joq ekenin aytqan edi. Llama nıń aldıńǵı versiyası ilimpazlarǵa shıǵarılǵan edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://finance.yahoo.com/news/meta-opens-ai-chatbot-tech-155000404.html|bet=Meta Opens AI Chatbot Tech for Commercial Use via Microsoft|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230718165703/https://finance.yahoo.com/news/meta-opens-ai-chatbot-tech-155000404.html|arxivsáne=July 18, 2023|sáne=2023-07-18|til=en-US|jumıs=[[Yahoo! Finance]]|qaralǵan sáne=2023-07-18}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|date=2023-07-18|title=Meta, Microsoft Team Up to Offer New AI Software for Businesses|language=en-US|url=https://www.wsj.com/articles/meta-and-microsoft-team-up-to-distribute-new-ai-software-for-commercial-use-c4f7b634|access-date=2023-07-18}}&lt;/ref&gt;

2023-jıldıń avgust ayında Meta Kanadada Facebook hám Instagram platformalarınan jańalıq kontentin birotala alıp taslaytuǵının járiyaladı. Bul Onlayn Jańalıqlar Nızamına baylanıslı bolıp, ol nızam boyınsha Kanada jańalıq agentlikleri óz platformasında bólisilgen kontent ushın kompensaciya alıwı kerek edi. Onlayn Jańalıqlar Nızamı jıl aqırına shekem kúshke kirdi, biraq Meta bul regulyatorlıq processke qatnaspaydı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.ctvnews.ca/business/all-news-in-canada-will-be-removed-from-facebook-instagram-within-weeks-meta-1.6502469|bet=All news in Canada will be removed from Facebook, Instagram within weeks: Meta|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230801195828/https://www.ctvnews.ca/business/all-news-in-canada-will-be-removed-from-facebook-instagram-within-weeks-meta-1.6502469|arxivsáne=August 1, 2023|sáne=August 2023|til=en|jumıs=ctvnews|qaralǵan sáne=2023-08-01}}&lt;/ref&gt; 2023-jıldıń oktyabr ayında Cukerberg 2024-jılı jasalma intellekt Meta nıń eń úlken investiciya tarawı bolatuǵının ayttı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnbc.com/2024/01/18/mark-zuckerberg-indicates-meta-is-spending-billions-on-nvidia-ai-chips.html|bet=Mark Zuckerberg indicates Meta is spending billions of dollars on Nvidia AI chips|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240119174034/https://www.cnbc.com/2024/01/18/mark-zuckerberg-indicates-meta-is-spending-billions-on-nvidia-ai-chips.html|arxivsáne=January 19, 2024|avtor=Vanian|at=Jonathan|sáne=2024-01-18|til=en|jumıs=[[CNBC]]|qaralǵan sáne=2024-01-19}}&lt;/ref&gt; Meta 2023-jıldı jıldıń eń jaqsı nátiyjelerge erisken texnologiya kompaniyaları qatarında juwmaqladı, onıń akciya bahası 150 procentke ósti.&lt;ref&gt;{{Cite news|last1=Prescott|first1=Katie|date=2024-01-09|title=Mark Zuckerberg in $185m sale as Meta rebounds|url=https://www.thetimes.co.uk/article/mark-zuckerberg-in-185m-sale-as-meta-rebounds-glq558mb7|work=[[The Times]]}}&lt;/ref&gt; Onıń akciyaları 2024-jıldıń yanvar ayında hámme waqıtlardaǵı eń joqarı dárejesine jetti, bul Meta nı 1 trillion dollar bazar kapitalizaciyasına jetiwge 2% qaldırdı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/sites/dereksaul/2024/01/19/meta-stock-sets-record-high-how-it-emerged-from-77-plunge-and-metaverse-fiasco/|bet=Meta Stock Sets Record High—How It Emerged From 77% Plunge And Metaverse Fiasco|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240129120359/https://www.forbes.com/sites/dereksaul/2024/01/19/meta-stock-sets-record-high-how-it-emerged-from-77-plunge-and-metaverse-fiasco/|arxivsáne=January 29, 2024|avtor=Saul|at=Derek|til=en|jumıs=Forbes|qaralǵan sáne=2024-01-29}}&lt;/ref&gt;

Meta Platforms 2023-jıldıń noyabr ayında [[Evropa|Evropada]] reklamasız xızmet kórsetiwdi basladı, bul arqalı abonentler maqsetli reklama ushın jeke maǵlıwmatlarınıń jıynalıwınan bas tartıw múmkinshiligine iye boldı. Max Schremstiń NOYB jámiyetlik shólkemi, Irlandiyanıń Puqaralıq erkinlikler keńesi, [[Wikimedia Fondı|Wikimedia]] Evrope hám Elektron qupıyalıq boyınsha informaciya orayı kiretuǵın 28 Evropa shólkemi 2024-jılı Evropa maǵlıwmatlardı qorǵaw keńesine (EDPB) xat jollap, bul abonentlik modeli qupıyalıqtı qorǵawdı, atap aytqanda GDPR maǵlıwmatlardı qorǵaw standartların buzıwı múmkin ekenligi boyınsha táshiwishin bildirdi.

Meta 2024-jıldıń fevral ayında Iran Joqarǵı basshısı Ali Xameneydiń Facebook hám Instagram akkauntların óziniń Qáwipli shólkemler hám adamlar siyasatın bir neshe márte buzǵanı sebepli óshirdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://edition.cnn.com/2024/02/09/tech/meta-iran-removes-supreme-leader-khamenei/index.html|bet=Meta removes Facebook and Instagram accounts of Irańs Supreme Leader|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240211020832/https://edition.cnn.com/2024/02/09/tech/meta-iran-removes-supreme-leader-khamenei/index.html|arxivsáne=February 11, 2024|sáne=February 9, 2024|baspaxana=CNN|qaralǵan sáne=February 11, 2024}}&lt;/ref&gt; 2024-jıldıń mart ayına kelip, Meta sociallıq tarmaqlarında nızamsız dárilerdiń satılıwına jol qoyǵanı ushın FDA tárepinen tergew astına alındı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.foxbusiness.com/fox-news-tech/social-media-giant-meta-investigation-alleged-drug-sales-platforms-wsj|bet=Social media giant Meta under investigation for alleged drug sales on its platforms: WSJ|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240317235403/https://www.foxbusiness.com/fox-news-tech/social-media-giant-meta-investigation-alleged-drug-sales-platforms-wsj|arxivsáne=March 17, 2024|avtor=Nerozzi|at=Timothy|sáne=2024-03-16|til=en-US|jumıs=FOXBusiness|qaralǵan sáne=2024-03-17}}&lt;/ref&gt; 2024-jıldıń 16-may kúni Evropa Komissiyası Meta kompaniyasına qarsı balalar qáwipsizligine baylanıslı máseleler boyınsha tergew baslanǵanın járiyaladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.bbc.com/news/articles/cv2d2j8y38lo|bet=EU investigates Facebook and Instagram over child safety|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240516122856/https://www.bbc.com/news/articles/cv2d2j8y38lo|arxivsáne=May 16, 2024|jumıs=[[BBC]]|qaralǵan sáne=May 16, 2024}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/technology/article/2024/may/16/eu-investigates-facebook-owner-meta-over-child-safety-and-mental-health-concerns|title=EU investigates Facebook owner Meta over child safety and mental health concerns|date=May 16, 2024|accessdate=May 16, 2024}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://apnews.com/article/facebook-instagram-meta-european-union-digital-services-act-61653e20757e75671092fb746e41ed4b|bet=Facebook and Instagram face fresh scrutiny under the European Uniońs strict digital regulations|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240610063736/https://apnews.com/article/facebook-instagram-meta-european-union-digital-services-act-61653e20757e75671092fb746e41ed4b|arxivsáne=June 10, 2024|sáne=May 16, 2024|jumıs=[[AP News]]|qaralǵan sáne=May 16, 2024}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://finance.yahoo.com/news/eu-investigating-meta-over-addiction-and-safety-concerns-for-minors-120709921.html|bet=EU investigating Meta over addiction and safety concerns for minors|sáne=May 16, 2024|jumıs=[[Yahoo! Finance]]}}&lt;/ref&gt;

2023-jıldıń may ayında Iraqlı sociallıq tarmaq tásirshisi Esaa Axmed-Adnan Instagram tárepinen onıń postları óshirilgende qıyın jaǵdayǵa ushıradı. Onıń kontenti original hám avtorlıq huqıq materiallarınan azat bolsa da, jalǵan avtorlıq huqıq buzılıwları sebep retinde kórsetilgen edi. Ol bul óshiriwlerdiń artında qorqıtıp pul alıwshılar turǵanın anıqladı, olar onıń kontentin 3,000 dollar tólew arqalı qayta tiklewdi yamasa ayına 1,000 dollar tólew arqalı úziliksiz qorǵawdı usınǵan. Metanıń huqıqlardı basqarıw qurallarınan paydalanǵan bul aldaw sxeması Orta Shıǵısta keń tarqalıp, Metanıń rawajlanıp kiyatırǵan aymaqlardaǵı qadaǵalaw sistemasındaǵı kemshiliklerdi ashıp tasladı. Iraqtıń kommerciyalıq emes Tech4Peace shólkeminiń tiykarın salıwshısı Avs ál-Saadi Axmed-Adnan hám basqalarǵa járdem berdi, biraq qayta tiklew processi áste bolıp, Ammar ál-Xakim sıyaqlı belgili adamlardı qosqanda, kóplegen qurbanlar úlken finanslıq joǵaltıwlarǵa ushıradı. Bul jaǵday Metanıń global rawajlanıw menen nátiyjeli kontentti moderaciyalaw hám qorǵaw arasındaǵı teńlikti saqlaw mashqalaların kórsetip berdi.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Scammers Target Middle East Influencers With Metás Own Tools|date=29 July 2024|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2024-07-30/meta-copyright-tool-is-exploited-in-middle-east-by-extortionists|access-date=29 July 2024}}&lt;/ref&gt;


2024-jılǵı Connect konferenciyasında Meta óziniń birinshi keńeytirilgen reallıq kózáynegi Oriondı,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnbc.com/2024/09/27/hands-on-with-metas-orion-augmented-reality-smart-glasses-prototype.html|bet=Hands-on with Metás Orion AR glasses prototype and the possible future of computing|avtor=Vanian|at=Jonathan|sáne=2024-09-27|til=en|jumıs=CNBC|qaralǵan sáne=2024-09-28}}&lt;/ref&gt; tanıstırdı. Dáslep Oriondı tutınıwshılarǵa satıw rejelestirilgen bolsa da, onı islep shıǵarıw processi júdá quramalı hám qımbat bolıp shıqtı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/24253908/meta-orion-ar-glasses-demo-mark-zuckerberg-interview|bet=Hands-on with Orion, Metás first pair of AR glasses|avtor=Heath|at=Alex|sáne=2024-09-25|til=en|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=2024-09-28|citata=They’re called Orion, and they’re Meta’s first pair of augmented reality glasses. The company was supposed to sell them but decided not to because they are too complicated and expensive to manufacture right now.}}&lt;/ref&gt; Sonıń ornına, kompaniya kózáyneklerdiń az muǵdarın tek ishki paydalanıw ushın islep shıǵarıwǵa baǵdar aldı.

2024-jıl 4-oktyabr kúni Meta óziniń Movie Gen dep atalatuǵın jańa jasalma intellekt modelin járiyaladı. Bul model paydalanıwshılardıń sorawları tiykarında real kórinetuǵın video hám audio kliplerdi jaratıw uqıplılıǵına iye. Meta bul Movie Gen modelin ashıq rawajlandırıw ushın járiyalawdan bas tartıp, onıń ornına kontent jaratıwshılar menen birge islesiwdi hám keyingi jılǵa shekem onı óz ónimlerine biriktiriwdi maqul kórdi. Bul model licenziyalanǵan hám jámiyetlik qoljetimli [[Maǵlıwmatlar jıynaǵı|maǵlıwmatlar toplamlarınıń]] kombinaciyası tiykarında dúzilgen.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Paul|first=Katie|title=Meta, challenging OpenAI, announces new AI model that can generate video with sound|date=6 October 2024|url=https://www.reuters.com/technology/artificial-intelligence/meta-challenging-openai-announces-new-ai-model-that-can-generate-video-with-2024-10-04/|access-date=6 October 2024}}&lt;/ref&gt;

== Birlesiw hám satıp alıw ==
Meta kóplegen kompaniyalardı satıp aldı (kóbinese talantlardı satıp alıw retinde belgili).&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2011/05/18/technology/18talent.html|title=For Buyers of Web Start-Ups, Quest to Corral Young Talent|access-date=November 25, 2019}}&lt;/ref&gt; Onıń dáslepki iri satıp alıwlarınıń biri 2012-jıldıń aprel ayında boldı, ol waqıtta [[Instagram|Instagramdı]] naq aqshaǵa hám akciyalarǵa shama menen 1 milliard [[AQSh]] dollarına satıp alındı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://followerking.weebly.com|bet=Facebook buys Instagram for $1 billion|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131007025843/http://followerking.weebly.com/|arxivsáne=October 7, 2013|jumıs=weebly|qaralǵan sáne=April 4, 2012}}&lt;/ref&gt; 2013-jıldıń oktyabr ayında Facebook, Inc. Izraildiń mobil veb-analitika kompaniyası Onavo-nı satıp aldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2013/10/13/facebook-buys-mobile-analytics-company-onavo-and-finally-gets-its-office-in-israel/|bet=Facebook Buys Mobile Data Analytics Company Onavo, Reportedly For Up To $200M… And (Finally?) Gets Its Office In Israel|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170707140556/https://techcrunch.com/2013/10/13/facebook-buys-mobile-analytics-company-onavo-and-finally-gets-its-office-in-israel/|arxivsáne=July 7, 2017|avtor=Lunden|at=Ingrid|sáne=October 13, 2013|jumıs=[[TechCrunch]]|qaralǵan sáne=December 4, 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://blog.onavo.com/2013/10/joining-facebook|bet=We are joining the Facebook team|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131107004328/http://blog.onavo.com/2013/10/joining-facebook|arxivsáne=November 7, 2013|avtor=Rosen|at=Guy|sáne=November 7, 2013|jumıs=Onavo Blog|qaralǵan sáne=January 30, 2019}}&lt;/ref&gt; 2014-jıldıń fevral ayında Facebook, Inc. mobil xabar almasıw kompaniyası [[WhatsApp|WhatsApp-tı]] 19 milliard AQSH dolları naq aqshaǵa hám akciyalar menen satıp alatuǵının járiyaladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://money.cnn.com/2014/02/19/technology/social/facebook-whatsapp/index.html|bet=Facebook buys WhatsApp for $19 billion|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210221213656/https://money.cnn.com/2014/02/19/technology/social/facebook-whatsapp/index.html|arxivsáne=February 21, 2021|avtor=Covert|at=Adrian|sáne=January 19, 2014|jumıs=[[CNNMoney]]|baspaxana=[[CNN]]|qaralǵan sáne=June 15, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2014-02-19/facebook-buys-mobile-messenger-whatsapp-for-19-billion|bet=Facebook Buys WhatsApp for $19 Billion|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171010025439/https://www.bloomberg.com/news/articles/2014-02-19/facebook-buys-mobile-messenger-whatsapp-for-19-billion|arxivsáne=October 10, 2017|avtor=Stone|at=Brad|sáne=February 20, 2014|jumıs=[[Bloomberg L.P.|Bloomberg]]|qaralǵan sáne=June 15, 2017}}&lt;/ref&gt; Sol jıldıń sońında Facebook Oculus VR-dı 2,3 milliard AQSH dollarına naq aqsha hám akciyalar menen satıp aldı,&lt;ref name=&quot;Kotaku FB&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://kotaku.com/facebook-buys-oculus-rift-for-2-billion-1551487939|bet=Facebook Buys Oculus Rift For $2 Billion|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140325235354/http://kotaku.com/facebook-buys-oculus-rift-for-2-billion-1551487939|arxivsáne=March 25, 2014|avtor=Plunkett|at=Luke|sáne=March 25, 2014|jumıs=Kotaku.com|qaralǵan sáne=March 25, 2014}}&lt;/ref&gt; ol 2016-jılı óziniń birinshi tutınıwshı virtual reallıq garniturasın shıǵardı. 2019-jıldıń noyabr ayınıń aqırında Facebook, Inc. sol jıldıń eń ataqlı VR oyınlarınıń biri Beat Saber-di islep shıqqan oyın islep shıǵarıwshısı Beat Games-ti satıp alǵanın járiyaladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.polygon.com/2019/11/26/20984478/facebook-acquires-beat-saber-beat-games-vr-modding/|bet=Facebook acquires Beat Saber developer|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200124155805/https://www.polygon.com/2019/11/26/20984478/facebook-acquires-beat-saber-beat-games-vr-modding|arxivsáne=January 24, 2020|avtor=Marshall|at=Cass|sáne=November 26, 2019|til=en|jumıs=Polygon|qaralǵan sáne=January 6, 2020}}&lt;/ref&gt; 2022-jıldıń aqırında Facebook Inc Meta Platforms Inc dep qayta brendlengennen keyin, Oculus Meta Quest dep qayta brendlendi.

2020-jıldıń may ayında Facebook, Inc. Giphy-di 400 million AQSH dolları naq aqshaǵa satıp alǵanın járiyaladı. Ol Instagram komandası menen birlestiriledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/sites/abrambrown/2020/05/15/facebook-buys-giphy-for-400-million/|bet=Facebook Buys Giphy For $400 Million|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210310054831/https://www.forbes.com/sites/abrambrown/2020/05/15/facebook-buys-giphy-for-400-million/|arxivsáne=March 10, 2021|avtor=Brown|at=Abram|til=en|jumıs=[[Forbes]]|qaralǵan sáne=March 26, 2021}}&lt;/ref&gt; Biraq, 2021-jıldıń avgust ayında Ulıwma Britaniyanıń Básekilesiw hám Bazarlar Boyınsha Basqarması (CMA) tekseriw nátiyjesinde eki kompaniya arasındaǵı kelisim kórsetiletuǵın reklama bazarındaǵı básekilesiwge zıyan keltiriwi múmkin ekenin anıqlaǵannan keyin, Facebook, Inc. Giphy-di satıwǵa májbúr bolıwı múmkin ekenin bildirdi.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.reuters.com/article/us-giphy-m-a-facebook-cma/facebook-may-have-to-sell-giphy-on-britains-competition-concerns-idUSKBN2FD0WA?|title=Facebook may have to sell Giphy on Britaińs competition concerns|access-date=August 13, 2021}}&lt;/ref&gt; Facebook, Inc. satıp alıw hám dawam etip atırǵan antimonopoliyalıq tekseriw haqqında barlıq informaciyanı bilip turıp xabarlamaǵanı ushın CMA tárepinen 70 million AQSH dolları muǵdarında shtraf salındı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2021/10/20/facebook-fined-70m-for-flouting-giphy-order-made-by-uk-watchdog/|bet=Facebook fined $70M for flouting Giphy order made by UK watchdog|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211020103104/https://techcrunch.com/2021/10/20/facebook-fined-70m-for-flouting-giphy-order-made-by-uk-watchdog/|arxivsáne=October 20, 2021|avtor=Lomas|at=Natasha|sáne=October 20, 2021|baspaxana=[[TechCrunch]]|qaralǵan sáne=October 20, 2021}}&lt;/ref&gt; 2022-jıldıń oktyabr ayında CMA ekinshi márte Meta-nıń Giphy-den bas tartıwın talap etti, Meta-nıń Ulıwma Britaniyadaǵı reklamanıń yarımın baqlap turǵanın ayttı. Meta satıwǵa kelisti, biraq sheshimniń ózi menen kelispeytuǵının bildirdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theguardian.com/technology/2022/oct/18/facebook-meta-sell-giphy-cma|bet=Facebook owner Meta to sell Giphy after UK watchdog confirms ruling|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230717163609/https://www.theguardian.com/technology/2022/oct/18/facebook-meta-sell-giphy-cma|arxivsáne=July 17, 2023|sáne=October 18, 2022|til=en|jumıs=[[The Guardian]]|qaralǵan sáne=November 10, 2022}}&lt;/ref&gt; 2023-jıldıń may ayında Giphy 53 million AQSH dollarına Shutterstock-qa satıldı.&lt;ref name=&quot;shutterstock&quot;&gt;{{Cite news|title=Meta sells Giphy for $53M to Shutterstock after UK blocked GIF platform purchase|url=https://apnews.com/article/meta-giphy-shutterstock-facebook-antitrust-9ab122cc3702f03a17bcd6ba2cba1711|access-date=May 24, 2023}}&lt;/ref&gt;

2020-jıldıń noyabr ayında Facebook, Inc. kompaniyalardı óz platformasın biznes ushın qollanıwǵa úgitlew maqsetinde klientlerge xızmet kórsetiw platforması hám chatbot qánigesi Kustomer startapın satıp alıwdı jobalastırǵanın járiyaladı. Kustomer kompaniyasınıń bahası 1 milliard AQSH dollarınan sál joqarı ekenligi haqqında xabar berilgen.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Cimilluca|first=Cara Lombardo and Dana|date=November 30, 2020|title=WSJ News Exclusive {{!}} Facebook to Buy customer, Startup Valued at $1 Billion|language=en-US|work=[[The Wall Street Journal]]|url=https://www.wsj.com/articles/facebook-nears-purchase-of-startup-in-deal-that-values-it-at-1-billion-11606750196|access-date=November 30, 2020|issn=0099-9660}}&lt;/ref&gt; Bul kelisim 2022-jıldıń fevral ayında regulyatorlıq maqullawdan keyin juwmaqlandı.&lt;ref&gt;{{Cite news|date=February 15, 2022|title=Meta closes Kustomer deal after regulatory approval|language=en|work=[[Reuters]]|url=https://www.reuters.com/technology/meta-closes-kustomer-deal-after-regulatory-approval-2022-02-15/|access-date=February 17, 2022}}&lt;/ref&gt;

2022-jıldıń sentyabr ayında Meta Berlinde jaylasqan gaptikalıq texnologiya startapı Lofelt-ti satıp aldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.wsj.com/articles/meta-acquires-berlin-startup-to-boost-virtual-reality-ambitions-11662147631|bet=Meta Acquires Berlin Startup to Boost Virtual-Reality Ambitions|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220907101151/https://www.wsj.com/articles/meta-acquires-berlin-startup-to-boost-virtual-reality-ambitions-11662147631|arxivsáne=September 7, 2022|avtor=Salvador Rodriguez|sáne=September 2, 2022|jumıs=[[The Wall Street Journal]]|qaralǵan sáne=September 8, 2022}}&lt;/ref&gt;

== Strukturası ==
[[Fayl:Mark_Zuckerberg_(7985185541).jpg|nobaý|2012-jılı Meta kompaniyasınıń tiykarshısı, direktorlar keńesiniń baslıǵı hám bas atqarıwshı direktorı [[Mark Cukerberg]]]]

=== Basqarıw ===
Meta kompaniyasınıń tiykarǵı basqarıw quramı:&lt;ref name=&quot;fb&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://investor.fb.com/leadership-and-governance/?section=management|bet=Facebook Management|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220803142008/https://investor.fb.com/leadership-and-governance/?section=management|arxivsáne=August 3, 2022|jumıs=Facebook Investor Relations|baspaxana=Facebook|qaralǵan sáne=August 3, 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://about.meta.com/media-gallery/executives/|bet=Executives {{!}} Meta|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221107222845/https://about.meta.com/media-gallery/executives/|arxivsáne=November 7, 2022|jumıs=about.meta.com|qaralǵan sáne=November 7, 2022}}&lt;/ref&gt;

* [[Mark Cukerberg]], direktorlar keńesiniń baslıǵı hám bas atqarıwshı direktor
* Xaver Olivan, bas operaciyalıq direktor
* Ser Nik Klegg, global máseleler boyınsha prezident
* Syuzan Li, bas finans direktorı
* Endryu Bosvort, bas texnologiya direktorı
* Devid Vener, bas strategiya direktorı
* Kris Koks, bas ónim direktorı
* Djennifer Nyusted, bas huqıq másláhátshisi

2022-jıldıń oktyabr ayına kelip, Meta kompaniyasınıń dúnya júzi boyınsha 83,553 xızmetkeri bar edi.

=== Direktorlar keńesi ===
2024-jıldıń iyun ayına kelip, Meta kompaniyasınıń direktorlar keńesi tómendegi aǵzalardan ibarat boldı:&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://investor.fb.com/leadership-and-governance/?section=board|bet=Meta – Leadership &amp; Governance|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240624035641/https://investor.fb.com/leadership-and-governance/?section=board|arxivsáne=June 24, 2024|til=en-US|jumıs=investor.fb.com|qaralǵan sáne=June 24, 2024}}&lt;/ref&gt;

* [[Mark Cukerberg]] (baslıq, tiykarshı, baqlawshı akcioner hám bas atqarıwshı direktor)
* Peggi Alford (atqarıwshı emes direktor, global satıwlar boyınsha atqarıwshı vice-prezident, PayPal)
* Mark Andrissen (atqarıwshı emes direktor, tiykarshı hám bas sherik, Andreessen Horowitz)
* Dryu Xyuston (atqarıwshı emes direktor, baslıq hám bas atqarıwshı direktor, Dropbox)
* Nensi Killefer (atqarıwshı emes direktor, joqarı dárejeli sherik, McKinsey &amp; Company)
* Robert M. Kimmitt (atqarıwshı emes direktor, xalıqaralıq joqarı dárejeli másláhátshi, WilmerHale)
* Treysi Trevis (atqarıwshı emes direktor, atqarıwshı vice-prezident, bas finans direktorı, Estée Lauder Companies)
* Toni Syu (atqarıwshı emes direktor, baslıq hám bas atqarıwshı direktor, DoorDash)
* Xok Tan (Broadcom kompaniyasınıń bas atqarıwshı direktorı) &lt;ref name=&quot;Vanian&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnbc.com/2024/02/14/meta-says-broadcom-ceo-hock-tan-is-joining-board-of-directors-.html|bet=Meta says Broadcom CEO Hock Tan is joining board of directors|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240214220926/https://www.cnbc.com/2024/02/14/meta-says-broadcom-ceo-hock-tan-is-joining-board-of-directors-.html|arxivsáne=February 14, 2024|avtor=Vanian|at=Jonathan|sáne=2024-02-14|til=en|jumıs=CNBC|qaralǵan sáne=2024-02-14}}&lt;/ref&gt;
* Djon D. Arnold (burınǵı Enron atqarıwshısı) &lt;ref name=&quot;Vanian&quot; /&gt;

=== Kompaniya basqarıwı ===
Rodjer Maknami, Facebook kompaniyasınıń dáslepki investorı hám Cukerbergtiń burınǵı ustazı, Facebook kompaniyasınıń &quot;men úlken kompaniyalarda kórgen eń oraylasqan sheshim qabıllaw strukturasına&quot; iye ekenligin ayttı.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2019/01/29/books/review/roger-mcnamee-zucked.html|title=An Anti-Facebook Manifesto, by an Early Facebook Investor|first=Tom|last=Bissell|work=[[The New York Times]]|date=January 29, 2019|access-date=November 25, 2019}}&lt;/ref&gt;

Facebook kompaniyasınıń birge qurıwshısı Kris Xyuz bas atqarıwshı direktor [[Mark Cukerberg|Mark Cukerbergtiń]] shekten tıs kúshke iye ekenligin, kompaniyanıń házir monopoliyaǵa aylanǵanın hám nátiyjede onı bir neshe kishi kompaniyalarǵa bóliw kerek ekenligin bildirdi. The New York Times gazetasındaǵı maqalasında Xyuz Cukerbergtiń ózin qorshaǵan komandasınıń oǵan qarsı shıqpaytuǵınınan táshiwishlenetuǵının hám AQSH húkimetiniń onı juwapkershilikke tartıw hám onıń &quot;baqlanbaytuǵın kúshin&quot; sheklew wazıypası ekenligin ayttı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/facebook-co-founder-chris-hughes-calls-for-companys-breakup-zuckerberg/|bet=Facebook co-founder Chris Hughes calls for company's breakup|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200314054458/https://www.cnet.com/news/facebook-co-founder-chris-hughes-calls-for-companys-breakup-zuckerberg/|arxivsáne=March 14, 2020|avtor=Brown|at=Shelby|jumıs=CNET|qaralǵan sáne=November 25, 2019}}&lt;/ref&gt; Ol jáne de &quot;Marktiń kúshi mısalı joq hám amerikalı emes&quot; dep ayttı.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Hughes|first=Chris|title=Opinion &amp;#124; It's Time to Break Up Facebook|url=https://www.nytimes.com/2019/05/09/opinion/sunday/chris-hughes-facebook-zuckerberg.html|access-date=November 25, 2019}}&lt;/ref&gt; Bir qansha AQSH siyasatshıları Xyuz penen kelisti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/more-politicians-side-with-chris-hughes-and-are-ready-to-split-up-facebook/|bet=More politicians side with Facebook co-founder on breaking up company|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210209195302/https://www.cnet.com/news/more-politicians-side-with-chris-hughes-and-are-ready-to-split-up-facebook/|arxivsáne=February 9, 2021|avtor=Brown|at=Shelby|jumıs=CNET|qaralǵan sáne=November 25, 2019}}&lt;/ref&gt; Evropa Awqamınıń básekilesiw boyınsha komissarı Margrete Vestager Facebook kompaniyasın bóliw &quot;eń sońǵı shara&quot; sıpatında ǵana ámelge asırılıwı kerek ekenligin hám bunıń Facebook kompaniyasınıń tiykarǵı mashqalaların sheshpeytuǵının bildirdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/news/eu-competition-commissioner-facebook-breakup-would-be-last-resort/|bet=EU competition commissioner: Facebook breakup would be 'last resort'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210209195305/https://www.cnet.com/news/eu-competition-commissioner-facebook-breakup-would-be-last-resort/|arxivsáne=February 9, 2021|avtor=Collins|at=Katie|jumıs=CNET|qaralǵan sáne=November 25, 2019}}&lt;/ref&gt;

== Tabıs ==
{| class=&quot;wikitable sortable&quot; style=&quot;float: right; margin-left: 10px;&quot;
|+Túsim&lt;br /&gt;&lt;small&gt;(million AQSH dollarında)&lt;/small&gt;
!Jıl
!Túsim
!Ósim
|-
|2004
|$0.4&lt;ref name=&quot;facebook-ipo&quot;&gt;{{Cite news|access-date=May 21, 2015|url=https://techcrunch.com/2012/02/01/facebook-ipo-facebook-ipo-facebook-ipo/|title=Facebook's IPO: An End To All The Revenue Speculation|work=[[TechCrunch]]|date=February 1, 2012|author=Tsotsis, Alexia}}&lt;/ref&gt;
| style=&quot;text-align:center;&quot; |—
|-
|2005
|$9&lt;ref name=&quot;facebook-ipo&quot; /&gt;
|2150%
|-
|2006
|$48&lt;ref name=&quot;facebook-ipo&quot; /&gt;
|433%
|-
|2007
|$153&lt;ref name=&quot;facebook-ipo&quot; /&gt;
|219%
|-
|2008
|$280&lt;ref name=&quot;turns-down&quot;&gt;{{Cite news|access-date=July 13, 2010|url=https://techcrunch.com/2009/05/19/facebook-turns-down-8-billion-valuation-term-sheet-claims-2009-revenues-to-be-550-million/|title=Facebook Turns Down $8 billion Valuation Term Sheet, Claims 2009 Revenues Will Be $550 million|work=[[TechCrunch]]|date=May 19, 2009|author=Arrington, Michael}}&lt;/ref&gt;
|83%
|-
|2009
|$775&lt;ref name=&quot;reported&quot;&gt;{{Cite news|access-date=January 5, 2011|url=https://techcrunch.com/2011/01/05/report-facebook-revenue-was-777-million-in-2009-net-income-200-million/|title=Report: Facebook Revenue Was $777 Million In 2009, Net Income $200 Million|work=[[TechCrunch]]|date=January 5, 2011|author=Tsotsis, Alexia}}&lt;/ref&gt;
|177%
|-
|2010
|$2,000&lt;ref name=&quot;likely&quot;&gt;{{Cite news|access-date=January 5, 2011|url=https://www.bloomberg.com/news/2010-12-16/facebook-sales-said-likely-to-reach-2-billion-this-year-beating-target.html|title=Facebook 2010 Sales Said Likely to Reach $2 Billion, More Than Estimated|work=[[Bloomberg News|Bloomberg]]|date=December 16, 2010|author=Womack, Brian}}&lt;/ref&gt;
|158%
|-
|2011
|$3,711&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://investor.fb.com/releasedetail.cfm?ReleaseID=736911|bet=Facebook Reports Fourth Quarter and Full Year 2012 Results|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130131173616/http://investor.fb.com/releasedetail.cfm?ReleaseID=736911|arxivsáne=January 31, 2013|sáne=January 30, 2013|jumıs=Facebook|qaralǵan sáne=February 7, 2014}}&lt;/ref&gt;
|86%
|-
|2012
|$5,089&lt;ref name=&quot;fb2013annual&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://investor.fb.com/releasedetail.cfm?ReleaseID=821954|bet=Facebook Reports Fourth Quarter and Full Year 2013 Results|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140209131546/http://investor.fb.com/releasedetail.cfm?ReleaseID=821954|arxivsáne=February 9, 2014|sáne=January 29, 2014|jumıs=Facebook|qaralǵan sáne=February 7, 2014}}&lt;/ref&gt;
|37%
|-
|2013
|$7,872&lt;ref name=&quot;fb2013annual&quot; /&gt;
|55%
|-
|2014
|$12,466&lt;ref name=&quot;fb2014annual&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://investor.fb.com/releasedetail.cfm?ReleaseID=893395|bet=Facebook Reports Fourth Quarter and Full Year 2014 Results|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150129183732/http://investor.fb.com/releasedetail.cfm?ReleaseID=893395|arxivsáne=January 29, 2015|jumıs=Facebook|qaralǵan sáne=May 27, 2015}}&lt;/ref&gt;
|58%
|-
|2015
|$17,928&lt;ref name=&quot;fb2015annual&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://investor.fb.com/releasedetail.cfm?ReleaseID=952040|bet=Facebook Reports Fourth Quarter and Full Year 2015 Results|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160130120630/http://investor.fb.com/releasedetail.cfm?ReleaseID=952040|arxivsáne=January 30, 2016|jumıs=Facebook|qaralǵan sáne=March 13, 2016}}&lt;/ref&gt;
|44%
|-
|2016
|$27,638&lt;ref name=&quot;AnnualReport2016&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://s21.q4cdn.com/399680738/files/doc_financials/annual_reports/FB_AR_2016_FINAL.pdf|bet=Facebook Annual Report 2016|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210210223848/https://s21.q4cdn.com/399680738/files/doc_financials/annual_reports/FB_AR_2016_FINAL.pdf|arxivsáne=February 10, 2021|baspaxana=Facebook|qaralǵan sáne=April 14, 2018}}&lt;/ref&gt;
|54%
|-
|2017
|$40,653&lt;ref name=&quot;fb2017annuall&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://investor.fb.com/investor-news/press-release-details/2018/Facebook-Reports-Fourth-Quarter-and-Full-Year-2017-Results/default.aspx|bet=Facebook Reports Fourth Quarter and Full Year 2017 Results|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210210223750/https://investor.fb.com/investor-news/press-release-details/2018/Facebook-Reports-Fourth-Quarter-and-Full-Year-2017-Results/default.aspx|arxivsáne=February 10, 2021|jumıs=Facebook|qaralǵan sáne=April 14, 2018}}&lt;/ref&gt;
|47%
|-
|2018
|$55,838&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://investor.fb.com/investor-news/press-release-details/2019/Facebook-Reports-Fourth-Quarter-and-Full-Year-2018-Results/default.aspx|bet=Facebook Reports Fourth Quarter and Full Year 2018 Results|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190203124349/https://investor.fb.com/investor-news/press-release-details/2019/Facebook-Reports-Fourth-Quarter-and-Full-Year-2018-Results/default.aspx|arxivsáne=February 3, 2019|jumıs=investor.fb.com|qaralǵan sáne=February 4, 2019}}&lt;/ref&gt;
|37%
|-
|2019
|$70,697&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot; /&gt;
|27%
|-
|2020
|$85,965&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://investor.fb.com/investor-news/press-release-details/2021/Facebook-Reports-Fourth-Quarter-and-Full-Year-2020-Results/default.aspx|bet=Facebook Reports Fourth Quarter and Full Year 2020 Results|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210128000722/https://investor.fb.com/investor-news/press-release-details/2021/Facebook-Reports-Fourth-Quarter-and-Full-Year-2020-Results/default.aspx|arxivsáne=January 28, 2021|jumıs=investor.fb.com|qaralǵan sáne=January 28, 2021}}&lt;/ref&gt;
|22%
|-
|2021
|$117,929&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://investor.fb.com/investor-news/press-release-details/2022/Meta-Reports-Fourth-Quarter-and-Full-Year-2021-Results/default.aspx|bet=Meta Reports Fourth Quarter and Full Year 2021 Results|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220203184926/https://investor.fb.com/investor-news/press-release-details/2022/Meta-Reports-Fourth-Quarter-and-Full-Year-2021-Results/default.aspx|arxivsáne=February 3, 2022|sáne=February 3, 2022|jumıs=Meta Platforms|qaralǵan sáne=February 3, 2022}}&lt;/ref&gt;
|37%
|-
|2022
|$116,609&lt;ref name=&quot;Annual10K2022&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.sec.gov/ix?doc=/Archives/edgar/data/0001326801/000132680123000013/meta-20221231.htm|bet=Meta Platforms, Inc. 2022 Annual Report (Form 10-K)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230203020908/https://www.sec.gov/ix?doc=/Archives/edgar/data/0001326801/000132680123000013/meta-20221231.htm|arxivsáne=February 3, 2023|sáne=February 2, 2023|baspaxana=[[U.S. Securities and Exchange Commission]]|qaralǵan sáne=February 3, 2023}}&lt;/ref&gt;
| -1%
|-
|2023
|$134,902
|16%
|}
Facebook 2020-jılǵı Fortune 500 diziminde túsim boyınsha AQShtıń eń iri korporaciyaları arasında 34-orındı iyeledi, onıń tabısı shama menen 86 milliard dollardı quradı,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://fortune.com/company/facebook/fortune500/|bet=Facebook {{!}} 2021 Fortune 500|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210706205904/https://fortune.com/company/facebook/fortune500/|arxivsáne=July 6, 2021|til=en|jumıs=[[Fortune (magazine)|Fortune]]|qaralǵan sáne=July 3, 2021}}&lt;/ref&gt; bunıń kópshilik bólegi reklamadan kelgen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://mashable.com/2011/01/17/facebooks-ad-revenue-hit-1-86b-for-2010/|bet=Facebook's Ad Revenue Hit $1.86B for 2010|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210210223751/https://mashable.com/2011/01/17/facebooks-ad-revenue-hit-1-86b-for-2010/|arxivsáne=February 10, 2021|avtor=Jolie ÓDell|sáne=January 17, 2011|jumıs=Mashable|qaralǵan sáne=December 21, 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Womack|first=Brian|title=Facebook Revenue Will Reach $4.27 Billion, EMarketer Says|url=https://www.bloomberg.com/news/2011-09-20/facebook-revenue-will-reach-4-27-billion-emarketer-says-1-.html|access-date=December 21, 2011}}&lt;/ref&gt; 2017-jılǵı maǵlıwmatlardı talqılaw nátiyjesinde kompaniyanıń hár bir paydalanıwshıdan reklama arqalı 20.21 AQSH dolları tabıs tapqanı anıqlandı.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.ozy.com/opinion/too-big-not-to-fail/94567|title=Too Big NOT To Fail?|last=Malloy|first=Daniel|access-date=June 29, 2019}}&lt;/ref&gt;

New York basılımınıń xabarlawınsha, qayta brendlewden keyin Meta kompaniyası Apple hám Google sıyaqlı kompaniyalar tárepinen engizilgen jańa qupıyalıq ilajları sebepli 500 milliard dollar joǵaltqan. Bul ilajlar Meta kompaniyasınıń paydalanıwshılar maǵlıwmatların jıynawına tosqınlıq etedi.&lt;ref&gt;{{Cite news|last1=Dugan|first1=Kevin T.|title=Zuckerberg Has Burned $500 Billion Turning Facebook to Meta|url=https://nymag.com/intelligencer/2022/02/zuckerberg-has-burned-usd500-billion-turning-facebook-to-meta.html|access-date=February 22, 2022|work=[[New York (magazine)|New York]]|date=February 18, 2022|language=en-us}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|last1=Corrigan|first1=Hope|title=Facebook has lost $500 billion since rebranding to Meta|url=https://www.pcgamer.com/facebook-has-lost-dollar500-billion-since-rebranding-to-meta|access-date=February 22, 2022|work=PC Gamer|date=February 22, 2022|language=en}}&lt;/ref&gt;

=== Reklama beriwshiler sanı ===
2015-jıldıń fevral ayında [[Facebook]] eki million aktiv reklama beriwshige jetkenin járiyaladı, olardıń kópshiligi kishi biznesten kelgen. Aktiv reklama beriwshi dep sońǵı 28 kún ishinde Facebook platformasında reklama bergen subekt esaplanǵan.&lt;ref&gt;{{Cite news|last1=Meola|first1=Andrew|url=http://www.thestreet.com/story/13056913/1/facebook-fb-stock-falls-today-despite-two-million-active-advertiser-announcement.html|title=Active, in this case, means the advertiser has advertised on the site in the last 28 days.|work=TheStreet|date=February 24, 2015|access-date=February 25, 2015}}&lt;/ref&gt; 2016-jıldıń mart ayında Facebook úsh million aktiv reklama berwshige jetkenin járiyaladı, olardıń 70% nan kóbiregi AQSHtan tısqarı edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.facebook.com/business/news/3-million-advertisers|bet=3 Million Advertisers on Facebook|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190618190607/https://www.facebook.com/business/news/3-million-advertisers|arxivsáne=June 18, 2019|jumıs=Facebook for Business|qaralǵan sáne=November 25, 2019}}&lt;/ref&gt; Reklama bahaları reklama orınların aukcion arqalı satıw hám reklamanıń óziniń potencial tartımlılıq dárejesine tiykarlanǵan ózgermeli baha úlgisine boysınadı. [[Google]] hám [[Twitter]] sıyaqlı basqa onlayn reklama platformalarına uqsas, reklamalardı kózlew dástúriy mediaǵa salıstırǵanda cifrlı [[Reklama|reklamanıń]] tiykarǵı artıqmashılıqlarınıń biri bolıp esaplanadı. Meta da marketing eki usıl arqalı ámelge asırıladı: auditoriyanıń kóriw ádetleri, unatıwları hám bólisiwleri hám satıp alıw maǵlıwmatlarına tiykarlanǵan maqsetli auditoriyalar hám &quot;uqsas&quot; auditoriyalar.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Complete interview with Brad Parscale and the Trump marketing strategy|work=PBS Frontline}}&lt;/ref&gt;

=== Salıq máseleleri ===
AQSH Ishki tabıs xızmeti (IRS) Facebook tıń 2010-jılı AQSHtan Facebook Irlandiyaǵa (házirgi Meta Platforms Ireland) intellektual múlkti ótkergende qollanǵan bahalawına qarsı shıqtı (bunnan soń Facebook Irlandiya onı joqarıraq bahalap, tólem talap etti), sebebi ol óziniń eki irland salıq dúzilisin qurıp atırǵan edi. Bul is ele dawam etpekte hám Meta 3-5 milliard dollar kóleminde shtraf tólewi múmkin.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-03-28/facebook-ordered-to-comply-with-u-s-tax-probe-of-irish-unit|bet=Facebook Ordered to Comply With U.S. Tax Probe of Irish Unit|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180426013754/https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-03-28/facebook-ordered-to-comply-with-u-s-tax-probe-of-irish-unit|arxivsáne=April 26, 2018|sáne=March 28, 2018|jumıs=[[Bloomberg News|Bloomberg]]|qaralǵan sáne=November 25, 2019}}&lt;/ref&gt;

2017-jılǵı AQSH Salıq kemeytiwleri hám jumıs orınları haqqındaǵı nızamı Facebook tıń global salıq esap-kitapların ózgertti. Meta Platforms Ireland global materiallıq emes paydadan (yaǵnıy, Irlandiya paydasınan) 10.5% kólemindegi AQSH GILTI salıǵına tartıladı. Meta Platforms Ireland Limited kompaniyası bazı bir salıq tólep atırǵanlıǵı sebepli, Facebook Irlandiya ushın minimal AQSH salıǵı shama menen 11% boladı. Buǵan qarama-qarsı, eger Meta Platforms Inc. kompaniyasınıń Irlandiyadaǵı biznesi AQSHqa kóshirilgende, ol 13.125% (FDII stavkası) arnawlı intellektual múlk salıq stavkasına dus keler edi. AQSHtaǵı salıq jeńillikleri (21% ǵa qarsı Irlandiyada GILTI stavkası) hám tezletilgen kapital shıǵınları bul nátiyjeli AQSH stavkasın shama menen 12% ke túsirer edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://home.kpmg.com/content/dam/kpmg/us/pdf/2018/02/tnf-new-law-book-feb6-2018.pdf|bet=KPMG Report on TCJA|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210209195204/https://home.kpmg/content/dam/kpmg/us/pdf/2018/02/tnf-new-law-book-feb6-2018.pdf|arxivsáne=February 9, 2021|sáne=February 2018|baspaxana=KPMG|qaralǵan sáne=November 25, 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|date=January 17, 2018|title=US corporations could be saying goodbye to Ireland|work=The Irish Times|url=https://www.irishtimes.com/business/economy/us-corporations-could-be-saying-goodbye-to-ireland-1.3359050?mode=sample&amp;auth-failed=1&amp;pw-origin=https%3A%2F%2Fwww.irishtimes.com%2Fbusiness%2Feconomy%2Fus-corporations-could-be-saying-goodbye-to-ireland-1.3359050|access-date=November 25, 2019}}&lt;/ref&gt;

AQSH hám Irlandiya arasındaǵı salıq ayırmashılıǵınıń áhmiyetsizligi Facebook tıń 1.5 milliard EAJ dan tıs esaplardı GDPRǵa tásirdi sheklew ushın AQSHqa kóshirgeninde kórindi.&lt;ref name=&quot;reuters&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.reuters.com/article/us-facebook-privacy-eu-exclusive/exclusive-facebook-to-put-1-5-billion-users-out-of-reach-of-new-eu-privacy-law-idUSKBN1HQ00P|bet=Exclusive: Facebook to put 1.5 billion users out of reach of new EU privacy law|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180423112422/https://www.reuters.com/article/us-facebook-privacy-eu-exclusive/exclusive-facebook-to-put-1-5-billion-users-out-of-reach-of-new-eu-privacy-law-idUSKBN1HQ00P|arxivsáne=April 23, 2018|sáne=April 19, 2018|baspaxana=[[Reuters]]|qaralǵan sáne=November 25, 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/technology/2018/apr/19/facebook-moves-15bn-users-out-of-reach-of-new-european-privacy-law|title=Facebook moves 1.5bn users out of reach of new European privacy law|work=[[The Guardian]]|date=April 19, 2018|access-date=July 4, 2021}}&lt;/ref&gt;

== Imaratlar ==

=== Keńseler ===
[[Amerika Qurama Shtatları|AQSH]] hám [[Kanada|Kanadadan]] tısqarı paydalanıwshılar Meta nıń [[Irlandiya|Irlandiyadaǵı]] filialı, Meta Platforms Ireland Limited (burınǵı Facebook Ireland Limited) penen shártnama dúzedi, bul Meta ǵa [[Evropa]], [[Aziya]], [[Avstraliya]], [[Afrika]] hám [[Qubla Amerika|Qubla Amerikadaǵı]] barlıq paydalanıwshılar ushın AQSH salıqlarınan qutılıwǵa múmkinshilik beredi. Meta barlıq xalıqaralıq tabıstan 2-3% korporativ salıq tólewge múmkinshilik beretuǵın Eki Irland sxemasınan paydalanbaqta.&lt;ref name=&quot;bloom2010&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.bloomberg.com/news/2010-10-21/google-2-4-rate-shows-how-60-billion-u-s-revenue-lost-to-tax-loopholes.html/|title=Google 2.4% Rate Shows How $60 Billion Lost to Tax Loopholes|publisher=[[Bloomberg News|Bloomberg]]|access-date=November 25, 2019}}&lt;/ref&gt; 2010-jılı Facebook óziniń tórtinshi keńsesin [[Hindstan|Hindstannıń]] Xaydarabad qalasında ashtı,&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.thehindu.com/sci-tech/internet/article804734.ece?homepage=true/|title=Facebook opens office in India|access-date=May 5, 2012}}&lt;/ref&gt; bul jerde onlayn [[reklama]] hám [[Programmist (Baǵdarlamashı)|baǵdarlamashılardı]] qollaw komandaları jaylasqan hám paydalanıwshılar menen reklamadan paydalanıwshılarǵa járdem kórsetedi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.watblog.com/2010/08/30/facebooks-hyderabad-office-inaugurated-google-vs-facebook-battle-india/|bet=Facebook's Hyderabad Office Inaugurated – Google vs Facebook Battle Comes To India|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120101131508/http://www.watblog.com/2010/08/30/facebooks-hyderabad-office-inaugurated-google-vs-facebook-battle-india/|arxivsáne=January 1, 2012|baspaxana=Watblog.com|qaralǵan sáne=May 5, 2012}}&lt;/ref&gt; Hindstanda Meta Facebook India Online Services Pvt Ltd. sıpatında dizimnen ótken.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Not responsible for user-generated content hosted on website: Facebook India|publisher=Articles.economictimes.indiatimes.com|url=http://articles.economictimes.indiatimes.com/2012-02-29/news/31110820_1_fatwaonline-internet-users-objectionable-content/|access-date=May 5, 2012}}&lt;/ref&gt; Sonday-aq, onıń Chittagong; [[Dublin]]; [[Kaliforniya shtatı|Kaliforniya]]; [[Irlandiya]]; hám [[Texas]] shtatınıń Ostin qalasında járdem orayları bar.&lt;ref name=&quot;auto5&quot;&gt;{{Cite news|title=Zuckerberg at Ore. Facebook data center|url=https://www.boston.com/business/technology/articles/2011/04/16/zuckerberg_at_ore_facebook_data_center/|access-date=April 16, 2011}}&lt;/ref&gt;
 

Facebook 2017-jılı Londonnıń orayı Ficroviyada óziniń London bas keńsesin ashtı. Facebook 2018-jılı Massachusec shtatınıń Kembridj qalasında keńse ashtı. Bul keńseler dáslep &quot;Baylanıs laboratoriyası&quot;nıń úyi boldı, bul topar internetke kiriw múmkinshiligi bolmaǵanlarǵa internet jetkiziwge baǵdarlanǵan. 2019-jıldıń aprel ayında Facebook Taypeyde óziniń [[Tayvan]] bas keńsesin ashtı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://taiwantoday.tw/news.php?unit=6,7,8&amp;post=152982|bet=Facebook opens new Taiwan headquarters in Taipei|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220928182350/https://taiwantoday.tw/news.php?unit=6,7,8&amp;post=152982|arxivsáne=September 28, 2022|sáne=April 12, 2019|til=en|jumıs=Taiwan Today|qaralǵan sáne=May 7, 2022}}&lt;/ref&gt;

2022-jıldıń mart ayında Meta [[Dubai|Dubayda]] jańa aymaqlıq bas keńsesin ashtı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.thenationalnews.com/uae/government/2022/03/08/sheikh-hamdan-opens-metas-new-regional-headquarters-in-dubai/|bet=Sheikh Hamdan opens Metás new regional headquarters in Dubai|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220309110037/https://www.thenationalnews.com/uae/government/2022/03/08/sheikh-hamdan-opens-metas-new-regional-headquarters-in-dubai/|arxivsáne=March 9, 2022|sáne=March 8, 2022|til=en|jumıs=The National|qaralǵan sáne=March 9, 2022}}&lt;/ref&gt;

2023-jıldıń sentyabr ayında Meta nıń Londondaǵı Triton maydanındaǵı keńsesiniń ijara shártnamasın buzıw ushın British Land kompaniyasına 149 million funt sterling tólegeni haqqında xabar berildi. Xabarlarǵa qaraǵanda, Meta nıń bul jerde jáne 18 jıllıq ijara múddeti qalǵan edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.independent.co.uk/business/meta-pays-developer-ps149m-to-break-lease-on-london-office-building-b2418681.html|bet=Meta pays developer £149m to break lease on London office building|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230926154321/https://www.independent.co.uk/business/meta-pays-developer-ps149m-to-break-lease-on-london-office-building-b2418681.html|arxivsáne=September 26, 2023|sáne=2023-09-26|til=en|jumıs=The Independent|qaralǵan sáne=2023-09-26}}&lt;/ref&gt;
=== Maǵlıwmat orayları ===
2023-jılǵa kelip, Facebook 21 maǵlıwmat orayın basqardı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://baxtel.com/data-centers/facebook#datacenter-map|bet=Facebook Data Center Locations|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210209195334/https://baxtel.com/data-centers/facebook#datacenter-map|arxivsáne=February 9, 2021|jumıs=Baxtel.com|qaralǵan sáne=June 22, 2023}}&lt;/ref&gt; Ol 2020-jılǵa shekem 100% jańartılatuǵın energiya satıp alıwǵa hám óziniń parnik gazları shıǵarılıwın 75% ke kemeytiwge minnetlendi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://newsroom.fb.com/news/2018/08/renewable-energy/|bet=On Our Way to Lower Emissions and 100% Renewable Energy|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191009043734/https://newsroom.fb.com/news/2018/08/renewable-energy/|arxivsáne=October 9, 2019|sáne=August 28, 2018|jumıs=Facebook Newsroom|qaralǵan sáne=July 4, 2021}}&lt;/ref&gt; Onıń maǵlıwmat oray texnologiyaları úlkenirek aymaqlardı hám hár qıylı trafik úlgilerin qamtıytuǵın tarqatılǵan tarmaq sisteması Fabric Aggregator dı óz ishine aladı.&lt;ref name=&quot;:4&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://code.fb.com/data-center-engineering/data-centers-2018/|bet=Data centers: 2018 year in review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190207015856/https://code.fb.com/data-center-engineering/data-centers-2018/|arxivsáne=February 7, 2019|sáne=January 1, 2019|jumıs=Facebook Code|qaralǵan sáne=February 5, 2019}}&lt;/ref&gt;

== Derekler ==

[[Kategoriya:Programmalıq injiniring]]
&lt;references /&gt;
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>oohr79ai8a6ypclxxix0um6xos8ar8k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>IPhone (1-áwlad)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21137</id>
    <revision>
      <id>125564</id>
      <parentid>123947</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:03:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125564</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30955" sha1="jwpo6c90lcf9x77hkzrv6a8ktrm8pv5" xml:space="preserve">'''iPhone'''&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.apple.com/HT201296|bet=Identify your iPhone model|jumıs=Apple Support|qaralǵan sáne=July 7, 2022}}&lt;/ref&gt; (keyin '''iPhone 2G'''&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://mashable.com/article/original-iphone-2g-does-it-still-work|bet=What it's like to use the original iPhone in 2017|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220326091833/https://mashable.com/article/original-iphone-2g-does-it-still-work|arxivsáne=March 26, 2022|avtor=Wong|at=Raymond|sáne=June 29, 2017|til=en|jumıs=Mashable|qaralǵan sáne=March 26, 2022}}&lt;/ref&gt; yamasa '''iPhone 1'''&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://theprint.in/features/brandma/iphone-1-a-revolutionary-smartphone-that-debuted-at-the-2007-oscars/889755/|bet=iPhone 1 — A 'revolutionary' smartphone that debuted at the 2007 Oscars|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220501093557/https://theprint.in/features/brandma/iphone-1-a-revolutionary-smartphone-that-debuted-at-the-2007-oscars/889755/|arxivsáne=May 1, 2022|avtor=Rohmetra|at=Amogh|sáne=March 27, 2022|til=en-US|jumıs=[[ThePrint]]|qaralǵan sáne=May 1, 2022}}&lt;/ref&gt; dep atalǵan) ‒ bul birinshi [[IPhone|iPhone]] modeli hám [[Apple Inc.]] tárepinen jaratılǵan hám bazarǵa shıǵarılǵan birinshi [[smartfon]]. Jıllar dawamındaǵı túrli gáp sózler hám boljawlardan soń, ol rásmiy túrde [[2007|2007-jıldıń]] [[9-yanvar|9-yanvarında]] járiyalandı hám 2007-jıl 29-iyunda [[Amerika Qurama Shtatları|Amerika Qurama Shtatlarında]] satıwǵa shıǵarıldı.

iPhone-nıń rawajlanıwı 2005-jılı baslandı hám 2007-jılǵı Macworld konferenciyasında keń jámiyetshilikke kórsetilgenge shekem tolıq qupıyalılıqta dawam etti. Bul qurılma kópshilik fizikalıq apparat túymelerin joq etip hám stilustı barmaq penen basqarılatuǵın interfeys penen almastırıp, sol waqıttaǵı mobil telefon dizaynlarınan ózgeshe edi. Onıń ornına iPhone-da tek bir neshe fizikalıq túyme hám sensorlı ekran bar edi. Ol maǵlıwmat almasıw ushın [[GPRS]] hám [[EDGE]] qollawı menen tórt diapazonlı GSM uyalı baylanısqa iye boldı hám dawıslı baylanısqa qatnası bolmaǵan funkciyalardı qollaw ushın úziliksiz internet baylanısı hám qurılma ishindegi processordı paydalandı. Onıń izinen kelgen iPhone 3G úlgisi 2008-jıldıń 9-iyunında járiyalandı.

[[IPhone|iPhone]] tez arada [[Apple Inc.|Apple]] kompaniyasınıń eń tabıslı ónimi boldı, keyingi áwladları onı dúnyadaǵı eń paydalı kompaniyalardıń birine aylandırdı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/tech/mobile/apple-iphone-steve-jobs-10-ways-everything-changed/|bet=10 ways the iPhone changed our lives|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211115024338/https://www.cnet.com/tech/mobile/apple-iphone-steve-jobs-10-ways-everything-changed/|arxivsáne=November 15, 2021|avtor=Tibken|at=Shara|til=en|jumıs=CNET|qaralǵan sáne=November 15, 2021}}&lt;/ref&gt; [[App Store]] dúkánınıń ashılıwı jetik kompaniyalar hám jańa baslanǵan [[Programmist (Baǵdarlamashı)|baǵdarlamashılarǵa]] bul platforma arqalı karera qurıw hám aqsha tabıw múmkinshiligin berdi, sonday-aq tutınıwshılarǵa informaciya alıwdıń hám basqa adamlar menen baylanısıwdıń jańa usılların usındı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://money.cnn.com/2017/06/29/technology/gadgets/apple-iphone-10-year-anniversary/index.html|bet=10 years later: The industry that the iPhone created|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211115181013/https://money.cnn.com/2017/06/29/technology/gadgets/apple-iphone-10-year-anniversary/index.html|arxivsáne=November 15, 2021|avtor=Kelly|at=Heather|sáne=June 29, 2017|jumıs=CNNMoney|baspaxana=CNN|qaralǵan sáne=November 15, 2021}}&lt;/ref&gt; iPhone kóbinese ulıwma xalıqqa baǵdarlanǵan edi, al sol waqıtta BlackBerry hám IBM biznes jámiyetine kóbirek dıqqat awdarǵan edi. Bar bolǵan texnologiyalardı biriktirip hám qolaylılıqtı keńeytip, iPhone [[smartfon]] industriyasına &quot;burılıs&quot; alıp keldi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cbc.ca/news/science/iphone-revolutionized-smartphones-1.3927340|bet=On the iPhone's 10th anniversary, how it revolutionized smartphones|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220615012643/https://www.cbc.ca/news/science/iphone-revolutionized-smartphones-1.3927340|arxivsáne=June 15, 2022|avtor=Mortillaro|at=Nicole|jumıs=CBC|qaralǵan sáne=November 15, 2021}}&lt;/ref&gt;

== Tariyxı ==
2000-jılı Apple kompaniyasınıń bas direktorı [[Stiv Djobs]] paydalanıwshı stilus ornına barmaqları menen tikkeley tásir ete alatuǵın Apple sensorlı ónimin kóz aldına keltirdi. Stilus sol waqıtta Apple kompaniyasınıń 1993-jılı shıǵarılǵan Newton qurılmasın qosqanda, kóp sensorlı qurılmalar ushın keń tarqalǵan qural edi. Ol qurılma úsh qatlamlı sıyımlı kóp sensorlı ekrandı talap etetuǵının sheshti, bul sol waqıtta júdá jańa hám rawajlanǵan texnologiya edi. Bul fizikalıq klaviatura hám tıshqanshanı alıp taslawǵa járdem berdi. Bul planshet kompyuterler, adam-mashina interfeysleri hám satıw noqatları sistemaları ushın sol waqıtta ádettegi edi. Djobs Apple injenerleriniń toparın bul ideyanı qosımsha proekt sıpatında izertlewge shaqırdı.&lt;ref name=&quot;macworldlive&quot;&gt;{{Cite news|last=Cohen|first=Peter|date=January 9, 2007|title=Macworld Expo Keynote Live Update: Introducing the iPhone|publisher=[[Macworld]]|url=https://www.macworld.com/article/1054764/liveupdate.html|access-date=September 4, 2020}}&lt;/ref&gt; Djobs prototipti hám onıń [[Paydalanıwshı interfeysi|paydalanıwshı interfeysin]] kórip shıqqannan soń, ol bul koncepciyanı sol waqıtta payda bolıp atırǵan sensorlı telefonlar bazarında álleqashan ornatılǵan brendler menen básekilesiw ushın mobil telefonǵa aylandırıw potencialın kórdi. Pútkil jumıs &quot;Purple 2&quot; proekti dep ataldı hám 2005-jılı baslandı.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Murtazin|first=Eldar|date=June 20, 2010|title=Apple's Phone: From 1980s' Sketches to iPhone. Part 3|publisher=Mobile-review|url=https://mobile-review.com/articles/2010/iphone-history3-en.shtml|access-date=September 4, 2020}}&lt;/ref&gt; Apple 1999-jıldıń dekabr ayında &quot;iphone.org&quot; domenin satıp aldı.&lt;ref&gt;{{Cite news|date=December 18, 2006|title=Timeline of Apple &quot;iPhone&quot; Rumors (1999-Present)|url=https://www.fiercewireless.com/wireless/timeline-apple-iphone-rumors-1999-present|access-date=January 30, 2022}}&lt;/ref&gt;

Apple qurılmanı Cingular Wireless, házirgi AT&amp;T kompaniyasınıń bir bólegi bolǵan kompaniya menen qupıya hám burın bolmaǵan birge islesiw barısında ámelge asırdı. Bul birge islesiwdiń rawajlanıw qárejeti otız aylıq dáwir ishinde 150 million dollar dep bahalandı. Apple Motorola menen birge islesiwdiń nátiyjesinde payda bolǵan hám úlken ámeliy tabısqa erise almaǵan Motorola ROKR E1 telefonın jaratqan &quot;komitet tárepinen dizayn&quot; usılınan bas tarttı. Onıń ornına, Cingular Wireless Apple kompaniyasına iPhone [[Apparatlıq támiynat|apparat quralların]] hám [[Programmalıq támiynat|baǵdarlamalıq támiynatın]] óz ishinde islep shıǵıwǵa erkinlik berdi. Dáslepki iPhone [[Stiv Djobs]] tárepinen 2007-jıldıń 9-yanvarında [[San Francisco|San-Franciskodaǵı]] ([[Kaliforniya shtatı|Kaliforniya]]) Moscone West orayında ótkerilgen Macworld konferenciyası hám kórgizbesindegi tiykarǵı bayanatta tanıstırıldı. Óz bayanatında Djobs bılay dedi: &quot;Bul men eki yarım jıl dawamında kútken kún&quot; hám &quot;búgin Apple telefondı qayta oylap tabadı&quot;.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.zdnet.com/article/jobs-today-apple-is-going-to-reinvent-the-phone/|bet=Jobs: Today Apple is going to reinvent the phone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100719225803/http://www.zdnet.com/blog/btl/jobs-today-apple-is-going-to-reinvent-the-phone/4249|arxivsáne=July 19, 2010|avtor=Farber|at=Dan|sáne=January 9, 2007|jumıs=[[ZDNet]] &quot;Between the Lines&quot; blog|qaralǵan sáne=June 20, 2010}}&lt;/ref&gt; Djobs iPhone-dı úsh qurılmanıń birikpesi sıpatında tanıstırdı: &quot;sensorlı basqarıwı bar keń ekranlı iPod&quot;; &quot;revolyuciyalıq mobil telefon&quot;; hám &quot;innovaciyalıq Internet kommunikatorı&quot;.

iPhone shıǵarılıwınan altı hápte burın, plastik ekran shiyshe menen almastırıldı. Bul Djobs óziniń giltleri qaltasındaǵı prototipti sızıp taslaǵanın kórgennen keyin ashıwlanǵannan soń boldı. Tez almastırıw islep shıǵarıwshı-orınlawshı ushın tender processine alıp keldi, onı Foxconn utıp aldı, ol usı tender ushın [[Shenchjen|Shenchjendegi]] zavod kompleksiniń jańa bólimin ashqan edi.&lt;ref&gt;{{Cite news|last1=Duhigg|first1=Charles|last2=Bradsher|first2=Keith|date=January 21, 2012|title=Apple, America and a Squeezed Middle Class|language=en|work=[[New York Times]]|url=https://www.nytimes.com/2012/01/22/business/apple-america-and-a-squeezed-middle-class.html|access-date=September 4, 2018}}&lt;/ref&gt;

== Shıǵarılıw ==
[[Fayl:IPhone_First_Generation_8GB_(3677961514).jpg|nobaý|8 GB iPhone]]
Soraw qılınǵan on amerikanlıqtıń altawı iPhone shıǵarılıwınan aldın onıń keletuǵının bilgenin ayttı.&lt;ref name=&quot;guardianswarm&quot; /&gt; iPhone [[AQSh]]-ta 2007-jıldıń 29-iyuninde 4 GB modeli ushın 499 dollar hám 8 GB modeli ushın 599 dollar bahasında satıwǵa shıǵarıldı, ekewi de 2 jıllıq shártnama talap etti. Mıńlaǵan adamlar qurılma satıwǵa shıǵarılıwınan bir neshe kún burın Apple hám AT&amp;T dúkanları aldında gezekte turǵanı haqqında xabar berildi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://images.apple.com/pr/pdf/q307data_sum.pdf|bet=Apple Inc. Q3 2007 Unaudited Summary Data|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080529133618/http://images.apple.com/pr/pdf/q307data_sum.pdf|arxivsáne=May 29, 2008|sáne=July 25, 2007|baspaxana=[[Apple Inc.]]|qaralǵan sáne=June 6, 2008}}&lt;/ref&gt; Kóplegen dúkanlar satıwǵa shıǵarılǵannan bir saat ótpey-aq tovar jetispewshiligi haqqında xabarladı.

[[Evropa]] bazarına satıw 2007-jıldıń noyabrinde baslandı,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.smh.com.au/technology/apple-to-limit-european-launch-of-iphone-in-2007-20070705-m7h.html|bet=Apple to limit European launch of iPhone in 2007|sáne=2007-10-31|til=en|jumıs=The Sydney Morning Herald|qaralǵan sáne=2023-10-24}}&lt;/ref&gt; dáslep [[Germaniya|Germaniyada]], keyin [[Ullı Britaniya|Britaniya]] hám sońınan [[Franciya|Franciyada]].&lt;ref&gt;{{Cite news|date=2007-11-10|title=Apple iPhone debuts in UK stores|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/technology/7085643.stm|access-date=2023-10-24}}&lt;/ref&gt; Bul shıǵarılıwlar onsha qızıǵıwshılıq penen qarsı alınbaǵanı haqqında xabarlar boldı.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/tech/tech-industry/apples-iphone-a-tougher-sell-in-europe/|bet=Apple's iPhone a tougher sell in Europe?|til=en|jumıs=CNET|qaralǵan sáne=2023-10-24}}&lt;/ref&gt; Franciyada ol Orange tárepinen 649 evroǵa satıldı.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.businessinsider.com/2007/12/apple-aapl-iphone-sales-in-france-below-110th-us-pace|bet=Apple (AAPL) iPhone Sales in France 1/10th Early U.S. Pace|avtor=Blodget|at=Henry|til=en-US|jumıs=Business Insider|qaralǵan sáne=2023-10-24}}&lt;/ref&gt; [[IPhone|iPhone]] [[Avstriya]] hám [[Irlandiya]] Respublikasında 2008-jıldıń 13-martında satıwǵa shıǵarıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/189525/ireland-3.html|bet=O2 confirms iPhone launch in Ireland|til=en|jumıs=Macworld|qaralǵan sáne=2023-10-24}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2008/03/14/iphone-launches-in-austria-and-ireland/|bet=iPhone Launches in Austria and Ireland|sáne=2008-03-13|til=en|jumıs=MacRumors|qaralǵan sáne=2023-10-24}}&lt;/ref&gt;

Kanadada, Rogers Wireless 2008-jıldıń aprelinde Apple penen iPhone di Kanada bazarına alıp keliw boyınsha kelisimge erisilgenin járiyaladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.thestar.com/Business/article/419503|bet=TheStar.com {{!}} Business {{!}} Apple's popular iPhone coming to Canada|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080501092726/http://www.thestar.com/Business/article/419503|arxivsáne=May 1, 2008|sáne=2008-05-01|jumıs=[[Toronto Star]]|qaralǵan sáne=2023-10-24}}&lt;/ref&gt; Aqırında, dáslepki iPhone Kanadada satıwǵa shıǵarılmadı, onıń ornına ekinshi áwlad iPhone 3G satıwǵa shıǵarıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.ctvnews.ca/canadians-line-up-for-apple-s-iphone-3g-1.308004|bet=Canadians line up for Apple's iPhone 3G|sáne=2008-07-11|til=en|jumıs=CTVNews|qaralǵan sáne=2023-10-24}}&lt;/ref&gt;
[[Fayl:First_iPhone_Macworld_2007_DSCF1286.agr.jpg|ortağa|nobaý|Macworld 2007 de shiyshe astında kórsetilgen birinshi iPhone]]

== Shıǵarılǵannan keyingi jaǵdayı hám qabıl etiliwi ==
iPhone niń tutınıwshı hám biznes bazarlarındaǵı tiykarǵı básekilesleri LG Prada, LG Viewty, Samsung Ultra Smart F700, Nokia N95, Nokia E61i, Palm Treo 750, Palm Centro, HTC Touch, Sony Ericsson W960, Sony Ericsson C905 hám BlackBerry boldı dep esaplandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.newlaunches.com/archives/top_5_competitors_to_the_iphone.php|bet=Top 5 competitors to the iPhone|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181024192420/http://www.newlaunches.com/archives/top_5_competitors_to_the_iphone.php|arxivsáne=October 24, 2018|avtor=Shah|at=Dhiram|sáne=February 27, 2007|qaralǵan sáne=October 24, 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.yugatech.com/mobile/iphone-vs-blackjack-vs-n95-vs-treo-750-vs-bc-8300/|bet=iPhone vs. Blackjack vs. N95 vs. Treo 750 vs. BC 8300|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181024192341/https://www.yugatech.com/mobile/iphone-vs-blackjack-vs-n95-vs-treo-750-vs-bc-8300/|arxivsáne=October 24, 2018|avtor=Olandres|at=Abe|sáne=June 19, 2007|qaralǵan sáne=October 24, 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/technology/6253704.stm|bet=Apple iPhone faces serious rivals|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181218082057/http://news.bbc.co.uk/2/hi/technology/6253704.stm|arxivsáne=December 18, 2018|avtor=Cellan-Jones|at=Rory|sáne=June 29, 2007|jumıs=BBC|qaralǵan sáne=December 4, 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/technology/7081636.stm|bet=Who's afraid of the iPhone?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170830223022/http://news.bbc.co.uk/1/hi/technology/7081636.stm|arxivsáne=August 30, 2017|avtor=Waters|at=Darren|sáne=November 7, 2007|jumıs=BBC|qaralǵan sáne=October 26, 2018}}&lt;/ref&gt;

2023-jıldıń iyul ayında, 2007-jılǵı iPhone nıń ashılmaǵan, birinshi basılım modeli AQSH ta aukcionda 190,372.80 dollarǵa satıldı, bul dáslepki bahasınan shama menen 400 ese qımbat edi. &lt;ref&gt;{{Cite news|date=2023-07-17|title=Apple iPhone from 2007 sells for $190,000 at auction|url=https://www.bbc.com/news/technology-66222296|access-date=2023-07-17}}&lt;/ref&gt;

=== Baha tómenlewi hám qayta kórip shıǵıwlar ===
iPod Touch, iPhone nıń media hám internet múmkinshilikleri hám interfeysine iye, biraq telefon funkciyaları yamasa internetke kiriw ushın uyalı tarmaqqa qosıla almaytuǵın sensorlı ekranlı qurılma, 2007-jıldıń 5-sentyabrinde shıǵarıldı. Sol waqıtta, Apple iPhone nıń 8 GB modeliniń bahasın 599 dollardan 399 dollarǵa deyin ádewir tómenletti (ele de AT&amp;T menen 2 jıllıq shártnama talap etildi), al 499 dollarlıq 4 GB modelin óndiristen shıǵardı.[1] Bahanıń tómenlewine baylanıslı &quot;júzlegen xatlar&quot; alǵannan keyin, Apple dáslepki paydalanıwshılarǵa 100 dollarlıq dúkan kreditin berdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/hotnews/openiphoneletter/|bet=To all iPhone customers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20070908223628/http://www.apple.com/hotnews/openiphoneletter/|arxivsáne=September 8, 2007|avtor=Jobs|at=Steve|baspaxana=Apple}}&lt;/ref&gt;

16 GB modeli 2008-jıldıń 5-fevralında 499 dollarǵa shıǵarıldı, bul 4 GB modeliniń dáslepki shıǵarılıw bahası edi. Apple 2008-jıldıń 6-martında SDK di shıǵardı, bul baǵdarlamashılarǵa iPhone OS 2.0 versiyasınan baslap qoljetimli bolatuǵın qosımshalardı jaratıwǵa múmkinshilik berdi, bul iPhone paydalanıwshıları ushın biypul jańalanıw edi. 9-iyunda Apple iPhone 3G di járiyaladı, ol 11-iyulde jetkerip beriliwdi basladı, al dáslepki iPhone tórt kúnnen keyin óndiriwden shıǵarıldı.

=== Satıwlar ===
Birinshi háptede Apple ishki bazarda 270,000 iPhone sattı.&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.theregister.com/2007/12/06/iphone_europe_sales/|bet=Europe too cynical for iPhone|avtor=Ray|at=Bill|til=en|jumıs=www.theregister.com|qaralǵan sáne=2023-10-24}}&lt;/ref&gt; Apple shıǵarılǵannan 74 kún ótkennen keyin bir millionınshı iPhone dı sattı. Apple 2008-jıldıń yanvar ayında tórt million danası satılǵanın xabarladı. 2007-jıldıń 4-kvartalına kelip, iPhone niń joqarı satılıwı Apple di AQSH ta [[smartfon]] satıwshıları arasında Research In Motion nan keyingi ekinshi orınǵa shıǵardı, barlıq Windows Mobile satıwshılarınan aldıǵa ótti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2008/02/05/iphone-with-28-of-u-s-smartphone-marketshare-for-q4-2007/|bet=iPhone with 28% of U.S. Smartphone Marketshare for Q4 2007|sáne=2008-02-05|til=en|jumıs=MacRumors|qaralǵan sáne=2023-10-24}}&lt;/ref&gt;

2007-jıldıń oktyabr ayına kelip, iPhone AQSH ta eń kóp satılatuǵın tórtinshi telefon boldı, Motorola RAZR V3, LG Chocolate hám LG VX8300 modellerinen keyin turdı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/2007/10/25/iphone-razr-motorola-apple-tech-cx_ew_1025iphone.html|bet=The iPhone Versus The RAZR|til=en|jumıs=Forbes|qaralǵan sáne=2023-10-24}}&lt;/ref&gt;

Amerika Qurama Shtatları menen salıstırǵanda,&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/tech/tech-industry/apples-iphone-a-tougher-sell-in-europe/|bet=Apple's iPhone a tougher sell in Europe?|til=en|jumıs=CNET|qaralǵan sáne=2023-10-24}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.cnet.com/tech/tech-industry/apples-iphone-a-tougher-sell-in-europe/ &quot;Apple's iPhone a tougher sell in Europe?&quot;]. &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theregister.com/2007/12/06/iphone_europe_sales/|bet=Europe too cynical for iPhone|avtor=Ray|at=Bill|til=en|jumıs=www.theregister.com|qaralǵan sáne=2023-10-24}}&lt;/ref&gt; Evropadaǵı satıwlar &quot;ásten&quot; boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.augie.edu/sites/default/files/u57/pdf/jaciel_subdocs/iPhone.pdf|bet=Apple's iPhone Launch: A Case Study in Effective Marketing|avtor=Mickalowski|at=Kyle}}&lt;/ref&gt; Apple dıń sheriklesleri Britaniyadaǵı hápte aqırı satıwların tabıslı dep atasa da, The Register bunı &quot;sátsizlik&quot; dep atadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theregister.com/2007/11/11/iphone_uk_flop/|bet=Tumbleweeds outnumber punters, as iPhone's First Night flops|avtor=Orlowski|at=Andrew|til=en|jumıs=www.theregister.com|qaralǵan sáne=2023-10-24}}&lt;/ref&gt; Bir talqılawshınıń pikirinshe, iPhone nıń adam basına satılıwı Amerika Qurama Shtatlarındaǵıdan tórt ese tómen boldı hám LG Viewty modelinen keyin qalǵanı xabar etildi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.dialaphone.co.uk/blog/?p=943|bet=LG Viewty Outsells Apple iPhone in Europe|arxivurl=https://web.archive.org/web/20071221171226/http://www.dialaphone.co.uk/blog/?p=943|arxivsáne=December 21, 2007|sáne=2007-12-21|qaralǵan sáne=2023-10-24}}&lt;/ref&gt; Franciyada qurılma birinshi háptede 30,000 dana satılǵanı xabar etildi,&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.businessinsider.com/2007/12/apple-aapl-iphone-sales-in-france-below-110th-us-pace|bet=Apple (AAPL) iPhone Sales in France 1/10th Early U.S. Pace|avtor=Blodget|at=Henry|til=en-US|jumıs=Business Insider|qaralǵan sáne=2023-10-24}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFBlodget&quot;&gt;Blodget, Henry. &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; bul Germaniyadaǵı 10,000 danalıq satılıwdan úsh ese kóp edi.&lt;ref name=&quot;:3&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.theregister.com/2007/12/06/iphone_europe_sales/|bet=Europe too cynical for iPhone|avtor=Ray|at=Bill|til=en|jumıs=www.theregister.com|qaralǵan sáne=2023-10-24}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFRay&quot;&gt;Ray, Bill. &lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://appleinsider.com/articles/07/11/09/t_mobile_says_over_10000_iphones_sold_at_german_launch|bet=T-Mobile says over 10,000 iPhones sold at German launch|sáne=2007-11-09|til=en|jumıs=AppleInsider|qaralǵan sáne=2023-10-24}}&lt;/ref&gt;

Dáslepki iPhone 2008-jıldıń 15-iyulinde óndiriwden alıp taslandı; ulıwma satılıw kólemi 6,124,000 danaǵa jetti.

=== Sın pikirler ===
Dáslepki iPhone kóbinese unamlı pikirler aldı. Tek tórt jazıwshıǵa dáslepki iPhone nıń sın úlgileri berilgen edi:&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macrumors.com/2017/06/25/pogue-iphone-reminisce/|bet=Original iPhone's First Four Reviewers Reminisce About Getting Their Hands on It for the First Time|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180304054735/https://www.macrumors.com/2017/06/25/pogue-iphone-reminisce/|arxivsáne=March 4, 2018|avtor=Slivka|at=Eric|sáne=June 25, 2017|jumıs=www.macrumors.com|qaralǵan sáne=March 3, 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cbsnews.com/news/the-iphone-turns-10/|bet=It had us at &quot;Hello&quot;: The iPhone turns 10|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181022174346/https://www.cbsnews.com/news/the-iphone-turns-10/|arxivsáne=October 22, 2018|sáne=June 25, 2017|jumıs=www.cbsnews.com|qaralǵan sáne=December 4, 2018}}&lt;/ref&gt; The New York Times tan David Pogue, The Wall Street Journal dan Walt Mossberg, Newsweek ten Steven Levy, hám USA Today dan Ed Baig. The New York Times hám The Wall Street Journal iPhone haqqında unamlı, biraq saq pikirler járiyaladı, olardıń tiykarǵı sını AT&amp;T kompaniyasınıń 2.5G EDGE tarmaǵınıń salıstırmalı túrde áste tezligi hám telefonnıń 3G xızmetleri arqalı baylanısa almawı boldı. The Wall Street Journal dıń texnologiya kolumnisti Walt Mossberg, &quot;geybir kemshilikler hám funkciyalardıń joqlıǵına qaramastan, iPhone ulıwma alǵanda ájayıp hám revolyuciyalıq qol kompyuteri&quot; degen juwmaqqa keldi. Time jurnalı onı 2007-jıldıń Oylap tabıwı dep atadı. Britaniyalıq Mobile Gazette &quot;Kóp jaqsı tárepleri bolsa da, jaman tárepleriniń dizimi de sonday tásirli&quot; dep jazdı. Ol jáne bılay dep qostı: &quot;iPhone AQSH ta jaqsı satılsa da, aqır-aqıbet Evropaǵa kelgende satıwlar kútilgennen tómen boldı, sebebi Evropa tutınıwshıları básekige tolı bazar ortalıǵı sebepli kemshiliklerdi túsine aldı.&quot;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.mobilegazette.com/2007-review-07x12x12.htm|bet=2007 in Review: The Good, the Bad and the Ugly - Mobile Gazette - Mobile Phone News|jumıs=www.mobilegazette.com|qaralǵan sáne=2023-07-16}}&lt;/ref&gt;

== Apparatlıq támiyinlew ==

=== Sırtqı apparatlıq támiyinlew (ekranlar, materiallar hám t.b.) ===
iPhone nıń arqa qaplaması jumsaq metal bolǵan alyuminiyden islengen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/230231/original-2007-iphone-photo-album.html|bet=The original iPhone in photos: Looking back on the iPhone that started it all|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210427184500/https://www.macworld.com/article/230231/original-2007-iphone-photo-album.html|arxivsáne=April 27, 2021|til=en-US|jumıs=Macworld|qaralǵan sáne=April 27, 2021}}&lt;/ref&gt; iPhone niń ekranı 320×480 ajıratımlılıqqa iye, 163 ppi bolǵan LCD ekran bolıp, diagonalı shama menen 3.5 dyuym, sol waqıttaǵı kópshilik telefonlarǵa qaraǵanda ádewir úlken, hám iPhone kóp tiyiwli texnologiyanı qollanǵan birinshi mobil telefon boldı. iPhone nıń arqa kamerası 2 megapiksel ajıratımlılıqqa iye hám geobelgilew funkciyasına da iye. iPhone da barlıǵı tórt túyme hám bir sóndirgish bar: quwat hám uyqı túymesi, dawıstı kóbeytiw hám kemeytiw túymesi, únsiz/qońıraw sóndirgishi hám telefonnıń bet tárepiniń tómengi ortasında jaylasqan bas bet túymesi. Bas bet túymesi basılǵanda, qollanıwshını házirgi qollanıp atırǵan qosımshadan bas bet ekranına qaytaradı.

=== Ishki apparatlıq támiyinlew (tiykarǵı taxta, sistema-chip hám t.b.) ===
iPhone [[Samsung]] 32-bitlik ARM mikroprocessorın qollanadı, batareya ómirin uzaytıw ushın onıń standart 620 MGc tezligi 412 MGc ke deyin tómenletilgen.&lt;ref name=&quot;Processor&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://toucharcade.com/2008/07/07/under-the-hood-the-iphones-gaming-mettle/|bet=Under the Hood: The iPhone's Gaming Mettle|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090307192637/http://toucharcade.com/2008/07/07/under-the-hood-the-iphones-gaming-mettle/|arxivsáne=March 7, 2009|avtor=Patterson|at=Blake|sáne=July 7, 2008|baspaxana=touchArcade|qaralǵan sáne=March 20, 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.roughlydrafted.com/2008/03/20/iphone-20-sdk-video-games-to-rival-nintendo-ds-sony-psp/|bet=iPhone 2.0 SDK: Video Games to Rival Nintendo DS, Sony PSP|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090516183456/http://www.roughlydrafted.com/2008/03/20/iphone-20-sdk-video-games-to-rival-nintendo-ds-sony-psp/|arxivsáne=May 16, 2009|avtor=Dilger|at=Daniel Eran|sáne=March 20, 2008|baspaxana=RoughlyDrafted Magazine|qaralǵan sáne=May 12, 2009}}&lt;/ref&gt; Onıń GPU si PowerVR MBX Lite 3D.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.eetimes.com/iphone-code-trail-points-to-mbx-graphics-core/|bet=IPhone code trail points to MBX graphics core|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200604160734/https://www.eetimes.com/iphone-code-trail-points-to-mbx-graphics-core/|arxivsáne=June 4, 2020|avtor=Clarke|at=Peter|sáne=July 6, 2007|jumıs=[[EE Times]]|qaralǵan sáne=March 31, 2020}}&lt;/ref&gt;

iPhone da sonday-aq bir neshe sensor toplamları, sonıń ishinde akselerometr, jaqınlıq sensorı hám qorshaǵan ortalıq jaqtılıq sensorı bar. iPod Touch qa uqsas, iPhone de 3.5 millimetrlik qosımsha qulaqlıq uyası bar. Telefonda sonday-aq 3.7 V 1400 mAch litiy-ion batareyası ornatılǵan.

== Programmalıq támiyinlew ==
Yanvar ayında ashıp kórsetilgen waqıtta, Stiv Djobs: &quot;iPhone OS X ti iske túsiredi&quot; hám &quot;kompyuter dárejesindegi qosımshalardı&quot; iske túsiredi dep aytqan edi,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2007/01/09/live-from-macworld-2007-steve-jobs-keynote/|bet=Live from Macworld 2007: Steve Jobs keynote|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170324084725/https://www.engadget.com/2007/01/09/live-from-macworld-2007-steve-jobs-keynote/|arxivsáne=March 24, 2017|avtor=Block|avtorsilteme=Ryan Block|at=Ryan|sáne=January 9, 2007|jumıs=[[Engadget]]|baspaxana=[[AOL]]|qaralǵan sáne=April 1, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://thenextweb.com/apple/2015/09/09/genius-annotated-with-genius/|bet=The original iPhone announcement annotated: Steve Jobs' genius meets Genius|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170401232647/https://thenextweb.com/apple/2015/09/09/genius-annotated-with-genius/|arxivsáne=April 1, 2017|avtor=Wright|at=Mic|sáne=September 9, 2015|jumıs=The Next Web|qaralǵan sáne=April 1, 2017}}&lt;/ref&gt; biraq iPhone shıǵarılǵan waqıtta operaciyalıq sistema &quot;iPhone OS&quot; dep qayta ataldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2011/12/13/2612736/ios-history-iphone-ipad|bet=iOS: A visual history|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170412015548/http://www.theverge.com/2011/12/13/2612736/ios-history-iphone-ipad|arxivsáne=April 12, 2017|sáne=September 16, 2013|jumıs=[[The Verge]]|baspaxana=[[Vox Media]]|qaralǵan sáne=April 1, 2017}}&lt;/ref&gt;

Dáslepki iPhone óziniń óndiriliwi toqtatılǵanǵa shekem operaciyalıq sistemanıń úsh tiykarǵı versiyasın qolladı: [[IPhone OS 1|iPhone OS 1]], 2 hám 3. Dáslepki iPhone alǵan sońǵı jańalanıw iPhone OS 3.1.3 boldı, sebebi iPhone OS 3.2 iPad ushın arnalǵan edi.

=== Programmalıq támiyinlew tariyxı ===
Dáslepki iPhone ushın dáslepki operaciyalıq sistema, [[IPhone OS 1|iPhone OS 1]], Vizual dawıslı xabar, kóp tiyiwli ımlawlar, HTML elektron pochta, Apple dıń Safari veb-brauzeri, izbe-iz tekst xabarlasıw, &quot;iPod&quot; muzıka hám video oynatıwshı qosımshası, arnawlı [[YouTube]] qosımshası hám [[Google Kartalar|Google Maps]] tárepinen quwatlanatuǵın Kartalar qosımshasın usındı. Ol sonday-aq tiykarǵı Telefon/baylanıslar, Kalendar, Fotosúwretler, Akciyalar, Hawa rayı, Saat, Kalkulyator, Jazba dápter hám Sazlawlar qosımshaların óz ishine aldı. Biraq, MMS, qosımshalar hám kóshirip qoyıw hám qıstırıw sıyaqlı kóplegen funkciyalar dáslepki shıǵarılıwda qollanılmadı, bul xakerlerdi usı funkciyalardı qosıw ushın óz telefonların djeylbreyk qılıwǵa alıp keldi. Apple dan kelgen programmalıq jańalanıwlar áste-aqırın bul funkciyalardı qostı.

2007-jıldıń sentyabr ayında iPod Touch tıń tanıstırılıwı menen birge v1.1 jańalanıwı sistemaǵa qosılǵan birinshi jańa qosımsha bolǵan [[iTunes Store]] qosımshasın óz ishine aldı.

iPhone OS 2 2008-jılı 11-iyulde iPhone 3G diń shıǵarılıwı menen bir waqıtta shıǵarıldı hám Apple dıń úshinshi tárep qosımshaların qollaytuǵın [[App Store]] ın, Microsoft Exchange qollawın, push elektron pochtasın hám basqa da jaqsılanıwlardı kirgizdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.imore.com/walkthrough-exchange-activesync-on-your-iphone-20|bet=Exchange ActiveSync On Your iPhone 2.0|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190119174235/https://www.imore.com/walkthrough-exchange-activesync-on-your-iphone-20|arxivsáne=January 19, 2019|sáne=July 13, 2008|jumıs=iMore|qaralǵan sáne=January 18, 2019}}&lt;/ref&gt;

iPhone OS 3 2009-jılı 17-iyunde iPhone 3GS penen birge shıǵarıldı hám kóshirip qoyıw hám qıstırıw funkciyasın, bas ekran ushın Spotlight izlewin hám [[YouTube]] qosımshası ushın jańa funkciyalardı kirgizdi. iPhone OS 3 dáslepki iPhone ushın da, iPhone 3G hám 3GS ushın da jetkilikli boldı. Biraq, iPhone OS 3 tiń barlıq funkciyaları (máselen, Xabarlar qosımshasındaǵı MMS) dáslepki iPhone da qollanılmadı.

iPhone OS 3.1.3 2010-jıldıń fevral ayında telefon ushın shıǵarılǵan iPhone OS tiń (házirgi iOS) sońǵı versiyası boldı, ol hesh qashan iPhone OS 3 tiń tolıq funkciyalar toplamın almadı, sebebi iPhone OS 3.2 iPad ushın arnalǵan edi.

iPhone OS 6 2012-jıldıń sentyabr ayınıń aqırında shıqqannan keyin shıǵarılǵan derlik barlıq qosımshalar dáslepki iPhone da islemeydi, sebebi baǵdarlama islep shıǵarıw jıynaǵı (SDK) 4.3 ten eski iOS versiyaların (3.x ti qosqanda) yamasa ARMv6 qurılmaların (birinshi eki áwlad) &quot;maqsetke alıwǵa&quot; (minimum) ruqsat bermeytuǵın etip ózgertilgen edi.

== Sonday-aq qarań ==

* 300 betlik iPhone esabı
* Apple Newton
* Smartfonlardı salıstırıw
* iPhone tariyxı
* iOS qurılmaları dizimi
* [[IPhone|iPhone modelleriniń xronologiyası]]

== Derekler ==
{{Derekler}}
[[Kategoriya:IPhone]]
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>jwpo6c90lcf9x77hkzrv6a8ktrm8pv5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Jeke kompyuter</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21173</id>
    <revision>
      <id>125685</id>
      <parentid>125352</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T11:10:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <origin>125685</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="86303" sha1="ld2jyetu41xz5kj4gvwrusat0s0dwi4" xml:space="preserve">[[Fayl:Crystal_Project_computer.png|oñğa|nobaý|2000-jıllardaǵı jeke stol kompyuteriniń súwretlengen kórinisi, onıń quramına esaplaw komponentleri bar metall korpus, [[Kompyuter monitorı|displey]] hám [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]] kiredi ([[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]] kórsetilmegen)]]
'''Jeke kompyuter''' ''([[Inglis tili|ingl]]. Personal computer, PC)'', kóbinese '''JK''' dep ataladı, jeke paydalanıwǵa arnalǵan [[kompyuter]] bolıp tabıladı. Ol ádette [[tekst processorı]], internet brauzer, elektron pochta, [[Multimedia|multimediyalıq]] oynatıw hám oyın oynaw sıyaqlı wazıypalar ushın qollanıladı. Jeke kompyuterler kompyuter eksperti yamasa texnigi emes, al tikkeley sońǵı paydalanıwshı tárepinen basqarıwǵa arnalǵan. Úlken, qımbat minikompyuterler menen meynfreymlerden ayırmashılıǵı, jeke kompyuterlerde bir waqıtta kóp adamlar tárepinen waqıttı bólisiw qollanılmaydı. Tiykarınan 1970-jıllardıń aqırı hám 1980-jıllarda, úy kompyuteri termini de qollanılǵan. Jeke kompyuterlerdiń payda bolıwı hám onıń menen bir waqıtta júz bergen cifrlı revolyuciya adamlardıń ómirine aytarlıqtay tásir etti.

1960-jıllarda mákemeler yamasa korporativ kompyuter iyeleri kompyuterler menen paydalı jumıs islew ushın óz [[Programma|baǵdarlamaların]] jazıwǵa májbúr bolǵan. Jeke kompyuter [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshıları]] óz qollanbaların islep shıǵara alsa da, ádette bul sistemalar kommerciyalıq [[Programmalıq támiynat|baǵdarlamalıq támiynattı]], biypul baǵdarlamalıq támiynattı (&quot;freeware&quot;), kóbinese menshikli bolǵan, yamasa [[Biypul hám ashıq kodlı programmalıq támiynat|ashıq kodlı hám biypul baǵdarlamalıq támiynattı]] paydalanadı, olar paydalanıwǵa tayar yamasa [[Mashina kodı|binar]] formada beriledi. Jeke kompyuterler ushın baǵdarlamalıq támiynat ádette [[apparatlıq támiynat]] yamasa [[operaciyalıq sistema]] óndiriwshilerinen ǵárezsiz islep shıǵarıladı hám tarqatıladı.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Conlon, Tom |title=The iPad's Closed System: Sometimes I Hate Being Right |date=29 January 2010 |url=http://www.popsci.com/gadgets/article/2010-01/ipad%E2%80%99s-closed-system-sometimes-i-hate-being-right |access-date=2010-10-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100420043520/http://www.popsci.com/gadgets/article/2010-01/ipad%E2%80%99s-closed-system-sometimes-i-hate-being-right |url-status=dead |publisher=Popular Science |quote=The iPad is not a personal computer in the sense that we currently understand. |archive-date=2010-04-20}}&lt;/ref&gt; Kóplegen jeke kompyuter paydalanıwshıları jeke kompyuterden paydalanıw ushın endi óz baǵdarlamaların jazıwǵa mútáj emes, degen menen aqırǵı paydalanıwshı baǵdarlamalastırıwı ele de múmkin. Bul mobil sistemalar menen salıstırǵanda, onda baǵdarlamalıq támiynat kóbinese tek óndiriwshi qollap-quwatlaytuǵın kanal arqalı jetkerip beriletuǵın,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://docs.microsoft.com/en-us/deployoffice/overview-of-update-channels-for-office-365-proplus|bet=Overview of update channels for Office 365 ProPlus|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180422104229/https://docs.microsoft.com/en-us/DeployOffice/overview-of-update-channels-for-office-365-proplus|arxivsáne=2018-04-22|sáne=2018|jumıs=Microsoft|qaralǵan sáne=2018-04-22}}&lt;/ref&gt; al sońǵı paydalanıwshı baǵdarlamasın islep shıǵıw óndiriwshi tárepinen qollap-quwatlanbawı sebepli qıyınlasıwı múmkin.

1990-jıllardıń basınan baslap [[Microsoft]] [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemaları]] (dáslep [[MS-DOS]], keyin [[Microsoft Windows|Windows]] penen) hám [[Intel]] [[Apparatlıq támiynat|apparatlıq támiynatı]] — birgelikte Wintel dep atalatuǵın — jeke kompyuter bazarında ústemlik etip kelmekte, hám búgingi kúnde JK ''(ingl.PC)'' termini ádette keń tarqalǵan Wintel platformasına qatnaslı qollanıladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://courses.lumenlearning.com/suny-informationliteracy/chapter/personal-computers/|bet=Personal Computers {{!}} Information Literacy|til=en-US|jumıs=courses.lumenlearning.com|qaralǵan sáne=2023-05-24}}&lt;/ref&gt; Windows-qa alternativalar bazardıń az bólegin iyeleydi; bularǵa [[Apple Inc.|Apple]] kompaniyasınıń Mac platforması (macOS operaciyalıq sistemasın paydalanatuǵın), hám [[Linux]] sıyaqlı [[Biypul hám ashıq kodlı programmalıq támiynat|biypul hám ashıq kodlı]], [[Unix]]-ke uqsas [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemalar]] kiredi. 1990-jıllarǵa shekem basqa da belgili platformalar Commodore kompaniyasınıń Amiga-sı hám [[NEC]] kompaniyasınıń PC-98-i bolǵan.

== Terminologiya ==
PC termini &quot;personal computer&quot; (jeke kompyuter) sóziniń qısqartılǵan túri. IBM Personal Computer óz model atına bul atamanı qosqan bolsa da, bul termin dáslep hár qanday brendtegi jeke kompyuterlerdi táriyiplew ushın qollanılǵan. Ayırım jaǵdaylarda, PC termini Apple Macintosh kompyuterin bildiretuǵın Mac penen salıstırıw ushın qollanıladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.intel.com/content/www/us/en/tech-tips-and-tricks/pc-vs-mac-the-big-debate.html|bet=Mac* vs. PC Debate|arxivurl=https://web.archive.org/web/20141006071707/http://www.intel.com/content/www/us/en/tech-tips-and-tricks/pc-vs-mac-the-big-debate.html|arxivsáne=6 October 2014|jumıs=intel.com|baspaxana=[[Intel]]|qaralǵan sáne=5 October 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.computerworld.com/article/2541666/computer-hardware/mac-vs--pc-cost-analysis--how-does-it-all-add-up-.html|bet=Mac vs. PC cost analysis: How does it all add up?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140927001825/http://www.computerworld.com/article/2541666/computer-hardware/mac-vs--pc-cost-analysis--how-does-it-all-add-up-.html|arxivsáne=27 September 2014|avtor=Finnie|at=Scot|sáne=8 June 2007|jumıs=[[Computerworld]]|baspaxana=Computerworld, Inc|qaralǵan sáne=5 October 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.cnet.com/news/dont-buy-a-new-pc-or-mac-before-you-read-this/|bet=Don't buy a new PC or Mac before you read this|arxivurl=https://web.archive.org/web/20141008141054/http://www.cnet.com/news/dont-buy-a-new-pc-or-mac-before-you-read-this/|arxivsáne=8 October 2014|avtor=Ackerman|at=Dan|sáne=22 August 2013|jumıs=[[CNET]]|baspaxana=[[CBS Interactive]]|qaralǵan sáne=5 October 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.macworld.co.uk/feature/mac/mac-or-pc-ten-reasons-why-macs-are-better-pcs-3493363/|bet=Mac or PC? Ten reasons why Macs are better than PCs|arxivurl=https://web.archive.org/web/20141223154418/http://www.macworld.co.uk/feature/mac/mac-or-pc-ten-reasons-why-macs-are-better-pcs-3493363/|arxivsáne=23 December 2014|avtor=Haslam|at=Karen|sáne=11 December 2013|jumıs=[[Macworld]]|baspaxana=[[IDG]]|qaralǵan sáne=5 October 2014}}&lt;/ref&gt;

Bul Apple ónimleriniń hesh biri úlken kompyuterler yamasa waqıttı bólisiw sistemaları bolmaǵanlıqtan, olardıń hámmesi jeke kompyuterler edi, biraq PC (brend) kompyuterleri emes edi. 1995-jılı CBS kanalınıń PC-lerdiń ósip baratırǵan ataqlılıǵı haqqındaǵı reportajında bılay delingen: &quot;Kóp jańa [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılar]] ushın PC 'Pain and Confusion' (Awırıw hám Aljasıw) degendi ańlatadı.&quot;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=1995 video shows the struggle was real for first-time PC users|url=https://www.cbsnews.com/news/1995-video-shows-woman-struggle-was-real-for-first-time-pc-users/|date=2015-01-23|work=CBS News|first=Dan|last=Rather|author-link=Dan Rather|access-date=2021-04-01}}&lt;/ref&gt;

== Tariyxı ==
[[Fayl:Commodore_PET_Exhibit_at_American_Museum_of_Science_and_Energy_Oak_Ridge_Tennessee.jpg|nobaý|1983-jılǵı Commodore PET (Amerika Ilim hám Energiya Muzeyinde), jeke kompyuterdiń erte mısallarınan biri]]
[[Fayl:Pn-pravez-class-4.jpg|nobaý|1982-jıldan baslap [[Bolgariya|Bolgariyada]] islep shıǵarılǵan 8-bitli arxitekturalı Pravetz 82 kompyuteri, Sovet Awqamındaǵı klass bólmesinde]]
&quot;Miy&quot; [kompyuter] bir kúni biziń [qarapayım adamlardıń] dárejemizge túsip, salıq hám buxgalterlik esap-kitaplarımızdı júrgiziwge járdem beriwi múmkin. Biraq bul boljaw ǵana hám házirshe bunıń hesh qanday belgisi joq.
Britaniya gazetası The Star, 1949-jılı iyun ayındaǵı EDSAC kompyuteri haqqındaǵı jańalıqlar maqalasında, jeke kompyuterler dáwirinen ádewir burın.

[[Esaplaw texnikası]] tariyxında dáslepki eksperimental mashinalardı bir adam basqara alatuǵın edi. Mısalı, 1946-jılı iske túsken ENIAC kompyuterin bir adam, álbette joqarı dárejede tayarlanǵan adam basqara alatuǵın edi. Bul rejim toparlıq programmalastırıw yamasa kóp paydalanıwshılardıń terminallar arqalı úlken kompyuterlerge qosılıwı menen waqıttı bólisiw rejimlerinen burın payda bolǵan. Laboratoriya, ólshew ásbapları yamasa injenerlik maqsetler ushın arnalǵan kompyuterler qurılıp, olardı bir adam interaktiv túrde basqara alatuǵın edi. Oǵan mısallar retinde 1956-jılǵı Bendix G15 hám LGP-30 sistemaların, sonday-aq 1965-jıldan 1969-jılǵa shekem islep shıǵarılǵan sovet MIR seriyalı kompyuterlerin keltiriwge boladı. 1970-jıllardıń basına kelip, akademiyalıq yamasa ilimiy-izertlew mákemelerindegi adamlar kompyuter sistemasın uzaq waqıt dawamında interaktiv rejimde jeke paydalanıw múmkinshiligine iye boldı, degen menen bul sistemalar ele de bir adamnıń jeke menshigi bolıwı ushın júdá qımbat edi.

Jeke kompyuter yarım ótkizgishler texnologiyasındaǵı úlken jetiskenlikler arqasında múmkin boldı. 1959-jılı Fairchild Semiconductor kompaniyasında Robert Noys tárepinen kremniy integral sxema (IS) chipi islep shıǵıldı,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/siliconengine/practical-monolithic-integrated-circuit-concept-patented/|bet=1959: Practical Monolithic Integrated Circuit Concept Patented &amp;#124; The Silicon Engine &amp;#124; Computer History Museum|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191024144046/https://www.computerhistory.org/siliconengine/practical-monolithic-integrated-circuit-concept-patented/|arxivsáne=2019-10-24|jumıs=www.computerhistory.org|qaralǵan sáne=2019-08-30}}&lt;/ref&gt; al Bell Labs laboratoriyasında Moxamed Atalla hám Davon Kang tárepinen metall-oksid-yarım ótkizgish (MOS) tranzistorı islep shıǵıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/siliconengine/metal-oxide-semiconductor-mos-transistor-demonstrated/|bet=1960: Metal Oxide Semiconductor (MOS) Transistor Demonstrated &amp;#124; The Silicon Engine &amp;#124; Computer History Museum|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191027045554/https://www.computerhistory.org/siliconengine/metal-oxide-semiconductor-mos-transistor-demonstrated/|arxivsáne=2019-10-27|jumıs=www.computerhistory.org|qaralǵan sáne=2019-08-30}}&lt;/ref&gt; MOS integral sxeması 1964-jılı RCA kompaniyası tárepinen kommerciyalıq túrde islep shıǵarıldı,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/siliconengine/first-commercial-mos-ic-introduced/|bet=1964: First Commercial MOS IC Introduced &amp;#124; The Silicon Engine &amp;#124; Computer History Museum|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211026113609/https://www.computerhistory.org/siliconengine/first-commercial-mos-ic-introduced/|arxivsáne=2021-10-26|jumıs=www.computerhistory.org|qaralǵan sáne=2019-08-30}}&lt;/ref&gt; al 1968-jılı Fairchild kompaniyasında Federiko Fadjin tárepinen kremniy-geytli MOS integral sxeması islep shıǵarıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/siliconengine/silicon-gate-technology-developed-for-ics/|bet=1968: Silicon Gate Technology Developed for ICs &amp;#124; The Silicon Engine &amp;#124; Computer History Museum|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200729145834/https://www.computerhistory.org/siliconengine/silicon-gate-technology-developed-for-ics/|arxivsáne=2020-07-29|jumıs=www.computerhistory.org|qaralǵan sáne=2019-08-30}}&lt;/ref&gt; Keyinirek Fadjin kremniy-geytli MOS texnologiyasın qollanıp, 1971-jılı birinshi bir chipli [[mikroprocessor]] — Intel 4004 ti islep shıqtı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/siliconengine/microprocessor-integrates-cpu-function-onto-a-single-chip/|bet=1971: Microprocessor Integrates CPU Function onto a Single Chip &amp;#124; The Silicon Engine &amp;#124; Computer History Museum|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210812104243/https://www.computerhistory.org/siliconengine/microprocessor-integrates-cpu-function-onto-a-single-chip/|arxivsáne=2021-08-12|jumıs=www.computerhistory.org|qaralǵan sáne=2019-08-30}}&lt;/ref&gt; Mikroprocessorlarǵa tiykarlanǵan birinshi mikrokompyuterler 1970-jıllardıń basında islep shıǵıldı. 1970-jıllardıń ortasınan baslap mikroprocessorlardıń keń kommerciyalıq jetkilikliligi kompyuterlerdi kishi biznes hám jeke adamlar ushın jetkilikli dárejede arzan etti.

Keyinirek &quot;Barlıq demolardıń anası&quot; dep atalǵan kórsetiwde, SRI izertlewshisi Duglas Engelbart 1968-jılı jeke kompyuterlerdiń keleshektegi tiykarǵı qásiyetleriniń aldın ala kórsetpesin berdi: elektron pochta, gipertekst, tekst processorı, video konferenciya hám [[kompyuter tıshqanshası]]. Bul demonstraciya texnikalıq qollap-quwatlaw xızmetkerlerin hám sol waqıtta jeke biznes paydalanıwı ushın júdá qımbat bolǵan waqıttı bólisiw kompyuterin talap etti.

Dáslepki jeke kompyuterler — ádette mikrokompyuterler dep atalǵan — kóbinese komplekt túrinde hám sheklengen kólemde satıldı hám tiykarınan háweskerler hám texnikler ushın qızıǵıwshılıq tuwdırdı. Minimal programmalastırıw kórsetpeleredi kirgiziw ushın almastırıp qosqıshlar menen islendi, al shıǵıs aldıńǵı panel lampaları arqalı berildi. Ámeliy qollanıw [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]], kompyuter displeyi, disk qurılmaları hám [[Printеr|printerler]] sıyaqlı qosımsha qurılmalardı qosıwdı talap etti.

Micral N [[Mikroprocessor|mikroprocessorǵa]], yaǵnıy Intel 8008 ge tiykarlanǵan eń dáslepki kommerciyalıq, jıynaq (komplekt) emes mikrokompyuter boldı. Ol 1972-jıldan baslap qurıldı hám bir neshe júz dana satıldı. Bunnan aldın 1970-jılı Datapoint 2200 shıǵarılǵan edi, ol ushın Intel 8008 buyırtpa berilgen, biraq qollanıwǵa qabıl etilmegen edi. Datapoint 2200 de ámelge asırılǵan CPU dizaynı dáslepki IBM PC hám onıń dawamshılarında paydalanılǵan x86 arxitekturasınıń tiykarı boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.computerworld.com/action/article.do?command=viewArticleBasic&amp;articleId=9111341|bet=Forgotten PC history: The true origins of the personal computer|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080822130226/http://www.computerworld.com/action/article.do?command=viewArticleBasic&amp;articleId=9111341|arxivsáne=22 August 2008|sáne=22 August 2008|qaralǵan sáne=9 January 2017}}&lt;/ref&gt;

1973-jılı [[IBM]] kompaniyasınıń Los-Gatos Ilimiy Orayı IBM PALM processorına tiykarlanǵan, Philips ıqsham kasseta qurılması, kishi CRT hám tolıq funkciyalı [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]] menen úskenelengen SCAMP (Special Computer APL Machine Portable) dep atalǵan kóshpeli kompyuter prototipin islep shıqtı. SCAMP APL/1130 di júrgiziw ushın IBM 1130 minikompyuterin emulyaciya qıldı.&lt;ref name=&quot;www03.ibm.com&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www03.ibm.com/ibm/history/exhibits/pc/pc_1.html|bet=IBM Archives|arxivurl=https://archive.today/20030210111221/http://www03.ibm.com/ibm/history/exhibits/pc/pc_1.html|arxivsáne=10 February 2003|qaralǵan sáne=9 January 2017}}&lt;/ref&gt; 1973-jılı APL tek úlken kompyuterlerde ǵana jumıs isleytuǵın edi, al Wang 2200 yamasa HP 9800 sıyaqlı kópshilik stol ústi mikrokompyuterleri tek BASIC ti usınatuǵın edi. SCAMP kóshpeli, bir [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshı]] kompyuterde APL/1130 ónimdarlıǵın emulyaciya qılǵan birinshi bolǵanlıqtan, PC Magazine jurnalı 1983-jılı SCAMP ti &quot;revolyuciyalıq koncepciya&quot; hám &quot;dúnyadaǵı birinshi jeke kompyuter&quot; dep belgiledi.&lt;ref name=&quot;www03.ibm.com&quot; /&gt; Bul dáslepki, bir paydalanıwshı kóshpeli kompyuter házir Vashington qalasındaǵı Smitson institutında saqlanbaqta. 1973-jılǵı SCAMP prototipiniń tabıslı kórsetiliwi 1975-jılı injenerler, analitikler, statistikler hám basqa biznes máselelerin sheshiwshiler ushın APL hám BASIC [[Programmalastırıw tili|tillerinde]] [[programmalastırıw]] múmkinshiligi menen shıǵarılǵan IBM 5100 kóshpeli mikrokompyuteriniń jaratılıwına alıp keldi. 1960-jıllardıń sońında bunday mashina eki stol ólshemindey úlken hám shama menen yarım tonna awırlıqta bolǵan edi.&lt;ref name=&quot;www03.ibm.com&quot; /&gt;

Basqa bir stol ústi kóshpeli APL mashinası, MCM/70, 1973-jılı kórsetilip, 1974-jılı satıwǵa shıǵarıldı. Ol Intel 8008 processorın qollandı.

Jeke kompyuterler tariyxında áhmiyetli qádem 1973-jılǵı Xerox Alto boldı, ol Xerox kompaniyasınıń Palo-Alto Izertlew Orayında (PARC) islep shıǵıldı. Onıń [[grafikalıq paydalanıwshı interfeysi]] (GUI) bar edi, ol keyin [[Apple Inc.|Apple]] kompaniyasınıń Macintosh hám [[Microsoft]] kompaniyasınıń [[Microsoft Windows|Windows]] operaciyalıq sistemaları ushın ilham deregi boldı. Alto demonstraciyalıq proekt edi, kommerciyalastırılmadı, sebebi onıń bólekleri júdá qımbat bolıp, satıp alıw múmkin emes edi.

Jáne de 1973-jılı [[Hewlett-Packard|Hewlett Packard]] tolıǵı menen BASIC te programmalastırılatuǵın, [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]], kishi bir qatarlı displey hám printerdi óz ishine alǵan, stol ústine tolıq sıyatuǵın mikrokompyuterlerdi shıǵardı. 1973-jılǵı Wang 2200 mikrokompyuterinde tolıq ólshemli katod nurlı trubka (CRT) hám kassetalı lenta saqlaw qurılması bar edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.wang2200.org/#2200|bet=The Wang 2200|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080531144159/http://www.wang2200.org/#2200|arxivsáne=May 31, 2008|avtor=Jim Battle|sáne=August 9, 2008|jumıs=Wang2200.org|baspaxana=Jim Battle|qaralǵan sáne=November 13, 2013}}&lt;/ref&gt; Olar ulıwma alǵanda biznes yamasa ilimiy maqsetlerde qollanıw ushın satılatuǵın qımbat arnawlı kompyuterler edi.
[[Fayl:Altair_8800_Computer.jpg|solğa|nobaý|Altair 8800 kompyuteri]]
1974-jılı kóplegen adamlar tárepinen birinshi haqıyqıy jeke kompyuter dep esaplanatuǵın Altair 8800 payda boldı, onı Micro Instrumentation and Telemetry Systems (MITS) kompaniyası jarattı. 8-bitli Intel 8080 Mikroprocessorına tiykarlanǵan Altair, birinshi kommerciyalıq tabıslı jeke kompyuter sıpatında[5] mikrokompyuter revolyuciyasın jandırǵan ushqın retinde keń tán alınǵan.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Garland|first=Harry|title=Design Innovations in Personal Computers|page=24|url=http://www.computer.org/csdl/mags/co/1977/03/01646402-abs.html}}&lt;/ref&gt; Altair ushın dizayn islengen kompyuter shinası S-100 shinası túrinde de-fakto standartqa aylandı, al mashina ushın birinshi [[programmalastırıw tili]] [[Microsoft]] kompaniyasınıń dáslepki ónimi bolǵan Altair BASIC edi.&lt;ref name=&quot;Altair announcement&quot;&gt;{{Cite book|last=Ceruzzi|first=Paul E.|title=A History of Modern Computing|publisher=MIT Press|year=2003|location=Cambridge, MA|page=[https://archive.org/details/historyofmodernc00ceru_0/page/226 226]|isbn=978-0-262-53203-7|url=https://archive.org/details/historyofmodernc00ceru_0/page/226}} &quot;This announcement [Altair 8800] ranks with IBM's announcement of the System/360 a decade earlier as one of the most significant in the history of computing.&quot;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Altair Impact&quot;&gt;{{Cite book|last=Freiberger|first=Paul|title=Fire in the Valley: The Making of the Personal Computer|publisher=McGraw-Hill|year=2000|location=New York|isbn=978-0-07-135892-7|url=https://archive.org/details/fireinvalleymaki00frei_0}}&lt;/ref&gt;

1976-jılı [[Stiv Djobs]] hám Stiv Voznyak tolıq tayar hám shama menen 30 chipten ibarat Apple I kompyuter platasın satıwǵa shıǵardı. Apple I kompyuteri sol dáwirdiń basqa jıynaq (komplekt) túrindegi háwesker kompyuterlerinen ayırmashılıq etetuǵın edi. Byte Shop dúkanınıń iyesi Pol Terrelldiń ótinishi boyınsha, Djobs hám Voznyak ózleriniń birinshi buyırtpasın aldı — 50 dana Apple I kompyuteri ushın, biraq tek kompyuterler jıynalǵan hám tekserilgen bolsa, jıynaq túrinde emes. Terrell tek tájiriybeli elektronika háweskerleri ushın emes, al keń kólemdegi [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılarǵa]] satıw ushın kompyuterlerge iye bolıwdı qáledi. Jetkerilgen Apple I texnikalıq jaqtan ele de jıynaq (komplekt) kompyuter bolıp esaplandı, sebebi Byte Shop ǵa jetkerilgende onıń quwat deregi, korpusı yamasa [[Kompyuter klaviaturası|klaviaturası]] joq edi.
[[Fayl:Home_or_Personal_Computers_from_1977_-_Commodore_PET_2001,_Apple_II,_TRS-80_Model_I,_together_called_'Trinity77'_(edited_image).jpg|nobaý|412x412 nükte|Byte jurnalı tárepinen úy kompyuterleriniń &quot;1977-jılǵı úshligi&quot; dep atalǵan úsh jeke kompyuter: Commodore PET, Apple II hám TRS-80 Model I.]]
Birinshi tabıslı massalıq bazarǵa shıǵarılǵan jeke kompyuter Commodore PET boldı, ol 1977-jıldıń yanvar ayında járiyalandı. Biraq, ol aldın ala buyırtpa berilgen edi hám sol jıldıń keyinirek waqtında ǵana jetkilikli boldı.&lt;ref name=&quot;Byte Feb 1978&quot;&gt;{{Citation |last=What's New |title=Commodore Ships First PET Computers |date=February 1978 |work=BYTE |volume=3 |issue=2 |page=190}} Commodore press release. &quot;The PET computer made its debut recently as the first 100 units were shipped to waiting customers in mid-October 1977.&quot;&lt;/ref&gt; Úsh aydan soń (aprel ayında) Apple II (ádette Apple dep ataladı) járiyalandı, birinshi úlgileri 1977-jıl 10-iyunda jónetildi.&lt;ref name=&quot;Apple II History&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://apple2history.org/history/ah02/#03|bet=Apple II History|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140510060638/http://apple2history.org/history/ah02/#03|arxivsáne=2014-05-10|sáne=2008-11-04|baspaxana=Apple II History|qaralǵan sáne=May 8, 2014}}&lt;/ref&gt; Bunnan soń Tandy Corporation / Tandy Radio Shack kompaniyasınıń TRS-80 úlgisi 1977-jıldıń avgust ayında payda boldı, ol óz ómiri dawamında 100,000 nan aslam dana satıldı. Birge alǵanda, ásirese Arqa Amerika bazarında, bul 3 mashina &quot;1977-jılǵı úshlik&quot; dep ataldı. Ǵalabalıq bazar ushın, aldın ala jıynalǵan kompyuterler payda boldı hám adamlardıń keńirek toparına kompyuterlerdi paydalanıw múmkinshiligin berdi, processor qurılmasın rawajlandırıwdan góre programmalıq qollanbalarǵa kóbirek itibar qaratıldı.

1977-jılı Heath kompaniyası Heathkits dep atalǵan jeke kompyuter komplektlerin usındı, dáslep Heathkit H8 benen baslap, keyin 1979-jıldıń aqırında Heathkit H89 benen dawam etti. Heathkit H8 satıp alǵanıńızda, ózińiz jıynawıńız ushın shassi hám processor kartasın alasız, programmalardı isletiw ushın 4 KB RAM bar H8-1 yadro taqtası sıyaqlı qosımsha qurılmalardı da satıp alıwǵa boladı. Heathkit H11 úlgisi 1978-jılı shıǵarıldı hám birinshi 16-bitli jeke kompyuterlerdiń biri boldı; biraq, onıń 1,295 dollar bolǵan joqarı bahası sebepli 1982-jılı óndiris toqtatıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.classiccmp.org/hp/hk/heathkit.htm|bet=Joe's Heathkit Computer Catalog Page|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180525122846/http://www.classiccmp.org/hp/hk/heathkit.htm|arxivsáne=2018-05-25|jumıs=www.classiccmp.org|qaralǵan sáne=2019-03-07}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://vintagecomputer.com/heathkit-h8.html|bet=Heathkit H8|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230117221645/https://vintagecomputer.com/heathkit-h8.html|arxivsáne=2023-01-17|sáne=8 August 2013|jumıs=vintagecomputer.com|qaralǵan sáne=2019-03-04}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://oldcomputers.net/heathkit-h89.html|bet=Heathkit H89 computer|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190219221548/http://oldcomputers.net/heathkit-h89.html|arxivsáne=2019-02-19|jumıs=oldcomputers.net|qaralǵan sáne=2019-03-04}}&lt;/ref&gt;
[[Fayl:IBM_PC_5150.jpg|nobaý|IBM 5150, 1981-jılı shıǵarılǵan]]
[[Fayl:PMD_85-1.jpg|nobaý|8-bitli PMD 85 jeke kompyuteri 1985-1990-jılları burınǵı Socialistlik Chexoslovakiyada Tesla kompaniyası tárepinen islep shıǵarılǵan.]]
1980-jıllardıń basında úy kompyuterleri úy-turmısta qollanıw ushın jetilistirildi, jeke ónimlilik, programmalastırıw hám oyınlar ushın baǵdarlamalar menen. Olar ádette úydegi televizordı kompyuter displeyi sıpatında paydalanıwǵa bolatuǵın edi, tómen sapalı bloklı grafika hám sheklengen reńler diapazonı menen, hám tekst shama menen 40 hárip keńligi hám 25 hárip biyikligi boldı. Britaniyalıq Sinclair Research&lt;ref name=&quot;Sinclair Research&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.sinclairzx.com/about-us.html|bet=Sinclair Research website|arxivurl=https://web.archive.org/web/20141214131822/http://www.sinclairzx.com/about-us.html|arxivsáne=2014-12-14|qaralǵan sáne=2014-08-06}}&lt;/ref&gt; kompaniyası ZX seriyasın — ZX80 (1980), ZX81 (1981) hám ZX Spectrum óndirdi; sońǵısı 1982-jılı shıǵarılıp, ulıwma 8 million dana satıldı. Keyin Commodore 64 shıqtı, ol ulıwma 17 million dana satıldı,&lt;ref name=&quot;Reimer1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.jeremyreimer.com/total_share.html|bet=Personal Computer Market Share: 1975–2004|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120606003537/http://www.jeremyreimer.com/total_share.html|arxivsáne=June 6, 2012|avtor=Reimer|at=Jeremy|sáne=November 2, 2009|qaralǵan sáne=2009-07-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Reimer2&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://jeremyreimer.com/monarch/m-item?i=137|bet=Personal Computer Market Share: 1975–2004|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230117221650/https://jeremyreimer.com/monarch/m-item?i=137|arxivsáne=2023-01-17|avtor=Reimer|at=Jeremy|sáne=December 2, 2012|qaralǵan sáne=2013-02-09}}&lt;/ref&gt; [[Yugoslaviya|Yugoslaviyada]] shıǵarılǵan Galaksija (1983)&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=Hands On Yugoslavia'ｓ Home-Brewed Microcomputer}}&lt;/ref&gt; hám Amstrad CPC seriyası (464–6128) payda boldı.

Sol jılı NEC PC-98 usınıldı, ol 18 millionnan aslam dana satılǵan júdá ataqlı jeke kompyuter boldı. Taǵı bir ataqlı jeke kompyuter, revolyuciyalıq Amiga 1000, Commodore tárepinen 1985-jıldıń 23-iyulinde kórsetildi. Amiga 1000 kóp tapsırmalı, aynalı operaciyalıq sistema, 4096 reńli palitrası bar túsli grafika, stereo ses, Motorola 68000 processorı, 256 KB RAM hám 880 KB 3.5-dyuymlik disk qurılması menen támiyinlengen bolıp, bahası 1,295 AQSH dolları edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://pctimeline.info/amiga/|bet=Chronology of Amiga Computers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140402200515/http://pctimeline.info/amiga/|arxivsáne=2 April 2014|avtor=Polsson|at=Ken|qaralǵan sáne=9 May 2014}}&lt;/ref&gt;

IBM-niń birinshi jeke kompyuteri 1981-jıldıń 12-avgustında usınılıp, ol jeke kompyuter arxitekturası ushın ǵalabalıq bazar standartın belgiledi.&lt;ref&gt;{{Cite news|newspaper=[[Information Week]]|date=5 August 1991|title=A Decade of Personal Computing|page=24}}&lt;/ref&gt;

1982-jılı Kompyuter Time jurnalı tárepinen Jıldıń mashinası dep ataldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://jackedin.martinangler.com/2014/02/obituary-personal-computer/|bet=Obituary: The PC is Dead|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140223112327/http://jackedin.martinangler.com/2014/02/obituary-personal-computer/|arxivsáne=February 23, 2014|avtor=Angler|at=Martin|baspaxana=JACKED IN|qaralǵan sáne=February 12, 2014}}&lt;/ref&gt;

Biraz úlkenirek hám qımbatıraq sistemalar keńse hám kishi biznes ushın arnalǵan edi. Bular kóbinese 80 baǵanalı tekst displeylerine iye boldı, biraq grafika yamasa ses múmkinshilikleri bolmawı múmkin boldı. Bul [[Mikroprocessor|mikroprocessorǵa]] tiykarlanǵan sistemalar ele de bólisilgen waqıtlı úlken kompyuterler yamasa minikompyuterlerge qaraǵanda arzanıraq bolǵan.

Jumıs stanciyaları joqarı ónimli processorlar hám grafikalıq displeyler, úlken sıyımlılıqtaǵı jergilikli disk saqlaw qurılması, tarmaq múmkinshiligi hám kóp tapsırmalı operaciyalıq sistema astında islewi menen ajıralıp turdı. Aqır-aqıbetinde, IBM PC-niń jeke kompyuter bazarına tásiri sebepli, jeke kompyuterler hám úy kompyuterleri arasındaǵı texnikalıq ayırmashılıq joǵaldı. Biznes kompyuterleri reńli grafika múmkinshiligi hám seske iye boldı, al úy kompyuterleri hám oyın sistemaları [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshıları]] keńse xızmetkerleri sıyaqlı birdey processorlar hám operaciyalıq sistemalardı paydalandı. Ǵalabalıq bazar kompyuterleri bir neshe jıl burınǵı arnawlı jumıs stanciyalarına uqsas grafikalıq múmkinshilikler hám yadqa iye boldı. Hátte dáslep biznes kompyuterlerine qımbat massalıq saqlaw qurılmaları hám periferiyalardı bólisiwge múmkinshilik beretuǵın lokal tarmaq ta úyde paydalanılatuǵın jeke kompyuterlerdiń standart ózgesheligine aylandı.

Jeke kompyuterlerdiń qollanılıwınıń barǵan sayın áhmiyetli bolıp baratırǵan bir toparı kompyuterdiń basqa kompyuter sistemaları menen baylanısıw qábiletine, yaǵnıy informaciya almasıwǵa múmkinshilik beriwine tiykarlanǵan edi. Ortaq paydalanılatuǵın úlken kompyuter sistemasına eksperimental jámiyetlik kiriw múmkinshiligi 1973-jılı-aq Community Memory joybarında kórsetilgen bolsa da, xabarlandırıw taxtası sistemaları hám onlayn xızmet kórsetiwshiler 1978-jıldan keyin keńirek qoljetimli bola basladı. 1980-jıllardıń aqırında kommerciyalıq [[Internet]] xızmet kórsetiwshiler payda bolıp, tez ósip atırǵan tarmaqqa jámiyetlik kiriw múmkinshiligin berdi.

1991-jılı Pútkil dúnya júzilik tor ([[World Wide Web]]) jámiyetlik paydalanıw ushın ashıq etildi. Kúshli jeke kompyuterlerdiń joqarı ajıratımlılıqtaǵı grafika hám ses penen birge keliwi, Internet tárepinen islengen infrastruktura hám veb-brauzerlerdiń kiriw usıllarınıń standartlastırılıwı házirgi zaman turmısınıń ádewir bóleginiń tiykarın qurdı. Bul avtobus júriw kestelerinen baslap sheksiz muǵdarda biypul videolar tarqatıwǵa hám onlayn [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılar]] tárepinen redakciyalanatuǵın enciklopediyalarǵa shekem bolǵan nárselerdi óz ishine aladı.

== Túrleri ==

=== Stacionar ===

==== Jumıs stanciyası ====
[[Fayl:SPARCstation_1_edit.jpg|nobaý|1990-jıllardıń basındaǵı 25 MGc RISC processorlı Sun SPARCstation 1+]]
Jumıs stanciyası — texnikalıq, matematikalıq yamasa ilimiy qollanıwlar ushın arnalǵan joqarı dárejeli jeke kompyuter. Tiykarınan bir adam tárepinen bir waqıtta qollanılıwǵa arnalǵan, olar ádette jergilikli tarmaqqa qosılǵan hám kóp paydalanıwshılı [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemalarda]] isleydi. Jumıs stanciyaları kompyuter járdeminde dizayn, sızıw hám modellestiriw, esaplaw-intensiv ilimiy hám injenerlik esaplawlar, súwret islew, arxitekturalıq modellestiriw hám animaciya hám kino vizual effektleri ushın [[kompyuter grafikası]] sıyaqlı wazıypalar ushın qollanıladı.

==== Desktop (stol ústi) kompyuteri ====
[[Fayl:Desktop_personal_computer.jpg|nobaý|Dell OptiPlex stol ústi kompyuteri (2006)]]
Jeke kompyuterler keń tarqalmastan burın, stol ústine sıyatuǵın kompyuter ayrıqsha kishi bolıp esaplanǵan, bul desktop yaǵnıy stol ústi atamasınıń payda bolıwına alıp kelgen. Sońǵı waqıtları bul sóz dizbegi ádette kompyuter korpusınıń belgili bir stilin bildiredi. Stol ústi kompyuterleri úlken vertikal minara tárizli korpuslardan baslap, LCD [[Kompyuter monitorı|monitorlardıń]] artına jasırılatuǵın yamasa onıń astına tikkeley jaylastırılatuǵın (hám tirek bolatuǵın) kishi modellerge shekem hár qıylı stillerde keledi.

Desktop/Stol ústi termini kóbinese vertikal jaylasqan kompyuter minara korpusına iye kompyuterge qatnaslı bolsa da, bul túrler kóbinese jerde yamasa stol astında turadı. Usı kóringen qarama-qarsılıqqa qaramastan, stol ústi termini ádette usı vertikal minara korpuslarına, sonday-aq haqıyqattan da stol ústine qoyıwǵa arnalǵan gorizontal jaylasqan modellerge de qatnaslı boladı. Sońǵıları stol ústi terminine kóbirek sáykes keledi, biraq bazı bir fizikalıq jaylasıw ayırmashılıqlarınan basqa kópshilik ámeliy jaǵdaylarda eki túri de usı stol ústi atamasına sáykes keledi. Kompyuter korpusınıń eki stili de sistemanıń apparatlıq komponentlerin, mısalı, tiykarǵı plata, processor chipi hám basqa da ishki jumıs bóleklerin óz ishine aladı. Stol ústi kompyuterleriniń sırtqı displey ekranlı [[Kompyuter monitorı|monitori]] hám sırtqı [[Kompyuter klaviaturası|klaviaturası]] bar, olar kompyuter korpusınıń artındaǵı portlarǵa qosıladı. Stol ústi kompyuterleri úy hám biznes qollanıwları ushın keń tarqalǵan, sebebi olar stol ústinde bir neshe monitorlar ushın orın qaldıradı.

Oyın kompyuteri — bul ádette talapshań video oyınlardıń tezligi hám juwap beriw qábiletin jaqsılaw ushın joqarı ónimli videokarta, processor hám RAM-dı óz ishine alatuǵın stol ústi kompyuteri.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.digitalstorm.com/unlocked/evolution-of-custom-gaming-pcs-what-really-made-the-difference-idnum20/|bet=Evolution of Custom Gaming PCs: What Really Made the Difference|avtor=Houghton|at=Andy|jumıs=digitalstorm.com|qaralǵan sáne=28 September 2015}}&lt;/ref&gt;

Hámme nárse bir qurılmada (sonday-aq bir bloklı JK dep te ataladı) bolǵan kompyuter — bul [[Kompyuter monitorı|monitor]] menen processordı bir blokta birlestirgen stol ústi kompyuteri. Bólek klaviatura hám [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]] standart kirgiziw qurılmaları bolıp, ayırım monitorlarda sensorlı ekran múmkinshiligi de bar. Processor hám basqa jumıs komponentleri ádette standart stol ústi kompyuterlerine salıstırǵanda ólshemi kishireytilgen, monitordıń artında jaylasqan hám noutbuklarǵa uqsas konfiguraciyalanǵan.

Nettop kompyuteri [[Intel]] tárepinen 2008-jıldıń fevral ayında tanıstırılǵan bolıp, tómen bahası hám sheklengen funkcionallıǵı menen sıpatlanadı. Bular veb-brauzerlerdi hám internet qollanbaların iske qosıw ushın internet baylanısı menen paydalanıwǵa arnalǵan edi.

Úy teatrı JK (HTPC) jeke kompyuter hám cifrlı video jazıw qurılmasınıń funkciyaların birlestiredi. Ol televizorǵa yamasa sáykes ólshemdegi kompyuter displeyine qosıladı hám kóbinese cifrlı foto kóriw qurılması, muzıka hám video pleyeri, televizor qabıllaǵıshı hám cifrlı video jazıw qurılması sıpatında qollanıladı. HTPC-ler sonday-aq media oraylıq sistemalar yamasa media serverler dep te ataladı. Maqset — úy teatrı qurılmasınıń kóp yamasa barlıq komponentlerin bir qutıǵa ulıwmalastırıw. HTPC-ler sonday-aq talap boyınsha filmler hám telebaǵdarlamalar usınatuǵın xızmetlerge de qosıla aladı. HTPC-lerdi kompyuterge telebaǵdarlamalardı qosıw ushın kerekli apparatlıq hám programmalıq támiyinlew menen aldın ala konfiguraciyalanǵan túrde satıp alıwǵa yamasa komponentlerden jıynawǵa boladı.

Klaviatura kompyuterleri — bul [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]] ishindegi kompyuterler bolıp, ádette sırtqı [[Kompyuter monitorı|kompyuter monitorına]] yamasa televizorǵa qosılıwǵa arnalǵan. Mısallar qatarına Atari ST, Amstrad CPC, BBC Micro, Commodore 64, MSX, Raspberry Pi 400 hám ZX Spectrum kiredi.

=== Portativli (kóshpeli) ===

==== Kóshirip júriwge bolatuǵın ====
[[Fayl:IBM_5100_-_MfK_Bern.jpg|nobaý|1975-jılǵı IBM 5100, dáslepki kóshpeli kompyuterlerdiń biri]]
Portativli (kóshpeli) kompyuterlerdiń potencial paydası erte dáwirlerden-aq ayqın boldı. Alan Key 1972-jılı Dynabook-tı súwretledi, biraq hesh qanday apparatlıq támiyinlew islep shıǵarılmadı. Xerox NoteTaker 1978-jıl dógereginde júdá kishi eksperimentallıq toplam túrinde islep shıǵarıldı. 1975-jılı IBM 5100 transport qutısına sıydırılıwı múmkin edi, bul onı portativli kompyuter etti, biraq onıń salmaǵı shama menen 50 funt edi. Jurnalistler bunday erte portativli kompyuterlerdi olardıń awırlıǵına baylanıslı kóshirip júriwge bolatuǵın dep atadı.

IBM PC engizilgenge shekem, processor, displey, disk qurılmaları hám [[Kompyuter klaviaturası|klaviaturadan]] turatuǵın portativli kompyuterler, chemodan stilindegi portativli korpusta, [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılarǵa]] kompyuterdi ofisten úyge alıp keliwge yamasa klassta jazba jazıwǵa múmkinshilik berdi. Mısallar qatarına Osborne 1 hám Kaypro; hám Commodore SX-64 kiredi. Bul mashinalar aynımalı tok penen isleytuǵın edi hám kishi CRT displey ekranın óz ishine alatuǵın edi. Form-faktor bul sistemalardı samolyotqa qol júgi sıpatında alıp shıǵıwǵa múmkinshilik beriwge arnalǵan edi, biraq olardıń joqarı quwat talabı olardıń ushıw waqtında paydalanılıwına jol qoymadı. Integraciyalanǵan CRT displey salıstırmalı túrde awır paket isledi, biraq bul mashinalar sol dáwirdegi stol ústi analoglarına qaraǵanda kóbirek portativli edi. Ayırım modellerde sırtqı video monitordı basqarıw ushın standart yamasa qosımsha baylanıslar bar edi, bul úlkenirek ekrandı yamasa video proektorlar menen paydalanıwǵa múmkinshilik berdi.

IBM PC-ge úylesimli chemodan formatındaǵı kompyuterler PC engizilgennen keyin tez arada payda boldı, Compaq Portable bul túrdiń jetekshi mısalı boldı. Keyingi modeller zamanagóy stol ústi kompyuterlerine shama menen teń ónimdarlıqtı beriw ushın [[Qattı magnitli disk|qattı diskti]] óz ishine aldı.

Juqa plazmalı displey hám LCD ekranlardıń rawajlanıwı azmaz kishkenelew form-faktorǵa múmkinshilik berdi, ol túski awqat qutısı kompyuteri dep ataldı. Ekran qaplamanıń bir tárepin quradı, al ajıratılatuǵın klaviatura hám bir yamasa eki yarım biyikliktegi iykemli disk qurılmaları kompyuterdiń ushlarına qarap ornatılǵan edi. Ayırım variantlarǵa batareya kirgizilgen bolıp, bul elektr rozetkalarınan uzaqta jumıs islewge imkaniyat berdi.

==== Noutbuk ====
[[Fayl:MSI_laptop_with_English_Wikipedia_screenshot_20100614.jpg|nobaý|MSI noutbuk kompyuteri]]
Noutbuk kompyuteri portativlik ushın qaqpaqlı dizayn menen jobalastırılǵan, onda [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]] hám kompyuter komponentleri bir panelde, al ekinshi panelde topsalı jalpaq displey ekranı bar. Noutbukti jabıw tasıw waqtında ekran hám klaviaturanı qorǵaydı. Noutbukler ádette qayta zaryadlanatuǵın batareyaǵa iye, bul olardıń portativligin arttıradı. Quwat, salmaq hám orındı únemlew ushın, noutbuk grafikalıq chipleri kóp jaǵdaylarda CPU yamasa chipsetke biriktirilgen hám sistema RAM-ın paydalanadı, bul stol ústi mashinalarına salıstırǵanda grafikalıq ónimdarlıqtıń tómenlewine alıp keledi, sebebi olarda ádette grafikalıq karta ornatılǵan boladı. Usı sebepli, oyın maqsetleri ushın stol ústi kompyuterleri noutbuklerge qaraǵanda kóbirek artıqmashılıqqa iye.

Stol ústi kompyuterlerine qaraǵanda, sheklengen orın hám quwat sebepli tek kishi ishki jańartıwlar (mısalı, operativ yadtı hám qattı diskti) ǵana múmkin. Noutbuklerde sırtqı displeylerdi, [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqanshalardı]], kameralardı, saqlaw qurılmaların hám klaviaturalardı qosıw ushın stol ústi kompyuterlerindegidey kiris hám shıǵıs portları bar. Noutbukler stol ústi kompyuterlerine salıstırǵanda biraz qımbatıraq, sebebi noutbukler ushın miniatyuralastırılǵan komponentlerdiń ózi qımbat.

TRS-80 Model 100 hám Epson HX-20 sıyaqlı noutbuk kompyuterleri shama menen jazıw qaǵazınıń (ANSI A yamasa ISO A4) ólshemlerine iye edi. Bul mashinalarda stol ústi sistemasına salıstırǵanda azǵana kishireytilgen ólshemdegi klaviatura hám klaviatura menen bir tegislikte jaylasqan turaqlı LCD displey ekranı bar edi. Bul displeyler ádette kishi bolıp, 8 den 16 ǵa shekem tekst qatarına, geyde tek 40 baǵanalı qatar uzınlıǵına iye edi. Degen menen, bul mashinalar bir ret paydalanılatuǵın yamasa qayta zaryadlanatuǵın batareyalarda uzaq waqıt isley alatuǵın edi. Olar ádette ishki disk drayvlerin óz ishine almasa da, bul forma faktorı kóbinese telefon baylanısı ushın modemdi óz ishine alatuǵın edi hám kóbinese sırtqı kasseta yamasa disk saqlawı ushın imkaniyatlarǵa iye bolatuǵın edi. Keyinirek, usınday kishi ólshemli qaqpaqlı formattaǵı noutbuk kompyuterleri de noutbukler dep ataldı.&lt;ref name=&quot;fd&quot;&gt;{{Cite book|last=Gookin|first=Dan|date=2005|url=https://books.google.com/books?id=o8jSwAEACAAJ|title=Laptops for Dummies|publisher=Wiley|pages=7–17|isbn=9780764575556}}&lt;/ref&gt;

Stol ústin almastırıwshı kompyuter — bul stol ústi kompyuteriniń tolıq múmkinshiliklerin beriwshi kóshpeli kompyuter. Bunday kompyuterler házirgi waqıtta úlken noutbukler bolıp esaplanadı. Bul klasstaǵı kompyuterler ádette kishirek kóshpeli kompyuterlerde tabılatuǵınlarǵa qaraǵanda kúshlirek komponentlerge hám úlkenirek displeyge iye boladı hám sheklengen batareya sıyımlılıǵına yamasa batareyası bolmawı múmkin.
[[Fayl:HP_2133_Mini-Note_PC.jpg|nobaý|[[Hewlett-Packard|HP]] netbuk]]
Netbukler, sonday-aq mini noutbukler yamasa subnoutbukler dep te ataladı, ulıwma esaplaw tapsırmaları hám vebke-tiykarlanǵan qollanbalarǵa kiriw ushın qolaylastırılǵan noutbuklerdiń bir toparın quraydı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.zdnet.com/article/the-pc-was-supposed-to-die-a-decade-ago-instead-this-happened/|bet=The PC was supposed to die a decade ago. Instead, this happened|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230117221650/https://www.zdnet.com/article/the-pc-was-supposed-to-die-a-decade-ago-instead-this-happened/|arxivsáne=2023-01-17|avtor=Bott|at=Ed|jumıs=ZDNet|qaralǵan sáne=2019-12-18}}&lt;/ref&gt;Dáslep, netbuklerdiń tiykarǵı ayrıqsha ózgesheligi optikalıq disk drayveriniń joqlıǵı, kishirek ólshemi hám tolıq ólshemli noutbuklerge qaraǵanda tómenirek ónimdarlıǵı boldı. 2009-jıldıń ortasına kelip, netbukler [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılarǵa]] uyalı maǵlıwmat tariyfin satıp alıw arqalı keńeytilgen xızmet kórsetiw shártnaması menen &quot;biypul&quot; usınılǵan.&lt;ref&gt;{{Citation |title=Light and Cheap, Netbooks Are Poised to Reshape PC Industry |date=April 1, 2009 |url=https://www.nytimes.com/2009/04/02/technology/02netbooks.html |work=The New York Times |access-date=2010-10-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170526223852/http://www.nytimes.com/2009/04/02/technology/02netbooks.html |url-status=live |quote=AT&amp;T announced on Tuesday that customers in Atlanta could get a type of compact PC called a netbook for just 50 US$ if they signed up for an Internet service plan... 'The era of a perfect Internet computer for 99 US$ is coming this year,' said Jen-Hsun Huang, the chief executive of Nvidia, a maker of PC graphics chips that is trying to adapt to the new technological order. |archive-date=2017-05-26}}&lt;/ref&gt;  Sońınan ultrabukler hám Xrombukler netbukler qaldırǵan boslıqtı toltırdı. Ulıwma netbuk atamasınan parqlı, Ultrabuk hám Xrombuk texnikalıq jaqtan sáykesinshe Intel hám Google tárepinen berilgen specifikaciyalar bolıp tabıladı.

==== Planshet ====
[[Fayl:HP_Tablet_PC_running_Windows_XP_(Tablet_PC_edition)_(2006).jpg|oñğa|nobaý|[[Hewlett-Packard|HP]] Compaq aylanbalı/alınbalı klaviaturası bar planshet kompyuteri]]
Planshet sensorlı displeydi qollanadı, onı stilus qálem yamasa barmaq penen basqarıwǵa boladı. Ayırım planshetler gibrid yamasa ózgermeli dizayndı qollanıwı múmkin, olar qosımsha retinde alıp taslanatuǵın [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]] yamasa klaviaturanıń ústine tikkeley aylandırıp jabıwǵa bolatuǵın ekrandı usınadı. Ayırım planshetler Windows yamasa Linux sıyaqlı stol ústi kompyuterleriniń operaciyalıq sistemaların qollanıwı múmkin yamasa tiykarınan planshetler ushın arnalǵan operaciyalıq sistemanı iske túsiriwi múmkin. Kóplegen planshet kompyuterlerinde USB portları bar, olarǵa klaviatura yamasa [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]] qosıwǵa boladı.

==== Smartfon ====
[[Fayl:LG_G4-2.jpg|nobaý|LG G4 smartfonı]]
[[Smartfon|Smartfonlar]] kóbinese planshet kompyuterlerine uqsas boladı, ayırmashılıǵı sonda, smartfonlarda hámme waqıtta uyalı baylanıs integraciyası boladı. Olar ádette planshetlerge qaraǵanda kishkene boladı hám taqta formasında bolmawı múmkin.

==== Ultra-mobil JK ====
Ultra-mobil JK (UMPC) — bul kishi planshet kompyuteri. Ol [[Microsoft]], [[Intel]] hám [[Samsung]] sıyaqlı kompaniyalar tárepinen islep shıǵarılǵan. Házirgi UMPCler ádette Windows XP, Windows Vista, Windows 7 yamasa [[Linux]] [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemaların]] hám tómen voltlı Intel Atom yamasa VIA C7-M processorların qollanadı.

==== Qalta JK ====
Qalta JK — bul [[Microsoft]] Windows Mobile [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemasın]] ámelge asıratuǵın qol kompyuteri (jeke cifrlı járdemshi, PDA) ushın apparatlıq specifikaciya. Ol NetBSD yamasa [[Linux]] sıyaqlı alternativ operaciyalıq sistemanı júrgiziw múmkinshiligine iye bolıwı múmkin. Qalta JKleri stol ústi JKleriniń kóplegen múmkinshiliklerine iye. Microsoft Pocket PC specifikaciyasına sáykes keletuǵın qol qurılmaları ushın kóplegen qosımshalar bar, olardıń kópshiligi biypul [[Programmalıq támiynat|baǵdarlamalıq támiynat]]. Microsoft talaplarına sáykes keletuǵın Qalta JKlerin GPS qabıllaǵıshları, shtrix-kod oqıwshıları, RFID oqıwshıları hám kameralar sıyaqlı kóplegen qosımsha qurılmalar menen de paydalanıwǵa boladı.

2007-jılı Windows Mobile 6 shıǵarılıwı menen Microsoft Pocket PC atın jańa atlar sxeması paydasına tasladı: integraciyalanǵan telefonı joq qurılmalar Pocket PC ornına Windows Mobile Classic dep ataladı, al integraciyalanǵan telefonı hám sensorlı ekranı bar qurılmalar Windows Mobile Professional dep ataladı.

==== Qalta hám qol JKleri ====
Qalta JKleri 1980-jıllardıń aqırında payda bolǵan, ádette klaviaturası bar qabıqlı formada DOS operaciyalıq sistemasın júrgizetuǵın miniatyura qalta ólshemindegi kompyuterler edi. x86 emes processorlarǵa tiykarlanǵan qurılmalar kóbinese qalta kompyuterleri dep ataldı, mısalı, Psion Series 3. Keyingi jılları Microsoft tárepinen Windows CE operaciyalıq sistemasın júrgizetuǵın Qol PK dep atalatuǵın apparatlıq specifikaciya shıǵarıldı.

== Apparatlıq támiynat ==
[[Fayl:Personal_computer,_exploded_6.svg|nobaý|Jeke kompyuter hám periferiya qurılmalarınıń (olardıń geyparaları qosımsha) bóleklerge ajıratılǵan kórinisi:
{{Ordered list|[[Image scanner|Scanner]]|[[CPU]] ([[microprocessor]])|[[Computer memory|Memory]] ([[RAM]])|[[Expansion card]]s ([[graphics card]]s, etc.)|[[Power supply unit (computer)|Power supply]]|[[Optical disc]] [[Optical disc drive|drive]]|[[Computer data storage#Secondary storage|Storage]] ([[hard disk]] or [[SSD]])|[[Motherboard]]|[[Loudspeaker|Speakers]]|[[Computer display|Monitor]]|[[System software]]|[[Application software]]|[[Computer keyboard|Keyboard]]|[[Computer mouse|Mouse]]|[[External hard disk drive|External hard disk]]|[[Computer printer|Printer]]}}]]
[[Kompyuter apparatlıq támiynatı]] — bul kompyuterdiń barlıq fizikalıq hám materiallıq bóleklerin qamtıytuǵın keń túsinik bolıp, ol kompyuter ishinde saqlanatuǵın yamasa islew processinde paydalanılatuǵın maǵlıwmatlardan, sonday-aq apparatlıq támiynatqa wazıypalardı orınlaw ushın kórsetpeler beretuǵın baǵdarlamalıq támiynattan ózgeshelenedi. Jeke kompyuterdiń ayırım qosımsha sistemaları, máselen, [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]] kontrolleri sıyaqlı, belgilengen baǵdarlamanı yamasa mikrobaǵdarlamanı júrgizetuǵın processorlardı óz ishine alıwı múmkin. Ádette mikrobaǵdarlama jeke kompyuterdiń aqırǵı paydalanıwshısı tárepinen ózgertilmeydi.

2010 hám 2020 — jıllardaǵı jeke kompyuterlerdiń kópshiligi [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılardan]] tek quwat deregin, monitordı hám basqa kabellerdi qosıwdı talap etedi. Ádettegi stol ústi kompyuteri kompyuter korpusınan (yamasa minaradan) ibarat bolıp, ol quwat blogın, ana platanı, [[Qattı magnitli disk|qattı disk]] yamasa qattı jaǵdaydaǵı disk sıyaqlı saqlaw qurılmasın hám kóbinese optikalıq diskovodın uslap turatuǵın metall shassiden ibarat. Kópshilik minaralarda paydalanıwshılar qosımsha komponentlerdi qosa alatuǵın bos orın bar. [[Kompyuter monitorı]] yamasa vizual displey blogı, klaviatura hám kórsetkishli qurılma ([[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]]) sıyaqlı sırtqı qurılmalar ádette jeke kompyuterde tabıladı.

Ana plata barlıq processor, yadro hám periferiya qurılmaların bir-birine baylanıstıradı. Operativ yadro, grafikalıq karta hám processor kópshilik jaǵdaylarda tikkeley ana plataǵa ornatıladı. Oraylıq processor blogı (mikroprocessor chipi) CPU rozetkasına qosıladı, al operativ yadro modulleri sáykes yadro rozetkalarına qosıladı. Ayırım ana platalarda video displey adapteri, ses hám basqa periferiya qurılmaları ana plataǵa integraciyalanǵan, al basqalarında grafikalıq kartalar, tarmaq kartaları yamasa basqa kiris/shıǵıs qurılmaları ushın keńeytiw slotları qollanıladı. Grafikalıq karta yamasa ses kartası analog bóleklerin kompyuter korpusı ishindegi elektromagnit nurlanıwınan uzaqta uslap turıw ushın bóliw qutısın paydalanıwı múmkin. Ǵalabalıq saqlawdı támiyinleytuǵın diskovodlar ana plataǵa bir kabel menen, al quwat blogına basqa kabel arqalı qosıladı. Ádette, diskovodlar ana plata menen birge bir korpusta ornatıladı; qosımsha disk saqlawı ushın keńeytiw shassileri de islenedi.

Úlken kólemdegi maǵlıwmatlar ushın lenta diskovodın qollanılıwı múmkin yamasa qosımsha qattı diskler sırtqı korpusta biriktiriliwi múmkin. [[Kompyuter klaviaturası|Klaviatura]] hám [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]] kompyuter korpusınıń artqı tárepindegi kiris/shıǵıs panelindegi qosqıshlar arqalı kompyuterge qosılatuǵın sırtqı qurılmalar bolıp tabıladı. Monitor da kiris/shıǵıs (I/O) paneline qosıladı, yamasa ana platadaǵı kiris portı arqalı, ya bolmasa grafikalıq kartadaǵı port arqalı. Jeke kompyuterdiń apparatlıq múmkinshilikleri geyde keńeytiw shinası arqalı qosılǵan keńeytiw kartaların qosıw arqalı keńeytiliwi múmkin. Jeke kompyuterlerge keńeytiw kartaların qosıw ushın jiyi qollanılatuǵın standart periferiya shinaları PCI, PCI Express (PCIe) hám AGP (eski kompyuterlerde tabılatuǵın grafikalıq adapterlerge arnalǵan joqarı tezlikli PCI shinası) di óz ishine aladı. Kópshilik zamanagóy jeke kompyuterlerde bir neshe fizikalıq PCI Express keńeytiw slotları bar, al ayırımlarında PCI slotları da bar.

Periferiya — bul &quot;kompyuterge baylanıs (kirgiziw hám shıǵarıw sıyaqlı) yamasa qosımsha funkciyalardı (qosımsha saqlaw sıyaqlı) támiyinlew ushın qosılǵan qurılma&quot;.[1] Periferiya qurılmaları ádette kompyuterge USB portları yamasa kiris/shıǵıs panelinde jaylasqan kirisler arqalı qosıladı. USB flesh-diskleri flesh-yadı qollanıp kóshpeli saqlawdı támiyinleydi, bul paydalanıwshılarǵa diskte saqlanǵan fayllarǵa hár qanday kompyuterde kiriwge múmkinshilik beredi. Yad kartaları da paydalanıwshılarǵa kóshpeli saqlawdı támiyinleydi, olar kóbinese mobil telefonlar hám cifrlı kameralar sıyaqlı basqa elektronika qurılmalarında qollanıladı, bul kartalarda saqlanǵan informaciya qurılmalar arasında maǵlıwmat almasıw ushın yad kartasın oqıwshı arqalı alınıwı múmkin. Veb-kameralar kompyuter apparatına ornatılǵan yamasa USB arqalı qosılǵan bolıp, real waqıtta video jazıp alatuǵın videokameralar bolıp, yamasa kompyuterde saqlanıwı, ya bolmasa internet arqalı basqa jerge translyaciya etiliwi múmkin. Oyın basqarıwshıları USB arqalı qosılıp, klaviatura hám tıshqanshanı qollanıwǵa alternativa sıpatında video oyınlar ushın kiris qurılması sıpatında qollanılıwı múmkin. Qulaqlıqlar hám dinamikler USB arqalı yamasa qosımsha port (kiris/shıǵıs panelinde tabıladı) arqalı qosılıp, paydalanıwshılarǵa kompyuterlerinde alınǵan audionı tıńlawǵa múmkinshilik beredi; biraq, dinamikler islewi ushın qosımsha quwat deregin talap etiwi múmkin. Mikrofonlar kiris/shıǵıs panelindegi audio kiris portı arqalı qosılıp, kompyuterge sesti elektr signalına aylandırıwǵa múmkinshilik beredi, bul kompyuter tárepinen qollanılıwı yamasa jiberiwi múmkin.

== Programmalıq támiynat ==
[[Fayl:LibreOffice_7.2.4.1_Writer_screenshot.png|alt=|nobaý|LibreOffice Writer programmalıq támiynatınıń skrinshotı]]
Kompyuter [[Programmalıq támiynat|programmalıq támiynatı]] — bul kompyuter sistemasında belgili bir wazıypanı orınlaytuǵın hár qanday [[kompyuter programması]], [[Algoritm|procedurası]] yamasa hújjetlestiriwi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.wordreference.com/definition/software|bet=Wordreference.com: WordNet 2.0|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190330105217/http://www.wordreference.com/definition/software|arxivsáne=2019-03-30|baspaxana=Princeton University, Princeton, NJ|qaralǵan sáne=2007-08-19}}&lt;/ref&gt; Bul termin óz ishine qollanba programmalıq támiynatın aladı, mısalı, [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılar]] ushın ónimli tapsırmalardı orınlaytuǵın tekst processorları, sistemalıq programmalıq támiynat, mısalı, qollanba programmalıq támiynatı ushın zárúr xızmetlerdi támiyinlew ushın kompyuter apparatlıq támiynatı menen baylanısatuǵın [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemalar]], hám bólistirilgen sistemalardı basqaratuǵın hám koordinaciyalaytuǵın aralıq programmalıq támiynat.
[[Fayl:Krita_5.0.0_screenshot.png|alt=|nobaý|Rastrlı grafikalıq redaktor Krita programmasınıń skrinshotı]]
[[Fayl:US_Navy_050210-N-2802K-001_Chief_Aviation_Warfare_Systems_Operator_Richard_McCurdy_demonstrates_how_to_create_a_PowerPoint_presentation_to_Shirley_Lanham_Elementary_School_fourth-graders.jpg|alt=|nobaý|2005-jılı balalarǵa noutbuk kompyuterin qollanıwdı úyretiw. Fonda eski (1990-jıllardaǵı) stol ústi jeke kompyuteriniń CRT [[Kompyuter monitorı|monitorı]] kórinip tur.]]
Programmalıq támiynat qollanbaları tekst processingi, Internetke kiriw, [[Internet]] arqalı faks jiberiw, elektron pochta hám basqa da cifrlı xabar almasıw, [[Multimedia|multimediya]] oynatıw, kompyuter oyınların oynaw hám [[Programmalastırıw|kompyuter programmalastırıw]] ushın keń tarqalǵan. Paydalanıwshı operaciyalıq ortalıq hám qollanba programmaları haqqında ádewir bilimge iye bolıwı múmkin, biraq ol zárúr túrde programmalastırıw menen qızıqpawı yamasa hátte kompyuter ushın programmalar jaza almawı múmkin. Sonlıqtan, tiykarınan jeke kompyuterler ushın jazılǵan kópshilik [[Programmalıq támiynat|programmalıq támiynatlar]] ápiwayı qollanıw yamasa paydalanıwshıǵa qolaylılıq názerde tutılıp jobalanǵan boladı. Degen menen, programmalıq támiynat industriyası úziliksiz túrde jeke kompyuterlerde paydalanıw ushın jańa ónimlerdiń keń kólemin usınıp baradı, olar hám tájiriybeli, hám tájiriybesiz paydalanıwshılarǵa baǵdarlanǵan.

=== Operaciyalıq sistema ===
[[Operaciyalıq sistema]] (OS) kompyuter resursların basqaradı hám [[Programmist (Baǵdarlamashı)|programmistlerge]] usı resurslarǵa kiriw ushın qollanılatuǵın [[Paydalanıwshı interfeysi|interfeysti]] támiyinleydi. Operaciyalıq sistema sistema maǵlıwmatların hám [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshı]] kirgizgen maǵlıwmatlardı qayta isleydi hám sistema paydalanıwshıları hám programmalarına xızmet kórsetiw ushın wazıypalardı hám ishki sistema resursların bólistiriw hám basqarıw arqalı juwap beredi. Operaciyalıq sistema yadtı basqarıw hám bólistiriw, sistema sorawların áhmiyetlilik dárejesine qaray tártiplew, kiris/shıǵıs qurılmaların basqarıw, kompyuter tarmaqların jeńillestiriw hám fayllardı basqarıw sıyaqlı tiykarǵı wazıypalardı orınlaydı.

Házirgi zaman keń tarqalǵan stol ústi operaciyalıq sistemaları — [[Microsoft Windows]], macOS, [[Linux]], Solaris hám FreeBSD. Windows, macOS hám [[Linux]] hámmesiniń server hám jeke variantları bar. Microsoft Windows ti esapqa almaǵanda, olardıń hár biriniń dizaynı Unix operaciyalıq sistemasınan ilhamlanǵan yamasa onnan tikkeley miyras alǵan.

Dáslepki jeke kompyuterler buyrıq qatarı menen háreketlesiwdi qollaytuǵın operaciyalıq sistemalardı paydalanǵan, alfavit-sanlı displey hám [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]] arqalı. Paydalanıwshı, mısalı, fayldı redakciyalaw ushın ashıw yamasa tekstti bir jerden ekinshi jerge kóshiriw ushın kóp sanlı buyrıqlardı este saqlawı kerek edi. 1960-jıllardıń baslarınan baslap, [[Grafikalıq paydalanıwshı interfeysi|grafikalıq paydalanıwshı interfeysiniń]] artıqmashılıqları izertlene baslandı, biraq keń tarqalıwı ushın arzanıraq grafikalıq displey úskeneleri talap etildi. 1984-jılǵa kelip, grafikalıq paydalanıwshı interfeysin qollanatuǵın massalıq bazar kompyuter sistemaları payda boldı; XXI ásirdiń basına kelip, tekst rejimindegi operaciyalıq sistemalar jeke kompyuter bazarınıń áhmiyetli bólegin quramaytuǵın boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.linfo.org/gui.html|bet=GUI Definition|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181101093554/http://www.linfo.org/gui.html|arxivsáne=2018-11-01|jumıs=www.linfo.org|qaralǵan sáne=2019-02-22}}&lt;/ref&gt;

=== Qollanbalar ===
Ulıwma alǵanda, kompyuter paydalanıwshısı belgili bir wazıypanı orınlaw ushın qollanba programmalıq támiynattı paydalanadı. Sistema programmalıq támiynatı qollanbalardı qollaydı[1] hám yadtı basqarıw, tarmaq baylanısı hám qurılma drayverleri sıyaqlı ulıwma xızmetlerdi usınadı, bulardıń barlıǵı qollanbalar tárepinen paydalanılıwı múmkin, biraq aqırǵı paydalanıwshı ushın tikkeley qızıǵıwshılıq tuwdırmaydı. Apparatlıq támiynat dúnyasındaǵı ápiwayılastırılǵan uqsaslıq elektr lampochkası (qollanba) menen elektr energiyasın óndiriw stanciyası (sistema) arasındaǵı qatnas bolar edi:&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.sciencedaily.com/terms/application_software.htm|bet=Application software|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150430094836/http://www.sciencedaily.com/terms/application_software.htm|arxivsáne=2015-04-30|jumıs=ScienceDaily}}&lt;/ref&gt; elektr stanciyası tek elektr energiyasın óndiredi, ol ózi hesh qanday haqıyqıy payda keltirmeydi, paydalanıwshıǵa payda keltiretuǵın xızmet kórsetetuǵın elektr jaqtılıǵı sıyaqlı qollanbaǵa qosılǵanǵa shekem.

Programmalıq támiynat qollanbalarınıń tipik mısalları — tekst processorları, kesteli processorlar hám media pleerler. Bir paket sıpatında birgelikte toplanǵan bir neshe qollanbalar geyde qollanba toplamı dep ataladı. Microsoft Office hám LibreOffice,&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Kinser|first=Jason|date=2015|title=Kinematic Labs with Mobile Devices|publisher=Morgan and Claypool|isbn=978-1-6270-5627-4|doi=10.1088/978-1-6270-5628-1}}&lt;/ref&gt; óz ishine tekst processorın, kesteli processordı hám bir neshe basqa ayırım qollanbalardı qamtıytuǵın tipik mısallar bolıp tabıladı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Garrison|first=Bruce|date=1999|title=Microsoft Office 2000 software suite}}&lt;/ref&gt; Toplamdaǵı ayırım qollanbalar ádette [[Paydalanıwshı interfeysi|paydalanıwshı interfeysine]] iye bolıp, bul paydalanıwshıǵa hár bir qollanbanı úyreniw hám paydalanıwdı ańsatlastıradı. Kóbinese, olar paydalanıwshıǵa paydalı bolǵan usıllarda bir-biri menen tásir etiw imkaniyatına iye bolıwı múmkin; mısalı, kesteli processorda jaratılǵan keste, tekst processor hújjetine jaylastırılıwı múmkin, hátteki ol ayırım kesteli processor qollanbasında dúzilgen bolsa da.

Aqırǵı paydalanıwshı tárepinen islep shıǵıw sistemalardı paydalanıwshınıń ayrıqsha talaplarına sáykeslestiredi. Paydalanıwshı tárepinen jazılǵan programmalıq támiynatqa kesteli processor shablonları, tekst processor makrosları, ilimiy simulyaciyalar, grafika hám animaciya skriptleri kiredi; hátte elektron pochta filtrleri de paydalanıwshı programmalıq támiynatınıń bir túri bolıp esaplanadı. Paydalanıwshılar bul programmalıq támiynattı ózleri jaratadı hám kóbinese onıń qanshelli áhmiyetli ekenligin itibardan shıǵarıp qoyadı.

=== Oyın oynaw ===
Kompyuterde oyın oynaw joqarı dárejeli kompyuter bazarında keń tarqalǵan. Newzoo tárepinen 2018-jıldıń aprel ayında alıp barılǵan bazar analizi boyınsha, kompyuterde oyın oynaw konsol hám mobil oyınlardan keyin úshinshi eń iri oyın sektorı bolıp, pútkil bazardıń 24% úlesin iyelegen. Kompyuterde oyın oynaw bazarı rawajlanıwdı dawam etpekte hám 2021-jılı 32,3 milliard dollar tabıs alıp keliwi kútilmekte.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://newzoo.com/insights/articles/global-games-market-reaches-137-9-billion-in-2018-mobile-games-take-half/|bet=Global Games Market Revenues 2018 {{!}} Per Region &amp; Segment|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191017230718/https://newzoo.com/insights/articles/global-games-market-reaches-137-9-billion-in-2018-mobile-games-take-half/|arxivsáne=2019-10-17|jumıs=Newzoo|qaralǵan sáne=2019-04-25}}&lt;/ref&gt; Kompyuterde oyın oynaw jarısqa tiykarlanǵan oyınlardıń, yaǵnıy kibersporttıń aldıńǵı qatarında turıptı, League of Legends, Valorant hám Counter-Strike: Global Offensive sıyaqlı oyınlar 2019-jılı tabısı bir milliard dollardan asıwı kútilgen industriyaǵa basshılıq etpekte.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.gamesindustry.biz/articles/2019-02-12-newzoo-global-esports-market-will-exceed-USD1-billion-in-2019|bet=Newzoo: Global esports market will exceed $1 billion in 2019|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230117221654/https://www.gamesindustry.biz/newzoo-global-esports-market-will-exceed-usd1-billion-in-2019|arxivsáne=2023-01-17|sáne=12 February 2019|til=en|jumıs=GamesIndustry.biz|qaralǵan sáne=2019-04-25}}&lt;/ref&gt; Visual Capitalist tárepinen 2023-jıldıń dekabr ayında alıp barılǵan bazar analizi boyınsha, 2022-jılǵa kelip kompyuterde oyın oynaw sektorı barlıq platformalar arasında ekinshi eń iri kategoriya bolıp, 45 milliard AQSH dolları bahasında bahalanǵan hám 2020-jılǵa kelip konsol bazarı tabısınan asıp ketken.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.visualcapitalist.com/video-game-industry-revenues-by-platform/#google_vignette|bet=50 Years of Video Game Industry Revenues, by Platform|sáne=31 December 2023|jumıs=visualcapitalist.com}}&lt;/ref&gt;

Bir neshe hár qıylı oyın tarqatıwshıları bar; oyınshılar oyınlardı dúkanlardan jeke satıp alıwı yamasa cifrlı túrde satıp alıwı múmkin. Cifrlı oyın tarqatıwshılarınıń ishinde Epic Games, Valve Corporation, Electronic Arts hám Ubisoft sıyaqlı iri atamalar bar. Usınday tarqatıwshılar kóplegen oyınlardı [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshılar]] ushın satıp alıwǵa hám jetkilikli bolıwına múmkinshilik beredi.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Chmielarz|first=Witold|date=2018|title=Analysis of Selected Internet Platforms of Distributors of Computer Games in the Assessment of Users}}&lt;/ref&gt; Geypara tarqatıwshılar tek óz kompaniyası tárepinen jaratılǵan oyınlardı satsa da, kóplegen oyınlar hám franshizalar bir neshe tarqatıwshı platformalarında tabıladı. Ayırım kóp oyınshılı kompyuter oyınları platforma aralıq bolıwı múmkin, bul oyınshılarǵa kompyuter hám hár qıylı konsoller sıyaqlı basqa platformalar menen birge oynaw múmkinshiligin beredi. Tarqatıwshı platformalarında oyınshılarǵa oyın qosımshasın emulyator sıpatında paydalanıp basqa belgili oyınlardı oynawǵa múmkinshilik beretuǵın oyınlar ba;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://store.steampowered.com/app/1118310/RetroArch/|bet=RetroArch|til=en|jumıs=Steam|qaralǵan sáne=2024-04-04}}&lt;/ref&gt; bul oyınlar dáslebinde oyınshınıń házirgi qurılması tárepinen qollap-quwatlanbawı múmkin, meyli ol platformaǵa baylanıslı bolsın yamasa kompyuterdiń [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sisteması]] tárepinen endi qollap-quwatlanbaytuǵın bolsın. Hár bir tarqatıwshı platformasında hár qıylı video oyın janrlarınıń sanı hár qıylı bolıwı múmkin, mısalı, birinshi jeke-adam atıspalı oyınlar, MMO oyınlar, sayaxat oyınları hám t.b. Kóplegen oyınlar, ásirese biypul oynalatuǵın oyınlar, oyınshılar ushın mikrotranzakciyalarǵa iye. Bul tranzakciyalar oyın barısın jaqsılawǵa yamasa personajların jekelestiriwge járdem bere aladı.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Petrovskaya|first=Elena|date=2022-04-29|title=CHI Conference on Human Factors in Computing Systems|publisher=Association for Computing Machinery|doi=10.1145/3491102.3502056|isbn=978-1-4503-9157-3}}&lt;/ref&gt; The Sims sıyaqlı oyınlar bar, olar oyınshılarǵa qosımsha jańa oyın múmkinshiliklerine iye bolıw ushın qosımsha oyın paketlerin satıp alıwǵa múmkinshilik beredi.

== Satıwlar ==

=== Bazar úlesi ===
&lt;div class=&quot;floatright&quot;&gt;
&lt;timeline&gt;
ImageSize=width:375 height:350
PlotArea=left:60 bottom:51 top:10 right:16
AlignBars=justify
Period=from:0 till:400
TimeAxis=orientation:horizontal

Colors=
 id:gray value:gray(0.5)
 id:line1 value:gray(0.9)
 id:line2 value:gray(0.7)

ScaleMajor=unit:year increment:50 start:0 gridcolor:line2
ScaleMinor=unit:year increment:50 start:0 gridcolor:line1

BarData=
 bar:1996 text:1996
 bar:1997 text:1997
 bar:1998 text:1998
 bar:1999 text:1999
 bar:2000 text:2000
 bar:2001 text:2001
 bar:2002 text:2002
 bar:2003 text:2003
 bar:2004 text:2004
 bar:2005 text:2005
 bar:2006 text:2006
 bar:2007 text:2007
 bar:2008 text:2008
 bar:2009 text:2009
 bar:2010 text:2010
 bar:2011 text:2011
 bar:2012 text:2012
 bar:2013 text:2013
 bar:2014 text:2014
 bar:2015 text:2015
 bar:2016 text:2016
 bar:2017 text:2017

PlotData=
 color:tan1 width:10


 bar:1996 from:start till:70.90000 text:70.9 million
 bar:1997 from:start till:80.60000 text:80.6 million
 bar:1998 from:start till:92.90000 text:92.9 million
 bar:1999 from:start till:113.500000 text:113.5 million
 bar:2000 from:start till:134.700000 text:134.7 million
 bar:2001 from:start till:128.10000 text:128.1 million
 bar:2002 from:start till:132.40000 text:132.4 million
 bar:2003 from:start till:168.90000 text:168.9 million
 bar:2004 from:start till:189.0000 text:189 million
 bar:2005 from:start till:218.50000 text:218.5 million
 bar:2006 from:start till:239.4 text:239.4 million
 bar:2007 from:start till:271.20000 text:271.2 million
 bar:2008 from:start till:290.80000 text:290.8 million
 bar:2009 from:start till:308.30000 text:308.3 million
 bar:2010 from:start till:350.90000 text:350.9 million
 bar:2011 from:start till:365.400000 text:365.4 million
 bar:2012 from:start till:351.100000 text:351.1 million
 bar:2013 from:start till:316.50000 text:316.5 million
 bar:2014 from:start till:313.70000 text:313.7 million
 bar:2015 from:start till:287.70000 text:287.7 million
 bar:2016 from:start till:269.70000 text:269.7 million
 bar:2017 from:start till:259.40000 text:259.4 million

TextData=
 pos:(70,20) textcolor:gray fontsize:S text:Worldwide PC sales
TextData=
 pos:(70,5) textcolor:gray fontsize:S text:(1996–2017)
&lt;/timeline&gt;&lt;/div&gt;
[[Fayl:Personal_computers_(million)_ITU.png|nobaý|Dúnya júzi boyınsha jeke kompyuterler million danada, rawajlanǵan hám rawajlanıp atırǵan eller boyınsha ajıratılǵan]]
2001-jılı 125 million jeke kompyuter jetkerip berilgen, al 1977-jılı bul kórsetkish 48,000 bolǵan.&lt;ref name=&quot;cnet&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://news.cnet.com/2100-1040-940713.html|bet=PCs: More than 1 billion served|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120825104555/http://news.cnet.com/2100-1040-940713.html|arxivsáne=August 25, 2012|avtor=Kanellos|at=Michael|sáne=June 30, 2002|baspaxana=CNET News|qaralǵan sáne=August 9, 2001}}&lt;/ref&gt; 2002-jılı 500 millionnan aslam jeke kompyuter qollanılǵan hám 1970-jıllardıń ortasınan usı waqıtqa shekem dúnya júzi boyınsha bir milliard jeke kompyuter satılǵan. Sońǵı kórsetkishtiń 75% kásiplik yamasa jumısqa baylanıslı bolǵan, al qalǵanı jeke yamasa úy paydalanıwı ushın satılǵan. Jetkerip berilgen jeke kompyuterlerdiń shama menen 81.5% stol ústi kompyuterleri, 16.4% noutbukler hám 2.1% serverler bolǵan. Amerika Qurama Shtatları jetkerip berilgen kompyuterlerdiń 38.8% (394 million) alǵan, Evropa 25% hám 11.7% 2002-jılǵa kelip eń tez ósip atırǵan bazar bolǵan Aziya-Tınısh okeanı aymaǵına ketken. Ekinshi milliardtıń 2008-jılǵa kelip satılıwı kútilgen.&lt;ref name=&quot;cnet&quot; /&gt; [[Batıs Evropa|Batıs Evropadaǵı]] barlıq úy xojalıqlarınıń derlik yarımında jeke kompyuter bolǵan hám Ullıbritaniyada úylerdiń 40% kompyuter tabılǵan, al 1985-jılı bul kórsetkish tek 13% bolǵan.

Dúnya júzi boyınsha jeke kompyuterlerdiń jetkerip beriliwi 2010-jılı 350.9 million dana,
2009-jılı 308.3 million dana
hám 2008-jılı 302.2 million dana boldı.
iSuppli maǵlıwmatlarına sáykes, 2007-jılı jetkerip berilgen kompyuterler sanı 264 million dana boldı,&lt;ref name=&quot;cw2009-01-13&quot;&gt;{{Citation |title=ISuppli Raises 2007 Computer Sales Forecast |date=2007-06-19 |url=http://www.pcworld.com/article/133102/isuppli_raises_2007_computer_sales_forecast.html |access-date=January 13, 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120119155256/http://www.pcworld.com/article/133102/isuppli_raises_2007_computer_sales_forecast.html |url-status=dead |publisher=pcworld.com |archive-date=2012-01-19}}&lt;/ref&gt; bul 2006-jıldaǵı 239 millionnan 11.2% kóp.&lt;ref name=&quot;mw2009-01-13&quot;&gt;{{Citation |title=iSuppli raises 2007 computer sales forecast |url=http://www.macworld.co.uk/business/news/index.cfm?newsid=18326 |access-date=January 13, 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110610170443/http://www.macworld.co.uk/business/news/index.cfm?newsid=18326 |url-status=dead |publisher=[[Macworld UK]] |archive-date=June 10, 2011}}&lt;/ref&gt; 2004-jılı dúnya júzi boyınsha jetkerip berilgen kompyuterler sanı 183 million dana boldı, bul 2003-jılǵa salıstırǵanda 11.6% ósim.&lt;ref name=&quot;nf2009-01-13&quot;&gt;{{Citation |title=Global PC Sales Leveling Off |url=http://www.newsfactor.com/story.xhtml?story_id=30526&amp;full_skip=1 |df=mdy-all |access-date=January 13, 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110614173506/http://www.newsfactor.com/story.xhtml?story_id=30526&amp;full_skip=1 |url-status=dead |publisher=newsfactor.com |archive-date=June 14, 2011}}&lt;/ref&gt; 2003-jılı 152.6 million kompyuter jetkerip berildi, onıń bahası shama menen 175 milliard dollar.&lt;ref name=&quot;cnet2009-01-13&quot;&gt;{{Citation |title=HP back on top of PC market |url=http://news.cnet.com/HP-back-on-top-of-PC-market/2100-1003_3-5141213.html |access-date=January 13, 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141118020238/http://news.cnet.com/HP-back-on-top-of-PC-market/2100-1003_3-5141213.html |url-status=live |archive-date=November 18, 2014}}&lt;/ref&gt; 2002-jılı 136.7 million kompyuter jetkerip berildi, onıń bahası shama menen 175 milliard dollar.&lt;ref name=&quot;cnet2009-01-13&quot; /&gt; 2000-jılı 140.2 million jeke kompyuter jetkerip berildi, onıń bahası shama menen 226 milliard dollar.&lt;ref name=&quot;cnet2009-01-13&quot; /&gt; Dúnya júzi boyınsha jeke kompyuterlerdiń jetkerip beriliwi 1999-jılı 100 millionnan asıp, 1998-jıldaǵı 93.3 million danadan 113.5 million danaǵa ósti. 1999-jılı Aziyaǵa 14.1 million dana jetkerip berildi.

2008-jıldıń iyun ayına kelip, dúnya júzinde qollanılıp atırǵan jeke kompyuterlerdiń sanı bir milliardqa jetti,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.cbc.ca/news/technology/worldwide-pc-use-to-reach-1-billion-by-2008-report-1.666962|bet=Worldwide PC use to reach 1&amp;nbsp;billion by 2008: report|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140823181604/http://www.cbc.ca/news/technology/worldwide-pc-use-to-reach-1-billion-by-2008-report-1.666962|arxivsáne=August 23, 2014|baspaxana=CBC News|qaralǵan sáne=June 12, 2007}}&lt;/ref&gt; al ekinshi milliardqa 2014-jılǵa kelip jetiwi kútilmekte. [[Amerika Qurama Shtatları]], [[Batıs Evropa]] hám [[Yaponiya]] sıyaqlı rawajlanǵan bazarlar dúnya júzi boyınsha ornatılǵan kompyuterlerdiń 58% quradı. Rawajlanıp atırǵan bazarlarda 2012-jılǵa kelip ornatılǵan kompyuterler sanınıń eki ese artıwı hám ekinshi milliard kompyuterlerdiń 70% iyelewi kútilmekte. 2008-jılı shama menen 180 million kompyuterdiń (házirgi ornatılǵan bazanıń 16%) almastırılıwı hám 35 millionnıń shıǵındı maydanlarına taslap jiberiwi kútilgen. Pútkil ornatılǵan baza jılına 12% ósti.[.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.reuters.com/article/technologyNews/idUSL2324525420080623|title=Computers in use pass 1&amp;nbsp;billion mark: Gartner|publisher=Reuters|access-date=2010-10-14}}&lt;/ref&gt;

Xalıqaralıq Maǵlıwmatlar Korporaciyasınıń (IDC) 2011-jıldıń 2-kvartalı ushın maǵlıwmatlarına tiykarlanıp, birinshi márte Qıtay AQSH-tan kompyuter jetkerip beriwde ozıp ketti, sáykesinshe 18.5 million hám 17.7 million dana menen. Bul tendenciya rawajlanıp atırǵan bazarlardıń kóteriliwin, sonday-aq rawajlanǵan aymaqlardıń salıstırmalı qulawın (hálsirewin) kórsetedi.

Rawajlanǵan dúnyada jeke kompyuterlerdiń joqarı bahasın saqlap qalıw ushın funkciyalardı qosıp barıw satıwshılar dástúrine aylanǵan edi. Biraq, Hár Balaǵa Bir Noutbuk fondınıń hám onıń arzan bahalı XO-1 noutbugınıń payda bolıwı menen, kompyuter industriyası bahaǵa da itibar bere basladı. Tek bir jıl burın kirgizilgenine qaramastan, 2008-jılı 14 million netbuk satıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.olpcnews.com/use_cases/technology/4p_computing_olpc_impact.html|bet=4P Computing — Negroponte's 14 Million Laptop Impact|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190207015534/http://www.olpcnews.com/use_cases/technology/4p_computing_olpc_impact.html|arxivsáne=2019-02-07|sáne=December 11, 2008|baspaxana=OLPC News|qaralǵan sáne=2010-10-14}}&lt;/ref&gt; Ádettegi kompyuter óndiriwshilerden tısqarı, ayrıqsha bekkem kompyuter versiyaların islep shıǵaratuǵın kompaniyalar payda boldı, olar ekstremal hawa rayı yamasa ortalıqlarda óz mashinaların paydalanatuǵın adamlar ushın alternativalar usınbaqta.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.ruggedpcreview.com/2_leaders.html|bet=Rugged PC leaders|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190425055712/http://www.ruggedpcreview.com/2_leaders.html|arxivsáne=2019-04-25|avtor=Conrad H. Blickenstorfer|baspaxana=Ruggedpcreview.com|qaralǵan sáne=2010-10-14}}&lt;/ref&gt;

2011-jılı Deloitte konsalting firması [[Smartfon|smartfonlar]] hám planshet kompyuterler esaplaw qurılmaları sıpatında dástúriy kompyuterler satılıwınan ozıp ketedi dep boljaǵan edi (bul 2012-jıldan baslap ámelge astı). 2013-jılǵa kelip, dúnya júzi boyınsha kompyuter satılıwı tómenley basladı, sebebi kóplegen tutınıwshılar planshetler hám smartfonlarǵa ótti. 2012-jıldıń tórtinshi kvartalında 90.3 million dana satılıwı 2011-jıldıń tórtinshi kvartalına salıstırǵanda 4.9% tómenlewdi kórsetti. IDC maǵlıwmatlarına sáykes, 2013-jıldıń birinshi kvartalında global kompyuter satılıwı anaǵurlım tómenledi. Jıllıq 14% tómenlew firma 1994-jıldan baslap baqlaw júrgizgennen beri eń úlken kórsetkish boldı hám analitikler kútkeniniń eki esesin quradı.&lt;ref name=&quot;slump&quot; /&gt; 2013-jıldıń ekinshi kvartalındaǵı kompyuter jetkerip beriwdiń tómenlewi besinshi izbe-iz kvartal satılıwdıń tómenlewin belgiledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.post-gazette.com/stories/business/news/steve-ballmers-retirement-leaves-microsoft-in-a-replacement-crisis-700543/|bet=Steve Ballmer's retirement leaves Microsoft in a replacement crisis|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130824194335/http://www.post-gazette.com/stories/business/news/steve-ballmers-retirement-leaves-microsoft-in-a-replacement-crisis-700543/|arxivsáne=August 24, 2013|avtor=King|at=Ian|sáne=August 24, 2013|jumıs=Pittsburgh Post-Gazette|qaralǵan sáne=August 25, 2013}}&lt;/ref&gt; &quot;Bul kompyuterler ushın qorqınıshlı jańalıq,&quot; dep atap ótti bir analitik. &quot;Házir hámmesi mobil esaplaw haqqında. Biz sózsiz burılıw noqatına jettik.&quot;&lt;ref name=&quot;feeble&quot; /&gt; Gartner maǵlıwmatları usı dáwir ushın uqsas tómenlewdi kórsetti.&lt;ref name=&quot;feeble&quot; /&gt; Qıtaydıń Lenovo Group kompaniyası ulıwma tendenciyaǵa qarsı shıqtı, sebebi rawajlanıp atırǵan ellerdegi birinshi ret satıp alıwshılarǵa kúshli satılıwlar kompaniyanıń ulıwma satılıwın turaqlı saqlawǵa múmkinshilik berdi.&lt;ref name=&quot;feeble&quot; /&gt; Planshet/smartfon baǵdarlamalıq támiynatına uqsas bolıwǵa mólsherlengen Windows 8 jańa kompyuter satılıwınıń tómenlewine sebep bolǵan faktor sıpatında kórsetildi. &quot;Tilekke qarsı, Windows 8 iske túsiriliwi tek kompyuter bazarına unamlı tásir etpegeni ǵana emes, al bazardı páseytkenini de ayqın kórinip tur,&quot; dedi IDC vice-prezidenti Bob O'Donnell.

2013-jıldıń avgust ayında Credit Suisse kompyuter industriyasınıń operaciyalıq paydasınıń shama menen 75% in Microsoft (operaciyalıq sistema) hám Intel (yarım ótkizgishler) kompaniyalarına tiyisli ekenin kórsetetuǵın izertlew nátiyjelerin járiyaladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.thefinancialist.com/the-apple-vs-samsung-title-fight-for-mobile-supremacy/|bet=The Apple Vs. Samsung Title Fight for Mobile Supremacy|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130814130300/http://www.thefinancialist.com/the-apple-vs-samsung-title-fight-for-mobile-supremacy/|arxivsáne=August 14, 2013|sáne=August 8, 2013|jumıs=The Financialist|baspaxana=Credit Suisse|qaralǵan sáne=August 13, 2013}}&lt;/ref&gt; IDC maǵlıwmatları boyınsha, 2013-jılı kompyuter jetkerip beriwleri tutınıwshılardıń mobil qurılmalardı paydalanıw tendenciyasına sáykes 9.8% ke tómenledi, bul eń úlken tómenlew boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.engadget.com/2014/03/04/idc-pc-shipments-2013/|bet=PC shipments faced their steepest-ever drop in 2013|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170625170553/https://www.engadget.com/2014/03/04/idc-pc-shipments-2013/|arxivsáne=June 25, 2017|avtor=John Fingas|sáne=March 4, 2014|qaralǵan sáne=September 8, 2017}}&lt;/ref&gt;

2018-jıldıń ekinshi kvartalında kompyuter satılıwı 2012-jıldıń birinshi kvartalınan beri birinshi ret ósti. Gartner izertlew firmasınıń maǵlıwmatları boyınsha, ósim tiykarınan biznes bazarınan keldi, al tutınıwshı bazarı tómenlewdi bastan ótkerdi.

2020-jılı COVID-19 pandemiyası nátiyjesinde kóbirek adamlar úyde islep hám aralıqtan oqıw sebepli, IDC maǵlıwmatları boyınsha, kompyuter satılıwı aldıńǵı jıllarǵa salıstırǵanda 26.1% ke ósti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.idc.com/getdoc.jsp?containerId=prUS47274421|bet=PC Sales Remain on Fire as Fourth Quarter Shipments Grow 26.1% Over the Previous Year, According to IDC|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211230151858/https://www.idc.com/getdoc.jsp?containerId=prUS47274421|arxivsáne=2021-12-30|jumıs=IDC: The premier global market intelligence company|qaralǵan sáne=2022-07-24}}&lt;/ref&gt; Canalys kompaniyasınıń maǵlıwmatları boyınsha, 2020-jıl kompyuter bazarı ushın 2011-jıldan beri eń joqarı ósiw procentin kórsetti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theregister.com/2020/10/12/pc_sales_up_2020/|bet=Laptops are on fire! In a good way (if you're selling). PC sales race to highest growth rate since 2011|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220724094134/https://www.theregister.com/2020/10/12/pc_sales_up_2020/|arxivsáne=2022-07-24|avtor=Kunert|at=Paul|til=en|jumıs=www.theregister.com|qaralǵan sáne=2022-07-24}}&lt;/ref&gt;

=== Ortasha satıw bahası ===
Jeke kompyuterlerdiń satıw bahaları óndiris hám islep shıǵarıw qárejetleriniń tómenlewi sebepli turaqlı túrde tómenledi, al kompyuterlerdiń múmkinshilikleri arttı. 1975-jılı Altair jıynaǵı (komplekti) shama menen tek 400 AQSH dollarına satıldı, biraq tutınıwshılardan komponentlerdi sxema taxtalarına biriktiriwdi talap etti; sistema menen alfavit-sanlı formada óz-ara tásir etiw ushın zárúr bolǵan periferiya qurılmaları jáne 2000 dollar qostı, al nátiyjede alınǵan sistema tek háweskerler ushın paydalı edi.

1981-jılı olardıń payda bolıwında Osborne 1 hám onıń básekelesi Kaypro-nıń 1,795 AQSH dolları bahası tartımlı baha noqatı dep esaplanǵan; bul sistemalarda tek tekst kórsetiletuǵın displeyler hám saqlaw ushın tek disketalar bar edi. 1982-jılǵa kelip, Maykl Dell usaqlap satıwda shama menen 3,000 AQSH dollarına satılatuǵın jeke kompyuter sisteması dilerge shama menen 600 dollarǵa túsetuǵın komponentlerden ibarat ekenin bayqadı; kompyuter blogınıń tipik ulıwma paydası shama menen 1,000 dollar edi. 1983-jılı AQSH-ta jeke kompyuterler satıp alıwdıń ulıwma qunı shama menen 4 milliard dollardı quradı, bul úy haywanları azıǵınıń ulıwma satılıwına tuwrı keledi. 1998-jıldıń aqırına kelip, AQSH-taǵı jeke kompyuter sistemalarınıń ortasha satıw bahası 1,000 dollardan tómenledi.

[[Microsoft Windows]] sistemaları ushın ortasha satıw bahası (OSB) 2008/2009-jıllarda tómenlewdi kórsetti, bul arzan netbuklerge baylanıslı bolıwı múmkin, 2008-jıldıń avgust ayında AQSH usaqlap satıw sawdasında stol ústi kompyuterleri ushın 569 dollar hám noutbukler ushın 689 dollardı quradı. 2009-jılı OSB jáne de tómenlep, yanvar ayında stol ústi kompyuterleri ushın 533 dollarǵa hám noutbukler ushın 602 dollarǵa, al fevral ayında 540 hám 560 dollarǵa tústi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.eweek.com/c/a/Windows/Netbooks-Are-Destroying-the-Laptop-Market-and-Microsoft-Needs-to-Act-Now-863307/|bet=Netbooks Are Destroying the Laptop Market and Microsoft Needs to Act Now|arxivurl=https://wayback.archive-it.org/all/20090417001909/http://www.eweek.com/c/a/Windows/Netbooks-Are-Destroying-the-Laptop-Market-and-Microsoft-Needs-to-Act-Now-863307/|arxivsáne=April 17, 2009|avtor=Joe Wilcox|sáne=April 16, 2009|baspaxana=[[eWeek]]|qaralǵan sáne=2010-10-14}}&lt;/ref&gt; NPD izertlew kompaniyasınıń maǵlıwmatlarına sáykes, barlıq Windows portativ kompyuterleriniń ortasha satıw bahası 2008-jıldıń oktyabr ayındaǵı 659 dollardan 2009-jıldıń oktyabr ayında 519 dollarǵa deyin tómenledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.cio.com/article/509556/Falling_PC_Prices_Pit_Microsoft_Against_PC_Makers|bet=Falling PC Prices Pit Microsoft Against PC Makers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140312212746/http://www.cio.com/article/509556/Falling_PC_Prices_Pit_Microsoft_Against_PC_Makers|arxivsáne=2014-03-12|avtor=Shane O'Neill|sáne=December 2, 2009|qaralǵan sáne=2010-10-14}}&lt;/ref&gt;

== Qorshaǵan ortalıqqa tásiri ==
Qorshaǵan ortalıqqa tásirdiń sırtqı shıǵınları jeke kompyuterlerdiń satıw bahasına tolıq kirgizilmegen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.greenbiz.com/blog/2012/10/03/true-cost-personal-computers|bet=The true cost of personal computers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161002102420/https://www.greenbiz.com/blog/2012/10/03/true-cost-personal-computers|arxivsáne=2016-10-02|avtor=Mattison|at=Richard|sáne=2012-10-03|jumıs=GreenBiz|baspaxana=GreenBiz Group Inc.|qaralǵan sáne=28 September 2016}}&lt;/ref&gt;

Birlesken Milletler Shólkeminiń Qorshaǵan ortalıq baǵdarlamasınıń maǵlıwmatlarına sáykes, jeke kompyuterler jıl sayın payda bolatuǵın 50 million tonna elektron qaldıqlardıń úlken úlesin quraydı. Rawajlanıp kiyatırǵan ellerge hám qorshaǵan ortalıqqa tásir etetuǵın elektron qaldıqlar máselesin sheshiw ushın hár túrli ellerde hám shtatlarda óndiriwshiniń keńeytilgen juwapkershiligi (ÓKJ) haqqındaǵı nızamlar ámelge kirgizilgen.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Nash|first1=Jennifer|title=Extended Producer Responsibility in the United States: Full Speed Ahead?|date=2013|url=http://www.hks.harvard.edu/var/ezp_site/storage/fckeditor/file/pdfs/centers-programs/centers/mrcbg/publications/awp/Nash_Bosso_2013-10.pdf|access-date=August 23, 2014}}&lt;/ref&gt; Elektron qaldıqlardı eksport hám import etiw boyınsha keń kólemli milliy nızamlar yamasa qaǵıydalardıń joqlıǵı sebepli, Silicon Valley Toxics Coalition hám BAN (Basel Action Network) AQSH hám Kanadadaǵı elektron qayta islew kompaniyaları menen birlesip, elektron qaldıqlardı tártipli joq etiw ushın elektron basqarıw baǵdarlamasın dúzdi. Ayırım shólkemler ÓKJ qaǵıydalarına qarsı shıǵadı hám óndiriwshiler tábiyiy túrde material hám energiya paydalanıwdı azaytıwǵa qaray háreket etedi dep pikir bildiredi.

== Derekler ==

* ''Accidental Empires: How the boys of Silicon Valley make their millions, battle foreign competition, and still can't get a date'', Robert X. Cringely, Addison-Wesley Publishing, (1992),  
* [https://books.google.com/books?id=qURs4j9vKn4C ''PC Magazine'', Vol. 2], No. 6, November 1983, &quot;SCAMP: The Missing Link in the PC's Past?&quot;
&lt;references /&gt;
__BÖLİDİMÖNDEMEW__
[[Kategoriya:Kompyuter arxitekturası]]</text>
      <sha1>ld2jyetu41xz5kj4gvwrusat0s0dwi4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kompyuter apparatlıq támiynatı</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21181</id>
    <revision>
      <id>125687</id>
      <parentid>125348</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T11:11:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <origin>125687</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="36842" sha1="jt46342vwq0i0lexypya5jsu84bgjoj" xml:space="preserve">
[[Fayl:PDP-11-M7270.jpg|nobaý|PDP-11 CPU platası]]
'''Kompyuter apparatlıq támiynatı''' ''([[Inglis tili|ingl]]. Computer hardware) ‒'' [[Kompyuter|kompyuterdiń]] fizikalıq bóleklerin óz ishine aladı, mısalı, oraylıq processor blogı (CPU), [[operativ yad]] (RAM), tiykarǵı plata, kompyuter maǵlıwmat saqlaw qurılması, grafikalıq karta, dawıs kartası hám kompyuter korpusı. Ol sırtqı (tiykarǵı) qurılmalardı da óz ishine aladı, mısalı, [[Kompyuter monitorı|monitor]], [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]], [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]] hám dinamikler.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://windows.microsoft.com/en-us/windows-vista/parts-of-a-computer|bet=Parts of computer|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131127145607/http://windows.microsoft.com/en-US/windows-vista/Parts-of-a-computer|arxivsáne=27 November 2013|baspaxana=Microsoft|qaralǵan sáne=5 December 2013}}&lt;/ref&gt;

Kerisinshe, [[programmalıq támiynat]] - bul [[apparatlıq támiynat]] tárepinen saqlanıp hám orınlanatuǵın jazba kórsetpeler toplamı. Apparatlıq támiynat óziniń atın ózgerislerge qattı yamasa qatań bolǵanı ushın alǵan, al programmalıq támiynat bolsa jumsaq, sebebi onı ózgertiw ańsat.

Apparatlıq támiynat ádette hár qanday buyrıqtı yamasa kórsetpeni orınlaw ushın programmalıq támiynat tárepinen basqarıladı. Apparatlıq hám programmalıq támiynattıń birikpesi qollanıwǵa jaramlı esaplaw sistemasın payda etedi, biraq tek apparatlıq támiynattan ibarat basqa sistemalar da bar.

== Tariyxı ==
Dáslepki esaplaw qurılmaları áyyemgi [[Abakus|abakustan]] da quramalıraq bolıp, olar XVII ásirge tiyisli. Francuz matematigi Blez Paskal tisli dóńgeleklerge tiykarlanǵan qosıw hám alıw múmkin bolǵan qurılmanı oylap taptı hám shama menen 50 modelin sattı. 1676-jılǵa kelip [[Gotfrid Leybnic]] tárepinen basqıshlı esaplawshısın oylap tabıldı, ol bóliw hám kóbeytiw ámellerin de orınlay alatuǵın edi. Sol dáwirdegi islep shıǵarıw múmkinshilikleriniń sheklengenligi hám dizayndaǵı kemshilikler sebepli, Leybnictiń esaplawshısı júdá funkcional emes edi, biraq usıǵan uqsas qurılmalar (Leybnic dóńgelegi) 1970-jıllarǵa shekem qollanılıp keldi.{{Sfn|Blum|2011|p=13–14}} XIX ásirde inglis Charlz Bebbidj ayırmashılıq mashinasın, yaǵnıy astronomiyalıq maqsetler ushın kóp aǵzalılardı esaplaytuǵın mexanikalıq qurılmanı oylap taptı.{{Sfn|Blum|2011|p=14}} Bebbidj jáne de ulıwma maqsetli kompyuterdi proektlestirdi, biraq ol hesh qashan qurılmadı. Bul dizaynnıń kóp bólegi eń dáslepki kompyuterlerge kirgizildi: kirgiziw hám shıǵarıw ushın perfokartalar, yad, oraylıq processor blogına uqsas arifmetikalıq blok, hátte assembler tiline uqsas dáslepki [[programmalastırıw tili]].{{Sfn|Blum|2011|p=15}}

1936-jılı [[Alan Tyuring]] hár qanday kompyuter túrin modellestiriw ushın universal Tyuring mashinasın islep shıqtı, bul arqalı hesh bir kompyuterdiń sheshim qabıllaw máselesin sheshe almaytuǵının dálilledi.{{Sfn|Blum|2011|pp=21, 23}} Universal Tyuring mashinası saqlanǵan programmalı kompyuterdiń bir túri bolıp, oǵan berilgen programmalıq kórsetpelerge tiykarlanıp, hár qanday Tyuring mashinasınıń (kompyuter modeli) operaciyaların qaytalay alatuǵın edi. [[Kompyuter programması|Kompyuter programmaların]] saqlaw zamanagóy kompyuterleriniń jumıs islewinde gilt rol oynaydı hám kompyuterdiń [[Apparatlıq támiynat|apparatlıq támiynatı]] menen [[Programmalıq támiynat|programmalıq támiynatı]] arasındaǵı baylanıstı támiyinleydi.{{Sfn|Blum|2011|p=25}} Bunnan da burın, XIX ásirdiń ortasında matematik Djordj Bul, Bul algebrasın oylap taptı - bul hár bir pikir yamasa haqıyqıy, ya jalǵan bolatuǵın logika sisteması. Házirgi waqıtta Bul algebrası házirgi zaman kompyuterleriniń apparatlıq támiynatın quraytuǵın integral sxemalardıń [[Tranzistor|tranzistorları]] hám basqa komponentlerin modellestiretuǵın sxemalardıń tiykarı bolıp tabıladı. 1945-jılı Tyuring hesh qashan qurılmaǵan kompyuterdiń (Avtomatik Esaplaw Mashinası) dizaynın pitkerdi.{{Sfn|Blum|2011|pp=34-35}}
[[Fayl:Von_Neumann_Architecture.svg|nobaý|Fon Neyman arxitekturasınıń sxeması]]
Usı waqıtta rele hám vakuumlı lampalardaǵı texnologiyalıq progress birinshi kompyuterlerdi jaratıwǵa múmkinshilik berdi.  Bebbidjdiń dizaynına tiykarlanıp, rele kompyuterleri Bell Laboratoriyasında Djordj Stibic hám Garvard universitetiniń Govard Aykeni tárepinen jaratıldı, ol MARK I di islep shıqtı. Jáne de 1945-jılı, Pensilvaniya universitetindegi ENIAC proekti ústinde islep atırǵan matematik Djon fon Neyman kópshilik házirgi zaman kompyuterleri ushın úlgi bolǵan fon Neyman arxitekturasınıń tiykarın islep shıqtı.{{Sfn|Blum|2011|pp=72, 74}} Fon Neymannıń dizaynı oraylastırılǵan yadtı óz ishine aldı, ol hám maǵlıwmatlardı, hám programmalardı saqladı, yadqa birinshi gezekte kiriw múmkinshiligine iye bolǵan oraylıq processor blogı (CPU), hám kiriw hám shıǵıw (I/O) blokları bar edi. Fon Neyman maǵlıwmatlardı jiberiw ushın bir shinanı paydalandı, bul onıń programmalar menen maǵlıwmatlardı bir-birine jaqın jaylastırıw arqalı saqlaw máselesin sheshiwi sistemanıń ekewin bir waqıtta alıwǵa urınǵanda fon Neyman tıǵının payda etti - bul kóbinese sistemanıń ónimdarlıǵın shekleydi.

== Kompyuter arxitekturası ==
[[Fayl:Growth_in_processor_performance,_1978–2010.png|nobaý|Processor ónimdarlıǵınıń ósiwi (benchmarklar menen ólshengen),{{Sfn|Hennessy|Patterson|2011|pp=41-42}} 1978–2010]]
Kompyuter arxitekturası baha, tezlik, jetkiliklilik hám energiya nátiyjeliligi sıyaqlı hár qıylı maqsetler arasında basımlıqlardı belgilewdi talap etedi. Dizayner apparatlıq támiynat talapların hám [[Kompilyator|kompilyatorlardan]] baslap integral sxemalardı proektlestiriwge shekem esaplaw texnikasınıń kóp túrli aspektlerin jaqsı túsiniwi kerek. Baha da óndiriwshiler ushın óz ónimlerin básekilesler usınıp atırǵan júdá uqsas tovarǵa qaraǵanda arzanıraq satıw ushın áhmiyetli sheklew bolıp qaldı. Payda normaları da tómenledi.{{Sfn|Hennessy|Patterson|2011|pp=27-28, 32}} Hátteki ónimdarlıq artpaǵan jaǵdayda da, komponentlerdiń bahası waqıt ótiwi menen tómenlep baradı, sebebi jetilistirilgen óndiris usılları sapanı tekseriw basqıshında qabıllanbaǵan komponentler sanın azayttı.

=== Buyrıqlar toplamı arxitekturası ===
Eń keń tarqalǵan buyrıqlar toplamı arxitekturası (ISA) - kompyuterdiń apparatlıq támiynatı menen programmalıq támiynatı arasındaǵı interfeys - 1945-jılı fon Neyman tárepinen islep shıǵılǵan arxitekturaǵa tiykarlanǵan. Kóp sxemalarda esaplaw blogı menen kiris/shıǵıs sistemasınıń bólek kórsetiliwine qaramastan, ádette apparatlıq támiynat bólisiledi, esaplaw blogındaǵı bir bit onıń esaplaw yamasa kiris/shıǵıs rejiminde ekenligin kórsetedi. ISA-nıń keń tarqalǵan túrlerine CISC (kompleks buyrıqlar toplamı kompyuteri), RISC (qısqartılǵan buyrıqlar toplamı kompyuteri), vektor operaciyaları hám gibrid rejimleri kiredi. CISC mashinalarǵa kerek bolǵan buyrıqlar sanın azaytıw ushın úlkenirek ańlatpalar toplamın qollanıwdı óz ishine aladı. Tek bir neshe buyrıqlardıń jiyi qollanılatuǵının moyınlawǵa tiykarlanıp, RISC qosımsha ápiwayılıq ushın buyrıqlar toplamın qısqartadı, bul jáne kóbirek registrlerdi qosıwǵa múmkinshilik beredi. 1980-jılları RISC oylap tabılǵannan keyin, konveyerlew hám keshlewdi qollanıp ónimdarlıqtı arttırǵan RISC tiykarındaǵı arxitekturalar CISC arxitekturaların almastırdı, ásirese quwat sarpı yamasa orın boyınsha sheklewleri bar qollanıwlarda (mısalı, [[Mobil telefon|mobil telefonlarda]]). 1986-jıldan 2003-jılǵa shekem apparatlıq támiynat ónimdarlıǵınıń jıllıq ósiw páti 50 procentten astı, bul planshetler hám mobil qurılmalar sıyaqlı jańa esaplaw qurılmaların rawajlandırıwǵa múmkinshilik berdi. Tranzistorlar tıǵızlıǵı menen birge DRAM yadı, sonday-aq flesh hám magnit diskleri de eksponencial túrde qısqaraq hám arzanıraq boldı. XXI ásirde jaqsılanıw páti páseydi.{{Sfn|Hennessy|Patterson|2011|pp=17–18}}

XXI ásirde ónimdarlıqtıń artıwı parallellikti kóbirek paydalanıw arqalı ámelge asırıldı. Qollanbalar kóbinese eki jol menen parallellestiriledi: yamasa bir funkciya maǵlıwmatlardıń bir neshe tarawında birge isleydi (maǵlıwmat parallelligi), ya bolmasa hár qıylı tapsırmalar sheklengen óz-ara tásir etisiw menen bir waqıtta orınlanadı (tapsırma parallelligi). Parallelliktiń bul formaları hár qıylı apparatlıq támiynat strategiyaları arqalı ámelge asırıladı, sonıń ishinde buyrıq dárejesindegi parallellik (mısalı, buyrıqlardı konveyerlew), maǵlıwmat parallelligin ámelge asıra alatuǵın vektor arxitekturaları hám grafikalıq processor blokları (GPUlar), sonday-aq aǵım dárejesindegi parallellik hám soraw dárejesindegi parallellik (ekewi de tapsırma dárejesindegi parallellikti ámelge asıradı).{{Sfn|Hennessy|Patterson|2011|p=9}}

=== Mikroarxitektura ===
Mikroarxitektura, kompyuter shólkemlestiriwi dep te ataladı, CPU dizaynı, yadro hám yadro baylanısı sıyaqlı joqarı dárejeli apparatlıq támiynat máselelerine tiyisli. Yadro ierarxiyası tezirek qatnas jasawǵa bolatuǵın (hám qımbatıraq) yadronıń CPU ǵa jaqınıraq jaylasıwın, al úlken kólemli saqlaw ushın ásterek, arzanıraq yadronıń uzaǵıraq jaylasıwın támiyinleydi. Yadro ádette baǵdarlamalardı maǵlıwmatlardan ajıratıw hám hújim etiwshiniń baǵdarlamalardı ózgertiw múmkinshiligin sheklew ushın bólinedi. Kópshilik kompyuterler baǵdarlamalar ushın adreslewdi ápiwayılastırıw ushın virtual yadronı qollanadı, [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemanı]] virtual yadronı sheklengen fizikalıq yadronıń hár túrli tarawlarına sáykeslestiriw ushın paydalanadı.{{Sfn|Wang|2021|pp=51-52}}

=== Salqınlatıw ===
Kompyuter processorları jıllılıq payda etedi, hám artıqsha jıllılıq olardıń islewine tásir etedi hám komponentlerge zıyan keltiriwi múmkin. Kóplegen kompyuter chipleri ózleriniń artıqsha qızıp ketiwinen saqlanıw ushın avtomatlı túrde óz ónimdarlıǵın páseytedi. Kompyuterlerde ádette artıqsha jıllılıqtı tarqatıw ushın mexanizmler boladı, mısalı, CPU hám GPU ushın hawa yamasa suyıqlıq salqınlatqıshları hám RAM sıyaqlı basqa komponentler ushın jıllılıq tarqatqıshlar. Kompyuter korpusları da kóbinese kompyuterden jıllılıqtı tarqatıwǵa járdem beriw ushın ventilyaciyalanǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.intel.com/content/www/us/en/gaming/resources/pc-cooling-the-importance-of-keeping-your-pc-cool.html|bet=PC Cooling: The Importance of Keeping Your PC Cool|til=en|jumıs=Intel|qaralǵan sáne=20 July 2024}}&lt;/ref&gt; Maǵlıwmat orayları ádette pútkil oraydıń jumıs temperaturasın qáwipsiz saqlaw ushın quramalıraq salqınlatıw sheshimlerin qollanadı. Hawa menen salqınlatıw sistemaları kishkene yamasa eski maǵlıwmat oraylarında kóbirek ushırasadı, al suyıqlıq penen salqınlatıw batırıw (hár bir kompyuter salqınlatıwshı suyıqlıq penen qorshalǵan) hám tuwrıdan-tuwrı chipke (salqınlatıwshı suyıqlıq hár bir kompyuter chipine baǵdarlanǵan) qımbatıraq bolıwı múmkin, biraq olar nátiyjelirek.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://gatewaymechanical.ca/data-center-cooling-what-you-need-to-know/|bet=Data Center Cooling: What are the top concepts you need to know?|sáne=11 August 2021|til=en-CA|jumıs=gatewaymechanical.ca|qaralǵan sáne=20 July 2024}}&lt;/ref&gt; Kópshilik kompyuterler ózleriniń salqınlatıw sistemasınan kúshlirek bolıwǵa mólsherlengen, biraq olardıń uzaq múddetli jumısı salqınlatıw sistemasınıń quwatınan asıp kete almaydı. Kompyuter ıssı bolmaǵan waqıtta ónimdarlıqtı waqıtsha arttırıwǵa bolsa da (taktlıq jiyilikti arttırıw), apparatlıq támiynattı artıqsha jıllılıqtan qorǵaw ushın sistema avtomatlı túrde ónimdarlıqtı tómenletedi yamasa zárúr bolǵanda processordı óshiredi. Processorlar da jıllılıqtı azaytıw ushın háreketsiz bolǵanda óshedi yamasa tómen quwat rejimine ótedi. Quwat jetkiziw hám jıllılıq tarqatıw apparatlıq támiynat dizaynınıń eń qıyın tárepleri bolıp, XXI ásirdiń basınan baslap kishirek hám tezirek chiplerdi rawajlandırıwdıń sheklewshi faktorı bolıp kelgen. Ónimdarlıqtıń artıwı energiya paydalanıwdıń hám salqınlatıw talabınıń sáykes ósiwin talap etedi.

== Kompyuter apparatlıq támiynat sistemalarınıń túrleri ==

=== Jeke kompyuter ===
[[Fayl:Personal_computer,_exploded_6.svg|nobaý|Jeke kompyuterdiń tiykarǵı apparatlıq támiynat bólekleri, sonıń ishinde monitor, ana plata, processor, operativ yadta saqlaw qurılması, eki keńeytiw kartası, quwat blogı, optikalıq disk diskovodı, [[Qattı magnitli disk|qattı disk]] diskovodı, klaviatura hám [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]]]]
[[Fayl:Computer_from_inside_018.jpg|nobaý|Arnawlı jıynalǵan kompyuterdiń ishki kórinisi: tómende jaylasqan quwat blogında óziniń salqınlatıw samallatqıshı bar]]
[[Jeke kompyuter]] - óziniń kóp tárepliligi hám salıstırmalı túrde arzan bahası sebepli eń keń tarqalǵan kompyuter túrleriniń biri.

* Stol ústi jeke kompyuterleriniń [[Kompyuter monitorı|monitor]], [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]], [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]] hám kompyuter korpusı boladı. Kompyuter korpusında ana plata, maǵlıwmat saqlaw ushın turaqlı yamasa almalı-salmalı [[Qattı magnitli disk|disk]] diskovodları, quwat blogı hám basqa da modem yamasa tarmaq interfeysleri sıyaqlı periferiya qurılmaları bolıwı múmkin. Stol ústi kompyuterleriniń ayırım modellerinde monitor hám klaviatura processor hám quwat blogı menen bir korpusta jaylasqan. Elementlerdi ayırım qoyıw paydalanıwshıǵa komponentlerdi qolaylı hám jaǵımlı etip jaylastırıw imkaniyatın beredi, biraq olardıń arasındaǵı quwat hám maǵlıwmat kabellerin basqarıwdı talap etedi.
* Noutbukler kóshirip júriwge qolaylastırılǵan, biraq stol ústi kompyuterlerine uqsas isleydi. Olar tómen quwatlı yamasa kishkene ólshemli komponentlerdi paydalanıwı múmkin, bul usınday bahadaǵı stol ústi kompyuterine salıstırǵanda tómenirek ónimdarlıqqa alıp keledi.&lt;ref name=&quot;desktop vs laptop computer&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhope.com/issues/ch001399.htm|bet=Desktop computer vs. Laptop computer|sáne=2019-12-30|jumıs=Computer Hope|qaralǵan sáne=2020-01-15}}&lt;/ref&gt; Noutbuklerde [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]], displey hám processor bir korpusta jaylasqan. Korpustıń jıynalatuǵın joqarǵı qaqpaǵındaǵı [[Kompyuter monitorı|monitor]] tasıw waqtında ekran hám klaviaturanı qorǵaw ushın jabılıwı múmkin. [[Kompyuter tıshqanshası|Tıshqansha]] ornına noutbuklerde sensorlı paneli yamasa kórsetiw tayaqshası bolıwı múmkin.
* Planshetler - tiykarǵı kirgiziw qurılması sıpatında sensorlı ekrandı paydalanatuǵın kóshirip júriwge bolatuǵın kompyuterler. Planshetler ádette noutbuklerge qaraǵanda jeńil hám kishirek boladı. Ayırım planshetlerde jıynalatuǵın klaviaturaları bar yamasa sırtqı klaviaturalarǵa qosılıw múmkinshiligi bar. Noutbuklerdiń ayırım modellerinde alıp taslanatuǵın klaviatura bar, bul sistemanı sensorlı ekranlı planshet sıpatında konfiguraciyalawǵa múmkinshilik beredi. Olardı geyde 2-wi-1 winde alıp taslanatuǵın noutbukler yamasa planshet-noutbuk gibridleri dep te ataydı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.ign.com/articles/best-2-in-1-detachable-laptops|bet=Best 2-in-1 Detachable Laptops 2020: The Best Tablet-Laptop Hybrids|avtor=Cipriani|at=Jason|sáne=29 May 2020|jumıs=IGN|qaralǵan sáne=20 July 2020}}&lt;/ref&gt;
* [[Mobil telefon|Mobil telefonlar]] uzaq waqıt isleytuǵın batareya hám jeńil salmaqqa iye bolıwǵa, sonday-aq úlken kompyuterlerge qaraǵanda az funkcionallıqqa iye bolıwǵa arnalǵan. Olardıń hár qıylı apparatlıq támiynat arxitekturası bar, kóbinese antennalar, mikrofonlar, kameralar, GPS qurılmaları hám dinamiklerdi óz ishine aladı. Quwat hám maǵlıwmat baylanısları telefonlarǵa baylanıslı hár qıylı boladı.

=== Úlken masshtablı kompyuterler ===
[[Fayl:Front_Z9_2094.jpg|nobaý|IBM System z9 meynfreymı]]

* Meynfreym kompyuter - bul ádette bólmeni toltıratuǵın hám jeke kompyuterden júzlegen yamasa mıńlaǵan ese qımbat bolıwı múmkin bolǵan ádewir úlken kompyuter. Olar húkimetler hám iri kárxanalar ushın úlken kólemdegi esaplawlardı orınlawǵa arnalǵan.
* 1960-jıllar hám 1970-jıllarda kóbirek bólimler processlerdi basqarıw hám laboratoriya avtomatizaciyası sıyaqlı belgili maqsetler ushın arzanıraq hám arnawlı sistemalardı paydalana basladı. Minikompyuter, yamasa sóylesiw tilinde mini, - bul 1960-jıllardıń ortasında&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Electronic technology, corporate strategy, and world transformation|date=1995|publisher=Quorum Books|location=Westport, Conn.|isbn=0899309690|page=[https://archive.org/details/electronictechno0000esta/page/53 53]}}&lt;/ref&gt; islep shıǵılǵan hám [[IBM]] hám onıń tikkeley básekilesinen shıqqan meynfreym[3] hám orta ólshemli [[Kompyuter|kompyuterlerge]] qaraǵanda ádewir arzan satılǵan kishirek kompyuterler klassı.
* Superkompyuterler júzlegen million dollarǵa túsiwi múmkin. Olar qalqıwshı útirli arifmetika menen ónimdarlıqtı maksimallastırıwǵa hám orınlanıwı júdá uzaq waqıt (máselen, hápteler) alatuǵın paketli baǵdarlamalardı isletiwge arnalǵan. Parallel baǵdarlamalar arasındaǵı baylanıs zárúrligi sebepli, ishki tarmaqtıń tezligine áhmiyet beriw kerek.{{Sfn|Hennessy|Patterson|2011|p=8}}
* Qoyma (sklad) masshtabındaǵı kompyuterler - bul [[Internet|internet]] arqalı xızmet sıpatında baǵdarlamalıq támiynat (SaaS) penen birge payda bolǵan klaster kompyuterleriniń úlkenirek versiyaları. Olardıń dizaynı hár bir operaciya ushın shıǵındı hám energiya jumsawdı minimallastırıwǵa baǵdarlanǵan, sebebi qoyma hám onıń ishindegi kompyuterler 100 million dollardan artıq turıwı múmkin (kompyuterlerdi hár bir neshe jılda almastırıp turıw kerek). SaaS ónimleri ushın jumıs islewi áhmiyetli bolsa da, baǵdarlamalıq támiynat jumıs islewdegi kemshiliklerdi ótew ushın dúzilgen - superkompyuterlerden ayırmashılıǵı.{{Sfn|Hennessy|Patterson|2011|p=8}}

=== Virtual apparatlıq támiynat ===
Virtual apparatlıq támiynat - bul apparatlıq támiynattıń funkciyasın tákirarlaytuǵın baǵdarlamalıq támiynat; ol kóbinese infrastruktura xızmet sıpatında (IaaS) hám platforma xızmet sıpatında (PaaS) qollanıladı.{{Sfn|Wang|2021|pp=1, 3}}

=== Engizilgen sistema ===
Engizilgen ''(sonday-aq: ornatılǵan; ingl. embedded system)'' sistemalar ózleriniń óndiriw quwatı hám bahası boyınsha eń kóp ózgeshelikke iye: 0.10 AQSH dollarınan da arzan bolıwı múmkin bolǵan 8-bitli processordan baslap, sekundına milliardlaǵan operaciyalardı orınlay alatuǵın hám 100 AQSH dollarınan qımbat turatuǵın joqarı dárejeli processorlarǵa shekem. Baha bul sistemalarda ayrıqsha áhmiyetli, dizaynerler kóbinese ónimdarlıq talapların qanaatlandıratuǵın eń arzan varianttı tańlaydı.{{Sfn|Hennessy|Patterson|2011|pp=8-9}}

== Komponentler ==

=== Korpus ===
Kompyuter korpusı stol ústi kompyuter sistemasınıń kópshilik komponentlerin qamtıydı. Ol analıq plata, disk qurılmaları hám quwat blogı sıyaqlı ishki elementler ushın mexanikalıq qollaw hám qorǵawdı támiyinleydi, sonday-aq ishki komponentler ústinen salqınlatıwshı hawanıń aǵısın basqaradı hám baǵıtlaydı. Korpus jáne de kompyuter tárepinen nurlanatuǵın elektromagnit interferenciyasın basqarıw sistemasınıń bir bólegi bolıp, ishki bóleklerdi elektrostatikalıq razryadtan qorǵaydı. Úlken minara tárizli korpuslar bir neshe disk qurılmaları yamasa basqa periferiya qurılmaları ushın orın beredi hám ádette polda turadı, al stol ústi korpusları keńeytiw ushın azıraq orın beredi. Hámmesi-bir stildegi dizaynlar sol korpusqa qurılǵan video displeydi óz ishine aladı. Portativ hám noutbuk kompyuterleri qurılmanı soqqıdan qorǵaytuǵın korpuslardı talap etedi. Háweskerler korpuslardı túrli reńli jaqtılar, boyaw yamasa basqa ózgeshelikler menen bezewi múmkin, bul iskerlik korpustı modifikaciyalaw dep ataladı.

=== Quwat blogı ===
Kópshilik jeke kompyuterlerdiń quwat blokları ATX standartına sáykes keledi hám elektr rozetkasınan beriletuǵın 120 hám 277 volt aralıǵındaǵı ózgermeli toktı (AC) ádewir tómenirek kernewdegi tuwrı tokqa (DC) aylandıradı: ádette 12, 5 yamasa 3.3 volt.&lt;ref&gt;{{Cite book|last1=Wilson|first1=Kevin|title=Exploring Computer Hardware: The Illustrated Guide to Understanding Computer Hardware, Components, Peripherals &amp; Networks|date=2022|publisher=Elluminet Press|isbn=978-1-913151-73-7|url=https://books.google.com/books?id=RaN4EAAAQBAJ&amp;dq=%22power+supply+(PSU)+converts+high%22&amp;pg=PT111|language=en}}&lt;/ref&gt;

=== Analıq plata ===
[[Fayl:Computer-motherboard.jpg|nobaý|Kompyuter analıq platası]]
Analıq plata kompyuterdiń tiykarǵı komponenti bolıp tabıladı. Bul integraciyalanǵan sxemaları bar plata bolıp, ol kompyuterdiń basqa bóleklerin, sonıń ishinde processor (CPU), operativ yad (RAM), disk qurılmaların (CD, DVD, [[Qattı magnitli disk|qattı disk]] yamasa basqalar), sonday-aq portlar yamasa keńeytiw slotları arqalı qosılǵan hár qanday periferiya qurılmaların baylanıstıradı. Kompyuterdegi integraciyalanǵan sxema (IC) chipleri ádette milliardlaǵan kishi metall-oksid-yarım ótkizgishli maydan effektli tranzistorlardı (MOSFET) óz ishine aladı.&lt;ref name=&quot;computerhistory2018&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/atchm/13-sextillion-counting-the-long-winding-road-to-the-most-frequently-manufactured-human-artifact-in-history/|bet=13 Sextillion &amp; Counting: The Long &amp; Winding Road to the Most Frequently Manufactured Human Artifact in History|sáne=April 2, 2018|jumıs=[[Computer History Museum]]|qaralǵan sáne=28 July 2019}}&lt;/ref&gt;

Analıq plataǵa tikkeley bekitilgen yamasa onıń bir bólegi bolǵan komponentler:

* Eń keminde bir processor (oraylıq processor blogı, CPU), ol kompyuterdiń islewin támiyinleytuǵın kópshilik esaplawlardı orınlaydı. Onı rásmiy emes túrde kompyuterdiń miyi dep atawǵa boladı. Ol operativ yadtan (RAM) programma kórsetpelerin aladı, olardı interpretaciyalaydı hám qayta isleydi, sońınan nátiyjelerdi qaytarıp jiberedi, solay etip tiyisli komponentler kórsetpelerdi orınlay aladı. Processor - bul [[mikroprocessor]] bolıp, ol metall-oksid-yarım ótkizgish (MOS) integraciyalanǵan sxema (IC) chipinde islengen. Ol ádette salqınlatqısh hám ventilyator yamasa suw menen salqınlatıw sisteması arqalı salqınlatıladı. Kóplegen jańa processorlar chipke ornatılǵan grafikalıq processordı (GPU) óz ishine aladı. Processordıń taktlıq jiyiligi onıń kórsetpelerdi qanshelli tez orınlaytuǵının basqaradı hám GGc penen ólshenedi; ádettegi mánisler 1 GGc hám 5 GGc aralıǵında boladı. Sonday-aq, processorǵa kóbirek yadrolar qosıw tendenciyası bar - hár biri óz aldına ǵárezsiz processor sıyaqlı isleydi - bul parallel esaplawlardı arttırıw ushın islenedi.
* Ishki shina processordı tiykarǵı yad penen bir waqıtta baylanıs ushın bir neshe sızıqlar arqalı baylanıstıradı - ádette 50 den 100 ge shekem - olar adreslew yamasa yad, maǵlıwmat hám buyrıq yamasa basqarıw ushın bólingen. Parallel shinalar burın kóbirek qollanılǵan bolsa da, XXI ásirde bir sım arqalı kóbirek informaciya jiberiw ushın seriyalawshı qollanılatuǵın seriyalı shinalar kóbirek tarqaldı. Kóp processorlı kompyuterlerge baylanıs shinası kerek boladı, onı ádette arqa kópir basqaradı, al qubla kópir ásterek periferiya hám kiriw-shıǵıw qurılmaları menen baylanıstı basqaradı.
* Operativ jad (RAM), processor tárepinen aktiv paydalanılıp atırǵan kod hám maǵlıwmatlardı saqlaydı, olar keyingi ret qashan qollanılıwı kútiliwine qaray ierarxiyada jaylastırıladı. Registrler processorǵa eń jaqın, biraq olardıń sıyımlılıǵı júdá sheklengen. Processorlarda ádette registrlerge qaraǵanda ádewir kóbirek, biraq tiykarǵı yadqa qaraǵanda ádewir az sıyımlılıqqa iye bir neshe kesh yad aymaqları boladı; olarǵa kiriw registrlerge qaraǵanda ásterek, biraq tiykarǵı yadqa qaraǵanda ádewir tezirek. Keshlew processorǵa kerek bolmastan aldın maǵlıwmatlardı aldın ala júklew arqalı isleydi, bul keshigiwdi azaytadı. Eger processorǵa kerekli maǵlıwmat keshte bolmasa, onı tiykarǵı yadtan alıwǵa boladı. Kesh yadı ádette SRAM bolsa, tiykarǵı yad ádette DRAM boladı. RAM turaqsız bolıp, kompyuter óshirilgende onıń mazmunı joǵaladı.
* Turaqlı saqlaw yamasa turaqlı yad ádettegi yadqa qaraǵanda joqarı sıyımlılıqqa iye hám arzanıraq, biraq oǵan kiriw ádewir kóp waqıt aladı. Tariyxıy jaqtan, bunday saqlaw ádette qattı disk túrinde berilgen, biraq qattı hal diskleri (SSD) arzanlasıp baratır hám ádewir tezirek, sonlıqtan olardıń qollanılıwı artıp barmaqta. USB diskleri hám tarmaq yamasa bult saqlawı da variantlar bolıp tabıladı.
* Tek oqıw yadı (ROM) kompyuter qosılǵanda yamasa orınlawdı baslaǵanda isleytuǵın BIOStı saqlaydı, bul process Bootstrapping, yamasa júkleniw dep ataladı. ROM ádette turaqsız (ózgeriwshi) BIOS yad chipi bolıp, onı tek arnawlı texnologiya menen bir ret jazıwǵa boladı.
** BIOS (Tiykarǵı Kiriw Shıǵıw Sisteması) júklew mikrobaǵdarlaması hám quwat basqarıw mikrobaǵdarlamasın óz ishine aladı. Jańa ana platalar BIOS ornına Birlesken Keńeytiletuǵın Mikrobaǵdarlama Interfeysin (UEFI) qollanadı.
* CMOS (komplementar MOS) batareyası BIOS chipindegi sáne hám waqıt ushın CMOS yadın quwatlandıradı. Bul batareya ádette saat batareyası bolıp tabıladı.
* Quwat MOSFETleri kernewdi retlewshi moduldi (VRM) quraydı, ol basqa apparatlıq támiynat komponentleriniń qansha kernew alıwın basqaradı.&lt;ref name=&quot;tomshardware&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.tomshardware.com/uk/reviews/mosfet-defintion-transistor-pc-motherboard-psu-explained,6343.html|bet=What Is a MOSFET? A Basic Definition|avtor=Harding|at=Scharon|sáne=September 17, 2019|jumıs=[[Tom's Hardware]]|qaralǵan sáne=7 November 2019}}&lt;/ref&gt;

=== Keńeytiw kartaları ===
Esaplaw texnikasında keńeytiw kartası - bul kompyuter sistemasınıń funkcionallıǵın keńeytiw shinası arqalı arttırıw ushın kompyuter ana platasınıń yamasa arqa taxtasınıń keńeytiw slotına ornatılatuǵın baspa plata. Keńeytiw kartaları ana plata usınbaytuǵın funkciyalardı alıw yamasa keńeytiw ushın qollanılıwı múmkin. Video processor ushın keńeytiw kartaların qollanıw burın keń tarqalǵan edi, biraq házirgi kompyuterlerde kóbinese GPU ana plataǵa integraciyalanǵan boladı.

=== Kirgiziw/shıǵarıw ===
Kópshilik kompyuterlerde sonday-aq periferiya qurılmaların ana plataǵa qosıw ushın sırtqı maǵlıwmat shinası bar. Eń keń tarqalǵanı - Universal Seriyalıq Shina (USB). Ishki shinadan ayırmashılıǵı, sırtqı shina periferiya sistemasınıń CPU-dan basqa tezlikte islewine múmkinshilik beretuǵın shina kontrolleri arqalı qosıladı. Kirgiziw hám shıǵarıw qurılmaları sáykesinshe sırtqı dúnyadan maǵlıwmat alıw yamasa maǵlıwmat jazıw ushın qollanıladı. Keń tarqalǵan mısallar - [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]] hám [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqanshalar]] (kirgiziw) hám displeyler hám printerler (shıǵarıw). Tarmaq interfeysi kontrollerleri [[Internet|Internetke]] kiriw ushın qollanıladı. USB portları qosılǵan qurılmalarǵa quwat ta beriwi múmkin - standart USB 5 volt hám 500 milliamperge shekem (2.5 vatt) quwat beredi, al qosımsha kontaktları bar quwatlanǵan USB portları kóbirek quwat beriwi múmkin - 24 voltta 6 amperge shekem.

== Satıw ==
2023-jılı kompyuter apparatlıq támiynatınan global tabıs 705.17 milliard dollarǵa jetti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.thebusinessresearchcompany.com/report/computer-hardware-global-market-report#:~:text=The%20global%20computer%20hardware%20market,least%20in%20the%20short%20term.|bet=Computer Hardware Market Size, Trends and Global Forecast To 2032|jumıs=The Business Research Company|qaralǵan sáne=2023-03-03}}&lt;/ref&gt;

== Qayta islew ==
Kompyuter bólekleri qáwipli materiallardı óz ishine alǵanlıqtan, eski hám eskirgen bóleklerdi qayta islew háreketi kúsheyip atır. Kompyuter apparatlıq támiynatı qorǵasın, sınap, nikel hám kadmiy sıyaqlı qáwipli ximiyalıq zatlardı óz ishine aladı. EPA maǵlıwmatları boyınsha, bul elektron qaldıqlar durıs joq etilmese, qorshaǵan ortalıqqa zıyanlı tásir kórsetedi. Apparatlıq támiynat islep shıǵarıw energiyanı talap etedi, al bóleklerdi qayta islew hawa pataslanıwın, suw pataslanıwın, sonday-aq parnik gazleriniń shıǵarılıwın azaytadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.newtechrecycling.com/disposal/computer-recycling/computer-recycling.html|bet=Newtech Recycling Specializes in Computer Disposal, Laptop Disposal, Desktop Disposal Mainframe Disposal and Server Disposal|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170329142805/https://www.newtechrecycling.com/disposal/computer-recycling/computer-recycling.html|arxivsáne=29 March 2017|jumıs=Newtech Recycling, Inc.|qaralǵan sáne=2017-04-18}}&lt;/ref&gt; Ruqsat etilmegen kompyuter úskenelerin taslaw haqıyqatında nızamsız. Nızamshılıq kompyuterlerdi húkimet tárepinen maqullanǵan obektler arqalı qayta islewdi májbúriy etedi. Kompyuterdi qayta islewdi ayırım qayta qollanılatuǵın bóleklerdi alıp taslaw arqalı ańsatlastırıw múmkin. Mısalı, RAM, DVD diskovodı, grafikalıq karta, qattı disk yamasa SSD hám basqa usınday alıp taslanatuǵın bóleklerdi qayta qollanıwǵa boladı.

Kompyuter apparatlıq támiynatında qollanılatuǵın kóplegen materiallardı qayta islew arqalı keleshekte óndiriwde paydalanıw ushın qayta alıwǵa boladı. Kompyuterlerde yamasa basqa elektronika ónimlerinde kóp muǵdarda ushırasatuǵın qalayı, kremniy, [[temir]], alyuminiy hám hár qıylı plastmassalardı qayta paydalanıw jańa sistemalardı qurıw qárejetlerin azaytıwı múmkin. Komponentler kóbinese mıs, [[altın]], tantal,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.raci.org.au/document/item/488|bet=TANTALUM|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170226021016/https://www.raci.org.au/document/item/488|arxivsáne=26 February 2017|avtor=Robert-Tissot|at=Sarah|sáne=2011|jumıs=Royal Australian Chemical instatute|qaralǵan sáne=March 3, 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/niobium/mcs-2019-tanta.pdf|bet=TANTALUM|avtor=Padilla|at=Abraham|sáne=February 2019|jumıs=United states geological survey|qaralǵan sáne=March 3, 2019}}&lt;/ref&gt; gúmis, platina, palladiy hám qorǵasın, sonday-aq qayta alıwǵa jaramlı basqa da qımbatlı materiallardı óz ishine aladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://pubs.usgs.gov/fs/fs060-01/fs060-01.pdf|bet=Obsolete Computers, &quot;Gold Mine,&quot; or High-Tech Trash? Resource Recovery from Recycling|avtor=Bleiwas|at=D|sáne=July 2001|jumıs=USGS|qaralǵan sáne=March 4, 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.thebalancesmb.com/electronic-devices-source-of-metals-for-recyclers-2877986|bet=Electronic Devices a Rich Source of Precious Metals for Recyclers|avtor=LeBlanc|at=Rick|til=en|jumıs=The Balance Small Business|qaralǵan sáne=2019-03-04}}&lt;/ref&gt;

=== Uwlı kompyuter komponentleri ===
Oraylıq processor kóp muǵdarda uwlı materiallardı óz ishine aladı. Ol metall plastinalarda qorǵasın hám xrom bar. Rezistorlar, yarım ótkizgishler, infraqızıl detektorlar, stabilizatorlar, kabeller hám sımlarda kadmiy bar. Kompyuterdegi sxema platalarında sınap hám xrom bar.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://smallbusiness.chron.com/toxic-components-computers-monitors-69693.html|title=The Toxic Components of Computers and Monitors|access-date=2017-04-26|language=en}}&lt;/ref&gt; Bunday túrdegi materiallar hám ximiyalıq zatlar durıs joq etilmese, qorshaǵan ortalıq ushın qáwipli boladı.

=== Qorshaǵan ortalıqqa tásiri ===
Elektron qaldıqlardıń ornın basıwshı ónimleri jer astı suwlarına sińgende, jandırılǵanda yamasa qayta islew barısında qáte qollanılǵanda zıyan keltiredi. Bunday uwlı zatlar menen baylanıslı densawlıq mashqalalarına aqıl-oy rawajlanıwınıń buzılıwı, rak awırıwı hám ókpe, bawır hám búyreklerdiń zaqımlanıwı kiredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.electronicstakeback.com/2015/05/28/whats-going-on-with-electronic-waste/|bet=What's Going On with Electronic Waste? – Electronics TakeBack Coalition|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170427103038/http://www.electronicstakeback.com/2015/05/28/whats-going-on-with-electronic-waste/|arxivsáne=27 April 2017|qaralǵan sáne=2017-04-26}}&lt;/ref&gt; Kompyuter komponentleri dioksinler, polixlorlanǵan bifeniller (PCBs), kadmiy, xrom, radioaktiv izotoplar hám sınap sıyaqlı kóplegen uwlı zatlardı óz ishine aladı. Sxema platalarında úlken muǵdarda qorǵasın-qalayı eritpeleri bar, olar jer astı suwlarına sińiwi yamasa jandırıw nátiyjesinde hawa pataslanıwın payda etiwi múmkin.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://computer.howstuffworks.com/discarded-old-computer1.htm|bet=What Happens to your Discarded Old Computer?|avtor=Toothman|at=Jessika|sáne=2 June 2008|jumıs=HowStuffWorks}}&lt;/ref&gt;

Kompyuter apparatlıq támiynatın qayta islew ekologiyalıq jaqtan paydalı dep esaplanadı, sebebi ol awır metallar hám kancerogen zatlar sıyaqlı qáwipli qaldıqlardıń atmosferaǵa, shıǵındı taslaytuǵın jerlerge yamasa suw jollarına túsiwiniń aldın aladı. Elektronika ónimleri payda bolǵan ulıwma qaldıqlardıń az bólegin qurasa da, olar ádewir qáwipli. Ásbap-úskenelerdi turaqlı joq etiwdi ámelge asırıw hám xoshametlew ushın qatań nızamlar islep shıǵılǵan, olardıń eń belgilisi [[Evropa Awqamı|Evropa Awqamınıń]] Elektr hám elektron úskeneler qaldıqları boyınsha direktivası hám [[Amerika Qurama Shtatları|Amerika Qurama Shtatlarınıń]] Milliy kompyuterlerdi qayta islew nızamı bolıp tabıladı.

=== Kompyuter apparatlıq támiynatı qaldıqların azaytıw boyınsha háreketler ===
Elektronlıq qayta islew, yaǵnıy kompyuter apparatlıq támiynatın qayta islew - bul qollanılǵan elektronika ónimlerin sawǵa etiw, qayta paydalanıw, maydalaw hám ulıwma jıynawdı ańlatadı. Ulıwma mániste, bul termin qollanılǵan yamasa taslap atırılǵan elektron úskenelerdegi komponentlerdi yamasa metallardı jıynaw, dáldallıq etiw, bólsheklew, ońlaw hám qayta islew procesin bildiredi, bunı jáne elektron qaldıqları (e-waste) dep te ataydı. Elektronlıq qayta islewge jaramlı zatlarǵa mınalar kiredi, biraq olar menen sheklenbeydi: televizorlar, kompyuterler, mikrotolqınlı peshler, shań sorǵıshlar, telefonlar hám uyalı telefonlar, stereosistemalar, hám VCR hám DVD qurılmaları - ulıwma aytqanda, sımı, jaqtısı bar yamasa qanday da bir batareyanı paydalanatuǵın hár qanday zat.&lt;ref name=&quot;epa-ewaste-presentation&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.epa.gov/sites/production/files/2014-05/documents/overview.pdf|bet=Broad Overview of E-Waste Management Policies in the U.S.|avtor=T. Gallo|at=Daniel|sáne=2013-07-15|jumıs=www.epa.gov|qaralǵan sáne=2020-01-17}}&lt;/ref&gt;

Dell hám [[Apple Inc.|Apple]] sıyaqlı ayırım kompaniyalar óz ónimlerin yamasa basqa kompaniyalardıń ónimlerin qayta isleydi. Bolmasa, kompyuterdi Computer Aid International shólkemine sawǵa etiwge boladı, bul shólkem eski kompyuterlerdi qayta islep, ońlap, keyin olardı emlewxanalar, mektepler, universitetler hám t.b. ushın beriw menen shuǵıllanadı.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/technology/askjack/2015/feb/19/how-safely-recycle-old-pcs-computers|title=How can I safely recycle my old PCs?|access-date=2017-04-26}}&lt;/ref&gt;

== Derekler ==
&lt;references /&gt;
__BÖLİDİMÖNDEMEW__
[[Kategoriya:Kompyuter arxitekturası]]</text>
      <sha1>jt46342vwq0i0lexypya5jsu84bgjoj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Mikroprocessor</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21185</id>
    <revision>
      <id>125693</id>
      <parentid>110892</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T11:13:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <origin>125693</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="83363" sha1="hsvsky50bcdybn2v2u3vpmpe408c8yz" xml:space="preserve">
[[Fayl:TI_TMS1000NLL_1.jpg|nobaý|Texas Instruments TMS1000]]
[[Fayl:C4004_two_lines.jpg|nobaý|Intel 4004]]
[[Fayl:Motorola_XC6800A_1.jpg|nobaý|Motorola 6800 (MC6800)]]
[[Fayl:Scan_des_AMD_Ryzen_Threadripper_7970X_20240407_075.jpg|nobaý|Zamanagóy 64-bitlik x86-64 processorı (AMD Ryzen Threadripper 7970X, Zen 4 tiykarında, 2023)]]
[[Fayl:AMD_Ryzen_7_1800X.jpg|nobaý|AMD Ryzen 7 1800X (2017, Zen tiykarında) processorı anaplatadaǵı AM4 soketinde]]
'''Mikroprocessor''' ‒ bul maǵlıwmatlardı qayta islew logikası hám basqarıwı bir integral sxemada (IS) yamasa bir neshe IS-larda jaylasqan [[kompyuter]] [[Processor|processorı]]. Mikroprocessor kompyuterdiń oraylıq processor blogınıń (CPU) funkciyaların orınlaw ushın zárúr bolǵan arifmetikalıq, logikalıq hám basqarıw sxemaların óz ishine aladı. Integral sxema baǵdarlama kórsetpelerin interpretaciya etiw hám orınlaw, sonday-aq arifmetikalıq operaciyalardı orınlaw uqıplılıǵına iye.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.ampheo.com/blog/microprocessor-vs-microcontroller-comparison|bet=What distinguishes a microprocessor from a microcontroller?|avtor=Orion|at=Veritas|sáne=2024-08-23|jumıs=Ampheo Electronics|baspaxana=Orion Veritas}}&lt;/ref&gt; Mikroprocessor - bul kóp maqsetli, saattan basqarılatuǵın, registrlerge tiykarlanǵan, cifrlı integral sxema bolıp, ol ekilik maǵlıwmatlardı kiris sıpatında qabıl etedi, onı yadta saqlanǵan kórsetpelerge muwapıq qayta isleydi hám nátiyjelerdi (jáne de ekilik formada) shıǵıs sıpatında beredi. Mikroprocessorlar kombinaciyalıq logika hám izbe-iz cifrlı logikanı óz ishine aladı hám ekilik sanaq sistemasında kórsetilgen sanlar hám belgiler menen isleydi.

Júdá úlken masshtablı integraciya (VLSI) texnologiyasın qollanıp, pútkil CPU-dı bir yamasa bir neshe integral sxemaǵa biriktiriw processorlıq quwattıń bahasın ádewir tómenletti. Integral sxemalı processorlar joqarı avtomatlastırılǵan metal-oksid-yarım ótkizgish (MOS) óndiris processleri arqalı úlken sanlarda islep shıǵarıladı, nátiyjede salıstırmalı túrde tómen birlik bahasına alıp keledi. Bir chipli processorlar isenimlilikti arttıradı, sebebi buzılıwı múmkin bolǵan elektr baylanısları azıraq boladı. Mikroprocessor dizaynları jaqsılanǵan sayın, chipti (birdey ólshemdegi yarım ótkizgish chipte qurılǵan kishirek komponentler menen) islep shıǵarıw bahası, ulıwma alǵanda, Roknıń nızamına muwapıq ózgermey qaladı.

Mikroprocessorlardan aldın, kishi kompyuterler kóp orta hám kishi masshtablı integral sxemaları bar sxema platalarınıń stellajların paydalanıp qurılǵan edi, ádette TTL túrindegi. Mikroprocessorlar bunı bir yamasa bir neshe iri masshtablı IS-larǵa biriktirdi. Mikroprocessordı oylap tabıwǵa kimniń miyneti sińgen degen máselede kelispewshilikler bar bolsa da, birinshi kommerciyalıq jaqtan jetkilikli mikroprocessor Federiko Fadjin tárepinen proektlestirilgen hám 1971-jılı isle qosılǵan Intel 4004 boldı.&lt;ref name=&quot;IEEE&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://spectrum.ieee.org/the-surprising-story-of-the-first-microprocessors|bet=The Surprising Story of the First Microprocessors|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221004011825/https://spectrum.ieee.org/the-surprising-story-of-the-first-microprocessors|arxivsáne=4 October 2022|sáne=30 August 2016|qaralǵan sáne=4 October 2022}}&lt;/ref&gt;

Mikroprocessor quwatınıń úziliksiz artıwı kompyuterlerdiń basqa túrlerin derlik tolıq eski bolıp qalıwına alıp keldi (kompyuter apparatlıq támiynatınıń tariyxın qarań), eń kishi qosılǵan sistemalar hám qol qurılmalarınan baslap eń úlken meynfreymler hám superkompyuterlerge shekem hámme nársede bir yamasa bir neshe mikroprocessorlar qollanıladı.

Mikroprocessor mikrokontrollerden, sonıń ishinde chiptegi sistemadan ayrıqsha.&lt;ref name=&quot;Warnes 2003 pp. 443–477&quot;&gt;{{Cite book|last=Warnes|first=Lionel|title=Electronic and Electrical Engineering|chapter=Microprocessors and microcontrollers|publisher=Macmillan Education UK|date=2003|isbn=978-0-333-99040-7|doi=10.1007/978-0-230-21633-4_23|pages=443–477|quote=microprocessor is not a stand-alone computer, since it lacks memory and input/output control. These are the missing parts that the microcontroller supplies, making it more nearly a complete computer on a chip.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Morris 1985 p.&quot;&gt;{{Cite book|last=Morris|first=Noel M.|title=Microelectronic and Microprocessor-based Systems|publisher=Macmillan Education UK|date=1985|isbn=978-0-333-36190-0|doi=10.1007/978-1-349-06978-1|quote=A microprocessor itself is incapable of performing calculations and requires a support system in order to do so. The CPU support system includes a storage system in which not only the operating instructions but also the data (operands) are stored.}}&lt;/ref&gt; Mikroprocessor cifrlı signallardı qayta islewshi menen baylanıslı, biraq onnan ayrıqsha, cifrlı signallardı qayta islewshiniń arxitekturası cifrlı signallardı qayta islewdiń operaciyalıq talaplarına optimallastırılǵan arnawlı mikroprocessor chipi bolıp tabıladı.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Dyer|first=Stephen A.|chapter=Digital Signal Processing|title=Advances in Computers|date=1993-08-13|pages=59{{hyphen}}118|publisher=[[Academic Press]]|doi=10.1016/S0065-2458(08)60403-9|isbn=978-0120121373}}&lt;/ref&gt;: 104–107 &lt;ref name=&quot;Liptak&quot;&gt;{{Cite book|last=Liptak|first=B. G.|title=Process Control and Optimization|pages=11–12|publisher=CRC Press|isbn=978-0849310812}}&lt;/ref&gt;

== Strukturası ==
[[Fayl:Z80_arch.svg|nobaý|Z80 mikroprocessorınıń arxitekturasınıń blok-sxeması, arifmetikalıq hám logikalıq bólimdi, registr faylın, basqarıw logikası bólimin hám sırtqı adres hám maǵlıwmat sızıqlarına buferlerdi kórsetedi.]]
Integral sxemanıń quramalılıǵı bir chipke jaylastırılıwı múmkin [[Tranzistor|tranzistorlar]] sanına, processordı sistemanıń basqa bólimlerine baylanıstıratuǵın paket terminallarınıń sanına, chipte islenetuǵın múmkin bolǵan baylanıslar sanına hám chiptiń tarqata alatuǵın jıllılıq muǵdarına baylanıslı fizikalıq sheklewler menen sheklengen. Rawajlanıp atırǵan texnologiya quramalıraq hám qúdiretlirek chiplerdi islep shıǵarıwǵa imkaniyat beredi.

Minimal gipotetikalıq mikroprocessor tek arifmetikalıq logikalıq blok (ALU) hám basqarıw logikası bóliminen ibarat bolıwı múmkin. ALU qosıw, alıw hám AND yamasa OR sıyaqlı operaciyalardı orınlaydı. ALU-dıń hár bir operaciyası status registrinde bir yamasa bir neshe bayraqlardı ornatadı, olar sońǵı operaciyanıń nátiyjelerin kórsetedi (nól mánis, teris san, tolıp ketiw yamasa basqalar). Basqarıw logikası este saqlaw qurılmasınan buyrıq kodların aladı hám ALU-ǵa buyrıqtı orınlaw ushın zárúr bolǵan operaciyalar izbe-izligin baslaydı. Bir operaciya kodı processordıń kóplegen ayırım maǵlıwmat jollarına, registrlerine hám basqa elementlerine tásir etiwi múmkin.

Integral sxema texnologiyası rawajlanǵan sayın, bir chipte anaǵurlım quramalıraq processorlardı islep shıǵarıw múmkin boldı. Maǵlıwmat obektleriniń ólshemi úlkeydi; chipte kóbirek tranzistorlarǵa ruqsat etiw sóz ólshemleriniń 4- hám 8-bitli sózlerden házirgi 64-bitli sózlerge shekem ósiwine alıp keldi. Processor arxitekturasına qosımsha ózgeshelikler qosıldı; chipte kóbirek registrler baǵdarlamalardı tezletti, al quramalı buyrıqlar baǵdarlamalardı kóbirek ıqsham etiw ushın qollanıla alatuǵın boldı. Mısalı, qalqıwshı útirli arifmetika kóbinese 8-bitli mikroprocessorlarda joq edi, biraq [[Programmalıq támiynat|baǵdarlamalıq támiynat]] arqalı ámelge asırılıwı kerek edi. Qalqıwshı útirli bloktı, dáslep ayırım integral sxema sıpatında, keyin sol mikroprocessor chipiniń bir bólegi sıpatında biriktiriw qalqıwshı útirli esaplawlardı tezletti.

Geyde, integral sxemalardıń fizikalıq sheklewleri bit bólegi usılı sıyaqlı ámeliyatlardı zárúr etti. Uzın sózdiń hámmesin bir integral sxemada qayta islewdiń ornına, bir neshe parallel sxemalar hár bir sózdiń kishi bólimlerin qayta isledi. Bul, mısalı, hár bir bólektegi tasıw hám tolıp ketiwdi basqarıw ushın qosımsha logikanı talap etse de, nátiyjede, mısalı, hár biri tek tórt bitlik quwatqa iye bolǵan integral sxemalardı paydalanıp 32-bitlik sózlerdi qayta isley alatuǵın sistema payda boldı.

Bir chipke úlken sandaǵı tranzistorlardı jaylastırıw múmkinshiligi yad qurılmasın processor menen bir kristalda biriktiriwge múmkinshilik beredi. Bul CPU keshi chipten tıs yadqa qaraǵanda tezirek kirisiw artıqmashılıǵına iye hám kóplegen qollanıwlar ushın sistemanıń qayta islew tezligin arttıradı. Processor saaat jiyiligi sırtqı yad qurılmasınıń tezligine qaraǵanda tezirek ósken, sonlıqtan processor ásterek sırtqı yad qurılması tárepinen keshiktirilmewi ushın kesh yad qurılması zárúr.

Ayırım processorlardıń dizaynı tolıq testlew qıyın bolatuǵın dárejede quramalasqan, hám bul iri bult provayderlerinde mashqalalarǵa sebep bolǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theregister.com/2021/06/04/google_chip_flaws/|bet=FYI: Today's computer chips are so advanced, they are more 'mercurial' than precise – and here's the proof|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240213173804/https://www.theregister.com/2021/06/04/google_chip_flaws/|arxivsáne=13 February 2024|qaralǵan sáne=13 February 2024}}&lt;/ref&gt;

=== Arnawlı maqsetli dizaynlar ===
Mikroprocessor - bul ulıwma maqsetli qayta islew birligi. Onnan keyin bir neshe arnawlı qayta islew qurılmaları payda boldı:

* Cifrlı signal processorı (DSP) signallardı qayta islewge arnalǵan.
* Grafikalıq qayta islew blokları (GPUs) tiykarınan súwretlerdi haqıyqıy waqıt rejiminde vizuallastırıw ushın jobalanǵan processorlar.
* Videonı qayta islew hám mashina kóriwi ushın basqa da arnawlı bloklar bar. (Qarań: Apparatlıq támiynat tezletiwi.)
* Engizilgen sistemalar hám periferiya qurılmalarındaǵı mikrokontrollerler.
* Chiptegi sistemalar (SoCs) kóbinese bir yamasa bir neshe mikroprocessor hám mikrokontroller yadroların radio modemler sıyaqlı basqa komponentler menen biriktiredi hám smartfonlar hám planshet kompyuterlerinde qollanıladı.

=== Tezlik hám quwat múmkinshilikleri ===
[[Fayl:Intel_i9-9900K.jpg|nobaý|Intel Core i9-9900K (2018, Coffee Lake tiykarında)]]
Mikroprocessorlar hár qıylı qollanıwlar ushın olardıń sóz ólshemine qarap tańlanıwı múmkin, bul olardıń quramalılıǵınıń ólshemi bolıp tabıladı. Uzınıraq sóz ólshemleri processordıń hár bir saat cikliniń kóbirek esaplawlardı orınlawına múmkinshilik beredi, biraq fizikalıq jaqtan úlkenirek integraciyalanǵan sxema chipleri menen baylanıslı bolıp, joqarıraq kútiw hám jumıs islew quwat sarıplanıwına iye boladı. 4-, 8- yamasa 12-bitli processorlar engizilgen sistemalarda isleytuǵın mikrokontrollerlerge keń integraciyalanǵan. Eger sistema úlken kólemdegi maǵlıwmatlardı qayta islewi yamasa [[Paydalanıwshı interfeysi|paydalanıwshı interfeysiniń]] kóbirek iykemli bolıwın talap etse, 16-, 32- yamasa 64-bitli processorlar qollanıladı. 8- yamasa 16-bitli processor 32-bitli processordıń ornına chiptegi sistema yamasa mikrokontroller qollanıwları ushın tańlanıwı múmkin, eger olar júdá tómen quwatlı elektronikaǵa mútáj bolsa yamasa joqarı dálliktegi analogtan cifrlıǵa aylandırıwshılar sıyaqlı shawqımǵa sezgir chiptegi analog elektronikası bar aralas signallı integraciyalanǵan sxemanıń bir bólegi bolsa, yamasa ekewi de bolsa. Ayırım adamlar 8-bitli chipte 32-bitli arifmetikanı orınlaw kóbirek quwat sarıplawı múmkin deydi, sebebi chip bir neshe kórsetpeler menen baǵdarlamanı orınlawı kerek.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.ruf.rice.edu/~mobile/elec518/readings/Intel/gunther01power.pdf|bet=Managing the Impact of Increasing Microprocessor Power Consumption|arxivurl=https://web.archive.org/web/20151003085353/http://www.ruf.rice.edu/~mobile/elec518/readings/Intel/gunther01power.pdf|arxivsáne=October 3, 2015|jumıs=[[Rice University]]|qaralǵan sáne=October 1, 2015}}&lt;/ref&gt;
Biraq, basqalar zamanagóy 8-bitli chiplerdiń ekvivalent baǵdarlama proceduraların orınlaǵanda bárqulla 32-bitli chiplerden góre quwat jaǵınan nátiyjelirek ekenin aytadı.

== Engizilgen qollanbalar ==
Dástúrli túrde kompyuter menen baylanıslı bolmaǵan mıńlaǵan zatlar mikroprocessorlardı óz ishine aladı. Olarǵa úy texnikası, kólikler (hám olardıń aksessuarları), qurallar hám test ásbapları, oyınshıqlar, jaqtı óshirip-jandırǵıshlar/reostatlar hám elektr shınjırınıń úzgishleri, tútin signalizaciyaları, batareya blokları hám joqarı sapalı audio/vizual komponentler (DVD oynatqıshlardan baslap grammofon plastinka oynatqıshlarına shekem) kiredi. Uyalı telefonlar, DVD video sistemaları hám HDTV translyaciya sistemaları sıyaqlı ónimler tiykarınan quwatlı, arzan mikroprocessorları bar tutınıwshı qurılmaların talap etedi. Barǵan sayın qatańlasıp atırǵan hawanı pataslawdı qadaǵalaw standartları avtomobil óndiriwshilerdi avtomobildiń keń ózgermeli jumıs sharayatlarında shıǵındılardı optimal basqarıwǵa múmkinshilik beriw ushın mikroprocessorlı dvigateldi basqarıw sistemaların qollanıwǵa májbúr etedi. Baǵdarlamalanbaytuǵın basqarıw qurılmaları mikroprocessor menen múmkin bolǵan nátiyjelerge erisiw ushın úlken kólemli yamasa qımbat ámelge asırıwdı talap eter edi.

Mikroprocessordı basqarıw baǵdarlaması (engizilgen baǵdarlamalıq támiynat) ónim qatarınıń talaplarına sáykes keletuǵınday etip islenip shıǵılıwı múmkin, bul ónimniń dizaynın minimal ózgertiw arqalı ónimlilikti jaqsılawǵa múmkinshilik beredi. Ónim qatarınıń hár qıylı modellerinde ayrıqsha qásiyetler óndiris shıǵınların derlik kóbeytpey ámelge asırılıwı múmkin.

Sistemanı mikroprocessor arqalı basqarıw elektromexanikalıq basqarıw yamasa arnawlı elektronlıq basqarıw arqalı ámelge asırıw qıyın bolǵan basqarıw strategiyaların támiyinley aladı. Mısalı, ishki janıw dvigateliniń basqarıw sisteması ot aldırıw waqtın dvigateldiń tezligi, júkleme, temperatura hám detonaciyaǵa bolǵan baqlanǵan beyimlilik tiykarında dúzete aladı, bul dvigatelge hár qıylı sapalı janılǵılarda islewge múmkinshilik beredi.

== Tariyxı ==
Integral sxemalardaǵı arzan [[Kompyuter|kompyuterlerdiń]] payda bolıwı zamanagóy jámiyetti túp-tiykarınan ózgertti. [[Jeke kompyuter|Jeke kompyuterlerdegi]] ulıwma maqsetli mikroprocessorlar esaplaw, tekst redaktorlaw, [[Multimedia|multimediy]]&lt;nowiki/&gt;a kórsetiw hám Internet arqalı baylanısıw ushın qollanıladı. Kóplegen basqa mikroprocessorlar engizilgen sistemalardıń bir bólegi bolıp, úy texnikasınan baslap avtomobillerge, uyalı telefonlarǵa hám óndiris processlerin basqarıwǵa shekem sansız obektlerdi [[cifrlı]] basqarıwdı támiyinleydi. Mikroprocessorlar Djordj Bul atına qoyılǵan Bul logikasına tiykarlanǵan binar operaciyalardı orınlaydı. Kompyuter sistemaların Bul logikası járdeminde basqarıw múmkinshiligi birinshi ret 1938-jılı magistrant Klod Shennonnıń dissertaciyasında dálillengen, ol keyinirek professor bolǵan. Shennon &quot;Informaciya teoriyasınıń ákesi&quot; dep esaplanadı. 1951-jılı [[Kembridj universiteti|Kembridj universitetiniń]] (Ullıbritaniya) ilimpazı Moris Uilks mikroprogrammalastırıwdı oylap taptı, bul oraylıq processordıń arnawlı ROM-da jaylasqan arnawlı baǵdarlama arqalı basqarılıwı múmkin ekenligin túsiniwden kelip shıqtı. Uilkske jáne de simvollıq belgiler, makroslar hám podprogrammalar (úles programmalar) kitapxanası ideyası tiyisli.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.silicon.co.uk/workspace/sir-maurice-wilkes-the-father-of-computing-dies-aged-97-14967|bet=Sir Maurice Wilkes, The Father Of Computing, Dies|sáne=3 December 2010|jumıs=Silicon UK|qaralǵan sáne=28 November 2023}}&lt;/ref&gt;

1960-jıllardıń basında MOS integral sxema chipleriniń rawajlanıwınan keyin, 1964-jılǵa kelip MOS chipleri bipolyar integral sxemalarǵa qaraǵanda joqarı [[tranzistor]] tıǵızlıǵına hám tómen óndiris qárejetlerine eristi. MOS chipleri Mur nızamı boljaǵanday quramalılıǵın arttırıp bardı, bul 1960-jıllardıń aqırına kelip bir MOS chipinde júzlegen tranzistorları bar úlken masshtablı integraciyaǵa (LSI) alıp keldi. MOS LSI chipleriniń [[Esaplaw texnikası|esaplaw texnikasına]] qollanılıwı birinshi mikroprocessorlardıń tiykarı boldı, sebebi injenerler tolıq kompyuter [[Processor|processorın]] bir neshe MOS LSI chipine jaylastırıw múmkin ekenin túsine basladı.&lt;ref name=&quot;ieee&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Shirriff|first1=Ken|date=30 August 2016|title=The Surprising Story of the First Microprocessors|url=https://spectrum.ieee.org/the-surprising-story-of-the-first-microprocessors|journal=[[IEEE Spectrum]]|publisher=[[Institute of Electrical and Electronics Engineers]]|volume=53|issue=9|pages=48–54|doi=10.1109/MSPEC.2016.7551353|access-date=13 October 2019}}&lt;/ref&gt; 1960-jıllardıń aqırında dizaynerler kompyuterdiń oraylıq processor blogı (CPU) funkciyaların bir neshe MOS LSI chiplerine biriktiriwge umtıldı, bul chipler toplamı mikroprocessor blogı (MPU) dep ataldı.

Mikroprocessordı kim oylap tapqanı haqqında kelispewshilikler bar bolsa da,&lt;ref name=&quot;IEEE&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://spectrum.ieee.org/the-surprising-story-of-the-first-microprocessors|bet=The Surprising Story of the First Microprocessors|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221004011825/https://spectrum.ieee.org/the-surprising-story-of-the-first-microprocessors|arxivsáne=4 October 2022|sáne=30 August 2016|qaralǵan sáne=4 October 2022}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://spectrum.ieee.org/the-surprising-story-of-the-first-microprocessors &quot;The Surprising Story of the First Microprocessors&quot;]. 30 August 2016. [https://web.archive.org/web/20221004011825/https://spectrum.ieee.org/the-surprising-story-of-the-first-microprocessors Archived] from the original on 4 October 2022&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;4 October&lt;/span&gt; 2022&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://computerhistory.org/blog/who-invented-the-microprocessor/|bet=Who Invented the Microprocessor?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240119023250/https://computerhistory.org/blog/who-invented-the-microprocessor/|arxivsáne=19 January 2024|avtor=Laws|at=David|sáne=2018-09-20|til=en|jumıs=Computer History Museum|qaralǵan sáne=2024-01-19}}&lt;/ref&gt; birinshi kommerciyalıq jaqtan jetkilikli mikroprocessor 1971-jılı bir MOS LSI chipi sıpatında shıǵarılǵan Intel 4004 boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/siliconengine/microprocessor-integrates-cpu-function-onto-a-single-chip/|bet=1971: Microprocessor Integrates CPU Function onto a Single Chip|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210812104243/https://www.computerhistory.org/siliconengine/microprocessor-integrates-cpu-function-onto-a-single-chip/|arxivsáne=12 August 2021|jumıs=The Silicon Engine|baspaxana=[[Computer History Museum]]|qaralǵan sáne=22 July 2019}}&lt;/ref&gt; Bir chipli mikroprocessor MOS kremniy-dárwazalı texnologiyanıń (SGT) rawajlanıwı arqasında múmkin boldı.&lt;ref name=&quot;silicon-gate&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/siliconengine/silicon-gate-technology-developed-for-ics/|bet=1968: Silicon Gate Technology Developed for ICs {{!}} The Silicon Engine {{!}} Computer History Museum|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200729145834/https://www.computerhistory.org/siliconengine/silicon-gate-technology-developed-for-ics/|arxivsáne=29 July 2020|jumıs=www.computerhistory.org|qaralǵan sáne=2019-10-24}}&lt;/ref&gt; Dáslepki MOS tranzistorları alyuminiy metall dárwazalarǵa iye edi, olardı italiyalı fizik Federiko Fadjin 1968-jılı Fairchild Semiconductor kompaniyasında birinshi kremniy-dárwazalı MOS chipin islep shıǵıw ushın kremniy ózi tuwrılanǵan dárwazalar menen almastırdı.&lt;ref name=&quot;silicon-gate&quot; /&gt; Keyinirek Fadjin [[Intel]] kompaniyasına qosılıp, 1971-jılı óziniń kremniy-dárwazalı MOS texnologiyasın Marsian Xoff, Stenli Mazor hám Masatoshi Shima menen birge 4004 mikroprocessorın islep shıǵıw ushın qollandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/siliconengine/microprocessor-integrates-cpu-function-onto-a-single-chip/|bet=1971: Microprocessor Integrates CPU Function onto a Single Chip {{!}} The Silicon Engine {{!}} Computer History Museum|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210812104243/https://www.computerhistory.org/siliconengine/microprocessor-integrates-cpu-function-onto-a-single-chip/|arxivsáne=12 August 2021|jumıs=www.computerhistory.org|qaralǵan sáne=2019-10-24}}&lt;/ref&gt; 4004 Busicom kompaniyası ushın jobalanǵan edi, ol burın 1969-jılı kóp chipli dizayndı usınǵan edi, biraq keyin Intel kompaniyasındaǵı Fadjinniń komandası onı jańa bir chipli dizaynǵa ózgertti. Intel 1971-jılı birinshi kommerciyalıq mikroprocessor, 4-bitli Intel 4004 ti tanıstırdı. Onnan keyin tez arada 1972-jılı 8-bitli Intel 8008 mikroprocessorı shıǵarıldı. 1970-jılı F-14 sanolyotınıń Oraylıq Hawa Maǵlıwmatları Kompyuterinde qollanılǵan MP944 chipler toplamı da erte mikroprocessor sıpatında keltirilgen, biraq 1998-jılı qupıyalıǵı ashılǵanǵa shekem jámiyetshilikke belgili emes edi.

4-bitli hám 8-bitli mikroprocessorlardıń basqa da quramalı qollanıwları, mısalı, terminallar, [[Printеr|printerler]], hár túrli avtomatizaciya túrleri hám t.b., tez arada payda boldı. 16-bitli adreslewge iye arzan 8-bitli mikroprocessorlar 1970-jıllardıń ortasınan baslap birinshi ulıwma maqsetli mikrokompyuterlerdiń payda bolıwına alıp keldi.

&quot;Mikroprocessor&quot; termininiń birinshi qollanılıwı Viatron Computer Systems kompaniyasına tiyisli bolıp, olar 1968-jılı járiyalanǵan System 21 kishi kompyuter sistemasında qollanılǵan arnawlı integral sxemanı súwretlew ushın bul termindi qollanǵan.

1970-jıllardıń basınan baslap, mikroprocessorlardıń quwatı Mur nızamına boysınıp kelgen; dáslep bul nızam bir chipke jaylastırılıwı múmkin bolǵan komponentler sanı hár jılı eki ese artadı dep boljaǵan edi. Házirgi texnologiya menen, bul haqıyqatında hár eki jılda bir ret boladı,&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Moore|first=Gordon|title=Cramming more components onto integrated circuits|journal=Electronics|volume=38|issue=8|date=19 April 1965|url=ftp://download.intel.com/museum/Moores_Law/Articles-Press_Releases/Gordon_Moore_1965_Article.pdf|access-date=2009-12-23}}&lt;/ref&gt;   sonıń nátiyjesinde Mur keyinirek bul dáwirdi eki jılǵa ózgertti.&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=Excerpts from A Conversation with Gordon Moore: Moore's Law|url=ftp://download.intel.com/museum/Moores_Law/Video-Transcripts/Excepts_A_Conversation_with_Gordon_Moore.pdf|access-date=2009-12-23}}&lt;/ref&gt;

=== Birinshi proektler ===
Bul proektler shama menen bir waqıtta mikroprocessor jetkerip berdi: Garrett AiResearch kompaniyasınıń Oraylıq Hawa Maǵlıwmatları Kompyuteri (CADC) (1970), Texas Instruments kompaniyasınıń TMS 1802NC (sentyabr 1971) hám [[Intel]] kompaniyasınıń 4004 (noyabr 1971, 1969-jılǵı Busicom dizaynına tiykarlanǵan). Four-Phase Systems kompaniyasınıń AL1 mikroprocessorı da 1969-jılı jetkerip berilgenin atap ótiw orınlı.

==== Four-Phase Systems AL1 (1969) ====
Four-Phase Systems kompaniyasınıń AL1 - segiz registr hám ALU den ibarat 8-bitli bit bólekli chipi boldı.&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Exposing Electronics|publisher=Michigan State University Press}}&lt;/ref&gt; Ol 1969-jılı Li Boysel tárepinen proektlestirilgen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.computerhistory.org/semiconductor/timeline/1971-MPU.html|bet=1971 - Microprocessor Integrates CPU Function onto a Single Chip|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100608102128/http://www.computerhistory.org/semiconductor/timeline/1971-MPU.html|arxivsáne=2010-06-08|jumıs=The Silicon Engine|baspaxana=Computer History Museum|qaralǵan sáne=2010-07-25}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://home.comcast.net/~gordonepeterson2/schaller_dissertation_2004.pdf|bet=Technological Innovation in the Semiconductor Industry: A Case Study of the International Technology Roadmap for Semiconductors|arxivurl=https://web.archive.org/web/20061219012629/http://home.comcast.net/~gordonepeterson2/schaller_dissertation_2004.pdf|arxivsáne=2006-12-19|avtor=Shaller, Robert R.|sáne=15 April 2004|baspaxana=George Mason University|qaralǵan sáne=2010-07-25}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www-sul.stanford.edu/depts/hasrg/histsci/silicongenesis/moore-ntb.html|bet=Interview with Gordon E. Moore|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120204045916/http://www-sul.stanford.edu/depts/hasrg/histsci/silicongenesis/moore-ntb.html|arxivsáne=4 February 2012|avtor=RW|sáne=3 March 1995|jumıs=[[LAIR]] History of Science and Technology Collections|baspaxana=Stanford University}}&lt;/ref&gt; Sol waqıtta, ol úsh AL1 den ibarat toǵız chipli, 24-bitli CPU nıń bir bólegi edi. Keyinirek, 1990-jıllardaǵı Texas Instruments kompaniyasınıń sud dawına juwap retinde, Boysel bir AL1 den, RAM, ROM hám kiriw-shıǵıw qurılmasınan turatuǵın sud zalında demonstraciyalıq kompyuter sistemasın qurǵanda, ol mikroprocessor dep ataldı.

==== Garrett AiResearch CADC (1970) ====
1968-jılı Garrett AiResearch kompaniyası (Rey Xolt hám Stiv Geller dizaynerlerin jumısqa alǵan) AQSH Áskeriy-teńiz flotınıń jańa F-14 Tomcat qırıwshısınıń tiykarǵı ushıw basqarıw kompyuteri ushın sol waqıtta islep shıǵılıp atırǵan elektromexanikalıq sistemalar menen básekilesiw ushın cifrlı kompyuter islep shıǵarıwǵa shaqırıldı. Dizayn 1970-jılǵa kelip tamamlandı hám tiykarǵı CPU sıpatında MOS tiykarındaǵı chip toplamın paydalandı. Bul dizayn ózi básekilesken mexanikalıq sistemalarǵa qaraǵanda ádewir (shama menen 20 ese) kishi hám anaǵurlım isenimli boldı hám barlıq dáslepki Tomcat modellerinde qollanıldı. Bul sistema &quot;20-bitli, konveyerli, parallel kóp mikroprocessorlı&quot; edi. Áskeriy-teńiz flotı 1997-jılǵa shekem dizaynnıń járiyalanıwına ruqsat bermedi. 1998-jılı járiyalanǵan CADC hám MP944 chip toplamı haqqındaǵı hújjetler jaqsı belgili. Rey Xolttıń bul dizayn hám rawajlanıw haqqındaǵı avtobiografiyalıq gúrrińi &quot;Tosın injener&quot; kitabında berilgen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://firstmicroprocessor.com/|title=First Microprocessor|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140106143912/http://www.firstmicroprocessor.com/|archivedate=January 6, 2014|url-status=dead|website=First Microprocessor &amp;#124; 50th Anniversary of the Microprocessor 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.firstmicroprocessor.com|title=World's First Microprocessor Chip Set|archive-url=https://web.archive.org/web/20140106143912/http://www.firstmicroprocessor.com/|archive-date=January 6, 2014|last=Holt|first=Ray M.|publisher=Ray M. Holt website|access-date=2010-07-25|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

Rey Xolt 1968-jılı Kaliforniya mámleketlik politexnikalıq universitetin (Pomona) pitkerdi hám CADC penen kompyuter dizaynı karerasın basladı. Baslanǵannan baslap, ol 1998-jılǵa shekem qupıya saqlandı, sol waqıtta Xolttıń ótinishi boyınsha AQSH Áskeriy-teńiz flotı hújjetlerdi jámiyetshilikke ashıwǵa ruqsat berdi. Xolt hesh kim bul mikroprocessordı keyin shıqqanları menen salıstırmaǵanın aytqan. Parab hám basqalardıń (2007) pikirinshe,

1971-jıl átirapında járiyalanǵan ilimiy maqalalar hám ádebiyatlar AQSH Áskeriy-teńiz flotınıń F-14 Tomcat samolyotı ushın qollanılǵan MP944 cifrlı processorınıń birinshi mikroprocessor bolıwǵa ılayıqlı ekenin kórsetedi. Qızıqlı bolsa da, ol Intel 4004 sıyaqlı bir chipli processor emes edi - olardıń ekewi de ulıwma maqsetli forma jasaw ushın qollanılatuǵın parallel qurılıs bloklarınıń jıynaǵına uqsas edi. Ol CPU, RAM, ROM hám Intel 4004 sıyaqlı eki qosımsha qollaw chipin óz ishine aladı. Ol sol P-kanallı texnologiyadan islengen, áskeriy specifikaciyalar boyınsha isleytuǵın edi hám úlkenirek chiplerge iye edi - hár qanday standartlar boyınsha júdá jaqsı kompyuter injenerlik dizaynı. Onıń dizaynı Intel-den úlken alǵa ilgerilewdi hám eki jıl erterek ekenin kórsetedi. Ol haqıyqatında da isleytuǵın edi hám Intel 4004 járiyalanǵanda F-14-te ushıp júrgen edi. Bul búgingi kúndegi sanaattıń DSP-mikrokontroller arxitekturaların jaqınlastırıw teması 1971-jılı baslanǵanın kórsetedi.&lt;ref&gt;{{cite book|title=Exploring C for Microcontrollers: A Hands on Approach|last1=Parab|first1=Jivan S.|last2=Shelake|first2=Vinod G.|last3=Kamat|first3=Rajanish K.|last4=Naik|first4=Gourish M.|publisher=Springer|page=4|year=2007|isbn=978-1-4020-6067-0|url=http://ee.sharif.edu/~sakhtar3/books/Exploring%20C%20for%20Microcontrollers.pdf|access-date=2010-07-25|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20110720043756/http://ee.sharif.edu/~sakhtar3/books/Exploring%20C%20for%20Microcontrollers.pdf|archive-date=2011-07-20}}&lt;/ref&gt;

Bul DSP hám mikrokontroller arxitekturalarınıń jaqınlasıwı cifrlı signal kontrolleri dep ataladı.&lt;ref&gt;{{Cite book|editor=Yovits, M. C.|author2=Harms, B. K.|chapter=Digital Signal Processing|title=Advances in Computers|year=1993|pages=104–107|publisher=Academic Press|doi=10.1016/S0065-2458(08)60403-9|isbn=9780120121373}}&lt;/ref&gt;

==== Gilbert Hyatt (1970) ====
1990-jılı amerikalı injener Gilbert Xayattqa AQSH Patent №4,942,516 berildi, bul patent ol 1968-jılı Teledyne kompaniyasınan ketkennen keyin 1969-jılı Kaliforniyanıń Nortridj qalasındaǵı úyinde bipolyar chipler platasın qurǵan 16-bitli seriyalı kompyuterge tiykarlanǵan edi;&lt;ref name=&quot;IEEE&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://spectrum.ieee.org/the-surprising-story-of-the-first-microprocessors|bet=The Surprising Story of the First Microprocessors|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221004011825/https://spectrum.ieee.org/the-surprising-story-of-the-first-microprocessors|arxivsáne=4 October 2022|sáne=30 August 2016|qaralǵan sáne=4 October 2022}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://spectrum.ieee.org/the-surprising-story-of-the-first-microprocessors &quot;The Surprising Story of the First Microprocessors&quot;]. 30 August 2016. [https://web.archive.org/web/20221004011825/https://spectrum.ieee.org/the-surprising-story-of-the-first-microprocessors Archived] from the original on 4 October 2022&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;4 October&lt;/span&gt; 2022&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;LAT&quot; /&gt; patent 1970-jıldıń dekabr ayında hám Texas Instruments kompaniyasınıń TMX 1795 hám TMS 0100 ushın ótinish beriwinen burın tapsırılǵan bolsa da, Xayatttıń oylap tabıwı hesh qashan óndirilmedi.&lt;ref name=&quot;LAT&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.pcmag.com/news/the-birth-of-the-microprocessor|bet=The Birth of the Microprocessor|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221004020435/https://www.pcmag.com/news/the-birth-of-the-microprocessor|arxivsáne=4 October 2022|qaralǵan sáne=4 October 2022}}&lt;/ref&gt; Oǵan qaramastan, bul Xayatttıń mikroprocessordıń oylap tabıwshısı ekenligi haqqındaǵı talaplarǵa hám Philips N.V. filialı arqalı ádewir muǵdarda royalti tólewge alıp keldi,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1991-11-07-fi-1581-story.html|bet=Microprocessor Patent Holder Signs Contract : Invention: La Palma inventor signs with Dutch electronics giant, the first company to accord validity to his patent|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221004023903/https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1991-11-07-fi-1581-story.html|arxivsáne=4 October 2022|sáne=7 November 1991|jumıs=[[Los Angeles Times]]|qaralǵan sáne=4 October 2022}}&lt;/ref&gt; 1996-jılı Texas Instruments quramalı huqıqıy gúreste jeńiske eriskenshe, sol waqıtta AQSH Patent byurosı patenttiń tiykarǵı bólimlerin biykar etti, biraq Xayattqa onı saqlap qalıwǵa ruqsat berdi.&lt;ref name=&quot;IEEE&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://lasvegassun.com/news/2014/dec/21/inventors-fight-recognition-ongoing-not-all-consum/|bet=Inventor's fight for recognition ongoing but not all-consuming - Las Vegas Sun Newspaper|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221020013849/https://lasvegassun.com/news/2014/dec/21/inventors-fight-recognition-ongoing-not-all-consum/|arxivsáne=20 October 2022|sáne=21 December 2014|qaralǵan sáne=4 October 2022}}&lt;/ref&gt; Xayatt 1990-jılǵı Los Angeles Times maqalasında, eger onıń potencial investorları onı qollaǵan bolsa, onıń oylap tabıwı jaratılǵan bolar edi hám venchur investorları onıń chipi haqqındaǵı waqıyalardı industriyaǵa jayǵan dep ayttı, biraq ol bul talaptı qollap-quwatlaytuǵın dáliller menen keńeytpedi.&lt;ref name=&quot;LAT&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1990-10-21-fi-4400-story.html|bet=Chip Designer's 20-Year Quest : Computers: Gilbert Hyatt's solitary battle to patent the microprocessor appears to have paid off, if it can withstand legal challenges. Here's his story|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221004020434/https://www.latimes.com/archives/la-xpm-1990-10-21-fi-4400-story.html|arxivsáne=4 October 2022|sáne=21 October 1990|jumıs=[[Los Angeles Times]]|qaralǵan sáne=4 October 2022}}&lt;/ref&gt; Sol maqalada &quot;The Chip&quot; kitabınıń avtorı T.R. Reyd tariyxshılar aqır-aqıbette Xayatttı mikroprocessordıń birge oylap tabıwshısı sıpatında qoya aladı, Intel kompaniyasınıń Noys hám TI kompaniyasınıń Kilbi 1958-jılı chipti oylap tabıwdıń maqtawın bóliskeni sıyaqlı dep aytılǵan: &quot;Kilbi ideyanı birinshi oylap taptı, biraq Noys onı ámeliyatqa engizdi. Huqıqıy qarar aqırında Noystı jaqladı, biraq olar birge oylap tabıwshılar dep esaplanadı. Bul jerde de sonday bolıwı múmkin.&quot;&lt;ref name=&quot;LAT&quot; /&gt; Xayatt 1990-jıldan keyin onıń patentinen túsken paydadan tólenbegen salıqlar boyınsha Kaliforniya shtatı menen on jıllap dawam etken huqıqıy gúres alıp bardı, buniń aqır-aqıbetinde Franchise Tax Board of California v. Hyatt (2019) isindegi shtatlardıń suveren immunitetin qozǵaǵan joqarı sud isine alıp keldi.

==== Texas Instruments TMX 1795 (1970–1971) ====
Intel (8008 di rawajlandırǵan) menen birge, Texas Instruments 1970–1971 jılları Datapoint 2200 terminalı ushın bir chiplik CPU almastırıwshısı bolǵan TMX 1795 (keyinirek TMC 1795) ti rawajlandırdı. 8008 sıyaqlı, ol da buyırtpashı Datapoint tárepinen qabıl etilmedi. Geri Bunnıń aytıwınsha, TMX 1795 hesh qashan óndiriske shıqpaǵan. Degen menen, ol 1971-jıl 24-fevralda jumıs isleytuǵın prototip jaǵdayına jetti, sonlıqtan ol dúnyadaǵı birinshi 8-bitlik mikroprocessor bolıp esaplanadı.&lt;ref name=&quot;righto_com&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.righto.com/2015/05/the-texas-instruments-tmx-1795-first.html|bet=The Texas Instruments TMX 1795: The (Almost) first, forgotten microprocessor}}&lt;/ref&gt; Ol birdey specifikaciya boyınsha qurılǵanlıqtan, onıń buyrıqlar toplamı Intel 8008 ge júdá uqsas edi.&lt;ref name=&quot;genie&quot;&gt;{{Cite book|title=Electronic Genie: The Tangled History of Silicon|date=1998}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;shirriff&quot;&gt;{{Cite journal|title=The Surprising Story of the First Microprocessors|date=2016|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/7551353|access-date=14 August 2022}}&lt;/ref&gt;

==== Texas Instruments TMS 1802NC (1971) ====
TMS1802NC 1971-jıl 17-sentyabrde járiyalandı hám tórt funkciyalı kalkulyatordı ámelge asırdı. TMS1802NC, óziniń belgileniwine qaramastan, TMS 1000 seriyasınıń bólegi emes edi; ol keyinirek TI Datamath kalkulyatorında qollanılǵan TMS 0100 seriyasınıń bir bólegi retinde qayta belgilendi. Kalkulyator-bir-chipte dep reklamalanǵanına qaramastan, TMS1802NC tolıq programmalastırılatuǵın edi, onıń ishinde 11-bitlik buyrıq sózi bar CPU, 3520 bit (320 buyrıq) ROM hám 182 bit RAM bar edi.&lt;ref name=&quot;genie&quot;&gt;{{Cite book|first1=Frederick|last1=Seitz|first2=Norman G.|last2=Einspruch|chapter=19. The 1970s and the Microprocessor § Texas Instruments|title=Electronic Genie: The Tangled History of Silicon|publisher=University of Illinois Press|date=1998|isbn=0252023838|pages=228–9}}&lt;cite class=&quot;citation book cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFSeitzEinspruch1998&quot;&gt;Seitz, Frederick; Einspruch, Norman G. (1998). [https://books.google.com/books?id=IT90cDPh54wC&amp;pg=PA229 &quot;19. The 1970s and the Microprocessor § Texas Instruments&quot;]. ''Electronic Genie: The Tangled History of Silicon''. University of Illinois Press. pp.&amp;nbsp;228–9. [[ISBN (identifier)|ISBN]]&amp;nbsp;[[Special:BookSources/0252023838|&lt;bdi&gt;0252023838&lt;/bdi&gt;]]. [https://web.archive.org/web/20230219195307/https://books.google.com/books?id=IT90cDPh54wC&amp;pg=PA229 Archived] from the original on 19 February 2023&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;14 August&lt;/span&gt; 2022&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;shirriff&quot;&gt;{{Cite journal|first1=Ken|last1=Shirriff|title=The Surprising Story of the First Microprocessors|pages=48–54|date=2016|access-date=14 August 2022}}&lt;cite class=&quot;citation journal cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;Shirriff, Ken (2016). [https://ieeexplore.ieee.org/document/7551353 &quot;The Surprising Story of the First Microprocessors&quot;]. ''IEEE Spectrum''. '''53''' (9): 48–54. [[Doi (identifier)|doi]]:[[doi:10.1109/MSPEC.2016.7551353|10.1109/MSPEC.2016.7551353]]. [[S2CID (identifier)|S2CID]]&amp;nbsp;[https://api.semanticscholar.org/CorpusID:32003640 32003640]. [https://web.archive.org/web/20220814014410/https://ieeexplore.ieee.org/document/7551353 Archived] from the original on 14 August 2022&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;14 August&lt;/span&gt; 2022&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;

==== Pico/General Instrument (1971) ====
[[Fayl:GI250_PICO1_die_photo.jpg|nobaý|1971-jılı usınılǵan PICO1/GI250 chipi: Ol Pico Electronics (Glenrots, Shotlandiya) tárepinen jobalanǵan hám General Instrument of Hicksville NY tárepinen óndirilgen.]]
1971-jılı Pico Electronics&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.spingal.plus.com/micro|bet=Microprocessor History: Foundations in Glenrothes, Scotland|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110720142104/http://www.spingal.plus.com/micro/|arxivsáne=20 July 2011|avtor=McGonigal|at=James|sáne=20 September 2006|jumıs=McGonigal personal website|qaralǵan sáne=2009-12-23}}&lt;/ref&gt; hám General Instrument (GI) integral sxemalar boyınsha ózleriniń birinshi birlesken jumısın, Monroe/Litton Royal Digital III kalkulyatorı ushın tolıq bir chipli kalkulyator integral sxemasın usındı. Bul chip te ROM, RAM hám chip ústindegi RISC buyrıqlar toplamı bar bolǵanlıqtan, birinshi mikroprocessorlardıń yamasa mikrokontrollerlerdiń biri bolıwǵa talaban bola aladı. PMOS processiniń tórt qatlamı ushın sxema maylar plenkasında x500 masshtabta qoldan sızılǵan, bul sol waqıtta chiptiń quramalılıǵın esapqa alǵanda áhmiyetli wazıypa edi.

Pico bir chiplik kalkulyator integral sxemaların jaratıw kóz-qarası bolǵan bes GI dizayn injeneriniń spinoutı edi. Olardıń GI hám Marconi-Elliott penen birge kóp kalkulyator chip toplamları boyınsha áhmiyetli aldıńǵı dizayn tájiriybesi bar edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://anita-calculators.info/html/anita_at_its_zenith.html|bet=ANITA at its Zenith|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100811034328/http://anita-calculators.info/html/anita_at_its_zenith.html|arxivsáne=2010-08-11|avtor=Tout|at=Nigel|jumıs=Bell Punch Company and the ANITA calculators|qaralǵan sáne=2010-07-25}}&lt;/ref&gt; Tiykarǵı komanda aǵzaları dáslep Elliott Automation tárepinen MOS ta 8-bitlik kompyuter jaratıw wazıypası berilgen hám 1967-jılı Shotlandiyanıń Glenrots qalasında MOS Izertlew Laboratoriyasın qurıwǵa járdem bergen edi.

Kalkulyatorlar yarım ótkizgishler ushın eń úlken jeke bazarǵa aylanıp atırǵanlıqtan, Pico hám GI bul ósip baratırǵan bazarda áhmiyetli tabısqa eristi. GI CP1600, IOB1680 hám PIC1650 sıyaqlı ónimler menen mikroprocessorlar hám mikrokontrollerlerde innovaciyalardı dawam etti. 1987-jılı GI Microelectronics biznesi Microchip PIC mikrokontroller biznesine aylandırıldı.

==== Intel 4004 (1971) ====
[[Fayl:C4004_(Intel).jpg|nobaý|Qaqpaǵı alıp taslanǵan 4004 (shep tárepte) hám haqıyqıy qollanılǵan túri (oń tárepte)]]
Intel 4004 kóbinese (nadurıs) bir chipte qurılǵan birinshi haqıyqıy mikroprocessor dep esaplanadı,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.clemson.edu/caah/history/FacultyPages/PamMack/lec122/micro.htm|bet=The Microcomputer Revolution|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100114160413/http://www.clemson.edu/caah/history/FacultyPages/PamMack/lec122/micro.htm|arxivsáne=14 January 2010|avtor=Mack|at=Pamela E.|sáne=30 November 2005|qaralǵan sáne=2009-12-23}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=History in the Computing Curriculum|url=http://www.hofstra.edu/pdf/CompHist_9812tla6.PDF|access-date=2009-12-23}}&lt;/ref&gt; bahası 60 AQSH dolları (2023-jılǵı 450 dollarǵa teń).&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/business/2011/11/the-40th-birthday-ofmaybethe-first-microprocessor/|bet=The 40th birthday of—maybe—the first microprocessor, the Intel 4004|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170106233202/http://arstechnica.com/business/2011/11/the-40th-birthday-ofmaybethe-first-microprocessor/|arxivsáne=January 6, 2017|avtor=Bright|at=Peter|sáne=November 15, 2011|baspaxana=arstechnica.com}}&lt;/ref&gt; Birinshi bolǵanı haqqındaǵı pikir sózsiz nadurıs, sebebi burınǵı TMS1802NC de bir chipte qurılǵan haqıyqıy mikroprocessor edi hám bul - tek prototip bolǵan - 8-bitlik TMX 1795 ushın da durıs.&lt;ref name=&quot;righto_com&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.righto.com/2015/05/the-texas-instruments-tmx-1795-first.html|bet=The Texas Instruments TMX 1795: The (Almost) first, forgotten microprocessor}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.righto.com/2015/05/the-texas-instruments-tmx-1795-first.html &quot;The Texas Instruments TMX 1795: The (Almost) first, forgotten microprocessor&quot;].&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; 4004 haqqında birinshi belgili reklama 1971-jıl 15-noyabrde payda boldı hám Electronic News te járiyalandı. Mikroprocessor italiyalı injener Federiko Fadjin, amerikalı injenerler Marsian Xoff hám Stenli Mazor, hám yapon injeneri Masatoshi Shima quramındaǵı komanda tárepinen jobalanǵan.&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=The History of the 4004|last=Faggin|first=Federico|date=December 1996}}&lt;/ref&gt;

4004 ti jaratqan proekt 1969-jılı baslandı, Busicom atlı yapon kalkulyator óndiriwshisi Intel den joqarı ónimli stol kalkulyatorları ushın chip toplamın islewdi soraǵanda. Busicom nıń dáslepki jobası jeti hár qıylı chipten turatuǵın programmalanatuǵın chip toplamın talap etti. Úsh chip arnawlı maqsettegi CPU dı jasawı kerek edi, onıń programması ROM da saqlanıp, maǵlıwmatları jıljıw registrli oqıw-jazıw yadında saqlanıwı kerek bolǵan. Joybardı bahalawǵa tayınlanǵan Intel injeneri Ted Xoff, Busicom jobasın maǵlıwmatlardı saqlaw ushın jıljıw registrli yad ornına dinamikalıq RAM saqlawın hám kóbirek dástúrli ulıwma maqsettegi CPU arxitekturasın qollanıp ápiwayılastırıwǵa boladı dep esapladı. Xoff tórt chipten turatuǵın arxitekturalıq usınıs islep shıqtı: programmalardı saqlaw ushın ROM chipi, maǵlıwmatlardı saqlaw ushın dinamikalıq RAM chipi, ápiwayı I/O qurılması hám 4-bitlik oraylıq processor blogı (CPU). Chip dizayneri bolmasa da, ol CPU dı bir chipke biriktiriwge boladı dep oyladı, biraq texnikalıq bilimi jetispegenlikten, bul ideya waqıtsha tek qálew bolıp qaldı.
[[Fayl:Intel_4004.jpg|nobaý|Intel diń birinshi mikroprocessorı, 4004]]
MCS-4 tiń arxitekturası hám specifikaciyaları 1969-jılı Xoff penen oǵan esap beriwshi programmalıq támiynat injeneri Stenli Mazor hám Busicom injeneri Masatoshi Shima arasındaǵı óz-ara tásirden kelip shıqqan bolsa da, Mazor hám Xoff basqa proektlerge ótti. 1970-jıldıń aprel ayında Intel italiyalı injener Federiko Fadjindi proekt basshısı etip jumısqa aldı, bul qádem aqır-aqıbetinde bir chipli CPU nıń aqırǵı dizaynın ámelge asırdı (sol arada Shima Busicom kalkulyatorınıń mikrobaǵdarlamasın islep shıqtı hám ámelge asırıwdıń birinshi altı ayında Fadjinge járdem berdi). Fadjin, 1968-jılı Fairchild Semiconductor da kremniy qapı texnologiyasın (SGT) islep shıqqan hám SGT di paydalanıp dúnyadaǵı birinshi kommerciyalıq integral sxemanı, Fairchild 3708 di jobalaǵan edi, proektti birinshi kommerciyalıq ulıwma maqsettegi mikroprocessorǵa aylandırıw ushın kerekli tájiriybege iye edi. SGT onıń óz oylap tabıwı bolǵanlıqtan, Fadjin onı bir chipli CPU dı kerekli tezlik, quwat sarpı hám baha menen ámelge asırıwǵa múmkinshilik bergen jańa qálegen logikalıq dizayn metodologiyasın jaratıw ushın da paydalandı. MCS-4 ti islep shıǵıw waqtında Intel dıń MOS Dizayn Bóliminiń basqarıwshısı Lesli L. Vadas edi, biraq Vadastıń dıqqatı tolıǵı menen yarım ótkizgishli yadlardıń tiykarǵı biznesine qaratılǵan edi, sonlıqtan ol MCS-4 proektiniń basshılıǵın hám basqarıwın Fadjinge qaldırdı, ol aqır-aqıbetinde 4004 proektin ámelge asırıwǵa juwapker boldı. 4004 tiń óndiris birlikleri birinshi ret 1971-jıldıń mart ayında Busicom ǵa jetkerip berildi hám 1971-jıldıń sońında basqa tutınıwshılarǵa jónetildi.

=== 8-bitli dizaynlar ===
Intel 4004 tiń izinen 1972-jılı Intel 8008, Intel diń birinshi 8-bitli mikroprocessorı payda boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.intel.com/pressroom/kits/quickrefyr.htm|bet=Intel Microprocessor Quick Reference Guide - Year|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211006020846/https://www.intel.com/pressroom/kits/quickrefyr.htm|arxivsáne=6 October 2021|jumıs=www.intel.com|qaralǵan sáne=2021-09-21}}&lt;/ref&gt; Biraq, 8008 4004 dizaynınıń keńeytiliwi emes, al Intel degi óz aldına dizayn proektiniń juwmaǵı edi, ol San-Antonio, Texastaǵı Computer Terminals Corporation kompaniyasınıń olar jobalap atırǵan terminal ushın chip islep shıǵarıw boyınsha shártnamasınan kelip shıqqan edi,&lt;ref name=&quot;mit-comp-history&quot;&gt;{{Cite book|last=Ceruzzi|first=Paul E.|title=A History of Modern Computing|date=May 2003|url=https://archive.org/details/historyofmodernc00ceru_0/page/220}}&lt;/ref&gt; Datapoint 2200—dizaynnıń tiykarǵı aspektleri Intel den emes, al CTC den kelip shıqqan. 1968-jılı CTC nıń Vik Pur hám Garri Payl processordıń buyrıqlar toplamı hám islewi ushın dáslepki dizayndı islep shıqtı. 1969-jılı CTC eki kompaniya, [[Intel]] hám Texas Instruments penen CTC 1201 dep atalǵan bir chipli implementaciyanı islep shıǵarıw ushın shártnama dúzdi. 1970-jıldıń aqırı yamasa 1971-jıldıń basında, TI isenimli bólek islep shıǵara almay proektten shıqtı. 1970-jılı, Intel ele bólekti jetkerip bermegenlikten, CTC Datapoint 2200 de ózleriniń implementaciyasın qollanıwdı tańladı, onıń ornına dástúriy TTL logikasın paydalandı (solay etip, &quot;8008 kodın&quot; isletiwshi birinshi mashina haqıyqatında mikroprocessor emes edi hám bir jıl burın jetkerip berilgen). Intel dıń 1201 mikroprocessorınıń versiyası 1971-jıldıń aqırında keldi, biraq kesh qalǵan, áste hám bir qansha qosımsha qollap-quwatlawshı chiplerdi talap etetuǵın edi. CTC onı paydalanıwǵa qızıqpadı. CTC dáslep Intel ge chip ushın shártnama bergen edi hám olarǵa dizayn jumısı ushın 50,000 AQSH dolları (2023-jılda 376,171 dollarǵa teń) qarızdar bolar edi.&lt;ref name=&quot;forgotten-history&quot; /&gt; Olar qálemegen (hám paydalana almaytuǵın) chip ushın tólewden qashıw ushın, CTC Intel di shártnamadan azat etti hám olarǵa dizayndı biypul paydalanıwǵa ruqsat berdi.&lt;ref name=&quot;forgotten-history&quot; /&gt; ] Intel onı 1972-jıldıń aprel ayında dúnyadaǵı birinshi 8-bitli mikroprocessor sıpatında 8008 atı menen bazarǵa shıǵardı. Ol 1974-jılı Radio-Electronics jurnalında reklama etilgen ataqlı &quot;Mark-8&quot; kompyuter jıynaǵınıń tiykarı boldı. Bul processorda 8-bitli maǵlıwmat shinası hám 14-bitli adres shinası bar edi.

8008 tabıslı Intel 8080 (1974) processorınıń aldınnan versiyası boldı, ol 8008 ge salıstırǵanda jaqsıraq ónimdarlıqtı usındı hám az qollap-quwatlawshı chiplerdi talap etti. Federiko Fadjin onı joqarı kernewli N kanallı MOS texnologiyasın qollanıp oylap taptı hám dizaynladı. Zilog Z80 (1976) de Fadjinniń dizaynı bolıp, tómen kernewli N kanallı hám sarqıw júklemeli texnologiyanı qollandı hám Intel diń 8-bitli processorlarınıń tuwındısı boldı: hámmesi Fadjinniń 4004 ushın dóretken metodologiyası menen dizaynlanǵan. Motorola básekiles 6800 di 1974-jıldıń avgust ayında shıǵardı, al usıǵan uqsas MOS Technology 6502 1975-jılı shıǵarıldı (ekewi de kóbinese bir adamlar tárepinen dizaynlanǵan). 6502 shańaraǵı 1980-jılları Z80 menen birge eń kóp qollanılatuǵın processorlardan boldı.

Ulıwma tómen baha, az oraylastırıw, ápiwayı kompyuter shina talapları hám geyde qosımsha sxemalardı biriktiriw (mısalı, Z80 dıń ishki yadro jańalaw sxeması) úy kompyuterleri &quot;revolyuciyasınıń&quot; 1980-jıllardıń basında tez rawajlanıwına múmkinshilik berdi. Bul Sinclair ZX81 sıyaqlı arzan mashinalardıń payda bolıwına alıp keldi, ol 99 AQSH dollarına (2023-jılǵa salıstırǵanda 331.79 dollarǵa teń) satıldı. 6502 niń bir variaciyası, MOS Technology 6510 Commodore 64 te qollanıldı, al jáne bir variant, 8502, Commodore 128 di háreketke keltirdi.

Western Design Center, Inc (WDC) 1982-jılı CMOS WDC 65C02 di tanıstırdı hám bul dizayndı bir neshe firmalarǵa licenziyaladı. Ol Apple IIe hám IIc jeke kompyuterlerinde, sonday-aq medicinalıq implantaciyalanatuǵın peysmeykerler hám defibrillyatorlarda, avtomobil, sanaat hám turmıslıq qurılmalarda oraylıq processor retinde qollanıldı. WDC mikroprocessor dizaynların licenziyalawda jetekshi boldı, keyin 1990-jıllarda ARM (32-bitli) hám basqa mikroprocessor intellektual múlk (IP) jetkerip beriwshiler usı joldı qollandı.

Motorola 1978-jılı MC6809 dı tanıstırdı. Bul ambiciyalı hám jaqsı oylastırılǵan 8-bitli dizayn bolıp, 6800 menen derek kodı jaǵınan úylesimli edi hám tolıǵı menen qattı sımlı logika arqalı ámelge asırılǵan edi (keyingi 16-bitli mikroprocessorlar ádette belgili dárejede mikrokodtı qollandı, sebebi CISC dizayn talapları taza qattı sımlı logika ushın júdá quramalı bolıp baratır edi).

Jáne bir erte 8-bitli mikroprocessor Signetics 2650 boldı, ol óziniń innovaciyalıq hám kúshli buyrıqlar toplamı arxitekturası sebepli qısqa waqıt dawamında úlken qızıǵıwshılıqqa iye boldı.

Kosmos sayaxatı dúnyasındaǵı áhmiyetli mikroprocessorlardıń biri RCA kompaniyasınıń RCA 1802 (CDP1802, RCA COSMAC dep te ataladı) (1976-jılı tanıstırılǵan) boldı, ol Yupiterge jiberilgen Galileo zondında qollanıldı (1989-jılı ushırılıp, 1995-jılı jetip bardı). RCA COSMAC CMOS texnologiyasın ámelge asırǵan birinshi mikroprocessor edi. CDP1802 júdá tómen quwat penen isley alatuǵını ushın tańlandı, sonday-aq onıń arnawlı óndiris processi, kremniy sapfirde (SOS) jasalǵan variantınıń bolǵanı sebepli, ol sol dáwirdegi basqa hár qanday processorǵa qaraǵanda kosmoslıq nurlanıw hám elektrostatikalıq razryadqa qarsı ádewir jaqsı qorǵanıwdı támiyinledi. Solay etip, 1802 diń SOS versiyası birinshi radiaciyaǵa shıdamlı mikroprocessor dep esaplandı.

RCA 1802 statikalıq dizaynǵa iye edi, yaǵnıy saat jiyiligin qálegen dárejede tómenletiwge, hátte tolıq toqtatıwǵa bolar edi. Bul Galileo kosmos kemesine sayaxattıń uzaq hám waqıya bolmaytuǵın bólimlerinde minimal elektr quwatın jumsawǵa múmkinshilik berdi. Taymerler yamasa sensorlar áhmiyetli wazıypalar, máselen, navigaciya jańalanıwları, baǵıt qadaǵalaw, maǵlıwmat jıynaw hám radio baylanıs ushın processordı oyatar edi. Western Design Center 65C02 hám 65C816 diń házirgi versiyaları da statikalıq yadrolarǵa iye, sonlıqtan saat tolıq toqtatılǵanda da maǵlıwmatlardı saqlap qaladı.

=== 12-bitlik dizaynlar ===
Intersil 6100 shańaraǵı 12-bitlik mikroprocessordan (6100) hám bir qatar periferiya qollaw hám yadı integral sxemalarınan ibarat edi. Mikroprocessor DEC PDP-8 minikompyuteriniń buyrıqlar toplamın tanıytuǵın edi. Sonlıqtan ol geyde CMOS-PDP8 dep te ataldı. Ol Harris Corporation tárepinen de óndirilgenlikten, Harris HM-6100 dep te belgili edi. Óziniń CMOS texnologiyası hám baylanıslı artıqmashlıqları arqasında, 6100 1980-jıllardıń baslarına shekem ayırım áskeriy dizaynlarǵa kirgizilip atırǵan edi.

=== 16-bitlik dizaynlar ===
Birinshi kóp chipli 16-bitlik mikroprocessor National Semiconductor kompaniyasınıń IMP-16 bolıp, ol 1973-jıldıń basında tanıstırıldı. Chip toplamınıń 8-bitlik versiyası 1974-jılı IMP-8 retinde shıǵarıldı.

Basqa erte kóp chipli 16-bitlik mikroprocessorlarǵa Digital Equipment Corporation (DEC) kompaniyasınıń LSI-11 OEM plata toplamında hám qaplanǵan PDP-11/03 minikompyuterinde qollanǵan MCP-1600 hám Fairchild Semiconductor kompaniyasınıń MicroFlame 9440 kiredi, ekewi de 1975–76-jılları shıǵarılǵan. 1974-jıldıń aqırında National kompaniyası birinshi 16-bitlik bir chipli mikroprocessor, National Semiconductor PACE di tanıstırdı,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cpu-world.com/CPUs/PACE/index.html|bet=National Semiconductor PACE CPU family|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221125202308/https://www.cpu-world.com/CPUs/PACE/index.html|arxivsáne=25 November 2022|qaralǵan sáne=25 November 2022}}&lt;/ref&gt; keyin onıń NMOS versiyası, INS8900 shıǵarıldı.

Dizimdegi kelesi - 1975-jıldıń fevral ayında shıǵarılǵan General Instrument CP1600,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.edn.com/general-instruments-microprocessor-aimed-at-minicomputer-market/|bet=General Instrument's microprocessor aimed at minicomputer market|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221125201445/https://www.edn.com/general-instruments-microprocessor-aimed-at-minicomputer-market/|arxivsáne=25 November 2022|avtor=EDN Staff|sáne=2000-01-01|til=en-US|jumıs=EDN|qaralǵan sáne=2023-01-01}}&lt;/ref&gt; ol tiykarınan Intellivision konsolinde qollanıldı.

Jáne bir erte bir chipli 16-bitlik mikroprocessor TI kompaniyasınıń TMS 9900 boldı, ol olardıń TI-990 minikompyuterler qatarı menen de úylesimli edi. 9900 TI 990/4 minikompyuterinde, TI-99/4A úy kompyuterinde hám TM990 OEM mikrokompyuter taxtaları qatarında qollanıldı. Chip úlken keramikalıq 64 shtırlı DIP qaptamada jaylastırılǵan edi, al kópshilik 8-bitlik mikroprocessorlar, mısalı Intel 8080, ádettegi, kishkene hám arzan plastik 40 shtırlı DIP qollanatuǵın edi. Keyingi chip, TMS 9980, Intel 8080 menen básekilesiw ushın jobalanǵan bolıp, tolıq TI 990 16-bitlik buyrıqlar toplamına iye edi, plastik 40 shtırlı qaptamanı qollandı, maǵlıwmatlardı bir waqıtta 8 bit kóshiretuǵın edi, biraq tek 16 [[Kilobayt|KB]] adresley alatuǵın boldı. Úshinshi chip, TMS 9995, jańa dizayn. Keyin shańaraq 99105 hám 99110 dı óz ishine alıw ushın keńeytildi.

Western Design Center (WDC) 1984-jılı WDC CMOS 65C02 niń 16-bitlik jańalanǵan versiyası CMOS 65816 nı tanıstırdı. 65816 16-bitlik mikroprocessor Apple IIGS tiń hám keyinirek Super Nintendo Entertainment System niń yadrosı boldı, bul onı hámme waqıtlardaǵı eń ataqlı 16-bitlik dizaynlardıń birine aylandırdı.

Intel óziniń 8080 dizaynın 16-bitlik Intel 8086 ǵa &quot;úlkeytti&quot;, ol házirgi kópshilik PC tipindegi kompyuterlerdi quwatlandıratuǵın x86 shańaraǵınıń birinshi aǵzası boldı. [[Intel]] 8086 dı 8080 qatarınan programmalıq támiynattı kóshiriwdiń nátiyjeli usılı sıpatında tanıstırdı hám usı tiykarda kóp biznes utıp alıwǵa eristi. 8-bitlik sırtqı maǵlıwmat shinasın qollanǵan 8086 nıń versiyası 8088, birinshi IBM PC daǵı mikroprocessor edi. Keyin Intel 80186 hám 80188 di, 80286 nı hám 1985-jılı 32-bitlik 80386 nı shıǵardı, processor shańaraǵınıń artqa qaray úylesimliligi menen PC bazarındaǵı ústemligin bekkemledi. 80186 hám 80188 tiykarınan 8086 hám 8088 diń jaqsılanǵan periferiya qurılmaları hám bir neshe jańa buyrıqlar menen tolıqtırılǵan versiyaları edi. Intel diń 80186 hám 80188 leri IBM PC tipindegi dizaynlarda qollanılmaǵan bolsa da, NEC tiń ekinshi dereklik versiyaları, V20 hám V30 jiyi qollanıldı. 8086 hám onıń izlewshileri yadtı segmentlewdiń innovaciyalıq, biraq sheklengen usılına iye edi, al 80286 tolıq funkciyalı segmentlengen yadtı basqarıw blogın (MMU) kirgizdi. 80386 betlik yadtı basqarıwı bar tegis 32-bitlik yad modelin kirgizdi.

80386 ǵa shekemgi 16-bitlik Intel x86 processorları qalqıwshı útirli arifmetika blokların (FPU) óz ishine almaydı. Intel 8086 dan 80386 ǵa shekemgi processorlarǵa apparatlıq qalqıwshı útirli hám transcendent funkciya múmkinshiliklerin qosıw ushın 8087, 80187, 80287 hám 80387 matematikalıq soprocessorların shıǵardı. 8087 - 8086/8088 hám 80186/80188 menen, 80187 - 80186 menen isleydi, biraq 80188 menen islemeydi, 80287 - 80286 menen, al 80387 - 80386 menen isleydi. x86 processorı menen x87 soprocessorınıń birikpesi bir kóp chiplı mikroprocessordı payda etedi; eki chip bir pútin integraciyalanǵan buyrıqlar toplamın qollanıp, bir blok sıpatında programmalastırıladı. 8087 hám 80187 soprocessorları ózleriniń tiykarǵı processorınıń maǵlıwmat hám adres shinaları menen parallel jalǵanǵan hám olarǵa arnalǵan buyrıqlardı tikkeley orınlaydı. 80287 hám 80387 soprocessorları processordıń adres keńisligindegi kiriw-shıǵıw portları arqalı processorǵa baylanısadı, bul programma ushın ashıq emes, yaǵnıy programmaǵa bul kiriw-shıǵıw portların biliw yamasa olarǵa tikkeley kiriw kerek emes; programma soprocessor hám onıń registrlerine ádettegi buyrıq opkodları arqalı kire aladı.

=== 32-bitlik dizaynlar ===
[[Fayl:80486DX2_200x.png|nobaý|Intel 80486DX2 chipiniń joqarǵı baylanıs qatlamları]]
16-bitlik dizaynlar bazarǵa jańa shıqqanda-aq, 32-bitlik implementaciyalar payda bola basladı.

32-bitlik dizaynlar arasında eń áhmiyetlisi - 1979-jılı shıǵarılǵan Motorola MC68000. Keń túrde 68k dep atalǵan bul processor óziniń programmalastırıw modelinde 32-bitlik registrlerge iye bolsa da, 16-bitlik ishki maǵlıwmat jolların, úsh 16-bitlik Arifmetikalıq Logikalıq Bloktı hám 16-bitlik sırtqı maǵlıwmat shinasın (kontakt sanın azaytıw ushın) qollanǵan, hám sırtqı tárepten tek 24-bitlik adreslerdi qollap-quwatlaǵan (ishki tárepten tolıq 32-bitlik adresler menen islegen). IBM ge úylesimli kompyuterlerge tiykarlanǵan úlken EEM larda MC68000 niń ishki mikrokodı 32-bitlik System/370 IBM úlken EEM in emulyaciyalaw ushın ózgertilgen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://priorart.ip.com/IPCOM/000059679|bet=Implementation of IBM System 370 Via Co-Microprocessors/The Co-Processor Interface on priorart.ip.com|arxivurl=https://web.archive.org/web/20151211060121/http://priorart.ip.com/IPCOM/000059679|arxivsáne=11 December 2015|sáne=1986-01-01|baspaxana=priorart.ip.com|qaralǵan sáne=2020-07-23}}&lt;/ref&gt; Motorola onı ulıwma 16-bitlik processor dep súwretlegen. Joqarı ónimdarlıq, úlken (16 megabayt yamasa 224 bayt) yadro kólemi hám salıstırmalı túrde tómen bahanıń birikpesi onı óz klassındaǵı eń keń tarqalǵan processor dizaynına aylandırdı. Apple Lisa hám Macintosh dizaynları 68000 di qollanǵan, sonday-aq 1980-jıllardıń ortasındaǵı basqa da dizaynlar, sonıń ishinde Atari ST hám Amiga da onı qollanǵan.

Dúnyadaǵı birinshi tolıq 32-bitlik bir chipli mikroprocessor, 32-bitlik maǵlıwmat jolları, 32-bitlik shinalar hám 32-bitlik adresleri menen, AT&amp;T Bell Labs kompaniyasınıń BELLMAC-32A boldı, onıń dáslepki úlgileri 1980-jılı payda bolıp, ulıwma óndiriske 1982-jılı shıqtı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://cm.bell-labs.com/cm/cs/bib/shoji.bib|bet=Shoji, M. Bibliography|arxivurl=https://web.archive.org/web/20081016070217/http://cm.bell-labs.com/cm/cs/bib/shoji.bib|arxivsáne=16 October 2008|sáne=7 October 1998&lt;!-- page info --&gt;|baspaxana=Bell Laboratories|qaralǵan sáne=2009-12-23}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.bell-labs.com/org/physicalsciences/timeline/span23.html|bet=Timeline: 1982–1984|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110514025934/http://www.bell-labs.com/org/physicalsciences/timeline/span23.html|arxivsáne=2011-05-14|sáne=17 January 2001|jumıs=Physical Sciences &amp; Communications at Bell Labs|baspaxana=Bell Labs, Alcatel-Lucent|qaralǵan sáne=2009-12-23}}&lt;/ref&gt; 1984-jılı AT&amp;T kompaniyasınıń bóliniwinen keyin, ol WE 32000 dep qayta ataldı (WE - Western Electric ushın), hám onıń eki keyingi áwladı - WE 32100 hám WE 32200 boldı. Bul mikroprocessorlar AT&amp;T 3B5 hám 3B15 minikompyuterlerinde; dúnyadaǵı birinshi stol ústi super mikrokompyuteri 3B2 de; dúnyadaǵı birinshi 32-bitlik noutbuk &quot;Companion&quot; da; hám házirgi oyın konsollarına uqsas ROM-paket yadro kartridjlerine iye bolǵan dúnyadaǵı birinshi kitap ólshemindegi super mikrokompyuter &quot;Alexander&quot; de qollanılǵan. Bul sistemalardıń hámmesi UNIX System V operaciyalıq sistemasında islegen.

Bazarda satılıwǵa shıqqan birinshi kommerciyalıq, bir chipli, tolıq 32-bitlik mikroprocessor HP FOCUS boldı.

Intel kompaniyasınıń birinshi 32-bitlik mikroprocessorı 1981-jılı shıǵarılǵan iAPX 432 boldı, biraq ol kommerciyalıq jaqtan tabıslı bolmadı. Ol rawajlanǵan múmkinshilikke tiykarlanǵan obyektke baǵdarlanǵan arxitekturaǵa iye edi, biraq sol dáwirdegi Intel kompaniyasınıń óziniń 80286 (1982-jılı shıǵarılǵan) sıyaqlı arxitekturalarǵa salıstırǵanda ónimdarlıǵı tómen edi, ol standart testlerde shama menen tórt ese tezirek edi. Degen menen, iAPX432 ushın alınǵan nátiyjeler qısqa waqıtta hám sonlıqtan optimallastırılmaǵan Ada [[Kompilyator|kompilyatorına]] baylanıslı edi.

Motorola kompaniyasınıń 68000 modelindegi tabısı MC68010 modeliniń jaratılıwına alıp keldi, ol virtual yadro qollawın qostı. 1984-jılı shıǵarılǵan MC68020 tolıq 32-bitlik maǵlıwmat hám adres shinaların qostı. 68020 [[Unix]] supermikrokompyuter bazarında úlken áhmiyetke iye boldı, hám kóplegen kishi kompaniyalar (mısalı, Altos, Charles River Data Systems, Cromemco) stol ústi ólshemindegi sistemalardı islep shıǵardı. Onnan keyin MC68030 shıǵarıldı, ol aldıńǵı dizayndı MMU di chipke integraciyalaw arqalı jaqsıladı. Dawam etken tabıs MC68040 ke alıp keldi, ol matematikalıq ónimdarlıqtı jaqsılaw ushın FPU dı óz ishine aldı. 68050 óziniń ónimdarlıq maqsetlerine erise almadı hám shıǵarılmadı, al onnan keyingi MC68060 ádewir tezirek RISC dizaynları menen tolǵan bazarǵa shıǵarıldı. 68k áwladı 1990-jıllardıń basında paydalanıwdan shıqtı.

Basqa iri kompaniyalar 68020 hám onıń izinen kelgen modellerdi quramalastırılǵan úskenelerge dizayn etti. Bir waqıtları, [[Jeke kompyuter|jeke kompyuterlerdegi]] Intel Pentium processorlarına qaraǵanda quramalastırılǵan úskenelerde kóbirek 68020 bar edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.embedded.com/98/9807sr.htm|bet=MCore: Does Motorola Need Another Processor Family?|arxivurl=https://web.archive.org/web/19980702003323/http://www.embedded.com/98/9807sr.htm|arxivsáne=1998-07-02|avtor=Turley|at=Jim|sáne=July 1998|jumıs=Embedded Systems Design|baspaxana=TechInsights (United Business Media)|qaralǵan sáne=2009-12-23}}&lt;/ref&gt; ColdFire processor yadroları 68020 niń tuwındıları bolıp esaplanadı.

Usı dáwirde (1980-jıllardıń bası hám ortası), National Semiconductor kompaniyası NS 16032 (keyinirek 32016 dep ózgertildi) dep atalǵan 16-bitlik baylanıs, 32-bitlik ishki mikroprocessordı, sonıń menen birge tolıq 32-bitlik NS 32032 versiyasın shıǵardı. Keyinirek, National Semiconductor NS 32132 di islep shıǵardı, ol eki processordıń bir yadro shinasında qurılǵan arbitraj benen jaylasıwına múmkinshilik berdi. NS32016/32 MC68000/10 nan jaqsıraq islegen bolsa da, MC68020 menen shamalas waqıtta payda bolǵan NS32332 jetkilikli ónimdarlıqqa iye emes edi. Úshinshi áwlad chipi, NS32532, basqasha edi. Ol shama menen waqıtta shıǵarılǵan MC68030 ǵa salıstırǵanda eki ese joqarı ónimdarlıqqa iye edi. AM29000 hám MC88000 (házirgi waqıtta ekewi de joq) sıyaqlı RISC processorlarınıń payda bolıwı aqırǵı yadro NS32764 tiń arxitekturasına tásir etti. Texnikalıq jaqtan rawajlanǵan - superskalyar RISC yadrosı, 64-bitlik shina hám ishki tezletiw menen - ol ele de haqıyqıy waqıt rejiminde awdarıw arqalı Series 32000 buyrıqların orınlay alatuǵın edi.

National Semiconductor Unix bazarınan ketiwge qarar etkende, chip Swordfish Embedded processorına qayta jobalandı, oǵan bir qatar chip ústi periferiya qurılmaları qosıldı. Chip lazer printerler bazarı ushın júdá qımbat bolıp shıqtı hám alıp taslandı. Jobalaw komandası Intel ge ketti hám sol jerde Pentium processorın proektlestirdi, ol ishki dúzilisi boyınsha NS32764 yadrosına júdá uqsas edi. Series 32000 niń úlken tabısı lazer printerler bazarında boldı, onda mikrokodlanǵan BitBlt buyrıqları bar NS32CG16 júdá jaqsı baha/ónimdarlıq kórsetkishine iye boldı hám Canon sıyaqlı iri kompaniyalar tárepinen qabıl etildi. 1980-jıllardıń ortasına kelip, Sequent NS 32032 di paydalanıp birinshi SMP server klasındaǵı kompyuterdi shıǵardı. Bul jobanıń az sanlı tabıslarınıń biri edi hám ol 1980-jıllardıń aqırında joǵalıp ketti. MIPS R2000 (1984) hám R3000 (1989) júdá tabıslı 32-bitlik RISC mikroprocessorları edi. Olar basqalar qatarında SGI tárepinen joqarı klasslı jumıs stanciyalarında hám serverlerde qollanıldı. Basqa jobalar arasında Zilog Z80000 bar edi, ol bazarǵa júdá kesh keldi hám tez arada joǵalıp ketti.

ARM birinshi ret 1985-jılı payda boldı.&lt;ref&gt;
{{Cite journal|title=Speciation through entrepreneurial spin-off: The Acorn-ARM story|journal=Research Policy|date=March 2008|first=Elizabeth|last=Garnsey|author2=Lorenzoni, Gianni|author3=Ferriani, Simone|volume=37|issue=2|pages=210–224|url=http://www2.sa.unibo.it/~simone.ferriani/Download/Speciation%20through%20Entrepreneurial%20Spin-off.pdf|access-date=2011-06-02|quote=[...] the first silicon was run on April 26th 1985.|doi=10.1016/j.respol.2007.11.006}}
&lt;/ref&gt; Bul RISC processor jobası bolıp, onıń quwat ónimliligi, licenziyalaw modeli hám sistema rawajlandırıw qurallarınıń keń tańlawı sebepli 32-bitlik engizilgen sistemalar processorları keńisliginde ústemlik etip kelmekte. Yarım ótkizgish óndiriwshiler ádette yadrolardı licenziyalaydı hám olardı ózleriniń sistema-chip ónimlerine biriktiredi; tek Apple sıyaqlı az sanlı vendorlar ǵana ARM yadroların modifikaciyalawǵa yamasa ózleriniń yadroların jaratıwǵa licenziyalanǵan. Kópshilik [[Mobil telefon|uyalı telefonlarda]] ARM processorı bar, sonday-aq basqa da kóplegen ónimlerde qollanıladı. Virtual yadtı qollap-quwatlamaytuǵın mikrokontrollerge baǵdarlanǵan ARM yadroları, sonday-aq virtual yadqa iye simmetriyalıq kóp processorlı (SMP) qollanba processorları bar.

1993-jıldan 2003-jılǵa shekem 32-bitlik x86 arxitekturaları stol ústi kompyuterleri, noutbukler hám server bazarlarında barǵan sayın ústemlik ete basladı, hám bul mikroprocessorlar tezirek hám qábiletlirek boldı. Intel arxitekturanıń dáslepki versiyaların basqa kompaniyalarǵa licenziyalaǵan edi, biraq Pentium di licenziyalawdan bas tarttı, sonlıqtan [[Advanced Micro Devices|AMD]] hám Cyrix arxitekturanıń keyingi versiyaların ózleriniń jobaları tiykarında shólkemlestirdi. Usı dáwir dawamında bul processorlardıń quramalılıǵı (tranzistorlar sanı) hám qábileti (sekundına orınlanatuǵın buyrıqlar) keminde úsh ese arttı. Intel diń Pentium qatarı, hesh bolmaǵanda keń jámiyetshilik arasında, eń ataqlı hám tanımalı 32-bitlik processor modeli bolıp esaplanadı.

=== Jeke kompyuterlerde 64-bitlik jobalar ===
64-bitlik mikroprocessor jobaları 1990-jıllardıń basınan baslap bir qatar bazarlarda qollanılıp kelgen bolsa da (sonıń ishinde 1996-jılı Nintendo 64 oyın konsoli), 2000-jıllardıń basında JK bazarına baǵdarlanǵan 64-bitlik mikroprocessorlar payda boldı.

AMD kompaniyasınıń 2003-jıldıń sentyabr ayında x86 menen artqa qaray úylesimli 64-bitlik arxitekturanı, x86-64 ti (sonday-aq '''AMD64''' dep ataladı) engiziwi, keyin Intel kompaniyasınıń derlik tolıq úylesimli 64-bitlik keńeytiwleri (dáslep IA-32e yamasa EM64T dep atalǵan, keyin '''Intel 64''' dep qayta atalǵan) menen 64-bitlik stol ústi dáwiri baslandı. Eki versiya da 32-bitlik eski qollanbalardı hesh qanday ónimlilik joǵaltıwsız, sonday-aq jańa 64-bitlik baǵdarlamalıq támiynattı iske túsire aladı. Windows XP x64, Windows Vista x64, Windows 7 x64, Linux, BSD hám macOS operaciyalıq sistemaları 64-bitlik rejimde tábiyiy isleydi, baǵdarlamalıq támiynat ta usınday processorlardıń múmkinshiliklerin tolıq paydalanıwǵa baǵdarlanǵan. 64 bitke ótiw - bul tek IA-32 den registr ólshemin úlkeytiw emes, ol ulıwma maqsettegi registrler sanın eki ese kóbeytedi.

PowerPC tárepinen 64 bitke ótiw 90-jıllardıń basında arxitekturanıń jobalanıwınan baslap rejelestirilgen edi hám úylesimsizliktiń tiykarǵı sebebi bolmadı. Bar bolǵan pútin san registrleri keńeytilgen, sonday-aq barlıq baylanıslı maǵlıwmat jolları da, biraq IA-32 jaǵdayındaǵıday, qalqıwshı útirli hám vektorlı bloklar bir neshe jıl dawamında 64 bit yamasa onnan joqarı rejimde islep kelgen. IA-32 x86-64 ke keńeytilgende bolǵanı sıyaqlı emes, 64-bitlik PowerPC da jańa ulıwma maqsettegi registrler qosılmadı, sonlıqtan úlken adres keńisligin paydalanbaytuǵın qollanbalar ushın 64-bitlik rejimdi qollanǵanda alınǵan ónimlilik minimal boladı.

2011-jılı ARM jańa 64-bitlik ARM arxitekturasın usındı.

=== RISC ===
1980-jıllardıń ortasınan 1990-jıllardıń basına shekem IBM 801 hám basqa da diskret RISC tárizli CPU jobalarınıń tásiri astında jańa joqarı ónimli qısqartılǵan buyrıqlar toplamı kompyuteri (RISC) mikroprocessorlarınıń toparı payda boldı. RISC mikroprocessorları dáslep arnawlı mashinalarda hám [[Unix]] jumıs stanciyalarında qollanılǵan, keyin basqa tarawlarda da keń qabıl etildi.

Birinshi kommerciyalıq RISC mikroprocessor dizaynı 1984-jılı MIPS Computer Systems tárepinen shıǵarıldı, ol 32-bitlik R2000 edi (R1000 shıǵarılmaǵan). 1986-jılı HP óziniń PA-RISC CPU menen birinshi sistemasın shıǵardı. 1987-jılı Unix emes Acorn kompyuterleriniń 32-bitlik, sol waqıtta keshsiz, ARM2 tiykarındaǵı Acorn Archimedes ARM arxitekturasın paydalanǵan birinshi kommerciyalıq tabıs boldı, ol waqıtta Acorn RISC Machine (ARM) dep atalǵan; birinshi kremniy ARM1 1985-jılı shıqtı. R3000 dizayndı haqıyqattan ámeliy etti, al R4000 dúnyadaǵı birinshi kommerciyalıq jetkilikli 64-bitlik RISC mikroprocessorın usındı. Básekiles proektler IBM POWER hám [[Sun Microsystems|Sun]] SPARC arxitekturalarınıń payda bolıwına alıp keldi. Tez arada hár bir iri vendor RISC dizaynın shıǵara basladı, sonıń ishinde AT&amp;T CRISP, AMD 29000, Intel i860 hám Intel i960, Motorola 88000, DEC Alpha bar.

1990-jıllardıń aqırında tek eki 64-bitlik RISC arxitekturası ǵana embedded emes qollanıwlar ushın kóp muǵdarda islep shıǵarıldı: SPARC hám Power ISA, biraq ARM barǵan sayın kúshli bola baslaǵannan keyin, 2010-jıllardıń basında ol ulıwma esaplaw segmentindegi úshinshi RISC arxitekturasına aylandı.

=== SMP hám kóp yadrolı dizayn ===
[[Fayl:Abit_BP6_motherboard_2_celerons.jpg|alt=abit two way motherboard|nobaý|ABIT BP6 analıq platası eki Intel Celeron 366MGc processorların qolladı, súwrette Zalman salqınlatqıshları kórsetilgen.]]
[[Fayl:Abit_dual_celeron_pc_motherboard.jpg|alt=a computer motherboard with zalman heatsinks attached|nobaý|Abit BP6 eki soketli analıq plata Zalman Flower salqınlatqıshları menen kórsetilgen]]
SMP simmetriyalıq kóp processorlı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techdifferences.com/difference-between-symmetric-and-asymmetric-multiprocessing.html|bet=Difference Between Symmetric and Asymmetric Multiprocessing (With Comparison Chart)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210718110824/https://techdifferences.com/difference-between-symmetric-and-asymmetric-multiprocessing.html|arxivsáne=18 July 2021|sáne=22 September 2016|qaralǵan sáne=18 July 2021}}&lt;/ref&gt; - bul eki, tórt yamasa onnan da kóp CPU (jup túrinde) konfiguraciyası bolıp, ádette serverlerde, ayırım jumıs stanciyalarında hám stol jeke kompyuterlerinde 1990-jıllardan baslap qollanıladı. Kóp yadrolı processor - bul birden artıq mikroprocessor yadrosın óz ishine alǵan bir CPU.

Abit kompaniyasınıń bul mashqala eki soketli analıq platası 1999-jılı birinshi SMP qábiletli PC analıq platası sıpatında shıǵarıldı, Intel Pentium Pro bolsa sistema shólkemlestiriwshiler hám qızıǵıwshılarǵa usınılǵan birinshi kommerciyalıq CPU boldı. Abit BP9 eki Intel Celeron CPU-ların qollaydı hám SMP qábiletli operaciyalıq sistema (Windows NT/2000/Linux) menen paydalanılǵanda, kóplegen qollanbalar bir CPU-ǵa salıstırǵanda anaǵurlım joqarı ónimdarlıqqa erise aladı. Dáslepki Celeron-lar ańsat túrde tezligin arttırıwǵa bolatuǵın edi hám háweskerler bul salıstırmalı arzan CPU-lardı 533MGc-ke shekem - Intel-diń specifikaciyasınan ádewir joqarı tezlikte islete aldı. Bul analıq platalardıń múmkinshiligin anıqlaǵannan keyin, Intel keyingi CPU-larda kóbeytiwshige kiriwdi sheklep qoydı.

2001-jılı IBM POWER4 CPU-ın shıǵardı, bul processor bes jıllıq izertlew nátiyjesinde islep shıǵılǵan bolıp, 1996-jılı 250 izertlewshiden ibarat komanda tárepinen baslanǵan edi. Múmkin emes bolǵan nárseni ámelge asırıw ushın uzaqtan birge islesiw hám jas injenerlerdi tájiriybeli injenerler menen birge islewge tayınlaw arqalı rawajlandırıldı. Komandanıń jumısı jańa mikroprocessor, Power4 penen tabısqa eristi. Bul eki birdey CPU bolıp, básekileslerdiń bahasınıń yarımına ónimdarlıqtı eki eseden de kóbirek arttırdı hám [[Esaplaw texnikası|esaplaw texnikasında]] úlken alǵa ilgerilew boldı. &quot;eWeek&quot; biznes jurnalı bılay dep jazdı: &quot;Jańadan dizayn islengen 1GGc Power4 óziniń aldınǵısınan úlken sekiriw bolıp tabıladı&quot;. Sanaat analitigi, Giga Information Group kompaniyasınan Brad Day bılay dedi: &quot;IBM júdá agressiv bolıp atır, hám bul server oyınnıń qaǵıydaların ózgertiwshi&quot;.

Power4 &quot;2001-jıldıń eń jaqsı jumıs stanciyası/server processorı&quot; ushın &quot;Analitikler tańlawı sıylıǵı&quot;n jeńip aldı hám ol aytarlıqtay rekordlardı buzdı, sonıń ishinde AQSH televideniesindegi Jeopardy!&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.ibm.com/ibm/history/ibm100/us/en/icons/watson/|bet=IBM100 - A Computer Called Watson|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210719124129/https://www.ibm.com/ibm/history/ibm100/us/en/icons/watson/|arxivsáne=19 July 2021|sáne=7 March 2012|jumıs=[[IBM]]|qaralǵan sáne=19 July 2021}}&lt;/ref&gt; showında eń jaqsı oyınshılarǵa qarsı jarıstı uttı.

Intel-diń Yonah dep atalǵan CPU-ları 2006-jıldıń 6-yanvarında shıǵarıldı hám kóp chiplik modulde eki chip jaylastırılıp islep shıǵarıldı. Qızǵın básekili bazarda AMD hám basqalar kóp yadrolı CPU-lardıń jańa versiyaların shıǵardı, AMD-niń SMP qollaytuǵın Athlon MP CPU-ları AthlonXP seriyasınan 2001-jılı, Sun kompaniyası segiz yadrolı Niagara hám Niagara 2-ni shıǵardı, AMD-niń Athlon X2-si 2007-jıldıń iyun ayında shıǵarıldı. Kompaniyalar tezlik ushın hesh toqtamaytuǵın jarısqa qatnastı, shınında da, kóbirek talap etetuǵın baǵdarlamalıq támiynat kóbirek qayta islew quwatın hám tezirek CPU tezliklerin talap etti.

2012-jılǵa kelip, eki hám tórt yadrolı processorlar kompyuterler hám noutbuklarda keń qollanıla basladı, jańa processorlar - qımbatıraq kásiplik dárejedegi Intel Xeon-larǵa uqsas - qosımsha yadrolar menen buyrıqlardı parallel orınlaydı, sonlıqtan [[Programmalıq támiynat|baǵdarlamalıq támiynatnıń]] ónimdarlıǵı ádette artadı, eger baǵdarlamalıq támiynat joqarı dárejeli [[Kompyuter apparatlıq támiynatı|apparatlıq támiynattı]] paydalanıwǵa arnalǵan bolsa. [[Operaciyalıq sistema|Operaciyalıq sistemalar]] kóp yadrolı hám SMD CPU-lardı qollap-quwatlawdı támiyinledi, kóp baǵdarlamalıq qosımshalar, sonıń ishinde úlken jumıs júklemesi hám resurslardı kóp talap etetuǵın qosımshalar - mısalı, 3D oyınlar - kóp yadrolı hám kóp CPU-lı sistemalardıń artıqmashlıqlarınan paydalanıw ushın dúzilgen.

Apple, Intel hám AMD házirgi waqıtta kóp yadrolı stol ústi hám jumıs stanciyası CPU-ları bazarında jetekshilik etpekte. Olar jiyi-jiyi bir-birin ónimdarlıq dárejesinde ozıp tursa da, Intel joqarı jiyiliklerdi saqlap qaladı hám sonlıqtan bir yadrolı ónimdarlıqta eń tez bolıp esaplanadı,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnbc.com/2022/11/22/how-amd-became-a-chip-giant-leapfrogged-intel-after-playing-catch-up.html|bet=How AMD became a chip giant and leapfrogged Intel after years of playing catch-up|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230601012310/https://www.cnbc.com/2022/11/22/how-amd-became-a-chip-giant-leapfrogged-intel-after-playing-catch-up.html|arxivsáne=1 June 2023|avtor=Tarasov|at=Katie|sáne=2022-11-22|til=en|jumıs=CNBC|qaralǵan sáne=2023-05-17}}&lt;/ref&gt; al AMD kóbinese kóp aǵımlı proceduralarda aldıńǵı qatarda, sebebi onıń ISA-sı rawajlanǵan hám CPU-lar islep shıǵarılatuǵın process túyini jetilisken.

Kóp yadrolı/kóp CPU-lı konfiguraciyalar ushın kóp processorlı koncepciyalar Amdal nızamına baylanıslı.

== Bazar statistikası ==
1997-jılı dúnya júzinde satılǵan barlıq CPU-lardıń shama menen 55% in 8-bitlik mikrokontrollerler quradı, olardıń 2 milliardtan aslamı satıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.circuitcellar.com/library/designforum/silicon_update/3/|bet=Microchip on the March|arxivurl=https://archive.today/20070220134759/http://www.circuitcellar.com/library/designforum/silicon_update/3/index.asp|arxivsáne=2007-02-20|avtor=Cantrell, Tom|jıl=1998}}&lt;/ref&gt;

2002-jılı dúnya júzinde satılǵan barlıq CPU-lardıń 10% ten azı 32-bitlik yamasa onnan joqarı edi. Satılǵan barlıq 32-bitlik CPU-lardıń shama menen 2% i stol ústi yamasa noutbuk jeke kompyuterlerinde qollanıldı. Mikroprocessorlardıń kópshiligi úy texnikası, avtomobiller hám kompyuter periferiya qurılmaları sıyaqlı engizilgen basqarıw qosımshalarında qollanıladı. Ulıwma alǵanda, mikroprocessor, mikrokontroller yamasa DSP ushın ortasha baha 6 AQSH dollarınan sál joqarı (2023-jılǵa kelip 10.16 dollarǵa teń).&lt;ref name=&quot;turley&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.embedded.com/print/4024488|bet=The Two Percent Solution|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150403140448/http://www.embedded.com/print/4024488|arxivsáne=3 April 2015|avtor=Turley|at=Jim|sáne=18 December 2002|jumıs=Embedded Systems Design|baspaxana=TechInsights (United Business Media)|qaralǵan sáne=2009-12-23}}&lt;/ref&gt;

2003-jılı shama menen 44 milliard dollar (2023-jılǵa kelip shama menen 73 milliard dollarǵa teń) qunındaǵı mikroprocessorlar islep shıǵarıldı hám satıldı. Bul aqshanıń shama menen yarımı stol ústi yamasa noutbuk [[Jeke kompyuter|jeke kompyuterlerinde]] qollanılatuǵın CPU-larǵa jumsalǵan bolsa da, olar satılǵan barlıq CPU-lardıń tek 2% in quraydı.&lt;ref name=&quot;turley&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.embedded.com/print/4024488|bet=The Two Percent Solution|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150403140448/http://www.embedded.com/print/4024488|arxivsáne=3 April 2015|avtor=Turley|at=Jim|sáne=18 December 2002|jumıs=Embedded Systems Design|baspaxana=TechInsights (United Business Media)|qaralǵan sáne=2009-12-23}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFTurley2002&quot;&gt;Turley, Jim (18 December 2002). [http://www.embedded.com/print/4024488 &quot;The Two Percent Solution&quot;]. ''Embedded Systems Design''. TechInsights (United Business Media). [https://web.archive.org/web/20150403140448/http://www.embedded.com/print/4024488 Archived] from the original on 3 April 2015&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;23 December&lt;/span&gt; 2009&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; 2004–2010 jıllar aralıǵında noutbuk mikroprocessorlarınıń sapa-baha qatnası jılına −25% ten −35% ke shekem jaqsılandı, al 2010–2013 jıllar aralıǵında jaqsılanıw páti jılına −15% ten −25% ke shekem páseydi.&lt;ref name=&quot;Sun 2014&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://repository.wellesley.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1284&amp;context=thesiscollection|bet=What We Are Paying for: A Quality Adjusted Price Index for Laptop Microprocessors|arxivurl=https://web.archive.org/web/20141111024422/http://repository.wellesley.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1284&amp;context=thesiscollection|arxivsáne=2014-11-11|avtor=Sun|at=Liyang|sáne=2014-04-25|baspaxana=Wellesley College|qaralǵan sáne=2014-11-07|citata=… compared with -25% to -35% per year over 2004-2010, the annual decline plateaus around -15% to -25% over 2010-2013.}}&lt;/ref&gt;

2008-jılı shama menen 10 milliard CPU islep shıǵarıldı. Hár jılı islep shıǵarılatuǵın jańa CPU-lardıń kópshiligi engizilgen bolıp esaplanadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.embedded.com/electronics-blogs/barr-code/4027479/Real-men-program-in-C|bet=Real men program in C|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121022154730/http://www.embedded.com/electronics-blogs/barr-code/4027479/Real-men-program-in-C|arxivsáne=22 October 2012|avtor=Barr|at=Michael|sáne=1 August 2009|jumıs=Embedded Systems Design|baspaxana=TechInsights (United Business Media)|qaralǵan sáne=2009-12-23}}&lt;/ref&gt;

== Derekler ==
{{Derekler}}
__BÖLİDİMÖNDEMEW__
[[Kategoriya:Kompyuter arxitekturası]]</text>
      <sha1>hsvsky50bcdybn2v2u3vpmpe408c8yz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kompyuter klaviaturası</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21188</id>
    <revision>
      <id>125688</id>
      <parentid>125308</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T11:12:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <origin>125688</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="73426" sha1="a3j2w2kh9p14ysot8t7cghyt4fkwmbg" xml:space="preserve">[[Fayl:Typing_example.ogv|nobaý|Noutbuk klaviaturasında terip atırǵan kórinis]]
'''Kompyuter klaviaturası''' - bul jazıw mashinkası klaviaturası úlgisinde islengen periferiya kirgiziw qurılması&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.thefreedictionary.com/computer+keyboard|title=computer keyboard|access-date=2018-06-26}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.nidirect.gov.uk/articles/keyboard-and-mouse-basics|bet=Keyboard and mouse basics {{!}} nidirect|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220707173045/https://www.nidirect.gov.uk/articles/keyboard-and-mouse-basics|arxivsáne=7 July 2022|sáne=2015-12-04|til=en|jumıs=www.nidirect.gov.uk|qaralǵan sáne=2022-07-21}}&lt;/ref&gt; bolıp, ol mexanikalıq rıchaglar yamasa elektron ajıratqıshlar sıpatında isleytuǵın túymeler yamasa klavishalar jıynaǵın paydalanadı. Dáslepki perfokartalar hám qaǵaz lenta texnologiyasın almastırıp, teleprinter stilindegi klaviaturalar arqalı óz-ara tásir etiw 1970-jıllardan baslap [[Kompyuter|kompyuterler]] ushın tiykarǵı kirgiziw usılı bolıp kelgen, 1980-jıllardan baslap [[kompyuter tıshqanshası]] menen tolıqtırılǵan.

Klaviatura klavishalarında (túymelerinde) ádette belgilerdiń jıynaǵı oyıp jazılǵan yamasa basılǵan boladı, hám hár bir klavishanı basıw ádette bir jazba belgige sáykes keledi. Biraq, geybir belgilerdi payda etiw ushın bir neshe klavishanı bir waqıtta yamasa izbe-iz basıw hám uslap turıw talap etiliwi múmkin.&lt;ref&gt;{{Cite book|title=New Directions in Behavioral Biometrics|url=https://books.google.com/books?id=rISKDQAAQBAJ|isbn=978-1315349312|author=Khalid Saeed|date=2016|publisher=CRC Press}}&lt;/ref&gt; Kópshilik klavishalar [[Hárip|háripler]], sanlar yamasa belgiler sıyaqlı simvollardı payda etse de, basqa klavishalar (mısalı, shıǵıw klavishası) kompyuterge sistema buyrıqların orınlawǵa májbúrley aladı. Zamanagóy kompyuterde klavishalardı basıwdı túsindiriw ulıwma alǵanda [[Programmalıq támiynat|baǵdarlamalıq támiynatqa]] qaldırıladı: kompyuterge jiberilgen [[Informaciya túsinigi|informaciya]], skanerlew kodı, oǵan tek qaysı fizikalıq klavisha (yamasa klavishalar) basılǵanın yamasa bosatılǵanın aytadı.

Ádettegi qollanıwda, klaviatura sóz processorı, veb-brauzer yamasa [[sociallıq media]] qosımshası sıyaqlı baǵdarlamalıq támiynatlarǵa tekst, sanlar hám belgilerdi terip kirgiziw ushın tekst kirgiziw interfeysi retinde paydalanıladı. Sensorlı ekranlar virtual klaviaturalardı paydalanadı.

Jazıw mashinkaları barlıq klavishaǵa tiykarlanǵan tekst kirgiziw qurılmalarınıń anıq ata-babası bolıp esaplanadı, biraq elektromexanikalıq maǵlıwmat kirgiziw hám baylanıs qurılması sıpatındaǵı kompyuter klaviaturası kóbinese eki qurılmanıń paydalılıǵınan kelip shıqqan: teleprinterler (yamasa teletayplar) hám perforatorlar. Zamanagóy kompyuter klaviaturaları ózleriniń dúzilisin usınday qurılmalardan miyras etip alǵan.

1870-jıllardıń baslarında-aq teleprinterge uqsas qurılmalar bir waqıttıń ózinde klaviaturadan birja tekst maǵlıwmatların terip, onı telegraf sızıqları arqalı birja tiker mashinalarına jiberiw ushın qollanılǵan, sol jerde olar dárhal kóshirilip, tiker lentasına kórsetilgen. Teleprinter, onıń zamanagóyirek formasında, 1907-jıllardan 1910-jıllarǵa shekem amerikalı mexanik-injener Charlz Krum hám onıń ulı Govard tárepinen, elektr injeneri Frenk Pirnniń dáslepki úlesleri menen islep shıǵılǵan. Erterek modeller Royal Erl Xaus hám Frederik G. Krid sıyaqlı adamlar tárepinen bólek islep shıǵılǵan.

Burınıraq, German Xollerit birinshi perforator qurılmaların islep shıqtı, olar tez arada 1930-jıllarǵa kelip ádettegi jazıw mashinkalarına uqsas tekst hám san kirgiziw ushın klavishalardı óz ishine alatuǵın boldı.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.zdnet.com/pictures/gallery-ibm-100-years-of-thinking-big/|title=Gallery: IBM: 100 Years of THINKing Big|author=Smith, Andy|work=[[ZDNet]]|date=15 June 2011|access-date=20 October 2015}}&lt;/ref&gt;

Teleprinterdegi klaviatura XX ásirdiń kóp bóleginde noqattan-noqatqa hám noqattan-kóp noqatqa baylanısta kúshli rol oynadı, al perforator qurılmasındaǵı klaviatura sonday uzaq waqıt dawamında maǵlıwmatlardı kirgiziw hám saqlawda kúshli rol oynadı. Eń dáslepki kompyuterlerdiń ayırımlarınıń rawajlanıwı elektr jazıw mashinkalarınıń klaviaturaların óz ishine aldı: ENIAC kompyuteriniń rawajlanıwı perforator qurılmasın hám kirgiziw, hám qaǵazǵa tiykarlanǵan shıǵarıw qurılması sıpatında óz ishine aldı, al BINAC kompyuteri maǵlıwmatlardı magnit lentasına (qaǵazdıń ornına) kirgiziw hám maǵlıwmatlardı shıǵarıw ushın elektromexanikalıq basqarılatuǵın jazıw mashinkasın paydalandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerworld.com/article/2493059/computer-peripherals/past-is-prototype--the-evolution-of-the-computer-keyboard.html|bet=Past is prototype: The evolution of the computer keyboard|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180806212417/https://www.computerworld.com/article/2493059/computer-peripherals/past-is-prototype--the-evolution-of-the-computer-keyboard.html|arxivsáne=6 August 2018|sáne=2 November 2012|jumıs=ComputerWorld.com|qaralǵan sáne=6 August 2018}}&lt;/ref&gt;

Klaviatura 1984-jılı tutınıwshı qurılması sıpatında [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqanshanıń]] engiziliwine deyin jeke kompyuterler dáwirinde tiykarǵı, eń integraciyalanǵan kompyuter periferiya qurılması bolıp qaldı. Bul waqıtqa kelip, siyrek grafikalı tek tekstli [[Paydalanıwshı interfeysi|paydalanıwshı interfeysleri]] ekranda salıstırmalı túrde grafikaǵa bay belgishelerge jol berdi.&lt;ref&gt;{{Cite book|chapter=Linear interface for graphical interface of touch-screen|author=D Kocielinski|title=Proceedings of the 15th international conference on Human-computer interaction with mobile devices and services - MobileHCI '13|date=2013|page=546|doi=10.1145/2493190.2494439|isbn=9781450322737}}&lt;/ref&gt; Degen menen, klaviaturalar házirgi kúnge shekem adam-kompyuter óz-ara tásirlesiwinde oraylıq orındı iyeleydi, yaǵnıy [[Smartfon|smartfonlar]] hám planshetler sıyaqlı mobil jeke kompyuter qurılmaları virtual klaviaturanı paydalansa da.

== Túrleri hám standartları ==
[[Fayl:LenovoKeyboard.jpg|oñğa|nobaý|Lenovo tárepinen islep shıǵarılǵan stol kompyuteri ushın sımlı kompyuter klaviaturası]]
Hár qıylı túrdegi klaviaturalar bar bolıp, hár biri belgili bir zárúrliklerge sáykes keletuǵın ayrıqsha ózgesheliklerge dıqqat awdarıp jobalanǵan. Búgingi kúnde, kópshilik tolıq ólshemli klaviaturalar úsh túrli mexanikalıq dúzilistiń birewin qollanadı, ádette olardı ápiwayı ISO (ISO/IEC 9995-2), ANSI (ANSI-INCITS 154-1988) hám JIS (JIS X 6002-1980) dep ataydı, bul atamalar sáykes túrde dúnya júzilik, Amerika Qurama Shtatlar hám Yaponiya standartların shıǵaratuǵın shólkemlerge shama menen tiyisli. (Haqıyqatında, &quot;ISO&quot; hám &quot;ANSI&quot; dep atalatuǵın mexanikalıq dúzilisler atalǵan standartlardaǵı tiykarǵı usınıslarǵa sáykes keledi, al usı standartlardıń hár biri haqıyqatında basqa usılǵa da ruqsat beredi.) ANSI standartındaǵı alfavit-sanlı klaviaturalardıń klavishaları úsh sherek dyuym oraylarında (0.75 dyuym (19 mm)) jaylasqan hám keminde 0.15 dyuym (3.8 mm) júris uzınlıǵına iye.
[[Fayl:Keyboard_sizes.svg|nobaý|Tipik klaviatura formatları arasındaǵı ólshem salıstırması]]
Zamanagóy klaviatura úlgileri belgilengen standartqa muwapıq ulıwma klavishalar sanına iye bolıp, olar 101, 104, 105 hám t.b. dep sıpatlanadı hám &quot;Tolıq ólshemli&quot; klaviaturalar sıpatında satıladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.keyboardco.com/blog/index.php/2017/08/full-size-tkl-60-and-more-a-guide-to-mechanical-keyboard-sizes/|bet=Full-size, TKL, 60% and more: a guide to mechanical keyboard sizes|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191018134432/https://www.keyboardco.com/blog/index.php/2017/08/full-size-tkl-60-and-more-a-guide-to-mechanical-keyboard-sizes/|arxivsáne=18 October 2019|avtor=Judd|at=William|sáne=9 August 2017|jumıs=The Keyboard Company|qaralǵan sáne=18 October 2019}}&lt;/ref&gt; AQSH úrip-ádetlerine sáykes keletuǵın zamanagóy klaviaturalarda ádette 104 klavisha boladı, al dúnyanıń qalǵan bóliminde 105 klavishalı dúzilis norma bolıp esaplanadı. Bul san hámme waqıtta saqlanbaydı, hám ayırım klavishalar yamasa pútin bólimler kóbinese ıqshamlılıq yamasa [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshınıń]] qálewi ushın ótkerip jiberiledi. Eń keń tarqalǵan tańlaw - sanlı paneldi kirgizbew, onı ádette alfavit-sanlı bólim tolıq almastıra aladı; bunday dizaynlar &quot;on klavishasız&quot; (yamasa TKL) dep ataladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/tenkeyless|bet=TENKEYLESS &lt;nowiki&gt;|&lt;/nowiki&gt; English meaning|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210226025825/https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/tenkeyless|arxivsáne=26 February 2021|jumıs=Cambridge Dictionary|baspaxana=Cambridge University Press|qaralǵan sáne=1 November 2022}}&lt;/ref&gt; Noutbuklar hám sımsız periferiya qurılmalarında kóbinese qaytalanatuǵın hám siyrek qollanılatuǵın klavishalar bolmaydı. Funkciya hám baǵıt kórsetkish klavishaları derlik hámme waqıtta bar boladı.

Klaviaturanıń ólshemin anıqlaytuǵın jáne bir faktor - klavishalardıń ólshemi hám aralıǵı. Kishkenelestiriw klavishalardıń barmaqlar menen ańsat basılıwı ushın jetkilikli úlken bolıwı kerek degen ámeliy kóz-qaras penen sheklengen. Basqa jaǵdayda, kishi klavishalardı basıw ushın qural qollanıladı.

=== Stol ústi yamasa tolıq ólshemli ===
Stol ústi (desktop) kompyuter klaviaturaları alfavit háripleri hám sanlardı (hám ádette qosımsha sanlı klaviaturanı), tipografiyalıq belgiler hám punktuaciya belgilerin, bir yamasa bir neshe valyuta belgilerin hám basqa arnawlı háriplerdi, diakritikalıq belgilerdi hám hár túrli funkciya klavishaların óz ishine aladı. Klaviatura klavishalarına oyılǵan gliflerdiń jıynaǵı milliy úrip-ádetler hám til talaplarına sáykes keledi. Kompyuter klaviaturaları elektr jazıw mashinkalarınıń klaviaturalarına uqsas, biraq komanda klavishası yamasa Windows klavishaları sıyaqlı qosımsha klavishalarǵa iye.

=== Noutbuk ólshemindegi ===
[[Fayl:QWERTY_keyboard.jpg|nobaý|Noutbuklardaǵı klaviaturalar ádette qısqaraq júris aralıǵına hám qısqartılǵan klavishalar jıynaǵına iye boladı.]]
Noutbuklar hám noutbuklardaǵı klaviaturalar ádette klavishanı basıw ushın qısqaraq júris aralıǵına, qısqaraq qosımsha júris aralıǵına hám qısqa klavishalar toplamına iye. Olarda sanlı klaviatura bolmawı múmkin, al funkciya klavishaları standart, tolıq ólshemli klaviaturadaǵı jaylasıwınan ózgeshe orınlarǵa jaylastırılıwı múmkin. Noutbuk klaviaturasınıń ózgertiw mexanizmi rezina gúmbezge qaraǵanda qayshı tárizli ózgertiwshi bolıwı itimal; bul tolıq ólshemli klaviaturalar ushın qarama-qarsı tendenciya.

=== Iyilgish klaviaturalar ===
Iyilgish klaviaturalar ádettegi tip penen noutbuk tipindegi klaviaturalar arasındaǵı birlesiwdi kórsetedi: ádettegiden tolıq klavishalar jaylasıwı, al noutbukten qısqa klavisha aralıǵı alınǵan. Sonıń menen bir qatarda, iyilgishlik [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshıǵa]] klaviaturanı jaqsıraq saqlaw hám alıp júriw ushın búklewge/túriwge múmkinshilik beredi. Degen menen, terip jazıw ushın klaviatura qattı betke qoyılıwı kerek. Bazardaǵı iyilgish klaviaturalardıń kópshiligi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.nelson-miller.com/what-is-a-flexible-keyboard|bet=What is a Flexible Keyboard?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181030170414/http://www.nelson-miller.com/what-is-a-flexible-keyboard|arxivsáne=30 October 2018|sáne=31 August 2017|jumıs=Nelson-Miller.com|qaralǵan sáne=30 October 2018|citata=flexible keyboards ..The most common material .. silicone}}&lt;/ref&gt; silikonnan islengen; bul material olardı suw hám shańnan qorǵaydı. Bul emlewxanalarda,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.alliedelec.com/m/d/14cddaf36d8e0972092b549c108359cf.pdf|bet=Specifications Wireless Multimedia Flexible Keyboard|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181030170351/https://www.alliedelec.com/m/d/14cddaf36d8e0972092b549c108359cf.pdf|arxivsáne=30 October 2018|qaralǵan sáne=30 October 2018|citata=flexible keyboard is ... perfect for healthcare applications and other clean or dirty}}&lt;/ref&gt; onda klaviaturalar jiyi juwıladı, hám basqa da kir yamasa taza bolıwı kerek bolǵan ortalıqlarda paydalı.

=== Qolǵa arnalǵan ===
[[Fayl:AlphaGrip_Handheld_Keyboard_placed_on_top_of_a_table,_Oct_2013.png|oñğa|nobaý|AlphaGrip qolda uslanatuǵın klaviatura]]
Qolda uslanatuǵın ergonomikalıq klaviaturalar&lt;ref&gt;&quot;One of the first products we caught wind of at the Consumer Electronics Show was the TrewGrip keyboard, a handheld model&quot; {{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2014/01/trewgrip-handheld-keyboard-almost-a-solution-for-thumb-typing|bet=TrewGrip handheld keyboard almost a solution for thumb-typing|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180807002051/https://arstechnica.com/gadgets/2014/01/trewgrip-handheld-keyboard-almost-a-solution-for-thumb-typing/|arxivsáne=7 August 2018|sáne=11 January 2014|qaralǵan sáne=6 August 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;&quot;Jul 28, 2009 – If you do a lot of typing, or if you have employees who do a lot of typing – ergonomic keyboards make a great deal of sense.&quot; {{Web deregi|url=https://www.techrepublic.com/blog/10-things/10-ergonomic-keyboards-that-actually-do-their-job|bet=10 ergonomic keyboards that actually do their job|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180807063450/https://www.techrepublic.com/blog/10-things/10-ergonomic-keyboards-that-actually-do-their-job/|arxivsáne=7 August 2018|sáne=28 July 2009|jumıs=TechRepublic.com|qaralǵan sáne=6 August 2018}}&lt;/ref&gt; oyın pulti sıyaqlı uslawǵa arnalǵan hám olardı stol betiniń ústine tegis emes etip paydalanıwǵa boladı.

Ádette qol klaviaturalarında standart klaviaturadaǵı barlıq háriplik-sanlı klavishalar hám simvollar boladı, biraq olarǵa tek eki klavishalar jıynaǵın bir waqıtta basıw arqalı kiriw múmkin; olardıń biri standart klaviaturadaǵı bas háriplerdi jazıwǵa múmkinshilik beretuǵın 'Shift' klavishasına uqsas funkciya klavishası sıpatında isleydi. Qol klaviaturaları paydalanıwshıǵa bólme ishinde júriw yamasa orınlıqqa shalqayıp otırıw menen birge kompyuterdiń aldında yamasa onnan uzaqta terip jazıw múmkinshiligin beredi. Qol ergonomikalıq klaviaturalardıń ayırım túrlerinde [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]] háreketin hám terip jazıwdı bir qolda uslanatuǵın qurılmada birgelikte támiyinleytuǵın trekbol tıshqanshası da bar.&lt;ref&gt;&quot;It combines the body of a game controller with the functions of both a trackball and a keyboard.&quot; {{Web deregi|url=https://www.allthingsergo.com/alphagrip-review-igrip|bet=AlphaGrip Review (iGrip)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180805141948/http://www.allthingsergo.com/alphagrip-review-igrip/|arxivsáne=5 August 2018|sáne=9 February 2018|qaralǵan sáne=6 August 2018}}&lt;/ref&gt;

=== Bas barmaq ólshemindegi ===
Kishirek sırtqı klaviaturalar PDA hám smartfonlar sıyaqlı ishki klaviaturası joq qurılmalar ushın engizilgen. Kishi klaviaturalar sheklengen jumıs keńisligi bar orınlarda da paydalı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=Tablet Keyboard Configuration Affects Performance, Discomfort|author=MB Trudeau|journal=PLOS ONE|volume=8|issue=6|pages=e67525|date=2013|doi=10.1371/journal.pone.0067525|pmid=23840730|pmc=3694062}}&lt;/ref&gt;

Bas barmaq klaviaturası (thumb board) Palm Treo hám BlackBerry sıyaqlı ayırım jeke cifrlı járdemshilerde hám OQO sıyaqlı ayırım Ultra-mobil JK larda qollanıladı.

Sanlı klaviaturalarda tek sanlar, qosıw, alıw, kóbeytiw hám bóliw ushın matematikalıq simvollar, onnan keyingi útir hám bir neshe funkciya klavishaları boladı. Olar kóbinese sanlı klaviaturası joq kishirek klaviaturalar, ádette noutbuk kompyuterleriniń klaviaturaları menen maǵlıwmat kirgiziwdi ańsatlastırıw ushın qollanıladı. Bul klavishalar birgelikte sanlı taqta, sanlı klavishalar yamasa sanlı klaviatura dep ataladı hám olarda tómendegi túrdegi klavishalar bolıwı múmkin: [[Arifmetika|Arifmetikalıq operatorlar]], sanlar, baǵıt kórsetkish klavishalar, Navigaciya klavishaları, Num Lock hám Enter klavishası.

=== Kóp funkciyalı ===
[[Fayl:Ascom_BEG_100.jpg|nobaý|LCD funkciya klavishaları bar kóp funkciyalı klaviatura]]
Kóp funkciyalı klaviaturalar standart klaviaturadan tısqarı qosımsha funkciyalardı támiyinleydi. Olardıń kópshiligi programmalastırılatuǵın, konfiguraciyalanatuǵın kompyuter klaviaturaları bolıp, ayırımları bir neshe [[Jeke kompyuter|JK]], jumıs stanciyaların hám basqa informaciya dereklerin, ádette kóp ekranlı jumıs ortalıqlarında basqaradı. [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|Paydalanıwshılar]] standart funkciyalardan tısqarı qosımsha klavisha funkciyalarına iye boladı hám ádette bir klaviatura hám [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]] arqalı bir neshe dereklerge kire aladı.
[[Fayl:WEY_Smart_Touch.png|alt=WEY Smart Touch|nobaý|Sensorlı kóp funkciyalı klaviatura]]
Kóp funkciyalı klaviaturalarda arnawlı klaviaturalar, makroslar/aldın ala ornatılǵan nárseler ushın tolıq programmalastırılatuǵın funkciya yamasa jumsaq klavishalar, biometrikalıq yamasa smart-karta oqıwshıları, trekbollar hám t.b. bolıwı múmkin. Jańa áwlad kóp funkciyalı klaviaturalar video translyaciya qılıw, audio-vizual media hám signalizaciyalardı basqarıw, qollanba kirislerin orınlaw, jeke kompyuter ortalıqların konfiguraciyalaw hám t.b. ushın sensorlı displeyge iye. Kóp funkciyalı klaviaturalar jáne paydalanıwshılarǵa [[Jeke kompyuter|JK]] hám basqa informaciya dereklerine kiriwdi bólisiwge múmkinshilik beriwi múmkin. Sırtqı qurılmalardı biriktiriw ushın bir neshe interfeysler (seriyalı, USB, audio, Ethernet hám t.b.) qollanıladı. Ayırım kóp funkciyalı klaviaturalar jáne video diywallardı tuwrıdan-tuwrı hám intuitiv basqarıw ushın qollanıladı.

Kóp funkciyalı klaviaturalar ushın ulıwmalıq ortalıqlar - bul finans treyderleri hám basqarıw bólmesi operatorları (ayrıqsha jaǵdaylar xızmeti, qáwipsizlik, hawa qatnasın basqarıw; sanaat, kommunallıq xızmetlerdi basqarıw hám t.b.) ushın quramalı, joqarı ónimli jumıs orınları.

== Standart emes jaylasıw hám arnawlı paydalanıw túrleri ==

=== Bir qol menen jumıs isleytuǵın klaviaturalar ===
Kóp klaviaturalar bir qol menen jumıs islewge arnalǵan. Birinshi bolıp, akkordlı klaviatura Duglas Engelbart tárepinen oylap tabılǵan. Basqa bir qollı klaviatura túrlerine FrogPad, Yarım-klaviatura,
hám bir qollı terip jazıwǵa arnalǵan bir qollı Dvorak klaviatura jaylasıwları kiredi.

==== Akkordlı ====
Basqa klaviaturalar ulıwma hár bir klavishanı bir háreket penen baylanıstırsa, akkordlı klaviaturalar háreketlerdi klavishalardı basıw kombinaciyaları menen baylanıstıradı. Kóp kombinaciyalar bar bolǵanlıqtan, akkordlı klaviaturalar az klavishalı taxtada kóbirek háreketlerdi nátiyjeli túrde islep shıǵara aladı. Sud reporterleriniń stenotip mashinaları hár basıwda bir hárip ornına bir buwındı terip, tekstti ádewir tezirek kirgiziw ushın akkordlı klaviaturalardı qollanadı. Eń tez terip jazıwshılar (2007-jılǵa) stenograftı, yaǵnıy kópshilik sud reporterleri hám jabıq subtitrler reporterleri tárepinen qollanılatuǵın akkordlı klaviatura túrin qollanadı. Ayırım akkordlı klaviaturalar jáne tek bir qol menen qollanıla alatuǵın qurılmalarda hám úlken klaviaturalar ushın orın joq kishi mobil qurılmalarda az klavishalar maqul bolǵan jaǵdaylarda qollanıw ushın islenedi. Akkordlı klaviaturalar kóp jaǵdaylarda onsha zárúr emes, óytkeni ádette sheber bolıw ushın kombinaciyalardı úyreniw hám yadlaw talap etiledi.

=== Virtual ===
Virtual klaviaturalar, geyde ekran ústi klaviaturaları dep ataladı (siyrek jaǵdayda programmalıq támiynat klaviaturaları), ekranda klaviatura súwretin kórsetetuǵın kompyuter programmalarınan ibarat. [[Kompyuter tıshqanshası|Tıshqansha]] yamasa sensorlı ekran sıyaqlı basqa kirgiziw qurılması tekst kirgiziw ushın hár bir virtual klavishanı basqarıw ushın qollanılıwı múmkin. Virtual klaviaturalar sensorlı ekranlı uyalı telefonlarda basqa túrdegi apparatlıq klaviaturalardıń qosımsha qunı hám orın talapları sebepli júdá keń tarqalǵan. Microsoft Windows, Mac OS X hám geybir Linux túrleri tıshqansha menen basqarılatuǵın ekran ústi klaviaturaların óz ishine aladı. Olarda tıshqanshanı programmalıq támiynat tárepinen berilgen ekrandaǵı háriplerge jıljıtıw kerek. Hárip basılǵanda, programmalıq támiynat sáykes háripti sáykes orınǵa jazadı.

=== Proekciyalı ===
Proekciyalı klaviaturalar, ádette lazer menen, tegis betke klavishalar súwretin proekciyalaydı. Sońınan qurılma kamera yamasa infraqızıl sensordı qollanıp paydalanıwshınıń barmaqları qay jerge jıljıytuǵının &quot;baqlaydı&quot; hám paydalanıwshınıń barmaǵı proekciyalanǵan súwretke tiygenin &quot;kórgende&quot; klavisha basılǵan dep esaplaydı. Proekciyalı klaviaturalar júdá kishi proektordan tolıq ólshemli klaviaturanı simulyaciya ete aladı. &quot;Klavishalar&quot; ápiwayı proekciyalanǵan súwretler bolǵanlıqtan, olar basılǵanda sezilmeydi. Proekciyalı klaviaturalardı paydalanıwshılar kóbinese terip atırǵanda &quot;jumsaqlıqtıń&quot; joqlıǵı sebepli barmaq ushlarında kóbirek qolaysızlıqtı sezedi. Klavishalardı proekciyalaw ushın tegis, shaǵılıspaytuǵın bet te talap etiledi. Kópshilik proekciyalı klaviaturalar kishi ólshemli bolǵanlıǵı sebepli PDA hám smartfonlar menen paydalanıw ushın islengen.

=== Optikalıq klaviatura texnologiyası ===
Sonday-aq foto-optikalıq klaviatura, jaqtılıqqa sezgir klaviatura, foto-elektr klaviaturası hám optikalıq klavisha háreketin anıqlaw texnologiyası dep te ataladı.

Optikalıq klaviatura texnologiyası&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.wisegeek.com/what-is-an-optical-keyboard.htm|bet=What is an Optical Keyboard?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180807001541/https://www.wisegeek.com/what-is-an-optical-keyboard.htm|arxivsáne=7 August 2018|qaralǵan sáne=6 August 2018}}&lt;/ref&gt;  basılǵan klavishalardı optikalıq jollar menen anıqlaw ushın LED hám foto sensorlardı paydalanadı. Kóbinese nurlandırǵıshlar hám sensorlar shette, kishi PCB-ǵa ornatılǵan. Jaqtılıq klaviaturanıń ishki tárepinen bir tárepten ekinshi tárepke baǵdarlanǵan hám onı tek basılǵan klavishalar tosqınlıq ete aladı. Kópshilik optikalıq klaviaturalar&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.gamingfactors.com/best-optical-keyboard|bet=Best Optical Keyboards|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180807063512/https://www.gamingfactors.com/best-optical-keyboard/|arxivsáne=7 August 2018|qaralǵan sáne=6 August 2018}}&lt;/ref&gt; basılǵan klavishanı anıqlaw ushın keminde 2 nurdı talap etedi (kóbinese vertikal nur hám gorizontal nur). Geybir optikalıq klaviaturalar jaqtılıqtı belgili bir úlgide tosatuǵın arnawlı klavisha dúzilisin qollanadı, bul klavishalardıń hár bir qatarı ushın tek bir nurǵa ruqsat beredi (kóbinese gorizontal nur).

== Klavisha túrleri ==

=== Háripli-sanlı ===
[[Fayl:Greek_Keyboard_(Macbook_Pro).jpg|nobaý|Grek klaviaturası paydalanıwshıǵa hám [[Grek tili|grek]], hám latın alfavitinde terip shıǵıwǵa múmkinshilik beredi (MacBook Pro).]]
Háriplik, san hám punktuaciya belgileri klavishaları sóz processorı programmasına, tekst redaktorına, maǵlıwmat elektron kestesine yamasa basqa programmaǵa óz belgisin kirgiziw ushın mashinkadaǵı sıyaqlı qollanıladı. Bul klavishalardıń kópshiligi modifikator klavishaları yamasa úlken hárip klavishaları basılǵanda hár qıylı belgilerdi shıǵaradı. Alfavit háripleri úlken hárip klavishası yamasa Caps Lock klavishası basılǵanda bas háriplerge aylanadı. San belgileri úlken hárip klavishası basılǵanda simvollarǵa yamasa punktuaciya belgilerine aylanadı. Alfavit, san hám punktuaciya belgileri klavishaları ayırım modifikator klavishaları menen bir waqıtta basılǵanda basqa funkciyalarǵa da iye bola aladı.

Probel klavishası - eń tómengi qatardaǵı gorizontal sızıq bolıp, basqa klavishalarǵa qaraǵanda ádewir keńirek. Alfavit-sanlı háripler sıyaqlı, ol da mexanikalıq jazıw mashinkasınan kelip shıqqan. Onıń tiykarǵı maqseti - terip atırǵanda sózler arasına boslıq qoyıw. Ol eki qoldıń bas barmaǵı menen ańsat qollanıw ushın jetkilikli dárejede úlken. Operaciyalıq sistemaǵa baylanıslı, probel klavishası basqarıw klavishası sıyaqlı modifikator klavishası menen birge qollanılǵanda, házirgi aynanı qayta ólshew yamasa jabıw, yarım boslıq qoyıw yamasa artqa qaytıw sıyaqlı funkciyalarǵa iye bolıwı múmkin. Kompyuter oyınlarında hám basqa qollanbalarda bul klavisha terip shıǵarıwdaǵı ádettegi maqsetinen tısqarı sekiriw hám belgilew qutılarına belgi qoyıw sıyaqlı kóp sanlı maqsetlerde qollanıladı. Cifrlı videonı qayta oynatıw ushın ayırım programmalarda probel klavishası oynatıwdı toqtatıw hám qayta baslaw ushın qollanıladı.

=== Modifikator klavishaları ===
[[Fayl:CtrlWindowsAlt.jpg|nobaý|Control, Windows hám Alt klavishaları áhmiyetli modifikator klavishaları bolıp esaplanadı.]]
[[Fayl:Space-cadet.jpg|nobaý|Space-cadet klaviaturasında kóp sanlı modifikator klavishaları bar.]]
Modifikator klavishaları - bul basqa klavisha menen birge basılǵanda, sol klavishanıń ádettegi háreketin ózgertetuǵın arnawlı klavishalar. Mısalı, Microsoft Windows-ta '''Alt+F4''' basılǵanda aktiv aynadaǵı programma jabıladı. Al tek '''F4''' klavishasın basıw, eger belgili bir programmada arnawlı funkciya berilmegen bolsa, hesh nárse islemeydi. Óz aldına, modifikator klavishaları ádette hesh nárse islemeydi.

Eń keń qollanılatuǵın modifikator klavishalarına '''Control''' klavishası, '''Shift''' klavishası hám '''Alt''' klavishası kiredi. AltGr klavishası úsh simvol basılǵan klavishalardıń qosımsha simvollarına kiriw ushın qollanıladı. Macintosh hám Apple klaviaturalarında modifikator klavishaları sáykesinshe Option klavishası hám Command klavishası bolıp tabıladı. [[Sun Microsystems]] hám Lisp mashina klaviaturalarında Meta klavishası modifikator sıpatında qollanıladı, al Windows klaviaturaları ushın Windows klavishası bar. Íqsham klaviatura dúzilisleri kóbinese '''Fn''' klavishasın qollanadı. &quot;Óli klavishalar&quot; kelesi háripke diakritikalıq belgi, mısalı, belgi qoyıwǵa múmkinshilik beredi (mısalı, Compose klavishası).

Enter/return klavishası ádette komanda qatarı, ayna forması yamasa dialog qutısınıń standart funkciyasın iske túsiredi, bul kóbinese &quot;kirgiziwdi&quot; tamamlaw hám qálegen processti baslaw bolıp tabıladı. Tekst processorı qollanbalarında enter klavishasın basıw abzactı juwmaqlaydı hám jańasın baslaydı.

=== Kursor klavishaları ===
Navigaciya klavishaları yamasa kursor klavishaları kursordı ekrannıń hár qıylı orınlarına jıljıtatuǵın bir qatar klavishalardı óz ishine aladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.pcguide.com/ref/kb/groupNav-c.html|bet=Dedicated Cursor Control and Navigation Keys|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170202171914/http://www.pcguide.com/ref/kb/groupNav-c.html|arxivsáne=2 February 2017|qaralǵan sáne=6 August 2018}}&lt;/ref&gt;Baǵdar klavishaları kursordı belgilengen baǵıtta jıljıtıw ushın programmalastırılǵan; bet aylandırıw klavishaları, mısalı Page Up hám Page Down klavishaları, betti joqarıǵa hám tómenge aylandıradı. Home klavishası kursordı ol jaylasqan qatardıń basına qaytarıw ushın qollanıladı; End klavishası kursordı qatardıń aqırına qoyadı. Tab klavishası kursordı kelesi tab toqtawına jıljıtadı. Insert klavishası tiykarınan ústinen jazıw rejimi menen qıstırıw rejimi arasında almasıw ushın qollanıladı. Ústinen jazıw rejiminde kursor óziniń házirgi ornı hám onnan keyingi hár qanday tekstti ústinen jazıp ótedi, al qıstırıw rejiminde kursor óziniń házirgi poziciyasına bir belgini qıstırıp, onnan keyingi barlıq belgilerdi bir poziciyaǵa alǵa jıljıtadı. Delete klavishası kursor poziciyasınan keyingi belgini óshirip, onnan keyingi barlıq belgilerdi bir poziciyaǵa &quot;artqa&quot;, bosaǵan orınǵa qaray jıljıtadı. Kóp noutbuk klaviaturalarında Delete dep belgilengen klavisha (geyde Delete hám Backspace bir klavishaǵa basılǵan) Backspace klavishası sıyaqlı xızmet etedi. Backspace klavishası aldıńǵı belgini óshiredi. Lock klavishaları tańlanǵan sazlawlarǵa baylanıslı klaviaturanıń bir bólegin qulıplaydı. Qulıplaw klavishaları klaviatura boylap shashırańqı jaylasqan. Klaviaturalardıń kópshilik stillerinde san padınıń joqarǵı oń múyeshinde qaysı qulıplardıń qosılǵanın kórsetetuǵın úsh LED bar. Qulıplaw klavishalarına Scroll lock, Num lock (san klaviaturasın paydalanıwǵa múmkinshilik beredi) hám Caps lock kiredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://social.technet.microsoft.com/Forums/en-US/408e7457-b85f-47e7-a2e0-ace80a8b3a60/keyboard-num-lock-and-caps-lock-key-leds-not-working|bet=Keyboard, num lock and caps lock key LED's not working|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211020173726/https://social.technet.microsoft.com/Forums/en-US/408e7457-b85f-47e7-a2e0-ace80a8b3a60/keyboard-num-lock-and-caps-lock-key-leds-not-working|arxivsáne=20 October 2021|avtor=JoshuaBsfc|sáne=2014-11-14|jumıs=[[TechNet Forums]]|qaralǵan sáne=2021-10-21}}&lt;/ref&gt;

=== Sistema buyrıqları ===
[[Fayl:4800-52-mainframe-dumb-terminal-keyboard.jpg|nobaý|1980-jıllardıń ortasına tiyisli 4800-52 meynfreym / ǵúńelek terminal klaviaturası. Modifikator hám baǵıt klavishalarınıń, qatar awıstırıw klavishasınıń, úziw klavishasınıń, bos klavishalardıń hám qaytalaw klavishasınıń ádettegiden ózgeshe konfiguraciyasına itibar beriń.]]
SysRq hám Print screen buyrıqları kóbinese bir klavishanı bólisedi. SysRq erterek kompyuterlerde sistemanıń islewden toqtawınan qutılıw ushın &quot;panika&quot; túymesi sıpatında qollanılǵan (hám ol házirge shekem Linux yadrosı tárepinen usı mániste belgili dárejede qollanılıp atır; Magic SysRq key maqalasın qarań). Print screen buyrıǵı burın pútkil ekrandı uslap alıp printerge jiberiwshi edi, biraq házir ádette skrinshottı buferge jaylastıradı.

==== Úziw (Break) klavishası ====
Úziw klavishası/Pauza klavishasınıń házirgi waqıtta anıq belgilengen maqseti joq. Onıń kelip shıǵıwı teleprinter paydalanıwshılarına barıp taqaladı, olar baylanıs sızıǵın waqıtsha úziw ushın klavisha qálegen edi. Úziw klavishası baǵdarlamalıq támiynat tárepinen bir neshe túrli usıllarda qollanılıwı múmkin, mısalı, bir neshe kiriw sessiyaları arasında almasıw, baǵdarlamanı toqtatıw yamasa modem baylanısın úziw ushın. Programmalastırıwda, ásirese eski DOS stilindegi BASIC, Pascal hám C tillerinde, Úziw klavishası (Ctrl menen birge) baǵdarlama orınlanıwın toqtatıw ushın qollanıladı. Bunnan tısqarı, Linux hám onıń variantları, sonday-aq kóplegen DOS baǵdarlamaları bul kombinaciyanı Ctrl+C menen birdey etip qabıl etedi. Zamanagóy klaviaturalarında úziw klavishası ádette Pause/Break dep belgilengen. Kópshilik Windows ortalıqlarında Windows klavishası+Pause kombinaciyası sistema qásiyetlerin ashadı.

==== Shıǵıw klavishası (ESC) ====
Shıǵıw klavishasınıń (ESC) mánisi Operaciyalıq sistema, qollanba yamasa ekewine de baylanıslı túrde hár qıylı boladı. &quot;Derlik hár waqıtta&quot;,&lt;ref name=&quot;SF&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://qodem.sourceforge.net/|bet=The Qodem Homepage|arxivurl=https://web.archive.org/web/20101222041727/http://qodem.sourceforge.net/|arxivsáne=22 December 2010|sáne=18 June 2017|jumıs=SourceForge|qaralǵan sáne=30 October 2018|citata=Nearly all of the time pressing the ESCAPE key ... will work to get out of dialogs}}&lt;/ref&gt; ol Toqtatıw,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.nytimes.com/2012/10/07/magazine/who-made-that-escape-key.html|bet=Who Made That Escape Key?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181115155513/https://www.nytimes.com/2012/10/07/magazine/who-made-that-escape-key.html|arxivsáne=15 November 2018|avtor=Pagan Kennedy|sáne=5 October 2012|jumıs=[[The New York Times]]|qaralǵan sáne=30 October 2018}}&lt;/ref&gt; ''SHÍǴÍW'',&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.columbia.edu/kermit/ftp/bbcmicro/bbckerdoc.txt|bet=Kermit Manual|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191116121311/http://www.columbia.edu/kermit/ftp/bbcmicro/bbckerdoc.txt|arxivsáne=16 November 2019|qaralǵan sáne=30 October 2018|citata=ESCAPE key to quit and input another command.}}&lt;/ref&gt; yamasa &quot;dialog aynasınan (yamasa qalqıp shıǵıwshı aynadan) shıǵarıp jiber&quot; degendi ańlatadı.&lt;ref name=&quot;SF&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.dictionary.com/browse/escape-key|bet=Escape key|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180809152717/https://www.dictionary.com/browse/escape-key|arxivsáne=9 August 2018|jumıs=dictionary.com|qaralǵan sáne=30 October 2018}}&lt;/ref&gt; Ol kóplegen veb-brauzerlerde Toqtatıw funkciyasın iske túsiredi.&lt;ref name=&quot;SF2&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.plaza.ir/search/category-Keyboard|bet=The Qodem Homepage|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200728185746/https://www.plaza.ir/search/category-Keyboard|arxivsáne=28 July 2020|sáne=18 June 2017|jumıs=SourceForge|qaralǵan sáne=13 July 2020|citata=Nearly all of the time pressing the ESCAPE key ... will work to get out of dialogs}}&lt;/ref&gt;

Shıǵıw klavishası Teletype Model 33 standart klaviaturasınıń bir bólegi bolǵan (1964-jılı engizilgen hám kóplegen dáslepki minikompyuterler menen qollanılǵan).&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.pdp8.net/asr33/asr33.shtml|bet=ASR 33 Information|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200224071524/http://www.pdp8.net/asr33/asr33.shtml|arxivsáne=24 February 2020|avtor=Gesswein|at=David|sáne=n.d.|qaralǵan sáne=31 October 2019}}&lt;/ref&gt; 1974-jılı iyul ayında shıǵarılǵan DEC VT50 de Esc klavishasına iye edi. TECO tekst redaktorı (shama menen 1963-jıl) hám onıń áwladı Emacs (shama menen 1985-jıl) Esc klavishasın keń túrde qollanadı.

Tariyxıy jaqtan ol sonday-aq ózgeshe túrdegi registr klavishası sıpatında xızmet etken, yaǵnıy bir yamasa bir neshe keyingi belgiler basqasha túsindirilgen, sonnan &quot;shıǵıw izbe-izligi&quot; termini kelip shıqqan, ol ádette shıǵıw belgisi menen baslanatuǵın belgiler qatarın ańlatadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://ascii-table.com/ansi-escape-sequences-vt-100.php|bet=ASCII Table – ANSI Escape sequences|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090227051140/http://ascii-table.com/ansi-escape-sequences-vt-100.php|arxivsáne=27 February 2009|qaralǵan sáne=30 October 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.itsmarc.com/crs/mergedprojects/marcspec/marcspec/accessing_alternate_graphic_character_sets_character_sets_marc_8.htm|bet=Accessing Alternate Graphic Character Sets|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190907001536/https://www.itsmarc.com/crs/mergedprojects/marcspec/marcspec/accessing_alternate_graphic_character_sets_character_sets_marc_8.htm|arxivsáne=7 September 2019|qaralǵan sáne=30 October 2018}}&lt;/ref&gt;

Microsoft Windows operaciyalıq sistemasında ámelge asıralatuǵın mashinalarda, klaviaturalarda Windows klavishası engizilgenge shekem, &quot;baslaw&quot; (start) túymesin shaqırıwdıń ádettegi usılı control klavishasın basıp turıp, escape klavishasın basıw edi. Bul process ele de Windows 95, 98, Me, NT 4, 2000, XP, Vista, 7, 8 hám 10 versiyalarında jumıs isleydi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://support.microsoft.com/en-us/help/12445/windows-keyboard-shortcuts|bet=Keyboard shortcuts in Windows|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180308040855/https://support.microsoft.com/en-us/help/12445/windows-keyboard-shortcuts|arxivsáne=8 March 2018|jumıs=microsoft.com|qaralǵan sáne=23 November 2018}}&lt;/ref&gt;

==== Enter klavishası yamasa Return klavishası ====
'Enter klavishası' [⌅ Enter] hám 'return klavishası' ↵ [Return] - bul [[operaciyalıq sistema]] hám qollanbaǵa baylanıslı túrde bir-birine jaqın hám ayrıqsha funkciyalarǵa iye eki klavisha. Tolıq ólshemli klaviaturalarda usınday eki klavisha bar, birewi alfavit-sanlı klavishalar arasında, al ekinshisi sanlı klavishalar arasında jaylasqan. Enter klavishasınıń maqseti - teriwdi tastıyıqlaw. Return klavishası mashinkalardıń dáslepki qatar almastırıw/qaytarıw funkciyasına tiykarlanǵan: mısalı, kóplegen tekst redaktorlarında return klavishası abzactı juwmaqlaydı; elektronlıq kestede ol aǵımdaǵı yacheykanı toltırıp, kelesi yacheykaǵa ótedi.

Enter klavishasınıń forması ISO hám ANSI klaviaturaları arasında ózgeshelenedi: sońǵısında Enter klavishası bir qatarda jaylasqan (ádette tómennen úshinshi qatar), al birinshi túrinde ol eki qatarǵa sozılıp, teris L háribi formasına iye.

==== Shift klavishası ====
[Shift] klavishasınıń maqseti - onıń menen bir waqıtta basılǵan klavishanıń birinshi alternativ funkciyasın iske qosıw. Alfavit klavishaları ushın, shift+hárip sol háriptiń bas hárip nusqasın beredi. Basqa klavishalar ushın, klavishada shift basılmaǵan hám basılǵan nátiyjeler ushın belgiler oyılǵan. Basqa basqarıw klavishaları menen birge qollanılǵanda ([Ctrl], [Alt] yamasa [AltGr]), tásiri sistema hám qollanbaǵa baylanıslı boladı.

==== Menyu klavishası ====
Menyu klavishası yamasa Qollanba klavishası - Windowsqa baǵdarlanǵan kompyuter klaviaturalarında tabılatuǵın klavisha. Ol ádettegi oń [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]] túymesiniń ornına klaviatura arqalı kontekst menyusın ashıw ushın qollanıladı. Klavishanıń belgisi ádette menyu ústinde turǵan kursordı sáwlelendiretuǵın kishi belgi túrinde boladı. Ayırım Samsung klaviaturalarında belgidegi kursor joq, tek menyu kórsetiledi. Bul klavisha Windows klavishası menen bir waqıtta dúzilgen. Bul klavisha ádette tıshqanshada oń túyme bolmaǵan jaǵdayda qollanıladı. Ayırım Windows jámiyetlik terminallarınıń klaviaturasında paydalanıwshılardıń oń túymeni basıwınıń aldın alıw ushın Menyu klavishası joq (biraq, kóplegen Windows qollanbalarında usıǵan uqsas funkciyanı Shift+F10 klaviatura qısqartpası arqalı shaqırıw múmkin).

=== San paneli ===
Kóplegen, biraq barlıq emes, kompyuter klaviaturalarında alfavit klaviaturasınıń oń jaǵında sanlı klaviatura bar, kóbinese funkciya klavishaları hám sistema buyrıq klavishaları sıyaqlı basqa klavisha toplarınan bólek turadı, onda sanlar, tiykarǵı matematikalıq belgiler (mısalı, qosıw, alıw hám t.b.) hám bir neshe funkciya klavishaları bar. Joqarǵı alfavit qatarınıń ústindegi san qatarınan tısqarı, kópshilik stol klaviaturalarında klaviaturanıń oń jaǵında san paneli yamasa esap paneli bar. Num lock qosılǵan waqıtta, bul klavishalardaǵı sanlar san qatarın qaytalaydı; eger qosılmaǵan bolsa, olardıń oyılǵan alternativ funkciyaları bar. Sanlardan tısqarı, bul panelde esaplawlarǵa baylanıslı qosıw, alıw, kóbeytiw hám bóliw belgileri sıyaqlı buyrıq belgileri bar. Bul klavishalardaǵı enter klavishası teńlik belgisin ańlatadı.

=== Hár túrli ===
[[Fayl:Multimediakb.jpg|nobaý|Ayırım klaviaturalardaǵı multimediya túymeleri Internetke tez kiriwdi yamasa dinamiklerdiń dawısın basqarıwdı támiyinleydi.]]
Yapon/Koreya klaviaturalarında tildi ózgertiw ushın til kirgiziw klavishaları bolıwı múmkin.

Ayırım klaviaturalarda quwat basqarıw klavishaları (mısalı, quwat klavishası, uyqı klavishası hám oyanıw klavishası); veb-brauzerge yamasa elektron poshtaǵa kiriw ushın Internet klavishaları; hám/yamasa dawıs basqarıw sıyaqlı multimediya klavishaları; yamasa paydalanıwshı belgili bir qosımshanı yamasa barlıq aynalardı kishireytiw sıyaqlı buyrıqtı iske qosıw ushın programmalastıra alatuǵın klavishalar bar.

=== Kóp túrli jaylasıwlar ===
Operaciyalıq sistema ishinde bir neshe klaviatura jaylasıwların ornatıw hám olardıń arasında almasıw múmkin, bul yamasa OS ishinde ámelge asırılǵan funkciyalar arqalı, ya sırtqı qosımsha arqalı islenedi. [[Microsoft Windows]],&lt;ref name=&quot;MicrosoftLayout&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://office.microsoft.com/en-us/onenote-help/use-a-keyboard-layout-for-a-specific-language-HP003084567.aspx|bet=Use a keyboard layout for a specific language|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100924200028/http://office.microsoft.com/en-us/onenote-help/use-a-keyboard-layout-for-a-specific-language-HP003084567.aspx|arxivsáne=24 September 2010|qaralǵan sáne=7 October 2010}}&lt;/ref&gt; [[Linux]],&lt;ref name=&quot;LinuxLayout&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.howtoforge.com/changing-language-and-keyboard-layout-on-various-linux-distributions|bet=Changing The Language &amp; Keyboard Layout On Various Distributions|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100701161025/http://www.howtoforge.com/changing-language-and-keyboard-layout-on-various-linux-distributions|arxivsáne=1 July 2010|qaralǵan sáne=7 October 2010}}&lt;/ref&gt; hám Mac&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://hints.macworld.com/article.php?story=20060601175751872|bet=Change the default keyboard layout|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100912134120/http://hints.macworld.com/article.php?story=20060601175751872|arxivsáne=12 September 2010|qaralǵan sáne=7 October 2010}}&lt;/ref&gt; klaviatura jaylasıwların qosıw hám olardıń arasınan tańlaw múmkinshiligin beredi.

== Jaqtılandırıw ==
[[Fayl:Mars_Gaming_MK6_gaming_keyboard_(49426225481).jpg|oñğa|nobaý|Artqı jaqtılandırılǵan mexanikalıq klaviatura]]
Klaviaturalar hám san panelleri, ásirese mobil qollanıw ushın úskenelerde, ishki tárepten jaqtılandırılıwı múmkin. Kompyuterlerge qurılǵan klaviaturalar da, sırtqı klaviaturalar da artqı jaqtılandırıwdı qollay aladı; sırtqı artqı jaqtılandırılǵan klaviaturalar sımlı USB baylanısına iye bolıwı yamasa sımsız baylanısıp, batareyalar menen jumıs islewi múmkin. Jaqtılandırıw qarańǵı ortalıqlarda klaviatura yamasa san panelin qollanıwdı jeńillestiredi.

Ulıwma ónimdarlıq ushın, tek ǵana klavishalar bir tekli artqı jaqtılandırılıwı múmkin, klavishalar átirapında alaǵada qılatuǵın jaqtı bolmaydı.
[[Fayl:Keyboard_keys_with_light.jpg|nobaý|Integraciyalanǵan LED indikator jaqtıları bar klavishalar]]
Kóplegen oyın klaviaturaları estetikalıq hám funkcional tartımlılıqqa iye bolıwǵa mólsherlengen, bir neshe reńler hám reńli-kodlanǵan klavishalar menen, oyınshılardıń qarańǵı bólmede oynap atırǵanda buyrıq klavishaların ańsat tabıwı ushın.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://windowsreport.com/best-backlit-keyboards/|bet=10 best backlit keyboards to buy|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190525005804/https://windowsreport.com/best-backlit-keyboards/|arxivsáne=25 May 2019|avtor=Kenneth Kimari|sáne=2 September 2018|jumıs=Windows Report|qaralǵan sáne=19 March 2019}}&lt;/ref&gt; Basqasha jaqtılandırılmaǵan kóplegen klaviaturalarda bir neshe áhmiyetli funkciya klavishalarında yamasa korpustıń basqa jerinde kishi LED indikator jaqtıları bolıwı múmkin, eger olardıń funkciyası aktivlestirilgen bolsa (suwretti qarań).

== Texnologiya ==

=== Klavisha óshirip-jandırǵıshları ===
1970-jıllardıń basındaǵı dáslepki elektron klaviaturalarda, klavisha óshirip-jandırǵıshları metall ramalardaǵı tesiklerge salınǵan jeke óshirip-jandırǵıshlar edi. Bul klaviaturalar 80-nen 120 AQSH dollarına shekem turdı hám tiykarǵı kompyuter maǵlıwmat terminallarında qollanıldı. Eń keń tarqalǵan óshirip-jandırǵısh túrleri qamıs óshirip-jandırǵıshları edi (shiyshe kapsulada vakuumda jaylasqan kontaktlar, óshirip-jandırǵısh plunjerine ornatılǵan magnit tásir etedi).

1970-jıllardıń ortasında, arzanıraq tikkeley baylanıslı klavisha óshirip-jandırǵıshları engizildi, biraq olardıń óshirip-jandırǵısh cikllarındaǵı ómiri ádewir qısqaraq boldı (on million cikl dep bahalanǵan), sebebi olar qorshaǵan ortalıqqa ashıq edi. Degen menen, bul sol waqıttaǵı kompyuter terminallarında qollanıw ushın qabıl etile basladı, sebebi olar rawajlanǵan sayın model ómir dawamlılıǵı qısqarıp bardı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://computer.howstuffworks.com/keyboard3.htm|bet=Keyboard Switches – How Computer Keyboards Work|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180806210729/https://computer.howstuffworks.com/keyboard3.htm|arxivsáne=6 August 2018|sáne=21 November 2000|qaralǵan sáne=6 August 2018}}&lt;/ref&gt;

1978-jılı Key Tronic Corporation sıyımlılıqqa tiykarlanǵan óshirip-jandırǵıshları bar klaviaturalardı tanıstırdı, bul óz ishine alınǵan óshirip-jandırǵıshlardı paydalanbaytuǵın dáslepki klaviatura texnologiyalarınıń biri edi. Óshirip-jandırǵısh plunjerinde tek ǵana ótkizgish qaplanǵan Mylar plastik beti bar gubka pad hám tómendegi basılǵan sxema taxtasında eki yarım ay izlew úlgileri bar edi. Klavisha basılǵanda, plunjer padı menen tómendegi PCB-daǵı úlgiler arasındaǵı sıyımlılıq ózgerdi, bul integraciyalanǵan sxemalar (IC) arqalı anıqlandı. Bul klaviaturalar induktivli hám Xoll-effektli sıyaqlı basqa &quot;qattı hallı óshirip-jandırǵısh&quot; klaviaturaları menen birdey isenimlilikke iye, biraq tuwrıdan-tuwrı baylanıslı klaviaturalar menen básekige qabiletli dep maqtaldı. Klaviaturalar ushın 60 dollar bahasına erisildi, hám Key Tronic tez arada eń iri ǵárezsiz klaviatura óndiriwshige aylandı.

Sonıń menen bir qatarda, [[IBM]] ózi patentlengen texnologiyasın qollanıp, óz klaviaturaların islep shıǵardı: Eski IBM klaviaturalarındaǵı klavishalar&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://hardware.slashdot.org/story/18/07/07/0121214/why-i-use-the-ibm-model-m-keyboard-thats-older-than-i-am|bet=Why I Use the IBM Model M Keyboard That's Older Than I Am|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180806210913/https://hardware.slashdot.org/story/18/07/07/0121214/why-i-use-the-ibm-model-m-keyboard-thats-older-than-i-am|arxivsáne=6 August 2018|sáne=7 July 2018|jumıs=SlashDot.org|qaralǵan sáne=6 August 2018}}&lt;/ref&gt; &quot;búgiletuǵın prujina&quot; mexanizmi menen islengen edi, onda klavisha astındaǵı spiral prujina paydalanıwshınıń barmaǵınıń basımı astında búgiledi, bul ótkizgish izleri bar eki plastik betti (membranalardı) birge basatuǵın balǵanı háreketke keltirip, shınjırdı pitkeredi. Bul shırtıldaǵan ses shıǵaradı hám terip atırǵan adamǵa fizikalıq keri baylanıs beredi, klavishanıń basılǵanın kórsetedi.

Dáslepki elektronlı klaviaturalarda jazıw mashinkası klavishasınıń júriw aralıǵı 0.187 dyuym (4.75 mm) boldı, klavisha ústileri yarım dyuym (12.7 mm) biyiklikte, al klaviaturalar shama menen eki dyuym (5 sm) qalıńlıqta edi. Waqıttıń ótiwi menen, bazarda klavishanıń az júriwi qabıl etildi, aqırında 0.110 dyuymge (2.79 mm) kelip toqtadı. Usıǵan baylanıslı, Key Tronic qalıńlıǵı tek bir dyuymge jaqın bolǵan klaviaturanı birinshi bolıp shıǵarǵan kompaniya boldı. Al házir klaviaturalar tek yarım dyuym qalıńlıqta bolıp qaldı.
[[Fayl:Cherry_MX_Black_switches_in_G80-3000.jpg|nobaý|Klaviaturanıń ayırım klavisha ústileri alıp taslanǵan, bul onıń tiykarında jatqan Cherry MX &quot;Qara&quot; óshirip-jandırǵıshların kórsetedi. MX óshirip-jandırǵıshları mexanikalıq klaviaturalar ushın keń tarqalǵan tańlaw bolıp esaplanadı.]]
[[Fayl:Cherry_MX_Brown_switch_(composite).jpg|nobaý|Cherry MX óshirip-jandırǵıshınıń sezgir, shırtıldamaytuǵın &quot;qońır&quot; versiyası bóleklengen túrde kórsetilgen (tórt bólek, shep hám orta), ústi alıp taslanǵan (oń joqarı) hám qayta jıynalǵan (oń tómende) ]]
Klavisha ústileri klaviaturalardıń áhmiyetli elementi bolıp tabıladı. Basında, klaviatura klavishalarınıń ústi, ózlerinen aldınǵı jazıw mashinkaları sıyaqlı, &quot;tabaqsha tárizli&quot; bolǵan. Klaviatura klavishalarınıń jazıwları on millionlaǵan basıwlarǵa shıdamlı bolıwı kerek, sebebi olar barmaqlar hám tırnaqlardan keletuǵın kúshli mexanikalıq tozıwǵa ushıraydı, hám qol mayları menen kremlerge dus keledi, sonlıqtan burın ayırım óshirip-jandırǵıshlar ushın islengenindey, klavisha jazıwların oyıp, boyaw menen toltırıw hesh qashan qolaylı bolmaǵan. Sonlıqtan, dáslepki elektronlı klaviaturalar ushın klavisha jazıwları eki ret quyıw (yamasa qos quyıw, yamasa eki túsli quyıw) usılı menen islep shıǵarılǵan, bunda ya klavishanıń sırtqı qabıǵı, ya bolmasa klavisha jazıwı bar ishki bólegi birinshi quyılıp, keyin ekinshi tús quyılǵan. Biraq, qárejetti únemlew ushın, sublimaciyalı basıp shıǵarıw hám lazer menen oyıw sıyaqlı basqa usıllar izertlendi, bul eki usıl pútkil klaviaturanı bir waqıtta basıp shıǵarıw ushın qollanılıwı múmkin edi.

Dáslep, sublimaciyalı basıp shıǵarıw usılında, arnawlı sıya klavisha betine basılıp, ıssılıq tásirinde sıya molekulaları plastik modullerge sińip, aralasıp ketetuǵın edi, biraq barmaq mayları molekulalardıń tarqalıp ketiwine sebep bolatuǵın edi, sońınan bunıń aldın alıw ushın qattı móldir qaplama qollanıldı. IBM kompaniyası óz klaviaturalarında joqarı kólemde birinshi ret qollanǵan sublimaciyalı basıp shıǵarıw usılı menen bir waqıtta, IBM bir tárepi iyilgen tabaqsha tárizli klavishalardı engizdi, bul oyıq bet ornına turaqlı iyilgen betti payda etip, klavisha jazıwların sapalı basıp shıǵarıwdı jeńillestirdi. Biraq sublimaciyalı yamasa lazerli basıp shıǵarıwdıń bir mashqalası sol edi, bul processler kóp waqıt alatuǵın edi hám tek qara jazıwlar ǵana ashıq túsli klavishalarǵa basılıp shıǵarıla alatuǵın edi. Basqa bir másele, IBM ayırıqsha bolıp, klavisha tiykarlarında ayırım qabıqlar, yamasa &quot;klavisha qalpaqları&quot;n qollanǵan. Bul olardıń hár qıylı klaviatura dúzilislerin islep shıǵarıwın jeńillestirgen bolıwı múmkin, biraq bunı islewdiń sebebi sol edi, sublimaciyalı basıp shıǵarıw ushın zárúr bolǵan plastik material standart ABS klavisha plastik materialınan ózgeshe boldı.

Úsh aqırǵı mexanikalıq texnologiya klaviaturalardı házirgi kúnge shekem alıp keldi, bahasın 10 dollardan da tómenge túsirdi:

# &quot;Monoblok&quot; klaviatura dizaynları islep shıǵıldı, bunda ayırım túyme korpusları saplastırılıp, olardıń ornına bir bólekli &quot;monoblok&quot; korpusı qollanıldı. Bul quyıw texnikaları arqalı múmkin boldı, olar klaviatura keńligi boyınsha túyme-plunjer tesikleri hám baǵıtlawshıları ushın júdá qatań sheklewlerdi támiyinley aldı, usılayınsha túyme plunjeriniń korpusqa qatnası júdá tar da, júdá bos ta bolmadı, óytkeni bulardıń ekewi de túymelerdiń qısılıp qalıwına alıp keliwi múmkin edi.
# Monoblok astında kontaktlı membrana qatlamlarınıń qollanılıwı. Bul texnologiya tegis panelli membrana túymelerinen kelip shıqtı, onda túyme kontaktları joqarǵı hám tómengi qatlamlardıń ishine basılıp shıǵarıladı, al olardıń arasında aralıqlawshı qatlam jaylasadı, solay etip ústińgi tárepke basım túskende, tikkeley elektr baylanısı payda boladı. Membrana qatlamları júdá joqarı kólemli, tómen bahalı &quot;oramnan oramǵa&quot; basıp shıǵarıw mashinaları arqalı basıp shıǵarılıwı múmkin, hár bir klaviatura membranası keyin kesilip, tesiledi.

Plastik materiallar elektron klaviaturalardıń rawajlanıwı hám progressinde júdá áhmiyetli orın iyeledi. &quot;Monobloklar&quot; payda bolǵanǵa shekem, GE kompaniyasınıń &quot;ózin maylaytuǵın&quot; Delrini klaviatura túyme plunjerleri ushın jalǵız plastik material boldı, ol on millionlaǵan cikllik qollanıw dawamında soqqılarǵa shıday alatuǵın edi. Túyme plunjerlerin maylaw qálewge ılayıq emes, óytkeni bul waqıt ótiwi menen kir jıynalıwına alıp kelip, aqır-aqıbetinde túymelerdiń seziliwine tásir etip, hátte olardı qısıp qaldırıwı múmkin edi (degenmen, klaviatura óndiriwshileri geyde bunı óz klaviaturalarına jasırın qosatuǵın edi, ásirese eger olar túyme plunjerleri menen korpuslardıń dálligin jetkilikli dárejede qadaǵalay almasa hám tegis túyme basılıwın támiyinley almasa yamasa qısılıp qalıwdıń aldın ala almasa). Biraq Delrin tek qara hám aq reńlerde bar edi hám túyme ústileri ushın qolaylı emes boldı (júdá jumsaq), sonlıqtan túyme ústileri ABS plastiginen islendi. Degen menen, plastikti quyıw texnologiyası qatań sheklewlerdi saqlawda alǵa ilgerilegen sayın hám túymelerdiń júriw uzınlıǵı 0.187 dyuymnen 0.110 dyuymge (4.75 mm den 2.79 mm ge) qısqarǵanı sayın, bir bólekli túyme ústi/plunjerler ABS plastiginen islenip, klaviatura monoblokları da ABS plastiginen islene basladı.

Ulıwma qollanıwda, &quot;mexanikalıq klaviatura&quot; termini hár biri tolıq qaplanǵan plunjer, onıń astında prujina hám shetinde metall elektr kontaktları bar jeke mexanikalıq túyme óshirip-jandırǵıshları bar klaviaturanı ańlatadı. Plunjer prujina ústinde jaylasqan, hám kóbinese túyme plunjer yarımǵa basılǵanda kontaktlardı jabadı. Basqa óshirip-jandırǵıshlar plunjerdiń tolıq basılıwın talap etedi. Kontaktlardıń jabılıwı ushın plunjerdiń basılıwı kerek bolǵan tereńlik aktivlestiriw aralıǵı dep ataladı. Túyme óshirip-jandırǵıshlarınıń aktivlestiriw aralıǵın baǵdarlama arqalı qayta konfiguraciyalaw múmkin bolǵan analog klaviaturalar, lazer nurların tosıw arqalı isleytuǵın optikalıq óshirip-jandırǵıshlar, hám Xoll effektiniń sensorın aktivlestiriw ushın magnitti qollanatuǵın túyme óshirip-jandırǵıshları bar Xoll effekti klaviaturaları da bar.

Geybir klaviaturalar, basım-sezgir dep atalatuǵın, analog djoystikke uqsas, basılǵan aralıqqa baylanıslı ózgermeli kiris maǵlıwmatın beriwge múmkinshilik beredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/gadgets/2022/03/razers-huntsman-mini-analog-keyboard-has-pressure-sensitive-mechanical-keys/|bet=Razer adds joystick-like control to a small mechanical keyboard|avtor=Harding|at=Scharon|sáne=4 March 2022|jumıs=Arstechnica}}&lt;/ref&gt;

=== Basqarıw processorı ===
[[Fayl:FunctionalCircuitDiagramOfKeyboardNumPadScanningProcedure-small.gif|nobaý|Skanerlew procedurası]]
Kompyuter klaviaturaları túyme basıwlardı kompyuterdiń elektronikası túsine alatuǵın túyme kodlarına&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://iopscience.iop.org/book/978-0-7503-1350-6/chapter/bk978-0-7503-1350-6ch16|bet=Electrical commutation matrixer keyboards for computers|jumıs=IOPscience.org}}&lt;/ref&gt; (ádette skankodlarǵa) aylandırıw ushın basqarıw sxemaların óz ishine aladı. Túyme óshirip-jandırǵıshları baspa platası arqalı elektr X-Y matricasında baylanısqan, onda Y sızıqlarına izbe-iz kernew beriledi hám, túyme basılǵanda, X sızıqların skanerlew arqalı izbe-iz anıqlanadı.

Birinshi kompyuter klaviaturaları meynfreym kompyuterleriniń maǵlıwmat terminalları ushın bolǵan hám diskret elektron bóleklerin qollanǵan. Birinshi klaviatura mikroprocessorı 1972-jılı General Instruments tárepinen engizilgen, biraq klaviaturalar 1978-jıldan baslap qoljetimli bolǵan bir chiplik 8048 mikrokontroller variantın qollanıp kiyatır. Klaviatura óshirip-jandırǵısh matricası onıń kirgiziwlerine tutastırılǵan, ol túyme basıwlardı túyme kodlarına aylandıradı hám, ajıratılǵan klaviatura ushın, kodlardı seriyalı kabel (klaviatura sımı) arqalı kompyuter ana platasındaǵı tiykarǵı processorǵa jiberedi. Bul seriyalı klaviatura kabel kommunikaciyası tek kompyuter elektronikası caps lock, num lock hám scroll lock jaqtıların basqarıw dárejesinde eki tárepleme boladı.

Kompyuterdiń islemey qalǵanın tekseriwdiń bir usılı - caps lock túymesin basıw. Klaviatura túyme kodın tiykarǵı kompyuterde islep atırǵan klaviatura drayverine jiberedi; eger tiykarǵı kompyuter islep atırǵan bolsa, ol jaqtını jandırıwdı buyıradı. Basqa barlıq indikator jaqtıları da usınday jol menen isleydi. Klaviatura drayveri jáne de klaviaturanıń Shift, alt hám control jaǵdayların qadaǵalap baradı.

Ayırım tómen sapalı klaviaturalarda jetkiliksiz elektr dizaynı sebepli bir neshe yamasa jalǵan túyme kirgiziwleri boladı. Bular tómende túsindirilgen eki jaǵdayǵa baylanıslı: jetkiliksiz túyme óshirip-jandırǵısh &quot;debaunsingi&quot; yamasa bir waqıtta bir neshe túymeni basıwǵa jol bermeytuǵın jetkiliksiz túyme óshirip-jandırǵısh matrica jaylasıwı:

Klaviatura túymesin basqanda, túyme kontaktları turaqlı baylanısqa kelmesten burın bir neshe millisekund dawamında bir-birine &quot;sekiriwi&quot; múmkin. Bosatılǵanda, olar baylanıssız halǵa qaytqansha jáne de biraz sekiredi. Eger kompyuter hár bir impulsti baqlap turǵan bolsa, ol paydalanıwshı bir ret bastı dep oylaǵan nárse ushın kóp túyme basıwlardı kórer edi. Bul máseleni sheshiw ushın, klaviaturadaǵı (yamasa kompyuterdegi) processor túyme basıwlardı &quot;debauns&quot; qıladı, olardı waqıt boyınsha ulıwmalastırıp, bir &quot;tastıyıqlanǵan&quot; túyme basıwdı payda etedi.

Ayırım tómen sapalı klaviaturalar rolloverge baylanıslı máselelerden de zıyan kóredi (yaǵnıy, bir waqıtta bir neshe túyme basılǵanda, yamasa túymeler sonshelli tez basılǵanda, bir neshe túyme bir millisekund ishinde basılıp qaladı). Dáslepki &quot;qattı haldaǵı&quot; túyme óshirip-jandırǵısh klaviaturalarda bul másele bolmaǵan, sebebi túyme óshirip-jandırǵıshlar bir-birinen elektr jaqtan izolyaciyalanǵan, al dáslepki &quot;tuwrıdan-tuwrı baylanıslı&quot; túyme óshirip-jandırǵısh klaviaturalar hár bir túyme óshirip-jandırǵısh ushın izolyaciyalaw diodların qollanıw arqalı bul máseleden qashqan. Bul erte klaviaturalarda &quot;n-túyme&quot; rolloveri bolǵan, bul qálegen sandaǵı túymeler basılsa da, klaviatura jáne de kelesi basılǵan túymeni tanıydı degendi ańlatadı. Biraq izolyaciyalaw diodları joq &quot;tuwrıdan-tuwrı baylanıslı&quot; túyme óshirip-jandırǵısh matricada úsh túyme bir waqıtta basılǵanda (elektr jaqtan jabılǵanda), klaviatura elektronikası tórtinshi &quot;fantom&quot; túymeni kóriwi múmkin, ol úsh túymenin X hám Y sızıqlarınıń kesilisiwi bolıp tabıladı. Ayırım túrdegi klaviatura sxemaları bir waqıtta túymelerdiń maksimal sanın ǵana dizimge aladı. &quot;Úsh túymeli&quot; rolloverde, onı jáne &quot;fantom túyme bloklaw&quot; yamasa &quot;fantom túyme qulıplaw&quot; dep te ataydı, tek úsh túyme dizimge alınadı hám úsh túymeniń biri kóterilgenshe basqa barlıq túymeler itibarǵa alınbaydı. Bul ásirese tez terip jazıw ushın (barmaqlar aldıńǵı túymelerdi bosatıwǵa úlgermey jańa túymelerdi basıw) hám [[Oyın|oyınlar]] ushın (bir neshe túymeni birge basıwǵa mólsherlengen) qálewsiz jaǵday.

Tikkeley baylanıslı membranalı klaviaturalar keń tarqalǵan sayın, túymelerdiń jetkilikli rolloveri eń kóp ushırasatuǵın túyme izbe-izligin analizlew hám bul túymelerdi elektr túyme matricasında potencial fantom túymeler payda bolmaytuǵın etip jaylastırıw arqalı optimallastırıldı (mısalı, bir waqıtta basılıwı múmkin bolǵan úsh yamasa tórt túymeni bir X yamasa bir Y sızıǵına jaylastırıw, solay etip fantom túyme kesilisiwi/qısqa tutasıwı bolmaydı), sonlıqtan úshinshi túymeni bloklaw kóbinese másele emes. Biraq tómen sapalı klaviatura dizaynları hám bilimsiz injenerler bul hiylelerdi bilmewi múmkin, hám hár túrli oyınlarda hár qıylı yamasa konfiguraciyalanatuǵın jaylasıwlar sebepli bul ele de oyınlarda másele bolıwı múmkin.

=== Jalǵanıw túrleri ===
[[Fayl:Apple_Wireless_Keyboard_(German_QWERTZ_layout)_2012.jpg|nobaý|Apple sımsız klaviaturası]]
Klaviaturanı sistema blogına (anıǵıraq aytqanda, onıń klaviatura kontrollerine) qosıwdıń bir neshe jolları bar, sonıń ishinde kabellerdi qollanıw, ana platalarda jiyi ushırasatuǵın standart AT konnektorı, keyinnen onıń ornın PS/2 hám USB jalǵanıwı aldı. iMac sistemalar qatarına shekem, Apple óziniń klaviatura konnektorı ushın menshikli Apple Desktop Bus ti paydalandı.

Sımsız klaviaturalar keń tarqaldı. Sımsız klaviaturada qurılǵan transmitter bolıwı kerek, al qabıllaǵısh kompyuterdiń klaviatura portına qosıladı; ol ya radio jiyilik (RF) yamasa infraqızıl (IR) signalları arqalı baylanısadı. Sımsız klaviatura industriya standartı bolǵan Bluetooth radio baylanısın qollanıwı múmkin, bul jaǵdayda qabıllaǵısh kompyuterge qurılǵan bolıwı múmkin. Sımsız klaviaturalarǵa quwat ushın batareyalar kerek, hám olar maǵlıwmatlardı jasırın tıńlaw qáwpine ushırawı múmkin. Sımsız quyash klaviaturaları óz batareyaların tábiyǵıy yamasa jasalma jaqtılıqtan kishi quyash panelleri arqalı zaryadlaydı. 1984-jılǵı Apricot Portable IR klaviaturanıń erte mısalı bolıp esaplanadı.

== Alternativ tekst kirgiziw usılları ==
[[Fayl:OnBoardKeyboard.png|nobaý|[[Kompyuter tıshqanshası|Tıshqansha]] menen basqarılatuǵın ekrandaǵı klaviaturanı qozǵalıs múmkinshiligi sheklengen paydalanıwshılar qollana aladı.]]
Optikalıq háriplerdi tanıw (OCR) bar bolǵan tekstti mashina oqıy alatuǵın formatqa ótkeriw ushın qayta teriwden góre jaqsıraq (mısalı, 1940-jıllardaǵı Linotype qurılmasında basılǵan kitap). Basqasha aytqanda, tekstti súwretten redakciyalanatuǵın tekstke ótkeriw ushın (yaǵnıy, hárip kodları qatarına), adam onı qayta teriwi múmkin, yamasa kompyuter súwretke qarap hár bir háriptiń ne ekenin anıqlay aladı. OCR texnologiyası álleqashan ájayıp dárejege jetti (mısalı, Google Book Search) hám keleshekte jáne de kóbirek nárse wáde etedi.

Sóylewdi tanıw sóylewdi mashina oqıy alatuǵın tekstke (yaǵnıy, hárip kodları qatarına) aylandıradı. Bul texnologiya da rawajlanǵan dárejege jetti hám hár qıylı programmalıq ónimlerde qollanıladı. Ayırım maqsetler ushın (mısalı, medicinalıq yamasa yuridikalıq diktovkanı transkripciyalaw; jurnalistika; esse yamasa romanlar jazıw) sóylewdi tanıw klaviaturanıń ornın basladı. Biraq, dawıslı buyrıqlar hám diktovka beriwde jeke qupıyalıqtıń joqlıǵı bul kirgiziw túrin kóp ortalıqlar ushın qolaysız etedi.

Kórsetkish qurılmalar fizikalıq klaviaturanı qollanıw orınsız yamasa múmkin bolmaǵan jaǵdaylarda tekst yamasa háriplerdi kirgiziw ushın qollanılıwı múmkin. Bul qosımsha qurılmalar ádette háriplerdi displeyde kórsetedi, jiyi qollanılatuǵın háripler yamasa hárip kombinaciyalarına tez kiriwdi támiyinleytuǵın jaylasıwda. Bunday kirgiziwdiń keń tarqalǵan mısalları - Graffiti, Dasher hám ekrandaǵı virtual klaviaturalar.

== Basqa máseleler ==

=== Klaviatura basıwların jazıp alıw ===
Shifrlanbaǵan sımsız Bluetooth klaviaturalardıń signalların urlawǵa beyim ekenligi belgili, klaviatura menen bir bólmede jasırın tıńlaw qurılmasın jaylastırıp, paydalanıwshı basqan klavishalardı jazıp alıw maqsetinde Bluetooth paketlerin uslaw hám jazıp alıw arqalı. [[Microsoft]] sımsız klaviaturaları 2011-jıl hám onnan burınǵıları usı hálsizlikke iye ekenligi hújjetlestirilgen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://techcrunch.com/2015/01/14/this-fake-phone-charger-is-actually-recording-every-key-you-type/?ncid=txtlnkusaolp00000591|bet=This Fake Phone Charger Is Actually Recording Every Key You Type|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170810130517/https://techcrunch.com/2015/01/14/this-fake-phone-charger-is-actually-recording-every-key-you-type/?ncid=txtlnkusaolp00000591|arxivsáne=10 August 2017|sáne=14 January 2015|jumıs=TechCrunch|baspaxana=AOL}}&lt;/ref&gt;

Klaviatura basıwların jazıp alıw (kóbinese keylogging dep ataladı) - paydalanıwshınıń klaviatura basıwların uslap alıw hám jazıp alıw usılı. Ol nızamlı túrde belgili keńse tapsırmalarında xızmetkerlerdiń ónimdarlıǵın ólshew ushın, yamasa huqıq qorǵaw uyımları tárepinen nızamsız háreketler haqqında biliw ushın qollanılsa da, xakerler tárepinen hár qıylı nızamsız yamasa zıyanlı háreketler ushın da qollanıladı. Xakerler parollerdi yamasa shifrlaw giltlerin alıw hám solay etip basqa qáwipsizlik ilajların aylanıp ótiw quralı sıpatında keylogger-lerdi paydalanadı.

Klaviatura basıwların jazıp alıw hám apparatlıq, hám programmalıq jollar menen ámelge asırılıwı múmkin. Apparatlıq klaviatura jazıp alǵıshlar klaviatura kabeline qosıladı yamasa standart klaviaturalardıń ishine ornatıladı. Programmalıq klaviatura jazıp alǵıshlar kózlengen kompyuterdiń operaciyalıq sistemasında isleydi hám apparatlıq bólimge ruqsatsız kiriwdi aladı, operaciyalıq sistema tárepinen berilgen funkciyalar arqalı klaviaturaǵa qosıladı, yamasa jazıp alınǵan maǵlıwmatlardı kózlengen kompyuterden alıstaǵı orınǵa jiberiw ushın alıstan kiriw programmasın paydalanadı. Ayırım xakerler sımsız klaviatura hám onıń qabıllaǵıshı arasında berilip atırǵan maǵlıwmat paketlerin jıynaw ushın sımsız klaviatura jazıp alǵısh snayferlerin de paydalanadı, sońınan eki qurılma arasındaǵı sımsız baylanıstı qorǵaw ushın qollanılıp atırǵan shifrlaw giltin buzadı.

Antishpion programmaları kóplegen klaviatura jazıp alǵıshlardı anıqlay aladı hám olardı tazalaydı. Baqlaw programmasınıń juwapker satıwshıları antishpion programmaları tárepinen anıqlanıwdı qollap-quwatlaydı, solay etip programmanıń nadurıs paydalanılıwınıń aldın aladı. Brandmauerdi iske túsiriw óz-ózinen klaviatura jazıp alǵıshlardı toqtatpaydı, biraq durıs konfiguraciyalanǵan bolsa, jazıp alınǵan materialdıń tarmaq arqalı beriliwiniń aldın alıwı múmkin. Tarmaq monitorları (keri brandmauerler dep te ataladı) qanday da bir programma tarmaq baylanısın ornatıwǵa háreket etken waqıtta paydalanıwshıǵa eskertiw beriw ushın qollanılıwı múmkin. Bul paydalanıwshıǵa klaviatura jazıp alǵıshtıń terilgen informaciyası menen &quot;úyge qońıraw etiwiniń&quot; aldın alıw múmkinshiligin beredi. Avtomatik forma toltırıw programmaları klaviaturanı ulıwma paydalanbay, klaviatura jazıp alıwdıń pútkilley aldın alıwı múmkin. Tariyxıy jaqtan alǵanda, kópshilik klaviatura jazıp alǵıshlardı kiriw maǵlıwmatların teriw menen fokus aynasınıń basqa jerinde háripler terip gezeklestiriw arqalı aldawǵa bolatuǵın edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://cups.cs.cmu.edu/soups/2006/posters/herley-poster_abstract.pdf|bet=How To Login From an Internet Cafe Without Worrying About Keyloggers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170808070236/http://cups.cs.cmu.edu/soups/2006/posters/herley-poster_abstract.pdf|arxivsáne=8 August 2017|avtor=Herley|at=Cormac|sáne=2006|baspaxana=Microsoft Research, Redmond|qaralǵan sáne=10 September 2008}}&lt;/ref&gt;

Klaviaturalar sonday-aq arnawlı tıńshılıq ásbapları arqalı anıqlanıp, klaviaturada basılǵan túymelerdi qayta tiklew ushın paydalanılatuǵın elektromagnitlik belgilerdi shıǵaratuǵını belgili. Identifikaciyalıq urlaw keńesiniń atqarıwshı direktorı Nil O'Farrell InformationWeek-ke bılay dep málim etti: &quot;25 jıldan aslam waqıt burın, eki burınǵı tıńshı maǵan kósheniń arǵı tárepinde turǵan furgonnan qalay paydalanıwshınıń bankomat PIN kodın uslap alıwdı kórsetti. Olar ápiwayı túrde hár bir túymeni basqanda payda bolatuǵın elektromagnitlik signallardı uslap alıp hám dekodlaw arqalı bunı isledi,&quot; dedi O'Farrell. &quot;Olar hátte jaqın orınlardaǵı kompyuterlerdiń túymelerin de uslap ala alatuǵın edi, biraq texnologiya belgili bir kompyuterge dıqqat awdarıw ushın jeterli dárejede rawajlanbaǵan edi.&quot;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.informationweek.com/security/vulnerabilities-and-threats/6-tips-to-secure-webcams-stop-keyloggers/d/d-id/1113012|bet=6 Tips To Secure Webcams, Stop Keyloggers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20131230233248/http://www.informationweek.com/security/vulnerabilities-and-threats/6-tips-to-secure-webcams-stop-keyloggers/d/d-id/1113012|arxivsáne=30 December 2013|sáne=10 December 2013|jumıs=Dark Reading}}&lt;/ref&gt;

=== Fizikalıq jaraqat ===
[[Fayl:Computer_Workstation_Variables.jpg|nobaý|Qaytalanatuǵın deformaciya jaraqatlarınıń aldın alıw ushın kompyuter klaviaturası stollarınıń durıs ergonomikalıq dizaynı zárúr, sebebi bul jaraqatlar waqıt ótiwi menen rawajlanıp, uzaq múddetli mayıplıqqa alıp keliwi múmkin.  Izertlewler burın aytılǵan tik poziciya diskiniń distrofiyalıq keselligine alıp keliwi múmkin ekenin hám 45 gradusqa eńkeytilgen turıstıń kóbirek paydalı ekenligin kórsetedi.]]
Hár qanday klaviaturanı qollanıw qollar, bilekler, qollar, moyın yamasa arqaǵa awır jaraqat (yaǵnıy, karpal tonnel sindromı yamasa basqa qaytalanatuǵın deformaciya jaraqatı) keltiriwi múmkin.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.webmd.com/pain-management/carpal-tunnel/how-can-i-prevent-carpal-tunnel-syndrome|bet=How To Prevent Carpal Tunnel Syndrome: 9 Hand &amp; Wrist Exercises|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181114100602/https://www.webmd.com/pain-management/carpal-tunnel/how-can-i-prevent-carpal-tunnel-syndrome|arxivsáne=14 November 2018|qaralǵan sáne=14 November 2018}}&lt;/ref&gt; Jaraqat qáwpin hár saattıń ishinde bir neshe ret qısqa úzilisler islep, turıp júrip keliw arqalı azaytıwǵa boladı. Sonday-aq, paydalanıwshılar qollar men bileklerdi artıq paydalanbaw ushın kún dawamında hár qıylı tapsırmalardı orınlawı kerek. Klaviaturada jazıw waqtında adam iyinlerin bosańqıratıp, shıǵanaqların janında uslap turıwı kerek, al klaviatura hám [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]] sozılıwǵa zárúrlik bolmaytuǵınday etip jaylastırılıwı kerek. Orınlıq biyikligi hám klaviatura tartpası bilekler tuwrı bolatuǵınday etip dúzetiliwi kerek, hám bilekler ushqır stol shetlerine tiyip turmawı kerek.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://discussions.apple.com/thread/2471321|bet=Sharp Edges on Mac Book Pro|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181114141442/https://discussions.apple.com/thread/2471321|arxivsáne=14 November 2018|qaralǵan sáne=14 November 2018}}&lt;/ref&gt; Jazıw waqtında bilek yamasa alaqan tiregishlerin paydalanbaw kerek.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.ccohs.ca/oshanswers/ergonomics/office/wrist.html|bet=Wrist Rests : OSH Answers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170415012243/https://www.ccohs.ca/oshanswers/ergonomics/office/wrist.html|arxivsáne=15 April 2017|sáne=5 December 2021|qaralǵan sáne=14 November 2018}}&lt;/ref&gt;

Arnawlı klaviaturalardan baslap, tıshqansha almastırıwshıları hám qálem planshet interfeyslerinen sóylewdi tanıw baǵdarlamalıq támiynatına shekem ayırım beyimlesiwshi texnologiyalar jaraqat qáwpin azaytıwı múmkin. Úzilis baǵdarlamalıq támiynatı paydalanıwshıǵa jiyi-jiyi úzilis etiwdi esletip turadı. Vertikal tıshqansha yamasa djoystik tıshqansha sıyaqlı ádewir ergonomikalıq tıshqanshaǵa ótiw jeńillik beriwi múmkin.

Tıshqansha ornına sensorlı taxta yamasa grafikalıq planshet penen stilus qálemin paydalanıw arqalı qollar hám bileklerdegi qaytalanatuǵın deformaciyanı azaytıwǵa boladı.&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Complete Computer Hardware|page=165|url=https://books.google.com/books?id=WSYjdR425p4C|quote=wrists should not be rested on sharp table edges. ... Switching .. to using a stylus pen with graphic tablet or a trackpad such as ...}}&lt;/ref&gt;

== Sonday-aq qarań: ==

* Klaviaturalı kompyuter - 1980-jıllardıń basında keń tarqalǵan kompyuter túri
* Cifrlı qálem
* Dvorak
* IBM PC klaviaturası
* Klaviatura jaylasıwı
* Klaviatura qorǵawshısı
* Klaviatura texnologiyası
* Klaviatura
* Maltron
* Sanlı klaviatura
* Qaplamalı klaviatura
* Klaviatura qısqartpaları kestesi
* Virtual klaviatura (sensorlı ekran klaviaturası)

== Derekler ==
&lt;references /&gt;
__BÖLİDİMÖNDEMEW__
[[Kategoriya:Kompyuter arxitekturası]]</text>
      <sha1>a3j2w2kh9p14ysot8t7cghyt4fkwmbg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Aqsha</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21361</id>
    <revision>
      <id>125563</id>
      <parentid>117526</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:03:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125563</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9580" sha1="5ipulsf6qb2w0x3kn7reaxi3o7vwiix" xml:space="preserve">[[Fayl:Euro_coins_and_banknotes_(cropped).jpg|nobaý|Banknotalar hám monetalar]]
'''Aqsha''' ''(sonday-aq '''Pul''')'' ‒ bul qandayda bir [[mámleket]] yamasa social-ekonomikalıq kontekstte tovarlar hám xızmetler ushın tólem hám qarızlardı, mısalı [[Salıq|salıqlardı]] qaytarıw ushın ulıwma qabıl etilgen hár qanday zat yamasa tastıyıqlanǵan jazıw.&lt;ref&gt;{{Cite book|title=The Economics of Money, Banking, and Financial Markets}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.dictionaryofeconomics.com/article?id=pde2008_M000217&amp;edition=current&amp;q=money&amp;topicid=&amp;result_number=5|bet=money : The New Palgrave Dictionary of Economics|jumıs=The New Palgrave Dictionary of Economics|qaralǵan sáne=18 December 2010}}&lt;/ref&gt; Aqshanıń ózgeshe tiykarǵı funkciyaları: almasıw quralı, esap birligi, bahanıń saqlanıwı hám geyde keyinge qaldırılǵan tólem standartı.

Tariyxıy jaqtan aqsha tovar retinde óziniń ishki qunına iye bolǵan bazar qubılısı edi; házirgi derlik barlıq aqsha [[Sistema|sistemaları]] paydalanıw qunı joq támiynatsız fiat aqshasına tiykarlanǵan.&lt;ref name=&quot;mankiw&quot;&gt;{{Cite book|title=Macroeconomics|last=Mankiw|first=N. Gregory|year=2007|edition=6th|pages=[https://archive.org/details/macroeconomics0000mank/page/22 22–32]|chapter=2|publisher=Worth Publishers|location=New York|isbn=978-0-7167-6213-3}}&lt;/ref&gt; Demek, onıń qunı social kelisim arqalı payda boladı, húkimet yamasa regulyatorlıq organ tárepinen nızamlı tólem quralı dep járiyalanadı; yaǵnıy, ol mámleket shegaraları ishinde tólem forması sıpatında qabıl etiliwi kerek, [[AQSh]] dollarınıń jaǵdayında &quot;barlıq mámleketlik hám jeke qarızlar&quot; ushın.

Mámlekettiń aqsha massası átirapındaǵı barlıq valyutanı (házirgi waqıtta shıǵarılǵan banknota hám monetalar) hám qollanılǵan anıqlamaǵa baylanıslı, bir yamasa bir neshe túrdegi bank aqshasın (chek schetları, jıynaq schetları hám basqa túrdegi bank schetlarındaǵı qaldıqlar) óz ishine aladı. Finans mákemeleriniń kitaplarında qunı bar hám fizikalıq banknotalarǵa aylandırılıwı múmkin bolǵan yamasa naq aqshasız tólem ushın paydalanılatuǵın bank aqshası, rawajlanǵan ellerde keń mánistegi aqshanıń eń úlken bólegin quraydı.

== Etimologiya ==
&quot;Aqsha&quot; sózi francuz tilindegi &quot;monnaie&quot; arqalı &quot;tıyın&quot; mánisin ańlatatuǵın latın tilindegi &quot;moneta&quot; sózinen kelip shıqqan. Latın sóziniń kelip shıǵıwı Rimniń jeti tóbesiniń biri bolǵan Kapitoliydegi Yunona ibadatxanasınan dep esaplanadı. Áyyemgi dúnyada Yunona kóbinese aqsha menen baylanıstırılǵan. Rimdegi Yunona Moneta ibadatxanası Áyyemgi Rim moneta sarayı jaylasqan jer bolǵan. &quot;Yunona&quot; ataması etrusk qudayı Unidan, al &quot;Moneta&quot; ya latın tilindegi &quot;monere&quot; (esletiw, eskertiw yamasa úyretiw) sózinen, ya bolmasa grek tilindegi &quot;moneres&quot; (jalǵız, unikal) sózinen kelip shıqqan bolıwı múmkin.

Batıs áleminde moneta-aqsha ushın keń tarqalǵan termin &quot;specie&quot; bolǵan, ol latın tilindegi &quot;in specie&quot; sózinen kelip shıqqan, bul &quot;zatlay&quot; degendi ańlatadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.etymonline.com/index.php?search=specie&amp;searchmode=phrase|bet=Online Etymology Dictionary|baspaxana=etymonline.com|qaralǵan sáne=2009-04-20}}&lt;/ref&gt;

== Tariyxı ==
[[Fayl:BMC_06.jpg|solğa|nobaý|B.e.sh. 640-jılǵa tiyisli Lidiyadan shıqqan elektrumnan islengen úshten bir stater monetası. Gerodottıń aytıwınsha, lidiyalılar altın hám gúmis teńgelerdi birinshi bolıp qollanıwqa kirgizgen xalıq bolǵan. Házirgi ilimpazlar bul birinshi basılǵan monetalar shama menen b.e.sh. 650-600 jıllar aralıǵında soǵılǵan dep esaplaydı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://rg.ancients.info/lion/article.html|bet=World's First Coin|avtor=Goldsborough, Reid|sáne=2003-10-02|baspaxana=rg.ancients.info|qaralǵan sáne=2009-04-20}}&lt;/ref&gt;]]
Barterge uqsas usıllardıń qollanılıwı keminde 100,000 jıl burın baslanǵan bolıwı múmkin, biraq tiykarınan barterge tiykarlanǵan jámiyet yamasa ekonomikanıń bolǵanlıǵı haqqında hesh qanday dálil joq.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://bellacaledonia.org.uk/2016/06/08/the-myth-of-the-myth-of-the-myth-of-barter-and-the-return-of-the-armchair-ethnologists/|bet=The Myth of the Myth of the Myth of Barter and the Return of the Armchair Ethnologists|sáne=2016-06-08|til=en-GB|jumıs=[[Bella Caledonia]]|qaralǵan sáne=2020-02-12}}&lt;/ref&gt; Kerisinshe, aqshasız jámiyetler kóbinese sıylıq ekonomikası hám qarız principleri tiykarında jumıs islegen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.nakedcapitalism.com/2011/08/what-is-debt-%E2%80%93-an-interview-with-economic-anthropologist-david-graeber.html|bet=What is Debt? — An Interview with Economic Anthropologist David Graeber|sáne=2011-08-26|jumıs=naked capitalism|baspaxana=[[Naked Capitalism]]}}&lt;/ref&gt; Barter haqıyqatında orın alǵan jaǵdaylarda, ol ádette ya tolıq jat adamlar arasında, ya bolmasa potencial dushpanlar arasında qáliplesken.&lt;ref name=&quot;Graeber, David pp. 153-154&quot;&gt;{{Cite book|title=Toward an anthropological theory of value: the false coin of our own dreams|url=https://books.google.com/books?id=uo8tttilAlQC&amp;pg=PA153}}&lt;/ref&gt;

Dúnyanıń kóp mádeniyatları aqıbetinde tovar aqshanı qollanıwdı rawajlandırdı. Mesopotamiyalıq shekel salmaq birligi bolıp, shama menen 160 arpa dánesiniń massasına tiykarlanǵan. Bul termin birinshi ret Mesopotamiyada shama menen b.e.sh. 3000-jıllarda qollanılǵan. Amerika, Aziya, Afrika hám Avstraliyadaǵı jámiyetler qabıq aqshanı qollanǵan — kóbinese kauri mollyuskasınıń (Cypraea moneta L. yamasa C. annulus L.) qabıǵın. Gerodottıń aytıwınsha, lidiyalılar altın hám gúmis monetalardı birinshi bolıp qollanıwqa kirgizgen xalıq bolǵan. Házirgi zaman ilimpazları bul birinshi basılǵan monetalar shama menen b.e.sh. 650-600 jıllar aralıǵında soǵılǵan dep esaplaydı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://rg.ancients.info/lion/article.html|bet=World's First Coin|avtor=Goldsborough, Reid|sáne=2003-10-02|baspaxana=rg.ancients.info|qaralǵan sáne=2009-04-20}}&lt;/ref&gt;
[[Fayl:Jiao_zi.jpg|nobaý|Sun dinastiyasınıń Czyaozi, dúnyadaǵı eń áyyemgi qaǵaz aqsha]]
Tovar aqsha sisteması nátiyjesinde wákillik aqsha sistemasına rawajlandı. Bul altın hám gúmis sawdagerleri yamasa bankler óz amanatshılarına qoyılǵan tovar aqshası ushın qaytarıp alıwǵa bolatuǵın kvitanciyalar bergeni sebepli júz berdi. Aqıbetinde, bul kvitanciyalar tólem quralı sıpatında ulıwma qabıl etilip, aqsha retinde qollanıldı. Qaǵaz aqsha yamasa banknotalar birinshi ret Qıtayda Sun dinastiyası dáwirinde qollanılǵan. &quot;Czyaozi&quot; dep atalǵan bul banknotalar VII ásirden berli qollanılıp kiyatırǵan wáde xatlardan rawajlanǵan. Biraq, olar tovar aqshasın tolıq almastırmadı hám monetalar menen birge qollanıldı. XIII ásirde qaǵaz aqsha Marko Polo hám Uilyam Rubruk sıyaqlı sayaxatshılardıń esapları arqalı Evropada belgili boldı.&lt;ref&gt;{{Cite book|title=History of the weksel: Bill of exchange and promissory note}}&lt;/ref&gt; Marko Polonıń Yuan dinastiyası dáwirindegi qaǵaz aqsha haqqındaǵı esabı onıń &quot;Marko Polonıń sayaxatları&quot; kitabınıń &quot;Ullı xan óz elinde aǵash qabıǵınan islengen qaǵazǵa uqsas nárseni aqsha sıpatında qollanıwǵa qalay sebep boldı&quot; dep atalǵan babınıń teması boldı.&lt;ref name=&quot;Marco Polo&quot;&gt;{{Cite book|title=The Travels of Marco Polo, a Venetian, in the Thirteenth Century: Being a Description, by that Early Traveller, of Remarkable Places and Things, in the Eastern Parts of the World|url=https://books.google.com/books?id=JetQAAAAcAAJ&amp;pg=PA353}}&lt;/ref&gt; Evropada banknotalar birinshi ret 1661-jılı Stokgolm banki tárepinen shıǵarıldı hám olar da monetalar menen birge qollanıldı. Altın standartı, yaǵnıy ayırbaslaw quralı sıpatında aldın ala belgilengen, turaqlı muǵdardaǵı altınǵa ayırbaslanatuǵın qaǵaz banknotalar qollanılatuǵın pul sisteması, XVII-XIX ásirlerde Evropada altın teńgelerdiń valyuta sıpatında qollanılıwın almastırdı. Bul altın standartı banknotaları nızamlı tólem quralına aylandırıldı hám olardı altın monetalarǵa ayırbaslaw qollap-quwatlanbadı. XX ásirdiń basına kelip, derlik barlıq mámleketler altın standartın qabıl etip, ózleriniń nızamlı tólem quralı bolǵan banknotaların turaqlı muǵdardaǵı altın menen támiyinledi.

[[Ekinshi jáhán urısı|Ekinshi dúnya júzilik urısınan]] hám Bretton-Vuds konferenciyasınan keyin, kópshilik mámleketler AQSH dollarına baylanǵan fiat valyutaların qabıl etti. AQSH dolları óz gezeginde altınǵa baylanǵan edi. 1971-jılı [[Amerika Qurama Shtatları|AQSH]] húkimeti dollardı altınǵa ayırbaslawdı toqtattı. Bunnan keyin kóp mámleketler óz valyutaların AQSH dollarınan ajırattı, hám dúnyanıń kópshilik valyutaları húkimetlerdiń nızamlı tólem quralı sıpatındaǵı buyrıǵınan hám aqshanı tólem arqalı tovarlarǵa aylandırıw múmkinshiliginen basqa hesh nárse menen támiyinlenbeytuǵın boldı. Zamanagóy aqsha teoriyası tárepdarlarınıń pikirinshe, fiat aqshası jáne de salıqlar menen támiyinlenedi. Salıqlardı engiziw arqalı mámleketler ózleri shıǵaratuǵın valyutaǵa talaptı payda etedi.&lt;ref&gt;{{Cite book|author=Wray|title=Modern money theory: a primer on macroeconomics for sovereign monetary systems|date=2012|publisher=Palgrave Macmillan}}&lt;/ref&gt;

== Derekler ==

[[Kategoriya:Valyuta]]
[[Kategoriya:Ekonomika]]</text>
      <sha1>5ipulsf6qb2w0x3kn7reaxi3o7vwiix</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Mark Cukerberg</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21362</id>
    <revision>
      <id>125562</id>
      <parentid>118609</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:03:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125562</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="102225" sha1="kdloy3us3rjcic2jpajy5ol7u67v6xx" xml:space="preserve">
{{Shaxs infoqutısı|atı=Mark Cukerberg|portret=Mark Zuckerberg F8 2019 Keynote (32830578717) (cropped).jpg|táriypi=Cukerberg 2019-jılda|tuwılǵan waqtındaǵı atı=Mark Elliot Cukerberg|tuwılǵan sánesi=14.05.1984|tuwılǵan jeri=Uayt-Pleyns, [[Nyu-York]], [[AQSh]]|kásibi={{hlist|Biznesmen|kompyuter baǵdarlamashısı|qayırqomlıq isker}}|bilimi=[[Garvard universiteti]] (oqıwdı taslap ketken)&lt;!--Do NOT change this line without prior consensus--&gt;|iskerlik jılları=2004-jıldan házirgi waqıtqa shekem|ómirlik joldası={{marriage|Priscilla Chan|2012}}&lt;!--Do not insert &quot;Dr.&quot; Per WP:CREDENTIAL--&gt;|balaları=3|sayt={{URL|facebook.com/zuck}}|qolı=Mark Zuckerberg Signature.svg}}

'''Mark Elliot Cukerberg''' ([[Inglis tili|ingl]]. ''Mark Elliot Zuckerberg;'' 14-may, 1984-jılı tuwılǵan) ‒ [[Facebook]] sociallıq tarmaǵı hám onıń baslı kompaniyası [[Meta Platforms|Meta Platformstı]] birge shólkemlestirgen amerikalı biznesmen bolıp, ol usı kompaniyanıń basqarma baslıǵı, bas atqarıwshı direktorı hám baqlawshı akcioneri bolıp tabıladı. Cukerberg veb-sayttıń iyesi, sonday-aq paydalanıwshılar jeke maǵlıwmatlarınıń qáwipsizligi sıyaqlı máseleler boyınsha bir neshe sud isiniń baslı teması bolǵan.

Cukerberg qısqa waqıt aralıǵında Garvard kolledjinde oqıdı, ol jerde 2004-jıldıń fevral ayında bólmelesleri Eduardo Saverin, Endryu Makkollum, Dastin Moskovic hám Kris Xyuz benen birge [[Facebook|Facebooktı]] iske túsirdi. Cukerberg 2012-jıldıń may ayında kompaniyanı kópshilik akciyalar menen ashıq kompaniyaǵa aylandırdı. Ol 2008-jılı, 23 jasında dúnyadaǵı eń jas milliarder boldı hám turaqlı túrde dúnyadaǵı eń bay adamlar qatarına kirip kelmekte. Ol sonday-aq óz qarjısın Chan Zuckerberg Initiative dúziwdi qosqanda, bir neshe qayırqomlıq jumısların shólkemlestiriw ushın paydalanǵan.

Cukerbergtiń dáslepki karerasın, huqıqıy mashqalaların hám Facebook penen dáslepki tabısın súwretlegen «The Social Network» atlı film 2010-jılı shıǵarıldı hám bir neshe [[Oskar sıylıǵı|Oskar]] sıylıǵın jeńip aldı. Onıń texnologiya tarawındaǵı kózge túskenligi hám tez kóteriliwi siyasiy hám huqıqıy dıqqattı ózine tarttı.

== Erte jaslıq dáwiri hám bilim alıwı ==
Mark Elliot Cukerberg 1984-jıl 14-mayda Nyu-Yorktıń Uayt-Pleyns qalasında psixiatr Karen (qızlıq familiyası Kempner) hám stomatolog Edvard Cukerbergtiń shańaraǵında dúnyaǵa keldi. Ol hám onıń úsh qarındası (Ariel, Rendi hám Donna) [[Nyu-York (shtat)|Nyu-Yorktıń]] Dobbs-Ferri qalasındaǵı shańaraqta tárbiyalandı. Onıń úlken ata-babaları Avstriya, Germaniya hám Polshadan kóship kelgen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.facebook.com/zuck/posts/10103460278231481|bet=My great grandparents came from Germany, Austria, and Poland.|arxivurl=https://ghostarchive.org/iarchive/facebook/4/10103460278231481|arxivsáne=February 26, 2022|avtor=Zuckerberg|at=Mark|sáne=January 27, 2017|baspaxana=Facebook}}&lt;/ref&gt; Cukerberg dáslep Ardsli joqarı mektebinde oqıdı, keyin Fillips Ekseter akademiyasına kóshti. Ol qılıshlasıw komandasınıń kapitanı boldı.

=== Programmalıq támiynattı islep shıǵıw ===

==== Dáslepki jılları ====
Cukerberg balalıq dáwirinde kompyuter programmalastırıwdı úyrendi. Shama menen on bir jasında ol «ZuckNet» dep atalǵan programmanı jarattı, ol shańaraqtaǵı kompyuterler menen ákesiniń stomatologiya kabinetindegi kompyuterlerdiń óz-ara baylanısıwına múmkinshilik berdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.vox.com/2017/5/23/15683074/facebook-mark-zuckerberg-chat-network-aol-zucknet|bet=Before Facebook, Mark Zuckerberg built a chat network called ZuckNet|avtor=Wagner|at=Kurk|sáne=May 24, 2017|qaralǵan sáne=October 13, 2024}}&lt;/ref&gt; Cukerbergtiń joqarı mektepte oqıǵan jıllarında ol Synapse Media Player dep atalǵan muzıka pleerin islep shıǵıw ústinde jumıs isledi. Bul qurılma paydalanıwshınıń tıńlaw ádetlerin úyreniw ushın [[Mashinalıq oqıtıw|mashinalıq oqıtıwdı]] qollandı, bul Slashdot saytında járiyalandı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://slashdot.org/articles/03/04/21/110236.shtml|bet=Machine Learning and MP3s|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230210164555/https://slashdot.org/story/03/04/21/110236/machine-learning-and-mp3s|arxivsáne=February 10, 2023|avtor=Hemos/Dan Moore|sáne=April 21, 2003|jumıs=Slashdot|qaralǵan sáne=September 3, 2010}}&lt;/ref&gt; hám PC Magazine jurnalınan 5 ten 3 baha aldı. The New Yorker jurnalı bir márte Cukerberg haqqında: «Ayırım balalar kompyuter oyınların oynadı. Mark bolsa olardı dóretti» dep jazǵan edi. Ele joqarı mektepte oqıp atırǵan waqtında ol piyshembi keshleri Mercy kolledjinde magistratura dárejesindegi kompyuter kursına qatnastı.&lt;ref name=&quot;NEWYORKER2010&quot; /&gt;

==== Kolledj jılları ====
The New Yorker jurnalınıń atap ótiwinshe, Cukerberg 2002-jılı Garvardta oqıwın baslaǵan waqıtta ol álleqashan «programmalastırıw tarawındaǵı vunderkind» sıpatında tanılǵan edi. Ol [[psixologiya]] hám [[Informatika|kompyuter ilimlerin]] oqıdı,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.deseret.com/2011/3/25/20181280/mark-zuckerberg-speaks-at-byu-calls-facebook-as-much-psychology-and-sociology-as-it-is-technology/|bet=Mark Zuckerberg speaks at BYU, calls Facebook &quot;as much psychology and sociology as it is technology&quot;|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230322055157/https://www.deseret.com/2011/3/25/20181280/mark-zuckerberg-speaks-at-byu-calls-facebook-as-much-psychology-and-sociology-as-it-is-technology/|arxivsáne=March 22, 2023|avtor=Larson|at=Chase|sáne=March 25, 2011|jumıs=Deseret News|qaralǵan sáne=March 22, 2024}}&lt;/ref&gt; Kirkland úyinde jasadı, hám Alpha Epsilon Pi birlespesine aǵza boldı.&lt;ref name=&quot;NEWYORKER2010&quot; /&gt; Ekinshi kursta ol CourseMatch dep ataǵan programmanı jazdı, ol paydalanıwshılarǵa basqa studentlerdiń tańlawlarına tiykarlanıp sabaqlardı tańlaw hám oqıw toparların dúziw imkaniyatın berdi. Keyinirek, ol dáslep Facemash dep ataǵan basqa programmanı dóretti, ol studentlerge fotosúwretler ishinen eń kórkem adamdı tańlawǵa múmkinshilik berdi. Cukerbergtiń sol waqıttaǵı bólme joldası Ari Xasit bılay túsindirdi:&lt;blockquote&gt;Bizlerde «Face Books» dep atalǵan kitaplar bar edi, olarda student jataqxanalarında jasaytuǵın hár bir adamnıń atı hám súwreti bar edi. Dáslep, ol sayt dóretti hám oǵan eki súwret yamasa eki erkek hám eki hayaldıń súwretlerin jaylastırdı. Saytqa kiriwshiler kim «jaǵımlıraq» ekenin tańlawı kerek edi hám dawıslarǵa baylanıslı reyting dúziletuǵın edi.&lt;ref name=&quot;Hasit&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.haaretz.com/news/facebook-founder-s-roommate-recounts-creation-of-internet-giant-1.275748|bet=Facebook founder's roommate recounts creation of Internet giant|arxivurl=https://web.archive.org/web/20101022153118/http://www.haaretz.com/news/facebook-founder-s-roommate-recounts-creation-of-internet-giant-1.275748|arxivsáne=October 22, 2010|avtor=Grimland|at=Guy|sáne=October 5, 2009|jumıs=Haaretz|qaralǵan sáne=December 14, 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;/blockquote&gt;Sayt demalıs kúnleri ashıldı, biraq dúyshembi kúni azanda kolledj onı jawıp tasladı, sebebi onıń keń tarqalǵanlıǵı Garvardtıń tarmaq kommutatorlarınıń birin isten shıǵarıp, studentlerdiń Internetke kiriwine tosıq bolǵan edi. Sonıń menen bir qatarda, kóp studentler óz súwretleriniń ruqsatsız qollanılıp atırǵanına shaǵım etti. Cukerberg jámiyetshilik aldında keshirim soradı, al studentlik gazeta onıń saytı «pútkilley orınsız» ekenligin bildirgen maqalalar járiyaladı.&lt;ref name=&quot;Hasit&quot;/&gt;

== Karerası ==

=== Facebook ===
2004-jıldıń yanvar ayında Cukerberg jańa veb-sayt ushın kod jazıwdı basladı. 2004-jıldıń 4-fevralında Cukerberg óz bólmelesleri Eduardo Saverin, Endryu Makkollum, Dastin Moskovic hám Kris Xyuz benen birgelikte dáslep thefacebook.com mánzilinde jaylasqan «Thefacebook»tı iske qostı.&lt;ref name=&quot;skepticism2&quot;&gt;{{Cite news|last=Seward, Zachary M.|date=July 25, 2007|title=Judge Expresses Skepticism About Facebook Lawsuit|work=[[The Wall Street Journal]]|url=https://www.wsj.com/articles/SB118539991204578084|access-date=April 30, 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;rww051009&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.readwriteweb.com/archives/mark_zuckerberg_inspiration_for_facebook_before_harvard.php|bet=Did Mark Zuckerberg's Inspiration for Facebook Come Before Harvard?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120201185222/http://www.readwriteweb.com/archives/mark_zuckerberg_inspiration_for_facebook_before_harvard.php|arxivsáne=February 1, 2012|avtor=Antonas|at=Steffan|sáne=May 10, 2009|jumıs=ReadWrite Social|baspaxana=SAY Media, Inc|qaralǵan sáne=March 26, 2013}}&lt;/ref&gt; Facebook ushın erte ilham deregi Cukerberg 2002-jılı pitkergen Phillips Exeter Academy tayarlaw mektebi bolıwı múmkin. Ol óziniń studentler katalogın - «The Photo Address Book»tı baspadan shıǵarǵan, onı studentler «The Facebook» dep ataǵan. Bunday fotokataloglar kóplegen jeke mekteplerde studentlik jámiyetlik tájiriybeniń áhmiyetli bólegi bolǵan. Olardıń járdeminde studentler ózleriniń oqıw jılların, dosların hám telefon nomerlerin kórsete alatuǵın edi.&lt;ref name=&quot;rww051009&quot; /&gt;
[[Fayl:MarkZuckerberg-crop.jpg|alt=Mark Zuckerberg with a laptop, facing the camera|solğa|nobaý|2005-jıldaǵı Cukerberg]]
Sayt ashılǵannan altı kún ótkennen keyin, Garvardtıń úsh joqarı kurs studenti - Kemeron Uinklvoss, Tayler Uinklvoss hám Divya Narendra Cukerbergti aldınnan bilip turıp aldaǵanlıqta ayıpladı. Olar Cukerbergtiń HarvardConnection.com dep atalatuǵın sociallıq tarmaq qurıwǵa járdem berejaǵına isengen, al ol bolsa olardıń ideyaların básekiles ónim jaratıw ushın paydalanǵan.&lt;ref name=&quot;zuckerberghacked2&quot;&gt;{{Cite news|last=Carlson|first=Nicolas|date=March 5, 2010|title=In 2004, Mark Zuckerberg Broke Into A Facebook User's Private Email Account|work=[[Business Insider]]|url=http://www.businessinsider.com/how-mark-zuckerberg-hacked-into-the-harvard-crimson-2010-3|access-date=March 5, 2010}}&lt;/ref&gt; Úshewi The Harvard Crimson gazetasına shaǵım etti hám gazeta buǵan juwap retinde tergew basladı. Cukerberg redaktorlardı maqalanı járiyalamawǵa kóndiriwge urınǵan waqıtta,&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Kaplan|first=Katherine A.|date=November 19, 2003|title=Facemash Creator Survives Ad Board|url=https://www.thecrimson.com/article/2003/11/19/facemash-creator-survives-ad-board-the/|access-date=December 26, 2021|work=The Harvard Crimson}}&lt;/ref&gt; ol jáne de eki redaktordıń elektron pochta akkauntlarına buzıp kirdi - bul ushın ol olardıń TheFacebook-taǵı jeke kiriw maǵlıwmatların paydalandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.businessinsider.com/how-mark-zuckerberg-hacked-into-the-harvard-crimson-2010-3|bet=In 2004, Mark Zuckerberg Broke into a Facebook User's Private Email Account|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190508193810/https://www.businessinsider.com/how-mark-zuckerberg-hacked-into-the-harvard-crimson-2010-3|arxivsáne=May 8, 2019|jumıs=[[Business Insider]]|qaralǵan sáne=October 31, 2021}}&lt;/ref&gt;

Facebook sociallıq media platformasınıń rásmiy ashılıwınan keyin úshewi Cukerbergke qarsı sudqa shaǵım etti, ol kelisim menen juwmaqlandı.&lt;ref name=&quot;nytb2&quot;&gt;{{Cite news|last=Stone, Brad|date=June 28, 2008|title=Judge Ends Facebook's Feud With ConnectU|work=[[The New York Times]] blog|url=http://bits.blogs.nytimes.com/2008/06/26/judge-ends-facebooks-feud-with-connectu/index.html|access-date=July 26, 2010}}&lt;/ref&gt; Kelisilgen esaplasıw 1,2 million Facebook akciyası hám 20 million dollar naq aqsha boldı.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Rushe|first=Dominic|date=February 2, 2012|title=Facebook IPO sees Winklevoss twins heading for $300m fortune|work=[[The Guardian]]|url=https://www.theguardian.com/technology/2012/feb/02/facebook-ipo-winklevoss-300m-fortune|access-date=December 15, 2016}}&lt;/ref&gt;

Cukerbergtiń Facebook-ı dáslep tek «Garvard isi» bolıp baslandı, keyin ol onı basqa oqıw orınlarına jayıwdı sheshti hám bólme joldası hám birge shólkemlestiriwshi Dastin Moskovicten járdem soradı. Olar Kolumbiya universiteti, Nyu-York universiteti, [[Stanford universiteti|Stenford universiteti]], Dartmut kolledji, [[Cornell universiteti|Kornell universiteti]], Pensilvaniya universiteti, Braun universiteti hám Yel universitetinen basladı.&lt;ref&gt;{{Cite news}}&lt;cite class=&quot;citation news cs1&quot; id=&quot;CITEREFHolt2004&quot;&gt;&lt;span class=&quot;cx-segment&quot; data-segmentid=&quot;1077&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20100614061858/http://www.stanforddaily.com/2004/03/10/thefacebookcoms-darker-side/ &quot;Thefacebook.com's darker side&quot;]. &lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;cx-segment&quot; data-segmentid=&quot;1078&quot;&gt;''[[The Stanford Daily]]''. &lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;cx-segment&quot; data-segmentid=&quot;1080&quot;&gt;Archived from [http://www.stanforddaily.com/2004/03/10/thefacebookcoms-darker-side the original] on June 14, 2010.&lt;/span&gt;&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;

Cukerberg joybardı tamamlaw ushın Garvardtaǵı ekinshi kursında oqıwdan ketti.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Klepper|first=David|date=November 9, 2011|title=Mark Zuckerberg, Harvard dropout, returns to open arms|work=[[Christian Science Monitor]]|url=http://www.csmonitor.com/Innovation/Latest-News-Wires/2011/1109/Mark-Zuckerberg-Harvard-dropout-returns-to-open-arms|access-date=January 27, 2019}}&lt;/ref&gt; Cukerberg, Moskovich hám basqa birge shólkemlestiriwshiler Kaliforniyadaǵı Palo-Altoǵa kóshti, ol jerde olar keńse sıpatında xızmet etken kishi úy jalladı. Jaz dawamında Cukerberg kompaniyasına investiciya salǵan Piter Til menen ushırastı. Olar birinshi keńsesin 2004-jıldıń ortasında aldı. Cukerbergtiń aytıwınsha, topar Garvardqa qaytıwdı jobalastırǵan, biraq sońında Kaliforniyada qalıwdı sheshken, sebebi Cukerberg Kaliforniyadaǵı kompyuter texnologiyasınıń orayı Silikon maydanınıń «ápsanalıq ornın» joqarı bahalaǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.thecrimson.com/article/2005/11/1/zuckerberg-to-leave-harvard-indefinitely-mark/|bet=Zuckerberg To Leave Harvard Indefinitely|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130327053102/http://www.thecrimson.com/article/2005/11/1/zuckerberg-to-leave-harvard-indefinitely-mark/|arxivsáne=March 27, 2013|avtor=Teller|at=Sam|sáne=November 1, 2005|jumıs=The Harvard Crimson|baspaxana=The Harvard Crimson, Inc|qaralǵan sáne=March 26, 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.thecrimson.com/article/2005/2/24/business-casual-a-year-ago-mark/|bet=Business, Casual.|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190305005010/https://www.thecrimson.com/article/2005/2/24/business-casual-a-year-ago-mark/|arxivsáne=March 5, 2019|avtor=Kevin J. Feeney|sáne=February 24, 2005|jumıs=The Harvard Crimson|baspaxana=The Harvard Crimson, Inc|qaralǵan sáne=March 26, 2013}}&lt;/ref&gt; Olar álleqashan iri korporaciyalardıń kompaniyanı satıp alıw usınıslarınan bas tartqan edi. 2007-jılǵı intervyude Cukerberg óz pikirin bılay túsindirdi: «Bul aqshanıń muǵdarı sebepli emes. Men hám meniń kásipleslerim ushın eń áhmiyetlisi - adamlar ushın ashıq informaciya aǵımın jaratıw. Media korporaciyalarınıń konglomeratlarǵa tiyisli bolıwı men ushın jaǵımlı ideya emes.»&lt;ref name=&quot;Exeter&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.exeter.edu/news_and_events/news_events_5594.aspx|bet=Face-to-Face with Mark Zuckerberg '02|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120202181919/http://www.exeter.edu/news_and_events/news_events_5594.aspx|arxivsáne=February 2, 2012|sáne=January 24, 2007|baspaxana=Phillips Exeter Academy|qaralǵan sáne=March 26, 2013}}&lt;/ref&gt; Sol jılı [[Stanford universiteti|Stenford]] universitetinde Y Combinator kompaniyasınıń Startup School kursında sóylep, Cukerberg «jas adamlar ápiwayı túrde aqıllıraq» hám basqa kásipkerler jaslardı jumısqa alıwǵa beyim bolıwı kerek degen dawlı pikirdi ayttı.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://venturebeat.com/2007/03/26/start-up-advice-for-entrepreneurs-from-y-combinator-startup-school/|title=Startup advice for entrepreneurs from Y Combinator|date=March 26, 2007|first=Mark|last=Coker}}&lt;/ref&gt;

Cukerberg 2010-jılı Wired jurnalına bul maqsetlerin qayta tastıyıqladı: «Men haqıyqattan da qayǵıratuǵın nárse - bul missiya, dúnyanı ashıq etiw.» Bunnan aldın, 2009-jıldıń aprel ayında, Cukerberg Facebook ushın qarjılandırıw strategiyaları boyınsha burınǵı Netscape kompaniyasınıń bas finans direktorı Piter Karriyden másláhát soraǵan edi.&lt;ref name=&quot;twsOctBPP&quot;&gt;{{Cite news|title=Yu, Zuckerberg and the Facebook fallout|url=http://blogs.reuters.com/mediafile/2009/04/01/yu-zuckerberg-and-the-facebook-fallout/|access-date=March 26, 2013|publisher=Reuters|date=April 1, 2009|first=Robert|last=MacMillan}}&lt;/ref&gt; 2010-jıl 21-iyulde Cukerberg Facebook 500 million paydalanıwshı belgisine jetkenin xabarladı.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Zuckerberg |first=Mark |title=500 Million Stories |date=July 22, 2010 |url=https://blog.facebook.com/blog.php?post=409753352130 |access-date=May 21, 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120520200921/http://blog.facebook.com/blog.php?post=409753352130 |url-status=live |publisher=The Facebook Blog |archive-date=May 20, 2012}}&lt;/ref&gt; Onnan Facebook óziniń ájayıp ósiwi nátiyjesinde reklamadan kóbirek tabıs taba alatuǵını haqqında soraǵanda, ol bılay túsindirdi:&lt;blockquote&gt;«Menińshe, biz bunı isley alamız ... Eger siz biziń betimizdiń qansha bólegi reklamalar menen toltırılǵanın ortasha izlew sorawı menen salıstırsańız. Biz ushın ortasha kórsetkish bettiń 10 procentten azıraǵın quraydı, al izlew ushın ortasha kórsetkish shama menen 20 procent reklamalar menen toltırılǵan ... Bul biz isley alatuǵın eń ápiwayı nárse. Biraq biz onday emespiz. Biz jetkilikli dárejede aqsha tabamız. Awa, meniń aytpaqshı bolǵanım, biz islerdi júrgizip atırmız; biz ózimiz qálegen tezlikte ósip atırmız.».&lt;/blockquote&gt;2010-jılı 1984-jılı «Xakerler: Kompyuter revolyuciyasınıń qaharmanları» kitabın jazǵan Stiven Levi, Cukerbergtiń «ózin anıq túrde xaker dep esaplaytuǵının» jazdı. Cukerberg «olardı jaqsılaw» ushın «nárselerdi buzıw maqul» ekenin ayttı.&lt;ref name=&quot;wired041910&quot;&gt;{{Cite news|access-date=September 23, 2010|url=https://www.wired.com/magazine/2010/04/ff_hackers/all/1|title=Geek Power: Steven Levy Revisits Tech Titans, Hackers, Idealists|work=Wired|date=April 19, 2010|last=Levy, Steven}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;fast092410&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.fastcompany.com/mic/2010/profile/facebook|bet=The World's Most Innovative Companies 2010|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100720061436/http://www.fastcompany.com/mic/2010/profile/facebook|arxivsáne=July 20, 2010|avtor=McGirt, Ellen|sáne=February 17, 2010|jumıs=Fast Company|qaralǵan sáne=September 24, 2010}}&lt;/ref&gt; Facebook hár altı-segiz háptede bir ret ótkeriletuǵın «xakatonlardı» engizdi, onda qatnasıwshılar bir túnde joybardı oylap tabıw hám tamamlaw imkaniyatına iye boldı.&lt;ref name=&quot;wired041910&quot; /&gt; Kompaniya xakatonlarda muzıka, awqat hám pivo menen támiyinledi, hám Cukerberg sıyaqlı kóplegen Facebook xızmetkerleri úziliksiz qatnastı.&lt;ref name=&quot;fast092410&quot; /&gt; «Ideya sonnan ibarat, siz bir túnde bir nárseni haqıyqattan da jaqsı isley alasız», - dedi Cukerberg Levige. «Hám bul endi Facebook jeke tulǵasınıń bir bólegi ... Bul sózsiz meniń tulǵamnıń tiykarǵı bólegi.»&lt;ref name=&quot;wired041910&quot; /&gt;

2007-jılı Cukerberg MIT Technology Review jurnalınıń TR35 dizimine 35 jastan tómen dúnyadaǵı eń joqarı 35 innovator qatarına kirgizildi. Vanity Fair jurnalı Cukerbergti 2010-jılǵı «Informaciya dáwiriniń eń tásirli 100 adamı» diziminde 1-orınǵa qoydı. Cukerberg 2009-jılı Vanity Fair 100 diziminde 23-orındı iyeledi. 2010-jılı Cukerberg New Statesman jurnalınıń dúnyanıń eń tásirli 50 adamınıń jıllıq soraw-diziminde 16-orındı iyeledi.&lt;ref name=&quot;htanna&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.newstatesman.com/digital/2010/09/zuckerberg-faceman-site-world|bet=Mark Zuckerberg&amp;nbsp;– 50 People who matter 2010|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100930152129/http://www.newstatesman.com/digital/2010/09/zuckerberg-faceman-site-world|arxivsáne=September 30, 2010|jumıs=New Statesman|qaralǵan sáne=September 27, 2010}}&lt;/ref&gt;

2011-jılı PBS telekanalına bergen intervyusinde, [[Stiv Djobs|Stiv Djobstıń]] qaytıs bolıwınan keyin kóp ótpesten, Cukerberg Djobstıń oǵan Facebookta «siz sıyaqlı joqarı sapalı hám jaqsı nárseler jasawǵa baǵdarlanǵan» basqarıw komandasın qalay qurıw haqqında másláhát bergenin ayttı.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.bloomberg.com/news/2011-11-07/facebook-s-zuckerberg-says-steve-jobs-advised-on-company-focus-management.html|title=Facebook's Zuckerberg says Steve Jobs advised on company focus, management|publisher=[[Bloomberg News]]|date=November 7, 2011|access-date=November 12, 2011}}&lt;/ref&gt;
[[Fayl:Medvedev_and_Zuckerberg_October_2012-1.jpeg|nobaý|Cukerberg hám Rossiya premer-ministri Dmitriy Medvedev Moskva sırtındaǵı Rossiya basshısınıń rezidenciyasında ushırasıw waqtında, 1-oktyabr, 2012-jıl]]
2012-jıldıń 1-oktyabrinde Cukerberg sol waqıttaǵı Rossiya premer-ministri Dmitriy Medvedev penen Moskvada ushırasıp, Rossiyada sociallıq media innovaciyaların rawajlandırıw hám Facebooktıń Rossiya bazarındaǵı poziciyasın kúsheytiw máselelerin talqıladı.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Kramer|first=Andrew E.|date=October 1, 2012|title=Zuckerberg Meets With Medvedev in a Crucial Market|url=https://www.nytimes.com/2012/10/02/technology/zuckerberg-meets-with-medvedev-in-key-market.html|access-date=April 4, 2023}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Elder|first=Miriam|date=October 1, 2012|title=Facebook's Mark Zuckerberg meets excited Russian prime minister|url=https://www.theguardian.com/world/2012/oct/01/facebook-mark-zuckerberg-russia-prime-minister|access-date=April 4, 2023}}&lt;/ref&gt; Rossiyanıń baylanıs ministri Medvedevtiń Cukerbergti rus programmistlerin ózine tartıwǵa urınıwdıń ornına Moskvada izertlew orayın ashıwǵa kóndirgeni haqqında tvit jazdı. 2012-jılı Facebooktıń Rossiyada shama menen 9 million paydalanıwshısı bar edi, al jergilikli analog [[VKontakte|VK]] shama menen 34 million paydalanıwshıǵa iye edi.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Russia pushes Facebook to open research center|url=https://www.foxnews.com/tech/russia-pushes-facebook-to-open-research-center/|date=October 1, 2012|access-date=October 2, 2012}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Russia pushes Facebook to open research center|url=https://www.cbsnews.com/news/russia-pushes-facebook-to-open-research-center/|date=October 1, 2012|access-date=April 4, 2023}}&lt;/ref&gt; Facebooktıń tutınıwshılar marketingi boyınsha basshısı Rebekka Van Dayk 2013-jıldıń 6-aprelinde Home reklama kampaniyasınıń birinshi kúninde 85 million amerikalı Facebook paydalanıwshısı oǵan ushıraǵanın ayttı.

2013-jıldıń 19-avgustında The Washington Post gazetası Cukerbergtiń Facebook profilin jumıssız veb-baǵdarlamashı xakerlegeni haqqında xabar berdi.

2013-jıldıń sentyabr ayında ótkerilgen TechCrunch Disrupt konferenciyasında Cukerberg konferenciya waqtında internetke qosılmaǵan 5 milliard adamdı Facebookqa dizimnen ótkiziw ústinde jumıs alıp barıp atırǵanın málim etti. Keyin Cukerberg bunıń Internet.org joybarınıń maqseti menen baylanıslı ekenin túsindirdi, bul joybar arqalı Facebook basqa texnologiya kompaniyalarınıń qollawı menen internetke qosılǵan adamlar sanın kóbeytiwge umtılmaqta.&lt;ref name=&quot;Six&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://searchenginewatch.com/article/2296067/6-Things-We-Learned-From-Marissa-Mayer-and-Mark-Zuckerberg-at-TechCrunch-Disrupt-2013|bet=6 Things We Learned From Marissa Mayer and Mark Zuckerberg at TechCrunch Disrupt 2013|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130924084501/http://searchenginewatch.com/article/2296067/6-Things-We-Learned-From-Marissa-Mayer-and-Mark-Zuckerberg-at-TechCrunch-Disrupt-2013|arxivsáne=September 24, 2013|avtor=Edwards|at=Victoria|sáne=September 21, 2013|jumıs=TechCrunch|baspaxana=AOL Inc|qaralǵan sáne=September 23, 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Sew&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://searchenginewatch.com/article/2290350/Mark-Zuckerberg-Creates-Tech-Justice-League-to-Bring-Internet-to-the-Masses|bet=Mark Zuckerberg Creates Tech Justice League to Bring Internet to the Masses|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130928001450/http://searchenginewatch.com/article/2290350/Mark-Zuckerberg-Creates-Tech-Justice-League-to-Bring-Internet-to-the-Masses|arxivsáne=September 28, 2013|avtor=Stevenson|at=Alastair|sáne=August 22, 2013|jumıs=Search Engine Watch|baspaxana=Incisive Media Incisive Interactive Marketing LLC|qaralǵan sáne=September 23, 2013}}&lt;/ref&gt;

Cukerberg 2014-jıldıń mart ayında Ispaniyanıń [[Barselona]] qalasında ótkerilgen hám 75,000 wákil qatnasqan 2014-jılǵı Mobile World Congress (MWC) konferenciyasınıń tiykarǵı bayanatshısı boldı. Hár qıylı media derekleri Facebooktıń mobil texnologiyalarǵa itibarı menen Cukerbergtiń sóylegen sózi arasındaǵı baylanıstı atap ótip, mobil texnologiyalardıń kompaniyanıń keleshegi ekenin málim etti.&lt;ref&gt;{{Cite news}}&lt;cite class=&quot;citation news cs1&quot; id=&quot;CITEREFSamuel_Gibbs2014&quot;&gt;&lt;span class=&quot;cx-segment&quot; data-segmentid=&quot;1221&quot;&gt;[https://www.theguardian.com/technology/2014/feb/23/zuckerberg-facebook-barcelona-mobile-world-congress?CMP=EMCNEWEML6619I2 &quot;Mark Zuckerberg goes to Barcelona to make mobile friends&quot;]. &lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;cx-segment&quot; data-segmentid=&quot;1222&quot;&gt;''The Guardian''. &lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;cx-segment&quot; data-segmentid=&quot;1223&quot;&gt;[https://web.archive.org/web/20140302200037/http://www.theguardian.com/technology/2014/feb/23/zuckerberg-facebook-barcelona-mobile-world-congress?CMP=EMCNEWEML6619I2 Archived] from the original on March 2, 2014&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. &lt;/span&gt;&lt;/span&gt;&lt;span class=&quot;cx-segment&quot; data-segmentid=&quot;1224&quot;&gt;&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;February 24,&lt;/span&gt; 2014&lt;/span&gt;.&lt;/span&gt;&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; Cukerbergtiń sózi 2013-jıldıń sentyabr ayında TechCrunch konferenciyasında kótergen maqsetin keńeytip, rawajlanıwshı ellerde internet qamtıwın keńeytiw baǵdarında jumıs alıp barıp atırǵanın bildirdi.

2014-jıldıń 8-dekabr kúni Cukerberg basqa amerikalı texnologiya tulǵaları, mısalı Djeff Bezos hám Tim Kuk penen birge Facebook shtab-kvartirasında Qıtaydıń onlayn siyasatın ámelge asırıwdaǵı tásiri ushın «Internet patshası» dep atalǵan qıtaylı siyasatshı Lu Veydi qabıl etti. Bul ushırasıw Cukerbergtiń 2014-jıldıń 23-oktyabr kúni Qıtaydıń Pekin qalasındaǵı Cinxua universitetinde ótkerilgen soraw-juwap sessiyasına qatnasqannan keyin boldı, onda ol qıtay tilinde sóylesti; Facebook Qıtayda biykarlanǵan bolsa da, Cukerberg xalıq arasında joqarı bahalanadı hám eldiń rawajlanıp kiyatırǵan kásipkerlik sektorına járdem beriw ushın universitette boldı.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Alex Hern, Jonathan Kaiman|title=Mark Zuckerberg addresses Chinese university in Mandarin|url=https://www.theguardian.com/technology/2014/oct/23/mark-zuckerberg-chinese-university-fluent-mandarin-video|access-date=December 14, 2014|work=The Guardian|date=October 23, 2014}}&lt;/ref&gt;

2014-jıldıń 11-dekabr kúni Cukerberg kompaniyanıń Menlo-Parktaǵı shtab-kvartirasında tikkeley soraw-juwap sessiyasında sorawlarǵa juwap berdi. Tiykarın salıwshı hám bas direktor Facebooktı waqıttı biykarǵa joǵaltıw dep esaplamaytuǵının túsindirdi, sebebi ol sociallıq baylanıslardı jeńillestiredi, al jámiyetlik sessiyaǵa qatnasıwınıń sebebi «jámiyetke jaqsıraq xızmet etiwdi úyreniw» edi.&lt;ref name=&quot;Tad&quot;&gt;{{Cite news|last=Maria Tadeo|title=Mark Zuckerberg Q&amp;A: What we learnt about the Facebook founder|url=https://www.independent.co.uk/news/business/news/mark-zuckerberg-qa-what-we-learnt-about-the-facebook-founder-9921582.html|access-date=December 14, 2014|work=The Independent|date=December 12, 2014}}&lt;/ref&gt;

Cukerberg Facebooktıń bas direktorı sıpatında bir dollar aylıq aladı.&lt;ref name=&quot;$1Club&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.sec.gov/Archives/edgar/data/1326801/000119312513178090/d493645ddef14a.htm|bet=Facebook, Inc. Proxy Statement|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140623151822/http://www.sec.gov/Archives/edgar/data/1326801/000119312513178090/d493645ddef14a.htm|arxivsáne=June 23, 2014|sáne=April 26, 2013|baspaxana=United States Security and Exchange Commission|qaralǵan sáne=March 30, 2014|citata=On January 1, 2013, Mr. Zuckerberg's annual base salary was reduced to $1 and he will no longer receive annual bonus compensation under our Bonus Plan.}}&lt;/ref&gt; 2016-jıldıń iyun ayında Business Insider Cukerbergti [[Ilon Mask]] hám Sal Xan menen birge «Dúnya ushın qádir-qımbat jaratıp atırǵan eń joqarı 10 biznes kózqaraslı insan» qatarına kirgizdi, óytkeni ol hám onıń hayalı «baylıqlarınıń 99% in beriwge wáde berdi - sol waqıtta bul 55,0 milliard dollar dep bahalanǵan edi».&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.businessinsider.com/top-ten-business-visionaries-creating-value-for-the-world-2016-6|bet=The top 10 business visionaries creating value for the world|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170911142101/http://www.businessinsider.com/top-ten-business-visionaries-creating-value-for-the-world-2016-6|arxivsáne=September 11, 2017|jumıs=Business Insider|qaralǵan sáne=January 30, 2017}}&lt;/ref&gt;

2017-jıldıń 25-may kúni Garvardtıń 366-pitkeriw kúninde Cukerberg pitkeriw sózin sóylegennen keyin,&lt;ref&gt;{{Cite news|date=May 25, 2017|title=Zuckerberg finally gets Harvard degree|url=https://www.bbc.com/news/world-us-canada-40053163|access-date=May 3, 2020}}&lt;/ref&gt; Garvardtan húrmetli dáreje aldı.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Steinbock|first=Anna|date=May 25, 2017|title=Harvard awards 10 honorary degrees|work=[[Harvard Gazette]]|url=http://news.harvard.edu/gazette/story/2017/05/harvard-awards-10-honorary-degrees-at-366th-commencement/|access-date=May 25, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Ojalvo|first=Holly Epstein|title=Mark Zuckerberg finally got his Harvard degree|url=https://www.usatoday.com/story/college/2017/05/25/mark-zuckerberg-finally-got-his-harvard-degree/37432061/|access-date=May 3, 2020|work=USA Today}}&lt;/ref&gt;

2019-jıldıń yanvar ayında Cukerberg úsh úlken sociallıq media platforması, sonıń ishinde [[Facebook]], [[Instagram]] hám [[WhatsApp]] ushın tolıq shifrlanǵan sistemanı biriktiriw jobasın dúzdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2019/1/25/18197228/facebook-instagram-whatsapp-merge-messaging-services-mark-zuckerberg|bet=Facebook plans to let Messenger, Instagram, and WhatsApp users message each other|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190125230854/https://www.theverge.com/2019/1/25/18197228/facebook-instagram-whatsapp-merge-messaging-services-mark-zuckerberg|arxivsáne=January 25, 2019|sáne=January 25, 2019|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=January 25, 2019}}&lt;/ref&gt; 2020-jıldıń 14-avgust kúni Facebook [[IOS|iOS]] hám [[Android]] qurılmalarında Instagram hám Messenger chat sistemaların biriktirdi. Bul jańalanıw Instagram hám Facebook paydalanıwshıları arasındaǵı óz-ara baylanıstı xoshametledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/2020/8/14/21369737/facebook-merging-instagram-messenger-chats-update|bet=Facebook begins merging Instagram and Messenger chats in new update|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210117235754/https://www.theverge.com/2020/8/14/21369737/facebook-merging-instagram-messenger-chats-update|arxivsáne=January 17, 2021|sáne=August 14, 2020|jumıs=The Verge|qaralǵan sáne=August 14, 2020}}&lt;/ref&gt;

=== Basqa joybarlar ===
[[File:Mark Zuckerberg, World Economic Forum 2009 Annual Meeting.jpg|thumb|upright|alt=Waist high portrait of man in his twenties, looking into the camera and gesturing with both hands, wearing a black pullover shirt that says &quot;The North Face&quot; and wearing identification on a white band hanging from his neck|Cukerberg Shveycariyanıń Davos qalasında ótkerilgen Dúnya ekonomikalıq forumında (2009-jıl yanvar)]]

Cukerberg 2004-jıldıń fevral ayında Facebooktı iske qosqannan bir ay keyin, Ueyn Chang tárepinen dúzilgen hám tek universitet kampuslarına arnalǵan, teń qatnasıwshılar arasında fayl almasıwǵa baǵdarlanǵan i2hub xızmeti iske qosıldı. Sol waqıtta i2hub hám Facebook ekewi de baspasózdiń dıqqatın tartıp, paydalanıwshılar sanı hám járiyalanıwı tez ósip atırǵan edi. 2004-jıldıń avgust ayında Cukerberg, Endryu Makkollum, Adam D'Andjelo hám Shon Parker Wirehog dep atalǵan básekiles teń qatnasıwshılar arasında fayl almasıw xızmetin iske qostı, bul 2007-jılı iske qosılǵan Facebook Platform qosımshalarınıń alǵı úlgisi edi.&lt;ref&gt;{{Cite news |publisher=Martey Dodoo |url=http://www.marteydodoo.com/2004/08/16/wirehog/ |date=August 16, 2004 |title=Wirehog? |author=Martey Dodoo |access-date=July 26, 2010 |archive-date=July 14, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110714042158/http://www.marteydodoo.com/2004/08/16/wirehog/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news |work=Harvard Crimson |url=http://www.thecrimson.com/article/2004/8/13/zuckerberg-programs-new-website-having-seemingly/ |date=August 13, 2004 |title=Zuckerberg Programs New Website |author=Alan J. Tabak |access-date=July 26, 2010 |archive-date=August 23, 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100823043910/http://www.thecrimson.com/article/2004/8/13/zuckerberg-programs-new-website-having-seemingly/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=http://www.gits4u.com/infotech/info15.htm |title=80000 developers |access-date=April 21, 2016 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170324022748/http://www.gits4u.com/infotech/info15.htm |archive-date=March 24, 2017 }}&lt;/ref&gt;

2013-jılı Cukerberg Internet.org proektin iske qostı, ol bunı iske qosılǵan waqıtta internetke kiriw múmkinshiligi bolmaǵan bes milliard adamǵa internet jetkizip beriw baslaması dep táriyiplegen edi. Bul proekt Hindstanda úlken qarsılıqqa ushıradı, onda aktivistler onıń sheklengen interneti tarmaq biytárepligi principine qarsı ekenin ayttı; Cukerberg sheklengen internet internetsiz bolmaǵannan jaqsıraq dep juwap berdi. Internet.org 2016-jıldıń fevral ayında Hindstanda jabıldı, biraq keyinirek Cukerberg Hindstan premer-ministri Narendra Modi menen keleshektegi múmkinshiliklerdi talqılaw ushın ushırastı.&lt;ref&gt;{{Web deregi |author=Jessi Hempel |url=https://www.wired.com/story/what-happened-to-facebooks-grand-plan-to-wire-the-world/ |title=What Happened to Internet.org, Facebook's Grand Plan to Wire the World? |work=wired.com |date=May 17, 2018 |access-date=March 1, 2020 |archive-date=March 1, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200301005856/https://www.wired.com/story/what-happened-to-facebooks-grand-plan-to-wire-the-world/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi |title=Meet at the Silicon Valley among the tech leaders and Indian Prime Minister-Narendra Modi |url=http://indianexpress.com/article/technology/social/at-facebook-we-also-believe-in-net-neutrality-very-strongly-mark-zuckerberg/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20151004090103/http://indianexpress.com/article/technology/social/at-facebook-we-also-believe-in-net-neutrality-very-strongly-mark-zuckerberg/ |archive-date=October 4, 2015 |access-date=October 9, 2015}}&lt;/ref&gt;

Cukerberg 2016-jılı Yuriy Milner hám Stiven Xoking penen birge tiykar salǵan quyash jelkenli kosmos kemesin rawajlandırıw joybarı Breakthrough Starshot-tıń direktorlar keńesiniń aǵzası bolıp tabıladı.&lt;ref&gt;{{cite magazine|url=https://www.newsweek.com/mark-zuckerberg-joins-100-million-initiative-send-tiny-space-probes-explore-447513|title=Mark Zuckerberg just joined a new project to explore the universe faster|first=Seung|last=Lee|date=April 13, 2016|magazine=Newsweek|access-date=May 29, 2019|archive-date=October 22, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201022151521/https://www.newsweek.com/mark-zuckerberg-joins-100-million-initiative-send-tiny-space-probes-explore-447513|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

== Nızamlı mashqalalar ==

=== ConnectU sud isleri ===
Garvard studentleri Kemeron Uinklvoss, Tayler Uinklvoss hám Divya Narendra Cukerbergti aldınnan bilip turıp olarǵa HarvardConnection.com (keyin ConnectU dep atalǵan) sociallıq tarmaǵın dúziwge járdem beretuǵınına isendirgeni ushın ayıpladı.&lt;ref name=&quot;zuckerberghacked2&quot; /&gt; Olar 2004-jılı sud isin qozǵadı; bul shaǵım 2007-jıl 28-martta texnikalıq sebeplerge baylanıslı biykar etildi. Keyin bul sud isi tez arada Bostondaǵı federallıq sudta qayta qozǵaldı. Facebook óz gezeginde ConnectU hám i2hub arasındaǵı boljamlı sheriklik bolǵan The Winklevoss Chang Group tárepinen shıǵarılǵan Social Butterfly joybarına baylanıslı qarsı sud isin qozǵadı. 2008-jıl 25-iyunda is juwmaqlandı hám Facebook 1,2 millionnan aslam ápiwayı akciyalardı beriwge hám 20 million dollar naq aqsha tólewge kelisti.&lt;ref&gt;{{Cite news |author=Logged in as click here to log out |url=https://www.theguardian.com/technology/2009/feb/12/facebook-mark-zuckerberg-ex-classmates |title=Facebook paid up to $65m to founder Mark Zuckerberg's ex-classmates |work=The Guardian |location=UK |date=February 12, 2009 |access-date=August 21, 2009 |archive-date=December 16, 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131216185121/http://www.theguardian.com/technology/2009/feb/12/facebook-mark-zuckerberg-ex-classmates |url-status=live }}&lt;/ref&gt;

2007-jıldıń noyabr ayında Garvard pitkeriwshilerine arnalǵan 02138 jurnalınıń veb-saytında qupıya sud hújjetleri járiyalandı. Olarǵa Cukerbergtiń Sociallıq qáwipsizlik nomeri, onıń ata-anasınıń úy mánzili hám qızınıń mákan jayı kiretuǵın edi. Facebook bul hújjetlerdi alıp taslaw ushın arza bergen bolsa da, sudya 02138 paydasına qarar shıǵardı.&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot;&gt;{{Web deregi |last=McCarthy |first=Caroline |url=http://www.news.com/8301-13577_3-9827222-36.html?tag=cd.blog |archive-url=https://archive.today/20120915032928/http://www.news.com/8301-13577_3-9827222-36.html?tag=cd.blog |url-status=dead |archive-date=September 15, 2012 |title=article about 02138 |publisher=News.com |date=November 30, 2007 |access-date=June 26, 2010 }}&lt;/ref&gt;

=== Eduardo Saverin ===
2005-jılı Facebooktıń teń tiykarshısı Eduardo Saverin Cukerberg hám Facebookqa qarsı sud isin qozǵadı, Cukerbergti Saverinnіń aqshaların nızamsız túrde jeke maqsetlerde jumsadı dep ayıpladı. Shaǵım sudtan tıs juwmaqlandı hám, kelisimniń shártleri jabıq bolsa da, kompaniya Saverinnіń Facebooktıń teń tiykarshısı ataǵın tastıyıqladı, al Saverin baspasóz benen sóylesiwdi toqtatıwǵa kelisti.&lt;ref&gt;{{Web deregi |last=Carlson |first=Nicholas |date=May 15, 2012 |title=EXCLUSIVE: How Mark Zuckerberg booted his co-founder out of the company |url=https://www.businessinsider.com/how-mark-zuckerberg-booted-his-co-founder-out-of-the-company-2012-5 |access-date=September 25, 2022 |website=Business Insider |archive-date=September 1, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220901075318/https://www.businessinsider.com/how-mark-zuckerberg-booted-his-co-founder-out-of-the-company-2012-5 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |last=Hempel |first=Jessi |date=July 25, 2009 |title=The book that Facebook doesn't want you to read |publisher=CNN |url=https://money.cnn.com/2009/06/25/technology/founding_of_facebook.fortune/ |url-status=dead |access-date=May 21, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100914024405/http://money.cnn.com/2009/06/25/technology/founding_of_facebook.fortune/ |archive-date=September 14, 2010}}&lt;/ref&gt;

=== Pákistan jınayatlıq tergewi ===
2010-jıldıń iyun ayında, sol waqıttaǵı Pákistan Bas prokurorınıń orınbasarı Muxammad Azxar Siddik Facebookta &quot;Muxammedti súwretle&quot; atlı konkurs ótkerilgennen keyin Cukerberg hám Facebooktıń teń tiykarshıları Dastin Moskovic hám Kris Xyuzǵa qarsı jınayatlıq tergew basladı. Tergewde sonday-aq konkurstı dúzgen belgisiz nemis hayalınıń atı da ataldı. Siddik eldiń policiyasınan Interpolǵa xabarlasıp, Cukerberg hám basqa úsh adamdı dinge til tiygizgeni ushın qamaqqa alıwdı talap etti. 2010-jıldıń 19-may kúni Facebooktıń veb-saytı Pákistanda waqıtsha bógetlendi (bloklandı), may ayınıń aqırında Facebook konkurstı óz veb-saytınan alıp taslamaǵansha bul jaǵday dawam etti. Siddik jáne de BMSH wákilinen bul máseleni Birlesken Milletler Shólkeminiń Bas Assambleyasında kóteriwdi soradı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|last=West|first=Jackson |url=http://www.nbcbayarea.com/news/local-beat/Facebook-CEO-Named-in-Pakiistan-Criminal-Investigation.html |title=Facebook CEO Named in Pakistan Criminal Investigation |date=June 18, 2010 |publisher=NBC Bay Area |access-date=June 26, 2010 |archive-date=June 21, 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100621144712/http://www.nbcbayarea.com/news/local-beat/Facebook-CEO-Named-in-Pakiistan-Criminal-Investigation.html |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theregister.com/2010/06/17/zuckerberg_faces_criminal_investigation_in_pakistan/|title=Pakistani lawyer petitions for death of Mark Zuckerberg|website=The Register|access-date=October 24, 2020|archive-date=November 9, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201109030812/https://www.theregister.com/2010/06/17/zuckerberg_faces_criminal_investigation_in_pakistan/|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

=== Pol Chegliya ===
2010-jıldıń iyun ayında, Nyu-York shtatınıń arqa tárepindegi Allegani okruginde aǵash granula janılǵı kompaniyasınıń iyesi Pol Chegliya Cukerbergke qarsı sud isin ashtı, ol Facebooktıń 84 procent iyelik huqıqın talap etip, finanslıq zıyandı qaplawdı talap etti. Chegliyanıń aytıwınsha, ol hám Cukerberg 2003-jıldıń 28-aprelinde shártnama dúzgen, oǵan muwapıq dáslepki 1000 dollar tólem Chegliyaǵa veb-sayt tabısınıń 50 procentin, sonday-aq 2004-jıldıń 1-yanvarınan baslap veb-sayt pitkenshe biznestiń qosımsha 1 procent úlesin kúnine beriwge huqıq bergen. Sol waqıtta Cukerberg basqa joybarlar ústinde islep atırǵan edi, olardıń arasında Facebooktıń aldınǵısı Facemash ta bar edi, biraq ol thefacebook.com domen atın 2004-jıldıń 1-yanvarına shekem registraciya qılmaǵan edi. Facebook basshılıǵı bul shaǵımdı &quot;pútkilley tiykarsız&quot; dep biykarladı. Facebooktıń wákili Barri Shnitt jurnalistke Chegliyanıń advokatı sırttan kelisimge keliwge nátiyjesiz urınǵanın ayttı.&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=http://www.wellsvilledaily.com/article/20100729/NEWS/307299940 |title=Facebook does not have a like button for Ceglia |author=Anderson, John |work=The Wellsville Daily Reporter |publisher=WellsvilleDaily.com |date=July 29, 2010 |access-date=August 29, 2010 |archive-date=March 30, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140330113101/http://www.wellsvilledaily.com/article/20100729/News/307299940 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://venturebeat.com/2010/07/20/zuckerberg-ceglia|title=Venture beat coverage of Ceglia lawsuit|date=July 20, 2010|access-date=September 4, 2017|archive-date=December 2, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171202164414/https://venturebeat.com/2010/07/20/zuckerberg-ceglia/|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

2012-jıldıń 26-oktyabrde federal hákimiyat wákilleri Chegliyanı qamaqqa aldı, onı pochta hám telegraf aldawshılıǵı menen ayıplap, &quot;Facebook tiykarshısın milliardlaǵan dollardan aldaw sxemasında dálillerdi buzıw, joq qılıw hám jasaw&quot; menen ayıpladı. Chegliya ózi hám Cukerberg Facebooktıń dáslepki versiyası haqqında talqılaǵanın kórsetiw ushın elektron xatlardı islegen dep ayıplandı, biraq tergewshiler olardıń elektron xatların teksergennen keyin olarda Facebook haqqında hesh qanday maǵlıwmat joq ekenin anıqladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=http://www.ecommercetimes.com/story/Feds-Collar-Would-Be-Facebook-Fraudster-76504.html |title=Feds Collar Would-Be Facebook Fraudster |publisher=E-Commerce News |date=October 29, 2012 |access-date=October 30, 2012 |archive-date=May 11, 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130511234709/http://www.ecommercetimes.com/story/Feds-Collar-Would-Be-Facebook-Fraudster-76504.html |url-status=live }}&lt;/ref&gt; Ayırım huqıq firmaları bul is baslanbastan aldın óz qatnasıwın toqtattı, al basqaları Chegliya qamaqqa alınǵannan keyin shıqtı.&lt;ref&gt;{{cite news |url=https://dealbook.nytimes.com/2012/10/29/a-dubious-case-found-lawyers-eager-to-make-some-money/ |title=A Dubious Case Found Lawyers Eager to Make Some Money |newspaper=The New York Times |date=October 29, 2012 |access-date=March 5, 2017 |archive-date=December 2, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171202161121/https://dealbook.nytimes.com/2012/10/29/a-dubious-case-found-lawyers-eager-to-make-some-money/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |url=http://www.mercurynews.com/business/ci_21887915/paul-ceglias-lawyer-drops-out-facebook-suit-after |title=Paul Ceglia's lawyer drops out of Facebook suit after arrest |newspaper=San Jose Mercury News |date=October 30, 2012 |access-date=October 30, 2012 |archive-date=March 2, 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130302053344/http://www.mercurynews.com/business/ci_21887915/paul-ceglias-lawyer-drops-out-facebook-suit-after |url-status=live }}&lt;/ref&gt;

=== Gavaydaǵı jer iyeligi ===
2014-jılı Cukerberg Gavaydıń Kauai atawında 700 akr jer satıp aldı. 2017-jıldıń yanvar ayında Cukerberg óz jer maydanı ishindegi kishi jer uchastkaların talap etiw ushın júzlegen jergilikli gavaylılarǵa qarsı segiz &quot;tınıshlıq huqıqı hám bóliw&quot; sud isin ashtı.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite news |date=January 23, 2017 |title=Hawaiians call Mark Zuckerberg 'the face of neocolonialism' over land lawsuits |url=http://www.theguardian.com/technology/2017/jan/23/mark-zuckerberg-hawaii-land-lawsuits-kauai-estate |access-date=April 4, 2022 |newspaper=The Guardian |archive-date=April 4, 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220404024929/https://www.theguardian.com/technology/2017/jan/23/mark-zuckerberg-hawaii-land-lawsuits-kauai-estate |url-status=live }}&lt;/ref&gt; Cukerberg sınlarǵa [[Facebook]] postında juwap berip, bul shaǵımlar jerdiń bir bólegin iyelewshilerge olardıń &quot;ádil úlesin&quot; tólew ushın jaqsı niyetli háreket ekenin bildirdi.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Ol Gavay jer iyeligi nızamınıń basqa 49 shtattan ózgeshelenetuǵının bilgende, sud isin toqtattı. Cukerberg alǵa ilgerlewden aldın process hám onıń tariyxın túsiniwge waqıt ajıratpaǵanına ókinetuǵının bildirdi.&lt;ref&gt;[https://www.wired.co.uk/article/mark-zuckerberg-facebook-hawaii-land-lawsuit Mark Zuckerberg hits back at 'misleading' claims he is suing Hawaiian landowners] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171110005121/https://www.wired.co.uk/article/mark-zuckerberg-facebook-hawaii-land-lawsuit |date=November 10, 2017 }}, Wired, January 20, 2017&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://www.bizjournals.com/pacific/news/2017/02/26/facebooks-zuckerberg-officially-drops-hawaii-quiet.html &quot;Facebook's Zuckerberg officially drops Hawaii 'quiet title' actions&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170304193104/http://www.bizjournals.com/pacific/news/2017/02/26/facebooks-zuckerberg-officially-drops-hawaii-quiet.html |date=March 4, 2017 }}, ''Pacific Business News'', February 26, 2017&lt;/ref&gt;

=== AQSH Kongressinde gúwalıq beriw ===
2018-jıldıń 10-11-aprel kúnleri Cukerberg AQSH Senatınıń Sawda, Ilim hám Transport komiteti aldında Facebook-Cambridge Analytica maǵlıwmatlar dawına baylanıslı Facebook tárepinen jeke maǵlıwmatlardıń qollanılıwı boyınsha gúwalıq berdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.politico.eu/article/mark-zuckerberg-us-testimony-it-was-my-mistake-and-im-sorry-facebook-cambridge-analytica/|website=politico.eu|title=Zuckerberg testimony: 'We didn't do enough'|first=John|last=Hendel|year=2018|quote=«We didn't take a broad enough view of our responsibility, and that was a big mistake»}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.judiciary.senate.gov/meetings/facebook-social-media-privacy-and-the-use-and-abuse-of-data|title=Facebook, Social Media Privacy, and the Use and Abuse of Data |publisher=United States Senate Committee on the Judiciary|date=April 10, 2018 |access-date=April 10, 2018|archive-date=September 8, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190908134328/https://www.judiciary.senate.gov/meetings/facebook-social-media-privacy-and-the-use-and-abuse-of-data|url-status=live}}&lt;/ref&gt; Ol pútkil isti Aleksandr Kogan, Cambridge Analytica hám Facebook arasındaǵı isenim buzılıwı dep atadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.facebook.com/zuck/posts/10104712037900071 |archive-url=https://ghostarchive.org/iarchive/facebook/4/10104712037900071 |archive-date=February 26, 2022 |url-access=limited|title=MArk Zuckerberg Facebook Post|publisher=Facebook|date=April 28, 2018}}{{cbignore}}&lt;/ref&gt; Cukerberg Birikken Korolliktegi parlament komitetine bul másele boyınsha gúwalıq beriw sorawlarınan bas tarttı.&lt;ref&gt;{{Cite news|url = https://www.bbc.co.uk/news/uk-43554135|title = Zuckerberg's snub to MPS 'astonishing'|agency = BBC News|date = March 27, 2018|access-date = June 20, 2018|archive-date = May 29, 2018|archive-url = https://web.archive.org/web/20180529155150/http://www.bbc.co.uk/news/uk-43554135|url-status = live}}&lt;/ref&gt;

2020-jıldıń 1-oktyabr kúni AQSH Senatınıń Sawda komiteti úsh jetekshi texnika kompaniyasınıń basshılarına, sonıń ishinde Cukerberg, [[Google]] kompaniyasınıń Sundar Pichai hám [[Twitter]] kompaniyasınıń Djek Dorsige bir awızdan sudqa shaqırıw qaǵazın jiberiwge qarar qabıl etti. Shaqırıw qaǵazları basshılardı 1934-jılǵı Baylanıs nızamınıń 230-bólimi boyınsha texnika platformalarına beriletuǵın nızamlı qorǵaw haqqında gúwalıq beriwge májbúrlewge baǵdarlanǵan edi. AQSH respublikashıları bul nızamnıń sociallıq media kompaniyaların konservativ kóz-qaraslardı cenzuralaw ayıplawlarınan orınsız qorǵaytuǵının ayttı.&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://edition.cnn.com/2020/10/01/tech/facebook-google-senate-subpoena/index.html|title=Senate Commerce votes to issue subpoenas to CEOs of Facebook, Google and Twitter|access-date=October 1, 2020|agency=CNN|date=October 2020 |archive-date=October 11, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201011153717/https://edition.cnn.com/2020/10/01/tech/facebook-google-senate-subpoena/index.html |url-status=live}}&lt;/ref&gt;

2021-jıldıń 25-mart kúni Cukerberg AQSH Wákiller palatasınıń Energetika hám Sawda komiteti aldında Facebook platformasında jalǵan informaciya hám jekkóriwshilik sózleriniń tarqalıwındaǵı roli boyınsha gúwalıq berdi. Tıńlaw barısında onnan Facebook tárepinen paydalanıwshı maǵlıwmatların basqarıw, 2021-jıldıń 6-yanvar kúni AQSH Kapitoliy imaratına hújimdegi roli hám jalǵan informaciya hám jekkóriwshilik sózlerine qarsı gúres ilajları haqqında sorawlar berildi. Cukerberg Facebook bul máselelerdi sheshiwde juwapkershilikke iye ekenin moyınladı hám kompaniyanıń óz siyasatı hám ámeliyatın jaqsılaw ushın kórip atırǵan qádemlerin bayanladı. Bul tıńlaw Kongresstiń texnika kompaniyaların jámiyetlik pikirdi qáliplestiriwdegi hám paydalanıwshılar jeke ómirin qorǵawdaǵı roli ushın juwapkershilikke tartıw boyınsha keń kólemli háreketiniń bir bólegi boldı.&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://edition.cnn.com/2021/03/25/tech/tech-ceos-hearing/|title=Facebook, Twitter and Google CEOs grilled by Congress on misinformation|access-date=December 15, 2023|agency=CNN|date=March 25, 2021|archive-date=March 25, 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210325193152/https://edition.cnn.com/2021/03/25/tech/tech-ceos-hearing/|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

2024-jıldıń yanvar ayında Senat Ádillik komitetiniń balalar qáwipsizligi hám sociallıq media platformaları boyınsha ótkergen tıńlawında Cukerberg, basqa texnika kompaniyaları basshıları menen birge, óz kompaniyalarınıń ámeliyatı haqqında sorawlarǵa juwap berdi. Tıńlaw barısında ol internette qıynaw hám zıyan kórgen balalardıń shańaraqlarınan keshirim soradı.&lt;ref&gt;{{Cite news |last1=Kelly |first1=Heather |last2=Lima-Strong |first2=Cristiano |last3=Zakrzewski |first3=Cat |date=January 31, 2024 |title=Mark Zuckerberg apologizes to parents at Senate child safety hearing |url=https://www.washingtonpost.com/technology/2024/01/31/mark-zuckerberg-apology-hearing-child-safety/ |newspaper=The Washington Post |archive-url=https://archive.today/20240314162022/https://www.washingtonpost.com/technology/2024/01/31/mark-zuckerberg-apology-hearing-child-safety/ |archive-date=March 14, 2024 |url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news |last=Hamilton |first=David |date=February 1, 2024 |title=Mark Zuckerberg's long apology tour: A brief history |url=https://apnews.com/article/mark-zuckerberg-facebook-apology-c7055b654f63a23d09b6a96388dfa2b4 |publisher=Associated Press |archive-url=https://web.archive.org/web/20240226142501/https://apnews.com/article/mark-zuckerberg-facebook-apology-c7055b654f63a23d09b6a96388dfa2b4 |archive-date=February 26, 2024}}&lt;/ref&gt;

=== Meta usınısı ===
Sud hújjetlerinde Cukerbergtiń jeke ózi Meta kompaniyasınıń jasóspirimlerdiń psixikalıq salamatlıǵın jaqsılaw boyınsha usınısların biykarlaǵanı aytıladı. Házirgi dawam etip atırǵan sud isinde ashılǵanınday, ol Facebook hám Instagram platformalarında abadanlıqtı arttırıw boyınsha háreketlerge izbe-iz qarsı shıqtı, Instagram basshısı Adam Mosseri hám Global isler boyınsha prezident Nik Klegg sıyaqlı joqarı lawazımlı basshılardıń pikirlerin biykarladı. Massachusets shtatı baslaǵan huqıqıy hárekette ashılǵan ishki xabarlasıwlarda Cukerbergtiń AQSH ta Instagram da 30 millionnan aslam jasóspirimlerdi jaqsıraq qorǵawǵa qarsılıǵı kórsetilgen, bul onıń milliardlaǵan paydalanıwshılarǵa tásir etetuǵın Meta sheshimlerine úlken tásirin ayqın kórsetedi. Bul hújjetler jáne de Cukerberg penen paydalanıwshılardıń abadanlıǵın jaqsılawdı jaqlaǵan basqa Meta xızmetkerleri arasındaǵı geyde júz bergen kelispewshiliklerdi de ashıp beredi.&lt;ref&gt;{{Cite news |last=Fung |first=Brian |date=November 8, 2023|archive-date=November 9, 2023|title=Mark Zuckerberg personally rejected Meta's proposals to improve teen mental health, court documents allege |url=https://www.cnn.com/2023/11/08/tech/meta-facebook-instagram-teen-safety/|archive-url=https://web.archive.org/web/20231109120734/https://www.cnn.com/2023/11/08/tech/meta-facebook-instagram-teen-safety/|access-date=November 10, 2023|agency=CNN|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

== Mediada sáwleleniwi ==

=== ''Sociallıq tarmaq'' ===
[[File:Jesse Eisenberg by Gage Skidmore.jpg|thumb|upright|Djessi Ayzenberg (súwrette) &quot;Sociallıq tarmaq&quot; filminde Cukerbergti oynadı.]]
Cukerberg hám Facebook tıń dáslepki jıllarına tiykarlanǵan &quot;Sociallıq tarmaq&quot; filmi 2010-jıldıń 1-oktyabrinde ekranlarǵa shıqtı, onda Cukerberg obrazın Djessi Ayzenberg oynadı. Cukerbergke film haqqında aytılǵanda, ol: &quot;Men tek hesh kim meniń haqqımda film túsirmegenin qáler edim, ásirese men ele tiri waqtımda&quot; dep juwap berdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi |access-date=June 26, 2010 |url=http://news.cnet.com/8301-13860_3-20006653-56.html?tag=mncol;title |archive-url=https://archive.today/20120712204017/http://news.cnet.com/8301-13860_3-20006653-56.html?tag=mncol;title |url-status=dead |archive-date=July 12, 2012 |title=Zuckerberg in the hot seat at D8 |publisher=CNET |date=June 2, 2010 |author=Fried, Ina }}&lt;/ref&gt; Sonıń menen birge, filmniń scenariyi internetke tarqalıp shıqqannan keyin hám filmniń Cukerbergti tolıq pozitiv obrazda kórsetpeytuǵını belgili bolǵannan soń, ol ózin &quot;jaqsı adam&quot; sıpatında kórsetiwdi qálegenin bildirdi.&lt;ref&gt;{{cite news |access-date=July 18, 2010 |url=http://www.timesonline.co.uk/tol/news/uk/article7127721.ece |title=Movie depicts seamy life of Facebook boss |newspaper=The Times |date=May 16, 2010 |last=Harlow |first=John |archive-date=November 18, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201118143953/https://www.thetimes.co.uk/ |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; Film Ben Mezrixtiń &quot;Tosınnan milliarderler&quot; kitabına tiykarlanǵan, kitaptıń publicisti bir waqıtları onı &quot;reportaj&quot; emes, al &quot;úlken hám qızıqlı [[oyın-zawıq]]&quot; dep táriyiplegen edi.&lt;ref&gt;{{cite news |access-date=September 22, 2010 |url=https://www.nytimes.com/2010/08/21/business/media/21facebook.html |title=Facebook Feels Unfriendly Toward Film It Inspired |newspaper=The New York Times |date=August 20, 2010 |last1=Cieply |first1=Michael |last2=Helft |first2=Miguel |name-list-style=amp |archive-date=April 9, 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120409040102/http://www.nytimes.com/2010/08/21/business/media/21facebook.html |url-status=live }}&lt;/ref&gt; Filmniń scenariy avtorı Aaron Sorkin New York jurnalına: &quot;Men haqıyqatqa sadıq bolıwdı emes, al gúrriń aytıwdı qáleymen&quot;, dep ayttı hám qosımsha: &quot;Tek dállik ushın dálliktiń nesi áhmiyetli, hám bizler haqıyqıy nárseni jaqsınıń dushpanı etpewimiz kerek pe?&quot;.&lt;ref&gt;{{cite magazine |access-date=September 22, 2010 |url=https://nymag.com/movies/features/68319 |title=Inventing Facebook |magazine=New York |date=September 17, 2010 |last=Harris|first=Mark |archive-date=September 22, 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100922042113/http://nymag.com/movies/features/68319/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;

2011-jıldıń 16-yanvarında Eń jaqsı film nominaciyası boyınsha Altın Globus sıylıǵın alǵannan keyin, prodyuser Skott Rudin Facebook hám Cukerbergke &quot;onıń ómiri hám jumısın qarım-qatnas hám bizlerdiń bir-birimiz benen baylanısıw usılımız haqqındaǵı áńgimeni aytıw ushın metafora sıpatında paydalanıwǵa ruqsat bergeni ushın&quot; minnetdarshılıq bildirdi.&lt;ref&gt;{{cite news |url=https://techland.time.com/2011/01/17/the-social-network-filmmakers-thank-zuckerberg-during-golden-globes/ |title=The Social Network Filmmakers Thank Zuckerberg During Golden Globes |work=Techland |date=January 17, 2011 |access-date=January 23, 2011 |archive-date=January 20, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110120160001/http://techland.time.com/2011/01/17/the-social-network-filmmakers-thank-zuckerberg-during-golden-globes/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt; Eń jaqsı scenariy ushın jeńimpaz bolǵan Sorkin, óz scenariyinde berilgen ayırım tásirlerden bas tarttı:&lt;ref&gt;{{cite journal |url=https://nymag.com/daily/entertainment/2011/01/aaron_sorkin.html |title=Last Night, Aaron Sorkin Demonstrated How to Apologize Without Accepting Responsibility |journal=New York |date=January 17, 2011 |access-date=March 16, 2020 |archive-date=September 27, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110927174810/http://nymag.com/daily/entertainment/2011/01/aaron_sorkin.html |url-status=live }}&lt;/ref&gt;
:&quot;Men búgin keshte Mark Cukerbergke, eger ol qarap atırǵan bolsa, bılay demekshimen: Runi Maranıń qaharmanı filmniń basında bir boljaw aytadı. Ol qátelesti. Siz ullı isbilermen, kópti kórgen insan hám ájayıp altruist bolıp shıqtıńız.&quot;

2011-jıldıń yanvar ayında Cukerberg &quot;Saturday Night Live&quot; baǵdarlamasında kútilmegen qonaq sıpatında payda boldı, bul baǵdarlamanı Djessi Ayzenberg alıp barǵan edi. Ekewi de bul olardıń birinshi ret ushırasıwı ekenin ayttı.&lt;ref&gt;{{cite magazine|access-date=January 30, 2011 |url=http://www.people.com/people/article/0,,20462104,00.html |title=Mark Zuckerberg Meets Jesse Eisenberg on Saturday Night Live |magazine=[[People (magazine)|People]] |date=January 30, 2011 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110131034819/http://www.people.com/people/article/0,,20462104,00.html |archive-date=January 31, 2011 }}&lt;/ref&gt; Ayzenberg Cukerbergten, ol filmdegi óziniń súwretleniliwin sınǵa alǵan edi, film haqqında ne oylaytuǵının soradı. Cukerberg: &quot;Qızıqlı edi&quot; dep juwap berdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=http://www.digitaltrends.com/social-media/jesse-eisenberg-meets-the-real-mark-zuckerberg-on-snl/ |title=Jesse Eisenberg meets the real Mark Zuckerberg on SNL |publisher=Digital Trends |date=January 31, 2011 |access-date=February 12, 2011 |archive-date=February 10, 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230210164515/https://www.digitaltrends.com/movies/jesse-eisenberg-meets-the-real-mark-zuckerberg-on-snl/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt; Keyingi intervyuda olardıń ushırasıwı haqqında Ayzenberg bılay túsindirdi: &quot;Onıń menen ushırasıwǵa albıradım, óytkeni men endi bir yarım jıl dawamında ol haqqında oylap júrgen edim...&quot;. Ol jáne qostı: &quot;Mark shınında da qolaysız bolǵan nárse haqqında sonshelli miyrimli boldı ... Onıń SNL baǵdarlamasına qatnasıp, bul jaǵdaydan kúliwi sonshelli jaqsı hám jomart. Bul, menińshe, basqasha júdá qolaysız bolıwı múmkin bolǵan nárseni qolǵa alıwdıń eń jaqsı usılı.&quot;&lt;ref&gt;[http://www.popsugar.com/Pictures-Jesse-Eisenberg-83rd-Annual-Academy-Awards-Nominees-Luncheon-13752458 &quot;Jesse Eisenberg Calls Mark Zuckerberg &quot;Sweet&quot; and &quot;Generous&quot; in His Funny Oscar Nominees Lunch Interview&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110210014505/http://www.popsugar.com/Pictures-Jesse-Eisenberg-83rd-Annual-Academy-Awards-Nominees-Luncheon-13752458 |date=February 10, 2011 }} PopSugar, February 7, 2011&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.npr.org/blogs/monkeysee/2011/01/31/133345641/mark-zuckerberg-meets-jesse-eisenberg-on-the-saturday-night-live-stage &quot;Mark Zuckerberg Meets Jesse Eisenberg On The 'Saturday Night Live' Stage&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150405011422/http://www.npr.org/blogs/monkeysee/2011/01/31/133345641/mark-zuckerberg-meets-jesse-eisenberg-on-the-saturday-night-live-stage |date=April 5, 2015 }} NPR, January 30, 2011&lt;/ref&gt;

==== Dawlı dállik ====
Fortune jurnalınıń burınǵı texnologiya redaktorı hám &quot;The Facebook Effect: The Inside Story of the Company that is Connecting the World&quot; (2011) kitabınıń avtorı Devid Kirkpatriktiń aytıwınsha,&lt;ref&gt;[https://www.amazon.com/dp/1439102120 &quot;The Facebook Effect: The Inside Story of the Company That Is Connecting the World&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171202164428/https://www.amazon.com/dp/1439102120 |date=December 2, 2017 }}, release date February 1, 2011&lt;/ref&gt; &quot;film tek 40% haqıyqat ... ol filmde kórsetilgenindey qáhárli hám mısqıllı emes&quot;. Ol bılay dedi: &quot;faktlik waqıyalardıń kóbisi durıs, biraq kópleri burmalanǵan hám ulıwma tásir jalǵan&quot;, hám juwmaqlaydı, tiykarınan &quot;onıń motivaciyası Internette informaciya bólisiwdiń jańa usılın tabıwǵa urınıw edi&quot;.&lt;ref name=&quot;BBCmovie&quot;&gt;Rohrer, Finlo. [https://www.bbc.co.uk/news/world-us-canada-11437873 &quot;Is the Facebook movie the truth about Mark Zuckerberg&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181123002149/https://www.bbc.co.uk/news/world-us-canada-11437873|date=November 23, 2018}} BBC, September 30, 2010&lt;/ref&gt;

Filmde Cukerbergtiń Feysbuktı Garvardtaǵı elitalıq aqırǵı klublardıń hesh qaysısına kire almaǵannan keyin óz abırayın kóteriw ushın dóretkeni kórsetilgen bolsa da, Cukerberg klublarǵa kiriwge qızıqpaǵanın ayttı.&lt;ref name=&quot;NEWYORKER2010&quot; /&gt; Kirkpatrik filmde berilgen tásirdiń &quot;jalǵan&quot; ekenine kelisti. Feysbuktıń burınǵı joqarı dárejeli injeneri Karel Balun &quot;Cukerbergtiń sociallıq jaqtan qábiletsiz nemquraylı obrazı asırıp jiberilgen ... Bul qıyal ...&quot; dep atap ótti. Ol sonday-aq filmdegi &quot;ol bilip turıp dostına satqınlıq qıladı&quot; degen pikirdi de biykarladı.&lt;ref name=BBCmovie /&gt;

=== Basqa súwretleniwler ===
Cukerberg 2010-jılı 3-oktyabrde birinshi ret efirge shıqqan &quot;The Simpsons&quot; multserialınıń &quot;Loan-a Lisa&quot; atlı bóliminde óz dawısı menen sóyledi. Bul bólimde Lisa Simpson hám onıń dostı Nelson isbilermenler konvenciyasında Cukerberg penen ushırasadı. Cukerberg Lisaǵa úlken jetiskenlikke erisiw ushın kolledjdi pitkeriwdiń keregi joq ekenin aytıp, mısal retinde [[Bill Geyts]] hám Richard Brensondı keltiredi.&lt;ref&gt;{{cite magazine |access-date=September 22, 2010 |url=https://nymag.com/daily/entertainment/2010/07/facebook_creator_mark_zuckerbe.html |title=Facebook Creator Mark Zuckerberg to Get Yellow on The Simpsons |magazine=New York |date=July 21, 2010 |archive-date=July 25, 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100725155006/http://nymag.com/daily/entertainment/2010/07/facebook_creator_mark_zuckerbe.html |url-status=live }}&lt;/ref&gt; 2010-jılı 9-oktyabrde &quot;Saturday Night Live&quot; baǵdarlaması Cukerberg hám Feysbuktı tańqaldırdı.&lt;ref&gt;{{cite news |url=http://www.cnn.com/2010/TECH/social.media/10/11/snl.facebook.zuckerberg/index.html?hpt=T2 |title=Facebook, Zuckerberg spoofed on 'SNL' |first=Brandon |last=Griggs |publisher=CNN |date=October 11, 2010 |access-date=October 11, 2010 |archive-date=November 10, 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121110114609/http://www.cnn.com/2010/TECH/social.media/10/11/snl.facebook.zuckerberg/index.html?hpt=T2 |url-status=live }}&lt;/ref&gt; Endi Semberg Cukerbergtiń rolin oynadı. Cukerbergtiń ózi buǵan kúlip, &quot;Menińshe, bul qızıq boldı&quot; dep aytqanı xabarlandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi |access-date=January 28, 2011 |url=https://nymag.com/daily/entertainment/2010/10/mark_zuckerberg_liked_snls_fac.html |title=Mark Zuckerberg 'Liked' SNL's Facebook Skit |work=[[New York (magazine)|New York]] |date=October 12, 2010 |archive-date=October 15, 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101015032903/http://nymag.com/daily/entertainment/2010/10/mark_zuckerberg_liked_snls_fac.html |url-status=live }}&lt;/ref&gt;

Stiven Kolbert 2010-jılı 30-oktyabrde ótkerilgen &quot;Sananı qaytarıw hám/yamasa qorqınısh&quot; mitingisinde Cukerbergke &quot;Qorqınısh medalın&quot; tapsırdı, &quot; óytkeni ol siziń jeke ómirińizge qaraǵanda óziniń jeke ómirin kóbirek qádirleydi&quot;.&lt;ref&gt;{{cite news |author1=Lerer, Lisa |author2=McMillan, Traci |name-list-style=amp |url=https://www.bloomberg.com/news/2010-10-30/comedy-central-s-stewart-says-press-politicians-are-creating-extremism.html |title=Comedy Central's Stewart Says Press, Politicians Are Creating Extremism |date=October 30, 2010 |publisher=Bloomberg News|access-date=November 4, 2010 |archive-date=November 3, 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101103161759/http://www.bloomberg.com/news/2010-10-30/comedy-central-s-stewart-says-press-politicians-are-creating-extremism.html |url-status=live }}&lt;/ref&gt; Cukerberg 2013-jılǵı &quot;Terms and Conditions May Apply&quot; hújjetli filminiń shıńında payda boldı.&lt;ref&gt;{{cite news |author=Nina Metz |department=Chicago Closeup |url=http://www.chicagotribune.com/entertainment/movies/ct-mov-0719-chicago-closeup-20130718,0,4941570.column |title=Terms and Conditions May Apply |newspaper=Chicago Tribune |date=July 18, 2013 |access-date=May 25, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140524171502/http://www.chicagotribune.com/entertainment/movies/ct-mov-0719-chicago-closeup-20130718,0,4941570.column |archive-date=May 24, 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|newspaper=The New York Times|url=https://movies.nytimes.com/2013/07/12/movies/terms-and-conditions-may-apply-details-digital-age-loss-of-privacy.html|title='Terms and Conditions May Apply' Details Digital-Age Loss of Privacy|date=July 11, 2013|access-date=May 25, 2014|last1=Catsoulis|first1=Jeannette|archive-date=February 10, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230210164515/https://www.nytimes.com/2013/07/12/movies/terms-and-conditions-may-apply-details-digital-age-loss-of-privacy.html|url-status=live}} (paid)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |first=Cullen |last=Hoback |url=https://www.theguardian.com/technology/2013/sep/19/data-digital-identity-cullen-hoback |title=Our data is our digital identity – and we need to reclaim control &amp;#124; Technology |newspaper=The Guardian |access-date=May 25, 2014 |date=September 19, 2013 |archive-date=January 21, 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140121234335/http://www.theguardian.com/technology/2013/sep/19/data-digital-identity-cullen-hoback |url-status=live }}&lt;/ref&gt; &quot;South Park&quot; multserialınıń &quot;Franchise Prequel&quot; bóliminde ol mazaq etildi. CNET saytınıń maǵlıwmatına qaraǵanda, ol &quot;ájayıp sesler shıǵaratuǵın, ózgeshe kung-fu háreketlerin isleytuǵın hám adamlardıń úylerine qálegen jerde payda bola alatuǵın qızıl betli, buzıwshı&quot; retinde súwretlengen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|access-date=April 2, 2018|url=https://www.cnet.com/news/mark-zuckerberg-savaged-by-south-park/|title=Mark Zuckerberg savaged by 'South Park'|publisher=CNET|date=October 12, 2017|archive-date=March 29, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180329071532/https://www.cnet.com/news/mark-zuckerberg-savaged-by-south-park/|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

== Qayırqomlıq hám Chan Cukerberg Iniciativası ==
[[File:Mark Zuckerberg in Prague 2013.jpg|thumb|left|upright|2013-jılı may ayında Cukerberg hám onıń hayalı Priscilla Chan]]

Cukerberg Startup:Education fondın dúzdi.&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://secure.vnuemedia.com/hr/content_display/television/news/e3i386774579db7c203321dc871f916d867|work=The Hollywood Reporter |title=Mark Zuckerberg: 'The Social Network' is 'fun'|first=Philiana|last=Ng|date=September 24, 2010 |url-status=dead|archive-url=https://archive.today/20120915032857/https://secure.vnuemedia.com/hr/content_display/television/news/e3i386774579db7c203321dc871f916d867|archive-date=September 15, 2012}}&lt;/ref&gt; 2010-jılı sentyabr ayında onıń Nyu-Djersi shtatınıń Nyuark qalasınıń mámleketlik mektep sisteması Nyuark Mámleketlik Mekteplerine 100 million dollar qayırqomlıq etkeni tuwralı xabarlandı.&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://education.newsweek.com/2010/11/23/can-mark-zuckerberg-s-money-save-newark-s-schools.html |work=Newsweek|title=Can Mark Zuckerberg's Money Save Newark's Schools?|date=November 23, 2010|first=Ryan|last=Tracy |url-status=dead|archive-url=http://webarchive.loc.gov/all/20101130072722/http%3A//education.newsweek.com/2010/11/23/can%2Dmark%2Dzuckerberg%2Ds%2Dmoney%2Dsave%2Dnewark%2Ds%2Dschools.html|archive-date=November 30, 2010 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|access-date=September 23, 2010 |url=https://www.cbsnews.com/news/facebook-ceo-to-gift-100m-to-newark-schools/ |title=Facebook CEO to Gift $100M to Newark Schools |publisher=CBS News|date=September 22, 2010 |first=David |last=Reidel|archive-date=September 24, 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100924080040/http://www.cbsnews.com/stories/2010/09/22/national/main6892301.shtml|url-status=live }}&lt;/ref&gt; Sınshılar bul qayırqomlıqtıń waqtın Cukerbergti biraz unamsız súwretlegen &quot;The Social Network&quot; filminiń shıǵıwına jaqın ekenin atap ótti.&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://nymag.com/daily/intel/2010/09/mark_zuckerberg_to_give_100_mi.html|title=Mark Zuckerberg's Well-Timed $100 million Donation to Newark Public Schools |work=New York|date=September 22, 2010|access-date=September 28, 2010|archive-date=September 26, 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20100926110129/http://nymag.com/daily/intel/2010/09/mark_zuckerberg_to_give_100_mi.html|url-status=live }}&lt;/ref&gt; Cukerberg bul sınǵa juwap berip: &quot;Film waqtına baylanıslı meni eń kóp táshiwishlendirgen nárse, men &quot;The Social Network&quot; filmi haqqındaǵı baspasóz xabarlarınıń Nyuark joybarı menen aralasıp ketiwin qálemedim. Men eki nárseni bólek saqlaw ushın bunı anonimli túrde islewdi oylap atır edim&quot;, - dedi.&lt;ref name=&quot;forbes20100924&quot;&gt;{{cite magazine |url=https://blogs.forbes.com/velocity/2010/09/24/zuckerberg-pressured-to-announce-100-million-donation-to-newark |title=Zuckerberg Pressured To Announce $100 million Donation To Newark |magazine=Forbes |date=September 24, 2010 |access-date=September 28, 2010 |first=Mike |last=Isaac |archive-date=September 26, 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100926213130/http://blogs.forbes.com/velocity/2010/09/24/zuckerberg-pressured-to-announce-100-million-donation-to-newark/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt; Nyuark qalasınıń meri Kori Buker, ol hám Nyu-Djersi gubernatorı Kris Kristi Cukerbergtiń komandasın qayırqomlıqtı anonimli túrde bermewge kóndiriwge májbúr bolǵanın ayttı.&lt;ref name=&quot;forbes20100924&quot; /&gt; Jurnalist Deyl Russakofftıń pikirinshe, bul aqshanıń kóp bólegi biykarǵa ısırap etilgen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://finance.yahoo.com/news/mark-zuckerbergs-100-million-donation-155608055.html|title=Mark Zuckerberg's $100 million donation to Newark public schools failed miserably — here's where it went wrong|publisher=Yahoo! Finance|date=September 25, 2015 |access-date=October 24, 2020|archive-date=November 19, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201119220642/https://finance.yahoo.com/news/mark-zuckerbergs-100-million-donation-155608055.html|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.nytimes.com/2015/08/23/books/review/the-prize-by-dale-russakoff.html|title='The Prize,' by Dale Russakoff|first=Alex|last=Kotlowitz|date=August 19, 2015|newspaper=The New York Times|access-date=February 11, 2017|archive-date=February 5, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170205130408/https://www.nytimes.com/2015/08/23/books/review/the-prize-by-dale-russakoff.html|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

2010-jılı Cukerberg, [[Bill Geyts]] hám investor Uorren Baffet &quot;The Giving Pledge&quot; (Qayırqomlıq wádesi) dep atalǵan hújjetke qol qoydı. Bunda olar óz baylıqlarınıń keminde yarımın waqıt dawamında qayırqomlıqqa arnaytuǵının bildirdi hám basqa bay adamlardı da óz baylıqlarınıń 50 procentin yamasa onnan da kóbiregin qayırqomlıqqa baǵıshlawǵa shaqırdı.&lt;ref&gt;* {{cite news |newspaper=[[The Mercury News|San Jose Mercury News]] |url=http://www.mercurynews.com/breaking-news/ci_16813123?nclick_check=1 |first=Sandra |last=Gonzales |title=Zuckerberg to donate wealth |date=December 8, 2010 |access-date=December 9, 2010 |archive-date=February 21, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110221221306/http://www.mercurynews.com/breaking-news/ci_16813123?nclick_check=1 |url-status=live }}
* {{cite news |url=https://www.bbc.co.uk/news/world-us-canada-10870361 |title=US billionaires pledge 50% of their wealth to charity |date=August 4, 2010 |publisher=BBC |access-date=September 6, 2010 |archive-date=August 30, 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100830170602/http://www.bbc.co.uk/news/world-us-canada-10870361 |url-status=live }}
* {{cite magazine |last=Moss |first=Rosabeth |url=http://www.businessweek.com/managing/content/dec2010/ca20101214_945792.htm |title=Four Strategic Generosity Lessons |magazine=Bloomberg Businessweek |date=December 14, 2010 |access-date=March 9, 2011 |archive-date=February 25, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110225154751/http://www.businessweek.com/managing/content/dec2010/ca20101214_945792.htm |url-status=dead }}&lt;/ref&gt; 2012-jıldıń dekabr ayında Cukerberg hám onıń hayalı Priscilla Chan ómirleri dawamında óz baylıqlarınıń kópshilik bólegin &quot;The Giving Pledge&quot; ruwxında &quot;adamzat potencialın rawajlandırıw hám teńlikti alǵa ilgeriletiw&quot; ushın beretuǵının ayttı.&lt;ref&gt;[https://www.givingpledge.org/ The Giving Pledge] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171231051705/https://www.givingpledge.org/ |date=December 31, 2017 }} website. Retrieved December 3, 2015&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://givingpledge.org/Pledger.aspx?id=314|title=Mark Zuckerberg and Priscilla Chan|publisher=The Giving Pledge|access-date=July 16, 2017|archive-date=August 28, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170828231947/https://givingpledge.org/Pledger.aspx?id=314|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

2013-jıldıń dekabr ayında Cukerberg Facebook kompaniyasınıń 18 million akciyasın Silikon maydanı Jámiyetlik fondına beriwdi járiyaladı, bul ay aqırına shekem ámelge asırılıwı kerek edi — sol waqıttaǵı Facebook bahasına tiykarlanǵanda, akciyalardıń ulıwma qunı 990 million dollardı quradı. Sol aydıń aqırında bul qayırqomlıq sol jıldaǵı járiyalanǵan eń iri qayırqomlıq sıylıq sıpatında tán alındı.&lt;ref&gt;* {{Web deregi|url=http://www.mercurynews.com/business/ci_24760678/facebooks-mark-zuckerberg-makes-1-billion-donation|title=Facebook's Mark Zuckerberg makes $1 billion donation|last=Bailey|first=Brandon|date=December 19, 2013|access-date=December 20, 2013|newspaper=[[The Mercury News]]|archive-date=December 20, 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131220023538/http://www.mercurynews.com/business/ci_24760678/facebooks-mark-zuckerberg-makes-1-billion-donation|url-status=live}}
* {{cite news|url=https://www.telegraph.co.uk/technology/facebook/10528624/Mark-Zuckerberg-donates-1bn-to-charity.html |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20220110/https://www.telegraph.co.uk/technology/facebook/10528624/Mark-Zuckerberg-donates-1bn-to-charity.html |archive-date=January 10, 2022 |url-access=subscription |url-status=live |title=Mark Zuckerberg donates $1bn to charity|newspaper=[[The Daily Telegraph]]|date=December 19, 2013|access-date=December 20, 2013|first=Matthew |last=Sparkes}}{{cbignore}}
* {{Web deregi|title=Zuckerberg's Other Billion-Dollar Idea: 2013's Biggest Charitable Gift|url=http://mashable.com/2014/01/02/zuckerberg-charitable-donation-2013|publisher=Mashable|access-date=January 3, 2014|first=Kurt|last=Wagner|date=January 3, 2014|archive-date=January 4, 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20140104055100/http://mashable.com/2014/01/02/zuckerberg-charitable-donation-2013/|url-status=live}}&lt;/ref&gt; &quot;The Chronicle of Philanthropy&quot; jurnalı Cukerberg hám onıń hayalın shama menen 1 milliard dollar qayırqomlıq etkeni ushın 2013-jılı jurnaldıń hár jılǵı Amerikanıń 50 eń jomart adamı diziminiń joqarǵı ornına qoydı.&lt;ref name=usa-today-biggest-giver&gt;{{cite news|newspaper=USA Today|url=https://www.usatoday.com/story/news/nation/2014/02/10/zuckerberg-biggest-giver/5355871|title=Facebook's Mark Zuckerberg biggest giver in 2013|date=February 10, 2014|access-date=September 4, 2017|archive-date=December 2, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171202164654/https://www.usatoday.com/story/news/nation/2014/02/10/zuckerberg-biggest-giver/5355871/|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

2014-jıldıń oktyabr ayında Cukerberg hám onıń hayalı Ebola virus keselligine, atap aytqanda Batıs Afrikadaǵı Ebola virus epidemiyasına qarsı gúresiw ushın 25 million dollar berdi.&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.washingtonpost.com/news/to-your-health/wp/2014/10/14/facebooks-mark-zuckerberg-and-priscilla-chan-donate-25-million-to-ebola-fight|title=Facebook's Mark Zuckerberg and wife Priscilla Chan donate $25 million to Ebola fight|last=Phillip|first=Abby|date=October 14, 2014|access-date=October 25, 2014|newspaper=[[The Washington Post]]|archive-date=October 20, 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141020112530/http://www.washingtonpost.com/news/to-your-health/wp/2014/10/14/facebooks-mark-zuckerberg-and-priscilla-chan-donate-25-million-to-ebola-fight/|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite magazine|url=https://www.forbes.com/sites/luisakroll/2014/10/14/mark-zuckerberg-is-giving-25-million-to-fight-ebola|title=Mark Zuckerberg Is Giving $25 Million To Fight Ebola|last=Kroll|first=Luisa|date=October 14, 2014|access-date=October 25, 2014|magazine=[[Forbes]]|archive-date=October 22, 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20141022053126/http://www.forbes.com/sites/luisakroll/2014/10/14/mark-zuckerberg-is-giving-25-million-to-fight-ebola/|url-status=live}}&lt;/ref&gt; 2015-jıldıń fevral ayında erli-zayıplılar [[San-Francisko]] ulıwma awqamına 75 million dollar inam etti, bul AQSHtaǵı jámiyetlik awqamǵa islengen eń úlken jeke qayırqomlıq boldı. Awqam olardı húrmetlep ózin &quot;Priscilla Chan hám Mark Cukerberg atındaǵı San-Francisko ulıwma awqamı hám travmatologiya orayı&quot; dep qayta atadı. Keyinirek, 2020-jılı, San-Francisko qadaǵalaw keńesi derlik bir awızdan, májbúriy emes qarar qabıl etip, qayta atawdı áshkaraladı. Olar jámiyetlik awqamnıń sociallıq tarmaǵı &quot;jámiyetlik densawlıqqa qáwip tuwdırıw, jalǵan informaciya tarqatıw hám jeke ómirge aralasıw&quot; menen ayıplanǵan adamnıń atı menen atalmawı kerek degen pikirdi bildirdi.&lt;ref&gt;* {{Web deregi|last=Botelho|first=Greg|date=February 7, 2015|title=Zuckerberg, wife give $75 million to San Francisco General Hospital|url=https://www.cnn.com/2015/02/07/tech/zuckerberg-hospital-donation/index.html|website=[[CNN Business]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20240203121935/https://www.cnn.com/2015/02/07/tech/zuckerberg-hospital-donation/index.html|archive-date=February 3, 2024|url-status=live}}
* {{Web deregi|last=Schleifer|first=Theodore|date=December 15, 2020|title=Mark Zuckerberg gave $75 million to a San Francisco hospital. The city has condemned him anyway.|url=https://www.vox.com/recode/2020/12/3/22151273/mark-zuckerberg-general-hospital-san-francisco-naming-vote|website=[[Vox (website)|Vox]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20240419162358/https://www.vox.com/recode/2020/12/3/22151273/mark-zuckerberg-general-hospital-san-francisco-naming-vote|archive-date=April 19, 2024|url-status=live}}
* {{Web deregi|last=Har|first=Janie|date=December 15, 2020|title=San Francisco board rebukes naming hospital for Facebook CEO|url=https://apnews.com/general-news-6bafe23177047b052c345a388ef322d3|publisher=[[Associated Press]]|archive-url=https://web.archive.org/web/20240516050853/https://apnews.com/general-news-6bafe23177047b052c345a388ef322d3|archive-date=May 16, 2024|url-status=live}}&lt;/ref&gt; 2015-jıldıń 1-dekabr kúni erli-zayıplılar ózleriniń Facebook akciyalarınıń 99% in, sol waqıtta qunı 45 milliard dollar bolǵan, Chan Cukerberg Iniciativasına (CZI) ótkeriwge wáde berdi.&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.nytimes.com/2015/12/02/technology/mark-zuckerberg-facebook-charity.html|title=Mark Zuckerberg Vows to Donate 99% of His Facebook Shares for Charity|date=December 1, 2015|newspaper=The New York Times|access-date=February 11, 2017|archive-date=July 23, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180723095124/https://www.nytimes.com/2015/12/02/technology/mark-zuckerberg-facebook-charity.html|url-status=live}}&lt;/ref&gt; Qarjılar dárhal emes, al olardıń ómiri dawamında ótkeriletuǵın boldı.&lt;ref name=&quot;BBC News 1 December 2015&quot;&gt;{{cite news|title=Facebook's Mark Zuckerberg to give away 99% of shares|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-us-canada-34978249|date=December 1, 2015|publisher=BBC News|access-date=December 1, 2015|archive-date=December 2, 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20151202102144/http://www.bbc.co.uk/news/world-us-canada-34978249|url-status=live}}&lt;/ref&gt; [[Bill Geyts]], Uorren Baffet, Larri Peydj, Sergey Brin hám basqa milliarderler sıyaqlı akciyalardıń qunın beriw ushın qayırqomlıq korporaciyasın dúziwdiń ornına, Cukerberg hám Chan sheklengen juwapkershilik kompaniyası (SHJK) strukturasın paydalanıwdı tańladı. Ayırım jurnalistler hám ilimpazlar CZI filantrokapitalizm menen shuǵıllanadı dep aytqan.&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.newyorker.com/news/john-cassidy/mark-zuckerberg-and-the-rise-of-philanthrocapitalism|title=Mark Zuckerberg and the Rise of Philanthrocapitalism|date=December 2, 2015|magazine=The New Yorker|access-date=March 16, 2020|archive-date=December 22, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171222050800/https://www.newyorker.com/news/john-cassidy/mark-zuckerberg-and-the-rise-of-philanthrocapitalism|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.nytimes.com/2015/12/03/technology/zuckerbergs-philanthropy-uses-llc-for-more-control.html|title=Mark Zuckerberg's Philanthropy Uses L.L.C. for More Control|date=December 2, 2015|newspaper=The New York Times|access-date=February 11, 2017|archive-date=January 12, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170112114222/https://www.nytimes.com/2015/12/03/technology/zuckerbergs-philanthropy-uses-llc-for-more-control.html|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |url=https://econreview.berkeley.edu/the-merits-and-drawbacks-of-philanthrocapitalism/ |title=The Merits and Drawbacks of Philanthrocapitalism |publisher=Berkeley Economic Review |date=March 14, 2019 |access-date=March 25, 2020 |archive-date=March 25, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200325030056/https://econreview.berkeley.edu/the-merits-and-drawbacks-of-philanthrocapitalism/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;

2016-jılı CZI [[San-Francisko|San-Franciskonıń]] Mission-Bey rayonında Kaliforniya universitetiniń San-Francisko filialına jaqın jerde birlesken izertlew keńisligin jaratıw ushın salıqtan azat qayırqomlıq uyımı Chan Cukerberg Bioxabtı dúziwge 600 million dollar ajırattı. Bul UCSF, Kaliforniya universitetiniń Berkli filialı hám Stenford universitetindegi ilimpazlar arasında óz-ara tásir hám birge islesiwdi qollap-quwatlaw maqsetinde islendi. Payda bolǵan intellektual múlk Bioxab hám ashılıwshınıń tiykarǵı mákemesi tárepinen birgelikte iyelenetuǵın boladı. Bill hám Melinda Geyts fondı sıyaqlı, qarjılandırılǵan barlıq izertlewlerdi jámiyetshiliktiń sheklewsiz qollanıwı hám qayta paydalanıwı ushın ashıq etiwshi fondlardan ózgeshe, Bioxab ózi qarjılandırǵan hár qanday izertlewdi kommercializaciyalaw huqıqın saqlap qaldı. Oylap tabıwshılar Bioxabtıń ruqsatı menen óz ashılıwların ashıq kodlı etiw múmkinshiligine iye boladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=https://www.czbiohub.org/competition/faq/ |title=Frequently Asked Questions – Chan Zuckerberg Biohub |work=Czbiohub.org |access-date=May 21, 2020 |archive-date=August 3, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200803205233/https://www.czbiohub.org/competition/faq/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal |last1=Maxmen |first1=Amy |title='Riskiest ideas' win $50 million from Chan Zuckerberg Biohub |journal=Nature |date=February 16, 2017 |volume=542 |issue=7641 |pages=280–281 |doi=10.1038/nature.2017.21440 |pmid=28202988 |bibcode=2017Natur.542..280M |doi-access=free  |issn=0028-0836 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=https://www.buzzfeednews.com/article/stephaniemlee/chan-zuckerberg-biohub-contract |title=Document Shows How Mark Zuckerberg's New Science Charity Will Handle IP |website=BuzzFeed News |date=November 1, 2016 |access-date=March 25, 2020 |archive-date=March 25, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200325022553/https://www.buzzfeednews.com/article/stephaniemlee/chan-zuckerberg-biohub-contract |url-status=live }}&lt;/ref&gt; Ilimiy izertlewlerge kiriw múmkinshiligin arttırıw hám ashıq ilimdi alǵa órletiw ushın CZ Bioxab óz izertlewshileri hám ilimiy xızmetkerleriniń usınılǵan qoljazbaların hám baylanıslı maǵlıwmatların bioRxiv sıyaqlı aldın ala basıp shıǵarıw serverlerinde járiyalawın talap etedi.&lt;ref&gt;{{cite journal|url=https://doi.org/10.1126/science.aal0719|last=Kaiser|first=Jocelyn|date=February 8, 2017|journal=Science|title=Chan Zuckerberg Biohub funds first crop of 47 investigators|doi=10.1126/science.aal0719 |access-date=March 3, 2022|archive-date=March 4, 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220304133040/https://www.science.org/content/article/chan-zuckerberg-biohub-funds-first-crop-47-investigators|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi |url= https://www.czbiohub.org/competition/faq/ |publisher=Chan Zuckerberg Biohub Network |title= FREQUENTLY ASKED QUESTIONS: CHAN ZUCKERBERG BIOHUB INTERCAMPUS RESEARCH AWARDS |access-date= January 14, 2021 |archive-date= December 5, 2020 |archive-url= https://web.archive.org/web/20201205222343/https://www.czbiohub.org/competition/faq/ |url-status= live }}&lt;/ref&gt;

COVID-19 pandemiyası waqtında Cukerberg kesellikke em izlep atırǵan Bill hám Melinda Geyts fondı qollap-quwatlaytuǵın tezletkishke 25 million dollar járdem berdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=https://www.benzinga.com/news/20/03/15690761/mark-zuckerberg-and-priscilla-chan-donate-25m-to-gates-foundation-coronavirus-accelerator |title=Mark Zuckerberg And Priscilla Chan Donate $25M To Gates Foundation Coronavirus Accelerator |work=Benzinga |date=March 30, 2020 |access-date=April 1, 2020 |archive-date=April 2, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200402024738/https://www.benzinga.com/news/20/03/15690761/mark-zuckerberg-and-priscilla-chan-donate-25m-to-gates-foundation-coronavirus-accelerator |url-status=live }}&lt;/ref&gt; Ol jáne de pandemiyadan zıyan kórgen jergilikli jurnalistikanı qollap-quwatlaw ushın 25 million dollar grant hám Facebook, Inc. tárepinen jergilikli gazetalarda reklama satıp alıwǵa 75 million dollar ajıratılǵanın járiyaladı, bul arqalı Facebook ózin reklama etetuǵın boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.axios.com/mark-zuckerberg-facebook-local-news-coronavirus-41b7e6ee-2a19-4d51-b05f-1ff3980d6948.html|title=Mark Zuckerberg: &quot;Local journalism is incredibly important&quot; to fighting coronavirus crisis|first=Mike|last=Allen|website=Axios|date=March 30, 2020 |access-date=October 24, 2020|archive-date=October 28, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201028212333/https://www.axios.com/mark-zuckerberg-facebook-local-news-coronavirus-41b7e6ee-2a19-4d51-b05f-1ff3980d6948.html|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

== Jeke ómiri ==

=== Shańaraǵı hám balaları ===
[[File:Visita_de_Mark_Zuckerberg_a_Los_Pinos._(15150761882)_(cropped).jpg|thumb|upright|2014-jılı hayalı Priscilla Chan menen birge]]

Cukerberg Garvardtaǵı oqıwınıń ekinshi jılında studentler keshesinde kurslası Priscilla Chan menen tanıstı. Olar 2003-jılı ushırasıwdı basladı.&lt;ref name=&quot;forbes1&quot;&gt;{{cite magazine |magazine=Forbes|first=Clare |last=O'Connor |title=Mark Zuckerberg's Wife Priscilla Chan: A New Brand of Billionaire Bride |url=https://www.forbes.com/sites/clareoconnor/2012/05/20/mark-zuckerbergs-wife-priscilla-chan-a-new-brand-of-billionaire-bride/  |date=May 20, 2012 |access-date=May 21, 2012 |archive-date=May 22, 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120522082908/http://www.forbes.com/sites/clareoconnor/2012/05/20/mark-zuckerbergs-wife-priscilla-chan-a-new-brand-of-billionaire-bride/|url-status=live}}&lt;/ref&gt; 2010-jıldıń sentyabr ayında sol waqıtta Kaliforniya universitetiniń San-Francisko medicina mektebiniń studenti bolǵan Chan&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20130112205926/http://medschool2.ucsf.edu/spotlights/white-coats-rainbow-students &quot;White Coats on a Rainbow of Students&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130112205926/http://medschool2.ucsf.edu/spotlights/white-coats-rainbow-students |date=January 12, 2013 }}, ''Spotlight'', UCSF School of Medicine. Cf. Priscilla Chan, 23.&lt;/ref&gt; Palo-Altodaǵı (Kaliforniya) onıń jalǵa alǵan úyine kóship keldi.&lt;ref&gt;{{cite news|url=http://www.ecommercetimes.com/story/Zuckerberg-Goes-Searching-in-China-71499.html?wlc=1292882576|title=Zuckerberg Goes Searching in China|first=Rob|last=Spiegel |date=December 20, 2010|access-date=December 20, 2010|archive-date=December 2, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171202160349/https://www.ecommercetimes.com/story/Zuckerberg-Goes-Searching-in-China-71499.html?wlc=1292882576 |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi |work=ChineseTime.cn |url=http://www.chinesetime.cn/learn/chinese/forum/tabid/119/forumid/-1/postid/4618/scope/posts/language/en-US/Default.aspx |title=Facebook founder Mark Zuckerberg learn chinese every morning |date=September 29, 2010|access-date=November 7, 2010|archive-date=November 24, 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20101124032855/http://www.chinesetime.cn/learn/chinese/forum/tabid/119/forumid/-1/postid/4618/scope/posts/language/en-US/Default.aspx|url-status=dead }}&lt;/ref&gt; Olar 2012-jıldıń 19-may kúni onıń úyiniń háwlisinde úylendi, bul waqıya onıń medicina mektebin pitkergenin de belgiledi.&lt;ref&gt;{{cite news |title=Facebook's Mark Zuckerberg marries Priscilla Chan |url=https://www.cbsnews.com/news/facebooks-mark-zuckerberg-marries-priscilla-chan/|access-date=May 20, 2012|publisher=CBS News|archive-date=August 13, 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130813135358/http://www.cbsnews.com/8301-501465_162-57437780-501465/facebooks-mark-zuckerberg-marries-priscilla-chan/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|first=Marcus|last=Wohlsen|title=Facebook's Mark Zuckerberg marries longtime girlfriend, Priscilla Chan: Palo Alto, Calif., ceremony caps busy week after company goes public|date=May 19, 2012|publisher=NBC News |url=https://www.nbcnews.com/id/47491836|access-date=May 20, 2012|archive-date=August 6, 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200806134643/http://www.nbcnews.com/id/47491836|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; Cukerberg 2015-jıldıń iyul ayında olardıń qız kútip atırǵanın hám Channıń burın úsh márte túsik taslaǵanın málim etti.&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-us-canada-33743740|title=Facebook founder Mark Zuckerberg to become a father |agency=BBC News |date=July 31, 2015 |access-date=August 1, 2015|archive-date=December 2, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171202160223/http://www.bbc.com/news/world-us-canada-33743740 |url-status=live }}&lt;/ref&gt; Olardıń birinshi qızı 2015-jıldıń dekabr ayında tuwıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.washingtonpost.com/news/the-switch/wp/2015/12/01/mark-zuckerberg-will-give-away-99-percent-of-his-facebook-stock/|title=Mark Zuckerberg and Priscilla Chan to give away 99 percent of their Facebook stock, worth $45 billion|first1=Todd C.|last1=Frankel|first2=Brian|last2=Fung|first3=Lyndsey|last3=Layton|access-date=October 24, 2020|newspaper=The Washington Post|archive-date=August 16, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180816152434/https://www.washingtonpost.com/news/the-switch/wp/2015/12/01/mark-zuckerberg-will-give-away-99-percent-of-his-facebook-stock/|url-status=live}}&lt;/ref&gt; Olar qıtay Jańa jıl videosında qızlarınıń qıtaysha atı Chen Minyuy (qıtaysha: 陈明宇) ekenin járiyaladı.&lt;ref&gt;{{cite magazine |last1=Kell |first1=John |title=Mark Zuckerberg Reveals Daughter's Chinese Name |url=http://fortune.com/2016/02/08/facebook-zuckerberg-daughter/ |magazine=Fortune |access-date=February 29, 2016 |date=February 8, 2016 |quote=In a pretty adorable video shared by the tech executive over the weekend, Zuckerberg and his wife Priscilla Chan said their daughter Max's Chinese name is Chen Mingyu. |archive-date=March 6, 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210306071741/https://fortune.com/2016/02/08/facebook-zuckerberg-daughter/ |url-status=live }}&lt;/ref&gt; Ekinshi qızları 2017-jıldıń avgust ayında dúnyaǵa keldi.&lt;ref&gt;{{cite news |title=Mark Zuckerberg and his wife just unveiled their new baby girl to the world |date=August 28, 2017 |access-date=August 28, 2017 |url=http://www.foxnews.com/tech/mark-zuckerberg-and-his-wife-just-unveiled-their-new-baby-girl-to-the-world |agency=Fox News |archive-date=August 28, 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170828205359/http://www.foxnews.com/tech/2017/08/28/mark-zuckerberg-and-his-wife-just-unveiled-their-new-baby-girl-to-world.html |url-status=live}}&lt;/ref&gt; Cukerberg hám onıń hayalı 2023-jıldıń mart ayında úshinshi qızlarınıń dúnyaǵa kelgenin qarsı aldı hám bul xabardı ózleriniń sociallıq tarmaqlardaǵı betlerinde járiyaladı.&lt;ref&gt;{{cite magazine|url=https://people.com/parents/mark-zuckerberg-wife-priscilla-chan-welcome-third-baby-girl/|title=Mark Zuckerberg and Wife Priscilla Chan Welcome Baby No. 3, Daughter Aurelia: 'Little Blessing'|magazine=People|first=Georgia|last=Slater|date=March 24, 2023|access-date=March 24, 2023|archive-date=March 24, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20230324150910/https://people.com/parents/mark-zuckerberg-wife-priscilla-chan-welcome-third-baby-girl/|url-status=live}}&lt;/ref&gt; Erli-zayıplılardıń jáne de Beast dep atalatuǵın Puli tuxımlı iyti bar,&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://www.cbsnews.com/pictures/meet-beast-zuckerberg-your-new-favorite-puli-dog-rug/|title=Meet Beast Zuckerberg, your new favorite dog rug|date=December 7, 2015|publisher=CBS News|access-date=May 9, 2019|archive-date=May 9, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190509133833/https://www.cbsnews.com/pictures/meet-beast-zuckerberg-your-new-favorite-puli-dog-rug/|url-status=live}}&lt;/ref&gt; onıń Facebook te eki millionnan aslam jazılıwshısı bar.&lt;ref&gt;{{cite news|url=https://money.cnn.com/2016/09/22/technology/mark-zuckerberg-dog-beast-baby/index.html|title=Mark Zuckerberg's dog Beast is 'moping' over new baby|last=King|first=Hope|date=September 22, 2016|publisher=CNN|access-date=May 9, 2019|archive-date=May 9, 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190509133834/https://money.cnn.com/2016/09/22/technology/mark-zuckerberg-dog-beast-baby/index.html|url-status=live}}&lt;/ref&gt; Cukerberg kórkem óner sheberi Daniel Arshamǵa hayalınıń 7 fut biyikliktegi músinin soǵıwdı tapsırdı, ol 2024-jılı ashıp kórsetildi.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.bbc.com/news/articles/cx29e0w3gkvo|title=Mark Zuckerberg reveals 'Roman' statue of wife|date=August 14, 2024|work=BBC News|last=Faguy|first=Ana|archive-url=https://web.archive.org/web/20240911191338/https://www.bbc.com/news/articles/cx29e0w3gkvo|archive-date=September 11, 2024|url-status=live}}&lt;/ref&gt;

=== Ataqlı bolıw hám jámiyetlik imidj ===

Time jurnalı Cukerbergti 2008, 2011, 2016 hám 2019-jıllarda dúnyadaǵı eń tásirli adamlardıń biri dep atadı, sonday-aq onı bir neshe márte finalist sıpatında usındı. Ol 2010-jılı Time jurnalınıń Jıl adamı dep járiyalandı, bul Facebooktıń paydalanıwshıları yarım milliardtan asqan jıl edi.&lt;ref&gt;{{cite magazine |last=Grossman |first=Lev |author-link=Lev Grossman |date=December 15, 2010 |title=Person of the Year 2010: Mark Zuckerberg |url=https://www.time.com/time/specials/packages/article/0,28804,2036683_2037183_2037185,00.html |url-status=dead |magazine=Time |archive-url=https://web.archive.org/web/20130817081156/http://www.time.com/time/specials/packages/article/0,28804,2036683_2037183_2037185,00.html |archive-date=August 17, 2013}}&lt;/ref&gt; Ol jáne de 2024-jılı Time 100 AI dizimine kirgizildi.&lt;ref&gt;{{Cite magazine|magazine=TIME|title=The 100 most influential people in AI 2024|url=https://time.com/collection/time100-ai-2024/|access-date=September 18, 2024|archive-date=September 18, 2024|archive-url=https://web.archive.org/web/20240918032539/https://time.com/collection/time100-ai-2024/|url-status=live}}&lt;/ref&gt; 2016-jıldıń dekabr ayında Cukerberg Forbes jurnalınıń Dúnyadaǵı eń kúshli adamlar diziminde onınshı orındı iyeledi.&lt;ref&gt;{{cite magazine|title=The World's Most Powerful People|url=https://www.forbes.com/sites/davidewalt/2016/12/14/the-worlds-most-powerful-people-2016/|magazine=Forbes|date=December 2016|access-date=December 14, 2016|archive-date=January 5, 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180105224706/https://www.forbes.com/sites/davidewalt/2016/12/14/the-worlds-most-powerful-people-2016/|url-status=live}}&lt;/ref&gt; 2023-jılǵı Forbes tiń 400 eń bay amerikalılar diziminde ol 106 milliard dollar jeke baylıǵı menen segizinshi orındı iyeledi.&lt;ref&gt;{{cite magazine|title=Mark Zuckerberg|url=https://www.forbes.com/profile/mark-zuckerberg/?list=forbes-400&amp;sh=38e8a1bf3e06|magazine=Forbes|date=October 2023|access-date=October 4, 2023|archive-date=October 26, 2023|archive-url=https://web.archive.org/web/20231026170415/https://gum.criteo.com/syncframe?origin=publishertag&amp;topUrl=www.forbes.com|url-status=live}}&lt;/ref&gt; 2024-jıldıń oktyabr ayında ol dúnyadaǵı ekinshi eń bay adam boldı.&lt;ref&gt;{{cite news |title=Zuckerberg Passes Bezos to Become World's Second-Richest Person |url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2024-10-03/zuckerberg-passes-bezos-to-become-world-s-second-richest-person |archive-url=https://web.archive.org/web/20241004133345/https://www.bloomberg.com/news/articles/2024-10-03/zuckerberg-passes-bezos-to-become-world-s-second-richest-person |date=October 3, 2024 |archive-date=October 4, 2024 |access-date=November 6, 2024 |publisher=[[Bloomberg News]] |url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news |title= Bloomberg Billionaires Index - Mark Zuckerberg  |url=https://www.bloomberg.com/billionaires/profiles/mark-e-zuckerberg/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20241005073133/https://www.bloomberg.com/billionaires/profiles/mark-e-zuckerberg/ |date=5 October 2024 |archive-date=October 5, 2024 |access-date=November 11, 2024 |publisher=[[Bloomberg News]]}}&lt;/ref&gt; 2024-jıldıń dekabr ayına kelip, Forbes jurnalınıń bahalawı boyınsha Cukerbergtiń taza baylıǵı 219 milliard dollardı quradı, bul onı dúnyadaǵı tórtinshi eń bay adamǵa aylandırdı.&lt;ref&gt;{{cite magazine| url=https://www.forbes.com/profile/mark-zuckerberg/?list=rtb%2F&amp;sh=543e10023e06 | title=Mark Zuckerberg | magazine=Forbes | access-date=January 6, 2024 | archive-date=December 22, 2022 | archive-url=https://web.archive.org/web/20221222164110/https://www.forbes.com/profile/mark-zuckerberg/?list=rtb%2F&amp;sh=543e10023e06 | url-status=live }}&lt;/ref&gt;

== Derekler ==

[[Kategoriya:Wikipedia:Tiri shaxslar biografiyası]]
[[Kategoriya:Programmalıq injiniring]]
&lt;references /&gt;
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>kdloy3us3rjcic2jpajy5ol7u67v6xx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Orman órti</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21407</id>
    <revision>
      <id>125561</id>
      <parentid>110907</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:03:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125561</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39989" sha1="lpbnwsc78jps3swl6nab52js9dcy9ct" xml:space="preserve">
[[Fayl:Burnout_ops_on_Mangum_Fire_McCall_Smokejumpers.jpg|nobaý|2020-jılı [[Amerika Qurama Shtatları|Amerika Qurama Shtatlarınıń]] [[Arizona]] shtatındaǵı Kaybab milliy ormanında janǵan orman órti. Mangum órti 70,000 akrdan (280 km²) artıq orman maydanın jandırdı.]]
'''Orman órti, toǵay órti''' yamasa '''dala órti''' ([[Inglis tili|ingl]]. ''wildfire, forest fire, or a bushfire'')  ̶  bul janǵısh ósimlikler bar aymaqta rejelestirilmegen, baqlanbaytuǵın hám boljap bolmaytuǵın [[órt]].&lt;ref name=&quot;Cambridge2&quot;&gt;{{Cite book|url=http://dictionary.cambridge.org/define.asp?key=90587&amp;dict=CALD|title=Cambridge Advanced Learner's Dictionary}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;CIFFC Glossary2&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.ciffc.ca/sites/default/files/2019-03/CIFFC_Canadian_Wildland_Fire_Mgmt_Glossary_2017_10_24.pdf|bet=CIFFC Canadian Wildland Fire Management Glossary|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230610215038/https://www.ciffc.ca/sites/default/files/2019-03/CIFFC_Canadian_Wildland_Fire_Mgmt_Glossary_2017_10_24.pdf|arxivsáne=10 June 2023|jumıs=Canadian Interagency Forest Fire Centre|qaralǵan sáne=16 August 2019}}&lt;/ref&gt; Ósimliklerdiń túrine baylanıslı, orman órtin puta órti ([[Avstraliya|Avstraliyada]]), shól órti, shóp órti, tóbe órti, tezek órti, dala órti, ósimlik órti yamasa atız órti retinde anıqlawǵa boladı.&lt;ref name=&quot;Cbbcco.uk2&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.bbc.co.uk/fire/earth/natural_disasters/forest_fire|bet=Forest fire videos – See how fire started on Earth|arxivurl=https://web.archive.org/web/20151016185535/http://www.bbc.co.uk/science/earth/natural_disasters/forest_fire|arxivsáne=16 October 2015|jumıs=BBC Earth|qaralǵan sáne=13 February 2016}}&lt;/ref&gt; Ayırım tábiyiy orman [[Ekosistema|ekosistemaları]] orman órtine baylanıslı.&lt;ref name=&quot;Fire Tree Mortality2222&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://nature.berkeley.edu/stephenslab/wp-content/uploads/2018/01/Stephens-et-al.-Fire-Tree-Mortality-BioSci-2018.pdf|bet=Drought, Tree Mortality, and Wildfire in Forests Adapted to Frequent Fire|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220809211335/https://nature.berkeley.edu/stephenslab/wp-content/uploads/2018/01/Stephens-et-al.-Fire-Tree-Mortality-BioSci-2018.pdf|arxivsáne=9 August 2022|jumıs=UC Berkeley College of Natural Resources|qaralǵan sáne=15 March 2022}}&lt;/ref&gt; Zamanagóy toǵay xojalıǵı kóbinese órt qáwpin azaytıw hám tábiyiy orman ciklların rawajlandırıw ushın jobalanǵan órtlerdi qollanadı. Biraq, baqlanatuǵın órtler qátelik penen orman órtine aylanıp ketiwi múmkin.

Orman órtleriniń janıw sebebi, fizikalıq qásiyetleri, bar bolǵan janǵısh materiallar hám hawa rayınıń órtke tásiri boyınsha klassifikaciyalanıwı múmkin.&lt;ref name=&quot;UToronto2&quot;&gt;{{Cite journal|title=Forest Fires and Climate Change in the 21ST Century|date=July 2006}}&lt;/ref&gt; Orman órtiniń awırlıǵı janılǵınıń bar bolıwı, fizikalıq ortalıq hám [[hawa rayı]] sıyaqlı faktorlardıń birikpesinen kelip shıǵadı.&lt;ref name=&quot;FireBehavior&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.nwcg.gov/pms/pubs/410-2/appendixB.pdf|bet=National Wildfire Coordinating Group Fireline Handbook, Appendix B: Fire Behavior|arxivurl=https://web.archive.org/web/20081217125737/http://www.nwcg.gov/pms/pubs/410-2/appendixB.pdf|arxivsáne=17 December 2008|sáne=April 2006|baspaxana=National Wildfire Coordinating Group|qaralǵan sáne=11 December 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=6 March 2017|title=On the key role of droughts in the dynamics of summer fires in Mediterranean Europe}}&lt;/ref&gt; Kóp muǵdarda janılǵı payda etetuǵın ıǵallı dáwirler, keyin qurǵaqshılıq hám ıssılıq penen dawam etetuǵın klimatlıq ciklllar kóbinese awır orman órtlerinen aldın júz beredi.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=18 August 2006|title=Warming and Earlier Spring Increase Western U.S. Forest Wildfire Activity}}&lt;/ref&gt; Bul cikllar klimattıń ózgeriwi sebepli kúsheygen.: 247 

Orman órtleri [[Sibir]] ([[Rossiya]]), [[Kaliforniya shtatı|Kaliforniya]] ([[AQSh]]), Britaniya Kolumbiyası (Kanada) hám [[Avstraliya]] sıyaqlı ayırım aymaqlarda keń tarqalǵan apat túri bolıp tabıladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://lao.ca.gov/Publications/Report/3918|bet=Main Types of Disasters and Associated Trends|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230603152757/https://lao.ca.gov/Publications/Report/3918|arxivsáne=3 June 2023|sáne=10 January 2019|jumıs=lao.ca.gov|baspaxana=[[Legislative Analyst's Office]]|qaralǵan sáne=22 September 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/siberian-wildfires-cause-record-pollution-send-smoke-us-180975275/|bet=The Far-Reaching Consequences of Siberia's Climate-Change-Driven Wildfires|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230605170651/https://www.smithsonianmag.com/smart-news/siberian-wildfires-cause-record-pollution-send-smoke-us-180975275/|arxivsáne=5 June 2023|avtor=Machemer|at=Theresa|sáne=9 July 2020|jumıs=Smithsonian Magazine|qaralǵan sáne=22 September 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.ga.gov.au/scientific-topics/community-safety/bushfire|bet=Bushfire|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220901043956/https://www.ga.gov.au/scientific-topics/community-safety/bushfire|arxivsáne=1 September 2022|avtor=Australia|at=Government Geoscience|sáne=25 July 2017|jumıs=www.ga.gov.au|qaralǵan sáne=22 September 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://globalnews.ca/news/9904414/bc-wildfires-2-new-fires-kelowna/|bet=B.C. wildfires: State of emergency declared in Kelowna, evacuations underway|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230818152212/https://globalnews.ca/news/9904414/bc-wildfires-2-new-fires-kelowna/|arxivsáne=18 August 2023|til=en-US|jumıs=Global News|qaralǵan sáne=18 August 2023}}&lt;/ref&gt; Jer orta teńizi klimatı bar aymaqlar yamasa tayga biomında jaylasqan jerler ayrıqsha bul qáwipke beyim. Orman órtleri adamlarǵa hám olardıń mákanlarına qattı zıyan keltiriwi múmkin. Onıń tásirlerine tútin hám órttiń densawlıqqa tikkeley zıyanı, múlkke zıyan keltiriw (ásirese orman-qala shegaralarında) hám ekonomikalıq joǵaltıwlar kiredi. Sonıń menen birge, suw hám topıraqtıń pataslanıw qáwpi de bar.

Global dárejede adamlardıń is-háreketleri orman órtleriniń zıyanın kúsheytti, tábiyiy dárejege salıstırǵanda orman órtleri menen janǵan jer maydanı eki ese kóbeydi.: 247  Adamlar klimattıń ózgeriwi (mısalı, kúshlirek ıssı tolqınlar hám qurǵaqshılıq), jer paydalanıwdıń ózgeriwi hám orman órtlerin bastırıw arqalı orman órtlerine tásir etti.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;: 247  Orman órtlerinen ajıralǵan uglerod atmosferadaǵı karbonat angidrid gazınıń koncentraciyasın arttırıp, parnik effektine úles qosıwı múmkin. Bul klimattıń ózgeriwine keri baylanıs payda etedi.: 20 

Tábiyiy júz beretuǵın orman órtleri órt penen birge rawajlanǵan [[Ekosistema|ekosistemalarǵa]] paydalı tásir kórsetiwi múmkin.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=August 2021|title=Effects of Climate Change on Natural-Caused Fire Activity in Western U.S. National Forests}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:22&quot;&gt;{{Cite journal|date=1 December 2008|title=The Ecological Importance of Severe Wildfires: Some Like It Hot|url=https://scholarworks.umt.edu/biosci_pubs/279|access-date=27 August 2019}}&lt;/ref&gt; Haqıyqatında, kóplegen ósimlik túrleri ósiw hám kóbeyiw ushın órttiń tásirine baylanıslı.&lt;ref name=&quot;NOVA222&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.pbs.org/wgbh/nova/fire/plants.html|bet=How Plants Use Fire (And Are Used By It)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090808123751/http://www.pbs.org/wgbh/nova/fire/plants.html|arxivsáne=8 August 2009|avtor=Stephen J. Pyne|baspaxana=NOVA online|qaralǵan sáne=30 June 2009}}&lt;/ref&gt;

== Alısıw (órteniw) ==
[[Fayl:Global_Fires_-_August_and_February_2008.jpg|alt=Two illustrations of the earth, one above the other. The seas are dark gray in color and the continents a lighter gray. Both images have red, yellow, and white markers indicating where fires occurred during the months of August (top image) and February (bottom image) of the year 2008.|oñğa|nobaý|2008-jıldıń avgust (joqarǵı súwret) hám fevral (tómengi súwret) aylarında dúnya júzi boyınsha orman órtleri, NASAnıń Terra sputnigindegi Ortasha tınıqlıqtaǵı kóriniw spektroradiometri (MODIS) tárepinen anıqlanǵan.]]
Órttiń alısıwı tábiyiy sebepler yamasa adam iskerligi (qasaqana yamasa qasaqana emes) arqalı ámelge asadı.
[[Fayl:2011-08-04_20_00_00_Susie_Fire_in_the_Adobe_Range_west_of_Elko_Nevada.jpg|nobaý|Nevadada qurǵaq jaz máwsiminde gúldirmamadan payda bolǵan orman órtleri jiyi ushırasadı.]]

=== Tábiyiy sebepler ===
Adamnıń qatnasıwısız orman órtlerin alıstıra alatuǵın tábiyiy hádiyselerge gúldirmama, vulkan atılıwları, tas qulawlardan payda bolǵan ushqınlar hám óz-ózinen órteniwler kiredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.nwcg.gov/pms/docs/wfprevnttrat.pdf|bet=Wildfire Prevention Strategies|arxivurl=https://web.archive.org/web/20081209105351/http://www.nwcg.gov/pms/docs/wfprevnttrat.pdf|arxivsáne=9 December 2008|sáne=March 1998|baspaxana=National Wildfire Coordinating Group|qaralǵan sáne=3 December 2008}}&lt;/ref&gt;

=== Adam iskerligi ===
Adam tárepinen kelip shıqqan órt dereklerine órt qoyıw, abaysızda alıstırıw yamasa Qubla-Shıǵıs Aziyadaǵı kesip-jaǵıw diyxanshılıǵı sıyaqlı jerdi tazalaw hám awıl xojalıǵında ottı baqlawsız qollanıw kiredi. Tropikalıq aymaqlarda fermerler qurǵaq máwsimde atızlardı tazalaw ushın kóbinese kesip-jaǵıw usılın qollanadı.

Orta keńliklerde orman órtleriniń eń keń tarqalǵan adam tárepinen kelip shıqqan sebepleri - ushqın payda etetuǵın úskeneler (shınjırlı aralar, tegislegishler, oraqlar hám t.b.), hawa elektr tarmaqları hám órt qoyıw.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.sandiegouniontribune.com/news/environment/story/2020-01-05/human-caused-ignitions-spark-california-worst-wildfires|bet=Human-caused ignitions spark California's worst wildfires but get little state focus|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230619094218/https://www.latimes.com/environment/story/2020-01-05/human-caused-ignitions-spark-california-worst-wildfires|arxivsáne=19 June 2023|avtor=Boxall|at=Bettina|sáne=5 January 2020|jumıs=San Diego Union-Tribune|qaralǵan sáne=25 November 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Liu|first=Zhihua|date=June 2012|title=Spatial patterns and drivers of fire occurrence and its future trend under climate change in a boreal forest of Northeast China}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Krock&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.pbs.org/wgbh/nova/fire/world.html|bet=The World on Fire|arxivurl=https://web.archive.org/web/20091027041902/http://www.pbs.org/wgbh/nova/fire/world.html|arxivsáne=27 October 2009|avtor=Krock|at=Lexi|sáne=June 2002|baspaxana=NOVA online – Public Broadcasting System (PBS)|qaralǵan sáne=13 July 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Balch|first=Jennifer K.|date=2017|title=Human-started wildfires expand the fire niche across the United States}}&lt;/ref&gt;

Órt qoyıw adam tárepinen kelip shıqqan órtlerdiń 20% ten kóbiregin quraydı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.nifc.gov/fire-information/fire-prevention-education-mitigation/wildfire-investigation|bet=Wildfire Investigation|jumıs=National Interagency Fire Center}}&lt;/ref&gt; Biraq, 2019-20-jıllardaǵı Avstraliya orman órtleri máwsiminde &quot;ǵárezsiz izertlew onlayn botlar hám trollerdiń órtlerdegi órt qoyıwdıń áhmiyetin asırıp kórsetkenin anıqladı.&quot;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=How Rupert Murdoch Is Influencing Australia's Bushfire Debate|url=https://www.nytimes.com/2020/01/08/world/australia/fires-murdoch-disinformation.html}}&lt;/ref&gt; 2023-jılǵı Kanada orman órtlerinde órt qoyıw haqqında jalǵan maǵlıwmatlar sociallıq tarmaqlarda keń tarqaldı; biraq, órt qoyıw ulıwma Kanadada orman órtleriniń tiykarǵı sebebi emes.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Did climate change cause Canada's wildfires?|url=https://www.bbc.com/future/article/20230612-did-climate-change-cause-canadas-wildfires}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;wild-theories&quot;&gt;{{Cite news|title=Who's fuelling the wild theories about Canada's wildfires|url=https://www.cbc.ca/player/play/2227831363616}}&lt;/ref&gt; Kaliforniyada jıl sayın orman órtleriniń ulıwma 6-10% i órt qoyıwdan kelip shıǵadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.hcn.org/articles/climate-desk-wildfire-how-arson-factors-into-californias-wildfires|bet=How Arson factors into California's Wildfires|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230830144008/https://www.hcn.org/articles/climate-desk-wildfire-how-arson-factors-into-californias-wildfires|arxivsáne=30 August 2023|sáne=15 October 2021|jumıs=High Country News|qaralǵan sáne=30 August 2023}}&lt;/ref&gt;

Dúnya júzi boyınsha mıńlaǵan kómir qatlamı órtleri janıp atır, mısalı, Jańa Qubla Uelstegi Janıp atırǵan taw; Pensilvaniyadaǵı Centraliya; hám Qıtaydaǵı bir neshe kómir menen janıp turǵan órtler. Olar jáne de kútilmegende lawlap ketip, jaqın átiraptaǵı janǵısh materiallardı órtewi múmkin.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Krajick|first=Kevin|date=May 2005|title=Fire in the hole|url=http://www.smithsonianmag.com/travel/10013541.html|journal=Smithsonian Magazine|access-date=30 July 2009}}&lt;/ref&gt;

== Tarqalıw ==
[[Fayl:Wildfire_near_Cedar_Fort,_Utah.jpg|alt=Flat expanse of brown grasses and some green trees with black and some gray smoke and visible flames in the distance.|nobaý|AQSHtıń Yuta shtatınıń batıs shólinde jer betindegi órt]]
[[Fayl:Forest_fire_aftermath.jpg|alt=Mountainous region with blackened soil and trees due to a recent fire.|nobaý|Qubla Kaskad tawlarındaǵı (AQSH) táj órtinen keyingi kúygen landshaft]]
[[Fayl:Priske_24.03.2019.jpg|nobaý|Albaniyanıń [[Tirana]] qalasındaǵı Dajti milliy baǵınan uzaqtan kórinip turǵan orman órtleri]]
Orman órtleriniń tarqalıwı bar bolǵan janǵısh materialǵa, onıń vertikal jaylasıwına hám ıǵallılıq dárejesine, sonday-aq hawa rayı sharayatlarına baylanıslı ózgeredi. Janǵısh materialdıń jaylasıwı hám tıǵızlıǵı biraz topografiyaǵa baylanıslı, sebebi jer beti pishimi ósimliklerdiń ósiwi ushın zárúr bolǵan quyash nurı hám suw sıyaqlı faktorlardı anıqlaydı. Ulıwma alǵanda, órt túrlerin olardıń janǵısh materiallarına qaray tómendegishe táriyiplewge boladı:

* '''Jer astı órtleri''' jer astı tamırları, orman topıraǵındaǵı shirigen organikalıq qaldıqlar hám basqa da kómilgen organikalıq zatlar menen azıqlanadı. Jer astı órtleri ádette ásten janıw arqalı janadı hám kúnler yamasa aylar dawamında ásten janıwı múmkin, mısalı, [[Indoneziya|Indoneziyanıń]] Kalimantan hám Shıǵıs [[Sumatra]] aymaqlarındaǵı torf órtleri, olar salı egiwge arnalǵan jer tayarlaw joybarınıń nátiyjesinde torftıń abaysızda qurǵap qalıwınan kelip shıqqan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.sciencenews.org/article/bogs-peatlands-fire-climate-change|bet=When bogs burn, the environment takes a hit|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200103151902/https://www.sciencenews.org/article/bogs-peatlands-fire-climate-change|arxivsáne=3 January 2020|avtor=Hamers|at=Laurel|sáne=29 July 2019|til=en|jumıs=Science News|qaralǵan sáne=15 August 2019}}&lt;/ref&gt;
* '''Jer betindegi órtler''' orman topıraǵındaǵı japıraqlar hám aǵash qaldıqları, ot shópler hám pás ósimlikler sıyaqlı tómen jaylasqan ósimlik qaldıqları menen azıqlanadı. Bunday órt túri kóbinese táj órtlerine salıstırǵanda salıstırmalı tómen temperaturada janadı (400 °C (752 °F) tan tómen) hám ásten tezlikte tarqalıwı múmkin, biraq tik janbawırlar hám samal tarqalıw tezligin arttırıwı múmkin. Bul janǵısh material túri ásirese ushqınlardıń túsiwi sebepli tutanıwǵa beyim.
* '''Tekshe órtleri''' tómengi qabat ósimlikleri menen aǵash shaqaları arasındaǵı materiallardı, mısalı kishi aǵashlardı, qulaǵan aǵash kesindіlerin hám shırmawıqlardı jandıradı. Kudzu, Eski dúnya shırmawıq paporotnigi hám basqa da aǵashlarǵa órmeleytuǵın invaziv ósimlikler de tekshe órtleriniń payda bolıwına sebep bolıwı múmkin.&lt;ref name=&quot;FireInitiative&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.tncfire.org/crosscutting_fandi.htm|bet=Global Fire Initiative: Fire and Invasives|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090412054533/http://www.tncfire.org/crosscutting_fandi.htm|arxivsáne=12 April 2009|baspaxana=The Nature Conservancy|qaralǵan sáne=3 December 2008}}&lt;/ref&gt;
* '''Táj, shaqa''' yamasa '''hawa órtleri''' aǵash shaqaları dárejesinde jaylasqan materiallardı, mısalı biyik aǵashlardı, shırmawıqlardı hám múklerdi jandıradı. Táj órtiniń payda bolıwı, yaǵnıy tájleniw, iliwli materialdıń tıǵızlıǵına, shaqalar biyikligine, shaqalardıń úziliksizligine, jetkilikli jer beti hám tekshe órtleriniń bolıwına, ósimliklerdiń ıǵallılıq dárejesine hám órt waqtındaǵı hawa rayı sharayatlarına baylanıslı. Adamlar tárepinen jandırılǵan, aǵashlardı tolıq joq qılatuǵın órtler Amazonka jawın toǵaylarına jayılıp, ıssılıqqa yamasa qurǵaq sharayatlarǵa onsha ılayıqlı emes ekosistemalarǵa zıyan keltiriwi múmkin.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://e360.yale.edu/content/feature.msp?id=2010|bet=Global Commodities Boom Fuels New Assault on Amazon|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090411124535/http://e360.yale.edu/content/feature.msp?id=2010|arxivsáne=11 April 2009|avtor=Butler|at=Rhett|sáne=19 June 2008|baspaxana=Yale School of Forestry &amp; Environmental Studies|qaralǵan sáne=9 July 2009}}&lt;/ref&gt;

== Fizikalıq qásiyetleri ==
[[Fayl:Comtrasts.jpg|nobaý|Qubla Afrikada topıraq jol orman órtine tosqınlıq etti. Tosqınlıqtıń tásiri joldıń janbaǵan (shep) hám janǵan (oń) táreplerinde anıq kórinip tur.]]
Orman órtleri órt úshmúyeshliginiń barlıq zárúr elementleri beyim aymaqta bir jerge jıynalǵanda júz beredi: tutanıw deregi janǵısh material, mısalı ósimlik penen baylanısqa keledi, ol jetkilikli ıssılıqqa ushıraydı hám átiraptaǵı hawadan jetkilikli muǵdarda kislorod aladı. Joqarı ıǵallılıq ádette tutanıwǵa kesent etedi hám tarqalıwın ásteletedi, sebebi materialdaǵı suwdı puwlandırıw hám onı órt noqatına shekem qızdırıw ushın joqarıraq temperatura talap etiledi.&lt;ref name=&quot;FireBehavior&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.nwcg.gov/pms/pubs/410-2/appendixB.pdf|bet=National Wildfire Coordinating Group Fireline Handbook, Appendix B: Fire Behavior|arxivurl=https://web.archive.org/web/20081217125737/http://www.nwcg.gov/pms/pubs/410-2/appendixB.pdf|arxivsáne=17 December 2008|sáne=April 2006|baspaxana=National Wildfire Coordinating Group|qaralǵan sáne=11 December 2008}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[http://www.nwcg.gov/pms/pubs/410-2/appendixB.pdf &quot;National Wildfire Coordinating Group Fireline Handbook, Appendix B: Fire Behavior&quot;] &lt;span class=&quot;cs1-format&quot;&gt;(PDF)&lt;/span&gt;. National Wildfire Coordinating Group. April 2006. [https://web.archive.org/web/20081217125737/http://www.nwcg.gov/pms/pubs/410-2/appendixB.pdf Archived] &lt;span class=&quot;cs1-format&quot;&gt;(PDF)&lt;/span&gt; from the original on 17 December 2008&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;11 December&lt;/span&gt; 2008&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;NIFC&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.nifc.gov/preved/comm_guide/wildfire/fire_4.html|bet=The Science of Wildland fire|arxivurl=https://web.archive.org/web/20081105175208/http://www.nifc.gov/preved/comm_guide/wildfire/fire_4.html|arxivsáne=5 November 2008|baspaxana=National Interagency Fire Center|qaralǵan sáne=21 November 2008}}&lt;/ref&gt;

Qalıń toǵaylar ádette kóbirek kóleńke beredi, nátiyjede tómenirek átirap temperaturasın hám joqarıraq ıǵallılıqtı payda etedi, sonlıqtan olar orman órtlerine az beyim boladı. Shóp hám japıraqlar sıyaqlı az tıǵız materiallar shaqa hám terek túbirleri sıyaqlı tıǵızıraq materiallarǵa qaraǵanda az suw quramına iye bolǵanlıqtan, olardı jandırıw ańsatıraq. Ósimlikler úziliksiz suwdı puwlanıw arqalı joǵaltadı, biraq suw joǵaltıw ádette topıraqtan, hawa ıǵallılıǵınan yamasa jawın-shashınnan sińirilgen suw menen teńlestiriledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.nbcnews.com/id/wbna27148069|bet=Ashes cover areas hit by Southern Calif. fires|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201130025208/https://www.nbcnews.com/id/wbna27148069|arxivsáne=30 November 2020|sáne=15 November 2008|baspaxana=NBC News|qaralǵan sáne=4 December 2008}}&lt;/ref&gt; Bul teńsalmaqlılıq saqlanbaǵanda, kóbinese qurǵaqshılıq aqıbetinde, ósimlikler qurǵap qaladı hám sonlıqtan jeńil janǵısh bolıp qaladı.&lt;ref name=&quot;Structure&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.fs.fed.us/projects/hfi/2003/november/documents/forest-structure-wildfire.pdf|bet=Influence of Forest Structure on Wildfire Behavior and the Severity of Its Effects|arxivurl=https://web.archive.org/web/20081217125731/http://www.fs.fed.us/projects/hfi/2003/november/documents/forest-structure-wildfire.pdf|arxivsáne=17 December 2008|sáne=November 2003|baspaxana=US Forest Service|qaralǵan sáne=19 November 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.fema.gov/hazard/wildfire/wf_prepare.shtm|bet=Prepare for a Wildfire|arxivurl=https://web.archive.org/web/20081029025706/https://www.fema.gov/hazard/wildfire/wf_prepare.shtm|arxivsáne=29 October 2008|baspaxana=Federal Emergency Management Agency (FEMA)|qaralǵan sáne=1 December 2008}}&lt;/ref&gt;

Orman órti frontı - bul úziliksiz jalınlı janıwdı saqlaytuǵın bólim, onda janbaǵan material aktiv jalınlar menen ushırasadı yamasa janbaǵan hám janǵan material arasındaǵı tútinli ótiw boladı. Front jaqınlasqan sayın, órt átirapındaǵı hawa menen aǵash materialların konvekciya hám jıllılıq nurlanıwı arqalı qızdıradı. Dáslep, aǵash 100 °C (212 °F) temperaturada suw puwlanǵanda qurǵaydı. Keyin, 230 °C (450 °F) temperaturada aǵashtıń pirolizi janǵısh gazlerdi shıǵaradı. Aqırında, aǵash 380 °C (720 °F) temperaturada tútep janıwı múmkin yamasa jetkilikli qızdırılǵanda 590 °C (1,000 °F) temperaturada alısıwı múmkin.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://web.mit.edu/2.009/www/experiments/deathray/10_ArchimedesResult.html|bet=Archimedes Death Ray: Idea Feasibility Testing|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090207164348/http://web.mit.edu/2.009/www/experiments/deathray/10_ArchimedesResult.html|arxivsáne=7 February 2009|sáne=October 2005|baspaxana=Massachusetts Institute of Technology (MIT)|qaralǵan sáne=1 February 2009}}&lt;/ref&gt; Orman órtiniń jalınları belgili bir jerge jetip kelmesten burın, orman órti frontınan jıllılıq ótkeriw hawanı 800 °C (1,470 °F) ǵa shekem qızdıradı, bul janǵısh materiallardı aldın ala qızdıradı hám qurǵatadı, nátiyjede materiallar tezirek tutanadı hám órttiń tezirek tarqalıwına múmkinshilik beredi.&lt;ref name=&quot;FireScars&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.esa.int/esaCP/SEMNJMV4QWD_Protecting_0.html|bet=Satellites are tracing Europe's forest fire scars|arxivurl=https://web.archive.org/web/20081110172926/http://www.esa.int/esaCP/SEMNJMV4QWD_Protecting_0.html|arxivsáne=10 November 2008|sáne=27 July 2004|baspaxana=European Space Agency|qaralǵan sáne=12 January 2009}}&lt;/ref&gt; Joqarı temperaturalı hám uzaq dawam etetuǵın jer betindegi orman órtleri jalp etip janıwǵa yamasa gúrildep janıwǵa túrtki bolıwı múmkin: aǵash shaqalarınıń qurǵawı hám olardıń tómennen keyin tutanıwı.

Orman órtleri tıǵız úziliksiz janılǵılar arqalı janǵanda tez alǵa qaray tarqalıw tezligine (TAQT) iye boladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.flash.org/resources/files/WildfireBrochure.pdf|bet=Protecting Your Home From Wildfire Damage|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110719000918/http://www.flash.org/resources/files/WildfireBrochure.pdf|arxivsáne=19 July 2011|baspaxana=Florida Alliance for Safe Homes (FLASH)|qaralǵan sáne=3 March 2010}}&lt;/ref&gt; Olar toǵaylarda saatına 10.8 kilometr (6.7 mil) hám jaylawlarda saatına 22 kilometr (14 mil) tezlikte jıljıy aladı. Orman órtleri tiykarǵı frontqa tangensial baǵıtta jıljıp qaptaldaǵı fronttı payda etiwi yamasa tiykarǵı frontqa qarama-qarsı baǵıtta artqa qaray janıwı múmkin. Olar jáne de samallar hám vertikal konvekciya baǵanaları ot qıyqımların (ıssı aǵash shoqların) hám basqa da janıp atırǵan materiallardı hawa arqalı jollar, dáryalar hám basqa da tosqınlıqlar ústinen alıp ótip, sekiriw yamasa ushqınlaw arqalı tarqalıwı múmkin, bul tosqınlıqlar ádette ot tosqınları sıpatında xızmet etiwi múmkin. Gúrildep janıw hám aǵash shaqalarındaǵı órtler ushqınlawdı kúsheytedi, al orman órti átirapındaǵı qurǵaq jer ústi janılǵıları ot qıyqımlarınan tutanıwǵa ayrıqsha beyim boladı. Ushqınlaw ıssı shoqlar hám ot qıyqımları órtten samal baǵıtında janılǵılardı tutandırǵanda noqatlıq órtlerdi payda etiwi múmkin. Avstraliya dala órtlerinde noqatlıq órtler órt frontınan 20 kilometrge (12 mil) shekem uzaqlıqta payda bolǵanı málim.&lt;ref name=&quot;Kilmore-East&quot;&gt;{{Cite book|title=2009 Victorian Bushfires Royal Commission|publisher=Victorian Bushfires Royal Commission, Australia}}&lt;/ref&gt;

Ayrıqsha úlken orman órtleri ózleriniń tikkeley átirapındaǵı hawa aǵımlarına moru effekti arqalı tásir etiwi múmkin: hawa qızǵan sayın kóteriledi, al úlken orman órtleri kúshli joqarıǵa qaray aǵımlardı payda etedi, bul aǵımlar [[Advekсiya|átiraptaǵı aymaqlardan]] jańa, salqın hawanı termal baǵanalar túrinde ózine tartadı. Temperatura hám ıǵallılıqtaǵı úlken vertikal ayırmashılıqlar pirokumulus bulıtların, kúshli samallardı hám saatına 80 kilometrden (50 mil) aslamıraq tezlikte tornado kúshindegi ot quyınların payda etiwge túrtki boladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.nwcg.gov/pms/pubs/newshelt72.pdf|bet=The New Generation Fire Shelter|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090116133450/http://www.nwcg.gov/pms/pubs/newshelt72.pdf|arxivsáne=16 January 2009|sáne=March 2003|baspaxana=National Wildfire Coordinating Group|qaralǵan sáne=16 January 2009}}&lt;/ref&gt; Tez tarqalıw tezligi, keń kólemli táj payda etiw yamasa ushqınlaw, ot quyınlarınıń bolıwı hám kúshli konvekciya baǵanaları ekstremal sharayatlardı ańlatadı.

=== Kúndiz hám túnde intensivlik ózgeriwleri ===
[[Fayl:Incendio_en_Caracas_(4515878847).jpg|nobaý|Qurǵaqshılıq waqtında Venesueladaǵı orman órti]]
Intensivlik kúndizgi waqıt dawamında da artadı. Tútep janıp atırǵan tereklerdiń janıw tezligi kúndiz bes esege shekem joqarı boladı, sebebi ıǵallılıq tómen, temperatura joqarı hám samal tezligi artadı. Kúndiz quyash nurı jerdi qızdıradı, bul tóbege qaray kóteriletuǵın hawa aǵımların payda etedi. Túnde jer salqınlaydı, bul tómenge qaray túsetuǵın hawa aǵımların payda etedi. Orman órtleri usı samallar menen kúsheyedi hám kóbinese tóbeler ústinen hám oypatlıqlar arqalı hawa aǵımların gezip júredi. Evropada órtler kóbinese tústen keyin saat 12:00 hám 2:00 aralıǵında júz beredi. Amerika Qurama Shtatlarında orman órtlerin bastırıw operaciyaları kúndizgi jıllılıq sebepli boljanatuǵın intensivliktiń artıwına baylanıslı saat 10:00 de baslanatuǵın 24 saatlıq órt kúni dógereginde ámelge asırıladı.

== Klimat ózgerisiniń tásirleri ==

=== Klimat ózgerisi sebepli ósip atırǵan qáwipler ===
Klimat ózgerisi orman órtleriniń júz beriw itimallıǵın arttıratuǵın hawa rayın qollap-quwatlaydı. Ayırım aymaqlarda orman órtleriniń kóbeyiwi tikkeley klimat ózgerisine baylanıslı dep esaplanadı.: 247 Jerdiń ótmishinen alınǵan dáliller de jıllıraq dáwirlerde órt kóbirek bolǵanın kórsetedi.&lt;ref name=&quot;Jones-2022&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://sciencebrief.org/briefs/wildfires|bet=Climate Change Increases the Risk of Wildfires|arxivurl=https://web.archive.org/web/20240126143009/https://sciencebrief.org/briefs/wildfires|arxivsáne=26 January 2024|avtor=Jones|at=Matthew|jumıs=ScienceBrief|qaralǵan sáne=16 February 2022}}&lt;/ref&gt; Klimat ózgerisi puwlanıw-terlewdi arttıradı. Bul ósimlikler hám topıraqtıń qurǵap qalıwına alıp keliwi múmkin. Ósimlikleri júdá qurǵaq aymaqta órt baslanǵanda, ol tez tarqalıwı múmkin. Joqarı temperaturalar órt máwsimin de uzaytıwı múmkin. Bul - jıldıń qáwipli orman órtleri eń kóp júz beretuǵın waqtı, ásirese qar joǵalıp baratırǵan aymaqlarda.&lt;ref name=&quot;Dunne-2020&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.carbonbrief.org/explainer-how-climate-change-is-affecting-wildfires-around-the-world|bet=Explainer: How climate change is affecting wildfires around the world|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231219142921/https://www.carbonbrief.org/explainer-how-climate-change-is-affecting-wildfires-around-the-world/|arxivsáne=19 December 2023|avtor=Dunne|at=Daisy|sáne=14 July 2020|jumıs=Carbon Brief|qaralǵan sáne=17 February 2022}}&lt;/ref&gt;

Hawa rayı jaǵdayları orman órtleriniń qáwpin arttırmaqta. Biraq orman órtleri menen janǵan ulıwma maydan kemeygen. Bul tiykarınan savannalardıń egislik jerlerge aylandırılǵanı sebepli, janatuǵın aǵashlar azayǵanı ushın júz bergen.&lt;ref name=&quot;Dunne-2020&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.carbonbrief.org/explainer-how-climate-change-is-affecting-wildfires-around-the-world|bet=Explainer: How climate change is affecting wildfires around the world|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231219142921/https://www.carbonbrief.org/explainer-how-climate-change-is-affecting-wildfires-around-the-world/|arxivsáne=19 December 2023|avtor=Dunne|at=Daisy|sáne=14 July 2020|jumıs=Carbon Brief|qaralǵan sáne=17 February 2022}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFDunne2020&quot;&gt;Dunne, Daisy (14 July 2020). [https://www.carbonbrief.org/explainer-how-climate-change-is-affecting-wildfires-around-the-world &quot;Explainer: How climate change is affecting wildfires around the world&quot;]. ''Carbon Brief''. [https://web.archive.org/web/20231219142921/https://www.carbonbrief.org/explainer-how-climate-change-is-affecting-wildfires-around-the-world/ Archived] from the original on 19 December 2023&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;17 February&lt;/span&gt; 2022&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;

Íssılıq tolqınları, qurǵaqshılıq hám El-Nino sıyaqlı klimat ózgergishligi, sonday-aq joqarı basım grebenleri sıyaqlı regional hawa rayı úlgileri orman órtleriniń qáwpin arttırıwı hám olardıń minez-qulqın ádewir ózgertiwi múmkin.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://lwf.ncdc.noaa.gov/oa/reports/billionz.html|bet=Chronological List of U.S. Billion Dollar Events|arxivurl=https://web.archive.org/web/20010915155936/http://lwf.ncdc.noaa.gov/oa/reports/billionz.html|arxivsáne=15 September 2001|baspaxana=National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA) Satellite and Information Service|qaralǵan sáne=4 February 2009}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Provenzale|first=Antonello|date=2 October 2018|title=Exacerbated fires in Mediterranean Europe due to anthropogenic warming projected with non-stationary climate-fire models}}&lt;/ref&gt; Jawın-shashın kóp bolǵan jıllar ósimliklerdiń tez ósiwine alıp keledi, bunnan keyin jıllıraq dáwirler kelgende, keń kólemli órtler hám uzaǵıraq órt máwsimlerin keltirip shıǵarıwı múmkin. Joqarı temperaturalar janılǵı júklerin qurǵatıp, olardı jeńil janatuǵın etedi, aǵashlardıń óliwin arttıradı hám dúnya júzi toǵaylarınıń salamatlıǵına úlken qáwip tuwdıradı.&lt;ref name=&quot;Hartmann&quot;&gt;{{Cite journal|last=Hartmann|first=Henrik|title=Climate Change Risks to Global Forest Health: Emergence of Unexpected Events of Elevated Tree Mortality Worldwide|date=20 May 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Brando&quot;&gt;{{Cite journal|last=Brando|first=Paulo M.|title=Droughts, Wildfires, and Forest Carbon Cycling: A Pantropical Synthesis|date=30 May 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.techiwiki.info/post/what-causes-wildfires-understand-the-science-here|bet=What Causes Wildfires? Understand The Science Here|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220214182215/https://www.techiwiki.info/post/what-causes-wildfires-understand-the-science-here|arxivsáne=14 February 2022|avtor=Anuprash|sáne=28 January 2022|til=en|jumıs=TechiWiki|qaralǵan sáne=14 February 2022}}&lt;/ref&gt; 1980-jıllardıń ortasınan baslap, AQSHtıń batısında qardıń erte eriwi hám buǵan baylanıslı jıllınıw orman órti máwsiminiń, yaǵnıy jıldıń eń órt qáwipli waqtınıń uzaqlıǵı hám awırlıǵınıń artıwı menen baylanıslı boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.fs.fed.us/nwacfire/home/terminology.html#S|bet=Fire Terminology|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220707020545/https://www.fs.fed.us/nwacfire/home/terminology.html#S|arxivsáne=7 July 2022|avtor=&lt;!--Not stated--&gt;|jumıs=Fs.fed.us|qaralǵan sáne=28 February 2019}}&lt;/ref&gt; 2019-jılǵı izertlew Kaliforniyadaǵı órt qáwpiniń artıwı biraz adam tárepinen payda etilgen klimat ózgerisine baylanıslı bolıwı múmkin ekenin kórsetedi.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Williams|first=A. Park|date=2019|title=Observed Impacts of Anthropogenic Climate Change on Wildfire in California}}&lt;/ref&gt;

1974–1975-jıllardıń jazında (túslik yarım shar), Avstraliya óziniń eń awır jazılǵan orman órtin basınan keshirdi, sol waqıtta Avstraliya jer massasınıń 15% &quot;keń kólemli órt zıyanına&quot; ushıradı.&lt;ref name=&quot;abs1995&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.abs.gov.au/Ausstats/abs@.nsf/0/6C98BB75496A5AD1CA2569DE00267E48|title=Bushfires – An Integral Part of Australia's Environment|archive-url=https://web.archive.org/web/20230906100220/https://www.abs.gov.au/Ausstats/abs@.nsf/0/6C98BB75496A5AD1CA2569DE00267E48|archive-date=6 September 2023|author=Cheney, N.P.|date=1 January 1995|work=1301.0 – Year Book Australia, 1995|publisher=[[Australian Bureau of Statistics]]|access-date=14 January 2020|quote=In 1974–75 [...] in this season fires burnt over 117 million hectares or 15 per cent of the total land area of this continent.|url-status=live}}&lt;/ref&gt; Sol jazǵı órtler shama menen 117 million gektar (290 million akr; 1,170,000 kvadrat kilometr; 450,000 kvadrat mil) jerdi jandırıp jiberdi.&lt;ref name=&quot;AIDR&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://knowledge.aidr.org.au/resources/bushfire-new-south-wales-1974/|title=New South Wales, December 1974 Bushfire – New South Wales|archive-url=https://web.archive.org/web/20200113201506/https://knowledge.aidr.org.au/resources/bushfire-new-south-wales-1974/|archive-date=13 January 2020|publisher=Government of Australia|access-date=13 January 2020|quote=Approximately 15 per cent of Australia's physical land mass sustained extensive fire damage. This equates to roughly around 117 million ha.|website=Australian Institute for Disaster Resilience|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite news|last1=Cole, Brendan|title=What Caused the Wildfires in Australia? Amid Worst Blazes for a Decade, 24 People are Charged with Arson|url=https://www.newsweek.com/australia-wildfires-arson-new-south-wales-police-1480733|access-date=14 February 2020|work=[[Newsweek]]|date=7 January 2020|archive-url=https://archive.today/20200214151857/https://www.newsweek.com/australia-wildfires-arson-new-south-wales-police-1480733|archive-date=14 February 2020|quote=In 1974, 117 million hectares of land was burnt in wildfires in central Australia.}}&lt;/ref&gt; Avstraliyada 1950-jıldan baslap eldiń kóp aymaqlarında ıssı kúnlerdiń (35 °C dan joqarı) hám júdá ıssı kúnlerdiń (40 °C dan joqarı) jıllıq sanı anaǵurlım kóbeydi. Elde bárhama toǵay órtleri bolǵan, biraq 2019-jılı bul órtlerdiń kólemi hám qáhárliligi kúshli túrde arttı.&lt;ref&gt;[https://time.com/5735660/sydney-bushfires/ As Smoke From Bushfires Chokes Sydney, Australian Prime Minister Dodges on Climate Change] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191202070427/https://time.com/5735660/sydney-bushfires/|date=2 December 2019}}, Time 21 November 2019.&lt;/ref&gt; Birinshi ret Úlken Sidney ushın apatlı toǵay órti jaǵdayları járiyalandı. Jańa Túslik Uels hám Kvinslend ayrıqsha jaǵday járiyaladı, biraq Túslik Avstraliya hám Batıs Avstraliyada da órtler janıp atırǵan edi.&lt;ref&gt;[https://www.climatecouncil.org.au/not-normal-climate-change-bushfire-web/ The facts about bushfires and climate change] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191216072021/https://www.climatecouncil.org.au/not-normal-climate-change-bushfire-web/|date=16 December 2019}}, Climate Council, 13 November 2019&lt;/ref&gt;

2019-jılı ekstremal ıssılıq hám qurǵaqshılıq [[Sibir]], [[Alyaska]], Kanar atawlarında, [[Avstraliya|Avstraliyada]] hám Amazonka jawın toǵaylarında úlken orman órtlerin keltirip shıǵardı. Sońǵısındaǵı órtler tiykarınan nızamsız terek kesiw sebepli júz berdi. Órtlerden shıqqan tútin iri qalalardı da óz ishine alǵan úlken aymaqqa jayılıp, hawa sapasın kúshli tómenletti.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Irfan|first=Umair|title=Wildfires are burning around the world. The most alarming is in the Amazon rainforest.|url=https://www.vox.com/world/2019/8/20/20813786/wildfire-amazon-rainforest-brazil-siberia|access-date=23 August 2019|date=21 August 2019}}&lt;/ref&gt;

2020-jıldıń avgust ayına kelip, sol jılǵı orman órtleri tiykarınan klimattıń ózgeriwi, toǵaylardıń joq etiliwi hám awıl xojalıǵı maqsetinde jandırıw sebepli 2019-jılǵa salıstırǵanda 13% ke jamanlasqan edi. Amazonka jawın toǵaylarınıń bar bolıwına órtler qáwip tuwdırmaqta.&lt;ref name=&quot;watching-earth-burn&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.nytimes.com/2020/12/28/opinion/climate-change-earth.html?action=click&amp;module=Opinion&amp;pgtype=Homepage|title=Opinion: Watching Earth Burn – For 10 days in September, satellites in orbit sent tragic evidence of climate change's destructive power.|first=Michael|last=Benson|newspaper=The New York Times|date=28 December 2020|access-date=1 January 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://amazonwatch.org/news/2020/1210-resisting-another-record-breaking-year-of-deforestation-and-destruction-in-the-brazilian-amazon|title=Resisting Another Record-Breaking Year of Deforestation and Destruction in the Brazilian Amazon – While Brazilian authorities deny the impact of the criminal arson, Amazon Watch and our allies exposed and challenged the growing fires and deforestation in the Amazon|date=10 December 2020|first=Ana Paula|last=Vargas|access-date=1 January 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Offensive against the Amazon: An incontrollable pandemic (commentary)|first=Marcos|last=Colón|date=1 June 2020|url=https://news.mongabay.com/2020/06/offensive-against-the-amazon-an-incontrollable-pandemic-commentary/|access-date=1 January 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|newspaper=[[The Guardian]]|url=https://www.theguardian.com/world/2019/jan/02/brazil-jair-bolsonaro-amazon-rainforest-protections|title=Jair Bolsonaro launches assault on Amazon rainforest protections – Executive order transfers regulation and creation of indigenous reserves to agriculture ministry controlled by agribusiness lobby|last=Dom Phillips|date=2 January 2019|access-date=1 January 2021}}&lt;/ref&gt; 2021-jılı [[Túrkiya]], [[Greciya]] hám [[Rossiya|Rossiyada]] rekordlıq orman órtleri júz berdi, bular klimattıń ózgeriwi menen baylanıslı dep esaplanadı.&lt;ref&gt;{{Cite news|date=11 August 2021|title=Wildfires: How are they linked to climate change?|newspaper=BBC News|url=https://www.bbc.com/news/58159451|access-date=6 October 2021}}&lt;/ref&gt;

== Derekler ==

[[Kategoriya:Apatlar]]
&lt;references /&gt;
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>lpbnwsc78jps3swl6nab52js9dcy9ct</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Xarrison Ford</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21892</id>
    <revision>
      <id>125560</id>
      <parentid>101179</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:03:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125560</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="76311" sha1="ge79eiatzoka5veu0qdcj44kbt6097q" xml:space="preserve">{{Shaxs infoqutısı|atı=Xarrison Ford|portret=Harrison Ford by Gage Skidmore 3.jpg|táriypi=Ford 2017-jılı|tuwılǵan sánesi=13.07.1942|tuwılǵan jeri=[[Chikago]], Illinoys, [[AQSh]]|kásibi=Aktyor|iskerlik jılları=1964-jıldan házirgi waqıtqa shekem|ómirlik joldası={{unbulleted list
| {{marriage|Meri Markvardt |1964|1979|end=divorced}}
| {{marriage|Melissa Matison |1983|2004|end=divorced}}
| {{marriage|Kalista Flokxart |2010}}
}}|balaları=5|sıylıqları=Xarrison Fordtıń alǵan sıylıqları hám nominaciyalarınıń tolıq dizimi}}
'''Xarrison Ford''' ([[Inglis tili|ingl]]. ''Harrison Ford;'' [[1942|1942-jılı]] [[13-iyul|13-iyulda]] tuwılǵan) ‒ amerikalı [[aktyor]]. Ol kinematografiyalıq mádeniy belgi sıpatında qabıl etilip,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.goldenglobes.com/vertical-gallery/harrison-ford-icon-turns-80|bet=Harrison Ford: An Icon Turns 80|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230112171350/https://www.goldenglobes.com/vertical-gallery/harrison-ford-icon-turns-80|arxivsáne=January 12, 2023|baspaxana=[[Golden Globes]]|qaralǵan sáne=July 13, 2022}}&lt;/ref&gt; jeti on jıllıqtan aslam waqıt ishinde belgili filmlerde bas rollerdi oynaǵan. Onıń filmleri [[Arqa Amerika|Arqa Amerikada]] 5.4 milliard dollardan aslam hám dúnya júzi boyınsha 9.3 milliard dollardan artıq tabıs keltirgen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.boxofficemojo.com/people/chart/?view=Actor&amp;id=harrisonford.htm|bet=Harrison Ford Movie Box Office Results|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190708113105/https://www.boxofficemojo.com/people/chart/?view=Actor&amp;id=harrisonford.htm|arxivsáne=July 8, 2019|jumıs=[[Box Office Mojo]]|qaralǵan sáne=August 12, 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.boxofficemojo.com/people/?view=Actor&amp;sort=sumgross&amp;p=.htm|bet=People Index|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190627001804/https://www.boxofficemojo.com/people/?view=Actor&amp;sort=sumgross&amp;p=.htm|arxivsáne=June 27, 2019|jumıs=Box Office Mojo|qaralǵan sáne=August 12, 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://finance.yahoo.com/news/highest-grossing-actors-time-100057140.html|bet=50 Highest Box Office Stars Of All Time|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210412213747/https://finance.yahoo.com/news/highest-grossing-actors-time-100057140.html|arxivsáne=April 12, 2021|sáne=October 23, 2020|jumıs=[[Yahoo Finance]]|qaralǵan sáne=July 31, 2021}}&lt;/ref&gt; Ford hár túrli sıylıqlardıń iyesi, sonıń ishinde AFI Ómirlik jetiskenlik sıylıǵı, Sesil B. DeMill sıylıǵı, Húrmetli Sezar sıylıǵı hám Húrmetli Altın palma sıylıǵınıń iyesi. Sonday-aq, ol [[Oskar sıylıǵı|Oskar]] sıylıǵına, BAFTA sıylıǵına, eki márte Ekran aktyorları gildiyası sıylıǵına hám bes márte [[Altın Globus|Altın globus]] sıylıǵına usınılǵan.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.washingtonpost.com/archive/lifestyle/tv/2002/01/20/harrison-ford-to-be-honored-at-golden-globes/ead04d88-4c9d-4bd9-994c-353e4b6a7711/|title=Harrison Ford To Be Honored At Golden Globes|access-date=May 18, 2023}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://apnews.com/article/indiana-jones-dial-destiny-cannes-premiere-c94df09d6299a181eb2d713cc1959746|bet=Person: Harrison Ford|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230519090552/https://apnews.com/article/indiana-jones-dial-destiny-cannes-premiere-c94df09d6299a181eb2d713cc1959746|arxivsáne=May 19, 2023|sáne=May 18, 2023|baspaxana=[[Associated Press]]|qaralǵan sáne=May 18, 2023}}&lt;/ref&gt;

Ford óziniń ekrandaǵı aktyorlıq debyutin «Dead Heat on a Merry-Go-Round» (1966) filminde atı kórsetilmegen kishi rolde baslap, bir neshe jıl dawamında kishi rollerde oynawın dawam etti. «American Graffiti» (1973) hám «The Conversation» (1974) filmlerindegi járdemshi rolleri arqalı jetiskenliklerin kórsetkennen keyin, ol «Star Wars» (1977) kosmos operası filmindegi Xan Solo roli menen dúnya júzlik dańqqa eristi, bul roldi keyingi tórt on jıl ishinde tórt sikvelde qaytadan oynap shıqtı. Sońınan Ford «Indiana Djons» franshizasındaǵı bas qaharmannıń roli menen de tanımalı boldı, bul seriya «Raiders of the Lost Ark» (1981) filmi menen baslandı. Ol sonday-aq ilimiy fantastika janrındaǵı «Blade Runner» (1982) filminde hám onıń dawamı «Blade Runner 2049» (2017) filminde Rik Dekard rolinde oynap shıqtı, jánede «Patriot Games» (1992) hám «Clear and Present Danger» (1994) háreketsheń triller filmlerinde Djek Rayan obrazın jaratıp berdi.

Ford «Witness» (1985) trillerinde detektiv rolin oynaǵanı ushın Oskar sıylıǵınıń Eń jaqsı aktyor nominaciyasına usınıldı. Onıń basqa filmleri qatarına «The Mosquito Coast» (1986), «Working Girl» (1988), «Presumed Innocent» (1990), «The Fugitive» (1993), «Sabrina» (1995), «The Devil's Own» (1997), «Air Force One» (1997), «Six Days, Seven Nights» (1998), «What Lies Beneath» (2000), «K-19: The Widowmaker» (2002), «Cowboys &amp; Aliens» (2011), «42» (2013) hám «The Age of Adaline» (2015) kiredi. Sońǵı waqıtları Ford Paramount+ kanalınıń batıs stilindegi «1923» (2022–házirgi waqıtqa shekem) serialında hám Apple TV+ kanalınıń «Shrinking» (2023–házirgi waqıtqa shekem) komediyalıq serialında bas rollerde oynap atır.

Aktyorlıqtan tısqarı, Ford licenziyalı ushıwshı bolıp tabıladı; ol kóbinese Vayoming shtatındaǵı úyiniń janında qutqarıw operaciyalarında ayrısha jaǵdaylar xızmetine járdem berip kelgen, sonday-aq 2004-jıldan 2009-jılǵa shekem jaslar ushın aviaciya tálim baǵdarlamasına basshılıq etken. Ford jáne de ekologiyalıq aktivist bolıp, 1991-jıldan baslap Conservation International shólkeminiń birinshi vice-baslıǵı lawazımın atqarıp kelmekte.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://environmentalhalloffame.net/gg/HarrisonFord2.pdf|bet=Harrison Ford, Environmentalist Helping to Preserve the Rainforest|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120901040234/http://environmentalhalloffame.net/gg/HarrisonFord2.pdf|arxivsáne=September 1, 2012|jumıs=environmentalhalloffame.net|qaralǵan sáne=September 27, 2021}}&lt;/ref&gt;

== Erte jaslıq dáwiri ==
Xarrison Ford 1942-jıl 13-iyulda [[Chikago|Chikagodaǵı (Illinoys shtatı)]] Shved kelisim emlewxanasında&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.usatoday.com/picture-gallery/life/movies/2017/07/13/harrison-fords-birthday-75-photo-salute/103649052/|bet=Harrison Ford's birthday: The actor's life and career in photos|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230516155215/https://www.usatoday.com/picture-gallery/life/movies/2017/07/13/harrison-fords-birthday-75-photo-salute/103649052/|arxivsáne=May 16, 2023|sáne=July 13, 2017|jumıs=USA Today|qaralǵan sáne=February 2, 2020}}&lt;/ref&gt; burınǵı radio aktrisa Doroti (qız familiyası Nidelman) hám reklama basqarıwshısı hám burınǵı aktyor Djon Uilyam «Kristofer» Fordtıń shańaraǵında tuwılǵan.

Onıń inisi Terens 1945-jılı tuwılǵan. Olardıń ákesi irlandiyalı katolik, al anası ata-anası sol waqıtta Rossiya imperiyasınıń quramında bolǵan Minsk, Belarus qalasınan bolǵan. Ford 1960-jılı Park Ridjdegi Meyn Ist orta mektebin tamamlaǵan. Onıń dawısı orta mektebiniń jańa WMTH radiostanciyasında birinshi student dawısı bolıp efirge uzatılǵan hám ol sońǵı oqıw jılında onıń birinshi sport kommentatorı bolǵan. Ol Ripon, Viskonsin shtatındaǵı Ripon kolledjinde oqıǵan, onda filosofiya qánigeligi boyınsha bilim alǵan. Ózin «kesh ashılǵan gúl» dep táriyiplegen Ford, sońǵı oqıw jılınıń aqırǵı semestrinde óziniń uyalshaqlıǵın jeńiw ushın drama sabaǵın alǵan hám aktyorlıq ónerge qızıǵıp qalǵan. Ford oqıwdı pitkeriwine tórt kún qalǵanda plagiat sebepli kolledjden shıǵarılǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.gq.com/story/harrison-ford-gq-cover-story-2017|bet=Harrison Ford on Star Wars, Blade Runner, and Punching Ryan Gosling in the Face|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200414022529/https://www.gq.com/story/harrison-ford-gq-cover-story-2017|arxivsáne=April 14, 2020|avtor=Heath|at=Chris|sáne=September 13, 2017|jumıs=GQ magazine|qaralǵan sáne=April 27, 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://english.pravda.ru/history/18-11-2005/9253-celebrities-0/|bet=Ten American showbiz celebrities of Russian descent|arxivurl=https://web.archive.org/web/20101110060203/http://english.pravda.ru/history/18-11-2005/9253-celebrities-0/|arxivsáne=November 10, 2010|sáne=November 18, 2005|baspaxana=[[Pravda]]|qaralǵan sáne=May 23, 2008}}&lt;/ref&gt;

== Karerası ==

=== 1964–1976 ===
1964-jılı Viskonsindegi Belfri oyınshıları menen jazǵı máwsimdi ótkizgennen keyin,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=XNN1Hbg9oNU|bet=Harrison Ford Breaks Down His Career, from 'Star Wars' to 'Indiana Jones'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230705203707/https://www.youtube.com/watch?v=XNN1Hbg9oNU|arxivsáne=July 5, 2023|sáne=February 27, 2020|til=en|jumıs=YouTube|baspaxana=Vanity Fair|qaralǵan sáne=July 11, 2023}}&lt;/ref&gt; Ford Los-Andjeleske bardı hám nátiyjesinde Columbia Pictures kompaniyasınıń jańa talantlar baǵdarlaması menen shártnama dúzdi. Onıń birinshi belgili roli «Dead Heat on a Merry-Go-Round» (1966) filminde atamasız miymanxana xızmetkeri roli boldı. Onıń filmlerdegi sóylemeytuǵın (yamasa «qosımsha») rolleri haqqında az maǵlıwmat bar. Ford prodyuser Djerri Tokofskiydiń kewline tiygeni sebepli jumısqa alıw diziminiń eń tómeninde edi. Bir áńgimege qaraǵanda, Tokofskiy Fordqa aktyor Toni Kyortis azıq-awqat dorbasın jetkerip bergende, onıń kinojuldız ekenin kóriwge bolatuǵının, al Fordta bunday qásiyet joq ekenin aytqan; Ford dárhal, eger Kyortis shınında da talantlı aktyor bolǵanda, ol olardı miymanxana xızmetkeri sıyaqlı jetkergen bolar edi dep juwap bergen. Kórinip turǵanınday, Ford bunnan soń tez arada jumıstan bosatılǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/harrison-ford-birthday-star-joked-910573/|bet=Harrison Ford Once Joked the Studio Executive Who Disliked His First Film Became His Butler|sáne=July 13, 2016|til=en|baspaxana=The Hollywood Reporter|qaralǵan sáne=April 14, 2024}}&lt;/ref&gt;

Onıń sóyleytuǵın rolleri «Luv» (1967) filmi menen dawam etti, biraq ol ele de atamasız edi. Ol aqırı 1967-jılǵı «A Time for Killing» vestern filminde «Harrison J. Ford» dep ataldı, onda Glenn Ford, Djordj Gamilton hám Inger Stivens bas rollerde oynadı, biraq «J» hesh nárseni ańlatpaytuǵın edi, óytkeni onıń ekinshi atı joq edi. Bul 1915-jıldan 1932-jılǵa shekem 80-nen aslam filmde oynaǵan hám 1957-jılı qaytıs bolǵan únsiz kino aktyorı Garrison Ford penen shatastırmaw ushın qosılǵan edi. Ford keyinirek óziniń atındaǵı juldızdı [[Gollivud Dańq alleyası|Gollivud dańq alleyasında]] kórgenshe burınǵı aktyordıń bar ekenin bilmegenin ayttı. Ford tez arada «J» háribin taslap, [[Universal Pictures|Universal Studios]] ushın isley basladı, 1960-jıllardıń aqırı menen 1970-jıllardıń basında kóplegen teleseriallarda, sonıń ishinde «Gunsmoke», «Ironside», «The Virginian», «The F.B.I.», «Love, American Style» hám «Kung Fu» da kishi rollerde oynadı. Ol «Journey to Shiloh» (1968) vesterninde payda boldı hám Mikelandjelo Antonionidiń 1970-jılǵı «Zabriskie Point» filminde qamaqqa alınǵan student-narazılıq bildiriwshi retinde atamasız, sóylemeytuǵın rolde oynadı. 1968-jılı ol sonday-aq [[The Doors]] toparınıń gastrolleriniń birinde kamera operatorı bolıp isledi. Francuz rejissyorı Jak Demi Fordtı óziniń birinshi amerikalı filmi «Model Shop» (1969) tıń bas roline tańladı, biraq Columbia Pictures basshısı Fordtıń kino biznesinde «keleshegi joq» dep esapladı hám Demige tájiriybeli aktyordı jallawdı buyırdı. Rol aqır-aqıbet Geri Lokvudqa berildi. Ford keyinirek bul tájiriybeniń, soǵan qaramastan, unamlı bolǵanın, óytkeni Demi oǵan usınday isenim bildirgen birinshi adam bolǵanın ayttı.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Nichols|first=Peter M.|title=New DVDs; Unknown Harrison Ford With No Future|work=[[The New York Times]]|date=December 9, 2003|url=https://www.nytimes.com/2003/12/09/movies/new-dvd-s-unknown-harrison-ford-with-no-future.html|access-date=July 9, 2019}}&lt;/ref&gt;

Ózine usınılǵan rollerden qanaatlanbaǵan Ford, sol waqıttaǵı hayalı hám eki jas ulın qollap-quwatlaw ushın ózin-ózi úyretken kásiplik aǵash ustashı boldı. Bul dáwirdegi klientleri arasında Malibu plyajında jasaytuǵın jazıwshılar Djoan Didion hám Djon Gregori Dann bar edi. Ford «Joan Didion: The Center Will Not Hold» hújjetli filminde kórinedi. Ol hám onıń hayalı jazıwshılar menen dos bolıp qaldı. Kasting rejissyorı hám jańadan baslaǵan prodyuser Fred Roos jas Fordtı qollap-quwatladı hám oǵan Djordj Lukastıń aldında Bob Falfa roline kastingten ótiwge imkaniyat jarattı, keyin Ford bul roldi «American Graffiti» (1973) filminde oynadı.&lt;ref name=&quot;tca&quot;&gt;''[[Inside the Actors Studio]]''. Harrison Ford, Season 6, Episode 613. August 20, 2000.&lt;/ref&gt; Fordtıń Lukas penen qarım-qatnası onıń keyingi karerasına úlken tásir etti. Rejissyor Frensis Ford Koppola óziniń «The Godfather» filmi tabısqa eriskennen keyin, Fordtı óz keńsesin keńeytiw ushın jumısqa aldı hám oǵan óziniń kelesi eki filminde - «The Conversation» (1974) hám «Apocalypse Now» (1979) da kishi roller berdi; sońǵı filmde Ford «G. Lukas» atlı áskeriy polkovnik rolin oynadı.

=== 1977–1997 ===
Fordtıń «American Graffiti» filmindegi jumısı aqıbetinde oǵan birinshi bas roldi alıp keldi. Lukas onı óziniń keleshektegi ullı kosmoslıq opera filmi «Star Wars» (1977) ushın kastingten ótip atırǵan aktyorlarǵa replika oqıw ushın jumısqa aldı. Aqır-aqıbetinde, Lukas Fordtıń bul replika oqıwları waqtındaǵı ónerine qızıǵıp, onı Xan Solo roline aldı. «Star Wars» hámme waqıtlardaǵı eń tabıslı hám revolyuciyalıq filmlerdiń birine aylandı hám Fordqa, onıń filmdegi sherikleri Mark Xemill hám Kerri Fisherge keń tanılıwdı alıp keldi. Ford 1970-jıllardıń aqırında filmlerde úlkenirek rollerge alına basladı, olardıń ishinde «Heroes» (1977), «Force 10 from Navarone» (1978) hám «Hanover Street» (1979) bar. Ol jáne de Djin Uaylder menen birge «The Frisco Kid» (1979) doslarsha komediyalıq vesterninde oynap, altın júrekli bank tonawshı rolin sáwlelendirdi. Ford tabıslı «Star Wars» seriyasınıń dawamı bolǵan «The Empire Strikes Back» (1980) hám «Return of the Jedi» (1983) filmlerinde, sonday-aq «Star Wars Holiday Special» (1978) de bas rolde qayta kórindi. Ford Lukastan «Return of the Jedi» filminiń aqırında Xan Solonı óltiriwdi soradı, «Bul pútkil filmge tiykar berer edi» dep, biraq Lukas bas tarttı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.starpulse.com/news/index.php/2006/03/02/harrison_ford_wanted_han_solo_to_die|bet=Harrison Ford Wanted Han Solo to Die|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080506212332/http://www.starpulse.com/news/index.php/2006/03/02/harrison_ford_wanted_han_solo_to_die|arxivsáne=May 6, 2008|sáne=March 2, 2006|jumıs=Starpulse|qaralǵan sáne=May 23, 2008}}&lt;/ref&gt;
[[Fayl:Harrison_Ford_and_Chandran_Rutnam_in_Sri_Lanka.jpg|solğa|nobaý|Ford 1983-jılı [[Shri-Lanka|Shri-Lankanıń]] Kandi qalasında «Indiana Djons hám Apat ibadatxanası» filminiń túsiriliw maydanında óndiris menedjeri Chandran Rutnam menen birge.]]
Fordtıń jetekshi aktyor sıpatındaǵı abırayı «Raiders of the Lost Ark» (1981) filmi menen bekkemlendi. Bul film Lukas penen Stiven Spilberg arasındaǵı háreketli-sayaxatlı birlesken joybar bolıp, Fordqa onıń ekinshi franshiza roli - qaharman, dúnya geziwshi arxeolog Indiana Djons rolin berdi. «Star Wars» sıyaqlı, bul film de úlken tabısqa eristi; ol jıldıń eń kóp tabıs tapqan filmi boldı. Spilberg baslawdan-aq Fordtı bul rolge alıwǵa qızıqqan edi, biraq Lukas qarsı boldı, óytkeni ol Ford penen «American Graffiti» hám «Star Wars» filmlerinde álleqashan islesken edi. Tom Sellek bul roldi qabıl ete almaǵannan keyin, Lukas kelisim berdi. Ford on jıllıqtıń qalǵan bóliminde bul roldi jáne de oynadı: «Indiana Djons hám Apatlar ibadatxanası» (1984) prikvelinde hám «Indiana Djons hám Sońǵı krest jorıwı» (1989). 1983-jıldıń iyun ayında Londonda «Apatlar ibadatxanası» filmin túsiriw barısında Fordtıń arqasındaǵı disk shıǵıp ketti. 40 jasar aktyor operaciya ushın Los-Andjeleske ushıwǵa májbúr boldı hám altı hápteden soń qaytıp keldi.&lt;ref&gt;{{Cite book|author=Rinzer, J. W.|year=2008|title=The Complete Making of Indiana Jones: The Definitive Story Behind All Four Films|publisher=Del Rey, imprint of Random House, Inc.|location=New York|page=153|isbn=978-0-345-50129-5|quote=Lucas arrived on June 20, [1983]. &quot;Harrison was in really terrible pain,&quot; he says. &quot;He was on the set lying on a gurney. They would lift him up and he'd walk through his scenes, and they'd get him back on the bed.&quot; That same day Ford filmed his fight with the Thuggee assassin in Indy's suite on Stage 3. &quot;Harrison had to roll backward on top of the guy,&quot; Spielberg says. &quot;At that moment his back herniated and Harrison let out a call for help.&quot;}}&lt;/ref&gt;

Indiana Djons rolinde bas qaharman sıpatında tabısqa eriskennen keyin, Ford Ridli Skottıń distopiyalıq ilimiy-fantastikalıq filmi «Blade Runner» (1982) de Rik Dekard rolin oynadı. «Star Wars» hám Indiana Djons filmlerindegi tájiriybesine salıstırǵanda, Ford bul filmniń isleniwi barısında qıyınshılıqlarǵa ushıradı. Ol «Vanity Fair» jurnalına: «Bul uzaq hám awır process boldı. Men onı fizikalıq jaqtan qıyın dep esaplamadım - menińshe, ol psixologiyalıq jaqtan qıyın edi,» - dep esleydi. Ford penen Skott onıń qaharmanı Dekardtıń tábiyatı haqqında házirge shekem dawam etip kiyatırǵan hár qıylı pikirlerge iye edi. Dáslep jetiskenlikke erispegen bolsa da, «Blade Runner» keyin kult klassikasına aylandı hám Fordtıń eń joqarı bahalanǵan filmleriniń birine aylandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.rottentomatoes.com/m/blade_runner|bet=Blade Runner Reviews|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200605074607/https://www.rottentomatoes.com/m/blade_runner|arxivsáne=June 5, 2020|sáne=June 25, 1982|jumıs=Rotten Tomatoes|qaralǵan sáne=February 20, 2020}}&lt;/ref&gt; Ford 1980-jıllar dawamında óziniń kóp tárepliligin «Witness» (1985), «The Mosquito Coast» (1986) hám «Frantic» (1988) sıyaqlı filmlerdegi dramalıq rolleri menen, sonday-aq «Working Girl» (1988) komediya-dramasında Melani Griffit hám [[Sigourney Weaver|Sigurni Uiver]] menen birge oynaǵan romantikalıq bas roli arqalı dálilledi. «Witness» hám «The Mosquito Coast» filmleri Fordqa dramalıq aktyor sıpatındaǵı potencialın kórsetiwge múmkinshilik berdi hám onıń eki roli de keń túrde maqtaldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.rottentomatoes.com/m/1023854_witness|bet=Witness Reviews|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200801143550/https://www.rottentomatoes.com/m/1023854_witness|arxivsáne=August 1, 2020|sáne=February 8, 1985|jumıs=Rotten Tomatoes|qaralǵan sáne=March 13, 2020}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.rottentomatoes.com/m/mosquito_coast|bet=The Mosquito Coast Reviews|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191225135112/https://rottentomatoes.com/m/mosquito_coast|arxivsáne=December 25, 2019|sáne=November 26, 1986|jumıs=Rotten Tomatoes|qaralǵan sáne=March 13, 2020}}&lt;/ref&gt; Keyinirek Ford rejissyor Piter Uir menen «Witness» hám «The Mosquito Coast» filmlerinde islesiwdi óziniń karerasındaǵı eń jaqsı tájiriybelerdiń ekewi dep esleydi.

1991-jıldıń aqırında Ford 1930-jıllardaǵı kásiplik awqam gúresi dógereginde ótetuǵın «Night Ride Down» atlı háreketli-tariyxıy filmde kompaniya advokatı A. Filip Rendolf rolin oynawı kerek edi.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite news|title=Studio Talk of Production Cost Cuts Turns into Action|url=https://www.chicagotribune.com/news/ct-xpm-1991-09-12-9103090113-story.html|access-date=June 9, 2021}}&lt;/ref&gt; Biraq, Ford scenariydegi ózi qabıl etpegen ózgerisler sebepli filmnen ketkennen keyin, [[Paramount Pictures]] bul joybardı toqtattı.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Keyingi jılları Ford Tom Klensi dóretken ádebiy qaharman tiykarında islengen filmler seriyasınıń eki filminde Djek Rayan rolin oynaǵan ekinshi aktyor boldı: «Patriot Games» (1992) hám «Clear and Present Danger» (1994), ekewinde de Enn Archer hám Djeyms Erl Djons qosımsha rollerde oynadı. Ford bul roldi «The Hunt for Red October» (1990) filminde Rayandı oynaǵan Alek Bolduinnen qabıl etip aldı. Bul Bolduinnen uzaq waqıtlı kek saqlawǵa alıp keldi, ol bul roldi qayta oynawdı qálegenin, biraq Ford onıń artınan Paramount penen kelisim alıp barǵanın ayttı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.businessinsider.com/alec-baldwin-harrison-ford-feud-2017-4|bet=Baldwin and Ford Feud|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200519151234/https://www.businessinsider.com/alec-baldwin-harrison-ford-feud-2017-4|arxivsáne=May 19, 2020|jumıs=Business Insider|qaralǵan sáne=April 3, 2020}}&lt;/ref&gt; Ford on jıllıq dawamında basqa da háreketke tiykarlanǵan trillerlerde bas rollerdi oynadı, mısalı «The Fugitive» (1993),&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.rottentomatoes.com/m/1046129_fugitive|bet=The Fugitive Reviews|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200605040114/https://www.rottentomatoes.com/m/1046129_fugitive|arxivsáne=June 5, 2020|sáne=August 6, 1993|jumıs=RottenTomatoes|qaralǵan sáne=February 20, 2020}}&lt;/ref&gt; «The Devil's Own» (1997) hám «Air Force One» (1997). Tommi Li Djons penen birge oynaǵan «The Fugitive» filmindegi roli ushın Ford óz karerasındaǵı eń jaqsı pikirlerdiń geyparaların aldı, sonıń ishinde Rodjer Ebertten, ol bılay dep juwmaqladı: «Ford jáne bir márte ullı zamanagóy kinosınıń hár bir adamı boldı. Aktyor sıpatında, ol islegen hesh nárse tek kórsetiw ushın islengendey kórinbeydi, hám bul melodramalıq material aldında ol bilip turıp páseytip, tómenletip, dramanı mánissiz aktyorlıq bezekler menen paydalanıwǵa urınbastan, isin dawam ettiredi.»&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.rogerebert.com/reviews/the-fugitive-1993|bet=The Fugitive Review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200406183109/https://www.rogerebert.com/reviews/the-fugitive-1993|arxivsáne=April 6, 2020|jumıs=Roger Ebert|qaralǵan sáne=April 3, 2020}}&lt;/ref&gt;

Ford «Presumed Innocent» (1990) hám «Regarding Henry» (1991) filmlerinde kóbirek tuwrı dramalıq rollerdi, al 1954-jılǵı klassikalıq filmniń qayta isleniwi «Sabrina» (1995) filminde jáne bir romantikalıq bas roldi oynadı. Bul waqıtta Ford kóplegen joqarı bahalanǵan rejissyorlar menen jumıs qatnasıqların ornattı, sonıń ishinde Uir, Alan Dj. Pakula, Mayk Nikols, Fillip Noys hám Sidni Pollak bar, olardıń hár biri menen eki márteden birge islesti. Bul Fordtıń karerasındaǵı eń tabıslı dáwir boldı. 1977-jıldan 1997-jılǵa shekem ol jıllıq jergilikli prokatta joqarǵı 15 orınǵa shıqqan 14 filmde oynadı, olardıń 12-si birinshi onlıqqa kirdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.boxofficemojo.com/yearly/|bet=Top Box Office 1977–Present|arxivurl=https://web.archive.org/web/20061230012726/http://www.boxofficemojo.com/yearly/|arxivsáne=December 30, 2006|jumıs=Box Office Mojo|qaralǵan sáne=October 19, 2019}}&lt;/ref&gt; Ol bul waqıt aralıǵında qatnasqan altı film basqa sıylıqlar menen birge Oskar sıylıǵınıń «Eń jaqsı film» nominaciyasına usınıldı: «Star Wars», «Apocalypse Now», «Raiders of the Lost Ark», «Witness», «Working Girl» hám «The Fugitive».

=== 1998–2014 ===
1990-jıllardıń aqırında Ford bir qansha sınǵa ushıraǵan hám kommerciyalıq jaqtan áwmetsiz bolǵan filmlerde oynay basladı, olar onıń aldıńǵı tabıslarına teń kele almadı. Bul filmlerge «Altı kún, jeti tún» (1998), «Tosınnan júrekler» (1999), «K-19: Jesir hayal» (2002), «Gollivudtaǵı jawız» (2003), «Ot qorǵanı» (2006) hám «Ayrısha jaǵday ilajları» (2010) kiredi. Biraq «Ne jasırınǵanın kim biledi» (2000) filmi buǵan ayrıqsha mısal boldı, ol AQSHta 155 million dollardan artıq, al pútkil dúnya boyınsha 291 million dollar tabıs keltirdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://boxofficemojo.com/movies/?id=whatliesbeneath.htm|bet=What Lies Beneath (2000)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120305172403/http://boxofficemojo.com/movies/?id=whatliesbeneath.htm|arxivsáne=March 5, 2012|jumıs=Box Office Mojo|qaralǵan sáne=February 18, 2012}}&lt;/ref&gt; Ford «K-19: Jesir hayal» hám «Ayrısha jaǵday ilajları» filmlerinde atqarıwshı prodyuser retinde xızmet etti, bul eki film de haqıyqıy waqıyalarǵa tiykarlanǵan edi.

2004-jılı Ford «Siriana» trillerinde bas rolde oynawdan bas tarttı, keyinirek ol: «Materialdıń haqıyqatlıǵına jetkilikli dárejede isenbedim hám menińshe, qátelestim,» - dep málimledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.starpulse.com/news/index.php/2006/03/03/harrison_ford_regrets_passing_on_syriana|bet=Harrison Ford Regrets Passing on 'Syriana'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080531064559/http://www.starpulse.com/news/index.php/2006/03/03/harrison_ford_regrets_passing_on_syriana|arxivsáne=May 31, 2008|sáne=March 3, 2006|baspaxana=Starpulse|qaralǵan sáne=May 23, 2008}}&lt;/ref&gt; Bul rol Djordj Kluniyge berildi, ol bul roli ushın Oskar hám Altın globus sıylıqların aldı. Bunnan aldın Ford jáne bir Stiven Gagan jazǵan filmdegi rolden bas tartqan edi, ol «Trafik» filmindegi Robert Ueykfild roli bolıp, ol rol Maykl Duglasqa berilgen edi.
[[Fayl:Harrison_Ford_Cannes.jpg|nobaý|2008-jılǵı Kann kinofestivalındaǵı Ford]]
2008-jılı Ford «Indiana Djons hám Kristall bas súyeginiń patshalıǵı» filminiń shıǵıwı menen úlken jetiskenlikke eristi. Bul 19 jıl ishinde túsirilgen birinshi Indiana Djons filmi bolıp, Lukas hám Spilberg penen jáne bir márte birge islesiwdiń nátiyjesi edi. Film ulıwma unamlı pikirler aldı hám 2008-jılı pútkil dúnya boyınsha eń kóp tabıs tapqan ekinshi film boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.boxofficemojo.com/yearly/chart/?view2=worldwide&amp;yr=2008&amp;p=.htm|bet=2008 Worldwide Grosses|arxivurl=https://web.archive.org/web/20090809102425/http://www.boxofficemojo.com/yearly/chart/?view2=worldwide&amp;yr=2008&amp;p=.htm|arxivsáne=August 9, 2009|jumıs=Rotten Tomatoes|qaralǵan sáne=August 7, 2009}}&lt;/ref&gt; Keyinirek Ford jáne bir dawamında bas rolde oynaǵısı keletuǵının ayttı, biraq «eger onı tayarlaw ushın jáne 20 jıl ketpese» degen shártti qoydı.

2008-jıldaǵı basqa jumısları arasında Ueyn Kramer rejissyorlıǵındaǵı «Shegaradan ótiw» filmi bar edi. Bul filmde Ford ICE/watan qáwipsizligi tergew bóliminiń arnawlı agenti rolin oynap, Eshli Djadd hám Rey Liotta menen birge islesti. Ol jáne de Dalay Lama haqqında «Dalay Lamanıń qayta tuwılıwı» atlı hújjetli filmge ses berdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.dalailamafilm.com/|bet=Dalai Lama Renaissance Documentary Film|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191019191049/http://www.dalailamafilm.com/|arxivsáne=October 19, 2019|sáne=February 12, 2010|baspaxana=Dalailamafilm.com|qaralǵan sáne=March 7, 2010}}&lt;/ref&gt; Ford 2009-jılı Portlend, Oregonda «Ayrısha jaǵday ilajları» atlı medicinalıq dramanı túsirdi.&lt;ref&gt;{{Cite news|title='Extraordinary Measures', filmed in Portland and starring Brendan Fraser and Harrison Ford, opens Friday|url=http://www.oregonlive.com/movies/2010/01/extraordinary_measures_filmed.html|access-date=June 22, 2017|date=January 21, 2010}}&lt;/ref&gt; 2010-jıl 22-yanvarda ekranǵa shıqqan bul filmde Brendan Freyzer hám Alan Rak ta bas rollerde oynadı. Jáne de 2010-jılı ol Reychel MakAdams, Dayan Kiton hám Patrik Uilson menen birge «Azanǵı dańq» filminde oynadı.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Keaton, Goldblum join 'Glory'|url=https://variety.com/2009/film/news/keaton-goldblum-join-glory-1118002179/|date=April 6, 2009|access-date=September 11, 2009}}&lt;/ref&gt; Film kinoteatrlarda úlken jetiskenlikke erispegen bolsa da, Fordtıń oyını sınshılar tárepinen jaqsı qabıl etildi, hátte geybirewleri bunı onıń sońǵı jıllardaǵı eń jaqsı roli dep bahaladı. 2011-jıldıń iyul ayında Ford Deniel Kreyg hám Oliviya Uayld penen birge ilimiy fantastika hám vestern janrların biriktirgen «Kovboylar hám shetellikler» filminde bas rolde oynadı. Filmdi járiyalaw ushın ol San-Diegodaǵı Comic-Con festivalına qatnastı hám tamashagóylerdiń jıllı qarsı alıwına hayran qalıp: «Men tek aktyor bolıp kún kórgim kelgen edi. Bular haqqında bilmegen edim,» - dedi.&lt;ref name=&quot;Format&quot;&gt;{{Cite news|url=https://variety.com/2010/film/markets-festivals/harrison-ford-pleases-comic-con-crowds-1118022145/|title=Harrison Ford pleases Comic-Con crowds|date=July 24, 2010|access-date=November 18, 2010}}&lt;/ref&gt; Jáne de 2011-jılı Ford PlayStation 3 ushın shıǵarılǵan «Uncharted 3: Drake's Deception» video oyının reklamalaǵan yapon reklamalarında kórindi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://in.pcmag.com/news/92210/harrison-ford-helps-sony-launch-new-playstation-3-game|bet=Harrison Ford Helps Sony Launch New PlayStation 3 Game|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200204174528/https://in.pcmag.com/news/92210/harrison-ford-helps-sony-launch-new-playstation-3-game|arxivsáne=February 4, 2020|avtor=Strange|at=Adario|sáne=October 31, 2011|til=en-in|jumıs=PCMag India|qaralǵan sáne=February 4, 2020}}&lt;/ref&gt;

2013-jıl Ford ushın hár túrli járdemshi rollerdi qabıl etiw tendenciyasınıń baslanıwına alıp keldi. Sol jılı ol Liam Xemsvort hám burın «Hawa kúshleriniń biri» filminde birge islegen Geri Oldman menen birge korporativ shpionaj trilleri «Paranoya»da oynadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://collider.com/harrison-ford-gary-oldman-liam-hemsworth-paranoia/158997/|bet=Corporate Espionage Thriller 'Paranoia' to Star Harrison Ford, Gary Oldman and Liam Hemsworth|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120414095944/http://collider.com/harrison-ford-gary-oldman-liam-hemsworth-paranoia/158997/|arxivsáne=April 14, 2012|avtor=Trumbore|at=Dave|sáne=April 13, 2012|jumıs=Collider|qaralǵan sáne=April 13, 2012}}&lt;/ref&gt; Sonıń menen birge «Enderdiń oyını», «42» hám «Xabarshı 2: Ańızdıń dawamı» filmlerinde de kórindi. Onıń «42» filmindegi Branch Rikki roli kóplegen sınshılar tárepinen maqtaldı hám Fordqa Satellite sıylıqlarınıń eń jaqsı járdemshi aktyor nominaciyasın alıp keldi. 2014-jılı ol «Jallanba áskerler 3» filminde oynadı, al kelesi jılı Bleyk Layvli menen birge «Adalinnіń jası» atlı romantikalıq dramada bas rolde oynap, jaqsı pikirlerge iye boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.rottentomatoes.com/m/the_age_of_adaline|bet=The Age of Adaline Reviews|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190505185437/https://www.rottentomatoes.com/m/the_age_of_adaline|arxivsáne=May 5, 2019|sáne=April 24, 2015|jumıs=Rotten Tomatoes|qaralǵan sáne=September 14, 2019}}&lt;/ref&gt;

=== 2015-jıldan házirgi waqıtqa shekem ===
[[Fayl:Harrison_Ford_by_Gage_Skidmore.jpg|solğa|nobaý|Ford 2015-jılǵı San-Diego Comic-Con festivalında]]
Ford uzaq kútilgen «Juldızlar urısı» seriyasınıń dawamı «Juldızlar urısı: Kúsh oyanadı» (2015) filminde Xan Solonıń rolin qayta oynadı. Bul film de aldıńǵıları sıyaqlı úlken jetiskenlikke eristi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://starwars.com/news/star-wars-episode-7-cast-announced.html|bet=Star Wars: Episode VII Cast Announced|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140429172655/http://starwars.com/news/star-wars-episode-7-cast-announced.html|arxivsáne=April 29, 2014|sáne=April 29, 2014|jumıs=StarWars.com|qaralǵan sáne=June 12, 2014}}&lt;/ref&gt; 2014-jılı 11-iyunda túsiriliw waqtında Fordtıń ayaǵı gidravlikalıq esiktiń astında qalıp, sındı dep aytıldı. Ol emleniw ushın Angliyanıń [[Oksford]] qalasındaǵı Djon Radkliff emlewxanasına tez járdem samolyotı menen jetkerildi.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Harrison Ford breaks ankle on Star Wars film set at Pinewood studios|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-us-canada-27825562|access-date=October 2, 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.ign.com/articles/2014/06/12/harrison-ford-injured-on-the-set-of-star-wars-episode-7|bet=Harrison Ford Injured on the Set of Star Wars: Episode 7|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140614160538/http://www.ign.com/articles/2014/06/12/harrison-ford-injured-on-the-set-of-star-wars-episode-7|arxivsáne=June 14, 2014|avtor=Collura|at=Scott|sáne=June 12, 2014|jumıs=IGN|qaralǵan sáne=June 12, 2014}}&lt;/ref&gt; Fordtıń ulı Ben ákesiniń jaraqatı haqqında maǵlıwmat berip, onıń tobıǵına plastinka hám buramalar salınıwı múmkinligin, hám túsiriliwler azǵana ózgertilip, ol táwir bolǵansha qısqa waqıt dawamında Fordtı tek belinen joqarısın túsiriwge tuwra keletuǵının ayttı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://celebrity.yahoo.com/news/harrison-fords-star-wars-injury-details-195505600.html|bet=Harrison Ford's 'Star Wars' Injury|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140715043003/https://celebrity.yahoo.com/news/harrison-fords-star-wars-injury-details-195505600.html|arxivsáne=July 15, 2014|avtor=Ford|at=Rebecca|sáne=June 14, 2014|jumıs=Access Hollywood|qaralǵan sáne=June 14, 2014}}&lt;/ref&gt; Ford eki aylıq úzilisten soń, jaraqatınan táwir bolıp, orta avgust ayında túsiriliwlerge qayttı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.cnn.com/2014/08/13/showbiz/movies/star-wars-episode-vii-filming/index.html|bet='Star Wars: Episode VII' to resume filming|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140814065447/http://www.cnn.com/2014/08/13/showbiz/movies/star-wars-episode-vii-filming/index.html|arxivsáne=August 14, 2014|sáne=August 13, 2014|jumıs=CNN|qaralǵan sáne=August 13, 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://blog.chron.com/celebritybuzz/2014/08/harrison-ford-to-return-to-star-wars/#25821101=0|bet=Harrison Ford to return to 'Star Wars'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140819083736/http://blog.chron.com/celebritybuzz/2014/08/harrison-ford-to-return-to-star-wars/#25821101=0|arxivsáne=August 19, 2014|sáne=August 1, 2014|jumıs=Chron|qaralǵan sáne=August 14, 2014}}&lt;/ref&gt; Fordtıń qaharmanı «Kúsh oyanadı» filminde óltirilgen edi, biraq keyin aktyorlar tańlawı arqalı Fordtıń VIII bólimde Solo retinde qaysı da bir túrde qaytatuǵını járiyalandı.&lt;ref name=&quot;HaninEpisodeVIII&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/films/news/star-wars-8-casting-call-reveals-han-solo-will-be-back-for-force-awakens-sequel-a6785881.html|bet=Star Wars 8 casting call reveals Han Solo will be back for Force Awakens sequel|arxivurl=https://ghostarchive.org/archive/20220509/https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/films/news/star-wars-8-casting-call-reveals-han-solo-will-be-back-for-force-awakens-sequel-a6785881.html|arxivsáne=May 9, 2022|avtor=Shepherd|at=Jack|sáne=December 25, 2015|jumıs=[[The Independent]]|qaralǵan sáne=December 25, 2015}}&lt;/ref&gt; 2016-jıldıń fevral ayında VIII bólimniń aktyorlar quramı tastıyıqlanǵanda, Fordtıń bul filmde óz rolin qaytalamaytuǵını málim boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.starwars.com/news/star-wars-episode-viii-now-filming|bet=Star Wars: Episode VIII Now Filming|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160215232616/http://www.starwars.com/news/star-wars-episode-viii-now-filming|arxivsáne=February 15, 2016|sáne=February 15, 2016|jumıs=starwars.com|qaralǵan sáne=March 22, 2016}}&lt;/ref&gt; Fordtan Solonıń «qanday da bir formada» qaytıp keliwi múmkin be dep soraǵanda, ol: «Kosmosta hámme nárse múmkin» dep juwap berdi.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Ford took Indiana role to work with Spielberg again|url=https://www.bbc.co.uk/news/entertainment-arts-35869648|access-date=March 22, 2016|date=March 22, 2016}}&lt;/ref&gt; Aqırında ol «Juldızlar urısı: Skayuokerdiń kóteriliwi» (2019) filminde eles retinde atsız rol oynadı.

2015-jılı 26-fevralda Alcon Entertainment kompaniyası Fordtıń Deni Vilnyovtıń ilimiy-fantastikalıq dawamı filmi «Blade Runner 2049»da Rik Dekard rolin qayta oynaytuǵının járiyaladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.thewrap.com/denis-villeneuve-in-talks-to-direct-blade-runner-sequel-harrison-ford-will-reprise-role/|bet=Denis Villeneuve to Direct 'Blade Runner' Sequel Starring Harrison Ford|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150329004258/http://www.thewrap.com/denis-villeneuve-in-talks-to-direct-blade-runner-sequel-harrison-ford-will-reprise-role/|arxivsáne=March 29, 2015|avtor=Donnelly|at=Matt|sáne=February 26, 2015|baspaxana=[[TheWrap.com]]|qaralǵan sáne=June 20, 2015}}&lt;/ref&gt; Film hám Fordtıń oyını 2017-jıldıń oktyabr ayında shıqqannan keyin sınshılar tárepinen júdá jaqsı qabıl etildi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.rottentomatoes.com/m/blade_runner_2049|bet=Blade Runner 2049|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180428104018/https://www.rottentomatoes.com/m/blade_runner_2049/|arxivsáne=April 28, 2018|sáne=October 6, 2017|jumıs=Rotten Tomatoes|qaralǵan sáne=December 28, 2018}}&lt;/ref&gt; IGN saytınıń Skott Kollurası onı «vizual jaqtan ájayıp hám ullı ilimiy-fantastikalıq ideyalarǵa tolı tereń, bay, aqıllı film» dep atadı hám Fordtıń rolin «Dekardtıń hám onıń ótken 30 jıl ishinde basınan keshirgenleriniń tınıshlıq, biraq júrek ezerlik interpretaciyası» dep sıpatladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.ign.com/articles/2017/09/29/blade-runner-2049-review|bet=Blade Runner 2049 Review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180618125846/http://www.ign.com/articles/2017/09/29/blade-runner-2049-review|arxivsáne=June 18, 2018|avtor=Collura|at=Scott|sáne=September 29, 2017|jumıs=IGN|qaralǵan sáne=June 18, 2018}}&lt;/ref&gt; Film dúnya júzi boyınsha 259,3 million dollar tabıs taptı, bul shıǵınların qaplaw ushın kerek bolǵan 400 million dollardan az edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.hollywoodreporter.com/heat-vision/blade-runner-2049-losses-could-hit-80-million-producer-alcon-1055855|bet='Blade Runner 2049' Losses Could Hit $80 Million for Producer Alcon|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171221220646/https://www.hollywoodreporter.com/heat-vision/blade-runner-2049-losses-could-hit-80-million-producer-alcon-1055855|arxivsáne=December 21, 2017|avtor=Pamela McClintock|sáne=September 21, 2017|jumıs=[[The Hollywood Reporter]]|qaralǵan sáne=December 26, 2017}}&lt;/ref&gt; 2019-jılı Ford birinshi ret animaciyalıq filmde dawıslı rol oynadı, «Úy haywanlarınıń jasırın ómiri 2» filminde Ruster atlı iytti sóyletti. Besinshi «Indiana Djons» filminiń túsiriliwi bir jılǵa keshiktirilgennen keyin, Ford [[Jack London|Djek Londonnıń]] «Jabayı shaqırıq» shıǵarmasınıń iri byudjetli ekranlastırıwında bas rol oynadı, ol jerde altın izlewshi Djon Tornton obrazın jarattı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://variety.com/2020/film/reviews/the-call-of-the-wild-review-harrison-ford-1203505493/|bet=Harrison Ford in 'The Call of the Wild': Film Review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210302223254/https://variety.com/2020/film/reviews/the-call-of-the-wild-review-harrison-ford-1203505493/|arxivsáne=March 2, 2021|avtor=Gleiberman|at=Owen|sáne=February 17, 2020|til=en-US|jumıs=Variety|qaralǵan sáne=May 9, 2021}}&lt;/ref&gt; Film 2020-jıldıń fevral ayında shıqtı hám hár túrli pikirler aldı, al onıń kinoteatrlardaǵı kórsetiliw múddeti COVID-19 pandemiyasınıń kino industriyasına tásiri sebepli qısqartıldı.

2022-jılı Ford Xelen Mirren menen birge Paramount+ platformasınıń batıs drama serialı «1923»de bas rolde oynawǵa shaqırıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.thewrap.com/helen-mirren-harrison-ford-yellowstone-prequel-1932-cast/|bet=Harrison Ford and Helen Mirren to Star in ''Yellowstone'' Prequel ''1932''|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220909095751/https://www.thewrap.com/helen-mirren-harrison-ford-yellowstone-prequel-1932-cast/|arxivsáne=September 9, 2022|avtor=Lash|at=Jolie|sáne=May 17, 2022|jumıs=[[TheWrap]]|qaralǵan sáne=July 6, 2023}}&lt;/ref&gt; Olar bunnan 36 jıl burın «Moskit jaǵası» filminde birge oynaǵan edi. Serial 2022-jıldıń dekabr ayında jaqsı pikirler menen baslandı hám eki máwsim dawam etiwi jobalastırılǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.rottentomatoes.com/tv/1923/s01|bet=1923|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221218082042/https://www.rottentomatoes.com/tv/1923/s01|arxivsáne=December 18, 2022|jumıs=[[Rotten Tomatoes]]|baspaxana=[[Fandango Media]]|qaralǵan sáne=July 6, 2023}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://deadline.com/2022/10/1923-series-two-seasons-yellowstone-universe-expanding-1940s-1960s-eyed-taylor-sheridan-1235154203/|bet=Taylor Sheridan's Dutton Dynasty Growing: '1923' To Span Two 8-Episode Seasons, With '40s- &amp; '60s-Era Series Also Eyed|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221221204041/https://deadline.com/2022/10/1923-series-two-seasons-yellowstone-universe-expanding-1940s-1960s-eyed-taylor-sheridan-1235154203/|arxivsáne=December 21, 2022|avtor=Cordero|at=Rosy|sáne=October 26, 2022|jumıs=Deadline|qaralǵan sáne=July 7, 2023}}&lt;/ref&gt; Sol jılı Fordtıń Apple TV+ komediyalıq drama serialı «Shrinking»te bas rolde oynaytuǵını járiyalandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://deadline.com/2022/04/harrison-ford-shrinking-apple-tv-series-george-segel-bill-lawrence-brett-goldstein-1234993849/|bet=Harrison Ford To Star In ''Shrinking'' Apple TV+ Series From Jason Segel, Bill Lawrence &amp; Brett Goldstein|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220404160220/https://deadline.com/2022/04/harrison-ford-shrinking-apple-tv-series-george-segel-bill-lawrence-brett-goldstein-1234993849/|arxivsáne=April 4, 2022|avtor=Andreeva|at=Nellie|sáne=April 4, 2022|jumıs=[[Deadline Hollywood]]|qaralǵan sáne=July 6, 2023}}&lt;/ref&gt; Serial 2023-jıldıń yanvar ayında jaqsı pikirler menen baslandı, Fordtıń oyını maqtawǵa ılayıq dep tabıldı 2023-jılı The Hollywood Reporter jurnalına bergen intervyusinde, onıń «1923» hám «Shrinking» seriallarındaǵı rollerdi scenariy jazılmastan burın-aq qabıl etkeni málim boldı.

Ford «Indiana Djons hám táǵdir saatı» (2023) filminde Indiana Djons rolin qayta oynadı, bul onıń bul obrazdaǵı sońǵı kórinisi ekenin ayttı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://variety.com/2023/film/columns/harrison-ford-indiana-jones-last-movie-1235508034/|bet=Why Harrison Ford Wanted to Return to 'Indiana Jones' One Last Time|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230131215505/https://variety.com/2023/film/columns/harrison-ford-indiana-jones-last-movie-1235508034/|arxivsáne=January 31, 2023|avtor=Malkin|at=Marc|sáne=January 31, 2023|til=en-US|jumıs=Variety|qaralǵan sáne=January 31, 2023}}&lt;/ref&gt; Film ulıwma unamlı pikirler aldı, kóp sınshılar Fordtıń oyının ayrıqsha atap ótti. 2022-jıldıń oktyabr ayında Ford Marvel kinematografiyalıq alemine tiyisli 2025-jılı shıǵatuǵın «Kapitan Amerika: Batıl jańa dúnya» hám «Jasıl oqlar» superqaharman filmlerinde Taddeus «Jasıl oq» Ross roline tayınlandı. Ol bul rolde 2008-jıldan 2021-jılǵa shekem MCU filmlerinde oynaǵan, keyin qaytıs bolǵan Uilyam Xyorttı almastıradı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/harrison-ford-joining-captain-america-4-marvel-1235241621/|bet=Harrison Ford Joining 'Captain America 4'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221017163352/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/harrison-ford-joining-captain-america-4-marvel-1235241621/|arxivsáne=October 17, 2022|avtor=Galuppo|at=Mia|sáne=October 17, 2022|jumıs=[[The Hollywood Reporter]]|qaralǵan sáne=October 17, 2022}}&lt;/ref&gt;

== Jeke ómiri ==
[[Fayl:Harrison_Ford_and_Calista_Flockhart_at_the_2009_Deauville_American_Film_Festival-02.jpg|nobaý|Ford hám Kalista Flokxart 2009-jılǵı Dovil Amerika kinofestivalında]]
Ford úsh márte úylengen hám onıń tórt biologiyalıq hám bir asırap alǵan perzenti bar. Ol birinshi ret 1964-jıldan 1979-jılǵa shekem ajırasqanǵa deyin Meri Markvardtqa úylengen edi. Olardıń 1966-jılı hám 1969-jılı tuwılǵan eki ulı bar. Úlken ulı Los-Andjeles xalıqaralıq aeroportınıń 5-terminalında jaylasqan Ford's Filling Station gastropubınıń (janarmay quyıw) birlesken iyesi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.chefbenford.com/restaurant/ffs-lax/|bet=Ford's Filling Station at LAX|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170323060047/http://www.chefbenford.com/restaurant/ffs-lax/|arxivsáne=March 23, 2017|qaralǵan sáne=February 27, 2017}}&lt;/ref&gt; Kishkene ulı Ludwig Clothing kompaniyasınıń iyesi&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Ludwig: The Composer's New Clothes|url=http://www.apparelnews.net/blog/196_ludwig:_the_composers_new_clothes.html|access-date=August 27, 2011}}&lt;/ref&gt; hám burın Strong Sports Gym&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Stong Sports Gym – A Unique Place For Martial Arts|url=http://www.strongsportsgym.com/|access-date=September 15, 2015}}&lt;/ref&gt; hám Kim Sing teatrınıń[4] iyesi bolǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://la.curbed.com/2016/10/10/13234572/harrison-ford-kim-sing-theatre-chinatown-sale|bet=Willard Ford sells old Kim Sing Theatre in Chinatown for $3.3M|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190728155310/https://la.curbed.com/2016/10/10/13234572/harrison-ford-kim-sing-theatre-chinatown-sale|arxivsáne=July 28, 2019|avtor=Barragan|at=Bianca|sáne=October 10, 2016|jumıs=Curbed LA|qaralǵan sáne=July 28, 2019}}&lt;/ref&gt;

Fordtıń ekinshi nekesi 1983-jıldıń martınan 2000-jılı ajırasqanǵa shekem scenarist Melissa Matison menen boldı;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://abcnews.go.com/Entertainment/story?id=113604&amp;page=1|bet=Harrison Ford Leaves Wife|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200306225831/https://abcnews.go.com/Entertainment/story?id=113604&amp;page=1|arxivsáne=March 6, 2020|sáne=November 8, 2000|jumıs=ABC News|qaralǵan sáne=April 1, 2020}}&lt;/ref&gt; olar 2004-jılı ajırastı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/3410913.stm|bet=Actor Ford's divorce 'not record'|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160315021950/http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/3410913.stm|arxivsáne=March 15, 2016|sáne=January 19, 2004|jumıs=BBC News|qaralǵan sáne=December 24, 2020}}&lt;/ref&gt; Olardıń 1987-jılı tuwılǵan ulı hám 1990-jılı tuwılǵan qızı bar. Matison 2015-jılı qaytıs boldı. 

Ford 2002-jılǵı Altın Globus sıylıqları waqtında tanısqannan keyin aktrisa Kalista Flokxart penen ushırasıwdı basladı. Ol 2009-jılı Valentin kúni háptesinde Flokxartqa úyleniwge usınıs etti. Olar 2010-jıldıń 15-iyunında Nyu-Meksiko shtatınıń Santa-Fe qalasında, Ford «Kovboylar hám shetellikler» filmin túsirip atırǵan jerde nekelesti. Olar 2001-jılı tuwılǵan uldıń ata-anası, onı Flokxart Ford penen ushırasıwdan aldın asırap alǵan edi. Ford hám Flokxart Vayoming shtatınıń Djekson qalasında 800 akr (320 gektar; 3,2 kvadrat kilometr) maydanlı ranchoda jasaydı, ol jerde Ford 1980-jıllardan beri jasap kiyatır hám onıń shama menen yarımın tábiyat qorıqxanası sıpatında baǵıshlaǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.landreport.com/2007/10/harrison-ford-crafts-a-masterpiece-in-wyoming/|bet=Harrison Ford Crafts a Masterpiece in Wyoming|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190929034649/https://www.landreport.com/2007/10/harrison-ford-crafts-a-masterpiece-in-wyoming/|arxivsáne=September 29, 2019|sáne=October 2007|jumıs=www.landreport.com – The Land Report|qaralǵan sáne=October 6, 2019}}&lt;/ref&gt; Olar Los-Andjelestiń Brentvud rayonında da úy saqlap qalǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.curbed.com/2012/4/9/10381426/take-a-peek-inside-harrison-fords-83m-brentwood-listing|bet=Take a Peek Inside Harrison Ford's Los Angeles Home|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191006222348/https://www.curbed.com/2012/4/9/10381426/take-a-peek-inside-harrison-fords-83m-brentwood-listing|arxivsáne=October 6, 2019|avtor=Bear|at=Rob|sáne=April 9, 2012|jumıs=Curbed|qaralǵan sáne=October 6, 2019}}&lt;/ref&gt; Ford - Gollivudtıń eń jabıq aktyorlarınıń biri, ol óziniń jeke ómiriniń kóp bólegin jasırın saqlaydı.

Ford 2023-jılı óziniń ata-analıq tańlawları haqqında bılay dedi: «Men sizge mınanı ayta alaman: eger men kemirek tabıslı bolǵanımda, bálkim jaqsıraq ata-ana bolar edim».&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.foxnews.com/entertainment/harrison-ford-admits-could-have-been-better-parent-celebrates-youngest-sons-graduation|bet=Harrison Ford admits he could have been a 'better parent' as he celebrates youngest son's graduation|sáne=May 31, 2023|jumıs=[[Fox News]]}}&lt;/ref&gt;

2016-jılı járiyalanǵan «Xanzada kúndeligi» atlı ómirbayanlıq kitabında, onıń kásiplesi Kerri Fisher 1976-jılı «Juldızlı urıslar» filmin túsiriw waqtında olardıń úsh aylıq qarım-qatnasta bolǵanın jazǵan.

== Aviaciya ==
[[Fayl:Actor_Harrison_Ford_touring_the_Air_Force_Museum_in_Dayton,_Ohio_(cropped).JPG|nobaý|Ford 2003-jılı Deytondaǵı Hawa kúshleri muzeyin aralap júr]]
Ford qattı qanatlı samolyotlar hám vertolyotlardı basqarıw ushın licenziyaǵa iye pilot. Bir neshe márte ol Vayoming shtatındaǵı jergilikli hákimiyatlardıń ótinishi boyınsha jeke ózi ayrıqsha jaǵdaylarda vertolyot xızmetin kórsetken, bir jaǵdayda shóllewden hálsizlengen sayaxatshını qutqarǵan.&lt;ref name=&quot;Assist&quot;&gt;{{Cite news|url=http://archives.cnn.com/2000/SHOWBIZ/Movies/08/07/harrisonford.rescue.ap/|title=Harrison Ford credited with helicopter rescue of sick hiker in Idaho|date=August 7, 2000}}&lt;/ref&gt;

Ford 1960-jılları Viskonsin shtatınıń Uayld-Rouz qalasındaǵı Uayld-Rouz Aydluayld aeroportında ushıw boyınsha tálim alıwdı basladı, Piper PA-22 Tri-Pacer samolyotında ushtı, biraq saatına 15 dollar (2023-jılǵı 151 dollarǵa teń) turǵanlıqtan, ol tálimdi dawam ettire almadı. 1990-jıllardıń ortasında ol qollanılǵan Gulfstream II samolyotın satıp aldı hám óziniń pilotlarınıń biri Terri Benderden oǵan ushıwdı úyretiwin soradı. Olar Vayoming shtatınıń Djekson qalasınan Cessna 182 samolyotında ushıwdı basladı, keyin Nyu-Djersi shtatınıń Teterboro qalasındaǵı Teterboro aeroportına ótip, Cessna 206 samolyotında ushtı, bul samolyotta ol óziniń birinshi jeke ushıwın ámelge asırdı.

Fordtıń samolyotları Santa-Monika aeroportında saqlanadı. Bell 407 vertolyotı kóbinese Djeksonda saqlanıp, sol jerde ushırıladı hám Ford onı Teton okruginiń Izlew hám qutqarıw xızmetinde belgilengen wazıypa waqtında eki márte tawda qutqarıw operaciyalarında qollanǵan. Qutqarıw operaciyalarınıń birinde Ford joǵalıp, baǵdarın joytqan sayaxatshını tawıp aldı. Hayal onıń vertolyotına mindi hám dárriw qutqarıwshılardıń biriniń kepkasına qustı, ol uzaq waqıtqa shekem pilottıń kim ekenin bilmedi; «Men Xarrison Fordtıń vertolyotında qusqanıma isene almayman!» dep ayttı ol keyin.

Ford óziniń basqa samolyotlarına qaraǵanda de Havilland Canada DHC-2 Beaver (N28S) samolyotında kóbirek ushadı hám bul samolyottı hám onıń Pratt &amp; Whitney R-985 radial dvigateliniń dawısın jaqsı kóretuǵının bir neshe márte aytqan. Fordtıń aytıwınsha, bul samolyot CRU-dıń Air America operaciyalarında qollanılǵan hám oq tesikleri menen tolı bolǵan, olardı jamaw kerek bolǵan.
[[Fayl:102710.PAL.003_Ford,_Harrison_2010_HOF_Portrait_(SDASM_Archives).jpg|solğa|nobaý|Fordtıń 2010-jılǵı Xalıqaralıq Hawa hám Kosmos Dańq zalındaǵı portreti San-Diegodaǵı Hawa hám Kosmos muzeyinde jaylasqan.]]
2004-jıldıń mart ayında Ford rásmiy túrde Eksperimental aviaciya associaciyasınıń (EAA) Jas búrkitler baǵdarlamasınıń baslıǵı boldı. Bul baǵdarlama sol waqıttaǵı EAA prezidenti Tom Pobereznıy hám aktyor hámde ushıwshı Kliff Robertson tárepinen dúzilgen edi. Fordtan bul lawazımdı qabıl etiwdi sol waqıttaǵı EAA-nıń aǵa vice-prezidenti Greg Anderson soradı, ol kóp jıllar dawamında bul lawazımdı iyelep kelgen general Chak Yegerdiń ornın basıwı kerek edi. Dáslep Ford ekilenip turdı, biraq keyin usınıstı qabıl etti hám eki jıl dawamında Viskonsin shtatınıń Oshkosh qalasında ótkerilgen EAA AirVenture Oshkosh jıynalısında Jas búrkitler menen birge qatnastı. 2005-jıldıń iyul ayında Oshkoshta ótken jıynalısta Ford bul lawazımdı jáne eki jılǵa qabıl etiwge kelisti. Ol Jas búrkitler baǵdarlaması sheńberinde 280-nen aslam balanı ushırǵan, ádette bul ushıwlardı óziniń DHC-2 Beaver samolyotında ámelge asırǵan, bul samolyotqa aktyor hám bes bala sıyadı. Ford 2009-jılı baǵdarlama baslıǵı lawazımınan ketti hám onıń ornın kapitan Chesli Sallenberger hám birinshi oficer Djeff Skayls iyeledi. Ol Vayoming shtatınıń Djekson qalasınan Teton tawlarınıń arǵı tárepindegi Aydaxo shtatınıń Driggs qalasındaǵı EAA bólimi menen baylanıslı. 2016-jıldıń 28-iyulında Ford EAA AirVenture konvenciyasında eki millionınshı Jas búrkitti ushırdı,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.eaa.org/en/airventure/eaa-airventure-news-and-multimedia/eaa-airventure-news/eaa-airventure-oshkosh/07-27-2016-2-millionth-young-eagle-flies-today|bet=Harrison Ford Flies 2 Millionth Young Eagle|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160820123829/http://www.eaa.org/en/airventure/eaa-airventure-news-and-multimedia/eaa-airventure-news/eaa-airventure-oshkosh/07-27-2016-2-millionth-young-eagle-flies-today|arxivsáne=August 20, 2016|qaralǵan sáne=August 25, 2016}}&lt;/ref&gt; bul onı tariyxtaǵı eń tabıslı aviaciya-jaslar tanıstırıw baǵdarlaması etti.

2009-jıldan baslap Ford General Aviation Amerikaǵa xızmet etedi degen atamadaǵı internet reklamalarında kórinedi, bul reklama Samolyot iyeleri hám ushıwshılar associaciyası (AOPA) degen jámiyetlik shólkem tárepinen júrgizilgen kampaniya bolıp tabıladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.gaservesamerica.com/default.html|bet=GA Serves America|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100507165118/http://www.gaservesamerica.com/default.html|arxivsáne=May 7, 2010|sáne=May 31, 2016|qaralǵan sáne=May 10, 2009}}&lt;/ref&gt; Ol sonday-aq bir neshe ǵárezsiz aviaciya haqqındaǵı hújjetli filmlerde, sonıń ishinde «Qıyalar ústinen qanatlar» (2009),&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=_j8VhEWLFdE|bet=Wings Over The Rockies|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170501235450/https://www.youtube.com/watch?v=_j8VhEWLFdE|arxivsáne=May 1, 2017|avtor=Richards|at=Paul|sáne=January 9, 2015|jumıs=YouTube|qaralǵan sáne=August 30, 2016}}&lt;/ref&gt; «Párli jiyekte ushıw: Bob Xuver joybarı» (2014) hám «Samolyotlar dáwirinde jasaw» (2015) filmlerinde qatnasqan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=ioyyCn_E0gQ|bet=Living in the Age of Airplanes Official Trailer 2 (2015) – Airplane Documentary HD|arxivurl=https://ghostarchive.org/varchive/youtube/20211211/ioyyCn_E0gQ|arxivsáne=December 11, 2021|jumıs=Youtube|qaralǵan sáne=January 12, 2017}}&lt;/ref&gt;

Ford gumanitar aviaciya shólkemi «Úmit qanatları»nıń húrmetli direktorlar keńesi aǵzası bolıp tabıladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://wingsofhope.ngo/about-us/honorary-council/|bet=Wings of Hope's Honorary Council Members|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160822022350/https://wingsofhope.ngo/about-us/honorary-council/|arxivsáne=August 22, 2016|baspaxana=Wings of Hope|qaralǵan sáne=March 14, 2017}}&lt;/ref&gt; hám ushıwshılardıń huqıqları ushın gúresiw maqsetinde Vashington qalasına bir neshe márte barǵanı menen tanılǵan.&lt;ref name=&quot;Flyingmag51Heroes&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.flyingmag.com/photo-gallery/photos/51-heroes-aviation?image=4#page-6|bet=51 Heroes of Aviation|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180123190409/https://www.flyingmag.com/photo-gallery/photos/51-heroes-aviation?image=4#page-6|arxivsáne=January 23, 2018|qaralǵan sáne=October 25, 2014}}&lt;/ref&gt; Ol jáne de aerobatika chempionı Shon Takerdiń Oraylıq Kaliforniyadaǵı qáwipli jaǵdaydaǵı óspirimlerge bilim beriw hám olarǵa ushıwdı úyretiw baǵdarlaması Bob Xuver akademiyasına (ataqlı ushıwshı Bob Xuverdiń húrmetine atalǵan) aytarlıqtay qarjı járdemin bergen.

=== Waqıyalar ===
2015-jıl 5-martta Fordtıń samolyotı, Ryan PT-22 Recruit bolıwı múmkin dep esaplanǵan, dvigatel quwatın joǵaltqannan keyin Kaliforniyanıń Veneciya qalasındaǵı Penmar golf maydanına májbúriy qonǵan. Ol Ronald Reygan atındaǵı UCLA Medicinalıq orayına jetkerilgen, onda onıń awhalı ortasha dep xabarlanǵan.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Heroes are grounded|date=August 25, 1987|url=https://www.sun-sentinel.com/1987/08/25/everybody-gets-sued/|newspaper=Sun-Sentinel}}&lt;/ref&gt; Ford apat waqtında jambas súyeginiń sınıwı hám tobıǵınıń sınıwı menen birge basqa da jaraqatlar alǵan.&lt;ref&gt;{{Cite news|title=Actors stop in Bangor to repair Jet|date=August 24, 1987|url=https://www.newspapers.com/newspage/859371564|newspaper=Kennebec Journal}}&lt;/ref&gt;

1999-jıldıń 23-oktyabr kúni Ford Bell 206L4 LongRanger vertolyotınıń qulawına qatnasqan. NTSB apat haqqındaǵı esabatında Fordtıń ádettegi oqıw ushıwı reysinde Kaliforniyadaǵı Santa-Klarita jaqın jerdegi Piru kóli dárya arnası ústinde ushıp atırǵanı aytılǵan. Quwattı qayta tiklew menen avtorotaciyanı ekinshi márte orınlawǵa háreket etkende,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.airsafe.com/events/celebs/ford.htm|bet=Helicopter Accident Involving Actor Harrison Ford|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150307200023/http://www.airsafe.com/events/celebs/ford.htm|arxivsáne=March 7, 2015|avtor=AirSafe.com, LLC|baspaxana=Airsafe.com|qaralǵan sáne=June 12, 2014}}&lt;/ref&gt; biyikliktiń tossattan tómenlewinen keyin ushıw apparatı quwattı qayta tikley almaǵan. Ol qattı jerge qonıp, tas ústinde aldıǵa qaray sırǵanap baslaǵan hám keyin qaptalına awdarılǵan. Ford ta, kórsetpe beriwshi-ushıwshı da jaraqat almaǵan, biraq vertolyot qattı zıyan kórgen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.ntsb.gov/aviationquery/brief.aspx?ev_id=20001212X19997&amp;key=1|bet=LAX00LA024|arxivurl=https://web.archive.org/web/20030515230949/https://www.ntsb.gov/ntsb/brief.asp?ev_id=20001212X19997&amp;key=1|arxivsáne=May 15, 2003|baspaxana=[[National Transportation Safety Board]]|qaralǵan sáne=May 23, 2008}}&lt;/ref&gt;

2015-jıldıń 5-mart kúni Fordtıń Ryan PT-22 Recruit dep esaplanǵan samolyotı dvigatel quwatın joytqannan keyin Kaliforniyadaǵı Veniciyadaǵı Penmar golf maydanına májbúriy qonǵan. Ol Ronald Reygan atındaǵı UCLA Medicinalıq orayına jetkerilgen, onda onıń awhalı ortasha dep xabarlanǵan.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Blankstein|first=Andrew|title=Harrison Ford Reported Fair After Plane Crash|url=https://www.nbcnews.com/news/us-news/harrison-ford-injured-plane-crash-n318301|access-date=March 5, 2015|date=March 5, 2015}}&lt;/ref&gt; Ford apat nátiyjesinde jambas súyeginiń sınıwı hám tobıǵınıń sınıwı menen birge basqa da jaraqatlar alǵan.&lt;ref&gt;{{Cite news|last=Dillon|first=Nancy|title='My first instinct was to run to the airplane': Surgeon recalls moment he helped Harrison Ford after crash|url=http://www.nydailynews.com/news/national/harrison-ford-broke-pelvis-ankle-bones-report-article-1.2139614|access-date=March 6, 2015|date=March 6, 2015}}&lt;/ref&gt;

2017-jıl 13-fevralda Ford Kaliforniyanıń Oranj okrugindegi Djon Ueyn aeroportında Aviat Husky samolyotın 20L liniyasınıń shep tárepindegi rullew liniyasına qondırǵan. Boeing 737 samolyotı Ford olardıń ústinen ushıp ótkende rullew liniyasında sızıqtıń qısqa tárepinde turǵan.&lt;ref&gt;{{Cite news|last1=Schwebke|first1=Scott|title=Harrison Ford lands plane on taxiway instead of runway, flies over passenger jet at John Wayne Airport|url=http://www.ocregister.com/articles/ford-743999-nbc-incident.html|access-date=February 14, 2017|newspaper=[[The Orange County Register]]|date=February 14, 2017}}&lt;/ref&gt;

2020-jıl 24-aprelde Los-Andjelestegi Xotorn aeroportında óziniń Husky samolyotın basqarıp baratırıp, Ford basqa bir samolyot qonıp atırǵan liniyadan ótip ketken.&lt;ref&gt;{{Cite news|last1=Melas|first1=Chloe|title=FAA looking into a runway incident involving Harrison Ford|url=https://www.cnn.com/2020/04/29/entertainment/harrison-ford-faa-airplane-runway-investigation/index.html|access-date=April 29, 2020|date=April 29, 2020}}&lt;/ref&gt; FAA maǵlıwmatlarına qaraǵanda, eki samolyot bir-birinen shama menen 3,600 fut aralıqta bolǵan hám qáwip tuwılmaǵan. Keyinirek Fordtıń wákili onıń hawa qozǵalısın basqarıw xızmeti bergen kórsetpeni «qáte esitkenin» aytqan.&lt;ref&gt;{{Cite news|date=April 30, 2020|title=Harrison Ford investigated over LA runway incident|url=https://www.bbc.com/news/world-us-canada-52481858|access-date=March 19, 2022}}&lt;/ref&gt;

== Aktivizm ==

=== Ekologiyalıq jumıs ===
Ford - Arlington, Virdjiniyada jaylasqan amerikalı kommerciyalıq emes ekologiyalıq shólkemi Conservation International-dıń baslıǵınıń orınbasarı.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://tech.fortune.cnn.com/2013/04/29/harrison-ford-environmentalist/|title=Harrison Ford: There are no great movies on global environmental issues}}&lt;/ref&gt; Shólkemniń maqseti - [[Tábiyat|tábiyattı]] qorǵaw.&lt;ref name=&quot;aboutus&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.conservation.org/about/pages/about_us.aspx|bet=About Us|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120207205152/http://www.conservation.org/about/pages/about_us.aspx|arxivsáne=February 7, 2012|baspaxana=Conservation International|qaralǵan sáne=February 3, 2012}}&lt;/ref&gt; 1992-jıldan baslap Ford EarthShare ushın ekologiyalıq qatnasıwdı alǵa ilgerletiwshi bir qatar jámiyetlik xızmet xabarlarına óz dawısın bergen. EarthShare - ekologiyalıq hám tábiyattı qorǵaw qayırqomlıq shólkemleriniń amerikalı federaciyası.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.earthshare.org/2008/10/earthshare-psa.html|bet=EarthShare PSA: &quot;Promises&quot;|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171227235416/http://www.earthshare.org/2008/10/earthshare-psa.html|arxivsáne=December 27, 2017|sáne=October 1, 2008|jumıs=Earthshare|qaralǵan sáne=December 27, 2017}}&lt;/ref&gt; Ol Yosemiti Milliy Parkiniń Xetch-Xetchi maydanın dáslepki halına qaytarıwǵa baǵıshlanǵan kommerciyalıq emes shólkem Restore Hetch Hetchy-diń wákili sıpatında xızmet etken.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.hetchhetchy.org/educational-activities/46-discover-hetch-hetchy|bet=Discover Hetch Hetchy with Harrison Ford Preview|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121119055037/http://www.hetchhetchy.org/educational-activities/46-discover-hetch-hetchy|arxivsáne=November 19, 2012|baspaxana=Restore Hetch Hetchy|qaralǵan sáne=May 16, 2013}}&lt;/ref&gt; Sonday-aq Ford klimattıń ózgeriwinen zıyan kórgen hám oǵan sheshim izlep atırǵan adamlar haqqında xabar beretuǵın Years of Living Dangerously dep atalǵan hújjetli serialda qatnasadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://yearsoflivingdangerously.com/|bet=Years Of Living Dangerously|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150514141823/http://yearsoflivingdangerously.com/|arxivsáne=May 14, 2015|jıl=2015|jumıs=yearsoflivingdangerously.com|qaralǵan sáne=May 17, 2015}}&lt;/ref&gt;

1993-jılı araxnolog Norman Platnik órmekshiniń jańa túrin Calponia harrisonfordi dep ataǵan, al 2002-jılı entomolog Edvard O. Uilson qumırısqanıń jańa túrin Pheidole harrisonfordi dep ataǵan (Xarrisonnıń Conservation International-dıń baslıǵınıń orınbasarı sıpatındaǵı jumısın tán alıw ushın).&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.ourplanet.com/imgversn/142/ford.html|bet=Harrison Ford|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080905144851/http://www.ourplanet.com/imgversn/142/ford.html|arxivsáne=September 5, 2008|baspaxana=Our Planet|qaralǵan sáne=May 23, 2008}}&lt;/ref&gt; 2023-jılı Peru jılanınıń túri Tachymenoides harrisonfordi Fordtıń húrmetine atalǵan.&lt;ref&gt;{{Cite news|last1=Kimbrough|first1=Liz|date=August 29, 2023|title=It had to be a snake: New species from Peru named after Harrison Ford|url=https://news.mongabay.com/2023/08/it-had-to-be-a-snake-new-species-from-peru-named-after-harrison-ford/|access-date=September 1, 2023}}&lt;/ref&gt;

2013-jıldıń sentyabr ayında Ford [[Indoneziya|Indoneziyada]] ekologiyalıq hújjetli film túsirip atırıp, Indoneziya Toǵay xojalıǵı ministri Zulkifli Xasan menen intervyu alǵan. Intervyudan keyin Ford hám onıń komandası «mámleketlik mákemelerge tásir etiwde» ayıplanıp, olardı elden shıǵarıp jiberiw menen ashıqtan-ashıq qorqıtqan. Intervyudaǵı sorawlar [[Sumatra|Sumatradaǵı]] Tesso Nilo milliy baǵına tiyisli bolǵan. Toǵay xojalıǵı ministrine sorawlar haqqında aldın ala eskertiw berilmegeni hám nızamsız terek kesiwshilerdi uslawdaǵı qıyınshılıqlardı túsindiriw múmkinshiligi berilmegeni aytılǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.abc.net.au/news/2013-09-10/indonesian-minister-shocked-at-harrison-ford-climate-interview/4949316|bet=Harrison Ford Shocks Indonesian Minister with Heated Climate Interview|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130910092955/http://www.abc.net.au/news/2013-09-10/indonesian-minister-shocked-at-harrison-ford-climate-interview/4949316|arxivsáne=September 10, 2013|sáne=September 10, 2013|jumıs=Australian Broadcasting Corporation|qaralǵan sáne=September 11, 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.smh.com.au/lifestyle/celebrity/harrison-ford-upsets-indonesian-minister-with-rude-interview-20130911-2tiwc.html|title=Harrison Ford Upsets Indonesian Minister with 'Rude' Interview|first=Michael|last=Bachelard|date=September 11, 2013|access-date=September 11, 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.thejakartapost.com/news/2013/09/09/fm-bemoans-harrison-ford-s-attitude.html|title=FM Bemoans Harrison Ford's Attitude|date=September 9, 2013|access-date=September 11, 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.huffingtonpost.com/2013/09/10/harrison-ford-environment-indonesia_n_3899141.html|bet=Harrison Ford's Environment Documentary Questions 'Shocked' Indonesian Forestry Minister|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130912061316/http://www.huffingtonpost.com/2013/09/10/harrison-ford-environment-indonesia_n_3899141.html|arxivsáne=September 12, 2013|sáne=September 10, 2013|jumıs=Huffington Post|qaralǵan sáne=September 11, 2013}}&lt;/ref&gt; Ford Indoneziya Prezidenti Susilo Bambang Yudxoyono menen ushırasıw imkaniyatına iye bolǵan, onda ol Indoneziyanıń qorshaǵan ortalıq jaǵdayınıń tómenlewi hám húkimettiń klimattıń ózgeriwine qarsı gúresiw boyınsha háreketleri tuwralı táshwishlerin bildirgen. Juwap retinde Prezident Indoneziyanıń okeanlar menen toǵaylardı saqlaw boyınsha minnetlemelerin túsindirgen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.huffingtonpost.ca/2013/09/10/harrison-ford-interview-indonesia-president_n_3900670.html|bet=Harrison Ford Interviews Indonesia President Susilo Bambang Yudhoyono On Environment|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130912045640/http://www.huffingtonpost.ca/2013/09/10/harrison-ford-interview-indonesia-president_n_3900670.html|arxivsáne=September 12, 2013|sáne=September 10, 2013|jumıs=Huffington Post|qaralǵan sáne=September 11, 2013}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.utsandiego.com/news/2013/sep/10/harrison-ford-indonesia-president-discuss-climate/|bet=Harrison Ford, Indonesia President Discuss Climate|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140303181026/http://www.utsandiego.com/news/2013/sep/10/harrison-ford-indonesia-president-discuss-climate/|arxivsáne=March 3, 2014|sáne=September 10, 2013|qaralǵan sáne=September 11, 2013}}&lt;/ref&gt;

2019-jılı Conservation International atınan Ford [[Nyu-York|Nyu-Yorkte]] [[Birlesken Milletler Shólkemi|Birlesken Milletler Shólkeminiń]] Klimat boyınsha is-háreketler sammitinde Amazonka jawın toǵaylarınıń joq etiliwi hám onıń dúnyanıń qalǵan bólegindegi klimat ózgerisine tásiri haqqında tásirli sóz sóylegen. Ford auditoriyanı jaǵdaydı ózgertiwge háreket etip atırǵan «ashıwlı jas adamlardı» tıńlawǵa shaqırıp, «Olar ushın isley alatuǵın eń áhmiyetli nárse - olardıń jolınan shetke shıǵıw» dep ayrıqsha atap ótken.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.plantbasednews.org/news/harrison-ford-angry-young-people-save-planet|bet=Ford at 2019 UN Climate Summit|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191019160410/https://www.plantbasednews.org/news/harrison-ford-angry-young-people-save-planet|arxivsáne=October 19, 2019|sáne=September 27, 2019|jumıs=plantbasednews.org|qaralǵan sáne=October 19, 2019}}&lt;/ref&gt;

== Filmografiyası ==

== Sıylıqlar hám nominaciyalar ==
[[Fayl:HarrisonFordHWoFOct10.jpg|nobaý|Fordtıń [[Gollivud Dańq alleyası|Gollivud dańq alleyasındaǵı]] juldızı]]
Óz kásiplik jolı dawamında Ford oyın-zawıq industriyasındaǵı jumısı ushın áhmiyetli tán alıwlarǵa eristi. 1986-jılı ol &quot;Gúwa&quot; filmindegi roli ushın 58-Oskar sıylıǵı saltanatında Eń jaqsı aktyor nominaciyasına usınıldı, bul rol ushın ol sonday-aq usı kategoriyada BAFTA hám Altın globus nominaciyaların da aldı. Ford jáne úsh márte Altın globus nominaciyasına usınıldı: 1987-jılı &quot;Moskit jaǵası&quot;, 1994-jılı &quot;Qashqın&quot; hám 1996-jılı &quot;Sabrina&quot; filmlerindegi rolleri ushın.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.goldenglobes.com/person/harrison-ford|bet=Harrison Ford Golden Globe Nominations|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191009131054/https://www.goldenglobes.com/person/harrison-ford|arxivsáne=October 9, 2019|qaralǵan sáne=September 6, 2019}}&lt;/ref&gt; 2000-jılı ol Amerika Kino institutınan ómirlik jetiskenlikleri ushın AFI sıylıǵın aldı, onı oǵan eki jaqın sherigi hám industriya gigantı Djordj Lukas hám Stiven Spilberg tapsırdı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.afi.com/LAA/|bet=AFI Life Achievement Award|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120205234015/http://www.afi.com/LAA/|arxivsáne=February 5, 2012|qaralǵan sáne=February 17, 2012}}&lt;/ref&gt; 2002-jılı 59-Altın globus sıylıqları saltanatında Gollivud sırtqı pressası associaciyasınan Sesil B. DeMill sıylıǵın aldı, bul da kásiplik jetiskenlikleri ushın beriletuǵın sıylıq bolıp tabıladı. 2003-jıldıń 30-may kúni Ford [[Gollivud Dańq alleyası|Gollivud dańq alleyasında]] juldız aldı.

2006-jılı ol Jyul Vern sıylıǵın aldı, bul sıylıq óz kásiplik jolı dawamında &quot;sayaxat hám qıyal ruwxın xoshametlegen&quot; aktyorǵa beriletuǵın edi. 2007-jılǵı Scream sıylıqları saltanatında oǵan kóplegen belgili rolleri, sonıń ishinde Indiana Djons hám Xan Solo (bul eki rol oǵan 1982, 2024 hám 2016-jıllarda Eń jaqsı aktyor nominaciyasında úsh Saturn sıylıǵın alıp berdi) ushın birinshi Qaharman sıylıǵı berildi, al 2008-jılı ol Spike TV kanalınıń Guy's Choice sıylıǵında &quot;Latun sharlar&quot; nominaciyasın jeńip aldı.&lt;ref name=&quot;Spike&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.spike.com/s/editorial/promo/guyschoice/highlights/?id=2992896|bet=Guys Choice 2008 – Harrison Ford|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080804082218/http://www.spike.com/s/editorial/promo/guyschoice/highlights/?id=2992896|arxivsáne=August 4, 2008|baspaxana=Spike TV|qaralǵan sáne=August 31, 2008}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.pr-inside.com/damon-s-double-win-at-guys-choice-r618594.htm|bet=Guys Choice|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120514184616/http://www.pr-inside.com/damon-s-double-win-at-guys-choice-r618594.htm|arxivsáne=May 14, 2012|baspaxana=PR Inside}}&lt;/ref&gt; 2015-jılı Ford BAFTA Los Angeles shólkeminen Albert R. Brokkoli atındaǵı oyın-zawıq tarawına dúnya júzilik úles qosqanı ushın Britaniya sıylıǵın aldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.indiewire.com/2015/10/bafta-britannia-awards-honor-harrison-ford-176451/|bet=Ford Honored with BAFTA Award|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200406144111/https://www.indiewire.com/2015/10/bafta-britannia-awards-honor-harrison-ford-176451/|arxivsáne=April 6, 2020|sáne=October 2, 2015|qaralǵan sáne=September 6, 2019}}&lt;/ref&gt; 2018-jılı Ford SAG-AFTRA fondınan Ledi Gaga menen birge hám aktyorlıq, hám qayırqomlıq jumısları ushın Kórkem óner ilhamlandırıwshısı sıylıǵın aldı. SAG-AFTRA qorı basqarma baslıǵı DjoBet Uilyams baspasóz xabarında bılay dedi: &quot;Xarrison Ford hár bir belgili galaktikada aktyorlıq ápsana, biraq kópshilik onıń on jıllar dawamında planetamızdı qorǵaw ushın Conservation International shólkemine kórsetken qayırqomlıq xızmeti hám basshılıǵı haqqında bilmeydi&quot;.

Fordtıń basqa da abıraylı kino sıylıqlarına Húrmetli Sezar sıylıǵı, Kann kinofestivalınan Húrmetli Altın palma putaǵı, Gollivud kino sıylıqlarınan Kásiplik jetiskenlik sıylıǵı, Santa-Barbara xalıqaralıq kinofestivalınan Kirk Duglas atındaǵı Kinodaǵı ústinlik sıylıǵı, Milliy teatr iyeleri associaciyasınan Ásirdiń kassalıq juldızı sıylıǵı hám Lokarno kinofestivalı menen Cyurix kinofestivalınan Ómirlik jetiskenlik sıylıqları kiredi.

Ford sonday-aq ulıwma aviaciyaǵa qosqan úlesi ushın bir neshe márte sıylıqlar menen xoshametlendi. Ol 2009-jılı Aviaciya tiri ápsanaları sıylıǵın hám Eksperimental aviaciya associaciyasınıń Ushıw erkinligi sıylıǵın,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://airportjournals.com/sixth-annual-living-legends-of-aviation-awards/|bet=Sixth Annual Living Legends of Aviation Awards|arxivurl=https://web.archive.org/web/20141025231004/http://airportjournals.com/sixth-annual-living-legends-of-aviation-awards/|arxivsáne=October 25, 2014|sáne=March 2009|qaralǵan sáne=October 25, 2014}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.eaavideo.org/video.aspx?v=31107840001|bet=Harrison Ford Receives Freedom of Flight Award|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150216102003/http://www.eaavideo.org/video.aspx?v=31107840001|arxivsáne=February 16, 2015|qaralǵan sáne=October 25, 2014}}&lt;/ref&gt; 2010-jılı Rayt tuwısqanları estelik sıylıǵın,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.aopa.org/News-and-Video/All-News/2010/December/20/Harrison-Ford-receives-aviations-highest-award|bet=Harrison Ford receives aviation's highest award|arxivurl=https://web.archive.org/web/20141026000055/http://www.aopa.org/News-and-Video/All-News/2010/December/20/Harrison-Ford-receives-aviations-highest-award|arxivsáne=October 26, 2014|sáne=December 20, 2010|qaralǵan sáne=October 25, 2014}}&lt;/ref&gt; al 2013-jılı Al Uelchi atındaǵı Adamgershilik sıylıǵın aldı.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.ainonline.com/aviation-news/nbaa-convention-news/2013-10-22/harrison-ford-receives-al-ueltschi-humanitarian-award|title=Harrison Ford Receives Al Ueltschi Humanitarian Award|access-date=October 25, 2014}}&lt;/ref&gt; Flying jurnalı onı 2013-jılı Aviaciyanıń 51 qaharmanı diziminde 48-orınǵa qoydı.&lt;ref name=&quot;Flyingmag51Heroes&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.flyingmag.com/photo-gallery/photos/51-heroes-aviation?image=4#page-6|bet=51 Heroes of Aviation|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180123190409/https://www.flyingmag.com/photo-gallery/photos/51-heroes-aviation?image=4#page-6|arxivsáne=January 23, 2018|qaralǵan sáne=October 25, 2014}}&lt;/ref&gt; 2024-jılı Ford Uolt Disney kompaniyasına kino tarawında qosqan ayrıqsha úlesi ushın Disney ápsanaları sıylıǵın aldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.youtube.com/watch?v=ErAQzE-1Vnw|bet=Introducing the 2024 Disney Legends!|avtor=Disney D23|sáne=March 19, 2024|jumıs=YouTube|qaralǵan sáne=April 22, 2024}}&lt;/ref&gt;

== Derekler ==

[[Kategoriya:Wikipedia:Tiri shaxslar biografiyası]]
[[Kategoriya:Kino álemi]]
&lt;references /&gt;
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>ge79eiatzoka5veu0qdcj44kbt6097q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Orınbek Kojurov</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21912</id>
    <revision>
      <id>125481</id>
      <parentid>101202</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:33:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>«[[Kategoriya:Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler|Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler]]» kategoriyası qosıldı ([[WP:HOTCAT|HotCat]] quralınıń kómegi menen)</comment>
      <origin>125481</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2812" sha1="izm2ypqlgv38v1spg0e163edh15uqjj" xml:space="preserve">{{Alım infoqutısı|atı=Orınbek Kojurov|qaytıs bolǵan sánesi=1954|tuwılǵan sánesi=1910|tuwılǵan jeri=[[Tórtkúl]]|oqıǵan jeri=*  Tashkent Politexnikumı|jumıs orınları=* Suw xojalıǵı
* «Qızıl Qaraqalpaqstan» gazetası
* Ilim izertlew institutı
* Qaraqalpaq mámleketlik baspası}}
'''Orınbek Kojurov''' ''([[1910]]-[[1954]])'' — sheber dilmash, belgili [[filolog]].

== Ómiri hám miynet jolı ==
O. Kojurov 1910-jılı [[Tórtkúl|Tórtkúl qalası]]nda tuwılǵan. 1930-jılı Tashkent Politexnikumın tamamlap, 1932-jılǵa shekem suw xojalıǵı tarawında isleydi. 1932-jıldan «Qızıl Qaraqalpaqstan» gazetasında awdarmashı, juwaplı xatker bolıw menen birge qaraqalpaq awızeki ádebiyatın jıynawǵa belsene qatnasadı, 1945-47-jılları Ilim izertlew institutında qaraqalpaq folklorı sektorın basqaradı. 1947-49-jılları «Qızıl Qaraqalpaqstan» gazetasınıń bas redaktorı, 1949-jıldan ómiriniń aqırına shekem Qaraqalpaq mámleketlik baspasınıń sociallıq-ekonomikalıq bóliminin baslıǵı boldı. 

O. Kojurov 1939-jıldan Jazıwshılar awqamınıń aǵzası.

== Dóretiwshiligi ==
=== Awdarmashılǵı ===
O.Kojurov [[Lev Tolstoy|L.Tolstoy]]&lt;nowiki/&gt;dıń «Xajımurat», A.Tolstoydıń «Ǵálle», [[Maksim Gorkiy|M.Gorkiy]]&lt;nowiki/&gt;diń «Izergil kempir», «Suńqar haqqında jır», «Dawılpaz haqqında jır», Vishnevskiydin «Birinshi atlı» shıǵarmaların [[qaraqalpaq tili]]ne awdarıp bastırǵan. O.Kojurov 1947-jılı [[Moskva]]&lt;nowiki/&gt;da birinshi ret basılıp shıqqan «Russha-Qaraqalpaqsha sózlik»ti dúziwshilerdiń biri. 1938-1939-jılları «Qaraqalpaqstan ádebiyatı hám iskusstvosı» jurnalında O.Kojurovtıń [[Qallı Ayımbetov|Q. Ayımbetov]] penen birgelikte jıynaǵan hám izertlegen qaraqalpaq ádebiyatına tiyisli materialları «Qaraqalpaq ádebiyatınıń túrleri» degen at penen basılıp shıqtı. O. Kojurov «Qırq qız» dástanın [[rus tili]]ne birinshi sózbe-sóz awdardı.

Onıń shıǵarmalarınıń ayrımları «Shıǵarmalar» degen at penen 1990-jılı basıldı. 

== Jetiskenlikleri ==
O. Kojurov [[Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi]]niń Húrmet jarlıǵı menen sıylıqlanǵan, [[Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi]]niń deputatı bolıp saylandı.

== Ádebiyatlar ==
* Қарақалпақстан Республикасы жазыўшылары (библиографиялык мағлыўмат) / нашрга тайёрловчи [[Ziyada Bekbergenova|3. Бекбергенова]] -T .: Extremum press , 2011. 240 бет. ISBN 978-9943-356-45-0

== Derekler ==
{{derekler}}

[[Kategoriya:Qaraqalpaq filologları]]
[[Kategoriya:Filologlar]]
[[Kategoriya:Qaraqalpaq ádebiyatshıları]]
[[Kategoriya:Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler]]</text>
      <sha1>izm2ypqlgv38v1spg0e163edh15uqjj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Oraylıq processor</title>
    <ns>0</ns>
    <id>21930</id>
    <revision>
      <id>125695</id>
      <parentid>101290</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T11:14:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <origin>125695</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="29692" sha1="3np5x3dohsvme224dpcf3sl32bn5ous" xml:space="preserve">
[[Fayl:Intel_i9-14900KF_CPU.jpg|nobaý|[[Intel]] tárepinen islep shıǵarılǵan zamanagóy tutınıwshı processorı: Intel Core i9-14900KF]]
[[Fayl:Intel_Xeon_3060_Conroe_(Reshoot)_-_Flickr_-_cole8888.jpg|nobaý|280x280 nükte|Oraylıq processordıń ishki kórinisi: Intel-diń Xeon 3060 integral sxeması, birinshi ret 2006-jılı islep shıǵarılǵan.]]
'''Oraylıq processor blogı (CPU)''' ([[Inglis tili|ingl]]. ''central processing unit''; ''CPU''), sonday-aq '''oraylıq processor''', '''tiykarǵı processor''' yamasa tek '''processor''' ‒ belgili bir kompyuterdiń tiykarǵı [[Processor|processorı]] bolıp tabıladı. Onıń elektron sxemaları [[Arifmetika|arifmetikalıq]], logikalıq, basqarıw hám kiriw/shıǵıw (I/O) operaciyaları sıyaqlı [[Kompyuter programması|kompyuter programmasınıń]] kórsetpelerin orınlaydı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.techtarget.com/whatis/definition/processor|bet=What is processor (CPU)? A definition from WhatIs.com|til=en|jumıs=WhatIs|qaralǵan sáne=2024-03-15}}&lt;/ref&gt; Bul rol tiykarǵı yadı hám I/O sxemaları sıyaqlı sırtqı komponentlerden hám grafikalıq processor blokları (GPU) sıyaqlı arnawlı qosımsha processorlardan ózgeshelenedi.

CPU-dıń forması, dizaynı hám ámelge asırılıwı waqıt ótiwi menen ózgergen, biraq olardıń tiykarǵı islew principi derlik ózgermegen.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Prabhat|first=Team|url=https://books.google.com/books?id=sbqcEAAAQBAJ&amp;dq=design,+and+implementation+of+CPUs+have+changed+over+time,+but+their+fundamental+operation+remains+almost+unchanged.&amp;pg=PA95|title=Ultimate Guide to SSC CGL Combined Graduate Level Tier-I &amp; Tier II Prelims &amp; Mains (with Latest Solved Question Papers) Guide Book English: Bestseller Book by Team Prabhat: Ultimate Guide to SSC CGL Combined Graduate Level Tier-I &amp; Tier II Prelims &amp; Mains (with Latest Solved Question Papers) Guide Book English|date=2023-04-13|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5488-527-3|pages=95|language=en}}&lt;/ref&gt; CPU-dıń tiykarǵı komponentlerine arifmetikalıq hám logikalıq operaciyalardı orınlawshı [[Arifmetika|arifmetikalıq]]-logikalıq blogı (ALU), ALU-ǵa operandlardı jetkerip beriwshi hám ALU operaciyalarınıń nátiyjelerin saqlawshı processor registrleri hám ALU, registrler hám basqa komponentlerdiń koordinaciyalanǵan operaciyaların baǵdarlaw arqalı (yadtan) alıwdı, dekodlawdı hám (instrukciyalardı) orınlawdı shólkemlestiriwshi basqarıw blogı kiredi. Zamanagóy CPU-lar ónimdarlıqtı arttırıw ushın yarım ótkergishli aymaqtıń kóp bólegin keshlerge hám instrukciya dárejesindegi parallelizmge hám operaciyalıq sistemalardı hám virtuallastırıwdı qollap-quwatlaw ushın CPU rejimlerine ajıratadı.

Zamanagóy CPU-lardıń kópshiligi bir integral sxema (IS) [[Mikroprocessor|mikroprocessorlarına]], bir IS chipinde bir yaki bir neshe CPU-ǵa ornatılǵan. Bir neshe CPU-lı mikroprocessor chipları kóp yadrolı processorlar dep ataladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.techtarget.com/searchdatacenter/definition/multi-core-processor|bet=What is a multicore processor and how does it work?|til=en|jumıs=Data Center|qaralǵan sáne=2024-03-15}}&lt;/ref&gt; '''Processor yadroları''' dep atalatuǵın jeke fizikalıq CPU-lar CPU dárejesindegi kóp aǵımlılıqtı qollap-quwatlaw ushın kóp aǵımlı da bolıwı múmkin.&lt;ref name=&quot;intel-pcm&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://software.intel.com/en-us/articles/intel-performance-counter-monitor-a-better-way-to-measure-cpu-utilization|bet=Intel Performance Counter Monitor – A better way to measure CPU utilization|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170222150312/https://software.intel.com/en-us/articles/intel-performance-counter-monitor-a-better-way-to-measure-cpu-utilization|arxivsáne=February 22, 2017|avtor=Willhalm|at=Thomas|sáne=December 18, 2014|jumıs=software.intel.com|qaralǵan sáne=February 17, 2015}}&lt;/ref&gt;

CPU-dı óz ishine alǵan IS, sonday-aq yad, periferiyalıq interfeysler hám kompyuterdiń basqa komponentlerin de óz ishine alıwı múmkin;&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Herres|first=David|url=https://books.google.com/books?id=RYoBEAAAQBAJ&amp;dq=An+IC+that+contains+a+CPU+may+also+contain+memory&amp;pg=PA130|title=Oscilloscopes: A Manual for Students, Engineers, and Scientists|date=2020-10-06|publisher=Springer Nature|isbn=978-3-030-53885-9|pages=130|language=en}}&lt;/ref&gt; bunday integraciyalanǵan qurılmalar hár qıylı túrde mikrokontrollerler yamasa chiptegi sistemalar (SoC) dep ataladı.

== Tariyxı ==
[[Fayl:Edvac.jpg|nobaý|EDVAC, birinshi saqlanǵan programmalı kompyuterlerdiń biri]]
ENIAC sıyaqlı dáslepki kompyuterler hár qıylı wazıypalardı orınlaw ushın fizikalıq túrde qayta jalǵanıwı kerek edi, bul mashinalardıń &quot;fiksirlengen programmalı kompyuterler&quot; dep atalıwına sebep boldı. &quot;Oraylıq processor&quot; termini 1955-jıldan baslap qollanılıp kiyatır.&lt;ref name=&quot;weik1955&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://ed-thelen.org/comp-hist/BRL-i.html#IBM-CPC|bet=A Survey of Domestic Electronic Digital Computing Systems|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210126045809/http://ed-thelen.org/comp-hist/BRL-i.html#IBM-CPC|arxivsáne=2021-01-26|avtor=Weik|at=Martin H.|jıl=1955|baspaxana=[[Ballistic Research Laboratory]]|qaralǵan sáne=2020-11-15}}&lt;/ref&gt; &quot;CPU&quot; termini ádette [[programmalıq támiynat]] (kompyuter programması) orınlaw qurılması sıpatında anıqlanǵanlıqtan, CPU dep atalıwı múmkin bolǵan eń dáslepki qurılmalar saqlanǵan programmalı kompyuter payda bolǵannan keyin payda boldı.

Saqlanǵan programmalı kompyuter ideyası Djon Presper Ekert hám Djon Uilyam Mochlidiń ENIAC konstrukciyasında álleqashan bar edi, biraq onıń tezirek juwmaqlanıwı ushın dáslebinde alıp taslandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://ds.haverford.edu/bitbybit/bit-by-bit-contents/chapter-five/5-1-stored-program-computing/|bet=Bit By Bit|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121013210908/http://ds.haverford.edu/bitbybit/bit-by-bit-contents/chapter-five/5-1-stored-program-computing/|arxivsáne=October 13, 2012|baspaxana=Haverford College|qaralǵan sáne=August 1, 2015}}&lt;/ref&gt; 1945-jılı 30-iyunda, ENIAC jasalmastan burın, matematik Djon fon Neyman &quot;EDVAC boyınsha esabattıń birinshi joybarı&quot; dep atalǵan maqalasın tarqattı. Bul aqırı 1949-jıldıń avgustında juwmaqlanatuǵın saqlanǵan programmalı kompyuterdiń joybarı edi. EDVAC hár qıylı tiptegi belgili bir sandaǵı instrukciyalardı (yaki operaciyalardı) orınlaw ushın islep shıǵarılǵan. Áhmiyetlisi, EDVAC ushın jazılǵan programmalar kompyuterdiń fizikalıq ótkergishleri menen belgilenbey, joqarı tezliktegi kompyuter yadında saqlanıwı kerek edi. Bul ENIAC-tıń jańa wazıypanı orınlaw ushın kompyuterdi qayta konfiguraciyalaw talap etiletuǵın áhmiyetli sheklewin jeńdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://mitpress.mit.edu/blog/eniacs-birthday|bet=ENIAC's Birthday|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181017163347/https://mitpress.mit.edu/blog/eniacs-birthday|arxivsáne=October 17, 2018|sáne=February 9, 2016|baspaxana=The MIT Press|qaralǵan sáne=October 17, 2018}}&lt;/ref&gt; Fon Neymannıń konstrukciyası menen EDVAC isletken programma yadtıń mazmunın ózgertiw arqalı ǵana ápiwayı túrde ózgertiriliwi múmkin edi. EDVAC birinshi saqlanǵan programmalı kompyuter emes edi; kishi masshtablı eksperimental saqlanǵan programmalı kompyuter bolǵan Manchester Baby óz birinshi programmasın 1948-jılı 21-iyunda isletti,&lt;ref&gt;{{Citation |last=Enticknap |first=Nicholas |title=Computing's Golden Jubilee |date=Summer 1998 |url=http://www.computerconservationsociety.org/resurrection/res20.htm#d |work=Resurrection |issue=20 |access-date=26 June 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190317222331/http://www.computerconservationsociety.org/resurrection/res20.htm#d |url-status=live |publisher=The Computer Conservation Society |issn=0958-7403 |archive-date=17 March 2019}}&lt;/ref&gt; al Manchester Mark 1 bolsa óziniń birinshi programmasın 1949-jılı 16-17-iyun kúni túnde iske túsirdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://curation.cs.manchester.ac.uk/digital60/www.digital60.org/birth/manchestercomputers/mark1/manchester.html|bet=The Manchester Mark 1|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150125141909/http://curation.cs.manchester.ac.uk/digital60/www.digital60.org/birth/manchestercomputers/mark1/manchester.html|arxivsáne=January 25, 2015|jumıs=The University of Manchester|qaralǵan sáne=September 25, 2015}}&lt;/ref&gt;

Dáslepki oraylıq processorlar úlken hám geyde ózgeshe kompyuterdiń bir bólegi sıpatında qollanılatuǵın arnawlı konstrukciyalar (dizaynlar) edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.computerhistory.org/revolution/birth-of-the-computer/4/92|bet=The First Generation|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161122064835/http://www.computerhistory.org/revolution/birth-of-the-computer/4/92|arxivsáne=November 22, 2016|baspaxana=Computer History Museum|qaralǵan sáne=September 29, 2015}}&lt;/ref&gt; Degen menen, belgili bir qollanıw ushın arnawlı CPU-lardı islep shıǵarıwdıń bul usılı kóp muǵdarda islep shıǵarılatuǵın kóp maqsetli processorlardı islep shıǵarıwǵa jol berdi. Bul standartlastırıw diskret [[Tranzistor|tranzistorlı]] meynfreymler hám minikompyuterler dáwirinde baslandı hám integral sxemasınıń (IS) keń tarqalıwı menen jedel túrde tezlesti. IS nanometr tártibindegi dállikke iye bolǵan barǵan sayın kompleksli CPU-lardı jobalawǵa hám islep shıǵarıwǵa múmkinshilik berdi.&lt;ref name=&quot;nobel&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://educationalgames.nobelprize.org/educational/physics/integrated_circuit/history/index.html|bet=The History of the Integrated Circuit|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220522104138/https://educationalgames.nobelprize.org/educational/physics/integrated_circuit/history/index.html|arxivsáne=May 22, 2022|jumıs=Nobelprize.org|qaralǵan sáne=July 17, 2022}}&lt;/ref&gt; CPU-lardıń kishireyiwi hám standartlastırılıwı zamanagóy turmısta cifrlı qurılmalardıń arnawlı esaplaw mashinalarınıń sheklengen qollanılıwınan álleqayda asıp ketiwine sebep boldı. Zamanagóy mikroprocessorlar avtomobillerden&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.embedded.com/motoring-with-microprocessors/|bet=Motoring with microprocessors|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221014214157/https://www.embedded.com/motoring-with-microprocessors/|arxivsáne=14 October 2022|avtor=Turley|at=Jim|sáne=11 August 2003|baspaxana=Embedded|qaralǵan sáne=December 26, 2022}}&lt;/ref&gt; baslap uyalı telefonlarǵa&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.androidauthority.com/mobile-processor-guide-summer-2013-234354/|bet=Mobile Processor Guide – Summer 2013|arxivurl=https://web.archive.org/web/20151117034027/http://www.androidauthority.com/mobile-processor-guide-summer-2013-234354/|arxivsáne=2015-11-17|sáne=2013-06-25|baspaxana=Android Authority|qaralǵan sáne=November 15, 2015}}&lt;/ref&gt; hátte geyde oyınshıqlarda da ushırasatuǵın elektron qurılmalarda payda bolmaqta.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://eng100.engin.umich.edu/list/sec250/|bet=Section 250: Microprocessors and Toys: An Introduction to Computing Systems|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210413194655/https://eng100.engin.umich.edu/list/sec250/|arxivsáne=April 13, 2021|baspaxana=The University of Michigan|qaralǵan sáne=October 9, 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.arm.com/products/processors/classic/arm9/arm946.php|bet=ARM946 Processor|arxivurl=https://web.archive.org/web/20151117015143/https://www.arm.com/products/processors/classic/arm9/arm946.php|arxivsáne=17 November 2015|baspaxana=ARM}}&lt;/ref&gt;

Fon Neyman EDVAC dizaynı sebepli saqlanǵan programmalı kompyuterdiń konstrukciyası menen kóbinese baylanıstırılsa da, bul konstrukciya fon Neyman arxitekturası retinde belgili bolsa da, oǵan shekem Konrad Zuze sıyaqlı basqalar uqsas ideyalardı usınıs etken hám ámelge asırǵan edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.computerhistory.org/fellowawards/hall/konrad-zuse/|bet=Konrad Zuse|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161003015151/http://www.computerhistory.org/fellowawards/hall/konrad-zuse|arxivsáne=October 3, 2016|baspaxana=Computer History Museum|qaralǵan sáne=September 29, 2015}}&lt;/ref&gt; EDVAC-tan aldın juwmaqlanǵan&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/timeline/computers/|bet=Timeline of Computer History: Computers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171229052342/http://www.computerhistory.org/timeline/computers/|arxivsáne=December 29, 2017|baspaxana=Computer History Museum|qaralǵan sáne=November 21, 2015}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://trillian.randomstuff.org.uk/~stephen/history/timeline-GEN1.html|bet=A Brief History of Computing – First Generation Computers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180102205958/http://trillian.randomstuff.org.uk/~stephen/history/timeline-GEN1.html|arxivsáne=January 2, 2018|avtor=White|at=Stephen|qaralǵan sáne=November 21, 2015}}&lt;/ref&gt; Garvard Mark I-diń Garvard arxitekturası dep atalatuǵın konstrukciyası da elektron yadqa emes, tesilgen qaǵaz lentasın qollanıp saqlanǵan programma konstrukciyasın qollanadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/collections/catalog/102698407|bet=Harvard University Mark I Paper Tape Punch Unit|arxivurl=https://web.archive.org/web/20151122011934/http://www.computerhistory.org/collections/catalog/102698407|arxivsáne=November 22, 2015|baspaxana=Computer History Museum|qaralǵan sáne=November 21, 2015}}&lt;/ref&gt; Fon Neyman hám Garvard arxitekturalarınıń arasındaǵı tiykarǵı ayırmashılıq, aqırǵısı CPU instrukciyaları menen maǵlıwmatlarınıń saqlanıwı hám isleniwin ajıratadı, al birinshisi ekewi ushın da birdey yad keńisligin qollanadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://infocenter.arm.com/help/index.jsp?topic=%2Fcom.arm.doc.faqs%2F3738.html|bet=What is the difference between a von Neumann architecture and a Harvard architecture?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20151118200529/http://infocenter.arm.com/help/index.jsp?topic=%2Fcom.arm.doc.faqs%2F3738.html|arxivsáne=November 18, 2015|baspaxana=ARM|qaralǵan sáne=November 22, 2015}}&lt;/ref&gt; Zamanagóy CPU-lardıń kópshiligi tiykarınan fon Neyman konstrukciyasına iye, biraq Garvard arxitekturasına iye CPU-lar da, ásirese ornatılǵan (engizilgen) qollanılıwlarda kórinedi; mısalı, Atmel AVR mikrokontrollerleri Garvard arxitekturalı processorlar bolıp tabıladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.atmel.com/technologies/cpu_core/avr.aspx|bet=Advanced Architecture Optimizes the Atmel AVR CPU|arxivurl=https://web.archive.org/web/20151114090428/http://www.atmel.com/technologies/cpu_core/avr.aspx|arxivsáne=November 14, 2015|baspaxana=Atmel|qaralǵan sáne=November 22, 2015}}&lt;/ref&gt;

Releler hám vakuum trubkaları (termion trubkaları) kóbinese kommutaciya elementler sıpatında qollanılǵan;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/design/electronics/switchesrev5.shtml|bet=Switches, transistors and relays|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161205142752/http://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/design/electronics/switchesrev5.shtml|arxivsáne=5 December 2016|baspaxana=BBC}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://spectrum.ieee.org/introducing-the-vacuum-transistor-a-device-made-of-nothing|bet=Introducing the Vacuum Transistor: A Device Made of Nothing|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180323183612/https://spectrum.ieee.org/semiconductors/devices/introducing-the-vacuum-transistor-a-device-made-of-nothing|arxivsáne=2018-03-23|sáne=2014-06-23|jumıs=IEEE Spectrum|qaralǵan sáne=27 January 2019}}&lt;/ref&gt; paydalı kompyuter mıńlaǵan yaki on mıńlaǵan kommutaciya qurılmalardı talap etedi. Sistemanıń ulıwma tezligi kommutatorlardıń tezligine baylanıslı. EDVAC sıyaqlı vakuum-trubalı kompyuterler buzılıwlar arasında ortasha esap penen segiz saat islewge umtılǵan, al ástenirek, biraq erterek bolǵan Garvard Mark I sıyaqlı releli kompyuterler-ádette siyrek buzılǵan.&lt;ref name=&quot;weik1961&quot;&gt;{{Cite journal|title=A Third Survey of Domestic Electronic Digital Computing Systems|publisher=[[Ballistic Research Laboratory]]|url=http://ed-thelen.org/comp-hist/BRL61.html|access-date=2005-12-16}}&lt;/ref&gt; Aqırında, trubaǵa tiykarlanǵan CPU-lar ústemlik etti, sebebi usınılǵan áhmiyetli tezlik artıqmashılıqları ádette isenimlilik mashqalaların jeńip shıqtı. Bul ertedegi sinxron CPU-lardıń kópshiligi zamanagóy mikroelektron konstrukciyaları menen salıstırǵanda tómen saaatlıq tezliklerde islegen. Bul waqıtta 100 kGc-ten 4 MGc-ge shekemgi saat signalınıń jıyiligi kóp ushıraytuǵın edi, bul tiykarınan olar qurılǵan kommutaciya qurılmalardıń tezligi menen sheklengen edi.&lt;ref&gt;{{Cite book|title=What Is Computer Performance?|url=http://www.nap.edu/read/12980/chapter/5#55|publisher=The National Academies Press}}&lt;/ref&gt;

=== Tranzistorlı CPU-lar ===
[[Fayl:IBM_PPC604e_200.jpg|nobaý|IBM PowerPC 604e processorı]]
Túrli texnologiyalar kishirek hám isenimlirek elektron qurılmalar islewdi jeńilletken sayın CPU-lardıń dizayn quramalılıǵı arttı. Bunday birinshi jetiskenlik [[Tranzistor|tranzistordıń]] payda bolıwı menen keldi. 1950-jıllar hám 1960-jıllardaǵı tranzistorlı CPU-lar endi vakuum trubkaları hám releler sıyaqlı úlken, isenimsiz hám názik kommutaciya elementlerden isleniwi kerek emes edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.computerhistory.org/siliconengine/transistorized-computers-emerge/|bet=1953: Transistorized Computers Emerge|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160601191253/http://www.computerhistory.org/siliconengine/transistorized-computers-emerge/|arxivsáne=June 1, 2016|jumıs=Computer History Museum|qaralǵan sáne=June 3, 2016}}&lt;/ref&gt; Bul jetilistiriw menen, diskret (jeke) komponentlerdi óz ishine alǵan bir yaki bir neshe baspa platasına komplekslirek hám isenimlirek CPU-lar islendi.

1964-jılı [[IBM]] birdey programmalardı hár qıylı tezlikler hám ónimdarlıq penen islete alatuǵın bir qatar kompyuterlerde qollanılatuǵın IBM System/360 kompyuter arxitekturasın engizdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www-03.ibm.com/ibm/history/exhibits/mainframe/mainframe_FS360.html|bet=IBM System/360 Dates and Characteristics|arxivurl=https://web.archive.org/web/20171121223500/http://www-03.ibm.com/ibm/history/exhibits/mainframe/mainframe_FS360.html|arxivsáne=2017-11-21|sáne=2003-01-23|baspaxana=IBM|qaralǵan sáne=2016-01-13}}&lt;/ref&gt; Bul kópshilik elektron kompyuterleri, hátte bir óndiriwshi tárepinen jasalǵanlar da bir-birine sáykes kelmeytuǵın waqıtta áhmiyetli boldı. Bul jetiskenlikti jeńilletiw ushın IBM mikroprogramma (kóbinese &quot;mikrokod&quot; dep ataladı) koncepciyasın qollandı, ol zamanagóy CPU-larda ele de keń qollanıladı.&lt;ref name=&quot;amdahl1964&quot;&gt;{{Cite journal|title=Architecture of the IBM System/360|publisher=[[IBM]]|date=April 1964}}&lt;/ref&gt; System/360 arxitekturası sonshelli keń tarqalǵan edi, ol on jıllıqlar dawamında meynfreym kompyuter bazarında ústemlik etti hám IBM zSeries sıyaqlı uqsas zamanagóy kompyuterler tárepinen dawam etilip atırǵan miyrastı qaldırdı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://arstechnica.com/information-technology/2014/04/50-years-ago-ibm-created-mainframe-that-helped-bring-men-to-the-moon/|bet=50 years ago, IBM created mainframe that helped send men to the Moon|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160408105602/http://arstechnica.com/information-technology/2014/04/50-years-ago-ibm-created-mainframe-that-helped-bring-men-to-the-moon/|arxivsáne=8 April 2016|avtor=Brodkin|at=John|sáne=7 April 2014|jumıs=Ars Technica|qaralǵan sáne=9 April 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theregister.co.uk/2014/04/07/ibm_s_360_50_anniversary/|bet=Why won't you DIE? IBM's S/360 and its legacy at 50|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160424121559/http://www.theregister.co.uk/2014/04/07/ibm_s_360_50_anniversary/|arxivsáne=24 April 2016|avtor=Clarke|at=Gavin|jumıs=The Register|qaralǵan sáne=9 April 2016}}&lt;/ref&gt; 1965-jılı Digital Equipment Corporation (DEC) ilimiy hám izertlew bazarlarına baǵdarlanǵan jáne bir tásirli kompyuterdi — PDP-8-di tanıstırdı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.pdp8.net/index.shtml|bet=Online PDP-8 Home Page, Run a PDP-8|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150811174442/http://www.pdp8.net/index.shtml|arxivsáne=August 11, 2015|jumıs=PDP8|qaralǵan sáne=September 25, 2015}}&lt;/ref&gt;
[[Fayl:Board_with_SPARC64_VIIIfx_processors_on_display_in_Fujitsu_HQ.JPG|nobaý|Fujitsu platası SPARC64 VIIIfx processorları menen ]]
Tranzistorǵa tiykarlanǵan kompyuterlerdiń ózleriniń aldıńǵılarına qaraǵanda bir qansha ayrıqsha artıqmashılıqları bar edi. Isenimliliktiń artıwı hám energiya tutınıwdıń azayıwın jeńilletiwden tısqarı, tranzistorlar CPU-lardıń trubka yaki relege salıstırǵanda tranzistordıń qısqa qosqısh waqtı sebepli ádewir joqarı tezliklerde islewine múmkinshilik berdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://itp.nyu.edu/physcomp/lessons/electronics/transistors-relays-and-controlling-high-current-loads/|bet=Transistors, Relays, and Controlling High-Current Loads|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160421232136/https://itp.nyu.edu/physcomp/lessons/electronics/transistors-relays-and-controlling-high-current-loads/|arxivsáne=21 April 2016|jumıs=New York University|baspaxana=ITP Physical Computing|qaralǵan sáne=9 April 2016}}&lt;/ref&gt; Bul waqıtqa kelip, qosqısh elementlerdiń (olar derlik tolıǵı menen tranzistorlar edi) isenimliliktiń artıwı hám tezliktiń anaǵurlım artıwı nátiyjesinde, onlaǵan megagerclik CPU saat tezlikleri ańsatlıq penen alındı. Bunnan tısqarı, diskret tranzistor hám IS CPU-ları keń qollanılıp atırǵan waqıtta, bir instrukciya, kóp maǵlıwmat (SIMD) vektorlı processorları sıyaqlı jańa joqarı ónimdarlıq konstrukciyalar payda bola basladı.&lt;ref name=&quot;patterson&quot;&gt;{{Cite book|url=https://archive.org/details/computerorganiz000henn/page/751|title=Computer Organization and Design: the Hardware/Software Interface|publisher=Kaufmann}}&lt;/ref&gt; Bul dáslepki eksperimental dizaynlar keyin Cray Inc hám Fujitsu Ltd tárepinen islengen sıyaqlı qánigelestirilgen superkompyuterler dáwirine jol ashtı.&lt;ref name=&quot;patterson&quot; /&gt;

=== Kishi masshtablı integraciyalanǵan CPU lar ===
[[Fayl:PDP-8i_cpu.jpg|nobaý|DEC PDP-8/I kompyuteriniń CPU sı, tiykarǵı yadrosı hám sırtqı shina interfeysi, ortasha masshtablı integral sxemalardan islengen]]
Bul dáwirde kóp sanlı baylanısqan tranzistorlardı sheklengen keńislikte islep shıǵarıw usılı rawajlandı. Integral sxema (IS) kóp sanlı tranzistorlardı bir yarım ótkizgishli kristalda yamasa &quot;chip&quot;te islep shıǵarıwǵa múmkinshilik berdi. Dáslep tek NOR logikalıq dárwazaları sıyaqlı ápiwayı arnawlı emes cifrlı sxemalar ǵana IS lerge miniatyurizaciyalandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.computerhistory.org/siliconengine/aerospace-systems-are-first-the-applications-for-ics-in-computers/|bet=1962: Aerospace systems are first the applications for ICs in computers|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181005083606/http://www.computerhistory.org/siliconengine/aerospace-systems-are-first-the-applications-for-ics-in-computers/|arxivsáne=October 5, 2018|baspaxana=[[Computer History Museum]]|qaralǵan sáne=October 9, 2018}}&lt;/ref&gt; Usınday &quot;qurılıs blokları&quot; IS lerine tiykarlanǵan CPU lar ulıwma túrde &quot;kishi masshtablı integraciya&quot; (SSI) qurılmaları dep ataladı. Apollo Guidance Computer te qollanılǵan SSI IS lar sıyaqlı qurılmalar ádette bir neshe onlaǵan tranzistorlardı óz ishine alatuǵın edi. Tolıq CPU dı SSI IS larden qurıw ushın mıńlaǵan ayırım chipler talap etiletuǵın edi, biraq bul bunnan aldınǵı diskret tranzistorlı dizaynlarǵa salıstırǵanda ádewir az orın hám quwat talap etetuǵın edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.hq.nasa.gov/alsj/ic-pg3.html|bet=The integrated circuits in the Apollo manned lunar landing program|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190721173218/https://www.hq.nasa.gov/alsj/ic-pg3.html|arxivsáne=July 21, 2019|baspaxana=National Aeronautics and Space Administration|qaralǵan sáne=October 9, 2018}}&lt;/ref&gt;

IBM kompaniyasınıń System/360 tiń dawamı System/370 úlgisi, Solid Logic Technology diskret tranzistorlı modulleri ornına SSI IS lerin qollandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www-03.ibm.com/ibm/history/exhibits/mainframe/mainframe_PR370.html|bet=System/370 Announcement|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180820122836/https://www-03.ibm.com/ibm/history/exhibits/mainframe/mainframe_PR370.html|arxivsáne=2018-08-20|sáne=2003-01-23|jumıs=IBM Archives|qaralǵan sáne=October 25, 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www-03.ibm.com/ibm/history/exhibits/mainframe/mainframe_PP3155B.html|bet=System/370 Model 155 (Continued)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160720234350/http://www-03.ibm.com/ibm/history/exhibits/mainframe/mainframe_PP3155B.html|arxivsáne=2016-07-20|sáne=2003-01-23|jumıs=IBM Archives|qaralǵan sáne=October 25, 2017}}&lt;/ref&gt; DEC kompaniyasınıń PDP-8/I hám KI10 PDP-10 úlgileri de PDP-8 hám PDP-10 da qollanılǵan ayırım tranzistorlardan SSI IS lerine ótti,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://homepage.divms.uiowa.edu/~jones/pdp8/models/|bet=Models and Options|arxivurl=https://web.archive.org/web/20180626145311/http://homepage.divms.uiowa.edu/~jones/pdp8/models/|arxivsáne=June 26, 2018|baspaxana=The Digital Equipment Corporation PDP-8|qaralǵan sáne=June 15, 2018}}&lt;/ref&gt; al olardıń júdá keń tarqalǵan PDP-11 qatarı dáslep SSI IS leri menen qurılǵan edi, biraq aqırında LSI komponentleri ámeliy jaqtan qolaylı bolǵannan keyin olar menen iske asırıldı.

=== Úlken masshtablı integraciyalanǵan processorlar ===
Li Boysel tásirli maqalalar járiyaladı, sonıń ishinde 1967-jılǵı &quot;manifest&quot; te bar edi, onda 32-bitlik úlken kompyuterdiń ekvivalentin salıstırmalı túrde az sandaǵı úlken masshtablı integraciyalanǵan (LSI) sxemalardan qurıw usılları súwretlengen.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=UUbB3d2UnaAC|title=To the Digital Age: Research Labs, Start-up Companies, and the Rise of MOS Technology|publisher=[[The Johns Hopkins University Press]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;shirriff&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.righto.com/2015/05/the-texas-instruments-tmx-1795-first.html|bet=The Texas Instruments TMX 1795: the first, forgotten microprocessor|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210126074942/http://www.righto.com/2015/05/the-texas-instruments-tmx-1795-first.html|arxivsáne=2021-01-26|avtor=Shirriff|at=Ken}}&lt;/ref&gt; Júz yamasa onnan da kóp geytleri bar LSI chiplerin qurıwdıń jalǵız jolı olardı metal-oksid-yarım ótkizgish (MOS) yarım ótkizgish óndiris processi (PMOS logikası, NMOS logikası yamasa CMOS logikası) arqalı qurıw edi. Degen menen, geybir kompaniyalar 1970-jıllarǵa shekem bipolyar qosılıs tranzistorları MOS chiplerine qaraǵanda tezirek bolǵanlıqtan, processorlardı bipolyar tranzistor-tranzistor logikalı (TTL) chiplerden qurıwdı dawam etti (Datapoint sıyaqlı bir neshe kompaniyalar 1980-jıllardıń basına shekem processorlardı TTL chiplerden qurıwdı dawam etti).&lt;ref name=&quot;shirriff&quot; /&gt; 1960-jıllarda, MOS integral sxemaları ásterek edi hám dáslep tek tómen quwat talap etetuǵın qollanıwlarda paydalı dep esaplandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.brown.edu/Departments/Engineering/Labs/ddzo/speed.html|bet=Speed &amp; Power in Logic Families|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170726175011/http://www.brown.edu/Departments/Engineering/Labs/ddzo/speed.html|arxivsáne=2017-07-26|qaralǵan sáne=2017-08-02}}.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=UE6vFEnGP2kC|title=Digital Logic Techniques: Principles and Practice|publisher=Taylor &amp; Francis}}&lt;/ref&gt; 1968-jılı Fairchild Semiconductor kompaniyasında Federiko Fadjin tárepinen kremniy-geytli MOS texnologiyasınıń islep shıǵılıwınan keyin, MOS integral sxemaları 1970-jıllardıń basında bipolyar TTL ornın standart chip texnologiyası sıpatında iyeledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/siliconengine/silicon-gate-technology-developed-for-ics/|bet=1968: Silicon Gate Technology Developed for ICs|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200729145834/https://www.computerhistory.org/siliconengine/silicon-gate-technology-developed-for-ics/|arxivsáne=2020-07-29|jumıs=Computer History Museum|qaralǵan sáne=2019-08-16}}&lt;/ref&gt;

Mikroelektronika texnologiyası rawajlanǵan sayın, integral sxemalarǵa kóbirek tranzistorlar jaylastırıldı, tolıq processor ushın kerek bolǵan ayırım integral sxemalar sanı azaydı. MSI hám LSI integral sxemaları tranzistorlar sanın júzlerge, keyin mıńlarǵa kóbeytti. 1968-jılǵa kelip, tolıq processordı qurıw ushın zárúr bolǵan integral sxemalar sanı segiz túrli tiptegi 24 integral sxemaǵa deyin qısqardı, hár bir integral sxemada shama menen 1000 MOSFET bar edi. Óziniń SSI hám MSI aldıńǵılarına qaraǵanda, PDP-11 diń birinshi LSI implementaciyası tek tórt LSI integral sxemasınan turatuǵın processordan ibarat edi.&lt;ref&gt;{{Cite book|title=LSI-11, PDP-11/03 user's manual|date=November 1975|publisher=[[Digital Equipment Corporation]]|edition=2nd|location=Maynard, Massachusetts|page=4{{hyp}}3|language=en-us|chapter=LSI-11 Module Descriptions|url=http://www.bitsavers.org/pdf/dec/pdp11/1103/EK-LSI11-TM-002.pdf}}&lt;/ref&gt;

== Derekler ==
&lt;references /&gt;
__BÖLİDİMÖNDEMEW__
[[Kategoriya:Kompyuter arxitekturası]]</text>
      <sha1>3np5x3dohsvme224dpcf3sl32bn5ous</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kompyuter arxitekturası</title>
    <ns>0</ns>
    <id>22245</id>
    <revision>
      <id>125681</id>
      <parentid>101689</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T11:08:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <origin>125681</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25091" sha1="c0cjh1gynaz81xy9vo4skn6d0y1axau" xml:space="preserve">[[Fayl:Computer_architecture_block_diagram.png|alt=|nobaý|290x290px|Bir processorlı [[Oraylıq processor|CPU]] menen ápiwayı kompyuterdiń blok-sxeması. Qara sızıqlar basqarıw aǵımın, al qızıl sızıqlar maǵlıwmat aǵımın kórsetedi. Strelkalar aǵım baǵıtın kórsetedi.]]
[[Informatika|Kompyuter iliminde]] hám [[Kompyuter injiniring|kompyuter injeneriyasında]], '''kompyuter arxitekturası''' — bul komponent bóleklerden quralǵan [[kompyuter]] sisteması strukturasınıń táriypi bolıp tabıladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www2.imm.dtu.dk/courses/02220/2017/L6/P2P.pdf|bet=Introduction to peer to peer computing|avtor=Dragoni|at=Nicole|sáne=n.d.|jumıs=DTU Compute – Department of Applied Mathematics and Computer Science}}&lt;/ref&gt; Geyde bul implementaciya detalların esapqa almaytuǵın joqarı dárejeli súwretleniw bolıwı múmkin.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Clements|first=Alan|title=Principles of Computer Hardware}}&lt;/ref&gt; Tolıǵıraq dárejede, táriyiplew instrukciya toplamı arxitekturasınıń dizaynın, mikroarxitektura dizaynın, logikalıq dizayndı hám implementaciyanı óz ishine alıwı múmkin.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Hennessy|first=John|title=Computer Architecture: A Quantitative Approach}}&lt;/ref&gt;

== Tariyxı ==
Birinshi hújjetlestirilgen kompyuter arxitekturası Charlz Bebbidj hám Ada Lavleys arasındaǵı xat alısıwlarda, analitikalıq mashinanı táriyiplewde bolǵan. 1936-jılı Z1 kompyuterin qurıw barısında, Konrad Cuze óziniń keleshektegi joybarları ushın eki patent ótinishinde mashina instrukciyalarınıń maǵlıwmatlar ushın paydalanılatuǵın sol saqlaw ornında saqlanıwı múmkinligin, yaǵnıy saqlanǵan baǵdarlama koncepciyasın táriyiplegen.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Williams |first=F. C. |title=Electronic Digital Computers |date=25 September 1948 |work=Nature |volume=162 |issue=4117 |page=487 |bibcode=1948Natur.162..487W |doi=10.1038/162487a0 |s2cid=4110351 |last2=Kilburn |first2=T.}}&lt;/ref&gt; Basqa eki erte hám áhmiyetli mısallar:

* Djon fon Neymannıń 1945-jılǵı &quot;EDVAC haqqında esabattıń birinshi proekti&quot; atlı maqalası, onda logikalıq elementlerdiń shólkemlestiriliwi táriyiplengen;&lt;ref&gt;{{Cite book|title=First Draft of a Report on the EDVAC|last=Neumann|first=John|year=1945|pages=9}}&lt;/ref&gt; hám
* Alan Tyuringtiń bunnan da tolıǵıraq &quot;Avtomatik esaplaw mashinası ushın usınılǵan elektron esaplaǵısh&quot; atlı jumısı, ol da 1945-jılı jazılǵan hám onda Djon fon Neymannıń maqalasına silteme berilgen.&lt;ref&gt;Reproduced in B. J. Copeland (Ed.), &quot;Alan Turing's Automatic Computing Engine&quot;, Oxford University Press, 2005, pp. 369-454.&lt;/ref&gt;

Kompyuter ádebiyatındaǵı &quot;arxitektura&quot; termini 1959-jılı IBM kompaniyasınıń tiykarǵı izertlew orayındaǵı Mashina shólkemlestiriw bóliminiń aǵzaları Layl R. Djonson hám Frederik P. Bruks kishiniń jumıslarına barıp taqaladı. Djonsonǵa Los-Alamos Milliy Laboratoriyası (sol waqıtta Los-Alamos Ilimiy Laboratoriyası dep atalǵan) ushın IBM tárepinen islep shıǵılǵan Stretch superkompyuteri haqqında jeke izertlew xabarın jazıw múmkinshiligi berilgen. Ol bezetilgen kompyuterdi talqılaw ushın detallaw dárejesin táriyiplew ushın, formatlar, instrukciya túrleri, apparatlıq támiynat parametrleri hám tezlik jaqsılanıwları haqqındaǵı táriypi &quot;sistema arxitekturası&quot; dárejesinde ekenligin atap ótken, bul termin &quot;mashina shólkemlestiriwi&quot; terminine qaraǵanda paydalıraq bolıp kóringen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://archive.computerhistory.org/resources/text/IBM/Stretch/pdfs/05-10/102634114.pdf|bet=A Description of Stretch|avtor=Johnson|at=Lyle|jıl=1960|qaralǵan sáne=7 October 2017}}&lt;/ref&gt;

Keyin, Stretch dizayneri Bruks &quot;Kompyuter sistemasın jobalastırıw: Stretch joybarı&quot; atlı kitaptıń 2-babın bılay dep basladı: &quot;Kompyuter arxitekturası, basqa arxitekturalar sıyaqlı, qurılmanıń paydalanıwshısınıń mútájliklerin anıqlaw hám soń ekonomikalıq hám texnologiyalıq sheklewler sheńberinde sol mútájliklerdi múmkin bolǵanınsha nátiyjeli qanaatlandırıw ushın proektlestiriw óneri bolıp tabıladı.&quot;&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Planning a Computer System|last1=Buchholz|first1=Werner}}&lt;/ref&gt;

Bruks keyin IBM System/360 kompyuterler qatarın islep shıǵıwǵa járdem berdi, onda &quot;arxitektura&quot; sózi &quot;paydalanıwshı neni biliwi kerek&quot; degen mánisti ańlatatuǵın atama sózge aylandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www-03.ibm.com/ibm/history/ibm100/us/en/icons/system360/|bet=System 360, From Computers to Computer Systems|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120403020049/http://www-03.ibm.com/ibm/history/ibm100/us/en/icons/system360/|arxivsáne=April 3, 2012|sáne=7 March 2012|jumıs=IBM100|qaralǵan sáne=11 May 2017}}&lt;/ref&gt; System/360 qatarın bir neshe úylesimli kompyuter qatarları almastırdı, sonıń ishinde házirgi IBM Z qatarı da bar. Keyinirek, kompyuter paydalanıwshıları bul termindi kóp sanlı kem anıq bolǵan usıllarda qollanıwdı basladı.&lt;ref&gt;{{Cite book|last1=Hellige|first1=Hans Dieter|title=Geschichten der Informatik: Visionen, Paradigmen, Leitmotive|year=2004}}&lt;/ref&gt;

Eń dáslepki kompyuter arxitekturaları qaǵazda jobalanıp, sońınan tikkeley aqırǵı apparatlıq támiynat formasında qurılǵan. Keyinirek, kompyuter arxitekturasınıń prototipleri fizikalıq túrde tranzistor-tranzistor logikası (TTL) kompyuteri túrinde qurıldı - mısalı, 6800 hám PA-RISC prototipleri - aqırǵı apparatlıq támiynat formasına ótiwden aldın sınaldı hám jetilistirildi. 1990-jıllardan baslap, jańa kompyuter arxitekturaları ádette &quot;qurıladı&quot;, sınaladı hám jetilistiriledi - aqırǵı apparatlıq támiynat formasına ótiwden aldın kompyuter arxitekturası simulyatorında basqa bir kompyuter arxitekturasınıń ishinde; yamasa FPGA ishinde jumsaq mikroprocessor sıpatında; yamasa ekewinde de.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cise.ufl.edu/~mssz/CompOrg/CDAintro.html|bet=Organization of Computer Systems|avtor=Schmalz|at=M.S.|jumıs=UF CISE|qaralǵan sáne=11 May 2017}}&lt;/ref&gt;

== Kishi kategoriyalar ==
Kompyuter arxitekturası pániniń úsh tiykarǵı kishi kategoriyası bar:&lt;ref name=&quot;HennessyPattersonQuantitative&quot;&gt;{{Cite book|author=John L. Hennessy and David A. Patterson|title=Computer Architecture: A Quantitative Approach|edition=Third|publisher=Morgan Kaufmann Publishers}}&lt;/ref&gt;

* '''Buyrıqlar toplamı arxitekturası''' (ISA): [[processor]] oqıytuǵın hám orınlaytuǵın [[Mashina kodı|mashina kodın]], sonday-aq sóz ólshemin, yadqa adres rejimlerin, processor registrlerin hám maǵlıwmat túrlerin anıqlaydı.
* '''Mikroarxitektura''': &quot;kompyuter shólkemlestiriwi&quot; dep te ataladı, bul belgili bir [[Oraylıq processor|processordıń]] ISA-nı qalay ámelge asıratuǵının súwretleydi.&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Dictionary of Computer Science, Engineering, and Technology|last=Laplante|first=Phillip A.|year=2001|publisher=CRC Press|isbn=0-8493-2691-5|pages=94–95}}&lt;/ref&gt; Mısalı, kompyuterdiń CPU keshiniń ólshemi - bul ádette ISA-ǵa baylanıslı bolmaǵan másele.
* '''Sistemalıq dizayn''': esaplaw sistemasındaǵı [[Oraylıq processor|CPU]]-dan basqa barlıq apparatlıq támiynat komponentlerin óz ishine aladı, mısalı, CPU-dan tısqarı maǵlıwmatlardı qayta islew (máselen, tikkeley yadqa kirisiw), virtualizaciya hám kóp processorlı islew.

Kompyuter arxitekturasında basqa da texnologiyalar bar. Tómendegi texnologiyalar Intel sıyaqlı úlken kompaniyalarda qollanıladı hám 2002-jılı&lt;ref name=&quot;HennessyPattersonQuantitative&quot;&gt;{{Cite book|last=John L. Hennessy and David A. Patterson|title=Computer Architecture: A Quantitative Approach|publisher=Morgan Kaufmann Publishers}}&lt;cite class=&quot;citation book cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFJohn_L._Hennessy_and_David_A._Patterson&quot;&gt;John L. Hennessy and David A. Patterson. ''Computer Architecture: A Quantitative Approach'' (Third&amp;nbsp;ed.). Morgan Kaufmann Publishers.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; kompyuter arxitekturasınıń 1% in quraydı dep bahalanǵan:

* '''Makroarxitektura''': mikroarxitekturadan da abstraktlıraq arxitekturalıq qatlamlar.
* '''Assembler buyrıqlar toplamı arxitekturası''': Aqıllı assembler mashinalar toparına ulıwma bolǵan abstrakt assembler tilin hár qıylı ámelge asırıwlar ushın azǵana ózgeshelenetuǵın [[Mashina kodı|mashina tiline]] aylandırıwı múmkin.
* '''Baǵdarlamashıǵa kórinetuǵın makroarxitektura''': [[Kompilyator|kompilyatorlar]] sıyaqlı [[Joqarı dárejedegi programmalastırıw tili|joqarı dárejeli til]] quralları [[Programmist (Baǵdarlamashı)|baǵdarlamashılar]] ushın turaqlı interfeys yamasa kelisim anıqlawı múmkin, bul tiykarǵı ISA hám mikroarxitekturalar arasındaǵı ayırmashılıqlardı abstrakciyalaydı. Mısalı, [[C]], [[C++]] yamasa [[Java (programmalastırıw tili)|Java]] standartları hár qıylı baǵdarlamashıǵa kórinetuǵın makroarxitekturalardı anıqlaydı.
* '''Mikrokod''': mikrokod - bul chipte jumıs isleytuǵın buyrıqlardı awdaratuǵın baǵdarlama. Ol apparatlıq támiynat átirapında qaplama sıyaqlı islep, apparatlıq támiynattıń buyrıqlar toplamı interfeysiniń qálegen versiyasın usınadı. Bul buyrıqlardı awdarıw múmkinshiligi chip dizaynerlerine iykemli variantlar beredi: Mısalı 1. Chiptiń jańa jaqsılanǵan versiyası mikrokodtı qollanıp, eski chip versiyası menen birdey buyrıqlar toplamın usına aladı, sonlıqtan sol buyrıqlar toplamına baǵdarlanǵan barlıq baǵdarlamalıq támiynat ózgerislersiz jańa chipte isley aladı. Mısalı 2. Mikrokod bir chip ushın hár qıylı buyrıqlar toplamların usına aladı, bul oǵan kóbirek túrli baǵdarlamalıq támiynattı isletiw múmkinshiligin beredi.
* '''Pin arxitekturası''': [[Mikroprocessor]] apparatlıq platformaǵa beriwi kerek bolǵan apparatlıq funkciyalar, mısalı, x86 pinleri A20M, FERR/IGNNE yamasa FLUSH. Sonday-aq, processor sırtqı keshlerdi jaramsız etiw (bosatıw) ushın shıǵarıwı kerek bolǵan xabarlar. Pin arxitekturası funkciyaları ISA funkciyalarına qaraǵanda iykemlirek, sebebi sırtqı apparatlıq támiynat jańa kodlawlarǵa beyimlese aladı yamasa pinnen xabarǵa ózgere aladı. &quot;Arxitektura&quot; termini sáykes keledi, óytkeni funkciyalar usıllar ózgerse de, úylesimli sistemalar ushın berilіwi kerek.

== Wazıypaları ==

=== Anıqlama ===
Kompyuter arxitekturası kompyuter sistemasınıń ónimdarlıǵı, nátiyjeliligi, bahası hám isenimliligin teńlestiriw menen baylanıslı. Buyrıqlar toplamı arxitekturası mısalı bul básekilesiwshi faktorlardıń teńlesiwin kórsetiw ushın qollanılıwı múmkin. Quramalıraq buyrıqlar toplamları baǵdarlamashılarǵa kóbirek orın nátiyjeli baǵdarlamalar jazıwǵa múmkinshilik beredi, óytkeni bir buyrıq joqarıraq dárejeli abstrakciyanı kodlay aladı (mısalı, x86 Loop buyrıǵı sıyaqlı).&lt;ref&gt;{{Cite book|last1=Null|first1=Linda|title=The Essentials of Computer Organization and Architecture|date=2019|publisher=Jones &amp; Bartlett Learning|location=Burlington, MA|isbn=9781284123036|page=280|edition=5th}}&lt;/ref&gt; Biraq, uzınıraq hám quramalıraq buyrıqlardı [[Processor|processordıń]] dekodlawı kóbirek waqıt aladı hám olardı nátiyjeli ámelge asırıw qımbatıraq bolıwı múmkin. Úlken buyrıqlar toplamınan kelip shıqqan joqarı quramalılıq, buyrıqlar kútilmegen jollar menen óz-ara tásir etkende isenimsizlik ushın kóbirek orın jaratadı.

Ámelge asırıw integral sxemaların jobalaw, qaplaw, quwat hám salqınlatıwdı óz ishine aladı. Jobanı optimallastırıw [[Kompilyator|kompilyatorlar]] hám [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemalardan]] baslap logikalıq jobalaw hám qaplawǵa shekemgi temalar boyınsha bilimdi talap etedi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cis.upenn.edu/~milom/cis501-Fall11/lectures/00_intro.pdf|bet=What is computer architecture?|avtor=Martin|at=Milo|jumıs=UPENN|qaralǵan sáne=11 May 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Buyrıqlar toplamı arxitekturası ===
Buyrıqlar toplamı arxitekturası (BTA) - kompyuterdiń baǵdarlamalıq hám apparatlıq támiynatı arasındaǵı interfeys bolıp, sonday-aq mashinanıń baǵdarlamashı kózqarası sıpatında qaralıwı múmkin. Kompyuterler [[Java (programmalastırıw tili)|Java]], [[C++]] yamasa kópshilik qollanılatuǵın [[Joqarı dárejedegi programmalastırıw tili|joqarı dárejeli programmalastırıw tillerin]] túsinbeydi. Processor tek ǵana qanday da bir sanlı formatta, ádette ekilik sanlar túrinde kodlanǵan buyrıqlardı túsinedi. [[Kompilyator|Kompilyatorlar]] sıyaqlı baǵdarlamalıq qurallar sol joqarı dárejeli tillerdi processor túsine alatuǵın buyrıqlarǵa awdaradı.

Buyrıqlardan tısqarı, BTA baǵdarlama ushın qoljetimli bolǵan kompyuterdegi elementlerdi anıqlaydı - mısalı, maǵlıwmat túrleri, registrler, múrájat etiw rejimleri hám yadtı. Buyrıqlar bul qoljetimli elementlerdi registr indeksleri (yamasa atları) hám yadqa múrájat etiw rejimleri arqalı tabadı.

Kompyuterdiń BTA-sı ádette kishi kórsetpe qollanbada súwretlenedi, onda buyrıqlardıń qalay kodlanǵanı túsindiriledi. Sonday-aq, ol buyrıqlar ushın qısqa (shama menen) mnemonikalıq atlardı anıqlawı múmkin. Bul atlardı assembler dep atalatuǵın baǵdarlamalıq támiynat quralı tanıy aladı. Assembler - BTA-nıń adam oqıy alatuǵın formasın kompyuter oqıy alatuǵın formaǵa awdaratuǵın kompyuter baǵdarlaması. Dizassemblerler de keń tarqalǵan, olar ádette ekilik kompyuter baǵdarlamalarındaǵı qáteliklerdi anıqlaw hám dúzetiw ushın debaggerler hám baǵdarlamalıq támiynatlarda qollanıladı.

BTA-lar sapası hám tolıqlıǵı boyınsha hár qıylı boladı. Jaqsı BTA [[Programmist (Baǵdarlamashı)|baǵdarlamashı]] qolaylılıǵı (kodtı túsiniw qanshelli ańsat), kod kólemi (belgili bir háreketti orınlaw ushın qansha kod kerek), [[Kompyuter|kompyuterdiń]] buyrıqlardı interpretaciyalaw bahası (kóbirek quramalılıq buyrıqlardı dekodlaw hám orınlaw ushın kóbirek apparatlıq támiynat kerek degendi ańlatadı) hám kompyuterdiń tezligi (quramalıraq dekodlaw apparatlıq támiynatı menen dekodlaw waqtı uzaǵıraq boladı) arasında kelisimge keledi. Yadtı shólkemlestiriw buyrıqlardıń yad penen qalay baylanısatuǵının hám yadtıń óz-ara qalay tásir etetuǵının anıqlaydı.

Dizayn emulyaciyası barısında emulyatorlar usınılǵan buyrıqlar toplamında jazılǵan baǵdarlamalardı iske túsire aladı. Zamanagóy emulyatorları belgili bir BTA-nıń óz maqsetlerine jetip atırǵanın anıqlaw ushın kólemdi, bahanı hám tezlikti ólshey aladı.

=== Kompyuter shólkemlestiriwi ===
Kompyuter shólkemlestiriwi ónimdarlıqqa tiykarlanǵan ónimlerdi optimallastırıwǵa járdem beredi. Mısalı, baǵdarlama injenerleri [[Processor|processorlardıń]] qayta islew qúdiretin biliwi kerek. Olar eń tómen bahada eń joqarı ónimdarlıqtı alıw ushın baǵdarlamanı optimallastırıwı kerek bolıwı múmkin. Bul kompyuterdiń shólkemlestiriliwin júdá detallı analiz qılıwdı talap etiwi múmkin. Mısalı, SD kartasında, dizaynerler eń kóp maǵlıwmattı múmkin bolǵan eń tez usılda qayta islew ushın kartanı jaylastırıwı kerek bolıwı múmkin.

Kompyuter shólkemlestiriwi jáne belgili bir joybar ushın processordı tańlawdı jobalastırıwǵa járdem beredi. [[Multimedia]] joybarları júdá tez maǵlıwmat kirisin talap etiwi múmkin, al virtual mashinalar tez úzilislerdi talap etiwi múmkin. Geyde belgili wazıypalar qosımsha komponentlerdi de talap etedi. Mısalı, virtual mashinanı iske túsire alatuǵın kompyuterge hár qıylı virtual kompyuterlerdiń yadı bólek saqlanıwı ushın virtual yad apparatlıq támiynatı kerek. Kompyuter shólkemlestiriwi hám ózgeshelikleri jáne quwat sarpın hám processor bahasına tásir etedi.

=== Ámelge asırıw ===
Buyrıqlar toplamı hám mikroarxitektura dizayn jasalǵannan keyin, ámeliy mashina islep shıǵılıwı kerek. Bul dizayn processi ámelge asırıw dep ataladı. Ámelge asırıw ádette arxitekturalıq dizayn emes, al apparatlıq támiynat dizayn injeneriyası dep esaplanadı. Ámelge asırıwdı bir neshe basqıshlarǵa bóliwge boladı:

* '''Logikalıq ámelge asırıw''' logikalıq dárwaza dárejesinde talap etiletuǵın sxemalardı dizaynlaydı.
* '''Sxema ámelge asırıwı''' tiykarǵı elementlerdiń (mısalı, dárwazalar, multipleksorlar, ilmekler) hám ayırım úlken bloklardıń (ALU-lar, keshler hám t.b.) [[tranzistor]] dárejesindegi dizaynın isleydi. Bular logikalıq dárwaza dárejesinde, hátte eger dizayn talap etse, fizikalıq dárejede de ámelge asırılıwı múmkin.
* '''Fizikalıq ámelge asırıw''' fizikalıq sxemalardı sızadı. Hár qıylı sxema komponentleri chip jaylastırıw jobasına yamasa taxtaǵa jaylastırıladı hám olardı baylanıstırıwshı sımlar dúziledi.
* '''Dizayndı tekseriw''' kompyuterdi pútkilley sınap, onıń barlıq jaǵdaylarda hám barlıq waqıt aralıqlarında isleytuǵının kóriw ushın qollanıladı. Dizayndı tekseriw processi baslanǵannan keyin, logikalıq dárejedegi dizayn logikalıq emulyatorlar járdeminde tekseriledi. Biraq, bul ádette realistik sınaq ótkeriw ushın júdá áste boladı. Sonlıqtan, birinshi sınaq tiykarında dúzetiwler kirgizilgennen keyin, Dala-Programmalastırılatuǵın Dárwaza Massivleri (FPGA) járdeminde prototipler qurıladı. Kópshilik háwesker joybarlar usı basqıshta toqtaydı. Aqırǵı basqısh - prototip integraciyalanǵan sxemalardı sınaw, bul bir neshe ret qayta dizaynlawdı talap etiwi múmkin.

[[Oraylıq processor|Oraylıq processorlar]] (CPU) ushın pútkil ámelge asırıw processi basqasha shólkemlestiriledi hám kóbinese CPU dizaynı dep ataladı.

== Dizayn maqsetleri ==
Kompyuter sistemasınıń anıq forması sheklewler hám maqsetlerge baylanıslı boladı. Kompyuter arxitekturaları ádette standartlar, quwat penen ónimdarlıq arasındaǵı teńsalmaqlılıq, baha, yadro sıyımlılıǵı, keshigiw (keshigiw - bul informaciyanıń bir noqattan derekke jetiw ushın ketetuǵın waqıt muǵdarı) hám ótkiziw qábileti arasında teńsalmaqlılıqtı saqlaydı. Geyde basqa faktorlar, mısalı, qosımsha múmkinshilikler, ólshem, salmaq, isenimlilik hám keńeytiliw múmkinshiligi de esapqa alınadı.

Eń keń tarqalǵan sxema tereń quwat analizin ámelge asıradı hám jetkilikli ónimdarlıqtı saqlay otırıp, quwat sarpın qalay tómen uslap turıwdı anıqlaydı.

=== Ónimdarlıq ===
Zamanagóy kompyuterleriniń ónimdarlıǵı kóbinese cikl basına instrukciyalar (IPC) menen táriyiplenedi, bul arxitekturanıń qálegen saat jiyiligindegi nátiyjeliligin ólsheydi; joqarı IPC tezligi kompyuterdiń tezirek ekenin ańlatadı. Eski kompyuterlerde IPC kórsetkishi 0.1 ge shekem tómen bolǵan, al házirgi processorlar ańsat 1 ge jaqın mániske jetedi. Superskalyar processorlar hár bir saat ciklinde bir neshe instrukciyanı orınlaw arqalı úsh penen bes arasındaǵı IPC ǵa jetiwi múmkin.

Mashina tili instrukciyaların sanaw qáte bolıwı múmkin, óytkeni olar hár qıylı ISA larda hár túrli kólemdegi jumıstı atqara aladı. Standart ólshemlerdegi &quot;instrukciya&quot; ISA nıń mashina tili instrukciyalarınıń sanı emes, al ólshem birligi bolıp, ádette VAX kompyuter arxitekturasınıń tezligine tiykarlanǵan.

Kóp adamlar burın kompyuterdiń tezligin saat jiyiligi (ádette MHz yamasa GHz penen) menen ólsheytuǵın edi. Bul [[Oraylıq processor|CPU]] dıń tiykarǵı saatınıń sekundına ciklin ańlatadı. Biraq, bul kórsetkish biraz aljastırıwshı, óytkeni joqarı saat jiyiligine iye mashina shártli túrde joqarı ónimdarlıqqa iye bolmawı múmkin. Nátiyjede, óndiriwshiler ónimdarlıqtı ólshew usılı sıpatında saat jiyiliginen bas tarttı.

Basqa da faktorlar tezlikke tásir etedi, mısalı funkcional bólimlerdiń kombinaciyası, shina tezlikleri, qoljetimli yadro hám baǵdarlamalardaǵı instrukciyalardıń túri hám tártibi.

Tezliktiń eki tiykarǵı túri bar: keshigiw hám ótkiziw uqıplılıǵı. Keshigiw - bul procestiń baslanıwı menen juwmaqlanıwı arasındaǵı waqıt. Ótkiziw uqıplılıǵı - bul waqıt birligine orınlanǵan jumıs kólemi. Úzilis keshigiwi - bul sistemanıń elektron waqıyaǵa (mısalı, qattı disk bazı bir maǵlıwmatlardı kóshiriwdi tamamlaǵanda) kepillengen maksimal juwap beriw waqıtı.

Ónimdarlıq dizayn tańlawlarınıń keń diapazonı tárepinen tásir etiledi - mısalı, processordı konveyerlew ádette keshigiwdi jamanlastıradı, biraq ótkiziw uqıplılıǵın jaqsılaydı. Mashinalardı basqaratuǵın kompyuterler ádette tómen úzilis keshigiwine mútáj boladı. Bul kompyuterler haqıyqıy waqıt ortalıǵında isleydi hám eger operaciya belgilengen waqıt ishinde tamamlanbasa, islewden shıǵadı. Mısalı, kompyuter basqarılatuǵın antiblokirovka tormoz sisteması tormoz pedalı sezilgennen keyin boljawǵa bolatuǵın hám sheklengen waqıt aralıǵında tormozlawdı baslawı kerek, bolmasa tormozdıń islenbey qalıwı júz beredi.

Benchmarking kompyuterdiń bir qatar test baǵdarlamaların orınlawǵa ketken waqıtın ólshew arqalı usı faktorlardıń hámmesin esapqa aladı. Benchmarking kúshli táreplerdi kórsetse de, bul kompyuterdi tańlawdıń jalǵız usılı bolmawı kerek. Kóbinese ólshengen mashinalar hár qıylı kórsetkishler boyınsha bólinedi. Mısalı, bir sistema ilimiy qollanbalardı tezirek isley alsa, ekinshisi video oyınlardı tegisirek kórsete aladı. Bunnan tısqarı, dizaynerler óz ónimlerine apparatlıq támiynat yamasa baǵdarlamalıq támiynat arqalı arnawlı ózgesheliklerdi qosıwı múmkin, bul belgili bir benchmarktiń tez orınlanıwına múmkinshilik beredi, biraq ulıwma tapsırmalar ushın usınday artıqmashlıqlardı bermeydi.

=== Quwat nátiyjeliligi ===
Quwat nátiyjeliligi zamanagóy kompyuterlerde jáne bir áhmiyetli ólshem bolıp tabıladı. Joqarı quwat nátiyjeliligi kóbinese tómenirek tezlik yamasa joqarıraq baha menen almastırılıwı múmkin. Kompyuter arxitekturasında quwat tutınıwın kórsetetuǵın tiplik ólshem - bul MIPS/W (hár vattqa sekundına million kórsetpeler).

Zamanagóy sxemalarda chiptegi tranzistorlar sanı kóbeygen sayın hár bir [[Tranzistor|tranzistorǵa]] kerek bolǵan quwat azayadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://eacharya.inflibnet.ac.in/data-server/eacharya-documents/53e0c6cbe413016f23443704_INFIEP_33/192/ET/33-192-ET-V1-S1__ssed_unit_4_module_10_integrated_circuits_and_fabrication_e-text.pdf|bet=Integrated circuits and fabrication|qaralǵan sáne=8 May 2017}}&lt;/ref&gt; Bunıń sebebi, jańa chipke qoyılǵan hár bir tranzistor óziniń quwat deregin talap etedi hám onı quwatlandırıw ushın jańa jollar salınıwı kerek. Biraq, chiptegi tranzistorlar sanı ásterek óse basladı. Sonlıqtan, quwat nátiyjeliligi bir chipke kóbirek tranzistorlardı jaylastırıwdan da áhmiyetlirek bolıp baratır. Sońǵı processor dizaynları bir chipke múmkin bolǵanınsha kóp tranzistorlardı jaylastırıwdıń ornına quwat nátiyjeliligine kóbirek itibar qaratıp atırǵanın kórsetti.[2] Ornatılǵan kompyuterler dúnyasında quwat nátiyjeliligi ótkiziw uqıbı hám keshigiw menen birge uzaq waqıttan berli áhmiyetli maqset bolıp kelgen.

=== Bazar talabındaǵı ózgerisler ===
Sońǵı bir neshe jıl ishinde taktlıq jiyiliktiń ósiwi quwat tutınıwın kemeytiw jetiskenliklerine salıstırǵanda ásterek boldı. Buǵan Mur nızamınıń tamamlanıwı hám mobil texnologiyalar ushın batareyanıń uzaǵıraq islewi hám ólshemlerdiń kishireyiwine bolǵan talaptıń artıwı sebep boldı. Joqarı taktlıq jiyilikten quwat tutınıwı hám miniatyurizaciyaǵa itibardıń ózgeriwin [[Intel]] kompaniyasınıń Haswell mikroarxitekturasın shıǵarıwında bildirilgen quwat tutınıwınıń ádewir, hátte 50% ke shekem tómenlewinen kóriwge boladı; olar quwat tutınıwı boyınsha etalondı 30-40 vattan 10-20 vattqa túsirdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.intel.com/content/dam/doc/white-paper/resources-xeon-measuring-processor-power-paper.pdf|bet=Measuring Processor Power TDP vs ACP|sáne=April 2011|jumıs=Intel|qaralǵan sáne=5 May 2017}}&lt;/ref&gt; Bunı 3 GGc dan 4 GGc ke shekem (2002-jıldan 2006-jılǵa shekem) bolǵan óndiriw tezliginiń artıwı menen salıstırǵanda, izertlew hám rawajlandırıw tarawındaǵı dıqqat-itibardıń taktlıq jiyilikten azıraq quwat tutınıwǵa hám kemirek orın alıwǵa qaray ózgerip atırǵanın kóriwge boladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cs.columbia.edu/~sedwards/classes/2012/3827-spring/advanced-arch-2011.pdf|bet=History of Processor Performance|sáne=24 April 2012|jumıs=cs.columbia.edu|qaralǵan sáne=5 May 2017}}&lt;/ref&gt;

== Derekler ==
{{Derekler}}
__BÖLİDİMÖNDEMEW__
[[Kategoriya:Kompyuter arxitekturası]]</text>
      <sha1>c0cjh1gynaz81xy9vo4skn6d0y1axau</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125682</id>
      <parentid>125681</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T11:08:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <origin>125682</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24645" sha1="6ikls1jx6lspavlni1abs8j02e9dcj7" xml:space="preserve">[[Fayl:Computer_architecture_block_diagram.png|alt=|nobaý|290x290px|Bir processorlı [[Oraylıq processor|CPU]] menen ápiwayı kompyuterdiń blok-sxeması. Qara sızıqlar basqarıw aǵımın, al qızıl sızıqlar maǵlıwmat aǵımın kórsetedi. Strelkalar aǵım baǵıtın kórsetedi.]]
[[Informatika|Kompyuter iliminde]] hám [[Kompyuter injiniring|kompyuter injeneriyasında]], '''kompyuter arxitekturası''' — bul komponent bóleklerden quralǵan [[kompyuter]] sisteması strukturasınıń táriypi bolıp tabıladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www2.imm.dtu.dk/courses/02220/2017/L6/P2P.pdf|bet=Introduction to peer to peer computing|avtor=Dragoni|at=Nicole|sáne=n.d.|jumıs=DTU Compute – Department of Applied Mathematics and Computer Science}}&lt;/ref&gt; Geyde bul implementaciya detalların esapqa almaytuǵın joqarı dárejeli súwretleniw bolıwı múmkin.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Clements|first=Alan|title=Principles of Computer Hardware}}&lt;/ref&gt; Tolıǵıraq dárejede, táriyiplew instrukciya toplamı arxitekturasınıń dizaynın, mikroarxitektura dizaynın, logikalıq dizayndı hám implementaciyanı óz ishine alıwı múmkin.&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Hennessy|first=John|title=Computer Architecture: A Quantitative Approach}}&lt;/ref&gt;

== Tariyxı ==
Birinshi hújjetlestirilgen kompyuter arxitekturası Charlz Bebbidj hám Ada Lavleys arasındaǵı xat alısıwlarda, analitikalıq mashinanı táriyiplewde bolǵan. 1936-jılı Z1 kompyuterin qurıw barısında, Konrad Cuze óziniń keleshektegi joybarları ushın eki patent ótinishinde mashina instrukciyalarınıń maǵlıwmatlar ushın paydalanılatuǵın sol saqlaw ornında saqlanıwı múmkinligin, yaǵnıy saqlanǵan baǵdarlama koncepciyasın táriyiplegen.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Williams |first=F. C. |title=Electronic Digital Computers |date=25 September 1948 |work=Nature |volume=162 |issue=4117 |page=487 |bibcode=1948Natur.162..487W |doi=10.1038/162487a0 |s2cid=4110351 |last2=Kilburn |first2=T.}}&lt;/ref&gt; Basqa eki erte hám áhmiyetli mısallar:

* Djon fon Neymannıń 1945-jılǵı &quot;EDVAC haqqında esabattıń birinshi proekti&quot; atlı maqalası, onda logikalıq elementlerdiń shólkemlestiriliwi táriyiplengen;&lt;ref&gt;{{Cite book|title=First Draft of a Report on the EDVAC|last=Neumann|first=John|year=1945|pages=9}}&lt;/ref&gt; hám
* Alan Tyuringtiń bunnan da tolıǵıraq &quot;Avtomatik esaplaw mashinası ushın usınılǵan elektron esaplaǵısh&quot; atlı jumısı, ol da 1945-jılı jazılǵan hám onda Djon fon Neymannıń maqalasına silteme berilgen.&lt;ref&gt;Reproduced in B. J. Copeland (Ed.), &quot;Alan Turing's Automatic Computing Engine&quot;, Oxford University Press, 2005, pp. 369-454.&lt;/ref&gt;

Kompyuter ádebiyatındaǵı &quot;arxitektura&quot; termini 1959-jılı IBM kompaniyasınıń tiykarǵı izertlew orayındaǵı Mashina shólkemlestiriw bóliminiń aǵzaları Layl R. Djonson hám Frederik P. Bruks kishiniń jumıslarına barıp taqaladı. Djonsonǵa Los-Alamos Milliy Laboratoriyası (sol waqıtta Los-Alamos Ilimiy Laboratoriyası dep atalǵan) ushın IBM tárepinen islep shıǵılǵan Stretch superkompyuteri haqqında jeke izertlew xabarın jazıw múmkinshiligi berilgen. Ol bezetilgen kompyuterdi talqılaw ushın detallaw dárejesin táriyiplew ushın, formatlar, instrukciya túrleri, apparatlıq támiynat parametrleri hám tezlik jaqsılanıwları haqqındaǵı táriypi &quot;sistema arxitekturası&quot; dárejesinde ekenligin atap ótken, bul termin &quot;mashina shólkemlestiriwi&quot; terminine qaraǵanda paydalıraq bolıp kóringen.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://archive.computerhistory.org/resources/text/IBM/Stretch/pdfs/05-10/102634114.pdf|bet=A Description of Stretch|avtor=Johnson|at=Lyle|jıl=1960|qaralǵan sáne=7 October 2017}}&lt;/ref&gt;

Keyin, Stretch dizayneri Bruks &quot;Kompyuter sistemasın jobalastırıw: Stretch joybarı&quot; atlı kitaptıń 2-babın bılay dep basladı: &quot;Kompyuter arxitekturası, basqa arxitekturalar sıyaqlı, qurılmanıń paydalanıwshısınıń mútájliklerin anıqlaw hám soń ekonomikalıq hám texnologiyalıq sheklewler sheńberinde sol mútájliklerdi múmkin bolǵanınsha nátiyjeli qanaatlandırıw ushın proektlestiriw óneri bolıp tabıladı.&quot;&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Planning a Computer System|last1=Buchholz|first1=Werner}}&lt;/ref&gt;

Bruks keyin IBM System/360 kompyuterler qatarın islep shıǵıwǵa járdem berdi, onda &quot;arxitektura&quot; sózi &quot;paydalanıwshı neni biliwi kerek&quot; degen mánisti ańlatatuǵın atama sózge aylandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www-03.ibm.com/ibm/history/ibm100/us/en/icons/system360/|bet=System 360, From Computers to Computer Systems|arxivurl=https://web.archive.org/web/20120403020049/http://www-03.ibm.com/ibm/history/ibm100/us/en/icons/system360/|arxivsáne=April 3, 2012|sáne=7 March 2012|jumıs=IBM100|qaralǵan sáne=11 May 2017}}&lt;/ref&gt; System/360 qatarın bir neshe úylesimli kompyuter qatarları almastırdı, sonıń ishinde házirgi IBM Z qatarı da bar. Keyinirek, kompyuter paydalanıwshıları bul termindi kóp sanlı kem anıq bolǵan usıllarda qollanıwdı basladı.&lt;ref&gt;{{Cite book|last1=Hellige|first1=Hans Dieter|title=Geschichten der Informatik: Visionen, Paradigmen, Leitmotive|year=2004}}&lt;/ref&gt;

Eń dáslepki kompyuter arxitekturaları qaǵazda jobalanıp, sońınan tikkeley aqırǵı apparatlıq támiynat formasında qurılǵan. Keyinirek, kompyuter arxitekturasınıń prototipleri fizikalıq túrde tranzistor-tranzistor logikası (TTL) kompyuteri túrinde qurıldı - mısalı, 6800 hám PA-RISC prototipleri - aqırǵı apparatlıq támiynat formasına ótiwden aldın sınaldı hám jetilistirildi. 1990-jıllardan baslap, jańa kompyuter arxitekturaları ádette &quot;qurıladı&quot;, sınaladı hám jetilistiriledi - aqırǵı apparatlıq támiynat formasına ótiwden aldın kompyuter arxitekturası simulyatorında basqa bir kompyuter arxitekturasınıń ishinde; yamasa FPGA ishinde jumsaq mikroprocessor sıpatında; yamasa ekewinde de.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cise.ufl.edu/~mssz/CompOrg/CDAintro.html|bet=Organization of Computer Systems|avtor=Schmalz|at=M.S.|jumıs=UF CISE|qaralǵan sáne=11 May 2017}}&lt;/ref&gt;

== Kishi kategoriyalar ==
Kompyuter arxitekturası pániniń úsh tiykarǵı kishi kategoriyası bar:

* '''Buyrıqlar toplamı arxitekturası''' (ISA): [[processor]] oqıytuǵın hám orınlaytuǵın [[Mashina kodı|mashina kodın]], sonday-aq sóz ólshemin, yadqa adres rejimlerin, processor registrlerin hám maǵlıwmat túrlerin anıqlaydı.
* '''Mikroarxitektura''': &quot;kompyuter shólkemlestiriwi&quot; dep te ataladı, bul belgili bir [[Oraylıq processor|processordıń]] ISA-nı qalay ámelge asıratuǵının súwretleydi.&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Dictionary of Computer Science, Engineering, and Technology|last=Laplante|first=Phillip A.|year=2001|publisher=CRC Press|isbn=0-8493-2691-5|pages=94–95}}&lt;/ref&gt; Mısalı, kompyuterdiń CPU keshiniń ólshemi - bul ádette ISA-ǵa baylanıslı bolmaǵan másele.
* '''Sistemalıq dizayn''': esaplaw sistemasındaǵı [[Oraylıq processor|CPU]]-dan basqa barlıq apparatlıq támiynat komponentlerin óz ishine aladı, mısalı, CPU-dan tısqarı maǵlıwmatlardı qayta islew (máselen, tikkeley yadqa kirisiw), virtualizaciya hám kóp processorlı islew.

Kompyuter arxitekturasında basqa da texnologiyalar bar. Tómendegi texnologiyalar Intel sıyaqlı úlken kompaniyalarda qollanıladı hám 2002-jılı&lt;ref name=&quot;HennessyPattersonQuantitative&quot;&gt;{{Cite book|author=John L. Hennessy and David A. Patterson|title=Computer Architecture: A Quantitative Approach|edition=Third|publisher=Morgan Kaufmann Publishers}}&lt;/ref&gt; kompyuter arxitekturasınıń 1% in quraydı dep bahalanǵan:

* '''Makroarxitektura''': mikroarxitekturadan da abstraktlıraq arxitekturalıq qatlamlar.
* '''Assembler buyrıqlar toplamı arxitekturası''': Aqıllı assembler mashinalar toparına ulıwma bolǵan abstrakt assembler tilin hár qıylı ámelge asırıwlar ushın azǵana ózgeshelenetuǵın [[Mashina kodı|mashina tiline]] aylandırıwı múmkin.
* '''Baǵdarlamashıǵa kórinetuǵın makroarxitektura''': [[Kompilyator|kompilyatorlar]] sıyaqlı [[Joqarı dárejedegi programmalastırıw tili|joqarı dárejeli til]] quralları [[Programmist (Baǵdarlamashı)|baǵdarlamashılar]] ushın turaqlı interfeys yamasa kelisim anıqlawı múmkin, bul tiykarǵı ISA hám mikroarxitekturalar arasındaǵı ayırmashılıqlardı abstrakciyalaydı. Mısalı, [[C]], [[C++]] yamasa [[Java (programmalastırıw tili)|Java]] standartları hár qıylı baǵdarlamashıǵa kórinetuǵın makroarxitekturalardı anıqlaydı.
* '''Mikrokod''': mikrokod - bul chipte jumıs isleytuǵın buyrıqlardı awdaratuǵın baǵdarlama. Ol apparatlıq támiynat átirapında qaplama sıyaqlı islep, apparatlıq támiynattıń buyrıqlar toplamı interfeysiniń qálegen versiyasın usınadı. Bul buyrıqlardı awdarıw múmkinshiligi chip dizaynerlerine iykemli variantlar beredi: Mısalı 1. Chiptiń jańa jaqsılanǵan versiyası mikrokodtı qollanıp, eski chip versiyası menen birdey buyrıqlar toplamın usına aladı, sonlıqtan sol buyrıqlar toplamına baǵdarlanǵan barlıq baǵdarlamalıq támiynat ózgerislersiz jańa chipte isley aladı. Mısalı 2. Mikrokod bir chip ushın hár qıylı buyrıqlar toplamların usına aladı, bul oǵan kóbirek túrli baǵdarlamalıq támiynattı isletiw múmkinshiligin beredi.
* '''Pin arxitekturası''': [[Mikroprocessor]] apparatlıq platformaǵa beriwi kerek bolǵan apparatlıq funkciyalar, mısalı, x86 pinleri A20M, FERR/IGNNE yamasa FLUSH. Sonday-aq, processor sırtqı keshlerdi jaramsız etiw (bosatıw) ushın shıǵarıwı kerek bolǵan xabarlar. Pin arxitekturası funkciyaları ISA funkciyalarına qaraǵanda iykemlirek, sebebi sırtqı apparatlıq támiynat jańa kodlawlarǵa beyimlese aladı yamasa pinnen xabarǵa ózgere aladı. &quot;Arxitektura&quot; termini sáykes keledi, óytkeni funkciyalar usıllar ózgerse de, úylesimli sistemalar ushın berilіwi kerek.

== Wazıypaları ==

=== Anıqlama ===
Kompyuter arxitekturası kompyuter sistemasınıń ónimdarlıǵı, nátiyjeliligi, bahası hám isenimliligin teńlestiriw menen baylanıslı. Buyrıqlar toplamı arxitekturası mısalı bul básekilesiwshi faktorlardıń teńlesiwin kórsetiw ushın qollanılıwı múmkin. Quramalıraq buyrıqlar toplamları baǵdarlamashılarǵa kóbirek orın nátiyjeli baǵdarlamalar jazıwǵa múmkinshilik beredi, óytkeni bir buyrıq joqarıraq dárejeli abstrakciyanı kodlay aladı (mısalı, x86 Loop buyrıǵı sıyaqlı).&lt;ref&gt;{{Cite book|last1=Null|first1=Linda|title=The Essentials of Computer Organization and Architecture|date=2019|publisher=Jones &amp; Bartlett Learning|location=Burlington, MA|isbn=9781284123036|page=280|edition=5th}}&lt;/ref&gt; Biraq, uzınıraq hám quramalıraq buyrıqlardı [[Processor|processordıń]] dekodlawı kóbirek waqıt aladı hám olardı nátiyjeli ámelge asırıw qımbatıraq bolıwı múmkin. Úlken buyrıqlar toplamınan kelip shıqqan joqarı quramalılıq, buyrıqlar kútilmegen jollar menen óz-ara tásir etkende isenimsizlik ushın kóbirek orın jaratadı.

Ámelge asırıw integral sxemaların jobalaw, qaplaw, quwat hám salqınlatıwdı óz ishine aladı. Jobanı optimallastırıw [[Kompilyator|kompilyatorlar]] hám [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemalardan]] baslap logikalıq jobalaw hám qaplawǵa shekemgi temalar boyınsha bilimdi talap etedi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cis.upenn.edu/~milom/cis501-Fall11/lectures/00_intro.pdf|bet=What is computer architecture?|avtor=Martin|at=Milo|jumıs=UPENN|qaralǵan sáne=11 May 2017}}&lt;/ref&gt;

=== Buyrıqlar toplamı arxitekturası ===
Buyrıqlar toplamı arxitekturası (BTA) - kompyuterdiń baǵdarlamalıq hám apparatlıq támiynatı arasındaǵı interfeys bolıp, sonday-aq mashinanıń baǵdarlamashı kózqarası sıpatında qaralıwı múmkin. Kompyuterler [[Java (programmalastırıw tili)|Java]], [[C++]] yamasa kópshilik qollanılatuǵın [[Joqarı dárejedegi programmalastırıw tili|joqarı dárejeli programmalastırıw tillerin]] túsinbeydi. Processor tek ǵana qanday da bir sanlı formatta, ádette ekilik sanlar túrinde kodlanǵan buyrıqlardı túsinedi. [[Kompilyator|Kompilyatorlar]] sıyaqlı baǵdarlamalıq qurallar sol joqarı dárejeli tillerdi processor túsine alatuǵın buyrıqlarǵa awdaradı.

Buyrıqlardan tısqarı, BTA baǵdarlama ushın qoljetimli bolǵan kompyuterdegi elementlerdi anıqlaydı - mısalı, maǵlıwmat túrleri, registrler, múrájat etiw rejimleri hám yadtı. Buyrıqlar bul qoljetimli elementlerdi registr indeksleri (yamasa atları) hám yadqa múrájat etiw rejimleri arqalı tabadı.

Kompyuterdiń BTA-sı ádette kishi kórsetpe qollanbada súwretlenedi, onda buyrıqlardıń qalay kodlanǵanı túsindiriledi. Sonday-aq, ol buyrıqlar ushın qısqa (shama menen) mnemonikalıq atlardı anıqlawı múmkin. Bul atlardı assembler dep atalatuǵın baǵdarlamalıq támiynat quralı tanıy aladı. Assembler - BTA-nıń adam oqıy alatuǵın formasın kompyuter oqıy alatuǵın formaǵa awdaratuǵın kompyuter baǵdarlaması. Dizassemblerler de keń tarqalǵan, olar ádette ekilik kompyuter baǵdarlamalarındaǵı qáteliklerdi anıqlaw hám dúzetiw ushın debaggerler hám baǵdarlamalıq támiynatlarda qollanıladı.

BTA-lar sapası hám tolıqlıǵı boyınsha hár qıylı boladı. Jaqsı BTA [[Programmist (Baǵdarlamashı)|baǵdarlamashı]] qolaylılıǵı (kodtı túsiniw qanshelli ańsat), kod kólemi (belgili bir háreketti orınlaw ushın qansha kod kerek), [[Kompyuter|kompyuterdiń]] buyrıqlardı interpretaciyalaw bahası (kóbirek quramalılıq buyrıqlardı dekodlaw hám orınlaw ushın kóbirek apparatlıq támiynat kerek degendi ańlatadı) hám kompyuterdiń tezligi (quramalıraq dekodlaw apparatlıq támiynatı menen dekodlaw waqtı uzaǵıraq boladı) arasında kelisimge keledi. Yadtı shólkemlestiriw buyrıqlardıń yad penen qalay baylanısatuǵının hám yadtıń óz-ara qalay tásir etetuǵının anıqlaydı.

Dizayn emulyaciyası barısında emulyatorlar usınılǵan buyrıqlar toplamında jazılǵan baǵdarlamalardı iske túsire aladı. Zamanagóy emulyatorları belgili bir BTA-nıń óz maqsetlerine jetip atırǵanın anıqlaw ushın kólemdi, bahanı hám tezlikti ólshey aladı.

=== Kompyuter shólkemlestiriwi ===
Kompyuter shólkemlestiriwi ónimdarlıqqa tiykarlanǵan ónimlerdi optimallastırıwǵa járdem beredi. Mısalı, baǵdarlama injenerleri [[Processor|processorlardıń]] qayta islew qúdiretin biliwi kerek. Olar eń tómen bahada eń joqarı ónimdarlıqtı alıw ushın baǵdarlamanı optimallastırıwı kerek bolıwı múmkin. Bul kompyuterdiń shólkemlestiriliwin júdá detallı analiz qılıwdı talap etiwi múmkin. Mısalı, SD kartasında, dizaynerler eń kóp maǵlıwmattı múmkin bolǵan eń tez usılda qayta islew ushın kartanı jaylastırıwı kerek bolıwı múmkin.

Kompyuter shólkemlestiriwi jáne belgili bir joybar ushın processordı tańlawdı jobalastırıwǵa járdem beredi. [[Multimedia]] joybarları júdá tez maǵlıwmat kirisin talap etiwi múmkin, al virtual mashinalar tez úzilislerdi talap etiwi múmkin. Geyde belgili wazıypalar qosımsha komponentlerdi de talap etedi. Mısalı, virtual mashinanı iske túsire alatuǵın kompyuterge hár qıylı virtual kompyuterlerdiń yadı bólek saqlanıwı ushın virtual yad apparatlıq támiynatı kerek. Kompyuter shólkemlestiriwi hám ózgeshelikleri jáne quwat sarpın hám processor bahasına tásir etedi.

=== Ámelge asırıw ===
Buyrıqlar toplamı hám mikroarxitektura dizayn jasalǵannan keyin, ámeliy mashina islep shıǵılıwı kerek. Bul dizayn processi ámelge asırıw dep ataladı. Ámelge asırıw ádette arxitekturalıq dizayn emes, al apparatlıq támiynat dizayn injeneriyası dep esaplanadı. Ámelge asırıwdı bir neshe basqıshlarǵa bóliwge boladı:

* '''Logikalıq ámelge asırıw''' logikalıq dárwaza dárejesinde talap etiletuǵın sxemalardı dizaynlaydı.
* '''Sxema ámelge asırıwı''' tiykarǵı elementlerdiń (mısalı, dárwazalar, multipleksorlar, ilmekler) hám ayırım úlken bloklardıń (ALU-lar, keshler hám t.b.) [[tranzistor]] dárejesindegi dizaynın isleydi. Bular logikalıq dárwaza dárejesinde, hátte eger dizayn talap etse, fizikalıq dárejede de ámelge asırılıwı múmkin.
* '''Fizikalıq ámelge asırıw''' fizikalıq sxemalardı sızadı. Hár qıylı sxema komponentleri chip jaylastırıw jobasına yamasa taxtaǵa jaylastırıladı hám olardı baylanıstırıwshı sımlar dúziledi.
* '''Dizayndı tekseriw''' kompyuterdi pútkilley sınap, onıń barlıq jaǵdaylarda hám barlıq waqıt aralıqlarında isleytuǵının kóriw ushın qollanıladı. Dizayndı tekseriw processi baslanǵannan keyin, logikalıq dárejedegi dizayn logikalıq emulyatorlar járdeminde tekseriledi. Biraq, bul ádette realistik sınaq ótkeriw ushın júdá áste boladı. Sonlıqtan, birinshi sınaq tiykarında dúzetiwler kirgizilgennen keyin, Dala-Programmalastırılatuǵın Dárwaza Massivleri (FPGA) járdeminde prototipler qurıladı. Kópshilik háwesker joybarlar usı basqıshta toqtaydı. Aqırǵı basqısh - prototip integraciyalanǵan sxemalardı sınaw, bul bir neshe ret qayta dizaynlawdı talap etiwi múmkin.

[[Oraylıq processor|Oraylıq processorlar]] (CPU) ushın pútkil ámelge asırıw processi basqasha shólkemlestiriledi hám kóbinese CPU dizaynı dep ataladı.

== Dizayn maqsetleri ==
Kompyuter sistemasınıń anıq forması sheklewler hám maqsetlerge baylanıslı boladı. Kompyuter arxitekturaları ádette standartlar, quwat penen ónimdarlıq arasındaǵı teńsalmaqlılıq, baha, yadro sıyımlılıǵı, keshigiw (keshigiw - bul informaciyanıń bir noqattan derekke jetiw ushın ketetuǵın waqıt muǵdarı) hám ótkiziw qábileti arasında teńsalmaqlılıqtı saqlaydı. Geyde basqa faktorlar, mısalı, qosımsha múmkinshilikler, ólshem, salmaq, isenimlilik hám keńeytiliw múmkinshiligi de esapqa alınadı.

Eń keń tarqalǵan sxema tereń quwat analizin ámelge asıradı hám jetkilikli ónimdarlıqtı saqlay otırıp, quwat sarpın qalay tómen uslap turıwdı anıqlaydı.

=== Ónimdarlıq ===
Zamanagóy kompyuterleriniń ónimdarlıǵı kóbinese cikl basına instrukciyalar (IPC) menen táriyiplenedi, bul arxitekturanıń qálegen saat jiyiligindegi nátiyjeliligin ólsheydi; joqarı IPC tezligi kompyuterdiń tezirek ekenin ańlatadı. Eski kompyuterlerde IPC kórsetkishi 0.1 ge shekem tómen bolǵan, al házirgi processorlar ańsat 1 ge jaqın mániske jetedi. Superskalyar processorlar hár bir saat ciklinde bir neshe instrukciyanı orınlaw arqalı úsh penen bes arasındaǵı IPC ǵa jetiwi múmkin.

Mashina tili instrukciyaların sanaw qáte bolıwı múmkin, óytkeni olar hár qıylı ISA larda hár túrli kólemdegi jumıstı atqara aladı. Standart ólshemlerdegi &quot;instrukciya&quot; ISA nıń mashina tili instrukciyalarınıń sanı emes, al ólshem birligi bolıp, ádette VAX kompyuter arxitekturasınıń tezligine tiykarlanǵan.

Kóp adamlar burın kompyuterdiń tezligin saat jiyiligi (ádette MHz yamasa GHz penen) menen ólsheytuǵın edi. Bul [[Oraylıq processor|CPU]] dıń tiykarǵı saatınıń sekundına ciklin ańlatadı. Biraq, bul kórsetkish biraz aljastırıwshı, óytkeni joqarı saat jiyiligine iye mashina shártli túrde joqarı ónimdarlıqqa iye bolmawı múmkin. Nátiyjede, óndiriwshiler ónimdarlıqtı ólshew usılı sıpatında saat jiyiliginen bas tarttı.

Basqa da faktorlar tezlikke tásir etedi, mısalı funkcional bólimlerdiń kombinaciyası, shina tezlikleri, qoljetimli yadro hám baǵdarlamalardaǵı instrukciyalardıń túri hám tártibi.

Tezliktiń eki tiykarǵı túri bar: keshigiw hám ótkiziw uqıplılıǵı. Keshigiw - bul procestiń baslanıwı menen juwmaqlanıwı arasındaǵı waqıt. Ótkiziw uqıplılıǵı - bul waqıt birligine orınlanǵan jumıs kólemi. Úzilis keshigiwi - bul sistemanıń elektron waqıyaǵa (mısalı, qattı disk bazı bir maǵlıwmatlardı kóshiriwdi tamamlaǵanda) kepillengen maksimal juwap beriw waqıtı.

Ónimdarlıq dizayn tańlawlarınıń keń diapazonı tárepinen tásir etiledi - mısalı, processordı konveyerlew ádette keshigiwdi jamanlastıradı, biraq ótkiziw uqıplılıǵın jaqsılaydı. Mashinalardı basqaratuǵın kompyuterler ádette tómen úzilis keshigiwine mútáj boladı. Bul kompyuterler haqıyqıy waqıt ortalıǵında isleydi hám eger operaciya belgilengen waqıt ishinde tamamlanbasa, islewden shıǵadı. Mısalı, kompyuter basqarılatuǵın antiblokirovka tormoz sisteması tormoz pedalı sezilgennen keyin boljawǵa bolatuǵın hám sheklengen waqıt aralıǵında tormozlawdı baslawı kerek, bolmasa tormozdıń islenbey qalıwı júz beredi.

Benchmarking kompyuterdiń bir qatar test baǵdarlamaların orınlawǵa ketken waqıtın ólshew arqalı usı faktorlardıń hámmesin esapqa aladı. Benchmarking kúshli táreplerdi kórsetse de, bul kompyuterdi tańlawdıń jalǵız usılı bolmawı kerek. Kóbinese ólshengen mashinalar hár qıylı kórsetkishler boyınsha bólinedi. Mısalı, bir sistema ilimiy qollanbalardı tezirek isley alsa, ekinshisi video oyınlardı tegisirek kórsete aladı. Bunnan tısqarı, dizaynerler óz ónimlerine apparatlıq támiynat yamasa baǵdarlamalıq támiynat arqalı arnawlı ózgesheliklerdi qosıwı múmkin, bul belgili bir benchmarktiń tez orınlanıwına múmkinshilik beredi, biraq ulıwma tapsırmalar ushın usınday artıqmashlıqlardı bermeydi.

=== Quwat nátiyjeliligi ===
Quwat nátiyjeliligi zamanagóy kompyuterlerde jáne bir áhmiyetli ólshem bolıp tabıladı. Joqarı quwat nátiyjeliligi kóbinese tómenirek tezlik yamasa joqarıraq baha menen almastırılıwı múmkin. Kompyuter arxitekturasında quwat tutınıwın kórsetetuǵın tiplik ólshem - bul MIPS/W (hár vattqa sekundına million kórsetpeler).

Zamanagóy sxemalarda chiptegi tranzistorlar sanı kóbeygen sayın hár bir [[Tranzistor|tranzistorǵa]] kerek bolǵan quwat azayadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://eacharya.inflibnet.ac.in/data-server/eacharya-documents/53e0c6cbe413016f23443704_INFIEP_33/192/ET/33-192-ET-V1-S1__ssed_unit_4_module_10_integrated_circuits_and_fabrication_e-text.pdf|bet=Integrated circuits and fabrication|qaralǵan sáne=8 May 2017}}&lt;/ref&gt; Bunıń sebebi, jańa chipke qoyılǵan hár bir tranzistor óziniń quwat deregin talap etedi hám onı quwatlandırıw ushın jańa jollar salınıwı kerek. Biraq, chiptegi tranzistorlar sanı ásterek óse basladı. Sonlıqtan, quwat nátiyjeliligi bir chipke kóbirek tranzistorlardı jaylastırıwdan da áhmiyetlirek bolıp baratır. Sońǵı processor dizaynları bir chipke múmkin bolǵanınsha kóp tranzistorlardı jaylastırıwdıń ornına quwat nátiyjeliligine kóbirek itibar qaratıp atırǵanın kórsetti.[2] Ornatılǵan kompyuterler dúnyasında quwat nátiyjeliligi ótkiziw uqıbı hám keshigiw menen birge uzaq waqıttan berli áhmiyetli maqset bolıp kelgen.

=== Bazar talabındaǵı ózgerisler ===
Sońǵı bir neshe jıl ishinde taktlıq jiyiliktiń ósiwi quwat tutınıwın kemeytiw jetiskenliklerine salıstırǵanda ásterek boldı. Buǵan Mur nızamınıń tamamlanıwı hám mobil texnologiyalar ushın batareyanıń uzaǵıraq islewi hám ólshemlerdiń kishireyiwine bolǵan talaptıń artıwı sebep boldı. Joqarı taktlıq jiyilikten quwat tutınıwı hám miniatyurizaciyaǵa itibardıń ózgeriwin [[Intel]] kompaniyasınıń Haswell mikroarxitekturasın shıǵarıwında bildirilgen quwat tutınıwınıń ádewir, hátte 50% ke shekem tómenlewinen kóriwge boladı; olar quwat tutınıwı boyınsha etalondı 30-40 vattan 10-20 vattqa túsirdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.intel.com/content/dam/doc/white-paper/resources-xeon-measuring-processor-power-paper.pdf|bet=Measuring Processor Power TDP vs ACP|sáne=April 2011|jumıs=Intel|qaralǵan sáne=5 May 2017}}&lt;/ref&gt; Bunı 3 GGc dan 4 GGc ke shekem (2002-jıldan 2006-jılǵa shekem) bolǵan óndiriw tezliginiń artıwı menen salıstırǵanda, izertlew hám rawajlandırıw tarawındaǵı dıqqat-itibardıń taktlıq jiyilikten azıraq quwat tutınıwǵa hám kemirek orın alıwǵa qaray ózgerip atırǵanın kóriwge boladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cs.columbia.edu/~sedwards/classes/2012/3827-spring/advanced-arch-2011.pdf|bet=History of Processor Performance|sáne=24 April 2012|jumıs=cs.columbia.edu|qaralǵan sáne=5 May 2017}}&lt;/ref&gt;

== Derekler ==
{{Derekler}}
__BÖLİDİMÖNDEMEW__
[[Kategoriya:Kompyuter arxitekturası]]</text>
      <sha1>6ikls1jx6lspavlni1abs8j02e9dcj7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Operativ yad</title>
    <ns>0</ns>
    <id>22545</id>
    <revision>
      <id>125694</id>
      <parentid>110906</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T11:14:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <origin>125694</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="28986" sha1="c4rite21qpyxawus6mv7zke0p1pij2j" xml:space="preserve">[[Fayl:Swissbit_2GB_PC2-5300U-555.jpg|oñğa|nobaý|Jazılatuǵın turaqsız operativ yadtıń úlgisi: Sinxron dinamikalıq RAM modulleri, tiykarınan [[Jeke kompyuter|jeke kompyuterlerde]], jumıs stanciyalarında hám serverlerde tiykarǵı yad retinde paydalanıladı.]]
[[Fayl:Electronic_Memory.jpg|nobaý|IBM tárepinen 1960-jıllardıń ortalarında islep shıǵarılǵan SP95 2-fazalı bufer yadı, 64 bitli yad chipi, yad yadro temir saqıynalarına salıstırǵanda.]]
[[Fayl:Random_Access_Memory_HyperX.jpg|nobaý|Aq jılıtqıshlı 8GB DDR3 RAM tayaqshası.]]
'''Operativ yad''' yamasa '''RAM''' ([[Inglis tili|ingl]]. ''Random Access Memory, RAM'') – bul elektron kompyuter yadınıń bir túri bolıp, onı qálegen tártipte oqıwǵa hám ózgertiwge boladı, ádette jumıs maǵlıwmatların hám [[Mashina kodı|mashina kodın]] saqlaw ushın qollanıladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/ram|bet=RAM|jumıs=[[Cambridge English Dictionary]]|qaralǵan sáne=11 July 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.oxfordlearnersdictionaries.com/definition/american_english/ram_2|bet=RAM|jumıs=[[Oxford Advanced Learner's Dictionary]]|qaralǵan sáne=11 July 2019}}&lt;/ref&gt; Operativ yad qurılması maǵlıwmat birliklerin oqıw yamasa jazıwǵa, olardıń yad ishindegi fizikalıq jaylasıwına qaramastan, derlik birdey waqıt jumsawǵa múmkinshilik beredi. Bul basqa tikkeley kiriw maǵlıwmat saqlaw qurallarınan (mısalı, [[Qattı magnitli disk|qattı diskler]] hám magnitli lenta) ayırmashılıǵı, onda maǵlıwmat birliklerin oqıw hám jazıw ushın talap etiletuǵın waqıt, olardıń jazıw ortalıǵındaǵı fizikalıq jaylasıwına baylanıslı aytarlıqtay ózgeredi. Bul medianıń aylanıw tezligi hám qol háreketi sıyaqlı mexanikalıq sheklewlerge baylanıslı.

Búgingi texnologiyada operativ yad MOS (metall-oksid-yarım ótkizgish) yad yacheykaları bar integral sxema (IC) chipleri túrinde boladı. RAM ádette waqıtsha yad túrleri menen baylanıslı bolıp, onda saqlanǵan [[Informaciya túsinigi|informaciya]] energiya úzilse joǵaladı. Waqıtsha operativ yarım ótkizgish yadınıń eki tiykarǵı túri – statikalıq operativ yad (SRAM) hám dinamikalıq operativ yad (DRAM).

Turaqsız (turaqsız) operativ yad ta islep shıǵarıldı hám turaqsız basqa yad túrleri oqıw operaciyaları ushın tosınnan kiriwge múmkinshilik beredi, biraq jazıw operaciyalarına ruqsat etpeydi yamasa basqa da sheklewleri bar. Olarǵa ROM hám NOR flesh-yadınıń kóplegen túrleri kiredi.

Yarım ótkizgishli operativ yadınan paydalanıw 1965-jılǵa tiyisli, IBM óziniń System/360 Model 95 kompyuteri ushın monolit (bir chipli) 16-bitlik SP95 SRAM chipin usındı, al Toshiba óziniń 180-bitlik Toscal BC-1411 elektron kalkulyatorı ushın bipolyar tranzistorlarǵa tiykarlanǵan bipolyar DRAM yad yacheykaların engizgen waqıtta baslandı. Ol magnit-yadro yadınan joqarı tezliklerdi usınsa da, bipolyar DRAM sol waqıtta ústemlik etiwshi magnit-yadro yadınıń tómen bahası menen básekilese almadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/siliconengine/semiconductor-rams-serve-high-speed-storage-needs/|title=1966: Semiconductor RAMs Serve High-speed Storage Needs|website=Computer History Museum}}&lt;/ref&gt; 1966-jılı doktor Robert Dennard zamanagóy DRAM arxitekturasın oylap taptı, onda kondensatorǵa bir ǵana MOS tranzistorı sáykes keledi. Birinshi kommerciyalıq DRAM IC chipi, 1K Intel 1103, 1970-jıldıń oktyabr ayında engizildi. Sinxron dinamikalıq operativ yad (SDRAM) Samsung KM48SL2000 chipi menen 1992-jılı qayta usınıldı.

== Tariyxı ==
[[Fayl:Early_SSA_accounting_operations.jpg|nobaý|1930-jıllardıń ortasındaǵı bul IBM [[Tabulyator|tablica mashinaları]] informaciyanı saqlaw ushın mexanikalıq esaplaǵıshlardı qollanǵan.]]
Dáslepki kompyuterler tiykarǵı yad funkciyaları ushın relelerdi, mexanikalıq esaplaǵıshlardı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www-03.ibm.com/ibm/history/reference/faq_0000000011.html|bet=IBM Archives -- FAQ's for Products and Services|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121023184527/http://www-03.ibm.com/ibm/history/reference/faq_0000000011.html|arxivsáne=2012-10-23|jumıs=ibm.com}}&lt;/ref&gt; yamasa keshigiw sızıqların paydalanǵan. Ultraseslik keshigiw sızıqları jazılǵan tártipte ǵana maǵlıwmatlardı qayta islep shıǵara alatuǵın seriyalı qurılmalar edi. Baraban yadı salıstırmalı túrde tómen bahada keńeytiliwi múmkin edi, biraq yad elementlerin nátiyjeli alıw ushın tezlikti optimallastırıw ushın barabannıń fizikalıq ornalasıwın biliw talap etiledi. Triod vakuum trubkalarınan, keyinnen diskret [[Tranzistor|tranzistorlardan]] qurılǵan ilmekler registrler sıyaqlı kishi hám tez yadlar ushın paydalanılǵan. Bunday registrler salıstırmalı túrde úlken hám kóp muǵdardaǵı maǵlıwmatlar ushın qollanıw qımbat edi; ádette bunday yadtıń bir neshe on yamasa bir neshe júz biti ǵana beriliwi múmkin edi.

Operativ yadtıń birinshi ámeliy túri Uilyams trubkası boldı. Ol maǵlıwmatlardı katod-nur trubkasınıń betindegi elektr zaryadlanǵan noqatlar retinde saqlaǵan. CRT-nıń elektron nurı trubkanıń noqatların hár qanday tártipte oqıp hám jaza alatuǵınlıǵı sebepli, yad tosınnan kiriwli edi. Uilyams trubkasınıń sıyımlılıǵı bir neshe júzden mıń bitke shekem bolǵan, biraq jeke vakuum trubkası ilmeklerin paydalanıwǵa qaraǵanda ádewir kishi, tez hám energiya tárepinen nátiyjeli edi. Angliyadaǵı Manchester universitetinde islep shıǵarılǵan Uilyams trubkası, 1948-jıldıń 21-iyun kúni birinshi ret baǵdarlamanı tabıslı túrde iske qosıwshı Manchester Bebi kompyuterinde birinshi elektron saqlanǵan baǵdarlamanıń ámelge asırılǵan ortalıǵın támiyinledi.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Napper |first=Brian |title=Computer 50: The University of Manchester Celebrates the Birth of the Modern Computer |url=http://www.computer50.org/ |access-date=26 May 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120504133240/http://www.computer50.org/ |url-status=dead |archive-date=4 May 2012}}&lt;/ref&gt; Anıǵıraq aytqanda, Uilyams trubkası yadı Bebi ushın islep shıǵarılǵannan góre, Bebi yadtıń isenimliligin kórsetiw ushın sınaq stendi edi.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Williams |first=F. C. |title=Electronic Digital Computers |date=Sep 1948 |work=Nature |volume=162 |issue=4117 |pages=487 |postscript=. |bibcode=1948Natur.162..487W |doi=10.1038/162487a0 |s2cid=4110351 |last2=Kilburn |first2=T.}} Reprinted in ''The Origins of Digital Computers''.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citation |last=Williams |first=F. C. |title=Universal High-Speed Digital Computers: A Small-Scale Experimental Machine |date=Feb 1951 |url=http://www.computer50.org/kgill/mark1/ssem.html |work=Proc. IEE |volume=98 |issue=61 |pages=13–28 |postscript=. |archive-url=https://web.archive.org/web/20131117101730/http://www.computer50.org/kgill/mark1/ssem.html |url-status=dead |doi=10.1049/pi-2.1951.0004 |archive-date=2013-11-17 |last2=Kilburn |first2=T. |last3=Tootill |first3=G. C.}}&lt;/ref&gt;

Magnitli-yadro yadı 1947-jılı oylap tabıldı hám 1970-jıllardıń ortalarına shekem islep shıǵarıldı. Ol magnitlengen saqıynalar massivine súyengen operativ yadınıń keń tarqalǵan túrine aylandı. Hár bir saqıynanıń magnitleniw sezgirligin ózgertiw arqalı, hár bir saqıynaǵa bir bit saqlanıp, maǵlıwmat saqlanıwı múmkin edi. Hár bir saqıynanı tańlaw hám oqıw yamasa jazıw ushın adres sımlarınıń kombinaciyasına iye bolǵanlıǵı sebepli, hár qanday tártipte qálegen yad ornına kirisiw múmkin edi. Magnitli-yadro yadı 1970-jıllardıń basında integral sxemalardaǵı (IC) yarım ótkizgish yadı menen almastırılǵanǵa shekem kompyuter yadınıń standart forması boldı.

Integraciyalanǵan tek oqılatuǵın yad (ROM) sxemaları islep shıǵarılǵanǵa shekem, turaqlı (yamasa tek oqılatuǵın) operativ yadı kóbinese adres dekoderleri menen basqarılatuǵın diod matricaları yamasa arnawlı oralǵan yadro arqan yad tegislikleri arqalı qurılǵan.

Yarım ótkizgishli yad 1960-jıllarda bipolyar tranzistorlardı paydalanǵan bipolyar yad penen payda boldı. Ol tezirek bolsa da, magnitli-yadro yadınıń tómen bahası menen básekilese almadı.

=== MOS RAM ===
1957-jılı, Frosh hám Derik Bell Labs-ta birinshi kremniy dioksid dalalıq-tásir tranzistorların islep shıǵardı, bular drenaj hám derek betinde irgeles turatuǵın birinshi tranzistorlar edi. Keyin, 1960-jılı, komanda Bell Labs-ta jumıs isleytuǵın MOSFET kórsetti. Bul 1964-jılı Fairchild Semiconductor kompaniyasında Djon Shmidt tárepinen metall-oksid-yarım ótkizgish (MOS) yadtıń rawajlanıwına alıp keldi. Joqarı tezliklerden tısqarı, MOS yarım ótkizgishli yad magnitli yadro yadına qaraǵanda arzanıraq hám az energiya sarplaytuǵın edi. 1968-jılı Fairchild-te Federiko Fadjin tárepinen kremniy-qapılı MOS integraciyalanǵan sxema (MOS IC) texnologiyasınıń rawajlanıwı MOS yad chiplerin óndiriwge múmkinshilik berdi. MOS yadı 1970-jıllardıń basında ústem yad texnologiyası sıpatında magnitli yadro yadınıń ornın bastı.

Integraciyalanǵan bipolyar statikalıq operativ yad (SRAM) 1963-jılı Fairchild Semiconductor kompaniyasında Robert X. Norman tárepinen oylap tabıldı. Bunnan keyin 1964-jılı Fairchild-te Djon Shmidt tárepinen MOS SRAM rawajlandırıldı. SRAM magnitli yadro yadına alternativa boldı, biraq hár bir [[bit]] maǵlıwmat ushın altı MOS tranzistordı talap etetuǵın edi. SRAM-nıń kommerciyalıq qollanılıwı 1965-jılı baslandı, sol waqıtta IBM System/360 Model 95 ushın SP95 yad chipin usındı.&lt;ref name=&quot;computerhistory1966&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/siliconengine/semiconductor-rams-serve-high-speed-storage-needs/|bet=1966: Semiconductor RAMs Serve High-speed Storage Needs|jumıs=[[Computer History Museum]]|qaralǵan sáne=19 June 2019}}&lt;/ref&gt;

Dinamikalıq operativ yad (DRAM) 4 yamasa 6 tranzistorlı ilmek sxemasın hár bir yad biti ushın bir tranzistor menen almastırıwǵa múmkinshilik berdi, bul ózgeriwshi bahasında yad tıǵızlıǵın aytarlıqtay arttırdı. Maǵlıwmatlar hár bir tranzistordıń kishi sıyımlılıǵında saqlanǵan hám zaryadtıń aǵıp ketiwinen aldın hár bir neshe millisekundta dáwirli jańalanıp turıwı kerek edi.

1965-jılı engizilgen [[Toshiba]] kompaniyasınıń Toscal BC-1411 elektronlı kalkulyatorı kondensatorlı bipolyar DRAM formasın qollanǵan, 180-bitli maǵlıwmatlardı diskret yad yacheykalarında saqlaǵan, olar germaniy bipolyar tranzistorlar hám kondensatorlardan turadı.&lt;ref name=&quot;bc-spec&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.oldcalculatormuseum.com/s-toshbc1411.html|bet=Spec Sheet for Toshiba &quot;TOSCAL&quot; BC-1411|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170703071307/http://www.oldcalculatormuseum.com/s-toshbc1411.html|arxivsáne=3 July 2017|jumıs=Old Calculator Web Museum|qaralǵan sáne=8 May 2018}}&lt;/ref&gt; Kondensatorlar Atanasov-Berri Kompyuteriniń barabanı, Uilyams trubkası hám Selektron trubkası sıyaqlı dáslepki yad sxemaları ushın da qollanılǵan. Magnitli yadro yadına qaraǵanda joqarı tezlikti usınsa da, bipolyar DRAM sol waqıttaǵı ústem bolǵan magnitli yadro yadınıń tómen bahası menen básekilese almadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/siliconengine/semiconductor-rams-serve-high-speed-storage-needs/|bet=1966: Semiconductor RAMs Serve High-speed Storage Needs|jumıs=Computer History Museum}}&lt;/ref&gt;
[[Fayl:Bundesarchiv_Bild_183-1989-0406-022,_VEB_Carl_Zeiss_Jena,_1-Megabit-Chip.jpg|oñğa|nobaý|CMOS 1-[[Bit|megabitli]] (Mbit) DRAM chipi, 1989-jılı VEB Carl Zeiss Jena kompaniyası tárepinen rawajlandırılǵan sońǵı modellerdiń biri]]
1966-jılı, Robert Dennard házirgi DRAM arxitekturasın oylap taptı, onda hár kondensator ushın bir MOS tranzistor bar. MOS texnologiyasınıń ózgesheliklerin izertlew barısında, ol onıń kondensatorlardı qura alatuǵının, hám MOS kondensatorda zaryadtıń bolıwı yamasa bolmawı bittiń 1 hám 0 in kórsete alatuǵının anıqladı, al MOS tranzistor kondensatorǵa zaryadtı jazıwdı basqara alatuǵın edi. Bul onıń bir tranzistorlı DRAM yad yacheykasın rawajlandırıwına alıp keldi. 1967-jılı, Dennard MOS texnologiyasına tiykarlanǵan bir tranzistorlı DRAM yad yacheykası ushın IBM atınan patent berdi. Birinshi kommerciyalıq DRAM IC chipi Intel 1103 boldı, ol 8 μm MOS processinde 1 kbit sıyımlılıq penen islep shıǵarıldı hám 1970-jılı shıǵarıldı.

Eń dáslepki DRAM-lar kóbinese CPU saatı menen sinxronlasqan (taktlanǵan) hám dáslepki mikroprocessorlar menen qollanılǵan. 1970-jıllardıń ortasında, DRAM-lar asinxronlı dizaynǵa ótti, biraq 1990-jıllarda sinxronlı jumısqa qayttı. 1992-jılı Samsung KM48SL2000 chipin shıǵardı, onıń sıyımlılıǵı 16 Mbit boldı hám 1993-jılı massalıq óndiriste boldı. Birinshi kommerciyalıq DDR SDRAM (qos maǵlıwmat tezligi SDRAM) yad chipi Samsungtıń 64 Mbit DDR SDRAM chipi boldı, ol 1998-jıldıń iyun ayında shıǵarıldı. GDDR (grafikalıq DDR) DDR SGRAM (sinxronlı grafikalıq RAM) forması bolıp, ol birinshi ret Samsung tárepinen 1998-jılı 16 Mbit yad chipi túrinde shıǵarıldı.

== Túrleri ==
Házirgi RAM-nıń eki keń qollanılatuǵın forması - statikalıq RAM (SRAM) hám dinamikalıq RAM (DRAM). SRAM-da, maǵlıwmattıń bir [[Bit|biti]] altı [[Tranzistor|tranzistorlı]] yad yacheykasınıń halatın qollanıp saqlanadı, ádette altı MOSFET qollanıladı. Yadtıń bul formasın óndiriw qımbatıraq, biraq ulıwma alǵanda ol tezirek hám DRAM-ǵa qaraǵanda az dinamikalıq quwat talap etedi. Zamanagóy kompyuterlerde, SRAM kóbinese CPU ushın kesh yadı sıpatında qollanıladı. DRAM maǵlıwmattıń bir bitin tranzistor hám kondensator jubın qollanıp saqlaydı (sáykesinshe, ádette MOSFET hám MOS kondensator), olar birgelikte DRAM yacheykasın quraydı. Kondensator joqarı yamasa tómen zaryadtı (sáykesinshe 1 yamasa 0) uslap turadı, al tranzistor chiptegi basqarıw sxemasına kondensatordıń zaryad halatın oqıwǵa yamasa onı ózgertiwge múmkinshilik beretuǵın tumbler sıpatında háreket etedi. Yadtıń bul formasın statikalıq RAM-ǵa qaraǵanda arzanıraq óndiriwge bolatuǵın bolǵanlıqtan, ol zamanagóy kompyuterlerde qollanılatuǵın kompyuter yadınıń ústem forması bolıp tabıladı.

Statikalıq hám dinamikalıq RAM ekewi de waqıtsha dep esaplanadı, sebebi sistemadan energiya úzilgen waqıtta olardıń halatı joǵaladı yamasa qayta baslanadı. Oǵan qarama-qarsı, tek oqılatuǵın yad (ROM) maǵlıwmatlardı tańlanǵan tranzistorlardı turaqlı qosıw yamasa óshirip qoyıw arqalı saqlaydı, solay etip yad ózgertilmeydi. ROM-nıń jazılıwı múmkin bolǵan túrleri (mısalı, EEPROM hám NOR flesh) ROM hám RAM-nıń ózgesheliklerin bólisedi, bul maǵlıwmatlardıń energiyasız saqlanıwına hám arnawlı úskenesiz jańalanıwına múmkinshilik beredi. ECC yadı (SRAM yamasa DRAM bolıwı múmkin) saqlanǵan maǵlıwmatlardaǵı tosınnan qátelerdi (yad qátelerin) paritet bitlerin yamasa qáte dúzetiw kodların qollanıp anıqlaw hám/yamasa dúzetiw ushın arnawlı sxemalardı óz ishine aladı.

Ulıwma alǵanda, RAM termini tek qattı jaǵdaydaǵı yad qurılmalarına (DRAM yamasa SRAM) hám dálirek aytqanda, kópshilik kompyuterlerdiń tiykarǵı yadına tiyisli. Optikalıq saqlawda, DVD-RAM termini biraz atama qáteligi bolıp tabıladı, sebebi ol tosınnan kirisiw emes; ol biraz ásterek bolsa da, qattı disk diskuterine uqsap háreket etedi. Sonıń menen bir qatarda, CD-RW yamasa DVD-RW-dan ayırmashılıǵı, DVD-RAM-dı qayta qollanıwdan aldın óshiriw kerek emes.

== Yad yacheykası ==
Yad yacheykası - kompyuter yadınıń tiykarǵı qurılıs blogı. Yad yacheykası - bir [[bit]] eki sistema maǵlıwmatın saqlaytuǵın elektronlı sxema bolıp, ol logikalıq 1 (joqarı kernew dárejesi) saqlaw ushın ornatılıwı hám logikalıq 0 (tómen kernew dárejesi) saqlaw ushın qayta ornatılıwı kerek. Onıń mánisi ornatıw/qayta ornatıw processi arqalı ózgertilgenge shekem saqlanıp/qollap turıladı. Yad yacheykasındaǵı mánisti oqıw arqalı kirisiwge boladı.

SRAM-da, yad yacheykası flip-flop sxemasınıń bir túri bolıp tabıladı, ádette FET-ler arqalı ámelge asırıladı. Bul SRAM kirisilmegende júdá az quwat talap etetuǵının ańlatadı, biraq ol qımbat hám saqlaw tıǵızlıǵı tómen.

Ekinshi túr, DRAM, kondensator átirapında qurılǵan. Bul kondensatordı zaryadlaw hám razryadlaw yacheykada &quot;1&quot; yamasa &quot;0&quot; di saqlay aladı. Degen menen, bul kondensatordaǵı zaryad ásten aǵıp ketedi hám dáwirli túrde jańalanıp turıwı kerek. Bul jańalaw processi sebepli, DRAM kóbirek quwat qollanadı, biraq ol SRAM-ǵa salıstırǵanda úlkenirek saqlaw tıǵızlıǵına hám tómenirek birlik bahasına erise aladı.
{| style=&quot;text-align:center; margin: 1em auto 1em auto&quot;
|[[Fayl:SRAM_Cell_(6_Transistors).svg|class=skin-invert-image|nobaý|SRAM yacheykası (6 tranzistor)]]
|[[Fayl:DRAM_Cell_Structure_(Model_of_Single_Circuit_Cell).PNG|nobaý|DRAM yacheykası (1 tranzistor hám bir kondensator)]]
|}

== Adreslew ==
Paydalı bolıwı ushın, yad yacheykaları oqılatuǵın hám jazılatuǵın bolıwı kerek. Operativ yad qurılmasınıń ishinde, yad yacheykaların tańlaw ushın multipleksorlaw hám demultipleksorlaw sxemaları qollanıladı. Ádette, operativ yad qurılmasında &lt;math&gt;A_0, A_1,...A_n&lt;/math&gt;, adres sızıqları toplamı bar, hám bul sızıqlarǵa qollanılatuǵın hár bir bit kombinaciyası ushın, yad yacheykalarınıń belgili bir toplamı aktivlestiriledi. Bul adreslew sebepli, operativ yad qurılmaları derlik barlıq waqıtta eki dárejesindegi yad sıyımlılıǵına iye.

Ádette bir neshe yad yacheykası bir adresti bólisedi. Mısalı, 4 bit &quot;keńligindegi&quot; operativ yad chipinde hár bir adres ushın tórt yad yacheykası bar. Kóbinese yad keńligi hám mikroprocessordıń keńligi hár qıylı boladı, 32 bitlik mikroprocessor ushın, segiz dana 4 bitlik operativ yad chipleri kerek boladı.

Kóbinese qurılma tárepinen berile alatuǵınnan kóbirek adresler kerek boladı. Bunday jaǵdayda, qurılmaǵa sırttan multipleksorlar qollanılıp, kirisip atırǵan durıs qurılma aktivlestiriledi. Operativ yad kóbinese bayt adresleniwshi boladı, biraq sóz adresleniwshi operativ yadtı islep shıǵarıw da múmkin.

== Yad ierarxiyası ==
Operativ yadta maǵlıwmatlardı oqıw hám qayta jazıw múmkin. Kóp kompyuter sistemaları processor registrleri, chip ústindegi SRAM keshleri, sırtqı keshler, DRAM, peydjing sistemaları hám qattı diskidegi virtual yad yamasa awmasıw keńisligi sıyaqlı yad ierarxiyasına iye. Bul pútkil yad toplamı kóp baǵdarlamashılar tárepinen &quot;operativ yad&quot; dep atalıwı múmkin, hátteki hár qıylı kishi sistemalar júdá hár qıylı kirisiw waqıtlarına iye bolsa da, bul operativ yadtıń atamasındaǵı tiykarǵı tosınnan kirisiw túsinigine qarama qarsı keledi. Hátteki DRAM sıyaqlı bir ierarxiya dárejesinde de, komponentlerdiń arnawlı qatar, baǵana, bank, rang, kanal yamasa aralastırıw shólkemlestiriliwi kirisiw waqıtın ózgermeli etedi, biraq aylanbalı saqlaw ortalarına yamasa lentaǵa kiriw waqıtınıń ózgermeliligindey dárejede emes. Yad ierarxiyasın qollanıwdıń ulıwma maqseti pútkil yad sistemasınıń ulıwma qunın minimallastırıw menen birge múmkin bolǵan eń tez ortasha kirisiw waqıtın alıw bolıp tabıladı (ádette, yad ierarxiyası joqarıda tez CPU registrleri hám tómende áste qattı disk penen kiriw waqıtın gezektestiredi).

Kóp zamanagóy jeke kompyuterlerde, operativ yad bir neshe saqqız tayaqshası ólshemindegi yad modulleri yamasa DRAM modulleri dep atalatuǵın ańsat jańartılatuǵın modul túrinde keledi. Bular zıyanlanǵan jaǵdayda yamasa ózgergen mútájlikler kóbirek saqlaw sıyımlılıǵın talap etkende tez almastırıla aladı. Joqarıda aytılǵanday, az muǵdardaǵı operativ yad (kóbinese SRAM) CPU hám analıq platadaǵı basqa da integral sxemalarda, sonday-aq qattı disklerde, CD-ROM'larda hám kompyuter sistemasınıń basqa da bir neshe bólimlerinde integraciyalanǵan.

== Operativ yadtıń basqa qollanıwları ==
[[Fayl:Samsung-1GB-DDR2-Laptop-RAM.jpg|oñğa|nobaý|Noutbuk operativ yadınıń SO-DIMM tayaqshası, stol kompyuteri operativ yadınıń shama menen yarımınday ólsheminde]]
[[Operaciyalıq sistema]] hám qollanbalar ushın waqtınsha saqlaw hám jumıs keńisligi retinde xızmet etiwden tısqarı, operativ yad kóplegen basqa usıllarda qollanıladı.

=== Virtual yad ===
Kópshilik zamanagóy operaciyalıq sistemalar &quot;virtual yad&quot; dep atalatuǵın operativ yad sıyımlılıǵın keńeytiw usılın qollanadı. Kompyuterdiń qattı diskisiniń bir bólimi peydjing faylı yamasa jumıs bólimi ushın ajıratıladı, hám fizikalıq operativ yad penen peydjing faylınıń birikpesi sistemanıń ulıwma yadın quraydı. (Mısalı, eger kompyuterde 2 GB (10243 B) operativ yad hám 1 GB bet faylı bar bolsa, operaciyalıq sistemaǵa 3 GB ulıwma yad qoljetimli boladı.) Sistema fizikalıq yadta az qalǵanda, ol operativ yadtıń bólimlerin peydjing faylına &quot;almastıra&quot; aladı, jańa maǵlıwmatlar ushın orın jaratıw ushın, sonday-aq aldın &quot;almastırılǵan&quot; informaciyanı qaytadan operativ yadqa oqıw ushın. Bul mexanizmdi shennen tıs qollanıw soqqıǵa alıp keledi hám ulıwma sistema ónimdarlıǵına kesent etedi, tiykarınan sebebi qattı diskler operativ yadqa qaraǵanda ádewir ásterek.

=== Operativ yad diski (RAM disk) ===
Baǵdarlamalıq támiynat kompyuterdiń operativ yadınıń bir bólimin &quot;bóle&quot; aladı, oǵan operativ yad diski dep atalatuǵın ádewir tezirek qattı disk sıyaqlı islewine múmkinshilik beredi. Operativ yad diski kompyuter óshirilgende saqlanǵan maǵlıwmatlardı joǵaltadı, eger yad kutiw rejimindegi batareya deregine iye bolıwı ushın dúzilmegen bolsa, yamasa operativ yad diskisindegi ózgerisler turaqlı diskige jazılmaǵan bolsa. Operativ yad diski operativ yad diski inicializaciyalanǵanda fizikalıq diskten qayta júklenedi.

=== Sayalı operativ yad (Shadow RAM) ===
Geyde, salıstırmalı túrde áste ROM chipiniń mazmunı qısqaraq kirisiw waqıtlarına ruqsat etiw ushın oqıw/jazıw yadına kóshirip alınadı. Sońınan ROM chipi óshirilip turadı, al inicializaciyalanǵan yad orınları sol adresler blogında almastırıladı (kóbinese jazıwdan qorǵalǵan). Sayalaw dep atalatuǵın bul process hám kompyuterlerde, hám ornatılǵan sistemalarda ádettegi bolıp tabıladı.

Ulıwma mısal retinde, ádettegi jeke kompyuterlerdegi BIOS kóbinese &quot;sayalı BIOS qollanıw&quot; yamasa usıǵan uqsas parametrge iye. Qosılǵanda, BIOS ROM'inen alınǵan maǵlıwmatlarǵa tiykarlanǵan funkciyalar onıń ornına DRAM orınların qollanadı (kópshiligi video kartası ROM'ın yamasa basqa ROM bólimlerin sayalawdı da almastıra aladı). Sistemaǵa baylanıslı, bul ónimdarlıqtıń artıwına alıp kelmewi múmkin, hám úylesimsizliklerdi keltirip shıǵarıwı múmkin. Mısalı, eger sayalı operativ yad qollanılsa, geybir [[apparatlıq támiynat]] [[operaciyalıq sistema]] ushın qoljetimsiz bolıwı múmkin. Ayırım sistemalarda payda gipotetikalıq bolıwı múmkin, sebebi BIOS júkleniwden keyin tikkeley apparatlıq támiynatqa kirisiw paydasına qollanılmaydı. Erkin yad sayalanǵan ROM-lar ólshemine qaray azayadı.

== Yad diywalı ==
Yad diywalı – bul processor hám onıń sırtındaǵı yad arasındaǵı tezlik ayırmashılıǵınıń (yad keshigiwi dep atalatuǵın) ósip baratırǵan sáykessizligi. Bul sáykessizliktiń áhmiyetli sebebi chip shegaralarınan tısqarı sheklengen baylanıs ótkiziw qábileti, bunı jáne ótkiziw qábileti diywalı dep te ataydı. 1986-jıldan 2000-jılǵa shekem [[Oraylıq processor|processor]] tezligi jılına 55% jaqsılanǵan bolsa, chipten tısqarı yadtıń juwap beriw waqtı tek 10% jaqsılanǵan. Usı tendenciyalardı esapqa alǵanda, yad keshigiwi kompyuter ónimdarlıǵında úlken tosqınlıqqa aylanadı dep kútilgen edi.

Sáykessizliktiń jáne bir sebebi 1980-jıllardaǵı kompyuter revolyuciyasınan baslap yad kóleminiń úlken muǵdarda ósiwi boldı. Dáslep, jeke kompyuterlerde 1 mebibayttan kem operativ yad (RAM) bar edi, onıń juwap beriw waqtı kóbinese 1 processor saat ciklı bolıp, 0 kútiw halatın talap etetuǵın edi. Birdey túrdegi úlken yad blokları kishirek bloklarǵa qaraǵanda tábiyiy túrde ásterek, sebebi signallarǵa úlken sxemanı ótiwge kóbirek waqıt kerek. Juwap beriw waqtı bir saat ciklı bolǵan gigibaytlaǵan yad blogın jasaw qıyın yamasa múmkin emes. Búgingi processorlarda házirgi waqıtqa shekem 0 kútiw halatındaǵı bir mebibayt kesh yadı bar, biraq chipler arasındaǵı baylanıs ótkiziw qábiletiniń shekleniwleri sebepli ol processor yadroları menen birge bir chipte jaylasqan. Sonday-aq, ol statikalıq RAM-nan jasalıwı kerek, bul úlken yadlar ushın qollanılatuǵın dinamikalıq RAM-ǵa qaraǵanda ádewir qımbat. Statikalıq RAM jáne kóp quwat sarplaydı.

Processor tezliginiń jaqsılanıwı aytarlıqtay ástenlesti, biraz fizikalıq tosqınlıqlar sebepli hám biraz házirgi processor dizaynları belgili mániste yad diywalına urılǵanı sebepli. Intel bul sebeplerdi 2005-jılǵı hújjetinde juwmaqlaǵan.&lt;blockquote&gt;Birinshiden, chip geometriyası kishireyip, saat jiyilikleri kóterilgen sayın, tranzistorlardıń aǵıp ketiw toǵı artadı, bul artıq quwat sarplanıwına hám ıssılıqqa alıp keledi... Ekinshiden, joqarı saat jiyilikleriniń artıqmashılıqları biraz yad keshigiwi sebepli joq boladı, sebebi yadqa kiriw waqtı ósip baratırǵan saat jiyilikleri menen teń qádem basa almaǵan. Úshinshiden, ayırım qollanıwlar ushın, processorlar tezlesken sayın dástúrli seriyalı arxitekturalar (atalǵan fon Neyman tosqınlıǵı sebepli) nátiyjeliligin joǵaltıp baradı, bul jiyilik artıwınan keletuǵın paydanı jáne de tómenletedi. Oǵan qosımsha, biraz qattı jaǵdaylı qurılmalarda induktivlikti payda etiw usıllarınıń shekleniwleri sebepli, ólshemler kishireygen sayın signal uzatıwdaǵı qarsılıq-sıyımlılıq (RC) keshigiwleri ósip baradı, bul jiyilik artıwı sheshe almaytuǵın qosımsha tosqınlıqtı jaratadı.&lt;/blockquote&gt;Signal uzatıwdaǵı RC keshigiwleri &quot;Saat jiyiligi hám IPC: Dástúrli mikroarxitekturalardıń jolınıń aqırı&quot; maqalasında da atap ótilgen, onda 2000-jıl menen 2014-jıl aralıǵında ortasha jıllıq CPU ónimdarlıǵınıń maksimal 12.5% jaqsılanıwı boljanǵan.

Basqa bir koncepciya - processor-yadtıń ónimdarlıq ayırmashılıǵı, onı 2D chipte bir-birinen uzaǵıraq jaylasqan logika hám yad aspektleri arasındaǵı aralıqtı qısqartatuǵın 3D integraciyalanǵan sxemalar arqalı sheshiwge boladı. Yad ishki sistemasın jobalaw waqıt ótiwi menen keńeyip baratırǵan bul ayırmashılıqqa itibar qaratıwdı talap etedi. Bul ayırmashılıqtı joq etiwdiń tiykarǵı usılı - keshlerdi paydalanıw; processordıń janında jaylasqan, jaqında orınlanǵan operaciyalar hám buyrıqlardı saqlaytuǵın kishi kólemdegi joqarı tezliktegi yad, bul operaciyalar yamasa buyrıqlar jiyi shaqırılǵan jaǵdayda olardıń orınlanıwın tezletedi. Keńeyip baratırǵan ayırmashılıqtı joq etiw ushın bir neshe dárejeli keshlew islep shıǵılǵan, al zamanagóy joqarı tezlikli kompyuterlerdiń ónimdarlıǵı rawajlanıp baratırǵan keshlew texnikalarına baylanıslı. Processor tezliginiń ósiwi menen tiykarǵı yadqa kiriw tezliginiń artta qalıwı arasında 53% ke shekem ayırmashılıq bolıwı múmkin.

Qattı jaǵdaylı qattı diskler tezligin arttırıwdı dawam etti, 2012-jılı SATA3 arqalı shama menen 400 Mbit/s ten 2024-jılı NVMe/PCIe arqalı shama menen 7 GB/s ke shekem jetti, operativ yad hám qattı diskler arasındaǵı tezlik ayırmashılıǵın qısqarttı. Biraq, operativ yad ele de bir tártipke tezirek bolıp qalmaqta, bir kanallı DDR5 8000MGc 128 GB/s tezlikke erise aladı, al zamanagóy GDDR onnan da tezirek. Tez, arzan, turaqlı qattı jaǵdaylı diskler burın operativ yad tárepinen orınlanǵan ayırım funkciyalardı almastırdı, mısalı, server fermalarında ayırım maǵlıwmatlardı dárhal jetkerip beriw ushın saqlaw - 1 terabayt SSD saqlaw qurılmasın 200 dollarǵa alıwǵa boladı, al 1 TB operativ yad mıń dollardan qımbatqa túsedi.

== Derekler ==
&lt;references /&gt;
__BÖLİDİMÖNDEMEW__
[[Kategoriya:Kompyuter arxitekturası]]</text>
      <sha1>c4rite21qpyxawus6mv7zke0p1pij2j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kirgiziw/shıǵarıw</title>
    <ns>0</ns>
    <id>22550</id>
    <revision>
      <id>125686</id>
      <parentid>102302</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T11:11:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <origin>125686</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9577" sha1="1lfuh3m69mizwuooylqzivdeoupml1q" xml:space="preserve">[[Esaplaw texnikası|Esaplaw texnikasında]], '''kirgiziw/shıǵarıw''' ([[Inglis tili|ingl]]. ''input/output''; qısq. ''I/O, i/o'', yamasa rásmiy emes ''io'' yamasa ''IO'') ‒ bul [[Informaciya túsinigi|informaciyanı]] qayta islew sisteması, mısalı [[kompyuter]] hám sırtqı, yaǵnıy basqa kompyuter sisteması, periferiya qurılmaları yamasa adam operatorı arasındaǵı baylanıs. Kirgiziw - bul sistema tárepinen alınǵan signallar yamasa maǵlıwmatlar, al shıǵarıw - sistema tárepinen jiberilgen signallar yamasa maǵlıwmatlar. Bul termin hárekettiń bir bólegi retinde de qollanılıwı múmkin; &quot;I/O ámelge asırıw&quot; degenimiz - kirgiziw yamasa shıǵarıw operaciyasın ámelge asırıw bolıp tabıladı.

Kirgiziw/shıǵarıw qurılmaları - bul adam (yamasa basqa sistema) tárepinen kompyuter menen baylanısıw ushın qollanılatuǵın [[Kompyuter apparatlıq támiynatı|apparatlıq támiynat]] bólekleri. Mısalı, [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]] yamasa kompyuter tıshqanshası kompyuter ushın kirgiziw qurılması bolıp, al monitorlar hám [[Printеr|printerler]] shıǵarıw qurılmaları bolıp tabıladı. Modemler hám tarmaq kartaları sıyaqlı kompyuterler arasındaǵı baylanıs qurılmaları ádette hám kirgiziw, hám shıǵarıw operaciyaların orınlaydı. Ózara tásir etiwshi tárepinen sistema menen hár qanday ózara tásir - bul kirgiziw, al sistema juwap beretuǵın reakciya shıǵarıw dep ataladı.

Qurılmanıń kirgiziw yamasa shıǵarıw dep belgileniwi perspektivaǵa baylanıslı. Tıshqanshalar hám klaviaturalar adam paydalanıwshısı tárepinen shıǵarılǵan fizikalıq háreketlerdi kompyuterge túsinikli kirgiziw signallarına aylandıradı; bul qurılmalardan shıǵarıw kompyuterdiń kirgiziwi bolıp tabıladı. Usıǵan uqsas, printerler hám monitorlar kompyuterler shıǵaratuǵın signallardı kirgiziw retinde qabıl etip, olardı adam paydalanıwshıları túsinetuǵın kóriniske aylandıradı. Adam [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshısınıń]] kóz-qarasınan, bul kórinislerdi oqıw yamasa kóriw procesi shıǵarıp alıw bolıp tabıladı; kompyuterler menen adamlar arasındaǵı ózara tásirdiń bul túri adam-kompyuter ózara tásiri tarawında úyreniledi. Sonıń menen bir qatarda, dástúrli túrde kirgiziw qurılması dep esaplanǵan qurılma, mısalı, karta oqıwshı, klaviatura, basqarıw buyrıqların qabıl ete aladı, mısalı, stekerdi tańlaw, klaviatura shıraqların kórsetiw, al dástúrli túrde shıǵarıw qurılması dep esaplanatuǵın qurılma status maǵlıwmatların (mısalı, tonerdiń azlıǵı, qaǵazdıń tamamlanǵanlıǵı, qaǵazdıń tıǵılısı) bere aladı.

Kompyuter arxitekturasında, [[Oraylıq processor|CPU]] hám tiykarǵı yadtıń kombinaciyası, CPU jeke kórsetpelerdi qollanıp, tikkeley oqıp yamasa jaza alatuǵın kompyuterdiń miyi dep esaplanadı. CPU/yadta saqlaw kombinaciyasınan hár qanday maǵlıwmat transferi, mısalı, disk diskiden maǵlıwmatlardı oqıw, I/O dep esaplanadı.&lt;ref name=&quot;teco&quot;&gt;{{Cite book|title=The Essentials of Computer Organization and Architecture|last=Null|first=Linda|author2=Julia Lobur|year=2006|publisher=Jones &amp; Bartlett Learning|isbn=0763737690|page=185|url=https://books.google.com/books?id=QGPHAl9GE-IC|language=en}}&lt;/ref&gt; CPU hám onıń qollaw sxemaları tómen dárejeli kompyuter [[Programmalastırıw|programmalastırıwda]] qollanılatuǵın yad kartası I/O-nı támiyinleydi, mısalı, qurılma drayverlerin ámelge asırıwda, yamasa I/O kanallarına kirgiziwdi támiyinleydi. I/O algoritmi - bul lokallıqtı paydalanıw hám diskovod sıyaqlı ekinshi dárejeli saqlaw qurılması menen maǵlıwmat almasıw waqtında nátiyjeli islew ushın shıǵarılǵan algoritm.

== Interfeys ==
Eger I/O qurılması processor tárepinen basqarılsa, I/O interfeysi talap etiledi. Ádette, CPU qurılmalar menen shina arqalı baylanısadı. Interfeys processor tárepinen jaratılǵan qurılma adresin túsiniw ushın zárúrli logikaǵa iye bolıwı kerek. Qol alısıw (handshaking) interfeys tárepinen tiyisli komandalar (BUSY, READY hám WAIT sıyaqlı) járdeminde ámelge asırılıwı kerek, al processor interfeys arqalı I/O qurılması menen baylanısa aladı. Eger hár qıylı maǵlıwmat formatları almasılıp atırǵan bolsa, interfeys seriyalı maǵlıwmatlardı parallel formaǵa hám kerisinshe aylandıra alıwı kerek. Processordıń kirgiziw qurılmasınan maǵlıwmatlardı kútip turǵanda bos turıwı ısırapshılıq bolar edi, sonlıqtan zárúr bolǵan jaǵdayda processor tárepinen onnan keyingi islew ushın úzilisler&lt;ref name=&quot;fcoa&quot;&gt;{{Cite book|title=Fundamentals of Computer Organization and Architecture|last=Abd-El-Barr|first=Mostafa|author2=Hesham El-Rewini|year=2005|publisher=John Wiley &amp; Sons|isbn=9780471478331|pages=161–162|url=https://play.google.com/store/books/details?id=m6uFlL41TlIC|language=en}}&lt;/ref&gt; hám tiyisli tip nomerlerin jaratıw ushın sharalardı kóriw kerek.

Yadta jaylasqan I/O-nı paydalanatuǵın kompyuter, ádette, kompyuter yadqa kiriw ushın paydalanatuǵın sol assembler tili instrukciyaların paydalanıp, belgili bir yad orınlarına oqıw hám jazıw arqalı apparatlıq támiynatqa kiredi. Alternativ usıl - bul CPU-da I/O ushın arnawlı komandalar bolıwın talap etetuǵın komandaǵa tiykarlanǵan I/O.&lt;ref name=&quot;teco&quot;&gt;{{Cite book|title=The Essentials of Computer Organization and Architecture|last=Null|first=Linda|author2=Julia Lobur|year=2006|publisher=Jones &amp; Bartlett Learning|isbn=0763737690|page=185|url=https://books.google.com/books?id=QGPHAl9GE-IC|language=en}}&lt;cite class=&quot;citation book cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFNullJulia_Lobur2006&quot;&gt;Null, Linda; Julia Lobur (2006). [https://books.google.com/books?id=QGPHAl9GE-IC ''The Essentials of Computer Organization and Architecture'']. Jones &amp; Bartlett Learning. p.&amp;nbsp;185. [[ISBN (identifier)|ISBN]]&amp;nbsp;[[Special:BookSources/0763737690|&lt;bdi&gt;0763737690&lt;/bdi&gt;]]. [https://web.archive.org/web/20161220112332/https://books.google.com.au/books?id=QGPHAl9GE-IC Archived] from the original on 20 December 2016&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;11 December&lt;/span&gt; 2016&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; Kirgiziw hám shıǵarıw qurılmalarınıń ekewi de maǵlıwmatlardı islew tezligine iye, ol ájayıp túrde ózgeriwi múmkin.&lt;ref name=&quot;fcoa&quot;&gt;{{Cite book|title=Fundamentals of Computer Organization and Architecture|last=Abd-El-Barr|first=Mostafa|author2=Hesham El-Rewini|year=2005|publisher=John Wiley &amp; Sons|isbn=9780471478331|url=https://play.google.com/store/books/details?id=m6uFlL41TlIC|language=en}}&lt;cite class=&quot;citation book cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFAbd-El-BarrHesham_El-Rewini2005&quot;&gt;Abd-El-Barr, Mostafa; Hesham El-Rewini (2005). [https://play.google.com/store/books/details?id=m6uFlL41TlIC ''Fundamentals of Computer Organization and Architecture'']. John Wiley &amp; Sons. pp.&amp;nbsp;&lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;161–&lt;/span&gt;162. [[ISBN (identifier)|ISBN]]&amp;nbsp;[[Special:BookSources/9780471478331|&lt;bdi&gt;9780471478331&lt;/bdi&gt;]]. [https://web.archive.org/web/20161221033042/https://play.google.com/store/books/details?id=m6uFlL41TlIC Archived] from the original on 21 December 2016&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;11 December&lt;/span&gt; 2016&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; Ayrım qurılmalar joqarı tezlikte maǵlıwmat almasa alatuǵınlıqtan, CPU-nıń úziliksiz járdemisiz yaqqa tikkeley kiriw (DMA) talap etiledi.&lt;ref name=&quot;fcoa&quot; /&gt;

=== Joqarı dárejeli ámelge asırıw ===
Joqarı dárejeli [[operaciyalıq sistema]] hám [[programmalastırıw]] quralları ayırım, abstraktlı I/O túsinikleri hám primitivlerin paydalanadı. Mısal ushın, kópshilik operaciyalıq sistemalar qosımsha baǵdarlamalardı fayllar túsinigi menen támiyinleydi. Kópshilik programmalastırıw tilleri I/O quralların tildegi operatorlar sıpatında yamasa til ushın standartlı kitapxanadaǵı funkciyalar retinde támiyinleydi.

Arnawlı primitiv funkciyalarǵa alternativa – bul I/O monadası, ol programmalarǵa I/O-nı sıpatlawǵa ruqsat etedi, al háreketler programmadan tısqarı orınlanadı. Bul I/O funkciyaları hár qanday programmalastırıw tiline qosımsha tásirlerdi kirgizedi, biraq bul taza funkcional programmalastırıwdıń ámeliy bolıwına ruqsat etedi.

Operaciyalıq sistemalar tárepinen támiyinlengen I/O quralları jazıwǵa baǵdarlanǵan bolıwı múmkin, fayllar jazıwlardı qamtıydı, yamasa aǵımǵa baǵdarlanǵan bolıwı múmkin, fayl baytlar aǵımın qamtıydı.

== Kanal I/O ==
Kanal I/O I/O operaciyaların orınlaw ushın arnawlı islep shıǵılǵan instrukciyalardı paydalanıwdı talap etedi. I/O instrukciyaları kanalǵa yamasa kanal hám qurılmaǵa adreslenedi; kanal asinxron túrde barlıq basqa talap etiletuǵın adreslew hám basqarıw informaciyasına kiredi. Bul DMA-ǵa uqsas, biraq iykemlirek.

== Port kartası I/O ==
Port-kartası I/O da arnawlı I/O instrukciyaların paydalanıwdı talap etedi. Ádette, qurılmaǵa bir yamasa bir neshe port beriledi, hár biri arnawlı maqsetke iye. Port nomerleri ádettegi instrukciyalar tárepinen paydalanılatuǵın adreslew keńisliginen ayırım adreslew keńisliginde jaylasadı.

== Tikkeley yadqa kiriw ==
Tikkeley yadqa kiriw (DMA) – bul qurılmalardıń CPU-ǵa baylanıssız yadqa hám onnan úlken maǵlıwmat bóleklerin ótkermeli etiw ushın qural.

== Derekler ==
&lt;references /&gt;
[[Kategoriya:Kompyuter arxitekturası]]</text>
      <sha1>1lfuh3m69mizwuooylqzivdeoupml1q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Esaplaw texnikası</title>
    <ns>0</ns>
    <id>22551</id>
    <revision>
      <id>125683</id>
      <parentid>120673</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T11:09:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <origin>125683</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="50962" sha1="o8wqsexre01uc4skjij412vv9prrap2" xml:space="preserve">[[Fayl:GalvesLocherbach_-_Low_resolution.gif|alt=Computer simulation|oñğa|nobaý|Kompyuter simulyaciyası, tiykarǵı kros-esaplaw metodologiyalarınıń biri]]
'''Esaplaw texnikası''' ([[Inglis tili|ingl]]. ''Computing'') ‒ bul [[Kompyuter|esaplaw mashinaların]] talap etetuǵın, olardan payda kóretuǵın yamasa olardı jaratıwǵa baǵdarlanǵan hár qanday maqsetli iskerlik.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://dl.acm.org/ccs|bet=Computing Classification System|jumıs=Digital Library|baspaxana=Association for Computing Machinery}}&lt;/ref&gt; Ol [[Algoritm|algoritmlik]] processlerdi úyreniw hám tájiriybe ótkeriwdi, sonday-aq [[Kompyuter apparatlıq támiynatı|apparatlıq támiynat]] hám [[Programmalıq támiynat|programmalıq támiynattı]] islep shıǵıwdı óz ishine aladı. Esaplawdıń ilimiy, injenerlik, matematikalıq, texnologiyalıq hám sociallıq aspektleri bar. Tiykarǵı esaplaw pánlerine [[kompyuter injiniring]], [[Informatika|kompyuter ilimi]], [[Kompyuter qáwipsizligi|kiberqáwipsizlik]], maǵlıwmat ilimi, [[Informaciyalıq sistema|informaciyalıq sistemalar]], [[Informaciyalıq texnologiya|informaciyalıq texnologiyalar]] hám [[Programmalıq injiniring|programmalıq támiynat injiniringi]] kiredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://ceric.ca/wpdm-package/computing-careers-disciplines-a-quick-guide-for-prospective-students-and-career-advisors/|bet=Computing Careers &amp; Disciplines: A Quick Guide for Prospective Students and Career Advisors (2nd edition, ©2020)|sáne=17 January 2020|til=en-US|jumıs=CERIC|qaralǵan sáne=4 July 2022}}&lt;/ref&gt;

Esaplaw texnikası termini sanaw hám esaplaw menen de [[sinonim]] bolıp tabıladı. Burınǵı waqıtlarda ol mexanikalıq esaplaw mashinaları tárepinen orınlanǵan háreketlerge, al onnan da burın, adam esaplawshılarına baylanıslı qollanılatuǵın edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://mason.gmu.edu/~montecin/computer-hist-web.htm|bet=The History of Computing|jumıs=mason.gmu.edu|qaralǵan sáne=12 April 2019}}&lt;/ref&gt;
[[Fayl:ENIAC-changing_a_tube.jpg|alt=Early vacuum tube Turing complete computer|oñğa|nobaý|ENIAC, dáslepki programmalanatuǵın ulıwma maqsetli elektronlı cifrlı kompyuter]]

== Tariyxı ==
Esaplaw tariyxı esaplaw apparatlıq támiynatınıń tariyxınan uzaǵıraq hám kestelerdiń járdemisiz yamasa járdemi menen qálem hám qaǵaz (yamasa por hám taqta) ushın arnalǵan usıllardıń tariyxın óz ishine aladı. Esaplaw sanlardı kórsetiw menen tıǵız baylanıslı, degen menen esaplaw ushın zárúr bolǵan matematikalıq túsinikler [[Sanaq sisteması|sanaq sistemalarınan]] burın da bar edi. Esaplawda qollanıw ushın belgili bolǵan eń dáslepki ásbap — bul [[Abakus|abak]], hám onıń Vavilonda b.e.sh. shama menen 2700 hám 2300 jıllar aralıǵında oylap tabılǵan dep esaplanadı. Zamanagóy konstrukciyadaǵı abaklar búgingi kúnde de esaplaw ásbapları retinde qollanıladı.

Esaplawda cifrlı elektronikanı qollanıw boyınsha dáslepki jazılǵan usınıs — C. E. Wynn-Williams tárepinen jazılǵan &quot;Fizikalıq qubılıslardı joqarı tezlikte avtomat sanaw ushın tiratronlardı qollanıw&quot; atlı 1931-jıldaǵı maqala.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Wynn-Williams |first=C. E. |title=The Use of Thyratrons for High Speed Automatic Counting of Physical Phenomena |date=2 July 1931 |work=[[Proceedings of the Royal Society A]] |volume=132 |issue=819 |pages=295–310 |bibcode=1931RSPSA.132..295W |doi=10.1098/rspa.1931.0102 |author-link=C. E. Wynn-Williams}}&lt;/ref&gt; Keyin Klod Shwnnonnıń 1938-jılǵı &quot;Rele hám kommutaciya sxemalarınıń simvollıq analizi&quot; maqalası elektronikanı Bul algebralıq operaciyaları ushın qollanıw ideyasın kirgizdi.

Maydan effekti tranzistorı túsinigi 1925-jılı Yulius Edgar Lilienfeld tárepinen usınıldı. Djon Bardin hám Uolter Bratteyn, Bell Labs-da Uilyam Shokli jetekshiligi basshılıǵında islep, 1947-jılı birinshi jumıs isleytuǵın [[tranzistor]], noqat-kontakt tranzistorın qurdı.&lt;ref name=&quot;Lee&quot;&gt;{{Cite book|last=Lee|first=Thomas H.|title=The Design of CMOS Radio-Frequency Integrated Circuits|date=2003}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Puers&quot;&gt;{{Cite book|last=Puers|first=Robert|title=Nanoelectronics: Materials, Devices, Applications, 2 Volumes|date=2017}}&lt;/ref&gt; 1953-jılı Manchester Universiteti birinshi tranzistorlı kompyuter, Manchester Baby-di isledi.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Lavington |first=Simon |title=A History of Manchester Computers |pages=34–35 |year=1998 |edition=2 |place=Swindon |publisher=The British Computer Society}}&lt;/ref&gt; Biraq, dáslepki baylanıs tranzistorları salıstırmalı túrde úlken qurılmalar edi hám olardı ǵalabalı túrde óndiriw qıyın edi, bul olardı bir qatar arnawlı qollanıwlar menen shekledi.&lt;ref name=&quot;Moskowitz&quot;&gt;{{Cite book|last=Moskowitz|first=Sanford L.|title=Advanced Materials Innovation: Managing Global Technology in the 21st century|date=2016|pages=165–167}}&lt;/ref&gt;

1957-jılı Frosh hám Derik Bell Labs-ta birinshi kremniy dioksid maydan effekti tranzistorların islep shıǵara aldı, bul drenaj hám deregi bette jaqın bolǵan birinshi tranzistorlar edi. Keyin komanda 1960-jılı Bell Labs-ta jumıs isleytuǵın MOSFET-ti kórsetti.&lt;ref&gt;{{Cite book|title=History of Semiconductor Engineering|date=2007}}&lt;/ref&gt; MOSFET joqarı tıǵızlıqtaǵı integrallanǵan sxemalardı qurıw múmkinshiligin berdi,&lt;ref name=&quot;computerhistory-transistor&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/atchm/who-invented-the-transistor/|bet=Who Invented the Transistor?|sáne=4 December 2013|jumıs=[[Computer History Museum]]|qaralǵan sáne=20 July 2019}}&lt;/ref&gt; bul kompyuter revolyuciyası&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Fundamentals of Ultra-Thin-Body MOSFETs and FinFETs|date=2013|url=https://books.google.com/books?id=zZJfAAAAQBAJ&amp;pg=PR7}}&lt;/ref&gt; yamasa mikrokompyuter revolyuciyası[4] dep atalatuǵın nátiyjege alıp keldi.&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Making the Right Connections: Microcomputers and Electronic Instrumentation|date=1994|url=https://books.google.com/books?id=lyJGAQAAIAAJ}}&lt;/ref&gt;

== Kompyuter ==
Kompyuter — bul [[kompyuter programması]] dep atalatuǵın kórsetpeler (instrukciyalar) jıynaǵına sáykes maǵlıwmatlardı qayta isleytuǵın mashina.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.pcmag.com/encyclopedia/term/computer|bet=Definition of computer|til=en|jumıs=PCMAG|qaralǵan sáne=5 February 2024}}&lt;/ref&gt; Programmanıń kompyuter kórsetpelerdi orınlaw ushın tikkeley paydalana alatuǵın orınlanatuǵın forması bar. Sol programmanıń adam oqıytuǵın [[derek kodı]] forması [[Programmist (Baǵdarlamashı)|baǵdarlamashıǵa]] [[algoritm]] dep atalatuǵın adımlar izbe-izligin úyreniw hám islep shıǵıwǵa múmkinshilik beredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://theconversation.com/what-is-an-algorithm-how-computers-know-what-to-do-with-data-146665|bet=What is an algorithm? How computers know what to do with data|avtor=Denny|at=Jory|sáne=16 October 2020|til=en-US|jumıs=The Conversation|qaralǵan sáne=5 February 2024}}&lt;/ref&gt; Instrukciyalar hár túrli kompyuterlerde orınlanıwı múmkin bolǵanlıqtan, dereklik instrukciyalardıń bir jıynaǵı [[Oraylıq processor|CPU]] tipine muwapıq [[Mashina kodı|mashina kórsetpelerine]] aylandırıladı.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Butterfield |first=Andrew |title=computer |date=21 January 2016 |url=https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/acref/9780199688975.001.0001/acref-9780199688975-e-936 |work=A Dictionary of Computer Science |editor-last=Butterfield |editor-first=Andrew |access-date=5 February 2024 |publisher=Oxford University Press |language=en |doi=10.1093/acref/9780199688975.001.0001 |isbn=978-0-19-968897-5 |last2=Ngondi |first2=Gerard Ekembe NgondiGerard Ekembe |last3=Kerr |first3=Anne |editor2-last=Ngondi |editor2-first=Gerard Ekembe |editor3-last=Kerr |editor3-first=Anne}}&lt;/ref&gt;

Orınlaw procesi kompyuter programmasındaǵı kórsetpelerdi ámelge asıradı. Kórsetpeler kompyuter tárepinen orınlanatuǵın esaplawlardı bildiredi. Olar orınlawshı mashinada ápiwayı háreketler izbe-izligin iske qosadı. Bul háreketler kórsetpelerdiń semantikasına sáykes nátiyjelerdi payda etedi.

=== Kompyuter apparatlıq támiynatı ===
[[Kompyuter apparatlıq támiynatı]] [[oraylıq processor]] blogı, yad hám [[kirgiziw/shıǵarıw]] menen birge, kompyuterdiń fizikalıq bóleklerin óz ishine aladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.bbc.co.uk/bitesize/guides/zhppfcw/revision/2|bet=Common CPU components — The CPU — Eduqas — GCSE Computer Science Revision — Eduqas — BBC Bitesize|jumıs=www.bbc.co.uk|qaralǵan sáne=5 February 2024}}&lt;/ref&gt; Esaplaw logikası hám [[kompyuter arxitekturası]] kompyuter apparatlıq támiynatı tarawındaǵı tiykarǵı temalar bolıp tabıladı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=Computational logic: its origins and applications}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=Computational logic: its origins and applications}}&lt;/ref&gt;

=== Kompyuter programmalıq támiynatı ===
Kompyuter programmalıq támiynatı, yamasa tek [[programmalıq támiynat]] ‒ bul kompyuter programmaları hám baylanıslı maǵlıwmatlardıń jıynaǵı bolıp, kompyuterge kórsetpeler beredi. Programmalıq támiynat kompyuterdiń yadında saqlanǵan bir yamasa birneshe kompyuter programmalarına hám maǵlıwmatlarǵa tiyisli. Bul programmalar, proceduralar, algoritmler, sonday-aq maǵlıwmatlardı qayta islew sistemasınıń jumısına baylanıslı bolǵan hújjetler toplamı. Programmalıq támiynat ózi ámelge asıratuǵın [[Kompyuter programması|programmanıń]] funkciyasın orınlaydı, ya kompyuter apparatlıq támiynatına tikkeley kórsetpeler berip, ya bolmasa programmalıq támiynattıń basqa bólegine kirgiziw retinde xızmet etedi. Bul termin eski [[Kompyuter apparatlıq támiynatı|apparatlıq támiynat]] (fizikalıq qurılmalardı ańlatatuǵın) termini menen salıstırıw ushın oylap tabılǵan. Apparatlıq támiynattan ayırmashılıǵı, programmalıq támiynat materiallıq emes.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.wordreference.com/definition/software|bet=Wordreference.com: WordNet 2.0|baspaxana=Princeton University, Princeton, NJ|qaralǵan sáne=19 August 2007}}&lt;/ref&gt;

Programmalıq támiynat geyde tek ámeliy programmalıq támiynatın ańlatatuǵın tar mániste qollanıladı.

==== Sistemalı programmalıq támiynat ====
Sistemalı programmalıq támiynat yamasa sistemalar programmalıq támiynatı ‒ bul kompyuter apparatlıq támiynatın basqarıw hám baqlaw, sonday-aq qollanba programmalıq támiynatın iske túsiriw ushın platforma beriw ushın islep shıǵılǵan kompyuter programmalıq támiynatı. Sistemalı programmalıq támiynatqa [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemalar]], utilita programmalıq támiynatı, qurılma drayverleri, ayna sistemaları hám mikroprogramma kiredi. Jiyi qollanılatuǵın rawajlandırıw quralları, mısalı, [[Kompilyator|kompilyatorlar]], baylanıstırıwshılar hám qáte tabıwshılar (debaggerler) sistema programmalıq támiynatı sıpatında klassifikaciyalanadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://whatis.techtarget.com/definition/system-software|bet=system software|avtor=Rouse|at=Margaret|sáne=March 2019|jumıs=WhatIs.com|baspaxana=TechTarget}}&lt;/ref&gt; Sistemalı programmalıq támiynat hám aralıq programma kompyuterdiń imkaniyatların basqaradı hám integraciyalaydı, biraq qollanba programmalıq támiynatınan ayırmashılıǵı, ádette olardı paydalanıwshıǵa payda keltiretuǵın wazıypalardı orınlawda tikkeley qollanbaydı.

==== Qollanba (ámeliy) programmalıq támiynat ====
Qollanba programmalıq támiynatı, sonday-aq qollanba yamasa qosımsha dep te ataladı, paydalanıwshıǵa belgili bir wazıypalardı orınlawǵa járdem beriw ushın islep shıǵılǵan kompyuter programmalıq támiynatı bolıp tabıladı. Mısalı kárxana programmalıq támiynatı, buxgalteriya esabı programmalıq támiynatı, ofis paketleri, grafikalıq programmalıq támiynat hám media pleerler kiredi. Kóplegen qollanba programmaları tiykarınan hújjetler menen isleydi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://web.pdx.edu/~stipakb/download/PA550/BasicComputerTerms.htm|bet=Basic Computer Terms|jumıs=web.pdx.edu|qaralǵan sáne=2024-04-18}}&lt;/ref&gt; Qosımshalar kompyuter hám onıń sistema programmalıq támiynatı menen birge beriliwi múmkin yamasa bólek shıǵarılıwı múmkin. Ayırım paydalanıwshılar berilgen qosımshalar menen qanaatlanadı hám qosımsha programmalardı ornatıwǵa mútáj emes. Sistema programmalıq támiynatı apparatlıq támiynattı basqaradı hám qollanbaǵa xızmet etedi, al qollanba óz gezeginde paydalanıwshıǵa xızmet etedi.

Qollanba programmalıq támiynatı belgili bir esaplaw platformasınıń yamasa sistema programmalıq támiynatınıń kúshin belgili bir maqsetke qollanadı. Microsoft Office sıyaqlı ayırım qosımshalar bir neshe hár qıylı platformalar ushın bir neshe versiyada islep shıǵıladı; basqalarınıń talapları tarlaw hám ádette olar jumıs isleytuǵın platforma boyınsha ataladı. Mısalı, [[Microsoft Windows|Windows]] ushın geografiya qosımshası yamasa bilimlendiriw ushın [[Android]] qosımshası ya bolmasa Linux oyın qosımshası.&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=The Fibreculture Journal : 25 {{!}} FCJ-181 There's a History for That: Apps and Mundane Software as Commodity|journal=The Fibreculture Journal|issue=FCJ-181|url=https://twentyfive.fibreculturejournal.org/fcj-181-theres-a-history-for-that-apps-and-mundane-software-as-commodity/|access-date=5 February 2024|language=en-US|last1=Morris (Aff1)|first1=Jeremy Wade|last2=Elkins (Aff1)|first2=Evan}}&lt;/ref&gt;

=== Kompyuter tarmaǵı ===
Kompyuter tarmaǵı, kóbinese ápiwayı túrde tarmaq dep ataladı, resurslar hám informaciyanı bólisiwge múmkinshilik beretuǵın baylanıs kanalları arqalı bir-birine baylanısqan apparatlıq komponentler hám kompyuterler jıynaǵı bolıp tabıladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=http://www.atis.org/glossary/definition.aspx?id=6555 |title=Computer network definition |access-date=12 November 2011 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120121061919/http://www.atis.org/glossary/definition.aspx?id=6555 |archive-date=21 January 2012 }}&lt;/ref&gt; Eger bir qurılmadaǵı keminde bir process alıstaǵı qurılmada jaylasqan keminde bir processke maǵlıwmat jibere alsa yamasa ala alsa, bul eki qurılma tarmaqta dep esaplanadı. Tarmaqlar maǵlıwmatlardı tasıw ushın qollanılatuǵın ortalıq, paydalanılǵan baylanıs protokolı, masshtabı, topologiyası hám shólkemlestiriw kólemi sıyaqlı keń kólemli ózgesheliklerge qaray klassifikaciyalanıwı múmkin.

Baylanıs protokolları kompyuter tarmaǵında informaciya almasıw ushın qaǵıydalar hám maǵlıwmat formatların anıqlaydı hám tarmaq programmalastırıw ushın tiykar bolıp xızmet etedi. Keń belgili baylanıs protokollarınıń biri — Ethernet, lokal tarmaqlarda keń tarqalǵan apparatlıq hám baylanıs qatlamı standartı. Basqa keń tarqalǵan protokol — Internet Protokolları Toplamı, ol intertarmaqlastırıw, yaǵnıy bir neshe tarmaqlar arasında maǵlıwmat almasıw, xost-xost maǵlıwmat uzatıw hám qollanbaǵa tiyisli maǵlıwmat jiberiw formatları ushın protokollar toplamın anıqlaydı.&lt;ref&gt;{{Web deregi |title=TCP/IP: What is TCP/IP and How Does it Work? |url=https://www.techtarget.com/searchnetworking/definition/TCP-IP |access-date=2024-03-14 |website=Networking |language=en}}&lt;/ref&gt;

Kompyuter tarmaǵı geyde elektr injeneriyası, telekommunikaciyalar, [[Informatika|kompyuter ilimi]], [[Informaciyalıq texnologiya|informaciyalıq texnologiyalar]] yamasa [[Kompyuter injiniring|kompyuter injeneriyasınıń]] bir tarmaǵı dep qaraladı, sebebi ol usı tarawlardıń teoriyalıq hám ámeliy qollanılıwına tiykarlanǵan.&lt;ref&gt;Dhavaleswarapu, Ratna. (2019). [https://www.researchgate.net/publication/338211242_The_Pallid_Image_of_Globalization_in_Kiran_Desai's_The_Inheritance_of_Loss The Pallid Image of Globalization in Kiran Desai's The Inheritance of Loss]. Retrieved 19 April 2024.&lt;/ref&gt;

==== Internet ====
Internet ‒ bul milliardlaǵan paydalanıwshılarǵa xızmet kórsetiw ushın standart Internet Protokolları Toplamın (TCP/IP) paydalanatuǵın óz-ara baylanısqan kompyuter tarmaqlarınıń global sisteması. Oǵan lokal hám global kólemdegi millionlaǵan jeke, jámiyetlik, akademiyalıq, biznes hám húkimet tarmaqları kiredi. Bul tarmaqlar elektronlıq, sımsız hám optikalıq tarmaq texnologiyalarınıń keń toplamı menen baylanısqan. Internet informaciyalıq resurslar hám xızmetlerdiń keń kólemin, mısalı, [[World Wide Web]]-tiń óz-ara baylanısqan gipertekst hújjetlerin hám elektron pochtanı qollap-quwatlawshı infrastrukturanı óz ishine aladı.&lt;ref name=&quot;Britannica Internet&quot;&gt;{{Web deregi |title=Internet {{!}} Description, History, Uses &amp; Facts |url=https://www.britannica.com/technology/Internet |website=Encyclopedia Britannica |date=3 June 2024 |access-date=7 June 2024}}&lt;/ref&gt;

=== Programmalastırıw ===
[[Programmalastırıw|Kompyuter programmalastırıw]] yamasa baǵdarlamalastırıw ‒ bul kompyuter programmalarınıń [[Derek kodı|derek kodın]] hám hújjetlestiriwin jazıw, sınaw, qátelerdi sazlaw hám saqlaw procesi. Bul derek kodı programmalastırıw tilinde jazıladı, ol tábiyiy tillerge qaraǵanda kóbirek sheklewshi, biraq kompyuter tárepinen ańsat awdarılatuǵın jasalma til bolıp tabıladı. Programmalastırıw mashinadan qálegen minez-qulıqtı (qáliplestiriwdi) shaqırıw ushın qollanıladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi |last=McGee |first=Vanesha |date=November 8, 2023 |title=What is Coding and What Is It Used For? |url=https://www.computerscience.org/resources/what-is-coding-used-for/ |access-date=June 23, 2024 |website=ComputerScience.org}}&lt;/ref&gt;

Joqarı sapalı derek kodtı jazıw ushın hám kompyuter ilimi tarawın, hám qollanba paydalanılatuǵın tarawdı biliw talap etiledi. Sonlıqtan, eń joqarı sapalı baǵdarlamalıq támiynat kóbinese rawajlanıwdıń hár qıylı tarawlarında qánigelesken taraw ekspertleri komandası tárepinen islep shıǵıladı.&lt;ref&gt;{{Cite book |date=1995 |editor-last=Nagl |editor-first=Manfred |url=http://dx.doi.org/10.1007/3-540-60618-1 |series=Lecture Notes in Computer Science |doi=10.1007/3-540-60618-1 |issn=0302-9743 |title=Graph-Theoretic Concepts in Computer Science |volume=1017 |isbn=978-3-540-60618-5 }}&lt;/ref&gt; Degen menen, baǵdarlamashı (programmist) termini xakerden baslap ashıq kodlı baǵdarlamaǵa úles qosıwshıǵa hám kásiplik baǵdarlamashıǵa shekem hár qıylı sapalı programmalarǵa qollanılıwı múmkin. Sonday-aq, bir baǵdarlamashınıń ózi jańa áhmiyetli qollanbanı iske qosıw ushın koncepciyanıń dálilin jaratıwǵa kerek bolǵan kompyuter programmalastırıwdıń kópshilik bólegin yamasa hámmesin islewi de múmkin.&lt;ref&gt;{{Cite journal |last=Parsons |first=June |date=2022 |title=New Perspectives Computer Concepts Comprehensive {{!}} 21st Edition |journal=Cengage |volume=21st edition |isbn=9780357674819}}&lt;/ref&gt;

==== Baǵdarlamashı ====
[[Programmist (Baǵdarlamashı)|Baǵdarlamashı]], kompyuter programmisti yamasa koder ‒ bul kompyuter baǵdarlamalıq támiynatın jazatuǵın adam. Baǵdarlamashı termini kompyuter programmalastırıwdıń bir tarawınıń qánigesi yamasa kóp túrli baǵdarlamalıq támiynat ushın kod jazatuǵın ulıwma qánigege qatnaslı bolıwı múmkin. Programmalastırıwǵa formal usıldı ámelge asıratuǵın yamasa qollaytuǵın adam baǵdarlamashı-analitik dep te atalıwı múmkin. Baǵdarlamashınıń tiykarǵı kompyuter tili ([[C]], [[C++]], [[Java (programmalastırıw tili)|Java]], Lisp, [[Python (programmalastırıw tili)|Python]] hám t.b.) kóbinese joqarıdaǵı atamalardıń aldına qosıladı, al veb ortalıqta isleytuǵınlar óz lawazımlarınıń aldına Veb sózin qosadı. Baǵdarlamashı termini baǵdarlamalıq támiynat islep shıǵarıwshı, baǵdarlamalıq támiynat injeneri, kompyuter ilimpazı yamasa baǵdarlamalıq támiynat analizshisine qatnaslı bolıwı múmkin. Biraq, bul kásiplerdiń wákilleri ádette programmalastırıwdan tısqarı basqa da baǵdarlamalıq támiynat injenerligi kónlikpelerine iye boladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi |date=23 January 2019 |title=5 Skills Developers Need Beyond Writing Code |url=https://news.codecademy.com/5-skills-developers-need-beyond-writing-code/}}&lt;/ref&gt;

=== Kompyuter sanaatı ===
Kompyuter sanaatı kompyuter baǵdarlamalıq támiynatın islep shıǵarıw, kompyuter apparatlıq támiynatın hám kompyuter tarmaq infrastrukturaların proektlestiriw, kompyuter komponentlerin óndiriw hám informaciyalıq texnologiyalar xızmetlerin, sonıń ishinde sistema administraciyası hám texnikalıq xızmet kórsetiwdi usınıw menen shuǵıllanatuǵın kárxanalardan ibarat.&lt;ref&gt;{{Cite journal |last=Bresnahan |first=Timothy F. |last2=Greenstein |first2=Shane |date=March 1999 |title=Technological Competition and the Structure of the Computer Industry |url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/1467-6451.00088 |journal=The Journal of Industrial Economics |language=en |volume=47 |issue=1 |pages=1–40 |doi=10.1111/1467-6451.00088 |issn=0022-1821}}&lt;/ref&gt;

Baǵdarlamalıq támiynat sanaatı baǵdarlamalıq támiynattı islep shıǵarıw, onı saqlaw hám járiyalaw menen shuǵıllanatuǵın kárxanalardı óz ishine aladı. Bul sanaat jáne de oqıtıw, hújjetlestiriw hám másláhát beriw sıyaqlı baǵdarlamalıq támiynat xızmetlerin de óz ishine aladı.

== Kompyuter iliminiń tarmaqları ==

=== Kompyuter injeneriyası ===
[[Kompyuter injiniring|Kompyuter injeneriyası]] yamasa kompyuter injiniringi ‒ bul kompyuter [[Kompyuter apparatlıq támiynatı|apparatlıq]] hám [[Programmalıq támiynat|baǵdarlamalıq]] támiynatın islep shıǵıw ushın zárúr bolǵan elektr injeneriyası hám kompyuter iliminiń bir neshe tarawların biriktiretuǵın pán.&lt;ref&gt;{{Cite book | author1 = IEEE Computer Society | author-link = IEEE Computer Society | author2 = ACM | author-link2 = Association for Computing Machinery | title = Computer Engineering 2004: Curriculum Guidelines for Undergraduate Degree Programs in Computer Engineering | url = http://www.acm.org/education/education/curric_vols/CE-Final-Report.pdf | access-date = 17 December 2012 | date = 12 December 2004 | page = iii | quote = Computer System engineering has traditionally been viewed as a combination ofboth electronic engineering (EE) and computer science (CS). | archive-date = 12 June 2019 | archive-url = https://web.archive.org/web/20190612130313/https://www.acm.org/education/education/curric_vols/CE-Final-Report.pdf | url-status = dead }}&lt;/ref&gt; Kompyuter injenerleri ádette tek baǵdarlamalıq támiynat injeneriyası yamasa elektronika injeneriyası emes, al elektronika injeneriyası (yamasa elektr injeneriyası), baǵdarlamalıq támiynattı proektlestiriw hám apparatlıq-baǵdarlamalıq integraciya boyınsha tálim aladı. Kompyuter injenerleri ayırım [[Mikroprocessor|mikroprocessorlar]], [[Jeke kompyuter|jeke kompyuterler]] hám superkompyuterlerdi proektlestiriwden baslap sxemalardı proektlestiriwge shekem kompyuter texnologiyalarınıń kóplegen apparatlıq hám baǵdarlamalıq aspektleri menen shuǵıllanadı. Injeneriyanıń bul tarawı tek óz tarawı sheńberinde apparatlıq támiynattı proektlestiriwdi ǵana emes, sonday-aq apparatlıq támiynat penen onıń islew ortası arasındaǵı óz-ara tásirlerdi de óz ishine aladı.&lt;ref&gt;{{Web deregi
 | last = Trinity College Dublin | url = http://www.tcd.ie/Engineering/about/what_is_eng/computer_eng_intro.html | title = What is Computer System Engineering | access-date = 21 April 2006}}, &quot;Computer engineers need not only to understand how computer systems themselves work, but also how they integrate into the larger picture. Consider the car. A modern car contains many separate computer systems for controlling such things as the engine timing, the brakes and the air bags. To be able to design and implement such a car, the computer engineer needs a broad theoretical understanding of all these various subsystems &amp; how they interact.&lt;/ref&gt;

=== Baǵdarlamalıq támiynat injeneriyası ===
[[Programmalıq injiniring|Baǵdarlamalıq támiynat injeneriyası]] yamasa programmalıq injiniring ‒ bul baǵdarlamalıq támiynattı proektlestiriw, rawajlandırıw, paydalanıw hám texnikalıq xızmet kórsetiwge sistemalı, tártipli hám san jaǵınan bahalanatuǵın usıldı qollanıw, sonday-aq usı usıllardı úyreniw.&lt;ref name=&quot;BoDu04&quot;&gt;{{cite book|pages =1| first1= Alain| last1=Abran| first2=James W.| last2=Moore| first3=Pierre| last3=Bourque| first4=Robert| last4=Dupuis| first5=Leonard L.| last5=Tripp| title=Guide to the Software Engineering Body of Knowledge| year=2004| publisher=IEEE| isbn=978-0-7695-2330-9}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi | author = ACM | year = 2006 | url = http://computingcareers.acm.org/?page_id=12 | title = Computing Degrees &amp; Careers | publisher = ACM | access-date = 23 November 2010 | archive-url = https://web.archive.org/web/20110617053818/http://computingcareers.acm.org/?page_id=12 | archive-date = 17 June 2011 | url-status = dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book | last = Laplante | first = Phillip | title = What Every Engineer Should Know about Software Engineering | publisher = CRC | location = Boca Raton | year = 2007 | isbn = 978-0-8493-7228-5 | url = https://books.google.com/books?id=pFHYk0KWAEgC&amp;q=What%20Every%20Engineer%20Should%20Know%20about%20Software%20Engineering.&amp;pg=PA1 | access-date = 21 January 2011 }}&lt;/ref&gt; Yaǵnıy, injeneriyanı baǵdarlamalıq támiynatqa qollanıw. Bul — máseleni sheshiw ushın túsiniklerdi paydalanıp, sheshimdi oylap tabıw, modellestiriw hám keńeytiw. Bul atamanıń birinshi márte qollanılıwı 1968-jılǵı NATO Baǵdarlamalıq támiynat injeneriyası konferenciyasında bolǵan hám sol waqıtta orın alǵan baǵdarlamalıq támiynat daǵdarısı haqqında oylanıwǵa túrtki bolıwı názerde tutılǵan.&lt;ref&gt;{{cite book| last=Sommerville| first=Ian| title=Software Engineering| edition=7| url=https://books.google.com/books?id=PqsWaBkFh1wC| access-date=10 January 2013
| year=2008| publisher=Pearson Education| isbn=978-81-7758-530-8| page=26}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi| url = http://homepages.cs.ncl.ac.uk/brian.randell/NATO/NATOReports/index.html| title = The 1968/69 NATO Software Engineering Reports| access-date = 11 October 2008 | last = Randell | first = Brian | author-link = Brian Randell|date = 10 August 2001| work = Brian Randell's University Homepage| publisher = The School of the Computer Sciences, Newcastle University| quote = The idea for the first NATO Software Engineering Conference, and in particular that of adopting the then practically unknown term ''software engineering'' as its (deliberately provocative) title, I believe came originally from Professor [[Friedrich L. Bauer|Fritz Bauer]].}}&lt;/ref&gt; Keń qollanılatuǵın hám ulıwmalıq mániske iye bolǵan &quot;baǵdarlamalıq támiynattı rawajlandırıw&quot; termini injenerlik paradigmanı tolıq qamtıp almaydı. Baǵdarlamalıq támiynat injeneriyasınıń injenerlik pán sıpatında ulıwma qabıl etilgen túsinikleri Baǵdarlamalıq támiynat injeneriyası bilimler jıynaǵı boyınsha qollanbada (SWEBOK) anıqlanǵan. SWEBOK xalıqaralıq dárejede qabıl etilgen ISO/IEC TR 19759:2015 standartına aylanǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi | url = http://www.iso.org/iso/iso_catalogue/catalogue_tc/catalogue_detail.htm?csnumber=33897| id= ISO/IEC TR 19759:2015| access-date = 21 May 2019|title = Software Engineering — Guide to the software engineering body of knowledge (SWEBOK)|publisher = International Organization for Standardization}}&lt;/ref&gt;

=== Kompyuter ilimi ===
Kompyuter ilimi yamasa esaplaw ilimi (qısqartılǵan túrde CS yamasa Comp Sci) ‒ esaplawlar hám onıń qollanılıwlarına ilimiy hám ámeliy kózqaras. Kompyuter ilimi boyınsha qánige esaplaw teoriyası hám esaplaw sistemaların proektlestiriw tarawında qánigelesedi.&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=http://wordnetweb.princeton.edu/perl/webwn?s=computer%20scientist |title=WordNet Search — 3.1 |publisher=Wordnetweb.princeton.edu |access-date=14 May 2012}}&lt;/ref&gt;

Onıń tarawları kompyuter sistemalarında ámelge asırıw hám qollanıw ushın ámeliy usıllar hám pútkilley teoriyalıq tarawlarǵa bóliniwi múmkin. Ayırımları, mısalı, esaplaw mashqalalarınıń tiykarǵı qásiyetlerin úyrenetuǵın esaplaw quramallıǵı teoriyası júdá abstrakt bolsa, al basqaları, mısalı, kompyuter grafikası haqıyqıy dúnyadaǵı qollanılıwlarǵa itibar qaratadı. Basqaları esaplawlardı ámelge asırıwdaǵı mashqalalarǵa dıqqat awdaradı. Mısalı, programmalastırıw tili teoriyası esaplawlardı táriyiplew usılların úyrense, kompyuter programmalastırıwdı úyreniw programmalastırıw tillerin hám quramalı sistemalardı qollanıwdı izertleydi. Adam-kompyuter óz-ara tásiri tarawı kompyuterler hám esaplawlardı adamlar ushın paydalı, qolaylı hám ulıwma ashıq aydın etiwdegi mashqalalarǵa itibar qaratadı. &lt;ref&gt;{{Web deregi |title=The Interaction Design Foundation — What is Human-Computer Interaction (HCI)? |url=https://www.interaction-design.org/literature/topics/human-computer-interaction}}&lt;/ref&gt;

=== Maǵlıwmatlar ilimi ===
Maǵlıwmatlar ilimi ‒ bul ilimiy hám esaplaw quralların qollanıp, maǵlıwmatlardıń kólemi hám qoljetimliliginiń artıwı menen baylanıslı bolǵan maǵlıwmatlardan informaciya hám túsiniklerdi alıw tarawı.&lt;ref&gt;{{Cite journal |last=Dhar |first=Vasant |date=2013 |title=Data science and prediction |url=https://dl.acm.org/doi/10.1145/2500499 |journal=Communications of the ACM |language=en |volume=56 |issue=12 |pages=64–73 |doi=10.1145/2500499 |issn=0001-0782}}&lt;/ref&gt; Data mining, big data, statistika, [[mashinalıq oqıtıw]] hám [[tereń oqıtıw]] — bulardıń hámmesi maǵlıwmatlar ilimi menen baylanıslı.&lt;ref&gt;{{Cite journal |last=Cao |first=Longbing |date=31 May 2018 |title=Data Science: A Comprehensive Overview |journal=ACM Computing Surveys |language=en |volume=50 |issue=3 |pages=1–42 |doi=10.1145/3076253 |s2cid=207595944 |issn=0360-0300|doi-access=free |arxiv=2007.03606 }}&lt;/ref&gt;

=== Informaciyalıq sistemalar ===
[[Informaciyalıq sistema|Informaciyalıq sistemalar]] (IS) ‒ bul adamlar hám shólkemler maǵlıwmatlardı jıynaw, filtrlew, islew, jaratıw hám tarqatıw ushın paydalanatuǵın qural-úskeneler hám programmalıq támiyinlewdiń (informaciyalıq texnologiyalardı qarań) bir-birin tolıqtırıwshı tarmaqların úyreniw.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://wwwmatthes.in.tum.de/wikis/system-cartography/application-landscape|title=Definition of Application Landscape|date=21 January 2009|publisher=Software Engineering for Business Information Systems (sebis)|access-date=14 January 2011|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20110305011857/http://wwwmatthes.in.tum.de/wikis/system-cartography/application-landscape|archive-date=5 March 2011}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal |last=Denning |first=Peter |date=July 1999 |title=COMPUTER SCIENCE: THE DISCIPLINE |journal=Encyclopaedia of Computer Science (2000 Edition) |quote=The Domain of Computer Science: Even though computer science addresses both human-made and natural information processes, the main effort in the discipline has been directed toward human-made processes, especially information processing systems and machines}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite book|last1=Jessup|first1=Leonard M.|first2=Joseph S.|last2=Valacich|date=2008|title=Information Systems Today|edition=3rd|publisher= Pearson Publishing|pages = –, 416}}&lt;/ref&gt; ACM (Association for Computing Machinery) niń Esaplaw kareraları IS nı bılay táriyipleydi:
{{Blockquote|
&quot;IS [dáreje] baǵdarlamalarınıń kópshiligi biznes mekteplerinde jaylasqan; biraq, olar basqarıw informaciyalıq sistemaları, kompyuter informaciyalıq sistemaları yamasa biznes informaciyalıq sistemaları sıyaqlı hár qıylı atamalarǵa iye bolıwı múmkin. Barlıq IS dárejeleri biznes hám esaplaw temaların birgelikte úyretedi, biraq texnikalıq hám shólkemlestiriw máseleleri arasındaǵı basımlıq baǵdarlamalar arasında ózgerip turadı. Mısalı, baǵdarlamalar talap etiletuǵın programmalastırıw muǵdarı boyınsha ádewir ayırmashılıq qıladı.&quot;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://computingcareers.acm.org/index.html@page_id=9.html|title=Computing Degrees &amp; Careers &quot; Information Systems|publisher=Association for Computing Machinery|access-date=6 July 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20180706021730/http://computingcareers.acm.org/index.html@page_id=9.html|archive-date=6 July 2018|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;
}}

IS izertlewi biznes hám kompyuter ilimin baylanıstıradı, informaciya hám esaplawdıń teoriyalıq tiykarların qollanıp, kompyuter ilimi tarawı sheńberinde hár qıylı biznes modellerin hám olarǵa baylanıslı algoritmlik processlerdi úyrenedi.&lt;ref&gt;{{cite journal |last1=Davis |first1=Timothy |last2=Geist |first2=Robert |last3=Matzko |first3=Sarah |last4=Westall |first4=James |date=March 2004 |title=τ'εχνη: A First Step |journal=Technical Symposium on Computer Science Education |pages=125–129 |isbn= 1-58113-798-2 |quote=In 1999, Clemson University established a (graduate) degree program that bridges the arts and the sciences... All students in the program are required to complete graduate level work in both the arts and computer science}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal |last=Khazanchi |first=Deepak |author2=Bjorn Erik Munkvold |date=Summer 2000 |title=Is information system a science? an inquiry into the nature of the information systems discipline |journal=ACM SIGMIS Database |volume=31 |issue=3 |pages=24–42 |issn=0095-0033 |doi=10.1145/381823.381834 |s2cid=52847480 |quote=From this we have concluded that IS is a science, i.e., a scientific discipline in contrast to purportedly non-scientific fields|doi-access=free }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|quote=Computer Science is the study of all aspects of computer systems, from the theoretical foundations to the very practical aspects of managing large software projects |title= Bachelor of Information Sciences (Computer Science) |date=	24 February 2006 |url=http://study.massey.ac.nz/major.asp?major_code=2010&amp;prog_code=93068 |website=Massey University |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20060619125916/http://study.massey.ac.nz/major.asp?major_code=2010&amp;prog_code=93068 |archive-date=19 June 2006 }}&lt;/ref&gt; Kompyuter Informaciyalıq Sistemaları (CIS) tarawı kompyuterlerdi hám algoritmlik processlerdi, sonıń ishinde olardıń principlerin, programmalıq hám apparatlıq dizaynın, qollanılıwların hám jámiyetke tásirin úyrenedi,&lt;ref&gt;{{cite journal |last=Polack |first=Jennifer |date=December 2009 |title=Planning a CIS Education Within a CS Framework |journal=Journal of Computing Sciences in Colleges |volume=25 |issue=2 |pages=100–106 |issn= 1937-4771}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite journal |last=Hayes |first=Helen |author2=Onkar Sharma |date=February 2003 |title=A decade of experience with a common first year program for computer science, information systems and information technology majors |journal=Journal of Computing Sciences in Colleges |volume=18 |issue=3 |pages=217–227 |issn=1937-4771 |quote=In 1988, a degree program in Computer Information Systems (CIS) was launched with the objective of providing an option for students who were less inclined to become programmers and were more interested in learning to design, develop, and implement Information Systems, and solve business problems using the systems approach}}&lt;/ref&gt; al IS bolsa dizaynǵa qaraǵanda funkcionallıqqa kóbirek itibar beredi.&lt;ref name=&quot;Freeman_Hart_2004&quot;&gt;{{cite journal |last1=Freeman |first1=Peter |last2=Hart |first2=David |date=August 2004 |title=A Science of Design for Software-Intensive Systems |doi-access=free |s2cid-access=free |journal=Communications of the ACM |volume=47 |issue=8 |pages=19–21 |issn= 0001-0782 |quote=Computer science and engineering needs an intellectually rigorous, analytical, teachable design process to ensure development of systems we all can live with ... Though the other components' connections to the software and their role in the overall design of the system are critical, the core consideration for a software-intensive system is the software itself, and other approaches to systematizing design have yet to solve the &quot;software problem&quot;—which won't be solved until software design is understood scientifically. |doi=10.1145/1012037.1012054|s2cid=14331332 }}&lt;/ref&gt;

=== Informaciyalıq texnologiya ===
[[Informaciyalıq texnologiya]] (IT) ‒ bul kompyuterler hám telekommunikaciya quralların maǵlıwmatlardı saqlaw, qayta tabıw, jiberiw hám qayta islew ushın qollanıw bolıp, [31] kóbinese biznes yamasa basqa kárxana kontekstinde islenedi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://foldoc.org/information+technology|title=Free on-line dictionary of computing (FOLDOC)|access-date=9 February 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130415234011/http://foldoc.org/Information+Technology|archive-date=15 April 2013|url-status=dead}}&lt;/ref&gt; Bul atama ádette kompyuterler hám kompyuter tarmaqlarınıń sinonimi retinde qollanıladı, biraq sonday-aq televidenie hám telefonlar sıyaqlı basqa informaciya tarqatıw texnologiyaların da óz ishine aladı. Bir neshe sanaat tarawları informaciyalıq texnologiya menen baylanıslı, sonıń ishinde kompyuter apparatlıq támiynatı, programmalıq támiynat, elektronika, yarım ótkizgishler, internet, telekommunikaciya quralları, elektron sawda hám kompyuter xızmetleri bar.&lt;ref name=&quot;DMC&quot;&gt;
{{citation |last1=Chandler |first1=Daniel |last2=Munday |first2=Rod |contribution=Information technology |title=A Dictionary of Media and Communication |date=January 2011 |edition=first |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-956875-8 |url=http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&amp;entry=t326.e1343 |access-date=1 August 2012}} {{subscription required}}
&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Ralston2000&quot;&gt;On the later more broad application of the term IT, Keary comments- &quot;In its original application 'information technology' was appropriate to describe the convergence of technologies with application in the broad field of data storage, retrieval, processing, and dissemination. This useful conceptual term has since been converted to what purports to be concrete use, but without the reinforcement of definition...the term IT lacks substance when applied to the name of any function, discipline, or position.&quot; {{cite book|author=Anthony Ralston|title=Encyclopedia of computer science|url=https://books.google.com/books?id=yQ9LAQAAIAAJ|access-date=12 May 2013|year=2000|publisher=Nature Pub. Group|isbn=978-1-56159-248-7}}.&lt;/ref&gt;

== Izertlew hám payda bolıp atırǵan texnologiyalar ==
DNK tiykarındaǵı esaplaw hám kvantlıq esaplaw hám apparatlıq, hám programmalıq támiynat ushın aktiv izertlew tarawları bolıp tabıladı, mısalı, kvantlıq algoritmlerdi islep shıǵıw. Keleshek texnologiyalar ushın potencial infrastruktura fotolitografiya ústindegi DNK origamisin&lt;ref&gt;{{cite journal | last1 = Kershner | first1 = Ryan J. | last2 = Bozano | first2 = Luisa D. | last3 = Micheel | first3 = Christine M. | last4 = Hung | first4 = Albert M. | last5 = Fornof | first5 = Ann R. | last6 = Cha | first6 = Jennifer N. | last7 = Rettner | first7 = Charles T. | last8 = Bersani | first8 = Marco | last9 = Frommer | first9 = Jane | last10 = Rothemund | first10 = Paul W. K. | last11 = Wallraff | first11 = Gregory M. | year = 2009 | title = Placement and orientation of individual DNA shapes on lithographically patterned surfaces | journal = [[Nature Nanotechnology]] | volume =  4| issue = 9| pages =  557–561| doi = 10.1038/nnano.2009.220 | pmid = 19734926 | bibcode = 2009NatNa...4..557K | citeseerx = 10.1.1.212.9767 }} [http://www.nature.com/nnano/journal/vaop/ncurrent/extref/nnano.2009.220-s1.pdf supplementary information: DNA origami on photolithography]&lt;/ref&gt; hám ion tutqıshları arasında informaciya almasıw ushın kvantlıq antennalardı.&lt;ref&gt;{{cite journal | doi = 10.1038/nature09800 | volume=471 | title=Trapped-ion antennae for the transmission of quantum information | year=2011 | journal=Nature | pages=200–203  | last1 = Harlander | first1 = M.| issue = 7337 | pmid = 21346764 | arxiv = 1011.3639 | bibcode = 2011Natur.471..200H | s2cid = 4388493 }}
*{{cite press release |date=26 February 2011 |title=Atomic antennas transmit quantum information across a microchip |website=ScienceDaily |url=https://www.sciencedaily.com/releases/2011/02/110223133444.htm}}&lt;/ref&gt; óz ishine aladı. 2011-jılǵa kelip, izertlewshiler 14 kubitti qamtıp alǵan edi.&lt;ref&gt;{{cite journal | doi = 10.1103/PhysRevLett.106.130506 | volume=106 | title=14-Qubit Entanglement: Creation and Coherence | year=2011 | journal=Physical Review Letters | last1 = Monz | first1 = Thomas| issue=13 | pmid=21517367 | arxiv=1009.6126 | bibcode=2011PhRvL.106m0506M | page=130506 | s2cid=8155660 }}
&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.nanowerk.com/news/newsid=20823.php|title=World record: Calculations with 14 quantum bits|website=www.nanowerk.com}}&lt;/ref&gt; Tez cifrlı sxemalar, sonıń ishinde Djozefson tutasıwlarına hám tez bir flyukslı kvantlıq texnologiyaǵa tiykarlanǵan sxemalar, nanomasshtablı asaótkizgishlerdiń ashılıwı menen ámelge asırılıwǵa jaqınlasıp atır.&lt;ref&gt;Saw-Wai Hla et al., ''Nature Nanotechnology'' 31 March 2010 [http://www.thinq.co.uk/news/2010/3/30/worlds-smallest-superconductor-discovered/ &quot;World's smallest superconductor discovered&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100528133148/http://www.thinq.co.uk/news/2010/3/30/worlds-smallest-superconductor-discovered/|date=28 May 2010}}. Four pairs of certain molecules have been shown to form a nanoscale superconductor, at a dimension of 0.87 [[Nanometer|nanometers]]. Access date 31 March 2010&lt;/ref&gt;

Optikalıq talshıq hám fotonlıq (optikalıq) qurılmalar, burınnan berli uzaq aralıqlarǵa maǵlıwmat jetkeriw ushın qollanılıp kelgen, házir maǵlıwmat orayları tárepinen CPU hám yarım ótkizgishli yad komponentleri menen birge qollanıla baslandı. Bul RAM di CPU dan optikalıq baylanıslar arqalı ajıratıwǵa múmkinshilik beredi.&lt;ref&gt;[http://www.technologyreview.com/computing/25924/?a=f Tom Simonite, &quot;Computing at the speed of light&quot;, ''Technology Review'' Wed., August 4, 2010] [[MIT]]&lt;/ref&gt; IBM elektronlıq hám optikalıq informaciyanı bir chipte qayta isleytuǵın integraciyalanǵan sxema dúzdi. Bul CMOS-integraciyalanǵan nanofotonika (CINP) dep ataladı.&lt;ref&gt;[http://www.extremetech.com/computing/142881-ibm-creates-first-cheap-commercially-viable-silicon-nanophotonic-chip Sebastian Anthony (Dec 10,2012), &quot;IBM creates first commercially viable silicon nanophotonic chip&quot;], accessdate=2012-12-10&lt;/ref&gt; Optikalıq baylanıslardıń bir artıqmashılıǵı — burın belgili bir túrdegi sistema-chip (SoC) talap etetuǵın tiykarǵı platalar endi burınǵı arnawlı yad hám tarmaq kontrollerlerin tiykarǵı platalardan shıǵarıp, olardı stellajǵa jaylastırıwǵa múmkinshilik beredi. Bul artqı taxta baylanısların hám hár qıylı SoC túrleri ushın tiykarǵı platalardı standartlastırıwǵa múmkinshilik beredi, bul bolsa CPU lardı óz waqtında jańalawǵa imkaniyat jaratadı.&lt;ref&gt;[https://www.zdnet.com/article/open-compute-does-the-data-center-have-an-open-future/ Open Compute: Does the data center have an open future?] accessdate=2013-08-11&lt;/ref&gt;

Izertlewdiń jáne bir tarawı ‒ spintronika. Spintronika qızıw payda etpesten esaplaw quwatı hám saqlaw múmkinshiligin bere aladı.&lt;ref&gt;{{Cite news|date=8 August 2007|title=Putting electronics in a spin|language=en-GB|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/technology/6935638.stm|access-date=23 November 2020}}&lt;/ref&gt; Fotonika hám spintronikanı birgelikte qollanatuǵın gibrid chipler boyınsha da ayırım izertlewler alıp barılmaqta.&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=https://www.spice.uni-mainz.de/files/2018/11/UFS_2018_Koopmans.pdf |title=Merging spintronics with photonics |access-date=6 September 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190906155347/https://www.spice.uni-mainz.de/files/2018/11/UFS_2018_Koopmans.pdf |archive-date=6 September 2019 |url-status=dead }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Lalieu|first1=M. L. M.|last2=Lavrijsen|first2=R.|last3=Koopmans|first3=B.|date=10 January 2019|title=Integrating all-optical switching with spintronics|url= |journal=Nature Communications|language=en|volume=10|issue=1|pages=110|doi=10.1038/s41467-018-08062-4|pmid=30631067|pmc=6328538|arxiv=1809.02347|bibcode=2019NatCo..10..110L|issn=2041-1723}}&lt;/ref&gt; Sonday-aq, plazmonika, fotonika hám elektronikanı birgelikte qollanıw boyınsha da izertlewler dawam etpekte.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Farmakidis|first1=Nikolaos|last2=Youngblood|first2=Nathan|last3=Li|first3=Xuan|last4=Tan|first4=James|last5=Swett|first5=Jacob L.|last6=Cheng|first6=Zengguang|last7=Wright|first7=C. David|last8=Pernice|first8=Wolfram H. P.|last9=Bhaskaran|first9=Harish|date=1 November 2019|title=Plasmonic nanogap enhanced phase-change devices with dual electrical-optical functionality|url= |journal=Science Advances|language=en|volume=5|issue=11|pages=eaaw2687|doi=10.1126/sciadv.aaw2687|pmid=31819898|pmc=6884412|arxiv=1811.07651|bibcode=2019SciA....5.2687F|issn=2375-2548}}&lt;/ref&gt;

=== Bultlı esaplaw ===
Bult esaplawları ‒ bul esaplaw resursların, mısalı serverler yamasa qollanbalardı, usı resurslardıń iyesi menen aqırǵı paydalanıwshı arasında óz-ara tásir etiwdi talap etpesten paydalanıwǵa múmkinshilik beretuǵın model. Ol ádette xızmet sıpatında usınıladı, bul onı usınılatuǵın funkcionallıqqa baylanıslı Xızmet sıpatındaǵı Baǵdarlamalıq támiyinlew, Xızmet sıpatındaǵı Platformalar hám Xızmet sıpatındaǵı Infrastruktura mısalına aylandıradı. Tiykarǵı ózgesheliklerine talap boyınsha kiriw, keń tarmaqlı kiriw hám tez masshtablaw múmkinshiligi kiredi.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://faculty.winthrop.edu/domanm/csci411/Handouts/NIST.pdf |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20221009/http://faculty.winthrop.edu/domanm/csci411/Handouts/NIST.pdf |archive-date=9 October 2022 |url-status=live|title=The NIST Definition of Cloud Computing|date=September 2011|work=U.S. Department of Commerce}}&lt;/ref&gt; Bul jeke paydalanıwshılarǵa yamasa kishi bizneske masshtab ekonomiyasınan payda alıwǵa múmkinshilik beredi.

Bul tarawdaǵı qızıǵıwshılıq tuwdırǵan bir baǵdar — onıń energiya nátiyjeliligin qollaw potencialı. Mıńlaǵan jeke mashinalar ornına bir mashinada esaplawdıń mıńlaǵan instanciyalarınıń orın alıwına múmkinshilik beriw energiyanı únemlewge járdem beriwi múmkin. Bul jáne de millionlaǵan úyler hám keńseler ornına bir server fermasın jańartılatuǵın energiya deregi menen támiyinlew jeterli bolǵanlıqtan, jańartılatuǵın energiya deregine ótiwdi de ańsatlastırıwı múmkin.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Berl|first1=A.|last2=Gelenbe|first2=E.|last3=Girolamo|first3=M. Di|last4=Giuliani|first4=G.|last5=Meer|first5=H. De|last6=Dang|first6=M. Q.|last7=Pentikousis|first7=K.|date=September 2010|title=Energy-Efficient Cloud Computing|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/8130358|journal=The Computer Journal|volume=53|issue=7|pages=1045–1051|doi=10.1093/comjnl/bxp080|issn=1460-2067}}&lt;/ref&gt;

Biraq, bul oraylastırılǵan esaplaw modeli bir qatar mashqalalardı, ásirese qáwipsizlik hám jeke turmıs sırın saqlaw máselelerin keltirip shıǵaradı. Házirgi nızamshılıq paydalanıwshılardı kompaniyalardıń óz serverlerinde olardıń maǵlıwmatların nadurıs paydalanıwınan jetkilikli dárejede qorǵamaydı. Bul bult esaplawları hám texnologiya kompaniyaları boyınsha onnan keyingi nızamshılıq tártiplestiriwler ushın potencialdıń bar ekenligin kórsetedi.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Kaufman|first=L. M.|date=July 2009|title=Data Security in the World of Cloud Computing|journal=IEEE Security Privacy|volume=7|issue=4|pages=61–64|doi=10.1109/MSP.2009.87|s2cid=16233643|issn=1558-4046}}&lt;/ref&gt;

=== Kvantlıq esaplaw ===
Kvantlıq esaplaw ‒ kompyuter ilimi, informaciya teoriyası hám kvant fizikası pánlerin birlestiretuǵın izertlew tarawı. Informaciyanıń fizikanıń bir bólegi retindegi ideyası salıstırmalı túrde jańa bolsa da, informaciya teoriyası menen kvant mexanikası arasında kúshli baylanıs bar ekenligi kórinip tur.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Steane|first=Andrew|date=1 February 1998|title=Quantum computing|journal=Reports on Progress in Physics|language=en|volume=61|issue=2|pages=117–173|doi=10.1088/0034-4885/61/2/002|issn=0034-4885|bibcode=1998RPPh...61..117S|arxiv=quant-ph/9708022|s2cid=119473861}}&lt;/ref&gt; Dástúrli esaplaw birler hám nóllerden ibarat binar sistemada isleytuǵın bolsa, kvantlıq esaplaw kubitlerdi paydalanadı. Kubitler superpoziciyada, yaǵnıy bir hám nól halatlarınıń ekewinde de bir waqıtta bolıw uqıplılıǵına iye. Solay etip, kubittiń mánisi 1 menen 0 arasında emes, al ólshengen waqtına baylanıslı ózgeredi. Kubitlerdiń bul qásiyeti kvant shırmalısıwı dep ataladı hám kvant kompyuterleriniń úlken kólemli esaplawlardı orınlawına múmkinshilik beretuǵın kvantlıq esaplawdıń tiykarǵı ideyası bolıp tabıladı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last1=Horodecki|first1=Ryszard|last2=Horodecki|first2=Paweł|last3=Horodecki|first3=Michał|last4=Horodecki|first4=Karol|date=17 June 2009|title=Quantum entanglement|journal=Reviews of Modern Physics|volume=81|issue=2|pages=865–942|doi=10.1103/RevModPhys.81.865|bibcode=2009RvMP...81..865H|arxiv=quant-ph/0702225|s2cid=59577352}}&lt;/ref&gt; Kvantlıq esaplaw kóbinese ilimiy izertlewlerde, dástúrli kompyuterler zárúr esaplawlardı orınlaw ushın jetkilikli esaplaw quwatına iye bolmaǵan jaǵdaylarda, mısalı, molekulalıq modellestiriwde qollanıladı. Iri molekulalar hám olardıń reakciyaları dástúrli kompyuterler esaplawı ushın júdá quramalı, biraq kvant kompyuterleriniń esaplaw quwatı usınday esaplawlardı orınlaw ushın qural bola aladı.&lt;ref&gt;{{Cite journal |title= Quantum Computing for Molecular Biology*|journal=ChemBioChem |date=3 July 2023 |volume=24 |issue=13 |doi=10.1002/cbic.202300120 |url=https://chemistry-europe.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/cbic.202300120 |last1=Baiardi |first1=Alberto |last2=Christandl |first2=Matthias |last3=Reiher |first3=Markus |pages=e202300120 |pmid=37151197 |arxiv=2212.12220 }}&lt;/ref&gt;

== Derekler ==
{{Derekler}}
&lt;references /&gt;
__BÖLİDİMÖNDEMEW__
[[Kategoriya:Kompyuter arxitekturası]]</text>
      <sha1>o8wqsexre01uc4skjij412vv9prrap2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kompyuter yadı</title>
    <ns>0</ns>
    <id>22595</id>
    <revision>
      <id>125692</id>
      <parentid>102442</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T11:13:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <origin>125692</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34359" sha1="jq7u2i3krudholq1r8dvoa78ezzfg04" xml:space="preserve">
[[Fayl:RAM_Module_(SDRAM-DDR4).jpg|nobaý|DDR4 SDRAM moduli. 2021-jılǵa kelip, kompyuterlerde hám serverlerde qollanılatuǵın kompyuter yadınıń 90 procentten aslamı usı túrde boldı.&lt;ref&gt;{{Cite news|last1=Read|first1=Jennifer|title=DDR5 Era To Officially Begin In 2021, With DRAM Market Currently Transitioning Between Generations, Says TrendForce|url=https://www.emsnow.com/ddr5-era-to-officially-begin-in-2021-with-dram-market-currently-transitioning-between-generations-says-trendforce/|access-date=2 November 2022|publisher=EMSNow|date=5 November 2020}}&lt;/ref&gt;]]
'''Kompyuter yadı''' [[Informaciya túsinigi|informaciyanı]], [[Maǵlıwmat|maǵlıwmatlardı]] hám [[Kompyuter programması|programmalardı]] [[Kompyuter|kompyuterde]] tez paydalanıw ushın saqlaydı.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/technology/computer-memory|bet=Computer memory|avtor=Hemmendinger|at=David|sáne=February 15, 2016|jumıs=[[Encyclopedia Britannica]]|qaralǵan sáne=16 October 2019}}&lt;/ref&gt; ''Yad'' termini kóbinese [[Operativ yad|RAM]], tiykarǵı yad yamasa birinshi dárejeli saqlaw ornı terminleri menen [[sinonim]] bolıp tabıladı. Tiykarǵı yad ushın gónergen sinonimlerine magnit yadrolı yad ushın &quot;core&quot; hám &quot;store&quot; sózlerin óz ishine aladı.

Tiykarǵı yad massalıq saqlaw qurılmasına salıstırǵanda joqarı tezlikte isleydi, al ǵalabalıq saqlaw qurılması ásterek , biraq bit ushın arzanıraq hám sıyımlılıǵı joqarıraq. Ashılǵan programmalardı hám aktiv islenip atırǵan maǵlıwmatlardı saqlawdan tısqarı, kompyuter yadı oqıw hám jazıw ónimdarlıǵın jaqsılaw ushın ǵalabalıq saqlaw keshi hám jazıw buferi xızmetin atqaradı. Operaciyalıq sistemalar islep turǵan programmalarǵa zárúr bolmaǵan jaǵdayda keshlew ushın [[Operativ yad|RAM]] sıyımlılıǵın paydalanadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.kernel.org/doc/html/latest/admin-guide/sysctl/vm.html|bet=Documentation for /proc/sys/vm/}}&lt;/ref&gt; Kerek bolǵan jaǵdayda, kompyuter yadınıń mazmunın saqlaw qurılmasına kóshiriwge boladı; bunı islewdiń keń tarqalǵan usılı - virtual yad dep atalatuǵın yad basqarıw texnikası bolıp tabıladı.

Zamanagóy kompyuter yadı yarım ótkizgishli yad túrinde ámelge asırıladı,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://smithsonianchips.si.edu/ice/cd/MEMORY97/SEC01.PDF|bet=The MOS Memory Market|arxivurl=https://web.archive.org/web/20030725103322/http://smithsonianchips.si.edu/ice/cd/MEMORY97/SEC01.PDF|arxivsáne=2003-07-25|jıl=1997|jumıs=Integrated Circuit Engineering Corporation|baspaxana=[[Smithsonian Institution]]|qaralǵan sáne=16 October 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://smithsonianchips.si.edu/ice/cd/STATUS98/SEC07.PDF|bet=MOS Memory Market Trends|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191016225542/http://smithsonianchips.si.edu/ice/cd/STATUS98/SEC07.PDF|arxivsáne=2019-10-16|jıl=1998|jumıs=Integrated Circuit Engineering Corporation|baspaxana=[[Smithsonian Institution]]|qaralǵan sáne=16 October 2019}}&lt;/ref&gt; bunda maǵlıwmatlar integral sxemadaǵı MOS tranzistorları hám basqa komponentlerden quralǵan yad yacheykalarında saqlanadı.&lt;ref name=&quot;computerhistory&quot;&gt;{{Cite journal|url=https://www.computerhistory.org/siliconengine/metal-oxide-semiconductor-mos-transistor-demonstrated/|title=1960 - Metal Oxide Semiconductor (MOS) Transistor Demonstrated|publisher=[[Computer History Museum]]}}&lt;/ref&gt; Yarım ótkizgishli yadtıń eki tiykarǵı túri bar: turaqlı emes hám turaqlı. Turaqlı yad mısallarına flesh-yad hám ROM, PROM, EPROM hám EEPROM yadları kiredi. Turaqlı emes yad mısallarına birinshi dárejeli saqlaw ushın qollanılatuǵın dinamikalıq tosınnan kiriw yadı (DRAM) hám tiykarınan CPU keshi ushın qollanılatuǵın statikalıq tosınnan kiriw yadı (SRAM) kiredi.

Kópshilik yarım ótkizgishli yadlar hár biri bir [[bit]] (0 yamasa 1) saqlaytuǵın yad yacheykalarına shólkemlestirilgen. Flesh-yad shólkemlestiriwi hár yad yacheykasına bir bit hám hár yacheykaǵa bir neshe bitti saqlay alatuǵın kóp dárejeli yacheykanı óz ishine aladı. Yad yacheykaları belgilengen sóz uzınlıǵındaǵı sózlerge gruppalanǵan, mısalı, 1, 2, 4, 8, 16, 32, 64 yamasa 128 bit. Hár sózge N bitli ekilik adres arqalı kiriwge boladı, bul yadta 2&lt;sup&gt;''N''&lt;/sup&gt; sózdi saqlawǵa múmkinshilik beredi.

== Tariyxı ==
[[Fayl:Historical_cost_of_computer_memory_and_storage.svg|nobaý|Kompyuter yadı hám saqlaw ornınıń tariyxtaǵı eń tómen satıw bahası]]
[[Fayl:Memoria_elettromeccanica_per_il_calcolatore_IBM_602A_-_Museo_scienza_tecnologia_Milano_D1191.jpg|nobaý|IBM 602 qurılmasında qollanılǵan elektromexanikalıq yad, erte dáwirdegi soqqı kartalı kóbeytiw kalkulyatorı]]
[[Fayl:ENIAC_Penn2.jpg|nobaý|ENIAC qurılmasınıń artqı bóliminiń detalları, vakuum trubkaların kórsetedi]]
[[Fayl:James_Pomerene_IAS_machine.jpg|nobaý|1951-jıllar shamasında IAS kompyuterinde yad sıpatında qollanılǵan Uilyams trubkası]]
[[Fayl:8_bytes_vs._8Gbytes.jpg|nobaý|8 GB microSDHC kartası 8 bayt magnit yadrolı yadtıń ústinde (1 yadro 1 [[bit]] boladı)]]
1940-jıllardıń basında yad texnologiyası kóbinese bir neshe bayt sıyımlılıǵın támiynleytuǵın edi. Mıńlaǵan vakuum trubkaların qollanatuǵın birinshi elektronlı programmalanatuǵın [[Kompyuter|cifrlı kompyuter]] ENIAC, vakuum trubkalarında saqlanǵan on onlıq sanlı 20 sanǵa baylanıslı ápiwayı esaplawlardı orınlay alatuǵın edi.

Kompyuter yadındaǵı kelesi áhmiyetli alǵa ilgerilew 1940-jıllardıń basında Dj. Presper Ekkert tárepinen islep shıǵarılǵan akustikalıq keshigiw sızıǵı yadı menen keldi. Eki ushında kvarc kristalları menen jabılǵan sınap toltırılǵan áynek trubkanı dúziw arqalı, keshigiw sızıqları informaciya bitlerin sınap arqalı tarqalatuǵın ses tolqınları túrinde saqlay alatuǵın, al kvarc kristalları bitlerdi oqıw hám jazıw ushın transdyuserler sıpatında xızmet etetuǵın edi. Keshigiw sızıǵı yadınıń sıyımlılıǵı bir neshe mıń bitke sheklengen edi.

Keshigiw sızıǵınıń eki alternativası - Uilyams trubkası hám Selektron trubkası 1946-jılı payda boldı, ekewi de saqlaw quralı sıpatında ayna trubkalardaǵı elektron nurların paydalanatuǵın edi. Katod-nur trubkaların qollanıp, Fred Uilyams birinshi [[Operativ yad|tosınnan kiriw kompyuter yadı]] bolǵan Uilyams trubkasın oylap taptı. Uilyams trubkası Selektron trubkasına qaraǵanda kóbirek informaciyanı saqlay alatuǵın (Selektron 256 bit penen sheklengen edi, al Uilyams trubkası mıńlaǵan bitti saqlay alatuǵın) hám arzanıraq edi. Degen menen, Uilyams trubkası qorshaǵan orta tásirlerine júdá sezimtal bolǵan.

1940-jıllardıń aqırında turaqlı yadtı tabıw ushın háreketler baslandı. Magnit yadrolı yad elektr toǵı úzilgennen keyin de yadtıń saqlanıp qalıwına múmkinshilik berdi. Ol 1940-jıllardıń aqırında Frederik V. Vie hám An Van tárepinen islep shıǵarıldı hám 1950-jıllardıń basında Djey Forrester hám Yan A. Rayxman tárepinen jetilistirilip, 1953-jılı Whirlwind I kompyuteri menen kommerciyalıq jaqtan óndiriske shıǵarıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/storageengine/whirlwind-computer-debuts-core-memory/|bet=1953: Whirlwind computer debuts core memory|jumıs=[[Computer History Museum]]|qaralǵan sáne=2 August 2019}}&lt;/ref&gt; Magnit yadrolı yad 1960-jıllarda MOS yarım ótkizgishli yadı rawajlanǵanǵa shekem yadtıń eń basım forması boldı.&lt;ref name=&quot;computerhistory1966&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/siliconengine/semiconductor-rams-serve-high-speed-storage-needs/|bet=1966: Semiconductor RAMs Serve High-speed Storage Needs|jumıs=[[Computer History Museum]]|qaralǵan sáne=19 June 2019}}&lt;/ref&gt;

Birinshi yarım ótkizgishli yad 1960-jıllardıń basında bipolyar tranzistorlardı qollanıp, flip-flop sxeması sıpatında ámelge asırıldı.&lt;ref name=&quot;computerhistory1966&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/siliconengine/semiconductor-rams-serve-high-speed-storage-needs/|bet=1966: Semiconductor RAMs Serve High-speed Storage Needs|jumıs=[[Computer History Museum]]|qaralǵan sáne=19 June 2019}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.computerhistory.org/siliconengine/semiconductor-rams-serve-high-speed-storage-needs/ &quot;1966: Semiconductor RAMs Serve High-speed Storage Needs&quot;]. ''[[Computer History Museum]]''&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;19 June&lt;/span&gt; 2019&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; Diskret qurılmalardan jasalǵan yarım ótkizgishli yad birinshi ret 1961-jılı Texas Instruments kompaniyası tárepinen AQSH Hawa Kúshlerine jetkerip berildi. Sol jılı integral sxema (IC) chipindegi qattı deneli yad koncepciyası Fairchild Semiconductor kompaniyasınıń qollanbalı injeneri Bob Norman tárepinen usınıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/storageengine/transistors-make-fast-memories/|bet=1953: Transistors make fast memories {{!}} The Storage Engine {{!}} Computer History Museum|jumıs=www.computerhistory.org|qaralǵan sáne=2019-11-14}}&lt;/ref&gt; Birinshi bipolyar yarım ótkizgishli yad IC chipi 1965-jılı [[IBM]] tárepinen usınılǵan SP95 boldı.&lt;ref name=&quot;computerhistory1966&quot; /&gt; Yarım ótkizgishli yad magnit yadrolı yadqa qaraǵanda jaqsılanǵan ónimdarlıqtı usınǵanına qaramastan, ol úlkenirek hám qımbatıraq bolıp qaldı hám 1960-jıllardıń aqırına deyin magnit yadrolı yadtıń ornın tolıq iyeley almadı.&lt;ref name=&quot;computerhistory1966&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|title=Semiconductors and the Information Revolution: Magic Crystals that made IT Happen|url=https://books.google.com/books?id=6YLL9197NfMC&amp;pg=PA104}}&lt;/ref&gt;

=== MOS yadı ===
Metal-oksid-yarım ótkizgish maydanlı-effektli tranzistordıń (MOSFET) oylap tabılıwı metal-oksid-yarım ótkizgish (MOS) tranzistorların yad yacheykalarınıń saqlaw elementleri sıpatında ámeliy qollanıwǵa múmkinshilik berdi. MOS yadı 1964-jılı Fairchild Semiconductor kompaniyasında Djon Shmidt tárepinen islep shıǵarıldı.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=kG4rAQAAIAAJ&amp;q=John+Schmidt|title=Solid State Design - Vol. 6}}&lt;/ref&gt; Joqarı ónimdarlıqtan tısqarı, MOS yarım ótkizgishli yadı magnit yadrolı yadqa qaraǵanda arzanıraq edi hám az quwat jumsaytuǵın edi.&lt;ref name=&quot;computerhistory1970&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/siliconengine/mos-dynamic-ram-competes-with-magnetic-core-memory-on-price/|bet=1970: MOS Dynamic RAM Competes with Magnetic Core Memory on Price|jumıs=[[Computer History Museum]]|qaralǵan sáne=29 July 2019}}&lt;/ref&gt; 1965-jılı, Korollik Radar Mekemesiniń Dj. Vud hám R. Ball atlı xızmetkerleri quwat támiynatı, kommutaciyalanǵan kross tárizli baylanıs, óshirgishler hám keshigiw sızıǵı saqlaw ornı ushın MOSFET quwat qurılmalarınan tısqarı, CMOS (komplementar MOS) yad yacheykaların qollanatuǵın cifrlı saqlaw sistemaların usındı. 1968-jılı Fairchild kompaniyasında Federiko Fadjin tárepinen kremniy-qaqpaq MOS integral sxema (MOS IC) texnologiyasınıń rawajlandırılıwı MOS yad chiplerin óndiriw múmkinshiligin berdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/siliconengine/silicon-gate-technology-developed-for-ics/|bet=1968: Silicon Gate Technology Developed for ICs|jumıs=[[Computer History Museum]]|qaralǵan sáne=10 August 2019}}&lt;/ref&gt; NMOS yadı 1970-jıllardıń basında [[IBM]] tárepinen kommerciyalıq jaqtan óndiriske shıǵarıldı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=Recollections on MOSFET Scaling}}&lt;/ref&gt; MOS yadı 1970-jıllardıń basında basım (ústem) yad texnologiyası sıpatında magnit yadrolı yadtıń ornın iyeledi.&lt;ref name=&quot;computerhistory1970&quot; /&gt;

Turaqsız [[Operativ yad|tosınnan kiriw yadınıń]] (RAM) eki tiykarǵı túri - statikalıq tosınnan kiriw yadı (SRAM) hám dinamikalıq tosınnan kiriw yadı (DRAM). Bipolyar SRAM 1963-jılı Fairchild Semiconductor kompaniyasında Robert Norman tárepinen oylap tabıldı,&lt;ref name=&quot;computerhistory1966&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/siliconengine/semiconductor-rams-serve-high-speed-storage-needs/|bet=1966: Semiconductor RAMs Serve High-speed Storage Needs|jumıs=[[Computer History Museum]]|qaralǵan sáne=19 June 2019}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.computerhistory.org/siliconengine/semiconductor-rams-serve-high-speed-storage-needs/ &quot;1966: Semiconductor RAMs Serve High-speed Storage Needs&quot;]. ''[[Computer History Museum]]''&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;19 June&lt;/span&gt; 2019&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; sońınan 1964-jılı Fairchild kompaniyasında Djon Shmidt tárepinen MOS SRAM islep shıǵarıldı.&lt;ref name=&quot;computerhistory1970&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/siliconengine/mos-dynamic-ram-competes-with-magnetic-core-memory-on-price/|bet=1970: MOS Dynamic RAM Competes with Magnetic Core Memory on Price|jumıs=[[Computer History Museum]]|qaralǵan sáne=29 July 2019}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.computerhistory.org/siliconengine/mos-dynamic-ram-competes-with-magnetic-core-memory-on-price/ &quot;1970: MOS Dynamic RAM Competes with Magnetic Core Memory on Price&quot;]. ''[[Computer History Museum]]''&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;29 July&lt;/span&gt; 2019&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; SRAM magnit yadrolı yadqa alternativa boldı, biraq maǵlıwmattıń hár bir [[Bit|biti]] ushın altı tranzistor talap etedi.&lt;ref name=&quot;ibm100&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.ibm.com/ibm/history/ibm100/us/en/icons/dram/|bet=DRAM|sáne=9 August 2017|jumıs=IBM100|baspaxana=[[IBM]]|qaralǵan sáne=20 September 2019}}&lt;/ref&gt; SRAM kommerciyalıq paydalanıw 1965-jılı IBM kompaniyası System/360 Model 95 ushın ózleriniń SP95 SRAM chipin usınǵanda baslanǵan edi.&lt;ref name=&quot;computerhistory1966&quot; /&gt;

[[Toshiba]] kompaniyası 1965-jılı óziniń Toscal BC-1411 elektron kalkulyatorı ushın bipolyar DRAM yad yacheykaların usındı.&lt;ref name=&quot;bc-spec&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.oldcalculatormuseum.com/s-toshbc1411.html|bet=Spec Sheet for Toshiba &quot;TOSCAL&quot; BC-1411|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170703071307/http://www.oldcalculatormuseum.com/s-toshbc1411.html|arxivsáne=3 July 2017|jumıs=Old Calculator Web Museum|qaralǵan sáne=8 May 2018}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;bc&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.oldcalculatormuseum.com/toshbc1411.html|bet=Toshiba &quot;Toscal&quot; BC-1411 Desktop Calculator|arxivurl=https://web.archive.org/web/20070520202433/http://www.oldcalculatormuseum.com/toshbc1411.html|arxivsáne=2007-05-20}}&lt;/ref&gt; Jaqsılanǵan ónimdarlıq usınǵanına qaramastan, bipolyar DRAM sol waqıtta basım orınǵa iye bolǵan magnit yadrolı yadtıń tómen bahası menen básekilese almadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/siliconengine/semiconductor-rams-serve-high-speed-storage-needs/|bet=1966: Semiconductor RAMs Serve High-speed Storage Needs|jumıs=Computer History Museum}}&lt;/ref&gt; MOS texnologiyası házirgi DRAM ushın tiykar bolıp esaplanadı. 1966-jılı IBM Thomas J. Watson Research Center orayında Robert X. Dennard MOS yadı boyınsha jumıs islep atırǵan edi. MOS texnologiyasınıń ózgesheliklerin izertlew barısında, ol kondensatorlar dúziw múmkin ekenligin hám MOS kondensatorında zaryadtıń bar yamasa joq bolıwı bittiń 1 hám 0 bolıp kórsetiliwi múmkinligin, al MOS tranzistorı kondensatorǵa zaryadtı jazıwdı basqara alatuǵının anıqladı. Bul onıń bir tranzistorlı DRAM yad yacheykasın rawajlandırıwına alıp keldi.&lt;ref name=&quot;ibm100&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.ibm.com/ibm/history/ibm100/us/en/icons/dram/|bet=DRAM|sáne=9 August 2017|jumıs=IBM100|baspaxana=[[IBM]]|qaralǵan sáne=20 September 2019}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.ibm.com/ibm/history/ibm100/us/en/icons/dram/ &quot;DRAM&quot;]. ''IBM100''. [[IBM]]. 9 August 2017&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;20 September&lt;/span&gt; 2019&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; 1967-jılı Dennard MOS texnologiyasına tiykarlanǵan bir tranzistorlı DRAM yad yacheykası ushın patent berdi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/biography/Robert-Dennard|bet=Robert Dennard|jumıs=[[Encyclopedia Britannica]]|qaralǵan sáne=8 July 2019}}&lt;/ref&gt; Bul 1970-jıldıń oktyabr ayında birinshi kommerciyalıq DRAM IC chipi Intel 1103 chipine alıp keldi.&lt;ref name=&quot;Intel2003&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.intel.com/Assets/PDF/General/35yrs.pdf|bet=Intel: 35 Years of Innovation (1968–2003)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211104070452/https://www.intel.com/Assets/PDF/General/35yrs.pdf|arxivsáne=4 November 2021|jıl=2003|baspaxana=Intel|qaralǵan sáne=26 June 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Lojek-1103&quot;&gt;{{Cite book|last1=Lojek|first1=Bo|title=History of Semiconductor Engineering|date=2007|publisher=[[Springer Science &amp; Business Media]]|isbn=9783540342588|pages=362–363|url=https://books.google.com/books?id=2cu1Oh_COv8C&amp;pg=PA362|quote=The i1103 was manufactured on a 6-mask silicon-gate P-MOS process with 8 μm minimum features. The resulting product had a 2,400 µm, 2 memory cell size, a die size just under 10 mm², and sold for around $21.}}&lt;/ref&gt; Sinxronlı dinamikalıq tosınnan kiriw yadı (SDRAM) keyinirek 1992-jılı Samsung KM48SL2000 chipi menen debyut etti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.datasheetarchive.com/KM48SL2000-7-datasheet.html|bet=KM48SL2000-7 Datasheet|sáne=August 1992|baspaxana=[[Samsung]]|qaralǵan sáne=19 June 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;electronic-design&quot;&gt;{{Cite journal|title=Electronic Design|date=1993|url=https://books.google.com/books?id=QmpJAQAAIAAJ|publisher=Hayden Publishing Company|quote=The first commercial synchronous DRAM, the Samsung 16-Mbit KM48SL2000, employs a single-bank architecture that lets system designers easily transition from asynchronous to synchronous systems.}}&lt;/ref&gt;

Yad termini, sonday-aq, kóbinese zamanagóy flesh-yadtı qosqanda, tek oqıw yadın (ROM) óz ishine alatuǵın turaqlı yadqa da qollanıladı. Programmalanatuǵın tek oqıw yadı (PROM) 1956-jılı American Bosch Arma Corporation kompaniyasınıń Arma bóliminde islegen Ven Cing Chou tárepinen oylap tabılǵan.&lt;ref name=&quot;Huang2008&quot;&gt;{{Cite book|title=Embedded System Design with C805|url=https://books.google.com/books?id=3zRtCgAAQBAJ&amp;pg=PA22}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;AufaureZimányi2013&quot;&gt;{{Cite book|title=Business Intelligence: Second European Summer School, eBISS 2012, Brussels, Belgium, July 15-21, 2012, Tutorial Lectures|url=https://books.google.com/books?id=7iK5BQAAQBAJ&amp;pg=PA136}}&lt;/ref&gt; 1967-jılı Bell Labs laboratoriyasınıń Davon Kang hám Saymon Se MOS yarım ótkizgishli qurılmasınıń qalqıwshı qaqpaǵı qayta programmalanatuǵın ROM yacheykası ushın qollanılıwı múmkin dep usındı, bul 1971-jılı [[Intel]] kompaniyasınıń Dov Fromanınıń EPROM (óshiriletuǵın PROM) oylap tabıwına alıp keldi.&lt;ref name=&quot;computerhistory1971&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/storageengine/reusable-semiconductor-rom-introduced/|bet=1971: Reusable semiconductor ROM introduced|jumıs=[[Computer History Museum]]|qaralǵan sáne=19 June 2019}}&lt;/ref&gt; EEPROM (elektr jolı menen óshiriletuǵın PROM) 1972-jılı Elektrotexnikalıq laboratoriyada Yasuo Tarui, Yutaka Xayashi hám Kiyoko Naga tárepinen islep shıǵarıldı.&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=Electrically reprogrammable nonvolatile semiconductor memory}}&lt;/ref&gt; Flesh-yad 1980-jıllardıń basında Toshiba kompaniyasında Fudjio Masuoka tárepinen oylap tabıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/global/2002/0624/030.html|bet=Unsung hero|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080303205125/http://www.forbes.com/global/2002/0624/030.html|arxivsáne=3 March 2008|avtor=Fulford|at=Benjamin|sáne=24 June 2002|jumıs=Forbes|qaralǵan sáne=18 March 2008}}&lt;/ref&gt; Masuoka hám onıń kásiplesleri 1984-jılı NOR-flesh,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.flash25.toshiba.com|bet=Toshiba: Inventor of Flash Memory|jumıs=[[Toshiba]]|qaralǵan sáne=20 June 2019}}&lt;/ref&gt; al 1987-jılı NAND-flesh oylap tabılǵanı haqqında prezentaciya isledi. Toshiba kompaniyası 1987-jılı NAND-flesh yadın kommerciyalıq jaqtan óndiriske shıǵardı.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.eweek.com/storage/1987-toshiba-launches-nand-flash|bet=1987: Toshiba Launches NAND Flash|sáne=April 11, 2012|jumıs=[[eWeek]]|qaralǵan sáne=20 June 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/storageengine/reusable-semiconductor-rom-introduced/|bet=1971: Reusable semiconductor ROM introduced|jumıs=[[Computer History Museum]]|qaralǵan sáne=19 June 2019}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cite book|title=Windows Server 2008 Inside Out|url=https://books.google.com/books?id=SbxixF4iAEcC}}&lt;/ref&gt;

Texnologiyalıq rawajlanıwlar hám masshtab ekonomikası (VLM) dep atalatuǵın kompyuterlerdi múmkin etti..&lt;ref name=&quot;:22&quot;&gt;{{cite book|last=Stanek|first=William R.|title=Windows Server 2008 Inside Out|url=https://books.google.com/books?id=SbxixF4iAEcC|access-date=2012-08-20|year=2009|publisher=O'Reilly Media, Inc.|isbn=978-0-7356-3806-8|pages=1520|quote=[...] Windows Server Enterprise supports clustering with up to eight-node clusters and very large memory (VLM) configurations of up to 32&amp;nbsp;GB on 32-bit systems and 2&amp;nbsp;TB on 64-bit systems.|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20130127064935/http://books.google.com/books?id=SbxixF4iAEcC|archive-date=2013-01-27}}&lt;/ref&gt;

== Qubılmalı kategoriyaları ==
[[Fayl:Kinds-of-RAM.JPG|nobaý|Hár túrli DRAM tiplerin óz ishine alǵan hár qıylı yad modulleri (joqarıdan tómenge): DDR SDRAM, SDRAM, EDO DRAM hám FPM DRAM]]
Turaqsız yad - saqlanǵan informaciyanı saqlap qalıw ushın elektr quwatı talap etiletuǵın kompyuter yadı. Kópshilik házirgi yarım ótkizgishli turaqsız yad ya statikalıq RAM (SRAM) yamasa dinamikalıq RAM (DRAM) bolıp tabıladı. DRAM stol sistema yadı ushın ústem orınǵa iye. SRAM processor keshi ushın qollanıladı. SRAM, sonday-aq, az yad talap etiletuǵın kishi ornatılǵan sistemalarda da tabıladı.

SRAM quwat qosılǵansha óz mazmunın saqlaydı hám ápiwayı interfeysti qollana aladı, biraq ádette hár bit ushın altı tranzistor paydalanadı. Dinamikalıq RAM interfeys hám basqarıw ushın quramalıraq bolıp, óz mazmunın joǵaltpaw ushın úziliksiz jańalaw ciklların talap etedi, biraq hár bit ushın tek bir tranzistor hám bir kondensator paydalanadı, bul oǵan joqarı tıǵızlıqqa erisiw hám bit ushın ádewir arzanıraq bahaǵa iye bolıw múmkinshiligin beredi.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/technology/computer-memory|bet=Computer memory|avtor=Hemmendinger|at=David|sáne=February 15, 2016|jumıs=[[Encyclopedia Britannica]]|qaralǵan sáne=16 October 2019}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFHemmendinger2016&quot;&gt;Hemmendinger, David (February 15, 2016). [https://www.britannica.com/technology/computer-memory &quot;Computer memory&quot;]. ''[[Encyclopedia Britannica]]''&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;16 October&lt;/span&gt; 2019&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cite book|last1=Stanek|first1=William R.|title=Windows Server 2008 Inside Out|url=https://books.google.com/books?id=SbxixF4iAEcC}}&lt;cite class=&quot;citation book cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFStanek2009&quot;&gt;Stanek, William R. (2009). [https://books.google.com/books?id=SbxixF4iAEcC ''Windows Server 2008 Inside Out'']. O'Reilly Media, Inc. p.&amp;nbsp;1520. [[ISBN (identifier)|ISBN]]&amp;nbsp;[[Special:BookSources/978-0-7356-3806-8|&lt;bdi&gt;978-0-7356-3806-8&lt;/bdi&gt;]]. [https://web.archive.org/web/20130127064935/http://books.google.com/books?id=SbxixF4iAEcC Archived] from the original on 2013-01-27&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;2012-08-20&lt;/span&gt;&lt;/span&gt;. &lt;q&gt;[...] Windows Server Enterprise supports clustering with up to eight-node clusters and very large memory (VLM) configurations of up to 32&amp;nbsp;GB on 32-bit systems and 2&amp;nbsp;TB on 64-bit systems.&lt;/q&gt;&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;

=== Turaqlı yad ===
Turaqlı yad quwat qosılmaǵan jaǵdayda da saqlanǵan informaciyanı saqlap qala aladı. Turaqlı yadqa mısallar - tek oqıw yadı, flesh-yad, magnitli kompyuter saqlaw qurılmalarınıń kópshilik túrleri (mısalı, qattı diskler, iyilmeli diskler hám magnitli lenta), optikalıq diskler hám magnitli baraban, qaǵaz lenta hám perfokartalar sıyaqlı erte kompyuter saqlaw usılları kiredi.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cite book|last=Stanek|first=William R.|title=Windows Server 2008 Inside Out|url=https://books.google.com/books?id=SbxixF4iAEcC|year=2009|publisher=O'Reilly Media, Inc.|isbn=978-0-7356-3806-8|pages=1520|quote=[...] Windows Server Enterprise supports clustering with up to eight-node clusters and very large memory (VLM) configurations of up to 32&amp;nbsp;GB on 32-bit systems and 2&amp;nbsp;TB on 64-bit systems.}}&lt;cite class=&quot;citation book cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFStanek2009&quot;&gt;Stanek, William R. (2009). [https://books.google.com/books?id=SbxixF4iAEcC ''Windows Server 2008 Inside Out'']. O'Reilly Media, Inc. p.&amp;nbsp;1520. [[ISBN (identifier)|ISBN]]&amp;nbsp;[[Special:BookSources/978-0-7356-3806-8|&lt;bdi&gt;978-0-7356-3806-8&lt;/bdi&gt;]]. [https://web.archive.org/web/20130127064935/http://books.google.com/books?id=SbxixF4iAEcC Archived] from the original on 2013-01-27&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;2012-08-20&lt;/span&gt;&lt;/span&gt;. &lt;q&gt;[...] Windows Server Enterprise supports clustering with up to eight-node clusters and very large memory (VLM) configurations of up to 32&amp;nbsp;GB on 32-bit systems and 2&amp;nbsp;TB on 64-bit systems.&lt;/q&gt;&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;

Islep shıǵarılıp atırǵan turaqlı yad texnologiyalarına ferroelektrlik RAM, programmalanatuǵın metallizaciya yacheykası, spin-kóshiriw momenti magnitli RAM, SONOS, qarsılıqlı tosınnan kiriw yadı, jarıs jolı yadı, Nano-RAM, 3D XPoint hám milliped yadı kiredi.

=== Yarım-turaqlı yad ===
Yadtıń úshinshi kategoriyası - yarım-turaqlı yad. Bul termin quwat óshirilgennen keyin sheklengen turaqlı dawamlılıqqa iye bolǵan, biraq sońınan maǵlıwmatlar aqırında joǵalatuǵın yadtı súwretlew ushın qollanıladı. Yarım-turaqlı yadtı qollanıwdaǵı ádettegi maqset - turaqsız yadlar menen baylanıslı joqarı ónimdarlıq hám tuwrılıqtı turaqlı yadtıń ayırım artıqmashlıqların támiynlew menen birge usınıw bolıp tabıladı.

Mısalı, ayırım turaqlı yad túrleri jazılǵanda tozadı. Tozǵan yacheyka turaqsızlıǵı artadı, biraq basqa jaǵdayda islewin dawam etedi. Sonlıqtan, jiyi jazılatuǵın maǵlıwmat orınları tozǵan sxemalardı qollanıwǵa baǵdarlanıwı múmkin. Orın belgili bir saqlanıw waqıtı ishinde jańalanıp turılsa, maǵlıwmatlar jaramlı bolıp qaladı. Jańalanıwsız belgili bir waqıt ótkennen keyin, mánis uzaǵıraq saqlanıw múddetine iye az tozǵan sxemaǵa kóshirip alınadı. Birinshi gezekte tozǵan aymaqqa jazıw, tozbaǵan sxemalarda tozıwdı boldırmay turıp, joqarı jazıw tezligine múmkinshilik beredi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://patents.google.com/patent/US7710777B1/|bet=Semi-volatile NAND flash memory|avtor=Montierth, Briggs, Keithley|qaralǵan sáne=20 May 2018}}&lt;/ref&gt;

Ekinshi mısal retinde, STT-RAM úlken yacheykalardı qurıw arqalı turaqlı etip isleniwi múmkin, biraq bul bit ushın bahanı hám quwat talapların arttıradı hám jazıw tezligin tómenletedi. Kishi yacheykalardı qollanıw bahanı, quwattı hám tezlikti jaqsılaydı, biraq yarım-turaqlı tártipke alıp keledi. Ayırım qollanbalarda, arttırılǵan turaqsızlıq turaqlı yadtıń kóp artıqmashlıqların támiynlew ushın basqarılıwı múmkin, mısalı, quwattı óshirip, biraq maǵlıwmatlar joǵalmastan aldın oyatıwǵa májbúrlew; yamasa tek oqıw maǵlıwmatların keshlew hám quwattı óshiriw waqıtı turaqlılıq shegarasınan asıp ketse, keshlengen maǵlıwmatlardı taslaw arqalı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://patents.google.com/patent/US9342403B2/|bet=Method and apparatus for managing a spin-transfer torque memory|avtor=Keppel, Naeimi, Nasrullah|jumıs=Google Patents|qaralǵan sáne=20 May 2018}}&lt;/ref&gt;

&quot;Yarım-turaqlı&quot; termini, sonday-aq, basqa yad túrlerinen quralǵan yarım-turaqlı tártipti súwretlew ushın qollanıladı, mısalı, nvSRAM, bul bir chipte SRAM hám turaqlı yadtı birgelikte alıp júredi, bunda sırtqı signal turaqsız yadtan turaqlı yadqa maǵlıwmatlardı kóshiredi, biraq eger kóshiriw ámelge asırılmastan aldın quwat óshirilse, maǵlıwmatlar joǵaladı. Basqa mısal - batareya menen quwatlanatuǵın RAM, ol sırtqı quwat óshirilgen jaǵdayda yad qurılmasın quwatlandırıw ushın sırtqı batareyanı qollanadı. Eger quwat uzaq waqıt dawamında óshirilgen bolsa, batareya tawsılıp qalıwı múmkin, bul maǵlıwmat joǵalıwına alıp keledi.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cite book|last1=Stanek|title=Windows Server 2008 Inside Out|url=https://books.google.com/books?id=SbxixF4iAEcC}}&lt;cite class=&quot;citation book cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFStanek2009&quot;&gt;Stanek, William R. (2009). [https://books.google.com/books?id=SbxixF4iAEcC ''Windows Server 2008 Inside Out'']. O'Reilly Media, Inc. p.&amp;nbsp;1520. [[ISBN (identifier)|ISBN]]&amp;nbsp;[[Special:BookSources/978-0-7356-3806-8|&lt;bdi&gt;978-0-7356-3806-8&lt;/bdi&gt;]]. [https://web.archive.org/web/20130127064935/http://books.google.com/books?id=SbxixF4iAEcC Archived] from the original on 2013-01-27&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;2012-08-20&lt;/span&gt;&lt;/span&gt;. &lt;q&gt;[...] Windows Server Enterprise supports clustering with up to eight-node clusters and very large memory (VLM) configurations of up to 32&amp;nbsp;GB on 32-bit systems and 2&amp;nbsp;TB on 64-bit systems.&lt;/q&gt;&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;

== Basqarıw ==
Kompyuter sistemasınıń durıs islewi ushın yadtı durıs basqarıw áhmiyetli. Zamanagóy [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemalar]] yadtı durıs basqarıw ushın quramalı sistemalarǵa iye. Bunı orınlamaw qátelerge yamasa áste islewge alıp keliwi múmkin.

=== Qáteler (Baglar) ===
Yadtı nadurıs basqarıw qáteler hám qáwipsizlik hálsizlikleriniń keń tarqalǵan sebebi bolıp tabıladı, sonıń ishinde tómendegi túrleri bar:

* Yad aǵıwı baǵdarlama operaciyalıq sistemadan yadtı soraǵanda hám jumısı tamamlanǵanda yadtı qaytarmaǵanda júz beredi. Bul qatesi bar baǵdarlama operaciyalıq sistema tawsılǵanda baǵdarlama isten shıqqansha áste-aqırın kóbirek yadtı talap etedi.
* Segmentaciya qátesi baǵdarlama óziniń ruqsatı joq yadqa kiriwge háreket etkende payda boladı. Ádette, bunday háreketti islegen baǵdarlama operaciyalıq sistema tárepinen toqtatıladı.
* Bufer tolıp ketiwi baǵdarlama ózine ajıratılǵan keńisliktiń aqırına shekem maǵlıwmat jazǵanda hám bunnan keyin de basqa maqsetler ushın ajıratılǵan yadqa maǵlıwmat jazıwdı dawam etkende júz beredi. Bul baǵdarlamanıń turaqsız islewine, sonıń ishinde yadqa kiriw qátelerine, nadurıs nátiyjelerge, baǵdarlamanıń toqtawına yamasa sistema qáwipsizliginiń buzılıwına alıp keliwi múmkin. Solay etip, olar kóplegen baǵdarlamalıq támiynat hálsizlikleriniń tiykarı bolıp, zıyanlı túrde paydalanılıwı múmkin.

=== Virtual yad ===
Virtual yad - bul fizikalıq yadtı operaciyalıq sistema basqaratuǵın sistema bolıp, ádette kóp sanlı zamanagóy [[Oraylıq processor|processorlardıń]] bólegi bolǵan yad basqarıw blogınıń járdeminde iske asırıladı. Ol hár qıylı túrdegi yadlardı paydalanıwǵa múmkinshilik beredi. Mısalı, ayırım maǵlıwmatlar RAM-da saqlanıwı múmkin, al basqa maǵlıwmatlar qattı diskte (máselen, almastırıw faylında) saqlanıp, kesh ierarxiyasınıń keńeytiliwi sıpatında xızmet etedi. Bul bir neshe artıqmashlıqlardı usınadı. Kompyuter baǵdarlamashıları endi ózleriniń maǵlıwmatlarınıń fizikalıq jaylasqan ornı yamasa paydalanıwshınıń kompyuterinde jetkilikli yad bar-joqlıǵı haqqında qayǵırıwı kerek emes. Operaciyalıq sistema aktiv paydalanılatuǵın maǵlıwmatlardı qattı disklerge qaraǵanda ádewir tezirek bolǵan RAM-ǵa jaylastıradı. RAM muǵdarı házirgi barlıq baǵdarlamalardı isletiw ushın jetkiliksiz bolǵanda, kompyuter wazıypalardı orınlawǵa qaraǵanda maǵlıwmatlardı RAM-nan diskke hám keri kóshiriwge kóbirek waqıt sarplaytuǵın jaǵday júz beriwi múmkin; bul qubılıs &quot;thrashing&quot; (tınımsız almasıw) dep ataladı.

=== Qorǵalǵan yad ===
Qorǵalǵan yad ‒ bul hár bir baǵdarlamaǵa paydalanıw ushın yad aymaǵı beriletuǵın hám onıń sol shegaradan shıǵıp ketiwine jol qoymaytuǵın sistema. Eger operaciyalıq sistema baǵdarlamanıń ózine tiyisli emes yadtı ózgertiwge urınǵanın anıqlasa, baǵdarlama toqtatıladı (yamasa basqasha sheklenedi ya qayta baǵdarlanadı). Usılay etip, tek nızamdı buzǵan baǵdarlama ǵana islemey qaladı, al basqa baǵdarlamalar bul nadurıs háreketten (qátelik pe yamasa qasaqana ma) zıyan kórmeydi. Qorǵalǵan yadtı paydalanıw kompyuter sistemasınıń isenimliligi menen qáwipsizligin anaǵurlım arttıradı.

Qorǵalǵan yadsız, bir baǵdarlamadaǵı qátelik basqa baǵdarlama paydalanatuǵın yadtı ózgertiwi múmkin. Bul basqa baǵdarlamanıń buzılǵan yad tiykarında jumıs islewine alıp kelip, kútilmegen nátiyjelerge sebep boladı. Eger operaciyalıq sistemanıń yadı buzılsa, pútkil kompyuter sisteması islemey qalıwı hám qayta júkleniwi kerek bolıwı múmkin. Geyde baǵdarlamalar qasaqana basqa baǵdarlamalar paydalanatuǵın yadtı ózgertedi. Bul viruslar hám zıyanlı baǵdarlamalar tárepinen kompyuterlerdi basqarıp alıw ushın islenedi. Sonday-aq, bul basqa baǵdarlamalardı ózgertiwge baǵdarlanǵan paydalı baǵdarlamalar tárepinen de qollanılıwı múmkin, mısalı, qáteliklerdi saplastırıwshılar tárepinen toqtaw noqatların yamasa ilmeklerdi qoyıw ushın.

== Derekler ==
&lt;references /&gt;
__BÖLİDİMÖNDEMEW__
[[Kategoriya:Kompyuter arxitekturası]]</text>
      <sha1>jq7u2i3krudholq1r8dvoa78ezzfg04</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kompyuter maǵlıwmatların saqlaw</title>
    <ns>0</ns>
    <id>22653</id>
    <revision>
      <id>125689</id>
      <parentid>102560</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T11:12:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <origin>125689</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25324" sha1="bats0lxi3mvt4ylxgmlwfgc3vf9kwtx" xml:space="preserve">
[[Fayl:DDR2_ram_mounted.jpg|nobaý|1 GiB SDRAM [[Kompyuter|kompyuterge]] ornatılǵan. Birinshi dárejeli saqlaw úlgisi.]]
[[Fayl:IBM_DJNA-351520_Hard_Disk_A.jpg|nobaý|1999-jılǵı 15 GB PATA qattı disk (HDD). Kompyuterge jalǵanǵanda ekinshi dárejeli saqlaw xızmetin atqaradı.]]
[[Fayl:Super_DLTtape_I.jpg|nobaý|160 GB SDLT lenta kartridji, avtonom saqlaw úlgisi. Robotlastırılǵan lenta kitapxanasında qollanılǵanda, ol úshinshi dárejeli saqlaw dep klassifikaciyalanadı.]]
[[Fayl:Sony_CRX310S-Internal-PC-DVD-Drive-Opened.jpg|nobaý|Oqıw/Jazıw DVD diskvodı, mediaǵa arnalǵan. ]]
'''Kompyuter maǵlıwmatların saqlaw''' yamasa '''cifrlı maǵlıwmatlardı saqlaw''' ‒ bul [[Cifrlı maǵlıwmatlar|cifrlı maǵlıwmatlardı]] saqlaw ushın qollanılatuǵın [[kompyuter]] komponentleri hám jazıw mediasınan ibarat texnologiya. Bul kompyuterlerdiń tiykarǵı funkciyası hám áhmiyetli komponenti bolıp tabıladı.&lt;ref name=&quot;Patterson&quot;&gt;{{Cite book|title=Computer organization and design: The hardware/software interface|last1=Patterson|first1=David A.|last2=Hennessy|first2=John L.|date=2005|publisher=[[Morgan Kaufmann Publishers]]|isbn=1-55860-604-1|edition=3rd|location=[[Amsterdam]]|oclc=56213091|url=https://archive.org/details/isbn_9781558606043}}&lt;/ref&gt;

Kompyuterdiń [[Oraylıq processor|oraylıq processor blogı]] (CPU) maǵlıwmatlardı esaplawlar arqalı basqaratuǵın bólim. Ámelde, derlik barlıq kompyuterler saqlaw ierarxiyasın qollanadı,&lt;ref name=&quot;Patterson&quot;&gt;{{Cite book|title=Computer organization and design: The hardware/software interface|last1=Patterson|first1=David A.|last2=Hennessy|first2=John L.|date=2005|publisher=[[Morgan Kaufmann Publishers]]|isbn=1-55860-604-1|edition=3rd|location=[[Amsterdam]]|oclc=56213091|url=https://archive.org/details/isbn_9781558606043}}&lt;cite class=&quot;citation book cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFPattersonHennessy2005&quot;&gt;Patterson, David A.; Hennessy, John L. (2005). &lt;span class=&quot;id-lock-registration&quot; title=&quot;Free registration required&quot;&gt;[[iarchive:isbn_9781558606043|''Computer organization and design: The hardware/software interface'']]&lt;/span&gt; (3rd&amp;nbsp;ed.). [[Amsterdam]]: [[Morgan Kaufmann Publishers]]. [[ISBN (identifier)|ISBN]]&amp;nbsp;[[Special:BookSources/1-55860-604-1|&lt;bdi&gt;1-55860-604-1&lt;/bdi&gt;]]. [[OCLC (identifier)|OCLC]]&amp;nbsp;[https://search.worldcat.org/oclc/56213091 56213091].&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;bul tez biraq qımbat hám kishi saqlaw opciyaların CPU-ǵa jaqın, al ásterek biraq arzanıraq hám úlkenirek opciyalardı alısıraq jaylastıradı. Ulıwma alǵanda, tez texnologiyalar &quot;yad&quot; dep ataladı, al ásterek turaqlı texnologiyalar &quot;saqlaw&quot; dep ataladı.

Hátte dáslepki kompyuter dizaynları, Charlz Bebbidjdiń Analitikalıq mashinası hám Persi Ladgeyttiń Analitikalıq mashinası, processing penen yadtı anıq ajıratqan (Bebbidj sanlardı tislerdiń aylanıwı túrinde saqlaǵan bolsa, Ladgeyt sanlardı shattllardaǵı sterjenlerdiń jıljıwı túrinde saqlaǵan). Bul ayırmashılıq Fon Neyman arxitekturasında keńeytilgen, onda CPU eki tiykarǵı bólimnen ibarat: Basqarıw blogı hám arifmetikalıq logikalıq blok (ALU). Birinshi bólim CPU menen yad arasındaǵı maǵlıwmatlar aǵımın basqaradı, al ekinshisi maǵlıwmatlar ústinde arifmetikalıq hám logikalıq operaciyalardı orınlaydı.

== Funkcionallıq ==
Jetkilikli muǵdarda yad bolmasa, kompyuter tek belgilengen operaciyalardı orınlap, nátiyjeni dárhal shıǵara aladı. Onıń minez-qulqın ózgertiw ushın qayta konfiguraciyalaw kerek boladı. Bul stol kalkulyatorları, cifrlı signal processorları hám basqa da arnawlı qurılmalar ushın maqul. Fon Neyman mashinaları ózleriniń operaciyalıq kórsetpeleri hám maǵlıwmatların saqlaytuǵın yadqa iye bolıwı menen ayrıqshalanadı.&lt;ref name=&quot;Patterson&quot;&gt;{{Cite book|title=Computer organization and design: The hardware/software interface|last1=Patterson|first1=David A.|last2=Hennessy|first2=John L.|date=2005|publisher=[[Morgan Kaufmann Publishers]]|isbn=1-55860-604-1|edition=3rd|location=[[Amsterdam]]|oclc=56213091|url=https://archive.org/details/isbn_9781558606043}}&lt;cite class=&quot;citation book cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFPattersonHennessy2005&quot;&gt;Patterson, David A.; Hennessy, John L. (2005). &lt;span class=&quot;id-lock-registration&quot; title=&quot;Free registration required&quot;&gt;[[iarchive:isbn_9781558606043|''Computer organization and design: The hardware/software interface'']]&lt;/span&gt; (3rd&amp;nbsp;ed.). [[Amsterdam]]: [[Morgan Kaufmann Publishers]]. [[ISBN (identifier)|ISBN]]&amp;nbsp;[[Special:BookSources/1-55860-604-1|&lt;bdi&gt;1-55860-604-1&lt;/bdi&gt;]]. [[OCLC (identifier)|OCLC]]&amp;nbsp;[https://search.worldcat.org/oclc/56213091 56213091].&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;  Bunday kompyuterler ádewir kóp tárepleme, sebebi olar hár jańa programma ushın apparatlıq támiynatın qayta konfiguraciyalawdı talap etpeydi, al tek jańa yad ishindegi kórsetpeler menen qayta [[Programmalastırıw|programmalanıwı]] múmkin; olar sonday-aq dizayn jaǵınan ápiwayıraq, sebebi salıstırmalı túrde ápiwayı processor quramalı proceduralıq nátiyjelerdi qurıw ushın izbe-iz esaplawlar arasında jaǵdaydı saqlap tura aladı. Zamanagóy kompyuterleriniń kópshiligi Fon Neyman mashinaları bolıp tabıladı.

== Maǵlıwmatlardı shólkemlestiriw hám kórsetiw ==
Zamanagóy [[Kompyuter|cifrlı kompyuter]] [[Maǵlıwmat|maǵlıwmatlardı]] ekilik sanaq sistemasın paydalanıp kórsetedi. [[Tekst]], [[San|sanlar]], [[Súwret|súwretler]], audio hám basqa da informaciyanıń derlik hár qanday túri 0 yamasa 1 mánisine iye bolǵan [[Bit|bitler]] yamasa ekilik sanlar qatarına aylandırılıwı múmkin. Saqlawdıń eń keń tarqalǵan birligi - 8 bitke teń bolǵan bayt. Hár qanday informaciya bólegi, onıń ekilik kórinisi ushın jetkilikli saqlaw keńisligine iye bolǵan hár qanday kompyuter yamasa qurılma tárepinen qollanılıwı múmkin. Mısalı, Shekspirdiń tolıq shıǵarmaları, baspada shama menen 1250 bet, hár bir háripke bir bayttan esaplaǵanda shama menen bes megabaytta (40 million bit) saqlanıwı múmkin.

Maǵlıwmatlar hár bir háripke, sanǵa yamasa [[multimedia]] obektine bit úlgisin beriw arqalı kodlanadı. Kodlaw ushın kóplegen standartlar bar (mısalı, ASCII sıyaqlı hárip kodlawları, JPEG sıyaqlı súwret kodlawları hám MPEG-4 sıyaqlı video kodlawları).

Hár bir kodlanǵan birlikke bitler qosıw arqalı artıqmashlıq kompyuterge kodlanǵan maǵlıwmatlardaǵı qátelerdi anıqlaw hám olardı matematikalıq algoritmler tiykarında dúzetiw imkaniyatın beredi. Qáteler ádette tómen itimallıq penen júz beredi hám olar tosınnan bit mánisiniń ózgeriwi yamasa &quot;fizikalıq bit sharshawı&quot;, fizikalıq bittiń anıq mánisin (0 yamasa 1) saqlaw uqıplılıǵın joyıtıwı, yamasa kompyuterler arasındaǵı ya bolmasa kompyuter ishindegi baylanısta qáteler sebepli júz beredi. Tosınnan bit mánisiniń ózgeriwi (mısalı, tosınnan nurlanıw sebepli) ádette anıqlanǵannan keyin dúzetiledi. Islemey qalǵan bit yamasa fizikalıq bitler toparı (anıq qaysı bittiń buzılǵanı bárhama belgili bolmaydı; topar anıqlaması belgili bir saqlaw qurılmasına baylanıslı) ádette avtomat túrde izolyaciyalanadı, qurılma tárepinen paydalanıwdan shıǵarıladı hám qurılmadaǵı basqa isleytuǵın uqsas topar menen almastırıladı, bunda dúzetilgen bit mánisleri (múmkin bolsa) qayta tiklenedi. Ciklli artıqmashlıq tekseriwi (CRC) usılı ádette baylanısta hám saqlawda qátelerdi anıqlaw ushın qollanıladı. Anıqlanǵan qáte sońınan qayta urınıp kóriledi.

Maǵlıwmatlardı qısıw usılları kóp jaǵdaylarda (mısalı, maǵlıwmatlar bazasında) bit qatarın qısqaraq bit qatarı menen kórsetiwge (&quot;qısıw&quot;) hám kerek bolǵanda dáslepki qatardı qayta tiklewge (&quot;jayıw&quot;) múmkinshilik beredi. Bul kóp túrdegi maǵlıwmatlar ushın anaǵurlım az saqlaw ornın (on procentten) talap etedi, biraq kóbirek esaplaw jumısların (kerek bolǵanda qısıw hám jayıw) talap etedi. Belgili bir maǵlıwmatlardı qısıp saqlaw yaki saqlamaw haqqında sheshim qabıl etiwden aldın saqlaw ornın únemlew hám oǵan baylanıslı esaplawlar hám maǵlıwmatlardıń jetkeriliwindegi múmkin bolǵan keshigiwler arasındaǵı teńsalmaqlılıq analiz etiledi.

Qáwipsizlik sebeplerine baylanıslı, ayırım túrdegi maǵlıwmatlar (mısalı, kredit karta maǵlıwmatları) saqlaw ornınıń bóleklerinen ruqsatsız informaciyanı qayta tiklew múmkinshiliginiń aldın alıw ushın shifrlanıp saqlanıwı múmkin.

== Saqlaw ierarxiyası ==
[[Fayl:Computer_storage_types.svg|oñğa|nobaý|499x499 nükte|[[Oraylıq processor]] blogınan uzaqlıǵına qaray bólingen hár qıylı saqlaw formaları. Ulıwma maqsetli kompyuterdiń tiykarǵı komponentleri - arifmetikalıq hám logikalıq blok, basqarıw sxemaları, saqlaw ornı hám [[kirgiziw/shıǵarıw]] qurılmaları bolıp tabıladı. 2005-jıl átirapındaǵı úy kompyuterlerindegi texnologiya hám sıyımlılıq.]]
Ádette, saqlaw ierarxiyada qanshelli tómen bolsa, onıń ótkiziw qábileti sonshelli tómen hám oraylıq processor blogınan kiriw keshigiwi sonshelli joqarı boladı. Saqlaw ornınıń dástúrli birinshi dárejeli, ekinshi dárejeli, úshinshi dárejeli hám avtonomlı saqlaw ornına bóliniwi de bir bit ushın ketken qárejetke baylanıslı.

Házirgi qollanıwda, yad ádette tez biraq waqtınsha yarım ótkizgishli [[Operativ yad|oqıw-jazıw yadı]], kóbinese DRAM (dinamikalıq RAM) yamasa basqa usınday qurılmalar. Saqlaw ornı [[oraylıq processor]] blogı tikkeley kire almaytuǵın saqlaw qurılmaları hám olardıń tasıwshılarınan ibarat (ekinshi yamasa úshinshi dárejeli saqlaw), ádette [[Qattı magnitli disk|qattı diskler]], optikalıq disk qurılmaları hám RAM-ǵa qaraǵanda ásterek, biraq turaqlı (quwat óshirilgende mazmunın saqlaytuǵın) basqa qurılmalar.

Tariyxıy jaqtan, yad, texnologiyaǵa baylanıslı, oraylıq yad, yadro yadı, yadro saqlaw ornı, baraban, tiykarǵı yad, haqıyqıy saqlaw ornı yamasa ishki yad dep atalǵan. Sol waqıtta, ásterek turaqlı saqlaw qurılmaları ekinshi dárejeli saqlaw ornı, sırtqı yad yamasa qosımsha/periferiya saqlaw dep atalǵan.

=== Birinshi dárejeli saqlaw ornı ===
Birinshi dárejeli saqlaw ornı (sonday-aq tiykarǵı yad, ishki yad yamasa baslı yad dep te belgili), kóbinese ápiwayı túrde yad dep ataladı, ol tek ǵana oraylıq processor blogı (OPB) tárepinen tikkeley kiretuǵın jalǵız saqlaw ornı. OPB úziliksiz túrde onda saqlanǵan kórsetpelerdi oqıydı hám olardı kerek bolǵanda orınlaydı. Aktiv túrde islep atırǵan hár qanday maǵlıwmat ta birdey usılda sol jerde saqlanadı.

Tariyxıy jaqtan, dáslepki kompyuterler birinshi dárejeli saqlaw ornı sıpatında keshigiw sızıqların, Uilyams trubkaların yamasa aylanbalı magnit barabanların paydalanǵan. 1954-jılǵa kelip, bul isenimsiz usıllar tiykarınan magnit yadrolı yad penen almastırıldı. Yadrolı yad 1970-jıllardıń ortasına shekem ústemlik etti, sol waqıtta integral sxema texnologiyasındaǵı rawajlanıwlar yarım ótkizgishli yadtıń ekonomikalıq jaqtan básekige uqıplı bolıwına múmkinshilik berdi.

Bul zamanagóy [[Operativ yad|operativ yadqa]] (RAM) alıp keldi. Ol kishi ólshemli, jeńil, biraq sonın menen birge júdá qımbat. Birinshi dárejeli saqlaw ushın paydalanılatuǵın RAM túrleri turaqsız bolıp, quwat dereginen ajıratılǵanda maǵlıwmatlardı joǵaltadı. Ashılǵan baǵdarlamalardı saqlawdan tısqarı, ol oqıw hám jazıw ónimdarlıǵın jaqsılaw ushın disk keshi hám jazıw buferi sıpatında xızmet etedi. Operaciyalıq sistemalar islep turǵan baǵdarlamaǵa kerek bolmaǵan jaǵdayda RAM sıyımlılıǵın keshlew ushın paydalanadı. Artıq yad waqıtsha joqarı tezlikte maǵlıwmat saqlaw ushın RAM diskisi retinde qollanılıwı múmkin.

Diagrammada kórsetilgenindey, dástúrli túrde úlken sıyımlılıqtaǵı tiykarǵı RAM-nan tısqarı, birinshi dárejeli saqlaw ornınıń jáne eki qosımsha qabatı bar:

* Processor registrleri processordıń ishinde jaylasqan. Hár bir registr ádette bir sóz maǵlıwmatın (kóbinese 32 yamasa 64 bit) saqlaydı. Processor kórsetpeleri arifmetikalıq logikalıq blokqa usı maǵlıwmatlar ústinde (yamasa olardıń járdeminde) hár qıylı esaplawlardı yaki basqa operaciyalardı orınlawdı buyıradı. Registrler kompyuter maǵlıwmatların saqlawdıń barlıq túrleri ishinde eń tez bolıp esaplanadı.
* Processor keshi - bul júdá tez isleytuǵın registrler menen ádewir ásterek isleytuǵın tiykarǵı yad arasındaǵı aralıq basqısh. Ol tek kompyuterlerdiń ónimdarlıǵın jaqsılaw ushın engizilgen. Tiykarǵı yadta eń aktiv qollanılatuǵın informaciya tek kesh yadında qaytalanadı, ol tezirek, biraq sıyımlılıǵı ádewir kem. Ekinshi tárepten, tiykarǵı yad ádewir ásterek, biraq processor registrlerine salıstırǵanda anaǵurlım úlken saqlaw sıyımlılıǵına iye. Kóp qabatlı ierarxiyalıq kesh dúzilisi de jiyi qollanıladı - birinshi dárejeli kesh eń kishi, eń tez hám processor ishinde jaylasqan; ekinshi dárejeli kesh bolsa biraz úlkenirek hám ásterek.

Tiykarǵı yad oraylıq processor blogına yad shinası arqalı tikkeley yamasa alternativ jalǵanǵan. Haqıyqatında, ol eki shinadan ibarat (diagrammada kórsetilmegen): adres shinası hám maǵlıwmat shinası. Processor dáslep adres shinası arqalı san jiberedi, bul san yad adresi dep atalıp, maǵlıwmatlardıń kerekli ornın kórsetedi. Sońınan ol maǵlıwmat shinasın paydalanıp yad yacheykalarındaǵı maǵlıwmatlardı oqıydı yamasa jazadı. Bunnan tısqarı, yad basqarıw blogı (MMU) - bul processor menen RAM arasındaǵı haqıyqıy yad adresin qayta esaplaytuǵın kishi qurılma, mısalı, virtual yad abstrakciyasın támiyinlew yamasa basqa wazıypalardı orınlaw ushın xızmet etedi.

Birinshi dárejeli saqlaw ushın qollanılatuǵın RAM túrleri turaqsız bolǵanlıqtan (iske túskende inicializaciya qılınbaydı), tek usınday saqlaw ornına iye kompyuter kompyuterdi iske túsiriw ushın kórsetpelerdi oqıytuǵın derekke iye bolmaydı. Sonlıqtan, kompyuterdi júklew ushın kishi júklew baǵdarlamasın (BIOS) óz ishine alǵan turaqlı birinshi dárejeli saqlaw ornı qollanıladı, yaǵnıy úlkenirek baǵdarlamanı turaqlı ekinshi dárejeli saqlaw ornınan RAM-ǵa oqıp, onı orınlawdı baslaw ushın. Bul maqsette qollanılatuǵın turaqlı texnologiya ROM dep ataladı, yaǵnıy tek oqıw ushın yad (bul terminologiya biraz aljasıwǵa alıp keliwi múmkin, sebebi ROM túrleriniń kópshiligi de keń baylanısıw imkaniyatına iye).

&quot;ROM&quot; túrleriniń kópshiligi sózbe-sóz tek oqıw ushın emes, olarǵa jańalanıwlar kirgiziw múmkin; biraq bul process áste bolıp, qayta jazıwdan aldın yad úlken bólimlerde óshiriliwi kerek. Geybir engizilgen sistemalar baǵdarlamalardı tuwrıdan-tuwrı ROM-nan (yamasa oǵan uqsas qurılmadan) orınlaydı, sebebi bunday baǵdarlamalar siyrek ózgertiledi. Standart kompyuterler tiykarǵı emes baǵdarlamalardı ROM-da saqlamaydı, kerisinshe, úlken sıyımlılıqqa iye ekinshi dárejeli saqlaw ornın qollanadı, ol da turaqlı hám onsha qımbat emes.

Jaqında, birinshi dárejeli saqlaw hám ekinshi dárejeli saqlaw ayırım jaǵdaylarda tariyxıy jaqtan sáykesinshe ekinshi dárejeli saqlaw hám úshinshi dárejeli saqlaw dep atalǵan nárselerge qatnaslı boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://searchstorage.techtarget.com/topics/0,295493,sid5_tax298620,00.html|bet=Primary storage or storage hardware (shows usage of term &quot;primary storage&quot; meaning &quot;hard disk storage&quot;)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080910151628/http://searchstorage.techtarget.com/topics/0,295493,sid5_tax298620,00.html|arxivsáne=10 September 2008|jumıs=searchstorage.techtarget.com|qaralǵan sáne=18 June 2011}}&lt;/ref&gt;

Birinshi dárejeli saqlaw, sonıń ishinde ROM, EEPROM, NOR flesh hám [[Operativ yad|RAM]],&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=QGPHAl9GE-IC&amp;dq=size+of+a+memory+address&amp;pg=PA321|title=The Essentials of Computer Organization and Architecture}}&lt;/ref&gt; ádette bayt-adresi boladı.

=== Ekinshi dárejeli saqlaw ===
Ekinshi dárejeli saqlaw (sırtqı yad yamasa qosımsha saqlaw dep te ataladı) birinshi dárejeli saqlawdan CPU tárepinen tikkeley qoljetimli emesligi menen ózgeshelenedi. Kompyuter ádette ekinshi dárejeli saqlawǵa kiriw hám kerekli maǵlıwmatlardı birinshi dárejeli saqlawǵa ótkeriw ushın óziniń kirgiziw/shıǵarıw kanalların paydalanadı. Ekinshi dárejeli saqlaw turaqlı bolıp tabıladı (quwatı óshirilgende de maǵlıwmatlardı saqlaydı). Zamanagóy kompyuter sistemaları ádette birinshi dárejeli saqlawǵa qaraǵanda eki ese kóbirek ekinshi dárejeli saqlawǵa iye, sebebi ekinshi dárejeli saqlaw arzanıraq.

Zamanagóy kompyuterlerde [[Qattı magnitli disk|qattı disk]] qurılmaları (HDD) yamasa qattı jaǵdaydaǵı diskler (SSD) ádette ekinshi dárejeli saqlaw sıpatında qollanıladı. HDD yamasa SSD ushın hár baytqa kiriw waqtı ádette millisekundlarda (sekundtıń mıńnan bir bólegi) ólshenedi, al birinshi dárejeli saqlaw ushın hár baytqa kiriw waqtı nanosekundlarda (sekundtıń milliardtan bir bólegi) ólshenedi. Solay etip, ekinshi dárejeli saqlaw birinshi dárejeli saqlawǵa qaraǵanda ádewir ásterek. Aylanbalı optikalıq saqlaw qurılmaları, mısalı CD hám DVD qurılmaları, jáne de uzaǵıraq kiriw waqtına iye. Ekinshi dárejeli saqlaw texnologiyalarınıń basqa mısallarına USB flesh-diskler, iyilgish diskler, magnitli lenta, qaǵaz lenta, perfokartalar hám RAM diskleri kiredi.

HDD larda disk oqıw/jazıw bası durıs orınǵa hám maǵlıwmatlarǵa jetkennen keyin, trekdegi keyingi maǵlıwmatlarǵa júdá tez kiriwge boladı. Izlew waqtın hám aylanıw keshigiwin qısqartıw ushın, maǵlıwmatlar disklerge hám disklerden úlken izbe-iz bloklar túrinde ótkeriledi. Disklerdegi izbe-iz yamasa bloklı kiriw keńislikli kiriwge qaraǵanda bir neshe ese tezirek, hám izbe-iz hám bloklı kiriwge tiykarlanǵan nátiyjeli algoritmlerdi islep shıǵıw ushın kóplegen quramalı úlgiler islenip shıǵılǵan. I/O tar orındı azaytıwdıń jáne bir usılı - birinshi hám ekinshi dárejeli yad arasındaǵı ótkiziw qábiletin arttırıw ushın bir neshe diskti parallel paydalanıw.&lt;ref&gt;{{Cite book|author=[[J. S. Vitter]]|url=http://www.ittc.ku.edu/~jsv/Papers/Vit.IO_book.pdf|title=Algorithms and data structures for external memory|series=Series on foundations and trends in theoretical computer science|publisher=now Publishers|location=Hanover, MA|year=2008|isbn=978-1-60198-106-6}}&lt;/ref&gt;

Ekinshi dárejeli saqlaw kóbinese fayl sisteması formatına muwapıq formatlanadı, bul maǵlıwmatlardı fayllar hám kataloglarǵa shólkemlestiriw ushın zárúr bolǵan abstrakciyanı támiyinleydi, sonıń menen birge belgili bir fayldıń iyesi, kiriw waqtı, kiriw ruqsatları hám basqa maǵlıwmatlardı táriyipleytuǵın metamaǵlıwmatlardı da beredi.

Kópshilik kompyuter [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemaları]] virtual yad túsinigin qollanadı, bul sistemada fizikalıq jaqtan bar bolǵannan kóbirek birinshi dárejeli saqlaw sıyımlılıǵın paydalanıwǵa múmkinshilik beredi. Birinshi dárejeli yad tolıp baslaǵanda, sistema eń az qollanılatuǵın bóleklerdi (betlerdi) ekinshi dárejeli saqlawdaǵı almasıw faylına yamasa bet faylına kóshiredi, keyin kerek bolǵanda olardı qaytadan aladı. Eger kóp betler ásterek ekinshi dárejeli saqlawǵa kóshirilse, sistema ónimdarlıǵı tómenleydi.

[[Qattı magnitli disk|HDD]], ODD hám SSD ni óz ishine alǵan ekinshi dárejeli saqlaw ádette blok-mánzilli boladı.

=== Úshinshi dárejeli saqlaw ===
[[Fayl:StorageTek_Powderhorn_tape_library.jpg|nobaý|Úlken lenta kitapxanası, aldıńǵı tárepinde polkalarǵa jaylastırılǵan lenta kartridjleri menen, al arqa tárepinde qozǵalatuǵın robotlı qol menen. Kitapxananıń kórinip turǵan biyikligi shama menen 180 sm.]]
Úshinshi dárejeli saqlaw yamasa úshinshi dárejeli yad&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.eecs.berkeley.edu/Pubs/TechRpts/1994/CSD-94-847.pdf|bet=A thesis on tertiary storage|arxivurl=https://web.archive.org/web/20070927233543/http://www.eecs.berkeley.edu/Pubs/TechRpts/1994/CSD-94-847.pdf|arxivsáne=27 September 2007|qaralǵan sáne=18 June 2011}}&lt;/ref&gt; ekinshi dárejeli saqlawdan tómengi dárejede turadı. Ádette, ol sistemanıń talaplarına sáykes almastırılatuǵın kóplep saqlaw mediasın saqlaw qurılmasına ornatatuǵın (kirgizetuǵın) hám shıǵaratuǵın robotlı mexanizmdi óz ishine aladı; bunday maǵlıwmatlar kóbinese qollanılıwdan aldın ekinshi dárejeli saqlawǵa kóshirip alınadı. Ol tiykarınan siyrek qollanılatuǵın informaciyanı arxivlew ushın qollanıladı, sebebi ol ekinshi dárejeli saqlawǵa qaraǵanda ádewir ásterek (mısalı, 5–60 sekund 1–10 millisekundqa qarsı). Bul tiykarınan adam operatorlarısız qollanılatuǵın júdá úlken maǵlıwmat saqlawları ushın paydalı. Tipik mısallar qatarına lenta kitapxanaları hám optikalıq jukbokslar kiredi.

Kompyuter úshinshi dárejeli saqlawdan informaciya oqıwı kerek bolǵanda, ol dáslep qaysı lenta yamasa diskte informaciya bar ekenin anıqlaw ushın katalog [[Maǵlıwmatlar bazası|maǵlıwmatlar bazasına]] baylanısadı. Keyin kompyuter robotlı qolǵa medianı alıp keliw hám onı diskke jaylastırıw boyınsha kórsetpe beredi. Kompyuter informaciyanı oqıp bolǵannan soń, robotlı qol medianı kitapxanadaǵı óz ornına qaytaradı.

Úshinshi dárejeli saqlaw jáne de jaqın qatarlı saqlaw dep te ataladı, sebebi ol &quot;onlaynǵa jaqın&quot;. Onlayn, jaqın qatarlı hám offlayn saqlaw arasındaǵı formal ayırmashılıq tómendegishe:&lt;ref name=&quot;pearson2010&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.ibm.com/developerworks/community/blogs/InsideSystemStorage/entry/the_correct_use_of_the_term_nearline2|bet=Correct use of the term nearline|arxivurl=https://web.archive.org/web/20151124110253/https://www.ibm.com/developerworks/community/blogs/InsideSystemStorage/entry/the_correct_use_of_the_term_nearline2?lang=en|arxivsáne=24 November 2015|avtor=Pearson|at=Tony|jıl=2010|jumıs=IBM developer-works, inside system storage|qaralǵan sáne=16 August 2015}}&lt;/ref&gt;

* Onlayn saqlaw dárhal kirgiziw/shıǵarıw ushın jetkilikli.
* Jaqın qatarlı saqlaw dárhal jetkilikli emes, biraq adam aralasıwısız tez arada onlayn halǵa keltiriliwi múmkin.
* Offlayn saqlaw dárhal jetkilikli emes hám onlayn halǵa keliw ushın adamnıń aralasıwın talap etedi.

Mısalı, bárqulla aylanıp turatuǵın qattı disk diskovodları onlayn saqlaw bolıp esaplanadı, al avtomatik túrde toqtaytuǵın aylanıwshı diskovodlar, máselen, bos disklerdiń úlken massivlerindegi (MAID) sıyaqlı, jaqın qatarlı saqlaw bolıp tabıladı. Lenta kartridjleri sıyaqlı avtomatik túrde júkleniwi múmkin bolǵan almastırılatuǵın media, máselen lenta kitapxanalarındaǵı sıyaqlı, jaqın qatarlı saqlaw bolıp esaplanadı, al qoldan júkleniwi kerek bolǵan lenta kartridjleri offlayn saqlaw bolıp tabıladı.

=== Offlayn saqlaw ===
Offlayn saqlaw - bul [[Oraylıq processor|processor blogınıń]] baqlawında bolmaǵan ortalıq yaki qurılmada kompyuter maǵlıwmatların saqlaw. Ortalıq ádette ekinshi yaki úshinshi dárejeli saqlaw qurılmasında jazıladı, sońınan fizikalıq jaqtan alıp taslanadı yamasa ajıratıladı. Kompyuter oǵan qayta kiris alıwı ushın, ol adam operator tárepinen salınıwı yaki qosılıwı kerek. Úshinshi dárejeli saqlawdan ayırmashılıǵı, oǵan adamnıń qatnasıwısız kiris alıw múmkin emes.

Offlayn saqlaw informaciyanı jiberiw ushın qollanıladı, sebebi ajıratılǵan ortalıqtı fizikalıq jaqtan ańsat tasıw múmkin. Bunnan tısqarı, ol apatshılıq jaǵdaylarında paydalı, mısalı, órt dáslepki maǵlıwmatlardı joq qılǵan jaǵdayda, alıs jerdegi ortalıq zıyan kórmey qaladı, bul apattan keyin tiklewge múmkinshilik beredi. Offlayn saqlaw ulıwma [[Informaсiya qáwipsizligi|informaciya qáwipsizligin]] arttıradı, sebebi ol fizikalıq jaqtan kompyuterden alısta boladı, hám maǵlıwmatlardıń qupıyalılıǵına yaki pútinligine kompyuter tiykarındaǵı hújim usılları menen tásir etiw múmkin emes. Sonıń menen birge, eger arxiv maqsetlerinde saqlanǵan informaciyaǵa siyrek kiris alınsa, offlayn saqlaw úshinshi dárejeli saqlawǵa qaraǵanda arzanıraq boladı.

Zamanagóy jeke kompyuterlerinde, kópshilik ekinshi hám úshinshi dárejeli saqlaw quralları offlayn saqlaw ushın da qollanıladı. Optikalıq diskler hám flesh-yad qurılmaları eń keń tarqalǵan, al almalı-salmalı qattı diskler ádewir az qollanıladı; eski mısallarǵa disketalar hám Zip diskleri kiredi. Kárxana qollanıwlarında magnitli lenta kartridjleri ústem; eski mısallarǵa ashıq katushkalı magnitli lenta hám perfokartalar kiredi.

== Derekler ==
&lt;references /&gt;
&lt;references group=&quot;kommentariy&quot; /&gt;
__BÖLİDİMÖNDEMEW__
[[Kategoriya:Kompyuter arxitekturası]]</text>
      <sha1>bats0lxi3mvt4ylxgmlwfgc3vf9kwtx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Flesh yad</title>
    <ns>0</ns>
    <id>22689</id>
    <revision>
      <id>125684</id>
      <parentid>110469</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T11:10:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <origin>125684</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="53001" sha1="hydrzgy1949adt227khpbek5tc4mmqn" xml:space="preserve">[[Fayl:USB_flash_drive.JPG|nobaý|2005-jılǵı ajıratılǵan USB flesh diski. Sheptegi chip - flesh yadı bolıp tabıladı. Oń táreptegi - kontroller.]]
'''Flesh yad''' ([[Inglis tili|ingl]]. ''Flash memory'') ‒ bul elektr jolı menen óshirilip, qayta programmalanıwı múmkin bolǵan elektron turaqlı [[Kompyuter yadı|kompyuter yadınıń]] saqlaw ortalıǵı. Flesh yadınıń eki tiykarǵı túri, '''NOR flesh''' hám NAND flesh, NOR hám NAND logikalıq dárwazaları boyınsha atalǵan. Ekewi de birdey qalqıwshı-dárwazalı MOSFETlerden ibarat yacheyka konstrukciyasın qollanadı. Olar bit liniyası yamasa sóz liniyalarınıń jaǵdayı joqarı yamasa tómen tartılıwına baylanıslı sxema dárejesinde ayırmashılıq etedi: NAND fleshinde bit liniyası menen sóz liniyaları arasındaǵı qatnas NAND dárwazasına uqsaydı; NOR fleshinde bul NOR dárwazasına uqsaydı.

Flesh yad, qalqıwshı-dárwazalı yad túri, 1980-jılı [[Toshiba]] kompaniyasında Fudjio Masuoka tárepinen oylap tabılǵan hám EEPROM texnologiyasına tiykarlanǵan. Toshiba 1987-jılı flesh yadtı satıwǵa shıǵara basladı.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.eweek.com/storage/1987-toshiba-launches-nand-flash|bet=1987: Toshiba Launches NAND Flash|sáne=11 April 2012|jumıs=[[eWeek]]|qaralǵan sáne=20 June 2019}}&lt;/ref&gt; EPROMlar qayta jazılıwdan aldın tolıǵı menen óshiriliwi kerek edi. Biraq, NAND flesh yadı bloklar (yamasa betler) boyınsha óshiriliwi, jazılıwı hám oqılıwı múmkin, olar ádette pútkil qurılmaǵa qaraǵanda anaǵurlım kishi boladı. NOR flesh yadı bir mashina sózin - óshirilgen orınǵa - jazıwǵa yamasa ǵárezsiz oqıwǵa múmkinshilik beredi. Flesh yad qurılması ádette bir yamasa bir neshe flesh yad chiplerinen (hár biri kóplegen flesh yad yacheykaların óz ishine aladı) hám ayırım flesh yad kontroller chipten ibarat.

NAND túri tiykarınan yad kartalarında, USB flesh disklerinde, qattı-dene disklerinde (2009-jıldan baslap shıǵarılǵan), funkcionallı telefonlarda, [[Smartfon|smartfonlarda]] hám usıǵan uqsas ónimlerde ulıwma saqlaw hám maǵlıwmat almasıw ushın qollanıladı. NAND yamasa NOR flesh yadı jáne de cifrlı ónimlerde konfiguraciya maǵlıwmatların saqlaw ushın jiyi qollanıladı, bul burın EEPROM yamasa batareyadan qosılǵan statikalıq RAM arqalı ámelge asırılatuǵın edi. Flesh yadınıń tiykarǵı kemshiligi ‒ ol belgili bir blokta salıstırmalı túrde az sanlı jazıw ciklların ǵana orınlay alıwı.&lt;ref name=&quot;flashstorage-2015&quot;&gt;{{Cite news|date=30 March 2015|title=A Flash Storage Technical and Economic Primer|work=FlashStorage.com|url=http://www.flashstorage.com/flash-storage-technical-economic-primer/}}&lt;/ref&gt;

NOR flesh óziniń tikkeley keminde kiriw múmkinshilikleri menen belgili, bul onı kodtı tikkeley orınlaw ushın qolaylı etedi. Onıń arxitekturası jeke baytlarǵa kiriwine múmkinshilik beredi, bul NAND fleshke salıstırǵanda tezirek oqıw tezligin támiyinleydi. NAND flesh yadı basqasha arxitektura menen isleydi, izbe-iz kiriw usılına tiykarlanǵan. Bul NANDtı joqarı tıǵızlıqtaǵı maǵlıwmatlardı saqlaw ushın qolaylı etedi, biraq keminde kiriw wazıypaları ushın nátiyjeli emes. NAND flesh kóbinese arzan hám joqarı sıyımlılıqtaǵı saqlaw áhmiyetli bolǵan jaǵdaylarda qollanıladı, mısalı, USB disklerinde, yad kartalarında hám qattı-dene disklerinde (SSD).

Tiykarǵı ayırmashılıq olardıń qollanılıw tarawları hám ishki strukturalarında. NOR flesh jeke baytlarǵa tez kiriwdi talap etetuǵın qollanıwlar ushın optimal, mısalı, baǵdarlamalardı orınlaw ushın ornatılǵan (engizilgen) sistemalarda. Al NAND flesh bolsa, arzan, joqarı sıyımlılıqtaǵı saqlawdı hám izbe-iz maǵlıwmatlarǵa kiriwdi talap etetuǵın jaǵdaylarda jaqsı nátiyje beredi.

Flesh yad&lt;ref name=&quot;kingston-flash-ref&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://media.kingston.com/pdfs/FlashMemGuide.pdf|bet=Flash Memory Guide|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231019045415/https://media.kingston.com/pdfs/FlashMemGuide.pdf|arxivsáne=19 October 2023|jıl=2012|baspaxana=[[Kingston Technology]]|qaralǵan sáne=4 December 2023}}&lt;/ref&gt; [[Kompyuter|kompyuterlerde]], PDAlarda, cifrlı audio pleerlerde, cifrlı kameralarda, [[Mobil telefon|mobil telefonlarda]], sintezatorlarda, video oyınlarda, ilimiy ásbaplarda, sanaat robotlarında hám medicinalıq elektronikada qollanıladı. Flesh yadtıń oqıw tezligi joqarı, biraq ol statikalıq RAM yamasa ROM sıyaqlı tez emes. Kóshpeli qurılmalarda flesh yadtı qollanıw maqul kóriledi, sebebi ol mexanikalıq soqqılarǵa shıdamlı, al mexanikalıq diskler mexanikalıq zıyanlanıwǵa kóbirek beyim.&lt;ref name=&quot;backblaze-20180306&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.backblaze.com/blog/ssd-vs-hdd-future-of-storage/|bet=HDD vs SSD: What Does the Future for Storage Hold?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20221222025652/https://www.backblaze.com/blog/ssd-vs-hdd-future-of-storage/|arxivsáne=22 December 2022|avtor=Bauer|at=Roderick|sáne=6 March 2018|baspaxana=[[Backblaze]]}}&lt;/ref&gt;

Óshiriw cikllarınıń áste bolıwına baylanıslı, flesh yadta qollanılatuǵın úlken blok ólshemleri kóp muǵdardaǵı maǵlıwmatlardı jazıwda flesh emes EEPROMǵa salıstırǵanda ádewir tezlik artıqmashlıǵın beredi. 2019-jılǵa kelip,[jańalanǵan] flesh yad bayt-dárejesinde programmalanatuǵın EEPROMnan álleqayda arzan boldı hám sistemada úlken kólemdegi turaqlı qattı-dene saqlawı talap etiletuǵın jerde ústem yad túrine aylandı. Biraq, EEPROMlar ele de tek az muǵdardaǵı saqlawdı talap etetuǵın qollanıwlarda paydalanıladı, mısalı, kompyuter yad modullarındaǵı SPD ámelge asırıwlarında.&lt;ref name=&quot;micron-tn-04-42&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.micron.com/-/media/client/global/documents/products/technical-note/dram-modules/tn_04_42.pdf?rev=e5a1537ce3214de5b695f17c340fd023|bet=Memory Module Serial Presence-Detect Introduction|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220726125258/https://www.micron.com/-/media/client/global/documents/products/technical-note/dram-modules/tn_04_42.pdf|arxivsáne=26 July 2022|baspaxana=[[Micron Technology]]|qaralǵan sáne=1 June 2022}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ti-spd-ref&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.ti.com/lit/ug/smmu001/smmu001.pdf|bet=Serial Presence Detect - Technical Reference|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231204093906/https://www.ti.com/lit/ug/smmu001/smmu001.pdf|arxivsáne=4 December 2023|sáne=January 1998|baspaxana=[[Texas Instruments]]}}&lt;/ref&gt;

Flesh yad paketleri kremniy arqalı ótkizgishler menen chip qatlamlastırıwdı hám bir waqıtta 3D TLC NAND yacheykalarınıń bir neshe onlaǵan qatlamların (hár bir chip ushın) qollana aladı. Bul usıl menen 16 qatlamlastırılǵan chip hám paket ishinde ayrıqsha chip sıpatında integraciyalanǵan flesh basqarıwshısın paydalanıp, paket basına 1 tebibaytqa shekem sıyımlılıqqa erisiwge boladı.&lt;ref name=&quot;anandtech-20190130&quot;&gt;{{Cite news|last=Shilov|first=Anton|date=30 January 2019|title=Samsung Starts Production of 1 TB eUFS 2.1 Storage for Smartphones|work=[[AnandTech]]|url=https://www.anandtech.com/show/13918/samsung-starts-production-of-1-tb-eufs-21-storage-for-smartphones}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;anandtech-20171205&quot;&gt;{{Cite news|last=Shilov|first=Anton|date=5 December 2017|title=Samsung Starts Production of 512 GB UFS NAND Flash Memory: 64-Layer V-NAND, 860 MB/s Reads|work=[[AnandTech]]|url=https://www.anandtech.com/show/12120/samsung-starts-production-of-512-gb-ufs-chips}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;hexus-20190131&quot;&gt;{{Cite news|last=Tyson|first=Mark|title=Samsung enables 1TB eUFS 2.1 smartphones|work=Hexus|url=https://hexus.net/tech/news/storage/127010-samsung-enables-1tb-eufs-21-smartphones/}}&lt;/ref&gt;

== Tariyxı ==

=== Alǵı sóz ===
Flesh yadtıń kelip shıǵıwı qalqıwshı dárwazalı MOSFET (FGMOS) yamasa qalqıwshı dárwazalı tranzistordıń rawajlanıwınan baslanǵan. Dáslepki MOSFET 1955-1960 jıllar aralıǵında Bell Labs laboratoriyasında oylap tabılǵan, Frosh hám Derik bet passivaciyasın ashqannan hám óz ashılıwların birinshi tegis tranzistorlardı jaratıwda qollanǵannan keyin. Dawon Kang 1967-jılı Bell Labs laboratoriyasında tayvan-amerikalı injener Saymon Min Sze menen birge onıń bir túrin - qalqıwshı dárwazalı MOSFETti rawajlandırdı.&lt;ref name=&quot;computerhistory1971&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/storageengine/reusable-semiconductor-rom-introduced/|bet=1971: Reusable semiconductor ROM introduced|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230810204956/https://www.computerhistory.org/storageengine/reusable-semiconductor-rom-introduced/|arxivsáne=10 August 2023|sáne=11 June 2018|jumıs=The Storage Engine|baspaxana=[[Computer History Museum]]|qaralǵan sáne=19 June 2019}}&lt;/ref&gt; Olar onı hám turaqlı, hám qayta programmalastırıw múmkin bolǵan programmalanatuǵın tek oqıw ushın yad (PROM) túriniń qalqıwshı dárwazalı yad yacheykaları retinde qollanıwdı usındı.&lt;ref name=&quot;computerhistory1971&quot; /&gt;

Qalqıwshı dárwazalı yadtıń dáslepki túrlerine 1970-jıllarda EPROM (óshiriletuǵın PROM) hám EEPROM (elektr jolı menen óshiriletuǵın PROM) kiretuǵın edi.&lt;ref name=&quot;computerhistory1971&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/storageengine/reusable-semiconductor-rom-introduced/|bet=1971: Reusable semiconductor ROM introduced|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230810204956/https://www.computerhistory.org/storageengine/reusable-semiconductor-rom-introduced/|arxivsáne=10 August 2023|sáne=11 June 2018|jumıs=The Storage Engine|baspaxana=[[Computer History Museum]]|qaralǵan sáne=19 June 2019}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.computerhistory.org/storageengine/reusable-semiconductor-rom-introduced/ &quot;1971: Reusable semiconductor ROM introduced&quot;]. ''The Storage Engine''. [[Computer History Museum]]. 11 June 2018. [https://web.archive.org/web/20230810204956/https://www.computerhistory.org/storageengine/reusable-semiconductor-rom-introduced/ Archived] from the original on 10 August 2023&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;19 June&lt;/span&gt; 2019&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; Biraq, dáslepki qalqıwshı dárwazalı yad injenerlerden hár bir [[bit]] maǵlıwmat ushın yad yacheykasın qurıwdı talap etti, bul qolaysız,&lt;ref name=&quot;forbes&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/global/2002/0624/030.html|bet=Unsung hero|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080303205125/http://www.forbes.com/global/2002/0624/030.html|arxivsáne=3 March 2008|avtor=Fulford|at=Adel|sáne=24 June 2002|jumıs=Forbes|qaralǵan sáne=18 March 2008}}&lt;/ref&gt; áste,&lt;ref name=&quot;howstuffworks-rom&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://computer.howstuffworks.com/rom.htm#pt5|bet=How ROM Works|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231202082951/https://computer.howstuffworks.com/rom.htm#pt5|arxivsáne=2 December 2023|avtor=Tyson|at=Jeff|sáne=29 August 2000|jumıs=[[HowStuffWorks]]|qaralǵan sáne=10 September 2019}}&lt;/ref&gt; hám qımbat bolıp shıqtı, sonlıqtan 1970-jıllarda qalqıwshı dárwazalı yad áskeriy úskeneler hám eń dáslepki eksperimental [[Mobil telefon|mobil telefonlar]] sıyaqlı sheklengen tarawlarda ǵana qollanıldı.

=== Oylap tabılıwı hám kommerciyalastırılıwı ===
Maǵlıwmatlardı óshiriw ushın Fauler-Nordxeym tunnelleniwine tiykarlanǵan zamanagóy EEPROM 1974-jılı Bernvard tárepinen oylap tabılıp, Siemens kompaniyası tárepinen patentlengen. Keyin 1976-1978 jıllar aralıǵında Hughes Aircraft Company kompaniyasında Eliyaxu Xarari hám Intel kompaniyasında Djordj Perlegos hám basqalar tárepinen jáne de rawajlandırıldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://patents.google.com/patent/US4119995A/en|bet=Electrically programmable and electrically erasable MOS memory cell|avtor=Simko|at=Richard T.|sáne=17 March 1977}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://patents.google.com/patent/US4203158A/en|bet=Electrically programmable and erasable MOS floating gate memory device employing tunneling and method of fabricating same|avtor=Frohman-Bentchkowsky|at=Dov|sáne=15 December 1978}}&lt;/ref&gt; Bul 1980-jılı Toshibada Masuokanıń flesh yadtı oylap tabıwına alıp keldi.&lt;ref name=&quot;forbes&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.forbes.com/global/2002/0624/030.html|bet=Unsung hero|arxivurl=https://web.archive.org/web/20080303205125/http://www.forbes.com/global/2002/0624/030.html|arxivsáne=3 March 2008|avtor=Fulford|at=Adel|sáne=24 June 2002|jumıs=Forbes|qaralǵan sáne=18 March 2008}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFFulford2002&quot;&gt;Fulford, Adel (24 June 2002). [https://www.forbes.com/global/2002/0624/030.html &quot;Unsung hero&quot;]. ''Forbes''. [https://web.archive.org/web/20080303205125/http://www.forbes.com/global/2002/0624/030.html Archived] from the original on 3 March 2008&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;18 March&lt;/span&gt; 2008&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; EEPROM menen flesh arasındaǵı jetilistiriw sonnan ibarat, flesh bloklar menen programmalanadı, al EEPROM baytlar menen programmalanadı. Toshibanıń aytıwınsha, &quot;flesh&quot; atamasın Masuokanıń kásiplesi Shodji Ariizumi usınǵan, óytkeni yad mazmunın óshiriw processi oǵan fotoapparattıń jarqırawın esletken.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.eweek.com/c/a/Data-Storage/NAND-Flash-Memory-25-Years-of-Invention-Development-684048/|bet=NAND Flash Memory: 25 Years of Invention, Development – Data Storage – News &amp; Reviews|arxivurl=https://archive.today/20140818204913/http://www.eweek.com/c/a/Data-Storage/NAND-Flash-Memory-25-Years-of-Invention-Development-684048/|arxivsáne=18 August 2014|jumıs=eWeek.com|qaralǵan sáne=18 August 2014}}&lt;/ref&gt; Masuoka hám onıń kásiplesleri 1984-jılı NOR fleshti oylap tapqanın,&lt;ref name=&quot;auto1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.flash25.toshiba.com|bet=Toshiba: Inventor of Flash Memory|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190620160642/http://www.flash25.toshiba.com/|arxivsáne=20 June 2019|jumıs=[[Toshiba]]|qaralǵan sáne=20 June 2019}}&lt;/ref&gt; sońınan bolsa 1987-jılı San-Franciskoda ótkerilgen IEEE Xalıqaralıq elektron ásbapları jıynalısında (IEDM) NAND flesh oylap tabılıwın usındı.

Toshiba 1987-jılı NAND flesh yadın kommerciyalıq túrde iske qostı.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.eweek.com/storage/1987-toshiba-launches-nand-flash|bet=1987: Toshiba Launches NAND Flash|sáne=11 April 2012|jumıs=[[eWeek]]|qaralǵan sáne=20 June 2019}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.eweek.com/storage/1987-toshiba-launches-nand-flash &quot;1987: Toshiba Launches NAND Flash&quot;]. ''[[eWeek]]''. 11 April 2012&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;20 June&lt;/span&gt; 2019&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;computerhistory1971&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhistory.org/storageengine/reusable-semiconductor-rom-introduced/|bet=1971: Reusable semiconductor ROM introduced|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230810204956/https://www.computerhistory.org/storageengine/reusable-semiconductor-rom-introduced/|arxivsáne=10 August 2023|sáne=11 June 2018|jumıs=The Storage Engine|baspaxana=[[Computer History Museum]]|qaralǵan sáne=19 June 2019}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot;&gt;[https://www.computerhistory.org/storageengine/reusable-semiconductor-rom-introduced/ &quot;1971: Reusable semiconductor ROM introduced&quot;]. ''The Storage Engine''. [[Computer History Museum]]. 11 June 2018. [https://web.archive.org/web/20230810204956/https://www.computerhistory.org/storageengine/reusable-semiconductor-rom-introduced/ Archived] from the original on 10 August 2023&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;. Retrieved &lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;19 June&lt;/span&gt; 2019&lt;/span&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; [[Intel|Intel Corporation]] 1988-jılı birinshi kommerciyalıq NOR tipindegi flesh chipin usındı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www2.electronicproducts.com/NAND_vs_NOR_flash_technology-article-FEBMSY1-FEB2002.aspx|bet=NAND vs. NOR flash technology: The designer should weigh the options when using flash memory|arxivurl=https://web.archive.org/web/20100728210327/http://www2.electronicproducts.com/NAND_vs_NOR_flash_technology-article-FEBMSY1-FEB2002.aspx|arxivsáne=28 July 2010|avtor=Tal|at=Arie|sáne=February 2002|qaralǵan sáne=31 July 2010}}&lt;/ref&gt; NOR tiykarındaǵı fleshtiń óshiriw hám jazıw waqtı uzaq, biraq tolıq adres hám maǵlıwmat shinaların támiyinleydi, bul yadtıń hár qanday ornına erkin kiriwge múmkinshilik beredi. Bul onı eski tek oqıw ushın yad (ROM) chipleriniń ornın basıwǵa qolaylı etedi, olar siyrek jańalanıwdı talap etetuǵın baǵdarlama kodın saqlaw ushın qollanıladı, mısalı, kompyuterdiń BIOSı yamasa qosımsha qurılmalardıń mikrobaǵdarlamalıq támiynatı. Onıń shıdamlılıǵı chiptegi flesh yad ushın 100 óshiriw ciklinen,&lt;ref name=&quot;rej09b0138_h8s2357.pdf&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.renesas.com/us/en/document/mas/h8s2357-group-h8s2357f-ztattm-h8s2398f-ztattm-hardware-manual|bet=H8S/2357 Group, H8S/2357F-ZTATTM, H8S/2398F-ZTATTM Hardware Manual|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230109212444/https://www.renesas.com/us/en/document/mas/h8s2357-group-h8s2357f-ztattm-h8s2398f-ztattm-hardware-manual|arxivsáne=9 January 2023|sáne=October 2004|baspaxana=[[Renesas Electronics|Renesas]]|qaralǵan sáne=23 January 2012|citata=The flash memory can be reprogrammed up to 100 times.}}&lt;/ref&gt; ádettegidey 10,000 yamasa 100,000 óshiriw cikline shekem, hátte 1,000,000 óshiriw cikline shekem bolıwı múmkin.&lt;ref name=&quot;amd-22271A&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.spansion.com/Support/Application%20Notes/AMD%20DL160%20and%20DL320%20Series%20Flash-%20New%20Densities,%20New%20Features.pdf|bet=AMD DL160 and DL320 Series Flash: New Densities, New Features|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150924104223/http://www.spansion.com/Support/Application%20Notes/AMD%20DL160%20and%20DL320%20Series%20Flash-%20New%20Densities,%20New%20Features.pdf|arxivsáne=24 September 2015|sáne=July 2003|baspaxana=[[AMD]]|qaralǵan sáne=13 November 2014|citata=The devices offer single-power-supply operation (2.7 V to 3.6 V), sector architecture, Embedded Algorithms, high performance, and a 1,000,000 program/erase cycle endurance guarantee.}}&lt;/ref&gt; NOR tiykarındaǵı flesh dáslepki flesh tiykarındaǵı almalı-salmalı medianıń tiykarı boldı; CompactFlash dáslep oǵan tiykarlanǵan edi, biraq keyingi kartalar arzanıraq NAND fleshke ótti.

NAND fleshtiń óshiriw hám jazıw waqıtları qısqaraq, hám hár bir yacheyka ushın az chip maydanın talap etedi, sonlıqtan NOR fleshke salıstırǵanda joqarıraq saqlaw tıǵızlıǵın hám hár bit ushın tómenirek bahanı támiyinleydi. Biraq, NAND fleshtiń I/O interfeysi sırtqı erkin kiriwge mólsherlengen adres shinasın bermeydi. Kerisinshe, maǵlıwmatlar blok boyınsha oqılıwı kerek, ádettegi blok ólshemleri júzlegen yamasa mıńlaǵan bitlerdi quraydı. Bul NAND fleshti baǵdarlama ROMınıń ornın tikkeley basıwǵa jaramsız etedi, sebebi kópshilik mikroprocessorlar hám mikrokontrollerler bayt dárejesinde erkin kiriwdi talap etedi. Bul jaǵınan, NAND flesh qattı diskler hám optikalıq media sıyaqlı basqa da ekinshi dárejeli maǵlıwmat saqlaw qurılmalarına uqsas, sonlıqtan yad kartaları hám qattı-dene diskler (SSD) sıyaqlı kóp mólsherli saqlaw qurılmalarında qollanıwǵa júdá qolaylı. Mısalı, SSD-ler bir neshe NAND flesh yad chiplerin paydalanıp maǵlıwmatlardı saqlaydı.

Birinshi NAND tiykarındaǵı almalı-salmalı yad karta formatı 1995-jılı shıǵarılǵan SmartMedia boldı. Onnan keyin kóp basqaları payda boldı, sonıń ishinde MultiMediaCard, Secure Digital, Memory Stick hám xD-Picture Card.

=== Keyingi rawajlanıwlar ===
Yad karta formatlarınıń jańa áwladı, sonıń ishinde RS-MMC, miniSD hám microSD, júdá kishi ólshemlerge iye. Mısalı, microSD kartasınıń maydanı 1.5 sm&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt; den sál úlkenirek, al qalıńlıǵı 1 mm den kem.

NAND flesh 2000-jıllardıń aqırı menen 2010-jıllardıń basında kommerciyalıq qollanıwǵa engizilgen bir qatar tiykarǵı texnologiyalar nátiyjesinde yadtıń áhmiyetli dárejedegi tıǵızlıǵına eristi.

2005-jılǵa shekem NOR flesh eń keń tarqalǵan flesh yad túri bolıp esaplanǵan, al 2005-jıldan baslap NAND flesh satıwlar boyınsha NOR fleshten ozıp ketti.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/culture/nand-overtakes-nor-in-flash-memory/|bet=NAND overtakes NOR in flash memory|jumıs=CNET}}&lt;/ref&gt;

Kóp dárejeli yacheyka (MLC) texnologiyası hár bir yad yacheykasında birden kóp [[bit]] saqlaydı. [[NEC]] 1998-jılı kóp dárejeli yacheyka (MLC) texnologiyasın kórsetti, bunda 80 Mb flesh yad chipi hár yacheykada 2 bit saqlaǵan.&lt;ref name=&quot;nec-97-10-28-01&quot;&gt;{{Cite press release |last1=Bridgman |first1=Aston |date=28 October 1997 |title=NEC and SanDisk Develop 80Mb Flash Memory |url=http://www.nec.co.jp/press/en/9710/2801.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20201018114043/http://www.nec.co.jp/press/en/9710/2801.html |archive-date=18 October 2020 |publisher=[[NEC]]}}&lt;/ref&gt; STMicroelectronics te 2000-jılı MLC texnologiyasın 64 MB NOR flesh yad chipinde kórsetti.&lt;ref name=&quot;stol&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://maltiel-consulting.com/Semiconductor_technology_memory.html|bet=Memory|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231102131915/http://maltiel-consulting.com/Semiconductor_technology_memory.html|arxivsáne=2 November 2023|jumıs=STOL (Semiconductor Technology Online)|qaralǵan sáne=25 June 2019}}&lt;/ref&gt; 2009-jılı Toshiba hám SanDisk hár yacheykada 4 bit saqlaytuǵın hám 64 Gbit sıyımlılıqqa iye bolǵan QLC texnologiyalı NAND flesh chiplerin usındı.&lt;ref name=&quot;toshiba2009&quot;&gt;{{Cite press release |date=11 February 2009 |title=Toshiba Makes Major Advances in NAND Flash Memory with 3-bit-per-cell 32nm generation and with 4-bit-per-cell 43nm technology |url=http://www.toshiba.co.jp/about/press/2009_02/pr1102.htm |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20230419145952/https://www.global.toshiba/ww/news/corporate/2009/02/pr1102.html |archive-date=19 April 2023 |access-date=21 June 2019 |publisher=[[Toshiba]]}}&lt;/ref&gt; Samsung Electronics úsh dárejeli yacheyka (TLC) texnologiyasın kirgizdi, ol hár yacheykada 3 bit saqlaydı, hám 2010-jılı TLC texnologiyası menen NAND chiplerin ǵalabalı túrde islep shıǵarıwdı basladı.&lt;ref name=&quot;samsung-history&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.samsung.com/us/aboutsamsung/company/history/|bet=History|jumıs=[[Samsung Electronics]]|baspaxana=[[Samsung]]|qaralǵan sáne=19 June 2019}}&lt;/ref&gt;

==== Zaryad tutqısh flesh ====
Zaryad tutqısh flesh (CTF) texnologiyası polisilikon qalqıwshı zatvordı, yaǵnıy joqarıda bloklawshı zatvor oksidi hám tómeninde tunnel oksidi arasında jaylasqan qatlamdı, elektr izolyaciyalanǵan kremniy nitrid qatlamı menen almastıradı; kremniy nitrid qatlamı elektronlardı tutıp qaladı. Teoriyada, CTF elektron aǵıp ketiwine azıraq beyim bolıp, maǵlıwmatlardı saqlawdı jaqsılaydı.&lt;ref name=&quot;electronicdesign-20130415&quot;&gt;{{Cite news|title=Interview: Spansion's CTO Talks About Embedded Charge Trap NOR Flash Technology|url=https://www.electronicdesign.com/technologies/memory/article/21796009/interview-spansions-cto-talks-about-embedded-charge-trap-nor-flash-technology}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ito-taito-2017&quot;&gt;{{Cite book|title=Embedded Flash Memory for Embedded Systems: Technology, Design for Sub-systems, and Innovations}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ieee-91-4&quot;&gt;{{Cite journal|title=Introduction to flash memory}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;lee-2011&quot;&gt;{{Cite journal|title=Review paper: Nano-floating gate memory devices}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;auto5&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.embedded.com/flash-101-types-of-nand-flash/|bet=Flash 101: Types of NAND Flash|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231106101540/https://www.embedded.com/flash-101-types-of-nand-flash/|arxivsáne=6 November 2023|avtor=Aravindan|at=Avinash|sáne=13 November 2018|jumıs=embedded.com}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;nanoscale-9-1-526&quot;&gt;{{Cite journal|title=Overview of emerging nonvolatile memory technologies}}&lt;/ref&gt;

CTF polisilikondı elektr izolyaciyalanǵan nitrid penen almastırǵanlıqtan, ol kishirek yacheykalarǵa hám joqarı shıdamlılıqqa (tómenirek degradaciya yamasa tozıw) múmkinshilik beredi. Biraq, elektronlar nitridte qamalıp qalıp, jıynalıp qalıwı múmkin, bul degradaciyaǵa alıp keledi. Aǵıp ketiw joqarı temperaturalarda kúsheyedi, sebebi elektronlar temperatura kóterilgen sayın kóbirek kúsheyedi. Biraq, CTF texnologiyası ele de tunnel oksidi hám bloklawshı qatlamdı qollanadı, bular texnologiyanıń hálsiz tárepleri bolıp esaplanadı, sebebi olar ádettegi usıllar menen buzılıwı múmkin (tunnel oksidi júdá joqarı elektr maydanları sebepli, al bloklawshı qatlam Anod Íssı Tesik Injekciyası (AHHI) sebepli zaqımlanıwı múmkin).&lt;ref name=&quot;techtarget-20230619&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.techtarget.com/searchstorage/tip/Charge-trap-technology-advantages-for-3D-NAND-flash-drives|bet=Charge trap technology advantages for 3D NAND flash drives|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230809223937/https://www.techtarget.com/searchstorage/tip/Charge-trap-technology-advantages-for-3D-NAND-flash-drives|arxivsáne=9 August 2023|avtor=Sheldon|at=Robert|sáne=19 June 2023|jumıs=SearchStorage}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;grossi-zambelli-olivo-2016&quot;&gt;{{Cite book|title=3D Flash Memories}}&lt;/ref&gt;

Oksidlerdiń degradaciyası yamasa tozıwı flesh yadtıń sheklengen shıdamlılıqqa iye bolıwınıń sebebi bolıp tabıladı, hám degradaciya artqan sayın maǵlıwmatlardı saqlaw qábileti tómenleydi (maǵlıwmatlardı joǵaltıw qáwpi artadı), sebebi oksidler degradaciyaǵa ushıraǵan sayın ózleriniń elektr izolyaciyalaw qásiyetlerin joǵaltadı. Oksidler elektronlardı izolyaciyalawı kerek, olardıń aǵıp ketiwiniń aldın alıw ushın, sebebi bul maǵlıwmatlardıń joǵalıwına alıp keledi.

1991-jılı, [[NEC]] kompaniyasınıń izertlewshileri, sonıń ishinde N. Kodama, K. Oyama hám Xiroki Shiray zaryad tutıw usılın qollanatuǵın flesh yad túrin súwretledi. 1998-jılı, Saifun Semiconductors kompaniyasınıń (keyin Spansion tárepinen satıp alınǵan) xızmetkeri Boaz Eytan dástúrli flesh yad dizaynlarında qollanılatuǵın ádettegi júziwshi dárwazanıń ornına zaryad tutıwshı qatlamnan paydalanatuǵın NROM dep atalǵan flesh yad texnologiyasına patent aldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://patft.uspto.gov/netacgi/nph-Parser?Sect1=PTO1&amp;Sect2=HITOFF&amp;d=PALL&amp;p=1&amp;u=%2Fnetahtml%2FPTO%2Fsrchnum.htm&amp;r=1&amp;f=G&amp;l=50&amp;s1=5,768,192.PN.&amp;OS=PN/5,768,192&amp;RS=PN/5,768,192|bet=US Patent 5,768,192: Non-volatile semiconductor memory cell utilizing asymmetrical charge trapping|arxivurl=https://web.archive.org/web/20200222215754/http://patft.uspto.gov/netacgi/nph-Parser?Sect1=PTO1&amp;Sect2=HITOFF&amp;d=PALL&amp;p=1&amp;u=%2Fnetahtml%2FPTO%2Fsrchnum.htm&amp;r=1&amp;f=G&amp;l=50&amp;s1=5%2C768%2C192.PN.&amp;OS=PN%2F5%2C768%2C192&amp;RS=PN%2F5%2C768%2C192|arxivsáne=22 February 2020|avtor=Eitan|at=Boaz|baspaxana=US Patent &amp; Trademark Office|qaralǵan sáne=22 May 2012}}&lt;/ref&gt; 2000-jılı, [[Advanced Micro Devices]] (AMD) kompaniyasınıń Richard M. Fastow basshılıǵındaǵı izertlew toparı, mısırlı injener Xaled Z. Axmed hám iordaniyalı injener Samir Xaddad (keyin Spansion kompaniyasına qosılǵan) NOR flesh yad yacheykaları ushın zaryad tutıw mexanizmin kórsetti.&lt;ref name=&quot;ieee-letters-21-4&quot;&gt;{{Cite journal|title=Bake induced charge gain in NOR flash cells|url=https://www.researchgate.net/publication/3253902}}&lt;/ref&gt; CTF keyinirek 2002-jılı AMD hám Fujitsu tárepinen kommerciyalıq túrde qollanıldı. 3D V-NAND (vertikal NAND) texnologiyası NAND flesh yad yacheykaların 3D zaryad tutıw flesh (CTP) texnologiyasın qollanıp, chip ishinde vertikal túrde jaylastıradı. 3D V-NAND texnologiyası birinshi ret 2007-jılı Toshiba tárepinen járiyalandı, al 24 qatlamlı birinshi qurılma 2013-jılı Samsung Electronics tárepinen kommerciyalıq túrde shıǵarıldı.&lt;ref name=&quot;samsung-3d&quot;&gt;{{Cite press release |date=13 August 2013 |title=Samsung Introduces World's First 3D V-NAND Based SSD for Enterprise Applications |url=https://www.samsung.com/semiconductor/insights/news-events/samsung-introduces-worlds-first-3d-v-nand-based-ssd-for-enterprise-applications/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20190414192036/https://www.samsung.com/semiconductor/insights/news-events/samsung-introduces-worlds-first-3d-v-nand-based-ssd-for-enterprise-applications/ |archive-date=14 April 2019 |publisher=[[Samsung]]}}&lt;/ref&gt;

==== 3D integral sxema texnologiyası ====
3D integral sxema (3D IC) texnologiyası integral sxema (IC) chiplerin bir 3D IC paketine vertikal túrde jaylastıradı. Toshiba 3D IC texnologiyasın NAND flesh yadına 2007-jıldıń aprel ayında engizdi. Olar 16 GB eMMC úylesimli (ónim nomeri THGBAM0G7D8DBAI6, kóbinese tutınıwshı veb-saytlarında THGAM dep qısqartıladı) ornatılǵan NAND flesh yad paketin usındı, ol segiz dana 2 GB NAND flesh chipleri jaylastırılıp islep shıǵarılǵan edi.&lt;ref name=&quot;toshiba2007&quot;&gt;{{Cite press release |date=17 April 2007 |title=Toshiba commercializes Industry's Highest Capacity Embedded NAND Flash Memory for Mobile Consumer Products |url=https://www.global.toshiba/ww/news/corporate/2007/04/pr1702.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220518042936/https://www.global.toshiba/ww/news/corporate/2007/04/pr1702.html |archive-date=18 May 2022 |access-date=23 November 2010 |publisher=[[Toshiba]]}}&lt;/ref&gt; 2007-jıldıń sentyabr ayında Hynix Semiconductor (házirgi SK Hynix) 24 qatlamlı 3D IC texnologiyasın tanıstırdı, ol plastina baylanıstırıw processi arqalı 24 NAND flesh chipi jaylastırılǵan 16 GB flesh yad paketinen ibarat edi. Toshiba jáne de 2008-jılı óziniń 32 GB THGBM flesh paketi ushın segiz qatlamlı 3D IC qollandı.&lt;ref name=&quot;hynix2007&quot;&gt;{{Cite news|title=Hynix Surprises NAND Chip Industry|url=https://www.koreatimes.co.kr/www/news/biz/2007/09/123_9628.html}}&lt;/ref&gt; 2010-jılı Toshiba óziniń 128 GB THGBM2 flesh paketi ushın 16 qatlamlı 3D IC qollandı, ol 16 dana 8 GB chip jaylastırılıp islep shıǵarılǵan edi.&lt;ref name=&quot;toshiba2008&quot;&gt;{{Cite press release |date=7 August 2008 |title=Toshiba Launches the Largest Density Embedded NAND Flash Memory Devices |url=https://www.global.toshiba/ww/news/corporate/2008/08/pr0701.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20231107222127/https://www.global.toshiba/ww/news/corporate/2008/08/pr0701.html |archive-date=7 November 2023 |access-date=21 June 2019 |publisher=[[Toshiba]]}}&lt;/ref&gt; 2010-jılları 3D IC mobil qurılmalardaǵı NAND flesh yadı ushın keń kommerciyalıq qollanıwǵa iye boldı.&lt;ref name=&quot;toshiba2010&quot;&gt;{{Cite press release |date=17 June 2010 |title=Toshiba Launches Industry's Largest Embedded NAND Flash Memory Modules |url=https://www.global.toshiba/ww/news/corporate/2010/06/pr1701.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20231106085036/https://www.global.toshiba/ww/news/corporate/2010/06/pr1701.html |archive-date=6 November 2023 |access-date=21 June 2019 |publisher=[[Toshiba]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;James&quot;&gt;{{Cite conference|date=May 2014|title=3D ICs in the real world|url=https://www.researchgate.net/publication/271453642|conference=25th Annual SEMI Advanced Semiconductor Manufacturing Conference (ASMC 2014)|location=Saratoga Springs, NY|pages=113–119|doi=10.1109/ASMC.2014.6846988|isbn=978-1-4799-3944-2|issn=2376-6697|doi-access=|last1=James|first1=Dick|s2cid=42565898|url-access=subscription}}&lt;/ref&gt;

2016-jılı Micron hám Intel CMOS Under the Array/CMOS Under Array (CUA), Core over Periphery (COP), Periphery Under Cell (PUA) yamasa Xtacking&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theregister.com/2018/08/06/china_aims_to_build_dramspeed_flash/|bet=NAND we'll send foreign tech packing, says China of Xtacking: DRAM-speed... but light on layer-stacking|avtor=Mellor|at=Chris|jumıs=www.theregister.com}}&lt;/ref&gt; dep atalatuǵın texnologiyanı tanıstırdı. Bul texnologiyada flesh yad ushın basqarıw sxeması flesh yad yacheykaları massiviniń astına yamasa ústine jaylastırıladı. Bul flesh yad chipiniń ploskostları yamasa bólimleri sanın basqarıw yamasa periferiya sxemasına ajıratılǵan maydandı úlkeytpesten, 2 ploskostten 4-ke shekem kóbeytiwge múmkinshilik berdi. Bul flesh chip yamasa kristall basına IO operaciyaları sanın kóbeytedi, biraq sonday-aq flesh yadqa jazıw ushın qollanılatuǵın zaryadlı nasoslar ushın kondensatorlar qurıwda qıyınshılıqlar payda etedi.&lt;ref name=&quot;auto8&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.anandtech.com/show/16491/flash-memory-at-isscc-2021|bet=2021 NAND Flash Updates from ISSCC: The Leaning Towers of TLC and QLC|avtor=Tallis|at=Billy|jumıs=www.anandtech.com}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.theregister.com/2018/11/05/sk_hynix_96_layer_flash_chip/|title=What the PUC: SK Hynix next to join big boys in 96-layer 3D NAND land|first=Chris|last=Mellor}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.theregister.com/2016/02/22/microns_journey_into_the_depths_of_nonvolatility/|title=Look who's avoided getting chatty about XPoint again. Micron... let's get non-volatile|first=Chris|last=Mellor}}&lt;/ref&gt; Ayırım flesh kristalları 6-ǵa shekem keńislikke iye.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.tomshardware.com/news/micron-takes-lead-with-232-layer-nand-up-to-2tb-per-chip-package|bet=Micron Takes Lead With 232-Layer NAND Flash, up to 2TB per Chip Package|avtor=Alcorn|at=Paul|sáne=2022-07-26|til=en|jumıs=Tom's Hardware|qaralǵan sáne=2024-05-31}}&lt;/ref&gt;

2017-jıldıń avgust ayına kelip, 400 GB (400 milliard bayt) sıyımlılıqqa iye microSD kartaları payda boldı.&lt;ref name=&quot;sandisk-20170831&quot;&gt;{{Cite press release |date=31 August 2017 |title=Western Digital Breaks Boundaries with World's Highest-Capacity microSD Card |url=https://www.sandisk.com/about/media-center/press-releases/2017/western-digital-breaks-boundaries-with-worlds-highest-capacity-microsd-card |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170901035345/https://www.sandisk.com/about/media-center/press-releases/2017/western-digital-breaks-boundaries-with-worlds-highest-capacity-microsd-card |archive-date=1 September 2017 |access-date=2 September 2017 |publisher=[[SanDisk]]}}&lt;/ref&gt; Sol jılı Samsung óziniń 3D IC chip jaylastırıw texnologiyasın 3D V-NAND hám TLC texnologiyaları menen birgelikte qollanıp, segiz dana 64 qatlamlı V-NAND chipleri jaylastırılǵan 512 GB KLUFG8R1EM flesh yad paketin islep shıǵardı.&lt;ref name=&quot;anandtech-20171205&quot;&gt;{{Cite news|title=Samsung Starts Production of 512 GB UFS NAND Flash Memory: 64-Layer V-NAND, 860 MB/s Reads|url=https://www.anandtech.com/show/12120/samsung-starts-production-of-512-gb-ufs-chips}}&lt;cite class=&quot;citation news cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFShilov2017&quot;&gt;Shilov, Anton (5 December 2017). [https://www.anandtech.com/show/12120/samsung-starts-production-of-512-gb-ufs-chips &quot;Samsung Starts Production of 512 GB UFS NAND Flash Memory: 64-Layer V-NAND, 860 MB/s Reads&quot;]. ''[[AnandTech]]''. [https://web.archive.org/web/20231103145651/https://www.anandtech.com/show/12120/samsung-starts-production-of-512-gb-ufs-chips Archived] from the original on 3 November 2023.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt; 2019-jılı Samsung segiz dana 96 qatlamlı V-NAND paketi jaylastırılǵan hám QLC texnologiyasın qollanǵan 1024 GB flesh paketin islep shıǵardı.&lt;ref name=&quot;electronicsweekly-samsung&quot;&gt;{{Cite news|title=Samsung makes 1TB flash eUFS module|url=https://www.electronicsweekly.com/news/business/samsung-makes-1tb-flash-module-2019-01/}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;anandtech-samsung-2018&quot;&gt;{{Cite news|title=Samsung Shares SSD Roadmap for QLC NAND And 96-layer 3D NAND|url=https://www.anandtech.com/show/13497/samsung-shares-ssd-roadmap-for-qlc-nand-and-96layer-3d-nand}}&lt;/ref&gt;

== Islew principleri ==
[[Fayl:Flash_cell_structure.svg|oñğa|nobaý|350x350 nükte|Flesh yad yacheykası]]
Flesh yad informaciyanı qalqıwshı zatvorlı tranzistorlardan jasalǵan yad yacheykaları massivinde saqlaydı. Bir dárejeli yacheykalı (SLC) qurılmalarda, hár bir yacheyka tek bir bit informaciyanı saqlaydı. Kóp dárejeli yacheykalı (MLC) qurılmalar, sonıń ishinde úsh dárejeli yacheykalı (TLC) qurılmalar, bir yacheykada birden kóp bit saqlay aladı.

Qalqıwshı zatvor ótkizgish bolıwı múmkin (kópshilik flesh yad túrlerinde ádette polikremniy qollanıladı) yamasa ótkizgish emes bolıwı múmkin (SONOS flesh yadında bolǵanı sıyaqlı).&lt;ref&gt;{{Citation |last=Basinger |first=Matt |title=PSoC Designer Device Selection Guide |date=18 January 2007 |url=http://www.psocdeveloper.com/uploads/tx_piapappnote/an2209_03.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20091031121330/http://www.psocdeveloper.com/uploads/tx_piapappnote/an2209_03.pdf |url-status=usurped |id=AN2209 |quote=The [[PSoC]] ... utilizes a unique Flash process: [[SONOS]] |archive-date=31 October 2009}}&lt;/ref&gt;

=== Qalqıwshı zatvorlı MOSFET ===
Flesh yadta, hár bir yad yacheykası standart metal-oksid-yarım ótkizgish maydan effektli tranzistorǵa (MOSFET) uqsaydı, biraq tranzistordıń bir emes, eki zatvorı bar. Yacheykalardı eki terminal (derek hám stok) arasında tok aǵatuǵın hám qalqıwshı zatvor (FG) hám basqarıwshı zatvor (CG) arqalı basqarılatuǵın elektr sóndirgish retinde qarawǵa boladı. CG basqa MOS tranzistorlardaǵı zatvorǵa uqsas, biraq onıń astında hámme tárepten oksid qatlamı menen izolyaciyalanǵan FG bar. FG CG menen MOSFET kanalı arasına jaylastırılǵan. FG elektr jaqtan izolyaciyalanǵanlıqtan, oǵan jaylastırılǵan elektronlar uslanıp qaladı. FG elektronlar menen zaryadlanǵanda, bul zaryad CG-dan elektr maydanın ekranlaydı, sonlıqtan yacheykanıń bosaǵa kernewin (VT) arttıradı. Bul yacheykanıń VT mánisin FG zaryadın ózgertiw arqalı zaryadlanbaǵan FG bosaǵa kernewi (VT1) menen joqarı zaryadlanǵan FG bosaǵa kernewi (VT2) arasında ózgertiwge boladı degendi ańlatadı. Yacheykadan mánisti oqıw ushın, CG-ǵa VT1 menen VT2 arasındaǵı aralıq kernew (VI) qollanıladı. Eger VI kernewinde kanal ótkizse, FG zaryadlanbaǵan bolıwı kerek (eger ol zaryadlanǵan bolsa, VI VT2-den kishi bolǵanlıqtan, ótkiziw bolmas edi). Eger VI kernewinde kanal ótkizbese, bul FG-nıń zaryadlanǵanın kórsetedi. Yacheykanıń eki sanlı mánisi CG-ǵa VI berilgende tranzistor arqalı tok aǵıp-aqpawın anıqlaw arqalı seziledi. Kóp dárejeli yacheyka qurılmasında, yaǵnıy bir yacheykada birden kóp bit saqlaytuǵın qurılmada, FG-daǵı zaryad dárejesin anıǵıraq anıqlaw ushın tok aǵımınıń bar-joqlıǵı emes, al onıń muǵdarı ólshenedi.

Qalqıwshı zatvorlı MOSFETler usılay ataladı, sebebi qalqıwshı zatvor menen kremniy arasında elektr izolyaciyalanıwshı tunnel oksid qatlamı bar, sonlıqtan zatvor kremniydiń ústinde &quot;qalqıp&quot; turadı. Oksid elektronlardı qalqıwshı zatvorda uslap turadı. Qalqıwshı zatvorlı flesh yadtıń buzılıwı yamasa tozıwı (hám sheklengen shıdamlılıǵı) oksidtiń júdá joqarı elektr maydanına (bir santimetrge on million volt) ushırawı sebepli júz beredi. Bunday joqarı kernew tıǵızlıqları waqıt ótiwi menen salıstırmalı juqa oksidtegi atom baylanısların buzıp, onıń elektr izolyaciyalawshı qásiyetlerin ástelik penen tómenletedi hám elektronlardıń qalqıwshı zatvorda erikli túrde tutılıwına hám ótiwine (aǵıwına) jol qoyadı, bul maǵlıwmatlardıń joǵalıw itimallıǵın arttıradı, sebebi elektronlar (olardıń muǵdarı hár qıylı zaryad dárejelerin kórsetiw ushın qollanıladı, hám hár bir dáreje MLC fleshinde bitlerdiń hár qıylı kombinaciyasına sáykes keledi) ádette qalqıwshı zatvorda boladı. Usı sebepli, tozıw artqan sayın maǵlıwmatlardı saqlaw múddeti qısqaradı hám maǵlıwmatlardı joǵaltıw qáwpi artadı.&lt;ref name=&quot;windbacher-211&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.iue.tuwien.ac.at/phd/windbacher/node14.html|bet=2.1.1 Flash Memory|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231109113308/https://www.iue.tuwien.ac.at/phd/windbacher/node14.html|arxivsáne=9 November 2023|avtor=Windbacher|at=T.|jumıs=Engineering Gate Stacks for Field-Effect Transistors}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;minnesota-floating-gate-mos&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.princeton.edu/~chouweb/newproject/research/SEM/FloatMOSMem.html|bet=Floating Gate MOS Memory|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220808223834/http://www.princeton.edu/~chouweb/newproject/research/SEM/FloatMOSMem.html|arxivsáne=8 August 2022|baspaxana=[[University of Minnesota]]}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;auto5&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.embedded.com/flash-101-types-of-nand-flash/|bet=Flash 101: Types of NAND Flash|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231106101540/https://www.embedded.com/flash-101-types-of-nand-flash/|arxivsáne=6 November 2023|avtor=Aravindan|at=Avinash|sáne=13 November 2018|jumıs=embedded.com}}&lt;cite class=&quot;citation web cs1&quot; data-ve-ignore=&quot;true&quot; id=&quot;CITEREFAravindan2018&quot;&gt;Aravindan, Avinash (13 November 2018). [https://www.embedded.com/flash-101-types-of-nand-flash/ &quot;Flash 101: Types of NAND Flash&quot;]. ''embedded.com''. [https://web.archive.org/web/20231106101540/https://www.embedded.com/flash-101-types-of-nand-flash/ Archived] from the original on 6 November 2023.&lt;/cite&gt;&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;anandtech&quot;&gt;{{Cite news|last=Shimpi|first=Anand Lal|title=The Intel SSD 710 (200GB) Review|url=https://www.anandtech.com/show/4902/intel-ssd-710-200gb-review}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;electronics-notes-wear-levelling&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.electronics-notes.com/articles/electronic_components/semiconductor-ic-memory/flash-wear-levelling-reliability-lifetime.php|bet=Flash Memory Reliability, Life &amp; Wear|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231102133652/https://www.electronics-notes.com/articles/electronic_components/semiconductor-ic-memory/flash-wear-levelling-reliability-lifetime.php|arxivsáne=2 November 2023|jumıs=Electronics Notes}}&lt;/ref&gt; Yacheykadaǵı kremniy oksidi hár bir óshiriw operaciyası menen tozadı. Tozıw waqıt ótiwi menen yacheykadaǵı teris zaryadtıń muǵdarın arttıradı, sebebi oksidte tutılǵan elektronlar basqarıw zatvorı kernewiniń bir bólegin joq qıladı, bul waqıt ótiwi menen yacheykanı óshiriwdi de ásteletedi, sonlıqtan NAND chipiniń ónimdarlıǵı hám isenimliligin saqlaw ushın yacheykanı paydalanıwdan shıǵarıw kerek boladı. Shıdamlılıq ta yacheykadaǵı bitler sanı kóbeygen sayın tómenleydi. Yacheykadaǵı bitler sanı kóbeygen sayın, yacheykadaǵı múmkin bolǵan jaǵdaylar sanı (hár biri hár qıylı kernew dárejesi menen kórsetiledi) artadı hám programmalastırıw ushın qollanılatuǵın kernewlerge sezgir boladı. Kremniy oksidiniń tozıwın ótew ushın kernewler dúzetiliwi múmkin, al bitler sanı artqan sayın, múmkin bolǵan jaǵdaylar sanı da artadı, sonlıqtan yacheyka programmalastırıw kernewleriniń dúzetiliwine az shıdamlı boladı, sebebi yacheykadaǵı hár bir jaǵdaydı anıqlaytuǵın kernew dárejeleri arasındaǵı aralıq kemeyedi.&lt;ref name=&quot;auto6&quot;&gt;{{Cite news|last=Vättö|first=Kristian|title=Understanding TLC NAND|url=https://www.anandtech.com/show/5067/understanding-tlc-nand/2}}&lt;/ref&gt;

=== Fauler–Nordxeym tunnelleniwi ===
Elektronlardı basqarıw dárwazasınan qalqıwshı dárwazaǵa kóshiriw processi Fauler–Nordxeym tunnelleniwi dep ataladı, hám ol MOSFETtiń bosaǵa (shekli) kernewin arttırıw arqalı yacheykanıń tiykarǵı qásiyetlerin ózgertedi. Bul, óz gezeginde, berilgen dárwaza kernewi ushın tranzistor arqalı ótetuǵın aǵıs-derek togın ózgertedi, ol aqırında ekilik mánisti kodlaw ushın qollanıladı. Fauler-Nordxeym tunnelleniw effekti qaytımlı, sonlıqtan elektronlar qalqıwshı dárwazaǵa qosılıwı yamasa onnan alıp taslanıwı múmkin, bul processler dástúrli túrde jazıw hám óshiriw dep ataladı.&lt;ref name=&quot;hyperstone-20180417&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.hyperstone.com/en/Solid-State-bit-density-and-the-Flash-Memory-Controller-1235,12728.html|bet=Solid State bit density, and the Flash Memory Controller|arxivurl=https://web.archive.org/web/20230609075731/https://www.hyperstone.com/en/Solid-State-bit-density-and-the-Flash-Memory-Controller-1235,12728.html|arxivsáne=9 June 2023|sáne=17 April 2018|jumıs=hyperstone.com|qaralǵan sáne=29 May 2018}}&lt;/ref&gt;

=== Ishki zaryad nasosları ===
Salıstırmalı túrde joqarı programmalaw hám óshiriw kernewleri talap etilgenine qaramastan, búgingi kúnde derlik barlıq flesh chipleri tek bir támiyinlew kernewin talap etedi hám talap etiletuǵın joqarı kernewlerdi chiptegi zaryad nasosları járdeminde payda etedi.

1.8 V-NAND flesh chipi tárepinen paydalanılatuǵın energiyanıń yarımınan kóbisi zaryad nasosınıń ózinde joǵaladı. Kúsheytiwshi túrlendirgishler tábiyiy túrde zaryad nasoslarına qaraǵanda kóbirek nátiyjeli bolǵanlıqtan, tómen quwatlı SSDlerdi rawajlandırıwshı izertlewshiler barlıq dáslepki flesh chiplerinde qollanılǵan qos Vcc/Vpp támiyinlew kernewlerine qaytıwdı usınıs etti, SSDdegi barlıq flesh chipleri ushın joqarı Vpp kernewin bir bólisilgen sırtqı kúsheytiwshi túrlendirgish penen basqaradı.&lt;ref&gt;{{Citation |last=Yasufuku |first=Tadashi |title=Proceedings of the 14th ACM/IEEE international symposium on Low power electronics and design - ISLPED '09 |url=http://www.computer.org/csdl/proceedings/islped/2009/8684/00/86840087-abs.html |work=IEICE Transactions on Electronics |volume=93 |issue=3 |pages=87–92 |year=2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305135918/https://www.computer.org/csdl/proceedings/islped/2009/8684/00/86840087-abs.html |url-status=live |bibcode=2010IEITE..93..317Y |doi=10.1145/1594233.1594253 |isbn=9781605586847 |s2cid=6055676 |archive-date=5 March 2016 |last2=Ishida |first2=Koichi |last3=Miyamoto |first3=Shinji |last4=Nakai |first4=Hiroto |last5=Takamiya |first5=Makoto |last6=Sakurai |first6=Takayasu |last7=Takeuchi |first7=Ken}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citation |last=Micheloni |first=Rino |title=Inside Solid State Drives (SSDs) |url=https://books.google.com/books?id=8LS3egzcBG4C&amp;pg=PA188 |year=2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170209234319/https://books.google.com/books?id=8LS3egzcBG4C&amp;pg=PA188&amp;lpg=PA188 |url-status=live |publisher=Springer |bibcode=2013issd.book.....M |isbn=9789400751460 |archive-date=9 February 2017 |last2=Marelli |first2=Alessia |last3=Eshghi |first3=Kam}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citation |last=Micheloni |first=Rino |title=Inside NAND Flash Memories |url=https://books.google.com/books?id=vaq11vKwo_kC&amp;pg=PA530 |year=2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170209164808/https://books.google.com/books?id=vaq11vKwo_kC&amp;pg=PA530&amp;lpg=PA530 |url-status=live |publisher=Springer |isbn=9789048194315 |archive-date=9 February 2017 |last2=Crippa |first2=Luca}} In particular, {{Cite book|doi=10.1007/978-90-481-9431-5_18|chapter=Low power 3D-integrated SSD|title=Inside NAND Flash Memories|date=2010|last1=Takeuchi|first1=K.|pages=515–536|isbn=978-90-481-9430-8}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Citation |last=Mozel |first=Tracey |title=CMOSET Fall 2009 Circuits and Memories Track Presentation Slides |url=https://books.google.com/books?id=XlbOf-m8fdYC&amp;pg=RA5-PA3 |year=2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170209213305/https://books.google.com/books?id=XlbOf-m8fdYC&amp;pg=RA5-PA3&amp;lpg=RA5-PA3 |url-status=live |publisher=CMOS Emerging Technologies |isbn=9781927500217 |archive-date=9 February 2017}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ieice-transactions-2010&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Yasufuku|first1=Tadashi|date=March 2010|title=Inductor and TSV Design of 20-V Boost Converter for Low Power 3D Solid State Drive with NAND Flash Memories|pages=317–323|doi=10.1587/transele.E93.C.317}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://ieeexplore.ieee.org/document/5986104|bet=4-times faster rising VPASS (10V), 15% lower power VPGM (20V), wide output voltage range voltage generator system for 4-times faster 3D-integrated solid-state drives|sáne=June 2011|betler=200–201}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ieee-3d-integrated-2011&quot;&gt;{{Cite journal|last1=Ishida|first1=Koichi|date=May 2011|title=1.8 V Low-Transient-Energy Adaptive Program-Voltage Generator Based on Boost Converter for 3D-Integrated NAND Flash SSD|pages=1478–1487|doi=10.1109/JSSC.2011.2131810}}&lt;/ref&gt;

Kosmos kemelerinde hám basqa da joqarı radiaciyalı ortalıqlarda, chiptegi zaryad nasosı flesh chiptiń birinshi bolıp isten shıǵatuǵın bólegi bolıp tabıladı, biraq flesh yadlar ádewir joqarı radiaciya dárejelerinde de – tek oqıw rejiminde – islewin dawam etedi.

=== NOR flesh ===
[[Fayl:NOR_flash_layout.svg|oñğa|nobaý|350x350 nükte|NOR flesh yadınıń kremniydegi sım tartılıwı hám strukturası]]
NOR fleshte, hár bir yacheykanıń bir ushı tuwrıdan-tuwrı jerge, al ekinshi ushı tikkeley bit sızıǵına qosılǵan. Bul jaylasıw &quot;NOR flesh&quot; dep ataladı, sebebi ol NOR logikalıq dárwazası sıyaqlı háreket etedi: sóz sızıqlarınıń birewi (yacheykanıń CG-ne qosılǵan) joqarıǵa kóterilgende, sáykes saqlaw tranzistorı shıǵıs bit sızıǵın tómenge tartıw ushın háreket etedi. NOR flesh diskret turaqlı yad qurılmasın talap etetuǵın engizilgen qollanıwlar ushın tańlaw texnologiyası bolıp qala beredi. NOR qurılmalarına tán tómen oqıw keshigiwleri bir yad ónimine hám tikkeley kod orınlawdı, hám maǵlıwmatlardı saqlawdı múmkin etedi.&lt;ref name=&quot;eetimes-20110502&quot;&gt;{{Cite news|last=Zitlaw|first=Cliff|date=2 May 2011|title=The Future of NOR Flash Memory|work=Memory Designline|publisher=UBM Media|url=https://www.eetimes.com/the-future-of-nor-flash-memory/|access-date=3 May 2011}}&lt;/ref&gt;

==== Programmalastırıw ====
[[Fayl:Flash-Programming.svg|solğa|nobaý|NOR yad yacheykasın programmalastırıw (onı logikalıq 0-ge ornatıw), ıssı elektron inekciyası arqalı]]
[[Fayl:Flash_erase.svg|oñğa|nobaý|NOR yad yacheykasın óshiriw (onı logikalıq 1-ge ornatıw), kvantlıq tunnellew arqalı]]
Bir dárejeli NOR flesh yacheykası óziniń dáslepki halında logikalıq jaqtan ekilik &quot;1&quot; mánisine teń, sebebi basqarıw dárwazasına sáykes kernew berilgende tok kanaldan ótedi, sonlıqtan bit sızıǵınıń kernewi tómenleydi. NOR flesh yacheykasın tómendegi procedura arqalı programmalastırıw, yaǵnıy ekilik &quot;0&quot; mánisine ornatıw múmkin:

* basqarıw dárwazasına joqarı qosıw kernewi (ádette &gt;5 V) beriledi
* endi kanal qosılǵan, sonlıqtan elektronlar derekten stokqa óte aladı (NMOS tranzistorın esapqa alǵanda)
* derek-stok togı jetkilikli dárejede joqarı bolıp, ayırım joqarı energiyalı elektronlardıń izolyaciyalawshı qatlamnan ótip, qalqıwshı dárwazaǵa sekiriwine alıp keledi, bul process ıssı elektron inekciyası dep ataladı.

==== Óshiriw ====
NOR flesh yacheykasın óshiriw ushın (onı &quot;1&quot; jaǵdayına qaytarıw), basqarıw dárwazası menen derek terminalı arasında qarama-qarsı polyarlıqtaǵı úlken kernew qollanıladı, bul Fauler-Nordxeym tunnelleniwi (FN tunnelleniwi) arqalı elektronlardı qalqıwshı dárwazadan tartıp aladı.&lt;ref&gt;{{Cite book|isbn=978-3-030-79827-7|title=Springer Handbook of Semiconductor Devices|date=10 November 2022}}&lt;/ref&gt; Bul process teris dárwaza deregi derek óshiriwi dep ataladı. Jańaraq NOR yadları teris dárwaza kanalı óshiriwin qollanıp óshiredi, bunda NOR yad yacheykası blogınıń sóz sızıǵına hám P-qudıǵına kernew beriledi, bul FN tunnelleniwiniń ámelge asırılıwına hám yacheyka blogınıń óshiriliwine múmkinshilik beredi. Eski yadlar derek óshiriwin qollanǵan, bunda derekke joqarı kernew berilip, soń elektronlar qalqıwshı dárwazadan derekke kóshirilgen.&lt;ref&gt;{{Cite book|isbn=978-90-481-9216-8|title=CMOS Processors and Memories|date=9 August 2010}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=High-voltage transistor scaling circuit techniques for high-density negative-gate channel-erasing NOR flash memories|date=2002|doi=10.1109/JSSC.2002.803045|last1=Tanzawa|first1=T.|pages=1318–1325}}&lt;/ref&gt; Házirgi NOR flesh yadı chipleri óshiriw segmentlerine (kóbinese bloklar yamasa sektorlar dep ataladı) bólingen. Óshiriw operaciyası tek blok tiykarında orınlanıwı múmkin; óshiriw segmentindegi barlıq yacheykalar birge óshiriliwi kerek.&lt;ref&gt;{{Cite book|isbn=978-94-007-6082-0|title=Flash Memories: Economic Principles of Performance, Cost and Reliability Optimization|date=12 September 2013}}&lt;/ref&gt; Biraq, NOR yacheykaların programmalastırıw ulıwma alǵanda bir bayt yamasa sóz boyınsha orınlanıwı múmkin.

== Derekler ==
{{Derekler}}
__BÖLİDİMÖNDEMEW__
[[Kategoriya:Kompyuter arxitekturası]]</text>
      <sha1>hydrzgy1949adt227khpbek5tc4mmqn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>USB flesh disk</title>
    <ns>0</ns>
    <id>22694</id>
    <revision>
      <id>125696</id>
      <parentid>110314</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T11:14:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <origin>125696</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="34072" sha1="lua7jc4wb0myjothoh53b6r197v1srg" xml:space="preserve">
[[Fayl:SanDisk-Cruzer-USB-4GB-ThumbDrive.jpg|nobaý|2011-jılǵı 4 GB saqlaw sıyımlılıǵı bar SanDisk Cruzer USB disk]]
[[Fayl:SanDisk_Ultra_Flair_flash_drive.jpg|nobaý|2020-jılǵı HP noutbukke jalǵanǵan SanDisk Ultra Flair USB disk]]
[[Fayl:Transcend_JetFlash_by_Augustas_Didzgalvis.jpg|nobaý|2014-jılǵı Transcend JetFlash]]
[[Fayl:USB_flash_drive,_1TB.jpg|nobaý|50 centlik evro monetasınıń janındaǵı SanDisk 1 TB USB-C flesh diski (2020-jılǵı model)]]
'''Flesh disk''' (awız. ''fleshka''; [[Inglis tili|ingl]]. USB flash drive)&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.merriam-webster.com/dictionary/thumb%20drive|bet=thumb drive|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211207095117/https://www.merriam-webster.com/dictionary/thumb%20drive|arxivsáne=December 7, 2021|jumıs=Merriam-Webster|qaralǵan sáne=December 11, 2021}}&lt;/ref&gt; ‒ bul integraciyalanǵan USB interfeysi bar [[Flesh yad|flesh yadtı]] óz ishine alatuǵın maǵlıwmat saqlaw qurılması. Ádettegi USB disk alınatuǵın, qayta jazılatuǵın hám optikalıq diskten kishirek bolıp, ádette 30 grammnan (1 unciyadan) az salmaqqa iye. 2000-jıldıń aqırında birinshi ret satıwǵa usınılǵannan baslap, USB diskleriniń saqlaw sıyımlılıǵı 8 megabayttan 256 gigabaytqa (GB), 512 GB hám 1 terabaytqa (TB) deyin jetti. 2024-jılǵa kelip, 4 TB flesh diskler házirgi waqıtta islep shıǵarılıp atırǵan eń úlkenleri boldı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.techradar.com/pro/this-is-the-largest-usb-flash-drive-you-can-buy-right-now-4tb-usb-3-2-gen2-thumb-disk-from-oyen-digital-uses-3d-tlc-nand-and-can-reach-speeds-of-up-to-1050mbps|bet=This is the largest USB Flash Drive you can buy right now: 4TB USB 3.2 Gen2 thumb disk from Oyen Digital uses 3D TLC NAND — and can reach speeds of up to 1050MBps|avtor=Williams|at=Wayne|sáne=27 November 2024|jumıs=Tech Radar|qaralǵan sáne=4 December 2024}}&lt;/ref&gt; Ayırımları qollanılǵan yad chipiniń túrine baylanıslı 100 000 ǵa shekem jazıw/óshiriw cikline ruqsat beredi hám ádettegi jaǵdaylarda (polkada saqlaw múddeti) fizikalıq jaqtan 10 jıldan 100 jılǵa shekem xızmet etedi dep esaplanadı.

USB flesh diskleriniń ádettegi qollanılıwı kompyuter faylların saqlaw, qosımsha rezerv kóshirmeler islew hám olardı alıp júriw ushın qollanıladı. Disketalar yamasa CD diskleri menen salıstırǵanda, olar kishirek, tezirek, ádewir kóbirek sıyımlılıqqa iye hám jıljımalı bólekleriniń joqlıǵı sebepli uzaq waqıt isley aladı. Sonıń menen bir qatarda, olar disketalarǵa qaraǵanda elektromagnit tásirine az ushıraydı hám betindegi sızıqlar olarǵa zıyan keltirmeydi (CD diskleriniń qarama-qarsısına). Degen menen, hár qanday flesh-saqlaǵısh sıyaqlı, uzaq waqıt dawamında elektr quwatınıń bolmawı sebepli bit aǵıwı nátiyjesinde maǵlıwmatlardıń joǵalıwı hám sapasız óndiris sebepli kontrollerdiń óz-ózinen buzılıw múmkinshiligi onı maǵlıwmatlardı uzaq múddetli arxivlew ushın jaramsız etiwi múmkin. Maǵlıwmatlardı saqlaw qábileti kontrollerdiń mikrobaǵdarlamasına, ishki maǵlıwmat artıqmashlıǵına hám qátelerdi dúzetiw algoritmlerine baylanıslı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://sectechno.com/usb-flash-drive-resurrection/|bet=USB Flash drive Resurrection|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220412004705/https://sectechno.com/usb-flash-drive-resurrection/|arxivsáne=12 April 2022|sáne=29 May 2011|jumıs=SecTechno|qaralǵan sáne=12 December 2021}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;ni12&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.ni.com/en-us/support/documentation/supplemental/12/understanding-life-expectancy-of-flash-storage.html|bet=Understanding Life Expectancy of Flash Storage|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201219133144/https://www.ni.com/en-us/support/documentation/supplemental/12/understanding-life-expectancy-of-flash-storage.html|arxivsáne=2020-12-19|sáne=2020-07-23|til=en|jumıs=www.ni.com|qaralǵan sáne=2020-12-19}}&lt;/ref&gt;

Shama menen 2005-jılǵa shekem kópshilik stol hám noutbuk kompyuterleri USB portları menen birge disketa drayvleri menen de támiyinlengen edi, biraq USB portlarınıń keń tarqalıwı hám USB drayvlarınıń &quot;1.44 megabaytlıq&quot; 3.5 dyuymlik disketaǵa salıstırǵanda úlkenirek sıyımlılıǵı sebepli disketa drayvleri eski bolıp qaldı.

USB flesh diskler USB ǵalabalıq saqlaw qurılması klass standartın qollanadı, ol zamanagóy [[Operaciyalıq sistema|operaciyalıq sistemalar]], mısalı [[Microsoft Windows|Windows]], [[Linux]], macOS hám basqa da [[Unix]] sıyaqlı sistemalar, sonday-aq kóplegen BIOS júklew ROMları tárepinen tikkeley qollap-quwatlanadı. USB 2.0 di qollap-quwatlaytuǵın USB drayvları CD-RW yamasa DVD-RW diskleri sıyaqlı úlkenirek optikalıq disk drayvlarına qaraǵanda kóbirek maǵlıwmat saqlay aladı hám tezirek alıp júre aladı hám Xbox One, PlayStation 4, DVD pleerler, [[avtomobil]] [[oyın-zawıq]] sistemaları hám [[Smartfon|smartfonlar]] hám planshet kompyuterler sıyaqlı kóplegen qol qurılmaları tárepinen oqıla aladı. Biraq, elektronika jaǵınan uqsas SD kartalar bul qurılmalar ushın jaqsıraq sáykes keledi, sebebi olardıń standartlastırılǵan forması kartanı qurılmanıń ishine shıǵıp turmaytuǵın etip jaylastırıwǵa múmkinshilik beredi.

Flesh disk sxema elementlerin hám USB jalǵaǵıshın alıp júretuǵın kishi basılǵan sxema platasınan ibarat, ol elektr jaqtan izolyaciyalanǵan hám plastik, metal yamasa rezinalanǵan qaplama ishinde qorǵalǵan, mısalı, qaltada yamasa gilt shınjırında alıp júriwge boladı. Ayırımları kiris alıw waqtında janatuǵın yamasa jıltıraytuǵın [[kirgiziw/shıǵarıw]] kórsetkish LED penen támiyinlengen. USB konnektorı alınatuǵın qaqpaq penen qorǵalıwı yamasa disk korpusınıń ishine tartılıp kiriwi múmkin, biraq qorǵalmaǵan bolsa da zıyanlanıwı itimal emes. Kópshilik flesh diskler jeke kompyuterdiń portına qosılıwǵa múmkinshilik beretuǵın standart A-tipindegi USB baylanısın paydalanadı, biraq basqa interfeysler ushın diskovodlar da bar (mısalı, mikro-USB hám USB-C portları). USB flesh diskler kompyuterden USB baylanısı arqalı quwat aladı. Ayırım qurılmalar kóshpeli media pleerdiń funkcionallıǵın USB flesh-saqlawı menen birlestiredi; olarǵa batareya tek jolda muzıka tıńlaw ushın kerek boladı.

== Tariyxı ==
USB flesh diskleriniń tiykarı - 1980-jıllardıń basında Fudzio Masuoka tárepinen oylap tabılǵan [[Flesh yad|flesh-yad]], qalqıwshı zatvorlı yarım ótkizgishli yadtıń bir túri. Flesh-yad yad yacheykaları retinde qalqıwshı zatvorlı MOSFET tranzistorların paydalanadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.iue.tuwien.ac.at/phd/windbacher/node14.html|bet=Flash Memory|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191129233409/http://www.iue.tuwien.ac.at/phd/windbacher/node14.html|arxivsáne=29 November 2019|jumıs=[[TU Wien]]|qaralǵan sáne=4 December 2019}}&lt;/ref&gt;

Bir neshe adam USB flesh diskti oylap tapqanın málimlegen. 1999-jıl 5-aprelde [[Izrail]] kompaniyası M-Systems wákilleri Amir Ban, Dov Moran hám Oron Ogdan &quot;Universal seriyalıq shina tiykarındaǵı PK flesh diskiniń arxitekturası&quot; dep atalǵan patent ótinishin bergen. Patent 2000-jıl 14-noyabrde berilgen hám bul adamlar kóbinese USB flesh disktiń avtorları sıpatında tán alınǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://kodakdigitizing.com/blogs/news/who-invented-the-thumb-drive|bet=Who invented the Thumb-Drive?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20201205085457/https://kodakdigitizing.com/blogs/news/who-invented-the-thumb-drive|arxivsáne=2020-12-05|jumıs=Kodak Digitizing|qaralǵan sáne=2021-03-25}}&lt;/ref&gt; Jáne de 1999-jılı IBM kompaniyasınıń injeneri Shimon Shmueli USB flesh diskti oylap tapqanın tastıyıqlawshı ashılıw haqqındaǵı málimlemeni usınǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://mediafast.com/history-of-the-flash-drive/|bet=History Of The Flash Drive|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210302115516/https://mediafast.com/history-of-the-flash-drive/|arxivsáne=2021-03-02|sáne=2015-04-23|til=en-US|jumıs=MediaFast|qaralǵan sáne=2021-03-25}}&lt;/ref&gt; Trek 2000 International dep atalatuǵın Singapur kompaniyası USB flesh diskti satqan birinshi kompaniya sıpatında belgili hám de ózin qurılmanıń dáslepki avtorı dep esaplaydı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.premiumusb.com/blog/who-invented-the-usb-flash-drive|bet=Who Invented the USB Flash Drive? - Premium USB|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210212025358/https://www.premiumusb.com/blog/who-invented-the-usb-flash-drive|arxivsáne=2021-02-12|jumıs=www.premiumusb.com|qaralǵan sáne=2021-03-25}}&lt;/ref&gt; Aqırında, malayziyalı injener Pua Kxeyn-Seng te geybirewler tárepinen qurılmanıń múmkin bolǵan avtorı sıpatında tán alınǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.thestar.com.my/news/nation/2012/07/17/father-of-pen-drive-now-a-datuk|bet='Father of pen drive' now a Datuk {{!}} The Star|arxivurl=https://web.archive.org/web/20211111052701/https://www.thestar.com.my/news/nation/2012/07/17/father-of-pen-drive-now-a-datuk|arxivsáne=2021-11-11|sáne=17 July 2012|jumıs=www.thestar.com.my|qaralǵan sáne=2021-03-25}}&lt;/ref&gt;

Bul básekiles oylap tabıwshı talapları sebepli, jıllar dawamında USB flesh diskke baylanıslı patent dawları kelip shıqqan. Trek 2000 International hám Netac Technology kompaniyaları basqalardı USB flesh diskke baylanıslı óz patentlerin buzǵanı ushın ayıplaǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://en.jiemian.com/article/3723200.html|bet=Patent Expires for Flash Memory Sticks, Invented by a Chinese Company-Jiemian Global|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210509125418/https://en.jiemian.com/article/3723200.html|arxivsáne=2021-05-09|jumıs=en.jiemian.com|qaralǵan sáne=2021-03-25}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.bangkokpost.com/breaking_news/breakingnews.php?id=70859|title=Singapore firm wins patent on thumb drive|access-date=2006-08-01}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://eresources.nlb.gov.sg/infopedia/articles/SIP_1071_2010-03-23.html|title=Trek 2000 and the ThumbDrive|access-date=2016-06-25}}&lt;/ref&gt; Biraq, USB flesh diskti birinshi bolıp kim oylap tapqanı haqqında bir neshe talap saqlanıp qalǵan bolsa da, Natec Technology 2004-jıl 7-dekabrde Amerikada tiykarǵı avtorlıq huqıqtı alǵan. Hám sud isinde PNY kompaniyası Natec kompaniyasına 1,000 million dollar tóledi.

=== Texnologiyalıq jetilistiriwler ===
Flesh diskler kóbinese maǵlıwmatlardı jetkeriw tezligi menen ólshenedi. Jetkeriw tezligi sekundına megabayt (MB/s), sekundına megabit (Mbit/s) yamasa optikalıq disklerdiń kóbeytiwshileri sıyaqlı &quot;180X&quot; (180 ret 150 KiB/s) túrinde beriledi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://vampiric.us/index.php/articles/hardware/optical/opticalthroughpm|bet=4 Optical Drives through Port Multiplier|arxivurl=https://web.archive.org/web/20141228185855/http://vampiric.us/index.php/articles/hardware/optical/opticalthroughpm|arxivsáne=28 December 2014|jumıs=vampiric.us|qaralǵan sáne=22 December 2014}}&lt;/ref&gt; Fayllardı jetkeriw tezligi qurılmalar arasında ádewir parıq qıladı. Ekinshi áwlad flesh diskleri 30 MB/s tezlikte oqıw hám shama menen usınıń yarımınday tezlikte jazıw múmkinligin talap etken, bul aldıńǵı model USB 1.1 ge salıstırǵanda shama menen 20 ese tezirek bolǵan, sebebi USB 1.1 teoriyalıq jetkeriw tezligi 12 Mbit/s (1.5 MB/s) penen sheklengen edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.diffen.com/difference/USB_1.0_vs_USB_2.0|bet=USB 1.0 vs. USB 2.0|arxivurl=https://web.archive.org/web/20141221111405/http://www.diffen.com/difference/USB_1.0_vs_USB_2.0|arxivsáne=21 December 2014|baspaxana=Diffen|qaralǵan sáne=22 December 2014}}&lt;/ref&gt; Qurılmanıń nátiyjeli jetkeriw tezligi maǵlıwmatlarǵa kiriw úlgisine aytarlıqtay tásir etedi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.usenix.org/legacy/event/usenix09/tech/full_papers/vandebogart/vandebogart_html/index.html|bet=Reducing Seek Overhead with Application-Directed Prefetching|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220125214635/https://www.usenix.org/legacy/event/usenix09/tech/full_papers/vandebogart/vandebogart_html/index.html|arxivsáne=25 January 2022|jumıs=Usenix.org|baspaxana=Usenix|qaralǵan sáne=22 December 2014}}&lt;/ref&gt;

2002-jılǵa kelip, USB flesh diskleri USB 2.0 baylanısına iye boldı, onıń jetkeriw tezliginiń joqarǵı shegarası 480 Mbit/s; protokol qosımsha shıǵınların esapqa alǵanda, bul 35 MB/s nátiyjeli ótkiziw qábiletine awdarıladı. Sol jılı Intel óz noutbuklarına ekinshi áwlad USBlerin kirgiziw arqalı olardıń keń qollanılıwın jedel rawajlandırdı.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Cite news|url=https://www.cnet.com/news/want-a-laptop-with-usb-3-0-the-few-the-proud/|title=Want a laptop with USB 3.0? The few, the proud|date=2010-09-19|work=CNET|access-date=2018-10-10|language=en}}&lt;/ref&gt;

2010-jılǵa kelip, qurılmalardıń maksimal qoljetimli saqlaw sıyımlılıǵı 128 GB qa jetti.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Cite news|url=http://www.time.com/time/specials/packages/article/0,28804,2023689_2023703_2023613,00.html|title=All-Time 100 Gadgets|date=2010-10-25|magazine=Time}}&lt;/ref&gt; USB 3.0 noutbuklarda áste-aqırın payda boldı. 2010-jıl dawamında, noutbuk modelleriniń kópshiliginde ele de tek USB 2.0 bar edi.

2013-jıldıń yanvar ayında, Kingston texnologiya kompaniyası 1 TB saqlaw ornına iye flesh diskti shıǵardı. Oqıw/jazıw tezligi shama menen 530 MB/s bolǵan birinshi USB 3.1 C-túri flesh diskleri 2015-jıldıń mart ayında járiyalandı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.gizmofusion.com/2015/03/pk-the-worlds-first-usb-kit-with-3-1-technology/|bet=PK: the World's First USB Kit with 3.1 technology|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160531121125/http://www.gizmofusion.com/2015/03/pk-the-worlds-first-usb-kit-with-3-1-technology/|arxivsáne=31 May 2016|qaralǵan sáne=1 June 2016}}&lt;/ref&gt; 2016-jıldıń iyul ayına kelip, 8 den 256 GB qa shekem sıyımlılıqqa iye flesh diskler 512 GB tan 1 TB qa shekem sıyımlılıqqa iye bolǵanlarǵa qaraǵanda jiyirek satıldı.&lt;ref name=&quot;digitaltrends.com&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.digitaltrends.com/computing/highest-capacity-usb-flash-drives/|bet=Keychain Not Included: The Five Highest-Capacity USB Flash Drives for Your Digital Life|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161019013015/http://www.digitaltrends.com/computing/highest-capacity-usb-flash-drives/|arxivsáne=2016-10-19|avtor=Madison|at=Alex|sáne=2016-07-09|jumıs=Digital Trends|qaralǵan sáne=17 October 2016}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;techradar1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.techradar.com/news/computing-components/storage/what-s-the-best-usb-stick-11-drives-tested-695094|bet=The best USB flash drives 2016|arxivurl=https://web.archive.org/web/20161016070850/http://www.techradar.com/news/computing-components/storage/what-s-the-best-usb-stick-11-drives-tested-695094|arxivsáne=2016-10-16|avtor=Athow|at=Desire|sáne=2016-07-04|jumıs=Tech Radar|qaralǵan sáne=17 October 2016}}&lt;/ref&gt; 2017-jılı Kingston Technology 2 TB flesh disktiń shıǵarılǵanın járiyaladı. 2018-jılı SanDisk 1 TB USB-C flesh diskti járiyaladı, bul óz túrindegi eń kishi qurılma edi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.theverge.com/circuitbreaker/2018/1/9/16867044/sandisk-prototype-1tb-usb-c-flash-drive-worlds-smallest-ces-2018|bet=SanDisk shows off the world's smallest 1TB USB-C flash drive at CES|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191218061916/https://www.theverge.com/circuitbreaker/2018/1/9/16867044/sandisk-prototype-1tb-usb-c-flash-drive-worlds-smallest-ces-2018|arxivsáne=18 December 2019|sáne=9 January 2018|jumıs=TheVerge.com|qaralǵan sáne=18 December 2019}}&lt;/ref&gt;
{| border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;4&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;float:right; background:#f9f9f9; border:1px #aaa solid; border-collapse:collapse; margin-left:1em;&quot;
| colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#e7e7e7; text-align:center;&quot; |
[[Fayl:Usbkey_internals.jpg|350x350 nükte]]

'''Ádettegi USB flesh disktiń ishki qurılısı:'''
|-
!1
|USB Standard-A, &quot;erkek&quot; shteker
|-
!2
|USB massalıq saqlaw kontroller qurılması
|-
!3
|Tekseriw noqatı
|-
!4
|[[Flesh yad|Flesh yad chipi]]
|-
!5
|Kristall oscillyator
|-
!6
|LED (Qosımsha)
|-
!7
|Jazıwdan qorǵaw qosqıshı (Qosımsha)
|-
!8
|Ekinshi flesh yad chipi ushın orın
|}
USB flesh disktiń bir ushında bir Standard-A USB shtekeri ornatılǵan; ayırım flesh diskler qosımsha mikro USB yamasa USB-C shtekerin usınıp, hár qıylı qurılmalar arasında maǵlıwmat almasıwdı ańsatlastıradı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://reviews.cnet.com/8301-19736_7-57615094-251/pkparis-unveils-worlds-smallest-android-flash-drive/|bet=PKparis unveils world's smallest Android flash drive &amp;#124; Android Atlas - CNET Reviews|arxivurl=https://web.archive.org/web/20140219215734/http://reviews.cnet.com/8301-19736_7-57615094-251/pkparis-unveils-worlds-smallest-android-flash-drive/|arxivsáne=2014-02-19|avtor=Broida|at=Rick|sáne=2013-12-10|baspaxana=Reviews.cnet.com|qaralǵan sáne=2014-02-19}}&lt;/ref&gt;

== Texnologiya ==
[[Fayl:MicroSDFDrive.JPG|nobaý|Kingston karta oqıwshısı, MicroSD yad kartaların qabıl etedi (Transcend kartası yarım kirgizilip kórsetilgen) hám USB flesh disk retinde isleydi.]]
USB flesh disktiń bir ushında bir USB shtekeri ornatılǵan; ayırım flesh diskler qosımsha mikro USB shtekerin usınıp, hár qıylı qurılmalar arasında maǵlıwmat almasıwdı ańsatlastıradı.

Korpus ishinde kishi baspa plata bar, onda bazı bir quwat sxemaları hám bir neshe bet montajlı integral sxemalar (IS) bar. Ádette, bul ISlardıń birewi USB konnektor menen qurılmanıń yadı arasındaǵı interfeysti támiyinleydi, al ekinshisi [[flesh yad]] bolıp tabıladı. Diskovodlar ádette xost penen baylanısıw ushın USB kóplep saqlaw qurılması klassın paydalanadı.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.premiumusb.com/blog/whats-inside-a-usb-drive|bet=What's Inside a USB Drive?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20181010213513/https://www.premiumusb.com/blog/whats-inside-a-usb-drive|arxivsáne=2018-10-10|jumıs=PremiumUSB.com|qaralǵan sáne=2018-10-10}}&lt;/ref&gt;

=== Flesh yad ===
Flesh yad bir qatar eski texnologiyalardı birgelikte qollanadı, al yarım ótkizgish qurılmaların islep shıǵarıw texnologiyasındaǵı jetiskenlikler arqasında tómen baha, tómen energiya tutınıw hám kishi ólshemge erisildi. Yad saqlaw burınǵı EPROM hám EEPROM texnologiyalarına tiykarlanǵan. Olardıń sheklengen sıyımlılıǵı bar edi, oqıw hám jazıw ushın áste isleytuǵın edi, quramalı joqarı kernewli basqarıw sxemaların talap etken hám chiptiń pútkil mazmunın óshirgennen keyin ǵana qayta jazıla alatuǵın edi.

Keyinirek apparatlıq dizaynerler óshiriw aymaǵın basqalarǵa tásir etpesten jeke óshiriliwi múmkin bolǵan kishkene &quot;maydanlarǵa&quot; bólingen EEPROMlardı islep shıqtı. Belgili bir yad ornınıń mazmunın ózgertiw pútkil maydandı sırtqı bufer yadqa kóshirip alıwdı, maydandı óshiriwdi, buferdegi maǵlıwmatlardı kereginshe modifikaciyalawdı hám onı sol maydanǵa qayta jazıwdı talap etti. Bul ádewir kompyuter qollawın talap etti, hám PC tiykarındaǵı EEPROM flesh yad sistemaları kóbinese ózleriniń arnawlı mikroprocessor sistemasın alıp júrdi. Flesh diskler usınıń azǵana miniatyuralanǵan versiyası bolıp esaplanadı.

USB sıyaqlı joqarı tezlikli seriyalı maǵlıwmat interfeysleriniń rawajlanıwı seriyalı túrde kiretuǵın saqlawǵa iye yarım ótkizgishli yad sistemaların ámelge asırıwǵa múmkinshilik berdi, al usı waqıtta kishi, joqarı tezlikli, tómen quwatlı mikroprocessor sistemalarınıń rawajlanıwı bunı júdá ıqsham sistemalarǵa biriktiriwge múmkinshilik berdi. Seriyalı kirisiw yad chipleri ushın [[Operativ yad|parallel kirisiwge]] qaraǵanda ádewir az elektr baylanısların talap etedi, bul bir neshe gigabaytlı drayvlerdi islep shıǵarıwdı ápiwayılastıradı.

Kompyuterler zamanagóy [jańalanǵan] flesh yad sistemalarına qattı disk drayvleri sıyaqlı kiredi, onda basqarıw sisteması informaciyanıń qay jerde saqlanatuǵının tolıq qadaǵalaydı. Biraq, haqıyqıy EEPROM jazıw hám óshiriw processleri ele de joqarıda táriyiplengen erterek sistemalarǵa júdá uqsas.

Kóp tómen bahalı MP3 pleerler ápiwayı túrde standart flesh yad basqarıw mikroprocessorına qosımsha baǵdarlama hám batareya qosadı, solay etip ol muzıka oynatıw dekoderi sıpatında da xızmet ete aladı. Bul pleerlerdiń kópshiligi hár qanday túrdegi fayllardı saqlaw ushın ádettegi flesh disk sıpatında da paydalanılıwı múmkin.

=== Áhmiyetli komponentler ===
[[Fayl:Kingston_DataTraveler_flash_drive_disassembled.jpg|nobaý|Kingston 2 GB flesh diskiniń ishki mexanikalıq hám elektron bólekleri]]
Ádette flesh diskta bes bólek boladı:

* USB shtekeri – kompyuter menen fizikalıq baylanıstı támiyinleydi. Ayırım USB flesh diskler kontaktlardı qorǵamaytuǵın USB shtekerin paydalanadı, eger konnektor túri simmetriyalı bolmasa, onı USB portına nadurıs baǵdarda qosıw múmkinshiligi bar.
* USB massalıq saqlaw kontrolleri – chipte az muǵdarda ROM hám [[Operativ yad|RAM]] bolǵan kishi mikrokontroller.
* [[Flesh yad|NAND flesh]] yad chip(ler)i – maǵlıwmatlardı saqlaydı (NAND flesh ádette cifrlı kameralarda da qollanıladı).
* Kristall oscillyator – qurılmanıń tiykarǵı saatı signalın payda etedi hám fazalıq qulıplaw ilmegi arqalı qurılmanıń maǵlıwmat shıǵarıwın basqaradı.
* Qaplama – ádette plastmassa yaki metalldan islengen, elektronikalardı mexanikalıq kúshleniwden hám hátte múmkin bolǵan qısqa tutasıwlardan qorǵaydı.

=== Qosımsha komponentler ===
Ádettegi qurılma jáne tómendegilerdi óz ishine alıwı múmkin:
[[Fayl:USB_flash_drive2.jpg|nobaý|USB flesh disktiń qaplama alıp taslanǵan aldıńǵı hám artqı tárepi]]

* Jamperler hám test kontaktları – flesh diskti óndiriw barısında sınaw yamasa onıń mikrokontrollerine kod júklew ushın.
* Jarıq diodları – maǵlıwmat almasıwın yamasa maǵlıwmat oqıw hám jazıwdı kórsetedi.
* Jazıwdan qorǵaw óshirip-jandırǵıshları – yadqa maǵlıwmat jazıwdı iske qosadı yamasa óshiredi.
* Bos orın – ekinshi yad chipin qosıw ushın orın beredi. Bul ekinshi orınnıń bolıwı óndiriwshige bir baspa plata taxtasın bir neshe saqlaw kólemindegi qurılmalar ushın paydalanıwǵa múmkinshilik beredi.
* USB konnektor qaplaması yamasa qaqpaǵı – zıyan keliw qáwpin azaytadı, kir yamasa basqa pataslawshı zatlardıń kiriwiniń aldın aladı hám ulıwma qurılmanıń kórinisin jaqsılaydı. Ayırım flesh diskler onıń ornına jıynalmalı USB konnektorların paydalanadı. Basqalarında bolsa hesh nárseni alıp taslamastan konnektordı qorǵaw ushın aylanbalı dúzilis bar.
* Tasıw járdemshisi – qaqpaq yamasa korpusta kóbinese gilt shınjırı yamasa shınjırǵa jalǵaw ushın qolaylı tesik boladı. Korpustıń ornına qaqpaqtı jalǵaw, qurılmanıń óziniń joǵalıp qalıwına alıp keliwi múmkin.
* Geybir diskler yad kartası oqıwshısı sıyaqlı ishki yad kartası slotı arqalı keńeytiletuǵın saqlaw ornın usınadı.

=== Qaplama ólshemi hám stili ===
[[Fayl:Sushiusb.jpg|nobaý|Ayrıqsha quramalı suvenir flesh disk: Jasalma ikura gunkan-maki]]
[[Fayl:Pendrive_Shape_of_key.JPG|nobaý|Gilt formasındaǵı skevomorflı flesh disk]]
[[Fayl:Custom_USB_Drives.JPG|nobaý|USB flesh diskleriniń jıynaǵı]]
Kópshilik USB flesh diskleriniń salmaǵı 30 grammnan (1 unciyadan) kem boladı. Geybir óndiriwshiler eń kishi ólshemde eń úlken yadqa iye bolıw ushın básekilesip, USB shtekeriniń ózinen bir neshe millimetrge ǵana úlken bolǵan drayvlerdi usınsa,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.computershopper.com/slideshow/guide-the-20-best-small-usb-flash-drives/sandisk-ultra-fit-usb-3.0-flash-drive|bet=Guide: The 20 Best Small USB Flash Drives|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170607010902/http://www.computershopper.com/slideshow/guide-the-20-best-small-usb-flash-drives/sandisk-ultra-fit-usb-3.0-flash-drive|arxivsáne=2017-06-07|avtor=Marino|at=Robert|sáne=2015-09-10|jumıs=Computershopper.com|qaralǵan sáne=2017-06-06}}&lt;/ref&gt; basqa óndiriwshiler óz ónimlerin sánli qaplama menen ayırıp kórsetedi, olar kóbinese úlken bolıp, drayvdi USB portına qosıwdı qıyınlastıradı. Kompyuter korpusındaǵı USB port baylanıstırǵıshları kóbinese bir-birine jaqın jaylasqanlıqtan, flesh diskdi USB portına qosıw janındaǵı porttı bógep qoyıwı múmkin. Bunday qurılmalar USB logotipin tek ǵana bólek uzaytıw kabeli menen satılǵan jaǵdayda ǵana alıp júre aladı. Bunday kabeller USB úylesimli, biraq USB standartına sáykes kelmeydi.&lt;ref name=&quot;usb1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.usb.org/developers/whitepapers/cablew~1.pdf|bet=USB 1.0 Spec Position on Extension Cables and Pass-Through Monitors|arxivurl=https://web.archive.org/web/20160304121924/http://www.usb.org/developers/whitepapers/cablew~1.pdf|arxivsáne=2016-03-04|sáne=1998-02-22|baspaxana=Intel|qaralǵan sáne=2016-06-01}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;usb2&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.usb.org/developers/docs/ecn1.pdf|bet=USB 2.0 Specification Engineering Change Notice (ECN) #1: Mini-B connector|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150412121600/http://www.usb.org/developers/docs/ecn1.pdf|arxivsáne=2015-04-12|qaralǵan sáne=1 June 2016}}&lt;/ref&gt;

USB flesh diskleri saat, qálem, lazer kórsetkish hám hátte Shveycariya áskeriy pıshaǵı sıyaqlı zatlarǵa biriktirilgen; basqaları oyınshıq mashinalar yamasa Lego blokları sıyaqlı qızıqlı qaplamalar menen úskenelengen. Aydarha, pıshıq yamasa ózgeplanetalılardıń súwretleri bar USB flesh diskleri Aziyada júdá keń tarqalǵan. USB flesh diskleriniń kishi ólshemi, bekkemligi hám arzanlıǵı olardı korpustı modifikaciyalaw ushın barǵan sayın keń qollanılatuǵın periferiya qurılmasına aylandırmaqta.

=== Fayl sisteması ===
Kópshilik flesh diskler FAT32 yamasa exFAT fayl sistemaları menen aldın ala formatlanǵan túrde jetkerip beriledi. FAT32 fayl sistemasınıń keń tarqalǵanlıǵı drayvge USB qollawına iye bolǵan derlik hár qanday qurılmadan kiriwge múmkinshilik beredi. Sonıń menen birge, standart FAT texnikalıq xızmet kórsetiw utilitaları (mısalı, ScanDisk) buzılǵan maǵlıwmatlardı dúzetiw yamasa qayta tiklew ushın qollanılıwı múmkin. Degen menen, flesh disk qabıllawshı sistema ushın USB arqalı qosılǵan qattı disk sıpatında kórinetuǵın bolǵanlıqtan, drayvtı qabıllawshı operaciyalıq sistema qollaytuǵın hár qanday fayl sistemasına qayta formatlaw múmkin.

==== Defragmentaciya ====
Flesh disklerdi defragmentaciya etiwge boladı. Defragmentaciyanıń úlken payda bermeytuǵını haqqında keń tarqalǵan pikir bar (sebebi fragmentten fragmentke ótetuǵın mexanikalıq bas joq) hám defragmentaciya kóp sanlı kereksiz jazıwlar arqalı disktiń xızmet múddetin qısqartadı. Biraq, ayırım derekler&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.wizcode.com/articles/comments/flash_memory_fragmentation_myths_and_facts/|bet=Flash Memory Fragmentation – Myths and Facts|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170614154251/http://www.wizcode.com/articles/comments/flash_memory_fragmentation_myths_and_facts/|arxivsáne=2017-06-14|jumıs=Wizcode.com|qaralǵan sáne=2017-06-06}}&lt;/ref&gt; defragmentaciyanıń flesh disk ónimdarlıǵın jaqsılay alatuǵının (tiykarınan klasterlengen maǵlıwmatlardı keshlewdiń jaqsılanıwı sebepli) hám flesh disklerdiń qosımsha tozıwı áhmiyetli bolmawı múmkin ekenin tastıyıqlaydı.

==== Teń bólistiriw ====
Ayırım fayl sistemaları ápiwayı flesh yad qurılmalarınıń xızmet múddetin uzaytıw ushın qollanıwdı hesh bir bólimde toplamastan (mısalı, direktoriya ushın) pútkil yad qurılması boylap bólistiriwge mólsherlengen. Ayırım USB flesh diskleri qurılmanıń xızmet múddetin uzaytıw ushın baǵdarlama kontrollerine kiritilgen 'tozıwdı teńlestiriw' qásiyetine iye, al basqalarında bul joq, sonlıqtan bunday fayl sistemalarınıń birin ornatıw bárqulla da paydalı bola bermeydi.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.micron.com/-/media/client/global/documents/products/technical-note/nand-flash/tn2942_nand_wear_leveling.pdf|bet=TN-29-42: Wear-Leveling Techniques in NAND Flash Devices|arxivurl=https://web.archive.org/web/20231118153313/http://www.micron.com/-/media/client/global/documents/products/technical-note/nand-flash/tn2942_nand_wear_leveling.pdf|arxivsáne=18 November 2023|qaralǵan sáne=24 January 2024}}&lt;/ref&gt;
==== Qattı disk ====
Sektorlar qattı disk drayvleri menen úylesimlilik ushın 512 bayt uzınlıqta boladı, hám birinshi sektor tiykarǵı júklew jazbası hám bólim kestesin óz ishine alıwı múmkin. Sonlıqtan, USB flesh qurılmaların qattı disk drayvleri sıyaqlı bólimlerge ajıratıwǵa boladı.

=== Uzaq múddetlilik ===
Flesh disklerdegi yad ádette 3,000-5,000 programma-óshiriw cikline shıdamlı kóp dárejeli yacheyka (MLC) tiykarındaǵı yad penen islep shıǵarılǵan.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.anandtech.com/show/5734/kingston-hyperx-3k-240gb-ssd-review|bet=Kingston HyperX 3K (240GB) SSD Review|arxivurl=https://web.archive.org/web/20130113163951/http://www.anandtech.com/show/5734/kingston-hyperx-3k-240gb-ssd-review|arxivsáne=2013-01-13|sáne=2012-04-10|baspaxana=Anandtec.com|qaralǵan sáne=2012-10-05}}&lt;/ref&gt; Házirgi waqıtta úsh dárejeli yacheyka (TLC) de jiyi qollanıladı, ol fizikalıq sektor ushın 500 ge shekem jazıw cikline iye, al ayırım joqarı dárejeli flesh diskler shama menen 30,000 jazıwǵa shıdamlı bir dárejeli yacheyka (SLC) tiykarındaǵı yadqa iye.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.kingston.com/en/flashguide|bet=Kingston's Flash Memory Guide - Kingston Technology}}&lt;/ref&gt; Bunday flesh yadtan oqıwlar sanına derlik shegara joq, sonlıqtan kóp qollanılǵan USB drayv ayırım yacheykalardıń xızmet múddetin uzaytıwǵa járdem beriw ushın jazıwdan qorǵalıwı múmkin.

Flesh yad shıdamlılıǵın bahalaw SLC/MLC/TLC yad túrine, flesh yad chipleriniń ólshemine hám haqıyqıy qollanıw úlgisine baylanıslı bolǵan qıyın másele bolıp tabıladı. Nátiyjede, USB flesh disk bir neshe kúnnen bir neshe júz jılǵa shekem xızmet etiwi múmkin.&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://blog.bowtiepromotions.com/2013/04/how-long-does-a-usb-flash-drive-last-part-ii/|bet=How Long Does a USB Flash Drive Last? (Part II)|arxivurl=https://web.archive.org/web/20150402145935/http://blog.bowtiepromotions.com/2013/04/how-long-does-a-usb-flash-drive-last-part-ii/|arxivsáne=2015-04-02|sáne=8 April 2013|jumıs=Promotional USB Flash Drives and Accessories|qaralǵan sáne=2015-03-21}}&lt;/ref&gt;

Yadtıń óziniń shıdamlılıǵına qaramastan, USB konnektor apparatlıq támiynatı tek shama menen 1,500 qosıw-ajıratıw cikline shıdawǵa esaplanǵan.

== Jalǵan ónimler ==
Jalǵan USB flesh diskler geyde haqıyqıy sıyımlılıǵınan joqarı sıyımlılıqqa iye degen talaplar menen satıladı. Bular ádette úlken sıyımlılıqtaǵı disklerdi elikleytuǵın ózgertilgen flesh yad kontrolleri mikrobaǵdarlaması menen tómen sıyımlılıqtaǵı USB diskler boladı (mısalı, 2 GB disk 64 GB disk sıpatında satılıwı). Kompyuterge qosılǵanda, olar satılǵan úlken sıyımlılıqta ekenin xabarlaydı, biraq olarǵa maǵlıwmat jazılǵanda, ya jazıw ámelge aspaydı, ya disk qatıp qaladı, yaki bar maǵlıwmatlardı ústinen jazıp taslaydı. Jalǵan USB disklerdi tekseriw hám anıqlaw ushın baǵdarlamalıq qurallar bar,
&lt;ref name=&quot;f3&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://oss.digirati.com.br/f3/|bet=F3 by Digirati|qaralǵan sáne=2016-11-26}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.usbdev.ru/articles/detect_controller/|bet=Определение модели контроллера и памяти флешки|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170606054846/http://www.usbdev.ru/articles/detect_controller/|arxivsáne=2017-06-06|sáne=20 February 2013|til=ru|baspaxana=usbdev.ru|qaralǵan sáne=2018-01-06}}&lt;/ref&gt; ahám ayırım jaǵdaylarda bul qurılmalardı ońlap, jalǵan sıyımlılıq haqqındaǵı maǵlıwmatlardı alıp taslaw hám onıń haqıyqıy saqlaw shegarasın paydalanıw múmkin.

== Fayl jiberiw tezligi ==
Jiberiw tezligi texnikalıq jaqtan úsh faktorlardıń eń ástenine baylanıslı boladı: qollanılǵan USB versiyası, USB kontroller qurılmasınıń flesh yadqa maǵlıwmatlardı oqıw hám jazıw tezligi, hám apparatlıq shinanıń tezligi, ásirese qosımsha USB portları jaǵdayında.

USB flesh diskler ádette ózleriniń oqıw hám jazıw tezliklerin sekundına megabayt (MB/s) penen kórsetedi; oqıw tezligi ádette joqarıraq boladı. Bul tezlikler optimal sharayatlar ushın; haqıyqıy dúnyadaǵı tezlikler ádette ásterek boladı. Atap aytqanda, reklamalanǵannan ádewir tómen tezliklerge alıp keletuǵın jaǵdaylar - bul bir neshe úlken fayllar ornına kóplegen kishi fayllardı jiberiw (ásirese jazıw), hám bir qurılmaǵa aralas oqıw hám jazıw ámelleri.

Ádettegi jaqsı ótkerilgen bir qatar joqarı ónimli USB 3.0 diskleriniń sholıwında, úlken fayllardı 68 MB/s tezlikte oqıy alatuǵın hám 46 MB/s tezlikte jaza alatuǵın disk, kóplegen kishi fayllar menen tek 14 MB/s hám 0.3 MB/s tezlikke erise aldı. Aǵımlı oqıw hám jazıwlardı birgelikte alıp barǵanda basqa bir disktiń tezligi, 92 MB/s tezlikte oqıy alatuǵın hám 70 MB/s tezlikte jaza alatuǵın disk, 8 MB/s boldı. Bul ayırmashılıqlar bir diskten ekinshisine túpkilikli ózgeredi; ayırımları kishi fayllardı úlken fayllarǵa qaraǵanda 10% tezirek jaza aladı. Keltirilgen mısallar shegaralıq jaǵdaylardı kórsetiw ushın tańlanǵan.

== Derekler ==
{{Derekler}}
__BÖLİDİMÖNDEMEW__
[[Kategoriya:Kompyuter arxitekturası]]</text>
      <sha1>lua7jc4wb0myjothoh53b6r197v1srg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Zakat</title>
    <ns>0</ns>
    <id>22739</id>
    <revision>
      <id>125507</id>
      <parentid>107287</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:17:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: Íqtıyariy → Íqtıyarlı (25) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125507</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4059" sha1="dq5sl9he0qisw6l6rs0a5jpat4845pv" xml:space="preserve">{{Islam dini}}'''Zakat''' ([[arab tili|arabsha]]: ''زكاة''; mánisi: tazalanıw, sadaqa beriw) — mal-múlk hám tabıstan beriletuǵın sadaqa, qayırqomlıq. [[Islam]]nıń 5 tiykarǵı talaplarınan biri. Sháriyatqa muwapıq, belgili baylıqqa iye bolǵan musılman zakat beredi. Zakat beriwshi adamnıń qarjısı ózi hám qaramaǵındaǵılardıń zárúrli mútájliklerinen artıq bolıwı kerek. Bul qarjıǵa kisiniń qarjısı, dúkánda satılatuǵın zatları, sataman dep alıp qoyǵan zatları, birewge bergen qarızı kiredi. [[Quran|Quranı kárimniń]] ayırım súrelerinde zakat [[namaz]] benen birge tilge alınǵan. Ol jılına bir márte beriliwi shárt bolǵan qayırqomlıq (sadaqa) qatarına kiredi hám házirgi waqıtta ibadat esaplanadı. Zakat muǵdarı qarjınıń 1/40 úlesine (2,5%) teń. Zakattı zakat bere almaytuǵın musılmanlar alıwına haqlı. Zakat, dáslep, tuwısqanlar arasındaǵı mútájlerge, bunday tuwısqanlar bolmasa, kámbaǵal, qarızdar, músápirlerge beriledi. Diyqanlar hám sharwalardan alınatuǵın zakat muģdarı biraz basqasha belgilengen. Zakattıń baslı hikmeti — paqır hám mútájlerdiń mútájligin qandırıw bolıp tabıladı.

== Musılman mámleketlerinde zakat máselesi ==
{| class=&quot;wikitable sortable&quot;
|-
! Mámleket !! Dárejesi
|-
|{{bayraq|Awǵanstan}} ||Íqtıyarlı
|-
|{{bayraq|ALG}} ||Íqtıyarlı
|-
|{{bayraq|Ázerbayjan}} ||Íqtıyarlı
|-
|{{bayraq|Baxreyn}} ||Mámleket tárepinen tártipke salınǵan, biraq úlesler ıqtıyariy
|-
|{{bayraq|Bangladesh}} ||Mámleket tárepinen tártipke salınǵan, biraq úlesler ıqtıyariy
|-
|{{bayraq|Burkina-Faso}} ||Íqtıyarlı
|-
|{{bayraq|Chad}} ||Íqtıyarlı
|-
|{{bayraq|Mısır}} ||Mámleket tárepinen tártipke salınǵan, biraq úlesler ıqtıyariy
|-
|{{bayraq|Gvineya}} ||Íqtıyarlı
|-
|{{bayraq|Indoneziya}} ||Mámleket tárepinen tártipke salınǵan, biraq úlesler ıqtıyariy
|-
|{{bayraq|Iran}} || Mámleket tárepinen tártipke salınǵan, biraq úlesler ıqtıyariy
|-
|{{bayraq|Irak}} ||Íqtıyarlı
|-
|{{bayraq|Iordaniya}} || Mámleket tárepinen tártipke salınǵan, biraq úlesler ıqtıyariy
|-
|{{bayraq|Qazaqstan}} ||Íqtıyarlı
|-
|{{bayraq|Kuveyt}} ||Mámleket tárepinen tártipke salınǵan, biraq úlesler ıqtıyariy
|-
|{{bayraq|Livan}} ||Mámleket tárepinen tártipke salınǵan, biraq úlesler ıqtıyariy
|-
|{{bayraq|Liviya}} ||Májbúriy
|-
|{{bayraq|Malayziya}} ||Májbúriy
|-
|{{bayraq|Maldiv Atawları}} ||Mámleket tárepinen tártipke salınǵan, biraq úlesler ıqtıyariy
|-
|{{bayraq|Mali}} ||Íqtıyarlı
|-
|{{bayraq|Mavritaniya}} ||Íqtıyarlı
|-
|{{bayraq|Marokko}} ||Íqtıyarlı
|-
|{{bayraq|Niger}} ||Íqtıyarlı
|-
|{{bayraq|Nigeriya}} ||Íqtıyarlı
|-
|{{bayraq|Oman}}||Íqtıyarlı
|-
|{{bayraq|Pakistan}} ||Májbúriy
|-
|{{bayraq|Qatar}} ||Íqtıyarlı
|-
|{{bayraq|Saudiya Arabstanı}} ||Májbúriy
|-
|{{bayraq|Senegal}} ||Íqtıyarlı
|-
|{{bayraq|Syerra-Leone}} ||Íqtıyarlı
|-
|{{bayraq|Somali}} ||Íqtıyarlı
|-
|{{bayraq|Sudan}} ||Májbúriy
|-
|{{bayraq|Siriya}} ||Íqtıyarlı
|-
|{{bayraq|Tájikstan}} ||Íqtıyarlı
|-
|{{bayraq|Gambiya}} ||Íqtıyarlı
|-
|{{bayraq|Tunis}} ||Íqtıyarlı
|-
|{{bayraq|Túrkiya}} ||Íqtıyarlı
|-
|{{bayraq|Túrkmenstan}} ||Íqtıyarlı
|-
|{{bayraq|Birlesken Arab Ámirlikleri}} ||Mámleket tárepinen tártipke salınǵan, biraq úlesler ıqtıyariy
|-
|{{bayraq|Ózbekstan}} ||Íqtıyarlı
|-
|{{bayraq|Yemen}}  ||Májbúriy
|}&lt;ref name=Powell&gt;{{cite journal|last1=Powell|first1=Russell|title=Zakat: Drawing Insights for Legal Theory and Economic Policy from Islamic Jurisprudence|journal=University of Pittsburgh Tax Review|date=2009|volume=7|issue=43|ssrn=1351024|url=https://digitalcommons.law.seattleu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1089&amp;context=faculty}}&lt;/ref&gt;

== Ádebiyatlar ==
* Imam al Buxariy, Hádis, 1j. T., 1991; Marǵınaniy Burhaniddin, Hidaya, 1j., T., 2000&lt;ref&gt;[[ÓzME]]. Birinshi tom. Tashkent, 2000-jıl&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==
{{derekler}}

{{ÓzME}}

[[Kategoriya:Islam]]</text>
      <sha1>dq5sl9he0qisw6l6rs0a5jpat4845pv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikipedia:Redaktorlawlar sanı boyınsha Wikipediashılar dizimi</title>
    <ns>4</ns>
    <id>23879</id>
    <revision>
      <id>125446</id>
      <parentid>125325</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:01:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Jembot</username>
        <id>4424</id>
      </contributor>
      <comment>Bot: Maǵlıwmatlar jańalandı</comment>
      <origin>125446</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8057" sha1="1nyl9cknbzktkfgob6ptlveprdy8kko" xml:space="preserve">{{/begin|50}}
|-
| 1 || [[User:Janabaevazizbek|Janabaevazizbek]] || [[Special:Contributions/Janabaevazizbek|{{formatnum:17886}}]] || {{Permissions|Janabaevazizbek}}
|-
| 2 || [[User:Qaraqalpaqpan|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Qaraqalpaqpan&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Qaraqalpaqpan|{{formatnum:17813}}]] || {{Permissions|Qaraqalpaqpan}}
|-
| 3 || [[User:Inosham|Inosham]] || [[Special:Contributions/Inosham|{{formatnum:3999}}]] || {{Permissions|Inosham}}
|-
| 4 || [[User:Srajatdin Usnatdinov|Srajatdin Usnatdinov]] || [[Special:Contributions/Srajatdin Usnatdinov|{{formatnum:3859}}]] || {{Permissions|Srajatdin Usnatdinov}}
|-
| 5 || [[User:Frhdkazan|Frhdkazan]] || [[Special:Contributions/Frhdkazan|{{formatnum:3487}}]] || {{Permissions|Frhdkazan}}
|-
| 6 || [[User:Abdullaeva Shaxnoza-Banu|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Abdullaeva Shaxnoza-Banu&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Abdullaeva Shaxnoza-Banu|{{formatnum:3374}}]] || {{Permissions|Abdullaeva Shaxnoza-Banu}}
|-
| 7 || [[User:Bekan88|Bekan88]] || [[Special:Contributions/Bekan88|{{formatnum:2517}}]] || {{Permissions|Bekan88}}
|-
| 8 || [[User:Рахман3|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Рахман3&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Рахман3|{{formatnum:2150}}]] || {{Permissions|Рахман3}}
|-
| 9 || [[User:Doniyor Yóldoshev|Doniyor Yóldoshev]] || [[Special:Contributions/Doniyor Yóldoshev|{{formatnum:1929}}]] || {{Permissions|Doniyor Yóldoshev}}
|-
| 10 || [[User:PirjanovNurlan|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;PirjanovNurlan&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/PirjanovNurlan|{{formatnum:1553}}]] || {{Permissions|PirjanovNurlan}}
|-
| 11 || [[User:Rabiga Shabatova|Rabiga Shabatova]] || [[Special:Contributions/Rabiga Shabatova|{{formatnum:1394}}]] || {{Permissions|Rabiga Shabatova}}
|-
| 12 || [[User:Anas1712|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Anas1712&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Anas1712|{{formatnum:1155}}]] || {{Permissions|Anas1712}}
|-
| 13 || [[User:Qarahat|Qarahat]] || [[Special:Contributions/Qarahat|{{formatnum:1105}}]] || {{Permissions|Qarahat}}
|-
| 14 || [[User:Gozzalina|Gozzalina]] || [[Special:Contributions/Gozzalina|{{formatnum:1045}}]] || {{Permissions|Gozzalina}}
|-
| 15 || [[User:Makenzis|Makenzis]] || [[Special:Contributions/Makenzis|{{formatnum:788}}]] || {{Permissions|Makenzis}}
|-
| 16 || [[User:Kuwanishbek|Kuwanishbek]] || [[Special:Contributions/Kuwanishbek|{{formatnum:781}}]] || {{Permissions|Kuwanishbek}}
|-
| 17 || [[User:AlefZet|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;AlefZet&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/AlefZet|{{formatnum:678}}]] || {{Permissions|AlefZet}}
|-
| 18 || [[User:Aysabirlijol|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Aysabirlijol&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Aysabirlijol|{{formatnum:624}}]] || {{Permissions|Aysabirlijol}}
|-
| 19 || [[User:Umarxon III|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Umarxon III&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Umarxon III|{{formatnum:615}}]] || {{Permissions|Umarxon III}}
|-
| 20 || [[User:Baurzhanuly|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Baurzhanuly&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Baurzhanuly|{{formatnum:538}}]] || {{Permissions|Baurzhanuly}}
|-
| 21 || [[User:Biypona|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Biypona&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Biypona|{{formatnum:517}}]] || {{Permissions|Biypona}}
|-
| 22 || [[User:Bazarbaeva Eleonora|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Bazarbaeva Eleonora&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Bazarbaeva Eleonora|{{formatnum:433}}]] || {{Permissions|Bazarbaeva Eleonora}}
|-
| 23 || [[User:QRNKS|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;QRNKS&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/QRNKS|{{formatnum:413}}]] || {{Permissions|QRNKS}}
|-
| 24 || [[User:Mrshaxas|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Mrshaxas&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Mrshaxas|{{formatnum:404}}]] || {{Permissions|Mrshaxas}}
|-
| 25 || [[User:Pathoschild|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Pathoschild&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Pathoschild|{{formatnum:399}}]] || {{Permissions|Pathoschild}}
|-
| 26 || [[User:Minorax|Minorax]] || [[Special:Contributions/Minorax|{{formatnum:353}}]] || {{Permissions|Minorax}}
|-
| 27 || [[User:Muxammedqudaynazarov|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Muxammedqudaynazarov&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Muxammedqudaynazarov|{{formatnum:352}}]] || {{Permissions|Muxammedqudaynazarov}}
|-
| 28 || [[User:Begdullaman|Begdullaman]] || [[Special:Contributions/Begdullaman|{{formatnum:318}}]] || {{Permissions|Begdullaman}}
|-
| 29 || [[User:Nurlibek Urgenichbaev|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Nurlibek Urgenichbaev&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Nurlibek Urgenichbaev|{{formatnum:297}}]] || {{Permissions|Nurlibek Urgenichbaev}}
|-
| 30 || [[User:Qareken Balasi|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Qareken Balasi&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Qareken Balasi|{{formatnum:285}}]] || {{Permissions|Qareken Balasi}}
|-
| 31 || [[User:BEGJIGIT|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;BEGJIGIT&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/BEGJIGIT|{{formatnum:252}}]] || {{Permissions|BEGJIGIT}}
|-
| 32 || [[User:Saxibjamal Esemuratova|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Saxibjamal Esemuratova&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Saxibjamal Esemuratova|{{formatnum:239}}]] || {{Permissions|Saxibjamal Esemuratova}}
|-
| 33 || [[User:Pirnazarova|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Pirnazarova&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Pirnazarova|{{formatnum:221}}]] || {{Permissions|Pirnazarova}}
|-
| 34 || [[User:Holder|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Holder&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Holder|{{formatnum:218}}]] || {{Permissions|Holder}}
|-
| 35 || [[User:Miracle0302|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Miracle0302&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Miracle0302|{{formatnum:213}}]] || {{Permissions|Miracle0302}}
|-
| 36 || [[User:Begjigit|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Begjigit&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Begjigit|{{formatnum:208}}]] || {{Permissions|Begjigit}}
|-
| 37 || [[User:Kmoksy|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Kmoksy&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Kmoksy|{{formatnum:207}}]] || {{Permissions|Kmoksy}}
|-
| 38 || [[User:ДолбоЯщер|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;ДолбоЯщер&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/ДолбоЯщер|{{formatnum:192}}]] || {{Permissions|ДолбоЯщер}}
|-
| 39 || [[User:NurkaArzay|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;NurkaArzay&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/NurkaArzay|{{formatnum:173}}]] || {{Permissions|NurkaArzay}}
|-
| 40 || [[User:Gúlxan Medetbekovna|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Gúlxan Medetbekovna&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Gúlxan Medetbekovna|{{formatnum:168}}]] || {{Permissions|Gúlxan Medetbekovna}}
|-
| 41 || [[User:Bakhit|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Bakhit&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Bakhit|{{formatnum:164}}]] || {{Permissions|Bakhit}}
|-
| 42 || [[User:Melek jurnalist|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Melek jurnalist&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Melek jurnalist|{{formatnum:155}}]] || {{Permissions|Melek jurnalist}}
|-
| 43 || [[User:DARIO SEVERI|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;DARIO SEVERI&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/DARIO SEVERI|{{formatnum:148}}]] || {{Permissions|DARIO SEVERI}}
|-
| 44 || [[User:Jannazarova Sh|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Jannazarova Sh&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Jannazarova Sh|{{formatnum:136}}]] || {{Permissions|Jannazarova Sh}}
|-
| 45 || [[User:Jámiy|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Jámiy&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Jámiy|{{formatnum:133}}]] || {{Permissions|Jámiy}}
|-
| 46 || [[User:Romaine|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Romaine&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Romaine|{{formatnum:128}}]] || {{Permissions|Romaine}}
|-
| 47 || [[User:Kagansky|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Kagansky&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Kagansky|{{formatnum:124}}]] || {{Permissions|Kagansky}}
|-
| 48 || [[User:Munavvaroy|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Munavvaroy&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Munavvaroy|{{formatnum:123}}]] || {{Permissions|Munavvaroy}}
|-
| 49 || [[User:Purodha|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Purodha&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Purodha|{{formatnum:121}}]] || {{Permissions|Purodha}}
|-
| 50 || [[User:Maqmud Abdujaparov|&lt;span style=&quot;color:gray&quot;&gt;Maqmud Abdujaparov&lt;/span&gt;]] || [[Special:Contributions/Maqmud Abdujaparov|{{formatnum:112}}]] || {{Permissions|Maqmud Abdujaparov}}
{{/end}}</text>
      <sha1>1nyl9cknbzktkfgob6ptlveprdy8kko</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Muǵallimge raxmet</title>
    <ns>0</ns>
    <id>24014</id>
    <revision>
      <id>125603</id>
      <parentid>125442</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:39:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>125603</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3117" sha1="00m4lmx6by5yfmzgf8vfk6ul73q904z" xml:space="preserve">{{Kitap infoqutısı|kitaptıń atı=Muǵallimge raxmet|Jazıwshı=[[Tólepbergen Qayıpbergenov]]|Janr=[[proza]], [[povest]]|mámleket={{bayraq|Qaraqalpaqstan}} [[Qaraqalpaqstan]]|tili=[[qaraqalpaq tili]]|original baspa jılı=[[1959]]|sıylıqları=[[Hamza atındaǵı Ózbekstan SSR mámleketlik sıylıǵı]] ([[1971]])|Súwret=Muǵallimge raxmet.jpg}}
'''Muǵallimge raxmet''' ''(Муғаллимге рахмет)'' — [[Tólepbergen Qayıpbergenov]]tıń [[1958|1958-jılı]] [[Jetkinshek|«Jetkinshek» gazetası]]nda járiyalanıp, [[1959|1959-jılı]] QQMB tárepinen óz aldına kitap bolıp basılıp shıqqan ekinshi [[povest]]i. Jazıwshı bul shıǵarması ushın [[1971|1971-jılı]] [[Hamza atındaǵı Ózbekstan SSR mámleketlik sıylıǵı]]nıń laureatı boldı.

== Mazmunı ==
Bilimlendiriw máselesine baǵıshlanıp jazılǵan shıǵarmada, tiykarınan, Qaraqalpaqstanda jańa oqıtıw usılındaǵı keńes mektepleriniń payda bolıwı, sol mektepti dúziwdegi júz bergen qıyınshılıqlar, bul qıyınshılıqlardı jeńip, xalıqtı ǵalaba sawatlandırıwdaǵı dáslepki muǵallimlerdiń alıp barǵan gúresleri waqıyaları súwretleniw tabadı. Avtor povestte usı xalıqtı sawatlandırıw jónelisindegi dáslepki muǵallimlerdiń atqarǵan xızmetleri menen tutqan ornın súwretlew arqalı ustaz degen attı ulıǵlaw menen birge, XX ásirdiń 20—30-jıllarındaǵı qaraqalpaq xalqınıń sawatlılıqqa umtılıwdaǵı qıyın hám dańqlı jolların ashıp kórsetiwdi bas maqset tutqan.

Povesttegi bul ideya dáslepki muǵallim Meńlimurat hám onıń bilim alıwǵa háwes, zeyinli, shaqqan Turdımurat sıyaqlı haq kókirek shákirtleriniń obrazın jasaw arqalı isenimli hám oǵada kórkem etip ashıp berilgen&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://old.eduportal.uz/Umumiyfiles/darsliklar/11/adabiyot_11_qqr.pdf| title= Ádebiyat. 11-klasslar ushın|year=2018|first1=Keńesbay |last1=Allambergenov|first2=Quwanıshbay |last2=Orazımbetov|first3=Mariya|last3=Bekbergenova|first4=Ziyada|last4=Bekbergenova}}&lt;/ref&gt;.

== Awdarmaları ==
Povest [[Ózbek tili|ózbek]] (1962, 1978), [[Rus tili|rus]] (1966, 1978, 1979), [[Moldavan tili|moldavan]] (1981), [[Qazaq tili|qazaq]] (1983) tillerine awdarılıp, óz aldına kitap halında basılıp shıqtı.

2020-jılı [[Tashkent mámleketlik agrar universiteti]] «Tiller» kafedrası inglis tili oqıtıwshıları tárepinen povest [[inglis tili]]ne awdarıldı hám dáslepki 100 nusqası basıldı&lt;ref&gt;{{Web deregi |url=https://t.me/tdau_news/8093?single |bet=Oʻzbekiston Qahramoni Toʻlepbergen Qayipbergenov qalamiga mansub «Rahmat muallim» qissasi ingliz tiliga tarjima qilindi |sáne=4.07.2020 |jumıs=TDAU rásmiy telegram kanalı}}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==
{{Derekler}}

== Sırtqı siltemeler ==
* [https://library.ziyonet.uz/book/130596 Povestti júklep alıw] ([[2016|2016-jılǵı]] basılım)
* [https://youtube.com/watch?v=1Om83X27fRs&amp;si=CfCKt514V6V6It0Z Povestti audio formatta tıńlaw]

{{Tólepbergen Qayıpbergenov}}

[[Kategoriya:Kitaplar]]
[[Kategoriya:Povestler]]
[[Kategoriya:Tólepbergen Qayıpbergenov]]</text>
      <sha1>00m4lmx6by5yfmzgf8vfk6ul73q904z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Lana Del Rey</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25185</id>
    <revision>
      <id>125559</id>
      <parentid>120805</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:03:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh (2) using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125559</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3479" sha1="gjmv1jig4n1rasdilg77ed6x6z5lsgs" xml:space="preserve">{{Shaxs infoqutısı
|qaraqalpaqsha atı        = Lana Del Rey
|negizgi atı              = {{lang-en|Lana Del Rey}}
|súwret                   = Lana Primavera (1).jpg
|súwret eni               = 220
|súwret táriypi           = 
|tuwılǵan waqtındaǵı atı  = Elizabet Vulridj Grant
|tuwılǵan sánesi          = [[1985|1985-jıl]] [[21-iyun]]
|tuwılǵan jeri            = [[Nyu-York]], [[Nyu-York (shtat)|Nyu-York]], [[AQSh]]
|qaytıs bolǵan sánesi     = 
|qaytıs bolǵan jeri       =  
|puqaralıǵı               = {{bayraqlastırıw|AQSH}}
|milleti                  = 
|kásibi                   = [[qosıqshı]], [[muzikalıq produuser]]&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://www.billboard.com/articles/columns/pop/9603256/jack-antonoff-producers-now-digital-cover-interview/ |title=Jack Antonoff's Guide to Producing: Billboard Cover – Billboard |access-date=2021-07-20 |archive-date=2021-07-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210720150502/https://www.billboard.com/articles/columns/pop/9603256/jack-antonoff-producers-now-digital-cover-interview/ |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;, [[shayır]]&lt;ref name=&quot;contralto&quot;&gt;{{cite web |url=https://www.washingtonpost.com/entertainment/music/lana-del-rey-lacks-the-emotion-to-offset-a-thin-voice/2012/01/30/gIQA2eLddQ_story.html |title=Lana Del Rey Lacks the Emotion, But Not the Voice |accessdate=2014-03-16 |publisher=''[[The Washington Post]]'' |author=Chris Richards |date=2012-01-30 |lang=en |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140215120602/http://www.washingtonpost.com/entertainment/music/lana-del-rey-lacks-the-emotion-to-offset-a-thin-voice/2012/01/30/gIQA2eLddQ_story.html |archivedate=2014-02-15 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;
|oqıǵan jeri              = 
|iskerlik jılları         = [[2005|2005-jıldan]] baslap
|belgili pikirleri        = 
|ákesi                    = 
|anası                    = 
|ómirlik joldası          = 
|ómirlik joldasları       = 
|perzentleri              = 
|sıylıqları               = 
|ataqları                 = 
|sayt                     = https://www.lanadelrey.com/
|qolı                     = Lana Del Rey signature.svg
}}
'''Lana Del Rey''' ({{lang-en|Lana Del Rey}}, negizgi atı — '''Elizabet Vulridj Grant''', {{lang-en|Elizabeth Woolridge Grant}}; [[1985|1985-jıl]] [[21-iyun]], [[Nyu-York]], [[AQSh]]) — amerikalı [[qosıqshı]], qosıq jazıwshı hám [[shayır]], «&lt;nowiki/&gt;[[Gremmi]]&lt;nowiki/&gt;» sıylıǵına on bir mártebe kandidat. Ol óziniń ayrıqsha usılı sebepli zamanagóy muzıka sanaatındaǵı eń áhmiyetli shaxslardan biri bolıp, ol [[Melanxoliya|melanxolik]] estetika, 1950-1970-jıllardaǵı Amerika pop mádeniyatına bolǵan [[nostalgiya]] hám dawıstıń kinematografiyalıǵın ózinde jámlegen. [[Lana Del Rey diskografiyası|Lana Del Reydiń dóretiwshiligi]] sınshılar arasında da, keń auditoriya arasında da tán alıwǵa eristi. ''[[Variety]]'' jurnalı onı «XXI ásirdiń eń abıraylı avtor-atqarıwshılarınan biri» dep atadı hám [[Rolling Stone|''Rolling Stone'']] onı «XXI ásirdiń eń ullı amerikalı qosıq avtorı» dep atap, «Barlıq dáwirlerdiń 200 eń ullı qosıqshıları» dizimine kirgizdi.

Nyu-Yorkta tuwılǵan, balalıǵın kishi Lyek-Plesid qalasında ótkizgen. Onıń dóretiwshiligi 2000-jıllarda óz ambiciyaların ámelge asırıw ushın Nyu-Yorkqa qaytqanında baslanǵan. Dáslep ol óziniń haqıyqıy atı-familiyası menen ǵárezsiz joybarlar shıǵardı.

== Derekler ==</text>
      <sha1>gjmv1jig4n1rasdilg77ed6x6z5lsgs</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Yanczı (dárya)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25383</id>
    <revision>
      <id>125648</id>
      <parentid>122248</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T06:48:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[Qıtay milleti → [[Qıtaylar using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125648</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30713" sha1="29bfvxl6o74ns6mx34vi2y6xsxj3dq5" xml:space="preserve">'''Yanczı''' yamasa '''Yangzi''' ({{IPAc-en|lang|pron|ˈ|j|æ|ŋ|t|s|i}} yamasa {{IPAc-en|ˈ|j|ɑː|ŋ|t|s|i}} {{zh|s=长江|t=長江|p=Cháng Jiāng|l=uzın dárya}}) — [[Evraziya]]daǵı eń uzın hám dúnyadaǵı eń uzın úshinshi dárya. [[Tibet]] tegisligindegi [[Tanggula]] tawlarındaǵı Jari tóbesinde kóterilip, ulıwma shıǵıs baǵıtında Shıǵıs Qıtay teńizine shekem 6300 km aǵadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.britannica.com/place/Yangtze-River|bet=Yangtze River|jumıs=Britannica|qaralǵan sáne=2023-05-08}}&lt;/ref&gt;. Bul dárya suw muģdarı boyınsha dúnyada besinshi orında turadı. Onıń drenaj basseyni [[Qıtay]] jer maydanınıń besten birin quraydı, mámleket xalqınıń derlik úshten bir bólegi usı jerde jasaydı&lt;ref&gt;[https://www.worldwildlife.org/places/yangtze quote=&quot;Today, the Yangtze region is home to more than 400 million people, or nearly one-third of China's population. Some of China's largest cities&quot;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171213085915/https://www.worldwildlife.org/places/yangtze|date=December 13, 2017}} {{dead link|date=July 2017|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}}. Retrieved September 10, 2010. {{in lang|zh}}&lt;/ref&gt;.

Yanczı [[Qıtay]] táriyxı, mádeniyatı hám ekonomikasında úlken rol oynaǵan. Dáryadan mıń jillar dawamında suw, suwǵarıw, tazalıq, transport, sanaat, shegara ótkeriw hám urıs ushın paydalanılǵan. Yanczı deltası [[Qıtay]]daǵı jalpı ishki ónimniń 20% in payda etip, Yanczı dáryasındaǵı Úsh saylı bóget dúnyadaǵı eń iri gidroelektr stanciyası esaplanadı&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://earthobservatory.nasa.gov/IOTD/view.php?id=38879|title=Three Gorges Dam, China: Image of the Day|archive-url=https://web.archive.org/web/20091016123655/http://earthobservatory.nasa.gov/IOTD/view.php?id=38879|archive-date=October 16, 2009|date=June 8, 2009|publisher=earthobservatory.nasa.gov|access-date=November 3, 2009|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20090420125825/http://internationalrivers.org/node/356 International Rivers, Three Gorges Dam profile] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090420125825/http://internationalrivers.org/node/356|date=April 20, 2009}}.&lt;/ref&gt;. 2014-jıldıń ortalarında [[Qıtay]] húkimeti dárya boyında jańa ekonomikalıq poyas jaratıw maqsetinde temir jol, avtomobil jolları hám aeroportlardan ibarat kóp qabatlı transport tarmaǵın quraytuǵının járiyaladı.

Yanczı keń kólemdegi ekosistemalar arqalı aǵıp ótedi. Bir qansha endemikalıq hám qáwip astında turgan túrler, sonıń ishinde, qıtay alligatori, tar qabırǵalı qanatsız shoshqalar jasaǵan. Sonday-aq, házirgi waqıtta joq bolıp ketken Yanczı dáryası delfini (yamasa bayji) hám qıtay balıǵı, jabayı halda joq bolıp ketken Yanczı osyortınıń jasaw ornı bolǵan. Sońǵı jılları dárya sanaattıń pataslanıwı, plastikalıq pataslanıw, awıl xojalıǵı aǵısları, ılaylanıw, suwǵarılǵan jerler hám kóllerdiń joq bolıwı sebepli máwsimlik suw tasqınların kúsheytpekte&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.earth.com/news/ocean-plastic-waste-asia-africa/|title=90 percent of ocean plastic waste comes from Asia and Africa • Earth.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20190109110915/https://www.earth.com/news/ocean-plastic-waste-asia-africa/|archive-date=January 9, 2019|access-date=January 9, 2019|website=Earth.com|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;. Házirgi waqıtta dáryanıń ayırım bólimleri qorıqxana sıpatında qorǵaladı. Yunnannıń batısındaǵı tereń dáryalar arqalı aǵıp ótetuǵın Yanczi dáryasınıń joqarı bólimi [[YUNESKO]]nıń Pútkil jáhán miyrası obiektine kirgizilgen Yunnan qorıqlanatuģın aymaqlardıń úsh parallel dáryasınıń bir bólimi esaplanadı.

== Etimologiyası ==

=== Qıtayda ===
Cháng Jiāng (长江; 長江) yamasa «Uzın dárya» — Yanczıdıń mandarin tilindegi rásmiy atı. Biraq [[Qıtaylar|qıtaylılar]] dáryanıń joqarı aǵıs bólimlerin [[Sichuan]]&lt;ref name=&quot;Jamieson 1911, p. 903&quot;&gt;{{cite EB1911|first=Jamieson|last=George|wstitle=Yangtsze-Kiang|volume=28|page=903}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Yule 1880, p. 35&quot;&gt;[[Henry Yule|Yule, Henry]].&lt;/ref&gt;, [[Yibin]]degi [[Min dáryası]] menen qosılıwına shekem hár qıylı atamalar menen ataydı. Jinsha («Altın qumlar») dáryası [[Yibin]]nen Yanczıdıń 2 308 km (1 434 mi) joqarı aǵısında [[Sinxay]]daǵı Yusyu janında Batang dáryası menen qosılıwına, Tongtian («Aspanģa alıp barıwshı») dáryası bolsa Yusyu den Tuotuo dáryası hám Dangqu dáryasınıń qosılıwına shekemgi 813 km (505 mi) bólimdi ańlatadı.

Áyyemgi qıtay tilinde Yanczı ápiwayı túrde Jiang/Kiang 江&lt;ref name=&quot;baxjiang&quot;&gt;Baxter, Wm.&lt;/ref&gt; dep atalǵan bolıp, suw radikalı ʊ menen 工 (házir gōng dep aytıladı, biraq áyyemgi qıtay tilinde *kvoŋ&lt;ref&gt;Baxter &amp; al. (2011), {{cite web|url=http://crlao.ehess.fr/docannexe.php?id=1207|title=p. 69|archive-url=https://web.archive.org/web/20120425064509/http://crlao.ehess.fr/docannexe.php?id=1207|archive-date=April 25, 2012|url-status=dead}}&lt;/ref&gt;) gomofonın birlestirgen fono-semantikalıq qospa kelip shıqqan belgi bolǵan. Kong sózi Avstriya-Aziya tilindegi Yue sıyaqlı jergilikli xalıqlardıń sózi bolıwı múmkin. [[Proto-Vetnam]] tilindegi *krong hám Mon tilindegi krung sıyaqlı, hámmesi «dárya» mánisin ańlatadı, házirgi [[Vetnam dáryası]] hám Khmer krungı (dárya boyındaǵı qala) menen baylanıslı. Bunda tay krungı (กรุง paytaxt qalası), sanskrit tilindegi gáṅgā túbirinen alınǵan kôngkea (suw) emes&lt;ref&gt;Philipsen, Philip.&lt;/ref&gt;.
[[Fayl:Mouth_of_the_Yangtze_1754.jpg|oñğa|nobaý|250x250 nükte|&quot;Ullı dárya&quot; (Úlgi:Linktext) Shıǵıs Qıtay teńizine kiriwi menen 1754-jıldaǵı Sin imperiyasınıń provinciyalıq atlasında Jiangnan kartasında &quot;Yanczı awızı&quot; (Úlgi:Linktext) dep belgilengen.]]

=== Angliyada ===
Dárya Marko Polo&lt;ref&gt;Pelliot, Paul.&lt;/ref&gt; tárepinen Quian (江) hám Quianshui (江水) dep atalǵan hám eń dáslepki inglis kartalarında Kian yamasa Kiam&lt;ref name=&quot;moll2&quot;&gt;E.g., Moll, Herman.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''Encyclopædia Britannica'', 3rd ed.&lt;/ref&gt; sıpatında payda bolǵan. Máselen, Daczyan «Ta-Kiang»&lt;ref name=&quot;baxjiang2&quot;&gt;Baxter, Wm.&lt;/ref&gt; dep berilgen. «Kiean-Koo»&lt;ref name=&quot;bell2&quot;&gt;Bell, James.&lt;/ref&gt;, «Kyan Kew»&lt;ref name=&quot;tan&quot;&gt;Tanner, B. &quot;[http://www.davidrumsey.com/luna/servlet/detail/RUMSEY~8~1~239031~5512191:China-divided-into-it-s-Great-Provi China divided into its Great Provinces According to the best Authorities] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131113202234/http://www.davidrumsey.com/luna/servlet/detail/RUMSEY~8~1~239031~5512191:China-divided-into-it-s-Great-Provi|date=November 13, 2013}}.&quot; Mathew Carey (Philadelphia), 1795.&lt;/ref&gt;, «Kyan-ku»&lt;ref name=&quot;repo3&quot;&gt;Bridgman, Elijah (ed.) ''[[The Chinese Repository]]'', Vol.&lt;/ref&gt; hám soǵan baylanıslı atamalar Qıtay atamasın Yanczıdıń quyar jeri (江口, p Jiāngkǒu) dep, dáryanıń atı dep aljastırıwdan kelip shıqqan.

Kók dárya atı XVIII ásirde&lt;ref name=&quot;moll&quot;&gt;E.g., Moll, Herman.&lt;/ref&gt; qollanıla baslaǵan. Dam Chu{{refn|[[Mongolian language|Mongolian]]:&amp;nbsp;{{lang|mn|Xөх Мөрөн}}, ''Höh'' or ''Kök Mörön''.&lt;ref&gt;Konstam, Angus. ''Yangtze River Gunboats 1900–49'', [https://books.google.com/books?id=uVZrlJzKPlQC&amp;pg=PT17 p. 17] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160512213909/https://books.google.com/books?id=uVZrlJzKPlQC&amp;pg=PT17 |date=May 12, 2016 }}. Osprey Publishing (Oxford), 2012. Retrieved August 13, 2013.&lt;/ref&gt;}} yamasa Minniń{{refn|Recorded as bearing the local Chinese name of {{lang|zh|清水}} (''Qīngshuǐ''), literally meaning &quot;Clear Water[way].&quot;&lt;ref&gt;Davenport, Arthur. ''Report upon the Trading Capabilities of the Country Traversed by the Yunnan Mission'', [https://books.google.com/books?id=K-BAAAAAYAAJ&amp;pg=PA10 pp. 10 ff] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160429200422/https://books.google.com/books?id=K-BAAAAAYAAJ&amp;pg=PA10 |date=April 29, 2016 }}. Harrison &amp; Sons (London), 1877.&lt;/ref&gt;}} burınǵı atı hám Sarı dárya&lt;ref&gt;Aloian, Molly.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Room, Adrian.&lt;/ref&gt; menen analogiyası sebepli bolıwı múmkin. Biraq, ol kóbinese anglichan tilindegi dáslepki maǵlıwmatlarda Jiang&lt;ref&gt;''The Modern Part of an Universal History, from the Earliest Accounts to the Present Time'', Vol.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Wilkes, John.&lt;/ref&gt;, Jiangkou&lt;ref name=&quot;bell&quot;&gt;Bell, James.&lt;/ref&gt; yamasa Yancıziang&lt;ref&gt;Liber, Nadine.&lt;/ref&gt; atlarınıń «awdarması» sıpatında túsindiriledi. XVIII-XIX ásir dereklerinde júdá kóp tarqalǵan bul atama dáryanıń qıtay atamalarına&lt;ref name=&quot;jon3&quot;&gt;Davis, John.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;StJ2&quot;&gt;''The St. James's Magazine'', Vol.&lt;/ref&gt; hesh qanday baylanısı joq ekenligin biliwdiń artıwı hám onıń bunday ılay suw jolına qollanılıwınıń ironiyası sebepli itibardan shıǵıp ketti&lt;ref name=&quot;StJ&quot;&gt;''The St. James's Magazine'', Vol.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Moncrieff, A.R.H. ''The World of To-day: A Survey of the Lands and Peoples of The Globe as Seen in Travel and Commerce'', Vol.&lt;/ref&gt;.

[[Matteo Ricchi]]niń 1615-jılǵı latın tilindegi esabı «Iansu» hám «Iansuchian» sıpatlamaların óz ishine alǵan&lt;ref name=&quot;chrex&quot;&gt;[[Ricci, Matteo]] &amp; al. ''De Christiana Expeditione Apud Sinas Suscepta ab Societate Jesu'', Libri V, 1615. New Edition: ''De Christiana Expeditione apud Sinas suscepta ab Societate Iesu'', Libri V, [https://books.google.com/books?id=iLsWAAAAQAAJ&amp;pg=PA365 pp. 365 ff.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160505021622/https://books.google.com/books?id=iLsWAAAAQAAJ&amp;pg=PA365|date=May 5, 2016}}, Bernardus Gualterus (Cologne), 1617. Retrieved August 14, 2013. {{in lang|la}}&lt;/ref&gt;. Óliminen sońǵı maǵlıwmatlardıń atamalardı Fils de la Mer («Okeannıń balası»&lt;ref name=&quot;chrex2&quot;&gt;[[Ricci, Matteo]] &amp; al. ''De Christiana Expeditione Apud Sinas Suscepta ab Societate Jesu'', Libri V, 1615. New Edition: ''De Christiana Expeditione apud Sinas suscepta ab Societate Iesu'', Libri V, [https://books.google.com/books?id=iLsWAAAAQAAJ&amp;pg=PA365 pp. 365 ff.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160505021622/https://books.google.com/books?id=iLsWAAAAQAAJ&amp;pg=PA365|date=May 5, 2016}}, Bernardus Gualterus (Cologne), 1617. Retrieved August 14, 2013. {{in lang|la}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Ricci, Matteo &amp; al. Samuel Purchas (trans.) in ''Hakluytus Posthumus, or Purchas His Pilgrimes'', Vol.&lt;/ref&gt;) dep awdarması ómiriniń aqırında ádebiy qıtay tilin jetik bilgen Ricci ádettegi 揚子江 emes, al 洋子江 sıpatında kirgizilgenin kórsetedi. Bunnan soń temir jollar hám Shanxay konsessiyaları onı arqa suwǵa aylandırǵan bolsa da, Yanchjou Cin dinastiyasının kópshilik bólimi ushın tómengi dáryanıń tiykarǵı portı bolǵan. Lyanczyanniń áhmiyetli duz monopoliyasın basqarıp, Yanczıdı Ullı kanal menen [[Pekin]]ge baylanıstırǵan. (Sonday-aq, bul baylanıs 1344-jıldan 1850-jıllarǵa shekemgi suw tasqınları aralıǵındaǵı Xuanxe dáryasınıń tiykarǵı portlarınan birine aylandı. Bul waqıtta [[Xuanxe dáryası]] Shandunnan qublaǵa qaray aǵıp, Yanczı quyar jerinen bir neshe júz kilometr aralıqta okeanǵa quyıldı.)&lt;ref name=&quot;jon2&quot;&gt;Davis, John.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;repo2&quot;&gt;Bridgman, Elijah (ed.) ''[[The Chinese Repository]]'', Vol.&lt;/ref&gt;

1800-jılǵa kelip, Aaron Arrowsmit sıyaqlı inglis kartografları atamanıń francuz tilindegi&lt;ref&gt;E.g., in Didier, Robert &amp; al. &quot;[http://www.davidrumsey.com/luna/servlet/detail/RUMSEY~8~1~3983~490062:L-Empire-de-la-Chine,-Dresse-d-apre? L'Empire de la Chine] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131029185437/http://www.davidrumsey.com/luna/servlet/detail/RUMSEY~8~1~3983~490062:L-Empire-de-la-Chine,-Dresse-d-apre|date=October 29, 2013}}.&quot; Boudet (Paris), 1751.&lt;/ref&gt; Yan-Cze yamasa Yan-Cze Kiang usılın qabıl etken&lt;ref&gt;[[Arrowsmith, Aaron]].&lt;/ref&gt;. Inglis diplomati Tomas Ueyd bunı Yan-Czi Chanǵa óziniń burınǵı belgili bolgan qıtay tilin romanlastırıwınıń bir bólegi sıpatında bergen. Yanczı hám Yanczi Kiang jazıwları 1906-jılı Shanxaydaǵı Imperator pochta konferenciyasında qabil etilgen bolıp, pochta romanlastırıwın belgilegen eki usıl arasındaǵı kelisimlerden biri. Hanyu Pinyin 1958-jılı QXR Birinshi Kongresi tárepinen qabıl etilgen, biraq 1979-jılı Amerika Qurama Shtatları hám QXR arasındaǵı diplomatiyalıq qatnasıqlardıń normallastırılıwına shekem materik Qıtaydan tısqarıdaǵı inglis tilinde keńnen qollanılmaǵan.

=== Tibette ===
Yanczı dáryasınıń saǵası hám joqarı aǵısı [[Cinxay]]dıń etnikalıq tibet aymaqlarında jaylasqan. Tibet tilinde Tuotuo dáryasınıń saǵası Machu (Tibet. «Qızıl suw»). Tongtian — Drichu (འབྲི་ཆུ་, Bri Chú), sózbe-sóz: «Hayal yak suwi»; qıtay tiline awdarma: 直曲; pinyin: Zhíqū).

== Geografiyalıq jaylasıw ornı ==
[[Fayl:Portrait_map_of_China.jpg|oñğa|nobaý|250x250 nükte|Qıtaydıń topografiyalıq kartası Yanczı dáryasınıń turaqlı ótiwi hám Xuanxe dáryasınıń Shandun qublasınan Xuay quyar jerine shekemgi burınǵı jónelisi, 1494-jılǵı suw tasqınınan keyin ullı hámeldar Li Sinnin jámiyetlik jumısları nátiyjesinde turaqlasqannan keyin.]]
Dárya [[Tibet]] tegisliginiń shıģıs bólimindegi birneshe tarmaqlardan baslanıp, olardan ekewi ádette «derek» dep ataladı. Dástúrge muwapıq, Qıtay húkimeti derekti [[Tanggula]] tawlarındaǵı [[Geladandong]] tawınıń batısında jatqan muzlıq túbindegi Tuotuo tarmaģı dep tán algan. Bul derek 33°25′44′′N 91°10′57′′E / 33.42889°N 91.18250°E da jaylasqan. Gidrologiyalıq jaqtan teńizden eń uzın dárya aralıǵı bolǵan Yanczı dáryasınıń tiykarǵı deregi Geladandongtan&lt;ref name=&quot;Winchester3&quot;&gt;{{cite book|last1=Winchester|first1=Simon|title=The River at the Center of the World|date=1996|publisher=[[Henry Holt (publisher)|Henry Holt]]|isbn=978-0-8050-3888-0|title-link=The River at the Center of the World}}&lt;/ref&gt; shama menen 325 km qubla-shıǵıstaǵı Dam Qu tarmaǵınıń basındaǵı Jari tóbesinde jaylasqan&lt;ref name=&quot;Winchester&quot;&gt;{{Cite book|last1=Winchester|first1=Simon|title=The River at the Center of the World|date=1996|publisher=[[Henry Holt (publisher)|Henry Holt]]|isbn=978-0-8050-3888-0}}&lt;/ref&gt;. Bul derek tek XX ásirdiń aqırında tabılǵan bolıp, 32°36′14′′N 94°30′44′′E / 32.60389°N 94.51222°E hám 5,170 m (16,960 ft) teńiz qáddinen teńiz qáddinen azmaz qubla-shıǵısta, Yusyu prefekturasınıń Zadoy okrugindegi Chadan qalashasında jaylasqan&lt;ref name=&quot;Winchester2&quot;&gt;{{cite book|last1=Winchester|first1=Simon|title=The River at the Center of the World|date=1996|publisher=[[Henry Holt (publisher)|Henry Holt]]|isbn=978-0-8050-3888-0|title-link=The River at the Center of the World}}&lt;/ref&gt;.

== Táriyxı ==

=== Geologiyalıq táriyxı ===
Táriyxıy dáwirde Sarı dáryanıń aǵısı Shandun yarım atawınıń arqa hám qubla tárepinde keń kólemde ózgergen bolsa da, Yanczı tiykarınan ózgerissiz qalǵan&lt;ref&gt;Métivier, F. &amp; al. &quot;[http://adsabs.harvard.edu/full/1999GeoJI.137..280M Mass Accumulation Rates in Asia During the Cenozoic] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190327165948/http://adsabs.harvard.edu/full/1999GeoJI.137..280M|date=March 27, 2019}}.&quot; ''[[Geophysical Journal International]]'', Vol.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Clift, Peter.&lt;/ref&gt;. 
[[Fayl:Yangzi_River_gorge.jpg|solğa|nobaý|Yancz' dáryasınıń qısnaǵınan kóterilgen jar taslı tawlarda tústen keyin]]

=== Erte dáwir táriyxı ===
Yanczı dáryası [[Qıtay]]dıń qublası hám [[Yaponiya]]nıń mádeniy kelip shıǵıwı ushın áhmiyetli&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.trussel.com/prehist/news111.htm|title=Yayoi linked to Yangtze area|archive-url=https://web.archive.org/web/20170222044801/http://www.trussel.com/prehist/news111.htm|archive-date=February 22, 2017|access-date=March 26, 2017|website=trussel.com|url-status=live}}&lt;/ref&gt;. Úsh say aymaǵında insan háreketi 27 000 jıl burın tastıyıqlanǵan&lt;ref&gt;{{cite journal|last1=Wanpo|first1=Huang|last2=Ciochon|first2=Russell|last3=Yumin|first3=Gu|last4=Larick|first4=Roy|last5=Qiren|first5=Fang|last6=Schwarcz|first6=Henry|last7=Yonge|first7=Charles|last8=de Vos|first8=John|last9=Rink|first9=William|title=Early Homo and associated artefacts from Asia|journal=Nature|publisher=Springer Science and Business Media LLC|volume=378|issue=6554|year=1995|issn=0028-0836|doi=10.1038/378275a0|pages=275–278|pmid=7477345|bibcode=1995Natur.378..275W}}&lt;/ref&gt;. Eramızdan aldınǵı 5 mıń jıllıqta tómengi Yanczı eń dáslepki gúrish jetistiriwdiń eń dáslepki qánigelerden biri bolǵan Xemudu hám Majiabang mádeniyatları menen bánt bolgan iri xalıq orayı bolǵan. Biziń eramızǵa shekemgi III mıń jıllıqqa kelip, miyrasxor Lianchju mádeniyatı [[Arqa Qıtay]]&lt;ref name=&quot;Goodenough&amp;Chang2&quot;&gt;{{cite book|title=Prehistoric settlement of the Pacific|editor-first=Ward H.|editor-last=Goodenough|publisher=American Philosophical Society|year=1996|isbn=978-0-87169-865-0|chapter=Archaeology of southeastern coastal China and its bearing on the Austronesian homeland|first1=Kwang-chih|last1=Chang|first2=Ward H.|last2=Goodenough|pages=36–54}}&lt;/ref&gt; tegisligindegi Longshan xalıqlarınıń tásiriniń dáliyllerin kórsetti. Házirgi waqıtta Qıtay mádeniyatı sıpatında kóbirek ónimdarlı bolǵan Sarı dárya basseyni boylap rawajlanǵan; Tómengi Yanczi «Yue» xalqı júdá ózgeshe dástúrlerge iye bolǵan — tislerin qaralatıw, shashların qısqa kesiw, denelerine tatuirovka salıw hám bambuk toǵayları&lt;ref name=&quot;Hutcheon2&quot;&gt;Hutcheon, Robin.&lt;/ref&gt; arasındaǵı kishi mákan jaylarda jasaǵan.

Oraylıq Yanczı alabında joqarı dárejedegi neolit mádeniyatları jaylasqan&lt;ref&gt;Zhang Chi ({{lang|zh-hant|張弛}}), &quot;The Qujialing-Shijiahe Culture in the Middle Yangzi River Valley,&quot; in A Companion to Chinese Archaeology, ed.&lt;/ref&gt;. Keyin ala Yanczı alabınıń Arqa Qıtay mádeniyatı tarawına integraciyalanǵan eń dáslepki bólimine aylandı. (Arqa qıtaylılar bronza dáwirinen berli bul jerde belsendi bolgan.)&lt;ref&gt;Li Liu and Xingcan Chen, State Formation in Early China (London: Duckworth, 2003), 75–79, 116–26; Li Feng, Landscape and Power in Early China: The Crisis and Fall of the Western Zhou, 1045–771 BC (Cambridge: Cambridge University Press, 2006), 322–32.&lt;/ref&gt;
[[Fayl:Streitende-Reiche2.jpg|nobaý|B.e.sh. 350-jıllarda urısıp atırgan mámleketler kartası, Yanczı deltasınıń burınǵı jaǵa sızıǵı.]]

=== Dáryanıń joqarǵı jaǵında júziw ===
[[Fayl:Yangtze_kiang_1915.jpg|nobaý|Yanczı, 1915-jıl]]
[[Fayl:Cruise_boats_on_yangtze.jpg|nobaý|Yanczı qalasındaǵı kruiz qayıqları.]]
[[Fayl:A_vehicle_carrier_on_yangtze.jpg|nobaý|Yanczı qalasındaǵı transport tasıwshı]]
[[Fayl:A_container_carrier_on_yangtze.jpg|nobaý|Yanczı qalasındaǵı konteyner tasıwshı]]

=== Flot kemeleri ===
[[Fayl:Japanese_cruiser_Izumo_in_Shanghai.jpg|oñğa|nobaý|Imperator Yaponiya áskeriy-teńiz kúshleri 1937-jılı Shanxayda &quot;Izumo&quot; bronlasqan kreyseri bar bolǵan. Ol 1941-jılı Yanczı dáryasında qayıqlardı batırıp jibergen.]]

=== Zamanagóy waqıyalar ===
[[Qıtay]] Kommunistlik partiyası baslıǵı [[Mao Czedun]] 1956- 1966-jılları Uxan qalasında óziniń salamatlıǵın kórsetiw maqsetinde reklamanı shıǵarıp, dáryada júziw menen shuǵıllanadı&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Poon|first=Shuk-Wah|title=Embodying Maoism: The swimming craze, the Mao cult, and body politics in Communist China, 1950s–1970s|language=en|pages=1450–1485}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Ball|first=Philip|title=The Water Kingdom: A Secret History of China|publisher=[[University of Chicago Press]]|year=2017|isbn=9780226369204|location=Chicago|pages=40–43|language=en}}&lt;/ref&gt;.

2002-jılı [[Daniya|Daniyalı]] avantyurist hám teńizshi Troels Kløvedal «Nordkaperen» jámáátine qaraslı jelqomlı kemede Yanczı boylap [[Shanxay]]dan Úsh jıraw bógetine shekem júzip baradı. Kløvedal 12 jıl dawamında zárúr ruxsatnamalardı tayarlaw hám jıynaw menen shuǵıllanǵan, daniyalılar ekipajı, onıń shańaraq aǵzaları, qıtaylı dilmash hám bir neshe jergilikli teńiz ushıwshıları menen 1949-jıldan beri Yanczı boylap júzgen birinshi shet el adamı bolǵan&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://jyllands-posten.dk/rejser/ECE3653636/Kurs-mod-Kina/|bet=Kurs mod Kina|jıl=2002|baspaxana=Jyllands-Posten}}&lt;/ref&gt;. Onıń aylar dawamındaǵı sayaxatı 2004-jılı «Kineserne syr med lang tråd» kitabında hám DR tárepinen «Kløvedal i Kina» teleshousında hújjetlengen&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.dr.dk/presse/kloevedal-i-kina-17/|bet=Kløvedal i Kina|jıl=2004|baspaxana=DR}}&lt;/ref&gt;.

== Dárya boyındaǵı iri qalalar ==
[[Fayl:Yangzi_River_with_major_settlements.png|oñğa|nobaý|770x770 nükte|Yanczı dáryasınıń kartası (batısqa qarap) onıń jaģalarındaǵı tiykarģı elatlı punktler kórsetilgen.]]
{{Div col}}
* [[Sinxay]]
**[[Yusyu qalası, Sinxay|Yusyu]]
* [[Sixuan]]
*[[Panszixua]]
** [[Ibin]]
[[Luchjou]]
*** [[Xejiang okrugi|Xejiang]]
* [[Chongqing]]
** [[Fuling]]
[[Fengdu]]
[[Wanchjou rayonı|Wanchjou]]
* [[Xubey]]
** [[Yichan]]
*** [[Yidu, Xubey|Yidu]]
[[Chingzhou]]
** [[Shashi rayonı|Shashi]]
** [[Shishou]]
* [[Xunan]]
** [[Yueyang]]
*[[Xubey]].
*[[Xianning]]
** [[Uxan]]
** [[Ezhou]]
*[[Xuan-shi]]
*[[Xuanggang, Xubey|Xuanggang]]
* [[Anxuy]]
*[[Chichjou]]
* [[Jiangxi]]
*[[Czyuczyan]]
*[[Anxoy]]
** [[Anqing]]
** [[Tongling]]
*[[Wuhu qalası|Wuhu]]
** [[Máanshan]]
* [[Cjansu]]
** [[Nanjing]]
*[[Yanchjou]]
** [[Chjenczyan]]
** [[Taychjou, Jiangsu|Taychjou]]
[[Chanchjou]]
** [[Nantong]]
* [[Shanxay]]
* Enters ''[[East China Sea]]''

== Jabayı haywanat dúnyası ==
Yanczı dáryası júdá kóp túrlerge, sonıń ishinde, endemiklerge bay. Olardıń joqarı procenti insan iskerligi tárepinen úlken qáwiplerge ushıraǵan&lt;ref name=&quot;FishDiversity2&quot;&gt;Ye, S.; Li, Z.; Liu, J;, Zhang, T.; and Xie, S. (2011).&lt;/ref&gt;.

=== Balıqlar ===
[[Fayl:Acipenser_sinensis.JPG|nobaý|Yanczıdaǵı eki túrli osyort (bul jerde Qıtay osyortı) úlken qáwip astında.]]
2011-jılǵa kelip Yanczı basseyninen 416 balıq túri belgili bolıp, sonnan 362 túri qatań túrde duzshı suwda ushırasadı. Qalǵanları da shor yamasa duzlı suwlardan, máselen, dáryanıń saǵası yamasa [[Shıǵıs Qıtay]] teńizinen belgili. Bul onı [[Aziya]]daǵı eń túrlerge bay dáryalardan birine hám [[Qıtay]]daǵı eń túrlerge bay dáryalardan birine aylandırǵan ( Perl dáryasında derlik 300 balıq túri hám Sarı dáryada 160 balıq túri bar&lt;ref name=&quot;FishDiversity3&quot;&gt;Ye, S.; Li, Z.; Liu, J;, Zhang, T.; and Xie, S. (2011).&lt;/ref&gt;).Yanczı dáryası basseyninde 178 balıq túri endemik bolıp tabıladı. Olardıń kópshiligi dárya basseyniniń bazı bir bóliminde, ásirese joqarı aǵımında (Yichannıń joqarısında, biraq [[Sinxay]]-[[Tibet]] tegisligindegi suw basseyninen tómende) 279 túrge bay, sonnan 147 túri Yanczı endemi hám 97 túri qatań endemi (tek basseynniń usı bóliminde ushırasadı). Kerisinshe, ortasha biyikligi 4500 m den joqarı bolǵan bas suwlarında tek ǵana 14 joqarı qánigelesken túrler bar, biraq olardan 8 túri dárya endemi bolıp esaplanadı. Yanczı dáryasındaǵı eń úlken otryadlar Cypriniformes (280 túr, sonnan 150 endemik), Siluriformes (40 túr, sonnan 20 endemik), Perciformes (50 túr, sonnan 4 endemik), Tetraodontiformes (12 túr, sonnan 1 endemik) hám Osmeriformes (8 túr, sonnan 1 endemik). Basqa heshbir otryadta dáryada tórt túrden artıq hám bir endemik bar.
[[Fayl:Hypophthalmichthys_molitrix_Hungary.jpg|nobaý|Dárya gúmis sazanıń watanı, biraq (basqa Aziya sazanları sıyaqlı) dúnyanıń úlken bólimlerine akvakultura arqalı tarqalgan.]]

=== Basqa haywanlar ===
[[Fayl:ChineseAlligator15.JPG|nobaý|Qáwip astında qalgan qıtay alligatori eń kishi krokodillerden biri bolıp, maksimal uzınlıǵı 2 m ge jetedi.]]
Dáryadan kommerciyalıq paydalanıw, turizm hám pataslanıw sebepli Yanczı dáryasında iri haywanlardıń (balıqlardan tısqarı) bir qansha qáwipli túrleri ushırasadı: jińishke qabırǵalı pársiz shoshqa, bayji (Yanczı dáryası delfini), qıtay alligatori, Yanczı gigant qalqan tasbaqası hám qıtay gigant salamandrası. Bul [[Amerika Qurama Shtatları]]nan tısqarı [[alligator]] hám padlefish túrleriniń watanı bolǵan birden-bir jer. 2010-jılı Yanczı qalasındaǵı qanatsız shoshqalardıń sanı 1000dı quraydı. 2006-jıl dekabrde Yancziı dáryası delfini funkcional jaqtan joģalıp ketken dep járiyalandı. Dáryada alıp barılǵan keń kólemli izertlewler nátiyjesinde delfinniń jasaytuģın jeri haqqında heshqanday belgiler tabılmadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://sciencemode.com/2007/09/02/river-dolphin-thought-to-be-extinct-spotted-again-in-china/|bet=Sciencemode.com – Home page|arxivurl=https://web.archive.org/web/20071221054321/http://sciencemode.com/2007/09/02/river-dolphin-thought-to-be-extinct-spotted-again-in-china/|arxivsáne=December 21, 2007}}&lt;/ref&gt;. Biraq, 2004-jıldan beri tastıyıqlanǵan kórinisler bolmaǵanı ushın, bayji házirgi waqıtta funkcional túrde joq bolıp ketken dep esaplanadı&lt;ref&gt;[http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/6935343.stm Rare river dolphin 'now extinct'] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120828210609/http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/6935343.stm|date=August 28, 2012}}.&lt;/ref&gt;. «Bayji jetpis million jıl burınǵı úlken áwladtıń saqlanıp qalǵan sońǵı túri hám duzshı suw delfinleriniń tek altı túrinen biri bolǵan». Yanczı dáryası delfininiń joq bolıwı tek ǵana dáryalar aymaǵında ushırasatuǵın haywan hám ósimliklerdiń kóplegen túrlerine tásir kórsetken Úsh saylı bóget qurılısınıń juwmaqlanıwı nátiyjesinde júz bergeni aytılǵan&lt;ref&gt;Ellen Wohl, [A World of Rivers: Environmental Changes on Ten of the World's Great Rivers], p.287.&lt;/ref&gt;.

Yanczı alabında qurǵaqlıq sút emiziwshileriniń kóplegen túrleri ushırasadı, biraq olardıń kópshiligi dárya menen tikkeley baylanıslı emes. Úsh ayrıqsha jaǵday — yarım suwlı Evraziya suwsarı, suw kiyigi hám Per-Dawid kiyigi&lt;ref&gt;Smith, A.T.; and Xie, Y. (2008).&lt;/ref&gt;.
[[Fayl:2009_Andrias_davidianus.JPG|nobaý|Pútkilley suwda jasaytuģın Qıtay gigant salamandrası dúnyadaǵı eń úlken amfibiya bolıp, uzınlıǵı 1,8 m ge jetedi&lt;ref name=&quot;AmphWebAndrias2&quot;&gt;AmphibiaWeb (2013).&lt;/ref&gt;.]]
[[Fayl:EriocheirSinensis1.jpg|nobaý|Qıtay qısqıshbaqası Yanczı aymaǵındaǵı sawda ushın áhmiyetli túr bolıp tabıladı, biraq dúnyanıń basqa aymaqlarında basqınshılıq etedi.]]

== Turizm ==
Yanczı dáryası boylap kruiz, «Úsh jıra» kruizi dep te atalatuǵın turistlik itibarlı ornı esaplanadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.yangtze-river-cruises.com/yangtze-river-guide/three-gorges-cruise.html|bet=Three Gorges Cruise: Sailing China Yangtze River Three Gorges|til=en|jumıs=www.yangtze-river-cruises.com|qaralǵan sáne=2024-05-19}}&lt;/ref&gt;.

== Galereya ==
&lt;gallery widths=&quot;240&quot; heights=&quot;170&quot; perrow=&quot;4&quot;&gt;
Fayl:长江源头.jpg|Yanczı dáryasınıń dástúriy deregi bolgan Tanggula tawlarınıń muzlıqları.
Fayl:Yangtze_at_First_Bridge.jpg|Tuotuo dáryası, Yanczı dáryasınıń bas aǵısı, tibet tilinde Maqu yamasa «Qızıl dárya» dep ataladı.
Fayl:1_changjiang_yangtze_aerial_pano_first_turn_shigu_2018.jpg|Yunnan qalasındaǵı Shigu (石鼓) dáryasınıń birinshi burılıwı, bunda dárya qubladan arqaǵa 180 gradusqa burıladı.
Fayl:Tiger_Leaping_Gorge.jpg|Yunnan qalasındaǵı jolbarıstıń sekiriwi.
Fayl:Hutiaoxia.jpg|Liszyan janındaǵı Jolbarıs sekiriwshi saydıń eń tar jeri Shigu dáryasınan tómende.
Fayl:Jinshajiang_River_Ravine_-_32229429768.jpg|Jinsha, «Altın qum dáryası», Yunnan.
Fayl:Qutang_Gorge_on_Changjiang.jpg|Qutan qısnaǵı Úsh qısnaqtan biri.
Fayl:Wu_Gorge_on_Yangtze.jpg|Úsh saydan biri — Wu sayı.
Fayl:Xiling_Gorge_along_Yangtze.jpg|Xiling jira, úsh jıralardan biri.
Fayl:ThreeGorgesDam-China2009.jpg|Xubeydegi úsh saylı bóget, dúnyadaǵı eń iri gidroenergetika joybarı.
Fayl:Golden_Island,_on_The_Yang-Tse_River,_China_(LMS,_1869,_p.64).jpg|XIX ásirdiń ortalarındaǵı sıyaqlı Czyansudaǵı Chjenczyan janındaǵı Yanczıdaǵı Altın ataw&lt;ref name=&quot;Fruits-LMS&quot;&gt;{{Cite book|last1=London Missionary Society|url=https://archive.org/details/fruitsoftoilinth17115gut|title=Fruits of Toil in the London Missionary Society}}&lt;/ref&gt;
&lt;/gallery&gt;

== Derekler ==
{{Derekler}}

== Qosımsha oqıw ushın ==
* Carles, William Richard, [https://www.jstor.org/stable/1774310 &quot;The Yangtse Chiang&quot;], ''The Geographical Journal'', Vol. 12, No. 3 (Sep. 1898), pp.&amp;nbsp;225–240; Published by: Blackwell Publishing on behalf of The Royal Geographical Society (with the Institute of British Geographers)
* Danielson, Eric N. 2004. ''Nanjing and the Lower Yangzi, From Past to Present, The New Yangzi River Trilogy, Vol. II''. Singapore: Times Editions/Marshall Cavendish. {{ISBN|981-232-598-0}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&amp;nbsp;[[Special:BookSources/981-232-598-0|981-232-598-0]].
* Danielson, Eric N. 2005. ''The Three Gorges and The Upper Yangzi, From Past to Present, The New Yangzi River Trilogy, Vol. III''. Singapore: Times Editions/Marshall Cavendish. {{ISBN|981-232-599-9}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&amp;nbsp;[[Special:BookSources/981-232-599-9|981-232-599-9]].
* Grover, David H. 1992 ''American Merchant Ships on the Yangtze, 1920–1941''. Wesport, Conn.: Praeger Publishers.
* Van Slyke, Lyman P. 1988. ''Yangtze: nature, history, and the river''. A Portable Stanford Book. {{ISBN|0-201-08894-0}}[[ISBN (identifier)|ISBN]]&amp;nbsp;[[Special:BookSources/0-201-08894-0|0-201-08894-0]]
* Winchester, Simon. 1996. ''The River at the Center of the World: A Journey Up the Yangtze and Back in Chinese Time'', Holt, Henry &amp; Company, 1996, hardcover, {{ISBN|0-8050-3888-4}}; trade paperback, Owl Publishing, 1997, {{ISBN|0-8050-5508-8}}; trade paperback, St. Martins, 2004, 432 pages, {{ISBN|0-312-42337-3}}
* Plant, Cornell. ''Glimpses of the Yangze Gorges''; illustrations by Ivon A. Donnelly. Kelly &amp; Walsh, Limited, Shanghai, Hong Kong, Singapore, 1926.

[[Kategoriya:Webarxiv úlgisi wayback siltemeleri]]
[[Kategoriya:Qıtaydaǵı dáryalar]]
[[Kategoriya:Oraylıq Qıtay geografiyası]]
[[Kategoriya:Tibettegi dáryalar]]
[[Kategoriya:Sichuandaǵı dáryalar]]
[[Kategoriya:Shanxaydaǵı dáryalar]]
[[Kategoriya:Yanczı dáryası]]</text>
      <sha1>29bfvxl6o74ns6mx34vi2y6xsxj3dq5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Napoleon urısları</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25549</id>
    <revision>
      <id>125558</id>
      <parentid>125401</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:03:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>clean up, replaced: [[AQSH → [[AQSh using [[Project:AWB|AWB]]</comment>
      <origin>125558</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="47501" sha1="24jk685vtbamg3rbpfcryjzweshox30" xml:space="preserve">{{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı
 |soqlıǵısıw ataması    = Napoleon urısları 
 |bólim       = 
 |súwret       = Napoleonic Wars.jpg
 |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806);
 |sáne        = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún)
 |orın        = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Hind okeanı]]
 |sebep       = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı
 |nátiyje      = Koaliciyanıń jeńisi&lt;br&gt;• [[Vena kongressi]]&lt;br&gt;(1814-1815)&lt;br&gt;• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815)
{{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}|
''Franciya ushın:''
* Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar)
* Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi
* Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı

''globallıq:''
* Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen
* Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı
* Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi
}}
 |statusı     = 
 |ózgerisler  = 
 |qarsılas1   = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] &lt;small&gt;(1804-1805, 1809, 1813-1815)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] &lt;small&gt;(1806—1807, 1812—1815)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] &lt;small&gt; (1808—1815)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] &lt;small&gt;(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] &lt;small&gt;(1805—1810, 1812—1814)→&lt;/small&gt;[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] &lt;small&gt;(1806, 1815)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]&lt;br&gt;[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] &lt;small&gt;(1792—1805)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]&lt;br&gt;[[Sardoniya patshalıǵı]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] &lt;small&gt;(1815)&lt;/small&gt;
 |qarsılas2   = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] &lt;small&gt;(1796—1802, 1804—1808)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]]

----
[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] &lt;small&gt;(1807—1812)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] &lt;small&gt;(1807—1812)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] &lt;small&gt;(1809—1813)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] &lt;small&gt;(1810—1812)&lt;/small&gt;

----
[[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSh]] &lt;small&gt;(1812—1815)&lt;/small&gt;
 |qarsılas3   = 
 |qarsılas4   = 
 |komandir1   = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]&lt;br&gt;[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]&lt;br&gt;[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]&lt;br&gt;[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]&lt;br&gt;[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]&lt;br&gt;[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]&lt;br&gt;[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]&lt;br&gt;[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]&lt;br&gt;[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]]
 |komandir2   = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]&lt;br&gt;[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]&lt;br&gt;[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]]
 |komandir3   = 
 |komandir4   = 
 |kúshler1     = 
 |kúshler2     = 
 |kúshler3     =  
 |kúshler4     = 
 |shıǵınlar1   = 1 800 000 — 2 000 000
 |shıǵınlar2   = 1 400 000 — 1 800 000
 |shıǵınlar3   = 
 |shıǵınlar4   = 
 |ulıwma shıǵınlar     = 
 |puqaralıq shıǵınlar = 
 |commons    = 
 |eskertiw     = 
}}
'''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Antifrancuz koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı.

Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı.

Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı.

Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireneya urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı.

1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı.

1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı.

== Tariyxı ==
Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı.

Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti.

Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi.

Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan.

Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı.

== Napoleon urıslarınıń baslanıwı ==
Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti.

== Úshinshi koaliciya (1805) ==
{{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}}
Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi

Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling).
[[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]]

Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı.

Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi.

Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı.

Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «&lt;nowiki/&gt;[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]&lt;nowiki/&gt;» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı.

Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı.

26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi.

Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi.

Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı.

1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı.

Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı.

== Tórtinshi koaliciya (1806-1807) ==
{{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}}
[[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]]

Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi.

Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti.

Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı.
[[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]]

Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti.

Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti.

Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi.

Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı.

Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı.
[[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]]

[[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «&lt;nowiki/&gt;[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı.

1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808).

1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı.

1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti.

== Besinshi koaliciya (1808-1809) ==
{{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}}
[[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]]

Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı.

1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı.

1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovikten]] narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; [[Gamburg]], [[Bremen]] hám [[Lyubek]], Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı.

== Birinshi imperiyanıń qúdireti ==
[[Fayl:Europe map 1812-14 in Rus.png|thumb|1812-1814-jıllarda Evropa kartası]]
Franciya imperiyası en úlken kólemge iye bolıp, vassal hám awqamlas mámleketler menen birgelikte pútkil batıs Evropanı óz ishine aldı. Onıń quramına Franciyadan basqa Belgiya, Gollandiya hám Germaniya arqasınıń [[Baltik teńizi|Baltik teńizine]] shekemgi [[Reyn]], [[Ems]], [[Vezer]] hám [[Elba (dárya)|Elba]] dáryalarınıń quyar jerleri kirgen, sonlıqtan Franciya shegarası [[Berlin|Berlinden]] tek eki júz shaqırım qashıqlıqta edi; onnan keyin [[Vezel|Vezelden]] [[Bazel|Bazelge]] shekemgi Reynniń shep jaǵası, házirgi Shveycariyanıń ayırım bólimleri, aqırında [[Pyemont]], [[Toskana]] hám [[Papa wálayatı]] kirgen. Arqa hám orta Italiyanıń bir bólegin Napoleon húkimdar bolǵan Italiya patshalıǵı, onnan arı Adriatika teńiziniń ekinshi tárepindegi Balkan yarım atawında Napoleon iyeligindegi Illiriya quraǵan.

Napoleon imperiyası arqadan da, qubladan da Shveycariya hám [[Reyn awqamı|Reyn awqamın]] óz ishine alıp, onıń orayında francuz imperatorına tiyisli [[Erfurt]] qalası jaylasqan edi. Reyn awqamı hám Illiriya menen shegaralas bolǵan kúshli qısqarǵan Prussiya hám Avstriya: birinshisi — shıǵısta, ekinshisi — arqada Napoleon protektoratı astında bolǵan hám Rossiyaǵa qarsı Franciya avanposti sıpatında kóterilgen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgıne]] iye edi. Aqırında, [[Neapol patshalıǵı|Neapolda]] Napoleonnıń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Ioaxim I (Myurat)]], Ispaniyada onıń inisi [[Jozef Bonapart|Jozef]] húkimdarlıq etti. Daniya 1807-jıldan baslap Napoleon menen awqamda edi. Franciyanıń qarsılasları tek Angliya hám Rossiya bolıp qaldı, olardıń biri teńizde, ekinshisi qurǵaqlıqta edi. Óziniń flotı menen kúshli bolǵan Angliya Napoleonǵa qarsı gúresti dawam ettirdi.

Uliwma alǵanda, Napoleon siyasatı sanaat hám awıl xojalıǵı óndirisiniń ósiwine, baylıqtı saqlaw hám kóbeytiwge járdem berdi, biraq júdá kóp qarjılar áskeriy maqsetlerge sarplandı. 1804-jılı Franciyada «&lt;nowiki/&gt;[[Napoleon kodeksi|Puqaralıq kodeksi]]&lt;nowiki/&gt;» (nızamlar toplamı) qabıl etilip, ol úlken hám mayda múlklerdi hárqanday basqınshılıqlardan qorǵawdı názerde tutqan. Keyin ala ol barlıq Evropa mámleketleri nizam shiǵarıwshıları ushın úlgi bolip xizmet etti. Álbette, puqaralıq kodeksiniń jaratılıwı ulıwma Evropa kólemindegi waqıya boldı hám Franciya nızamshılıǵınıń keń tarqalıwına sebep boldı. Birewler onı «házirgi civilizaciyalı dúnyanıń kodeksi» dep ataydı, Franciya «óziniń puqaralıq kodeksi menen jámiyetlik dúzimniń eń jaqsı formasın ornatqan» dep esaplaydı. Franciya usınday jollar menen urıs waqtında tógilgen qan ushın insaniyattı sıylıqladı hám házirgi áwladqa tiygizilgen jawızlıqlardı keleshek áwladlar ushın támiyinlegen úlken jaqsılıqları menen bir qansha qapladı. Sol waqıtta Napoleon húkimdarlıǵı Evropada revolyuciya isledi hám usı mániste Napoleon [[Ullı francuz revolyuciyası|Ullı francuz revolyuciyasınıń]] tiykarǵı ideyalıq dawamshısı edi.

== Britaniyalılardıń Franciya koloniyaların basıp alıwı ==
1802-jıl 17-oktyabrde-aq Britaniya húkimeti Vest-Indiyaǵa, Gollandiya Gvianası hám Jaqsı úmit burınına burınǵı urısta olardan tartıp alınǵan koloniyalardı francuzlar hám Niderlandiyanıń Batava respublikasına tapsırmaw haqqında buyrıq jiberdi. Bul buyrıq Jaqsı Úmit burınına jetip barǵan waqıtta ol niderlandlarǵa tapsırılǵan edi, biraq buyrıqtı alıp kelgen inglis kemesınıń komandiri hiylekerlik penen bekinislerdi qaytadan qolǵa kirgizdi.

1804-jıl mayda inglis eskadrası Gollandiya Gvianasın iyeledi.

1806-jılı yanvarda inglisler Jaqsı úmit burının pútkilley iyeledi. Keyin Ispaniyanıń Franciya menen awqamlasıwı nátiyjesinde inglisler Ispaniyanıń Rio-de-La-Plata patshalıǵına bastırıp kirip, Buenos-Ayresti basıp aldı, biraq bir neshe aydan keyin jergilikli xalıq tárepinen quwıp shıǵarıldı. Kelesi jılı olar jáne payda boldı, biraq jáne jeńildi hám boysınıwǵa májbúr boldı.
[[Kategoriya:Napoleon urısları|*]]
[[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]]
[[Kategoriya:Evropa urısları]]</text>
      <sha1>24jk685vtbamg3rbpfcryjzweshox30</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125631</id>
      <parentid>125558</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T03:21:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125631</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="47500" sha1="pibu08emmlt1dyv7r43of5ev09w2cec" xml:space="preserve">{{Qurallı soqlıǵısıw infoqutısı
 |soqlıǵısıw ataması    = Napoleon urısları 
 |bólim       = 
 |súwret       = Napoleonic Wars.jpg
 |súwret ataması = Saat strelkası boyınsha: Austerlic janındaǵı sawash; Fridlandiya sawashı; F.Goya gravyuralarınan biri «Urıs apatları»; Napoleon janıp atırǵan Moskvadan sheginedi; Rus áskerleri Parijge kirip keledi (1814); Vaterloo sawashı, Leypcig sawashı, Napoleon Esling sawashınan keyin qaytıs bolǵan Jann Lannǵa aza tutadı; Olxeyros qorǵanı; Napoleon Berlinge kirip baradı (1806);
 |sáne        = [[1803|1803-jıl]] [[18-may]] — [[1815|1815-jıl]] [[8-iyul]] (12 jıl, 1 ay hám 20 kún)
 |orın        = [[Evropa]], [[Atlantika okeanı]], [[Hind okeanı]]
 |sebep       = Revolyuciyalıq urıslar dáwirindegi qarama-qarsılıqlardıń sheshilmegenligi, Napoleon Bonaparttıń hákimiyatqa keliwi hám onıń kelisimsiz sırtqı siyasatı
 |nátiyje      = Koaliciyanıń jeńisi&lt;br&gt;• [[Vena kongressi]]&lt;br&gt;(1814-1815)&lt;br&gt;• [[Parij tınıshlıq shártnaması (1815)|Parij tınıshlıq shártnaması]] (1815)
{{collapsible list|title={{center|Tolıǵıraq:}}|
''Franciya ushın:''
* Birinshi imperiyanıń qulawı hám Burbonlar restavraciyası (1814; 1815-1830-jıllar)
* Bonapartlar aldınǵı dinastiyalar paydasına barlıq taxtlardan ayırıldı, Napoleon súrgin etildi
* Franciya Ullı mámleket statusınan ayırılıp, 1792-jıl shegaralarına qaytarıldı hám kompensaciya tólewge májbúr etildi; 1818-jılǵa shekem Franciyanıń basıp alınıwı

''globallıq:''
* Evropadaǵı kóplegen mámleketlerde Napoleon kodeksi qabıl etilgen
* Xalıqaralıq qatnasıqlardıń Vena sisteması ornatıldı
* Muqaddes Rim imperiyasınıń tarqalıwı, Bavariya, Saksoniya, Toskana, Prussiya, Avstriya, Ispaniya, Genuya hám Veneciyanıń gárezsizligi
}}
 |statusı     = 
 |ózgerisler  = 
 |qarsılas1   = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Britaniya imperiyası]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] &lt;small&gt;(1804-1805, 1809, 1813-1815)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Prussia (1892-1918).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] &lt;small&gt;(1806—1807, 1812—1815)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya imperiyası|Ispaniya]] &lt;small&gt; (1808—1815)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] &lt;small&gt;(1807—1808, 1809, 1810—1811, 1813—1814)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] &lt;small&gt;(1805—1810, 1812—1814)→&lt;/small&gt;[[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Shveciya-Norvegiya uniyası]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] &lt;small&gt;(1806, 1815)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]] [[Siciliya patshalıǵı|Siciliya]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Milan.svg|21px]] [[Milan gercoglıgı]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Grand Duchy of Tuscany (1840).svg|21px]] [[Toskana ullı gercoglıgı]]&lt;br&gt;[[Fayl:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|21px]] [[Muqaddes Rim imperiyası|MRI]] &lt;small&gt;(1792—1805)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Most Serene Republic of Venice.svg|21px]] [[Veneciya respublikası]]&lt;br&gt;[[Sardoniya patshalıǵı]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Genoa.svg|21px]] [[Genuya]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Papal States (1808-1870).svg|21px]] [[Papa wálayatı]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Niderlandiya patshalıǵı|Niderlandiya]] &lt;small&gt;(1815)&lt;/small&gt;
 |qarsılas2   = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Birinshi Franciya imperiyası|Franciya]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ispaniya]] &lt;small&gt;(1796—1802, 1804—1808)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Daniya-Norvegiya uniyası]]

----
[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Rossiya imperiyası]] &lt;small&gt;(1807—1812)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Prussiya (patshalıq)|Prussiya]] &lt;small&gt;(1807—1812)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Avstriya imperiyası]] &lt;small&gt;(1809—1813)&lt;/small&gt;&lt;br&gt;[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Shveciya]] &lt;small&gt;(1810—1812)&lt;/small&gt;

----
[[Fayl:Flag of the United States (1795-1818).svg|21px]] [[AQSh]] &lt;small&gt;(1812—1815)&lt;/small&gt;
 |qarsılas3   = 
 |qarsılas4   = 
 |komandir1   = [[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Georg III]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Artur Uelsli Vellington]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Goracio Nelson]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Tomas Pikton]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|21px]] [[Jon Mur]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Franc II]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Teshenlı|Ercgercog Karl]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Filipp cu Shvarcenberg]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Habsburg Monarchy.svg|21px]] [[Karl Mak]]&lt;br&gt;[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Pavel I]]&lt;br&gt;[[Fayl:Russian Imperial Standart 1730.png|21px]] [[Aleksandr I]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Kutuzov]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Mixail Bogdanovich Barklay-de-Tolli]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Bagratyon]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Pyotr Vitgenshteyn]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Russia.svg|21px]] [[Levin Avgust von Bennigsen]]&lt;br&gt;[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]] [[Gustav IV Adolf]]&lt;br&gt;[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIII]]&lt;br&gt;[[Fayl:Naval Ensign of Sweden.svg|21px]][[Fayl:Jack of Sweden and Norway (1844–1905).svg|21px]] [[Karl XIV Yuxan]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Juan VI]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Portugal (1707).svg|21px]] [[Uilyam Karr Beresford]]&lt;br&gt;[[Fayl:Bandiera del Regno di Sicilia 4.svg|21px]][[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples.svg|21px]] [[Ferdinand I (Eki Siciliya patshası)|Ferdinand I]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Fridrix Vilgelm III]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Gebxard Leberext Blyuxer]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|21px]] [[Karl Vilgelm Ferdinand Braunshveyglı]]&lt;br&gt;[[Fridrix Lyudvig Gogenloe-Ingelfingen|Fridrix Lyudvig Gogenloe]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Ferdinand VII]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Fransisko Xavyer Kastanyos]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Migel Rikardo de Alava]]&lt;br&gt;[[Fayl:Royal Standard of the King of France.svg|21px]] [[Lyudovik XVIII]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem I]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Netherlands.svg|21px]] [[Villem II|Shahzada Villem]]
 |komandir2   = [[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Napoleon I Bonapart|Napoleon I]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Nikola Jan de Dyo Sult|Nikola Sult]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Lui Nikola Davu]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Andre Massena]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Mishel Ney]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Ioaxim Myurat]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Jan Lann]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Loran de Guvion Sen-Sir]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of France.svg|21px]] [[Pyer-Sharl de Vilnyov]]&lt;br&gt;[[Fayl:Statenvlag.svg|21px]] [[Lyudovik Bonapart]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Napoleonic Kingdom of Italy.svg|21px]] [[Ejen de Bogarne]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Kingdom of Naples (1811).svg|21px]] [[Fayl:Flag of Spain (1785–1873, 1875–1931).svg|21px]] [[Jozef Bonapart]]&lt;br&gt;[[Fayl:State flag of Saxony before 1815.svg|21px]] [[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Fridrix Avgust I (Saksoniya patshası)|Fridrix Avgust III (I)]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Poland.svg|21px]] [[Yuzef Ponyatovskiy]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Bavaria (striped).svg|21px]] [[Maksimilian I (Bavariya patshası)|Maksimilian I]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of the Kingdom of Westphalia.svg|21px]] [[Jerom Bonapart]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Württemberg before 1809.svg|21px]] [[Fridrix I (Vyurtemberg patshası)|Fridrix I]]&lt;br&gt;[[Fayl:Flag of Denmark.svg|21px]] [[Frederik VI]]
 |komandir3   = 
 |komandir4   = 
 |kúshler1     = 
 |kúshler2     = 
 |kúshler3     =  
 |kúshler4     = 
 |shıǵınlar1   = 1 800 000 — 2 000 000
 |shıǵınlar2   = 1 400 000 — 1 800 000
 |shıǵınlar3   = 
 |shıǵınlar4   = 
 |ulıwma shıǵınlar     = 
 |puqaralıq shıǵınlar = 
 |commons    = 
 |eskertiw     = 
}}
'''Napoleon urısları''' ({{lang-fr|Guerres napoléoniennes}}) — [[Napoleon I Bonapart|Napoleon Bonapart]] [[Franciya|Franciyada]] [[Francuz konsulatı|birinshi konsul]] hám [[Francuzlar imperatorı|imperator]] sıpatında húkimdarlıq etken dáwirde Evropadaǵı túrli mámleketlerdıń Napoleon Bonapartqa qarsı bir qatar urısları. Olar [[Antifrancuz koaliciyalar|bes koaliciyalıq urıslar]] (1805-1815) hám eki óz aldına kelispewshilik — [[Pireney urısları|Pireney urısı]] (1808-1814) hám [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rossiya kampaniyasınan]] ibarat edi. Keńirek mániste Napoleon urısları qatarına [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Ekinshi Italiya kampaniyasın]] da kirgiziw múmkin. [[Birinshi Italiya kampaniyası|Birinshi Italiya]] hám [[Mısır kampaniyası|Mısır urısların]] Napoleon urıslarına kirgiziw máselesi tartıslı. Derlik pútkil kontinental Evropanı qamtıp alǵan global urıs [[Ullı francuz revolyuciyası]] sebepli baslanǵan [[Francuz revolyuciyalıq urısları|Revolyuciyalıq urıslardıń]] (1792-1802) nizamlı dawamı boldı. Keminde 3 million adam Napoleon urısları qurbanı boldı.

Revolyuciyalıq urıslarda jeńiske erisken bolsa da, jas respublika hám Evropanıń eski feodallıq-monarxiyalıq mámleketleri ortasındaǵı qarama-qarsılıqlar sheshilmedi. Bularǵa Franciya gegemonligin hám óziniń avtoritar hákimiyatın bekkemlewdi gózlegen Bonaparttıń jeke maqsetleri qosıldı. 1804-jılı ol respublikanı biykarlaydı hám imperiya járiyalaydı, biraq bul qarama-qarsılıqlar óz áhmiyetin joǵaltpaydı.

Tap sol 1804-jılı Napaleon óziniń áyyemgi dushpanı bolǵan [[Napoleonnıń Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesi|Angliyaǵa bastırıp kiriwge]] tayarlıq kóredi, biraq Ullı Britaniya pul subsidiyaları esesine [[Úshinshi koaliciya urısı|Franciya hám Avstriyaǵa qarsı jańa urısqa]] iytermeleydi. Basqınshılıq biykar etiledi, La-Mansh arqalı ótiw ushın toplanǵan áskerler kontinentte urıs júrgiziwge májbúr boladi. Usı waqıttan baslap Napoleon imperiyasın saplastırıw hám Franciya revolyuciyası waqtında awdarıp taslanǵan Burbonlar hákimiyatın tiklew maqsetinde 10 jıl dawam etken derlik úzliksiz áskeriy háreketler dáwiri baslanadı.

Soǵan qaramastan, 1805-1812-jılları Napoleon bir qatar tabıslı áskeriy atlanıslardı ámelge asırıp, koaliciyalarǵa qarsı sheberlik penen gúres alıp bardı hám Evropada ústemlikke eristi. Sonıń menen birge, Ispaniyada [[Pireney urısları|jergilikli partizanlar hám Britaniya áskerlerine qarsı]] nemquraydılıq penen ótetuǵın, biraq Imperiya resursların azaytıwshı urıs baslanıp ketkeninde, ol jeńiliske ushıradı.

1812-jılı Napoleon [[Franciya-Rossiya urısı|Rossiyaǵa bastırıp kirip]], derlik barlıq Evropa mámleketleri kontingentlerinen yarım millionlıq armiya jıynadı, biraq jeńiliske ushiradı. [[Ullı armiya|Ullı armiyanıń]] derlik tolıq joq etiliwi 1805-1812-jıllardaǵı urıslarda jeńilgen Evropa mámleketlerınıń urısqa kiriwine alıp keldi. Olar [[Altınshı koaliciya urısı|altınshı koaliciyaǵa]] birlesti. Sheberlik penen qarsılıq kórsetkenine qaramastan ([[Napoleonnıń altı kúnlik urısı|Napoleonnıń altı kúnlik urısına]] qarań), Napoleon jeńiliske ushıradı, taxtınan waz keship, Elba atawına súrgin etiwge májbúr boladı.

1815-jılı Napoleon [[Júz kún|Franciya taxtın qaytıp alıwǵa háreket etti]], biraq [[Vaterloo sawashı|Vaterloo janındaǵı jeńilis]] [[Napoleonnıń ekinshi taxttan waz keshiwi|Napoleonnıń ekinshi márte taxttan waz keshiwine]] hám ekinshi mártebe súrgin etiliwine, endi ádewir uzaǵıraq bolgan [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawına]] súrgin etiliwine alıp keldi hám ol jerde 1821-jılı qaytıs boldı.

== Tariyxı ==
Hákimiyatqa iye bolǵan Napoleon (1799-jılı) Franciyaǵa qarsı turǵan koaliciya onshelli bekkem bolmasa da, oni jekkelenip qalǵan halda kórdi. Francuz áskerleri [[Reyn]] artına shegindi; Italiyada burınǵı jenislerdiń barlıq nátiyjeleri joǵaltıldı; Cizalpin respublikası tarqalıp, Partenopiya respublikasında monarxiyalıq restavraciya júz berdi; Rim respublikası da quladı. Tek Shveycariyada ǵana francuzlardıń isleri jaqsıraq barar edi hám birlesken Avstriya-Rossiya armiyası ol jerden respublika armiyasın qısıp shıǵara almadı.

Awqamlaslar ortasında payda bolǵan kelispewshilikler [[Rossiya imperiyası|Rossiyanıń]] koaliciyadan shıǵıwına alıp keldi, hátte imperator [[Pavel I]] Franciyada «biyǵárezlik [[Francuz konsulatı|konsullıq]] penen almastırılǵannan» keyin Franciya menen jaqınlasa basladı hám Napoleon rus tutqınların pul tólemesten, qayta kiyingen hám qural-jaraqlı halda watanına jiberdi. Napoleon basqarıwdı qolına alıwı máttal, Angliya patshası hám Avstriya imperatorına ashıq xat jazıp, olardı urıstı toqtatıwǵa hám qan tógiwdi toqtatıwǵa shaqırdı; biraq olar Napoleonnan [[Burbonlar|Burbonlardı]] tiklewdi hám Franciyanı burınǵı shegaralarına qaytarıwdı talap etti.

Avstriyanıń kelispewshilikti tınısh jol menen sheshiwden bas tartıwı Napoleondı hújimge ótiwge májbúr etti. [[1800|1800-jıldıń]] báhárinde Franciya armiyası [[Ekinshi Italiya kampaniyası|Italiyaǵa jáne bastırıp kirdi]], Sen-Bernar arqalı bastırıp kirgen armiyaǵa Birinshi konsul basshılıq etti. [[Marengo sawashı (1800)|Marengodaǵı jeńis]] (14-iyun) Avstriyanı ([[Alessandriya|Alessandriyada]]) pitim dúziwge májbúr etti hám [[Lombardiya|Lombardiyanı]] jáne Franciya ıqtıyarına berdi. [[Jan Viktor Moro|Moro]] basshılıǵındaǵı basqa bir francuz armiyası [[Shvabiya (gercoglik)|Shvabiya]] hám [[Bavariya kurfyurshiligi|Bavariyaǵa]] bastırıp kirdi hám [[Gogenlinden sawashı|Gogenlindengı]] (3-dekabr) jeńisinen keyin [[Vena|Venanıń]] ózine qáwip saldı. Avstriya 1801-jıl 9-fevralda [[Lyunevil pitimi|Lyunevilde pitim]] dúziwge májbúr boldı, bul pitim «Kampo-Formi» shártlerin tastıyıqladı. Reyn hám Ech Franciyanıń shegaraları dep tán alındı; Lombardiya Italiya respublikasına aylandı. Reyn dáryasınıń shep jaģasındaǵı jerlerden ayırılıp qalǵan imperiya ámeldarları sekulyarizaciyalanǵan shirkew iyelikleri hám saplastırılǵan imperiya qalaları esabınan sıylıq alıwı kerek edi. Lyunevil tınıshlıǵı Napoleonǵa Italiya hám Germaniyanıń kóp bólimlerine óz qálewi boyinsha iyelik etiw imkaniyatın jarattı. Napoleon Italiya respublikasınıń [[Lyon|Lyonda]] shaqırılǵan wákilleri tárepinen saylanıwına baylanıslı, júdá keń hákimiyat penen, taza dekorativ konstituciya tiykarında usı respublikanıń prezidenti boldı hám úlken armiyaǵa basshılıq etiw huqıqına iye boldı. Modena gercogı óziniń jer-múlklerine iyelik etti; Toskana ullı gercogı óziniń Italiya jer-múlklerinen bas tarttı hám Toskana Etruriya patshalıǵı ataǵı menen Parma gercogıne berildi.

Germaniyada «Imperiya delegaciyasınıń juwmaqlawshı qararı» dep atalıwshı 1803-jıl 28-fevralda nemec episkoplıqları, abbatlıqları hám erkin qalaları arasında ótkerilgen sawdadan keyin jer iyeliklerin jańadan bólistiriw ámelge asırıldı. Bunda birinshi konsul basshilıq etti, ásirese, Franciya menen jaqın awqam dúzgen Bavariya kóp jeniske eristi. Baden margrafınıń múlkleri kóbeytildi, ol bir waqıttıń ózinde kurfyurst dárejesine kóterildi. Vyurtemberg, Gessen-Kassel, Gessen-Darmshtadt, Nassau, Gannover hám basqa knyazlıqlar ózleriniń burınǵı iyeliklerine úlken ústemeler alıp, joǵaltqanı ushın sıylıqlandı. Diniy iyeliklerden tek bir ǵana, júdá qısqarǵan Maync arxiyepiskoplıǵı saqlanıp qalǵan; yarım júz imperiya qalalarınan tek ǵana altawı — Gamburg, Bremen, Lyubek, Frankfurt, Nyurnberg hám Augsburg ózlerinin aldınǵı ornın saqlap qalǵan.

Franciya menen nemec mámleketleri hám Rossiyadan tısqarı, Ispaniya hám Portugaliya, 1802-jılı bolsa Amiyen shártnaması boyinsha Angliya da jarastı. Biraq, bul aqırǵı tınıshlıq tez arada buzıldı.

== Napoleon urıslarınıń baslanıwı ==
Angliya 1803-jıldıń báhárinde tınıshlıq shártnamasın biykar etti hám Franciyaǵa urıs járiyaladı, bul arqalı Evropada qısqa waqıtqa ornalasqan tınıshlıqtı jáne buzıp jiberdi. 1803-jıl mayda Birinshi konsul inglis patshasına tiyisli Gannoverdi iyelew ushın Vezerge qaray francuz armiyasın háreketke keltirdi; iyunda jergilikli basqarıwdıń qorqaqlıǵı aqıbetinde francuz armiyası Elbaǵa shekem bolǵan pútkil mámleketti iyelep alıwı hám Gannover armiyası tarqatıp jiberiliwi haqqında Birinshi konsul menen shártnama dúziwge asıqqanı sebepli kurfyurshılıq Franciya qol astına ótti.

== Úshinshi koaliciya (1805) ==
{{tiykarǵı|Úshinshi koaliciya urısı}}
Napoleon imperator tajın qabıl etiwi aldınan Emgrisn gercogı qaytıs bolıwı, Italiya, Germaniya, Ispaniya hám Gollandiyada Franciya tásiriniń kúsheyiwi basqa mámleketlerdi de qattı qáweterge saldı. Italiya respublikası [[Italiya patshalıǵı (1805—1814)|patshalıqqa]] aylandırıldı hám 1805-jl martta Milanda temir taj kiygen Napoleon patsha dep járiyalandı. Ol Ispaniya menen júdá tıǵız awqam dúzdi, bul shártnama boyınsha tárepler bir-birine aqshalay, áskeriy basqınshılıq waqtında bolsa flot hám armiya menen járdem beriw minnetlemesin aldı. Gollandiyada Napoleon áste-aqırın óziniń tuwısqanlarınan biriniń paydasına monarxiyanı engiziwge tayarlıq kórdi

Angliya bas ministrı [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]] Bulonda toplanǵan armiya menen Napoleon [[La-Mansh|La-Manshti]] kesip ótip, atawǵa hújim qılıwınan qorqıp, intriga hám kóndiriwler, sonday-aq, úlken muǵdardaǵı aqshalay qarjılar menen kontinentten júdá abıraylı awqamlaslardı óz tárepine tarttı. Angliyaga [[Rossiya imperiyası|Rossiya]], [[Avstriya imperiyası|Avstriya]], [[Shveciya]] hám [[Neapol patshalıǵı|Neapol]] qosıldı. Franciyaǵa qarsı kúshli koaliciya dúzip, Angliya óz awqamlaslarına aqshalay subsidiya tólew minnetlemesin aldı (hár 100 000 ásker ushın — 1 250 000 funt sterling).
[[Fayl:Trafalgar Crepin mg 0578.jpg|250px|left|thumb|Trafalgar sawashı]]

Jańa koaliciya [[Prussiya (patshalıq)|Prussiyanı]] da óz tárepine tartıwǵa háreket etti, biraq ol irlilip qaldı hám hár qıylı jaǵdaylar ushın qurallanıp, biytárep bolıp qalıwdı maqul kórdi; óziniń eki túrli minez-qulqı menen ol francuzlar imperatorınıń narazılıǵına ushıradı.

Awqamlaslar yarım millionnan aslam ásker Franciyaǵa tórt tárepten hújim etiwi rejesin dúzdi. Tiykarǵı soqqını general [[Mixail Kutuzov|Kutuzov]] basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası beriwi kerek edi. Bul armiya qubla Germaniya jerlerinen ótip, Franciyanıń orayına bastırıp kiriwi kerek edi.

Napoleonnıń awhalı umitsiz sıyaqlı kórindi, onıń bunday [[ullı armiyası]] hám kerekli resursları joq edi. Biraq, Angliyaǵa bastırıp kiriw rejesin keyinge qaldırıp, Bonapart ózine tán kúsh-ǵayrat penen jańa kampaniya rejesin ámelge asırıwǵa kiristi. Bulondaǵı lager qısqa waqıt ishinde saplastırıldı hám ullı armiya shıǵıs shegaraǵa qaray qozǵaldı. Napoleon tárepinen ámelge asırılǵan ayrıqsha ilajlar nátiyjesinde La-Mansh boyında armiya bar ekenligi haqqında gáp-sózler hám jalǵan xabarlar tarqatıldı; sonday-aq, Bonapart gazetalardıń áskerler háreketi haqqındaǵı maǵlıwmatlardı basıp shıǵarıwdı qadaǵan etti hám mámleket shegaraların japtı. 1805-jıldıń 25-sentyabrinde armiya 28 kúnde 500 kilometrden aslam aralıqtı basıp ótip, Reyn shegarasına shıqtı. Strasburgta Napoleon dushpan áskerlerınıń háreketleri haqqında maǵliwmat alıp, Avstriya armiyasınıń avangardi Bavariyada húkimdar bolǵan [[Ulm]] qorǵanın iyelew ushın baslı kúshlerden ádewir uzaqlasıp, túsiniksiz túrde batısqa uzaqlasıp ketkenin kóredi. Qubla Germaniya knyazları tárepinen járdem kórsetiwge wáde berip, Napoleon kútilmegende óz áskerlerin Germaniyaǵa qaray háreket ettirdi, ol jerde áskerlerdiń bir bólimi neytral Prussiya iyelikleri arqalı ótti hám ol jerde Baden, Vyurtemberg, Bavariya, Gessen, Nassau hám basqalardıń járdemshi korpusları menen bekkemlendi. Bonapart ájayıp hám túskinlikke salıwshı manyovrdi ámelge asırıp, óz korpusları menen avstriyalılardı qorshap aldı. [[20-oktyabr]] kúni Ulm qalasında bekitip qoyılǵan hám Vena menen baylanısı kesilgen jetpis mıńlıq Avstriya armiyası [[Ulm sawashı|Ulm janındaǵı sawashtan]] keyin táslim boldı. Napoleonnıń bul úlken tabısı inglis flotınıń ispan-francuz flotı ústinen [[Trafalgar sawashı|Trafalgardaǵı belgili jeńisi]] ([[21-oktyabr]]) menen tamamlandı.

Bul waqıtta óziniń biytárepligi buzılǵanınan ashıwı kelgen Prussiya koaliciyaǵa qosıldı, biraq kesh boldı. 13-noyabrde francuzlar Vena qalasın iyelep, Avstriya hám Rossiya áskerlerin Moraviyaǵa qısıp kirgizdi hám ol jerde 2-dekabrde, Napoleon taxtqa otırǵanına bir jıl tolǵan kúni Austerlic qalası átirapında ataqlı «&lt;nowiki/&gt;[[Austerlic sawashı|úsh imperator sawashı]]&lt;nowiki/&gt;» bolip ótti. Francuzlardıń jeńisi tolıq boldı, Kutuzov basshılıǵındaǵı birlesken rus-avstriya armiyası Napoleon tárepinen qıyratıldı. Erteńine sawash nátiyjelerinen shokqa túsken imperator [[Franc II|Franc]] Bonapart ordasına keldi. Ol endi hesh qashan Franciya menen urısqa kirmewge wáde berip, Napoleonnan xorlıq penen kelisim soradı, jenimpaz bolsa keń peyillik penen kelisim berdi. Bul waqıtta imperator [[Aleksandr I|Aleksandr]] óziniń qıyratılǵan armiyası menen Avstriyadan Rossiya shegaralarına shekem masqara túrde sheginip baratır edi. Francuzlardıń jeńisi pútkil Evropanı lárzege saldı.

Bul waqıtta Angliyada koaliciyanıń jeńisin kútip, Evropadan kelgen xabarlardı asıǵıslıq penen kútti. Kóp ótpey Angliyaǵa awqamlas armiyanıń qıyratılǵanı haqqında ayanıshlı xabar keldi. Austerlicte jeńilgeninen xabar tapqan [[Uilyam Pitt-kishi|Uilyam Pitt]]: «Evropanıń bul kartasın jıynap taslań, ol bizge jáne 10 jıl kerek bolmaydı» degen boljawlı sózlerdi ayttı. Awqamlaslardıń jeńilgenligi haqqındaǵı xabar Ullı Britaniya bas ministrın jıynap, onıń denesine qorqınıshlı soqqı berdi, kóp uzamay koaliciyanıń bas qáwenderi Uilyam Pitt qaytıs boldı. Solay etip, Evropa mámleketlerınıń francuzlarǵa qarsı bolǵan úshinshi koaliciyası tamamlandı.

26-dekabr kúni Avstriya Franciya menen [[Presburg pitimi|Presburg pitimin]] dúzip, Gabsburglar monarxiyasın qubla-batıs Germaniya, Tirol hám Veneciya wálayatındaǵı jerlerinen ayırıp tasladı (birinshiler Baden hám Vyurtemberg arasında bólinip alındı, Tirol Bavariyaǵa, Veneciya wálayatı Italiya patshalıǵına qosıldı), [[Muqaddes Rim imperiyası|Muqaddes Rim imperiyasın]] pútkilley saplastırdı hám Neapol hám Gollandiya patshalıq tajların Napoleon ájaǵalarına berdi.

Austerlic jeńisi hám Presburg pitimi ortasında Napoleon ózine Prussiya patshası tárepinen jiberilgen wákil Gaugvicti Franciya tárepine ótkeriwge eristi, ol Austerlicten soń jeniske eriskenlerge óz húkimetiniń talapların qoyıwǵa júreksinbedi, hátte onın razılıǵısız da Napoleon menen Shyonbrunda shártnama dúzdi (15-dekabr). [[Prussiya]] Franciya menen awqamǵa kirdi, oǵan Reynnıń oń jaǵasındaǵı Klev gercogliginıń bir bólimin, Vezel qorǵanın berdi hám frankon knyazliklerinen waz keshti; sonıń menen birge, ol inglislerdi óz portlarına kirgizbewge minnetledi, bunıń ushın Gannoverdi basıp aldı. Prussiya patshası bul kelisimge razı boldı, biraq Gannoverdi iyelep atırıp, ulıwma pitim dúzilgenge shekem onı óz qorǵawı astında alatuǵının bildirdi. Bunday bayanat [[Fridrix Vilgelm III]] nıń koaliciyadan pútkilley ajıralmaw niyetin kórgen Napoleonnıń ashıwın keltirdi.

Bavariya patshalıqqa aylandı, jana patsha óz qızın Napoleonnıń ógey balası shahzada [[Ejen de Bogarne|Evgeniy Bogarnege]] berdi. Vyurtemberg te patshalıqqa aylandırıldı hám bir qansha waqıt ótkennen keyin Nyurnberg malikasına Napoleonnıń inisi Iyeronim úylendi. Ullı gercoglıqqa aylanǵan Baden de úlkeydi; ullı gercogtıń aqlıǵı imperator hayal Jozefinanıń jiyeni Stefaniya Bogarne menen nekeden ótti. Bavariya tárepinen berilgen Berg hám Prussiyadan satıp alınǵan Klyove qalalarınan Napoleon óziniń kúyewi Myurat ushın jana ullı gercoglik dúzdi. 1707-jıldan Prussiya patshası knyazlik etken Nevshatel marshal Bertyege berildi. Napoleonnıń dayısı kardinal Fesh Maync arxiyepiskopı, imperiya arxiyepiskolinıń koadyutri hám miyrasxorı dep járiyalandı. Avstriya Zalcburg arxiyepiskoplıǵın aldı, onıń ornına burınǵı Toskaniya ullı gercogı Vyursburgti aldı. Bul ózgerisler Bavariya, Vyurtemberg, Baden hám basqa mámleketlerde úlken ózgerisler hám ishki qatnasıqlarda — orta ásirlerdegi jer iyeleri lawazımlarınıń joq etiliwi, kóplegen dvoryanlıq jeńilliklerdiń biykar etiliwi, diyqanlardıń awhalınıń jeńillestiriliwi, diniy keńpeyilliktiń kúsheyiwi, ruwxanıylardıń hákimiyatınıń shekleniwi, kóplegen monastırlardıń joq etiliwi, hár qıylı administrativlik, sud, finanslıq, áskeriy hám bilimlendiriw reformaları, Napoleon kodeksiniń engiziliwi menen birge alıp barıldı.

1806-jıl 12-iyulde Napoleon hám kóplegen german húkimdarları (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Darmshtadt, Klyove-Berg, Nassau hám basqalar) ortasında shártnama dúzildi, oǵan muwapıq bul húkimdarlar óz ara Reyn awqamına kirdi, bul awqam Napoleon protektoratı astında hám ol ushin alpıs mıń ásker uslap turiw minnetlemesi menen ataldı. Awqamnıń dúziliwi jańa mediatizaciya, yaǵnıy mayda tikkeley (immediat) iyelik etiwshilerdiń iri húkimdarlardıń joqarı hákimiyatına boysınıwı menen birge alıp barıldı. 1806-1803-jıllarda sekulyarizaciya qanday tásir kórsetken bolsa, 1806-jıldaǵı mediatizaciya Germaniyada da sonday tásir kórsetti: Parij jáne hár qıylı qayır-saqawatlar tarqatıw orayına aylandı, bul jerde nemec knyazları ózleriniń mediatizaciyasınıń aldın alıw ushın, basqaları bolsa ózgelerdiń múlkleriniń paydasına mediatizaciya etiw ushın barlıq múmkin bolǵan qurallardı iske saldı.

Franciyaǵa Liguriya respublikası (Genuya) hám Etruriya patshalıǵı qosıp alındı. Pressburg pitimi dúzilgen kúnniń erteńine-aq Napoleon ápiwayı dekret penen «Neapolda Burbonlar dinastiyası patshalıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı, sebebi Neapol burınǵı shártnamaǵa qarama-qarsı túrde koaliciyaǵa qosıldı hám inglis-rus floti menen kelgen áskerlerdi túsiriwge ruqsat berdi. Franciya armiyasınıń Neapolǵa háreketi ol jerdegi saraydı Siciliyaǵa qashıwǵa májbúr etti hám Napoleon iyelegen Neapol patshalıǵın óziniń inisi Jozefke berdi. Benevent hám Pontekorvo Taleyran hám Bernadottqa ijara gercoglıgı sıpatında berildi. Burınǵı Veneciya iyeliklerinde de Napoleon gercog titulı menen birlestirilgen, úlken dáramat keltiretuǵın hám francuz ámeldarları hám marshallarına shaǵım etetuǵin ádewir sanlı lenlerdi shólkemlestirdi. Napoleonnıń qarındası Eliza (kúyewi Bachchiokki boyınsha) Lukka, keyin Massa hám Karraranı aldı, Etruriya patshalıǵı joq etilgennen keyin Toskana húkimdarı etip tayınlandı. Napoleon basqa bir qarındası [[Polina Bonapart|Paulina Borgezege]] de iyelik etiwdi tapsırdı. Italiya patshalıǵı, Lukka, Toskana hám Neapolda kóplegen francuz tártipleri engizildi. Gollandiyada Napoleonnıń inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovik]] húkimdarlıq etip basladı.

== Tórtinshi koaliciya (1806-1807) ==
{{tiykarǵı|Tórtinshi koaliciya urısı}}
[[Fayl:Gros, Napoleon at Eylau.jpg|300px|left|thumb|A. J. Gro. «Preysish-Eylau sawash maydanında Napoleon»]]

Franciya barǵan sayın kúsheyip, Evropada kúshler teńsalmaqlıǵı buzilip bardı. Avstriya menen pitim dúzilgennen keyin Bonapart Rossiya hám Angliya menen pitim haqqında sóylesiwlerdi baslaydı. Biraq Napoleonnıń tınıshlıqqa umtılıwına qaramastan, sóylesiwler nátiyje bermedi hám boslıqqa túsip qaldı, sebebi Austerlictegi jeńilisten qorlanǵan úshinshi koaliciya qatnasıwshıları ózlerin utılǵanlar sıpatında kórsetiwdi qálemedi. Evropa monarxları Napoleonnıń triumfin hám Franciya respublikasınıń Evropada ústemligin kóre almadı, sol sebepli 1806-jıldıń gúzinde diplomatiyalıq jaǵday keskinlesti. Parijge Berlinnen qáweterli maǵlıwmatlar kele basladı. Prussiyada patriotlıq hám áskeriy kóterilis baslanıp, ol pútkil mámleketti qamtıdı; patsha, húkimet hám áskeriy basshılıqlar London hám Peterburg penen jáne jaqınlasıwǵa kiristi.

Rus imperatorı Aleksandr [[Austerlic sawashı|Austerlic]] ushın ósh alıwdı qáledi hám Prussiya urıs baslasa hár qanday járdem kórsetiwdi wáde etip, Prussiya patshasın urısqa hár tárepleme iytermeledi. Prussiya Gollandiyanıń jasırın qosılıwınan narazı edi. Aqırında, Berlinde Napoleon Angliya menen tınıshlıq sóylesiwleri júrgiziwge urınıp, Prussiya óz múlki sıpatında qarap kiyatırǵan Gannoverdi Angliyaǵa qaytarıp beriwge tayar ekenligin de bilip aldı. Biraq, Berlindegi qáweterli xabarlarǵa qaramastan, Napoleon jáne urıstı qálemey, sóylesiwlerdiń jaqsı nátiyjege alıp keliwine úmit etti. Biraq, 1806-jıl 15-sentyabrde Angliya, Rossiya hám Prussiya francuzlarǵa qarsı tórtinshi koaliciyanı dúzgennen keyin tınıshlıqqa bolǵan úmitler joq boldı. Angliya jáne koaliciyalardıń janlı kúshine qáwenderlik etti.

Prussiya patshası on kún ishinde Germaniya qublasın francuz áskerlerinen tazalawdı hám Reyn awqamın tarqatıp jiberiwdi talap etip, ultimatum beriwge qarar etti. Sonday-aq, Prussiya «Arqa awqam» dúziwge de kelisim berdi. Napoleon bul ultimatumdı biykarladı hám Franciyaǵa qaytıp kiyatırǵan armiya korpuslarınıń sheginiwin toqtatıwdı buyırdı.
[[Fayl:Napoleon friedland.jpg|200px|right|thumb|Oras Verne. «Napoleon I Fridland urıs maydanında» (1836)]]

Prussiyanıń mobilizaciyalıq kúshleri úlken bolip, 250 000 áskerge jettı. Biraq, 1806-jıldıń gúzinde prusslar tek 170 000 adamdı kórsete aldı, olar úsh armiyaǵa quralǵan edi. Napoleon qol astında 180 000 adam bar edi, sonıń ushın ol hújimge ótiwge qarar etti.

Birinshi sawashta-aq ([[Zaalfeld sawashı|Zaalfeldte]], 1806-jıl 10-oktyabrde) prusslar jeńiliske ushıradı, onnan keyin birneshe kún ótkennen keyin (14oktyabrde) bir waqıttıń ózinde eki sawashta — [[Yena hám Auershtedt sawashları|Yena hám Auershtedtte]] tolıq qıyratıladı. Auershtedt sawashında Prussiya armiyasınıń bas komandiri Braunshveyg gercogı qaytıs boldı. Prussiya patshası bul áhmiyetli waqıtta basshılıqtı óz qolina alıwǵa batına almadı. Bul jeńisler Elbaǵa shekem bolǵan pútkil Germaniyanı Napoleon hákimiyatına berdi. Prussiya patshası shıǵıs shegaralarǵa qaray qashtı hám ámelde sonnan keyin ullı Prussiya armiyası joq boldı. Yena jeńisinen eki hápte ótkennen keyin, Napoleon Berlinge kirip bardı (27-oktyabr) hám ol jerde [[kontinental blokada]] haqqında belgili Berlin dekretin shıǵardı. Kóp ótpey Shtetin, Kyustrin, Magdeburglar táslim boldı. Prussiya menen awqamlas bolǵan hám ózin biytáreplik penen qutqarıwdı oylaǵan Gessenlı kurfyurst óz iyeliginen qashıp ketiwge májbúr boldı. Meklenburg hám Oldenburg qalaları da francuzlar tárepinen iyelengen edi. Saksoniya kurfyurstı Fridrix Avgust patsha ataǵın alıp, basqa da sakson gercogları menen birge Reyn awqamına qosıldı (dekabr ayınıń birinshi yarımında). Prussiya sarayı uzaqlasıp ketken Kyonigsbergten [[Fridrix Vilgelm III|Fridrix-Vilgelm III]] Aleksandrdan járdemge keliwdi hám tezirek urısqa kiriwdi ótinish etti. Francuzlardıń Visladan ótiwine tosqınlıq etiw ushın Rossiya eki armiyanı járdemge jiberdi. Napoleon polyaklarǵa múrájat etip, olardı ǵárezsizlik ushınbgúreske shaqırdı. 1807-jılı 2-yanvarda Varshavaǵa irkinishsiz kirip bardı. 1806—1807-jıllardıń qısında Visla boyında bir qatar qatań sawashlar boldı; olardıń ishinde [[Preysish-Eylau sawashı|Preysish-Eylau janındaǵı sawash]] Napoleonǵa usı waqıtqa shekem onıń quralları menen birge alıp barıp júrgen ayqın tabıslardı bermedi. Francuzlar [[Gdansk|Dancigtı]] basıp alǵannan (1807-jıl 24-may) hám [[Fridland sawashı|Fridland]] janında ruslardıń jáne bir jeniliske ushiraǵanınan (14-iyun) keyin, francuzlar Kenigsbergti iyeleydi hám hátte rus shegarasına qáwip tuwdıradı; 7-9-iyul kúnleri [[Neman]] dáryası ortasındaǵı pavilonda Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń ushırasıwı menen birge [[Tilzit pitimi]] bolip ótti.

Tilzit shártnaması shártlerine muwapıq, [[Prussiya]] óz múlklerinıń yarımınan ayırıldı. Rech Pospolitanıń ekinshi hám úshinshi bólimleri arqalı Prussiyaǵa tiyisli bolǵan Polsha jerlerinen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgı]] dúzildi. Rossiya menen dushpanlıqtı qálemegen Napoleon óziniń jaqsı niyeti sıpatında Belostok wálayatın Rossiyaǵa berdi. Prussiyadan [[Reyn]] hám [[Elba]] aralıǵındaǵı barlıq jerler tartıp alındı, Gessen, Braunshveyg hám qubla Gannover kurfyurshiligi menen birge Vestfal patshalıǵın dúzdi, onıń basshılıǵına Napoleonnıń inisi Ieronim qoyıldı, ol da Reyn awqamına qosıldı. Bunnan tısqarı, Prussiya úlken kontribuciya tólewi, aqırǵı tólemge shekem francuz garnizonların óz esabınan saqlap turiwi hám Franciya ushın paydalı bolǵan shártlerge (máselen, áskeriy jollar haqqında) ámel etiwi kerek edi. Bul urıstan keyin Napoleon Germaniyanıń tolıq húkimdarına aylandı. Kóplegen orınlarda revolyuciya hám Napoleonnıń shólkemlestiriwshilik xızmetiniń jemisi bolǵan francuz tártipleri engizilip, jergilikli húkimdarlardıń despotizmi hálsirey basladı. Tilzit pitiminen keyin Erfurt qalasın Napoleon Reyn awqamı áskerleri ushın toplanıw punkti sıpatında ózinde qaldırdı. Imperator Aleksandr I Franciyanıń batısta húkimdar bolıwına razı bolıp, shıǵısta da sonday húkimdarlıqtı qáledi. Eki imperatordıń Angliyaǵa qarsı awqamı dúzildi, onıń sawdasına Napoleon [[Kontinental blokada|kontinental sistema]] menen soqqı beriwge umtıldı. Eki mámleket usı waqıtqa shekem Angliya menen awızbirshilikte háreket etip kiyatırǵan Shveciya, Daniya hám Portugaliyadan kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etiwdi ózlerine minnetlemeler etip aldı. Buǵan Angliya óz flotına Franciya yamasa oǵan awqamlas mámleketler portlarınan shıqqan neytral kemelerdi basıp alıw haqqında buyrıqlar menen juwap berdi.

Shveciya francuzlarǵa qarsı koaliciyanıń eń qırsıq aǵzalarınan biri edi; burbonlar isine sadıq bolǵan shved patshası [[Gustav IV Adolf|Gustav IV]] hátte Bonaparttıń imperatorlıq titulın tán alıwdı da qálemedi. Awqamlaslar tárepinen taslap ketilgen Shveciya Tilzit pitiminen keyin Arqa Germaniyadaǵı óz iyeliklerin qorǵawǵa shaması kelmedi, olar francuzlar tárepinen basıp alındı. 1808-jılı bolsa [[Rossiya-Shveciya urısı|Rossiya Shveciyaǵa urıs]] járiyaladı hám Finlandiyanı basıp alıp, onıń aymaǵına bastırıp kirdi. Urıs dáwirinde Shveciya mámleketlik seymı taxtqa [[Karl XIII]] atı menen atası Gustav IV di, onıń ornına Bernadotti sayladı. Jańa patsha dáwirinde Shveciya kontinental sistemaǵa qosıldı.

Franciya da, Angliya da [[Daniya|Daniyanı]] óz tárepine tartıw ushın neytrallıqtı saqlawdı oyladı: barlıq másele [[Eressun|Zund]] arqalı anglichan kemelerınıń erkin ótiwine múmkinshilik beriliwinde edi. Angliya dushpannan ozıp ketiw maqsetinde Zundti kúsh penen iyelep aldı, [[Kopengagen|Kopengagendi]] bombaladı, Daniya floti hám áskeriy zapasların iyeledi. Bunnan keyin Daniya Angliya agressiyasınan qapa bolip, oǵan urıs járiyaladı hám kontinental blokadaǵa qosıldı.
[[Fayl:Escena de la Guerra del Francès.jpg|thumb|[[Pireneya urısları]]]]

[[1807|1807-jıl]] [[1796|1796-jıldan]] Franciya menen awqamlas bolǵan [[Ispaniya|Ispaniyanıń]] járdeminde Napoleon [[Lissabon]] húkimetinen kontinental sistemaǵa qosılıwdı talap etti. Lissabonda bul talaptı qabıl etpegenlikten, inglislerdi ózleriniń awqamlasları hám portugal xalqınıń ázeliy dosları dep esaplaǵan Napoleon húkimetke basım ótkeriw ushin [[Jan Andosh Jyuno|Jyuno]] basshılıǵında armiya korpusın jiberiwge qarar etti. Biraq, francuzlardıń jaqınlasıp kiyatırǵanınan xabar tapqan Portugaliya patsha sarayı hám patsha óz janına qáwip salıp, Braziliyaǵa qashtı. Tez arada Jyuno tınıshlıq penen Lissabondı iyeledi hám Parijden buyrıq kúte basladı. Sol waqitta Napoleon hám Ispaniya monarxı Portugaliyanı onıń koloniyaları menen bóliw haqqında shártnama dúzdi hám 1807-jıl 18-noyabrde «Monitor» «&lt;nowiki/&gt;[[Bragansa (dinastiya)|Bragans úyi]] húkimdarlıq etiwdi toqtattı» dep járiyaladı.

1807-jılǵa kelip Ispaniya Evropanıń ullı mámleketlerinen biri bolmay qaldı, onıń dańqı álle qashan joǵaldı, mámleket barlıq tarawlarda awır krizisti basınan ótkerdi. Mámlekette házirge shekem orta ásirlerdegi arxaikalıq nızamlar hám [[Ispaniya inkviziciyası|muqaddes inkviziciya]] islep turǵan. Taxtta hayalına ǵárezli bolǵan ázzi patsha bar edi, mámleketti bolsa onıń ashıǵı Manuel Godoy basqarǵan. Onıń Ispaniyanıń ishki islerine aralasıwı mámlekettegi awhaldı jáne de keskinlestirdi. Sonnan keyin Napoleon jaǵdaydı óz qolina alıwǵa qarar etti hám patsha shańaraǵın Franciyaǵa mirát etti. Patsha hám imperator Bayonnada ushırasıp, ol jerde [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] [[Jozef Bonapart]] paydasına bas tartqanı haqqındaǵı hújjetke qol qoyadı. Bunnan keyin Franciya konstituciyası tiykarında birinshi Ispaniya konstituciyası bolǵan Bayon konstituciyası tastıyıqlandı. Solay etip, Napoleon Ispaniya taxtına óziniń úlken aǵası [[Jozef Bonapart|Jozefdi]] otırǵızıp, oǵan tiyisli [[Neapol patshalıǵı|Neapol patshalıǵın]] óziniń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Myuratqa]] tapsırdı (1808).

1808-jıl fevralda francuz áskerlerı Rimdı basıp aldı, keyin ala Rim Papa wálayatı menen birge Franciyaǵa qosıp alındı.

1808-jıl 17-sentyabr — 14-oktyabrde [[Erfurt|Erfurtta]] Franciya hám Rossiya imperatorlarınıń [[Erfurt kongressı|belgili ushırasıwı]] bolip ótti, bul olardıń doslıǵınıń ayqın dáliyli bolip xızmet etiwi kerek edi. Erfurt syezdinde Reyn awqamı húkimdarları Napoleonǵa qullıq etti. Erfurtta Tilzit awqamı jáne bir márte bekkemlendi hám eki imperator óz ara kelisimsiz uliwma dushpanlar menen pitim dúzbewge minnetleme aldı. Bunnan tısqarı, kelisiwshi táreplerdin kelisim dúzilgen waqıtta óz qollarında bolatuǵın jerlerdi saqlap qalıwı tiykarında Angliyaǵa pitim usınısı menen múrájáát etiwge qarar etildi. Angliya bul usınıstı biykarladı hám Ispaniyada baslanıp ketken [[Pireneya urısları|kóterilisti]] qollap-quwatlay basladı, bul bolsa 1808-jıldıń qısında Napoleondı kóterilisshilerge qarsı jeke ózi júris júrgiziwge májbúr etti.

== Besinshi koaliciya (1808-1809) ==
{{tiykarǵı|Besinshi koaliciya urısı}}
[[Fayl:Europe map Napoleon 1811.svg|thumb|1811-jılı Napoleon imperiyası hám onıń satellitlerı]]

Usı waqıtta [[Avstriya]] xalıq hám partizanlar urısı bolıp atırǵan Ispaniyanıń úlgisi menen óz baxtın jana urısta sınap kóriwge qarar etti. Franciya hám Avstriya imperatorı armiyanı reformalap, Napoleon menen urıspaw haqqında bergen wádesin buzip, 1809-jıl aprelde jana urıs járiyaladı hám barlıq áskeriy kúshlerin Bavariya, Italiya hám Varshava Ullı gercoglıgıne qaray háreketke keltirdi. Biraq Napoleon waqıyalardıń bunday burılıwına tayar edi hám Reyn awqamı áskerlerınıń járdeminde hújimdi qaytarıp, may ayınıń ortalarında [[Vena|Venada]] boldı. [[Gabsburglar monarxiyası]], shaması, joq bolıwı kerek edi: vengerler ózlerinıń burınǵı gárezsizligin tiklewge hám jańa patsha saylawǵa shaqırılıp atır edi. Tez arada francuzlar Dunaydı kesip ótip, 5-6-iyul kúnleri [[Vagram sawashı|Vagramda]] ayqın jeńiske eristi, onnan keyin Vena yamasa [[Shenbrun pitimi|Shenbrun pitiminıń]] (14-oktyabr) dáslepkisi bolǵan [[Cnaym sawashı|Cnaym pitimi]] (12-iyul) dúzildi. Avstriya [[Zalcburg]] hám ayırım qońsı jerlerdi — Bavariya paydasına, batıs Galiciya hám shıǵıs [[Galiciya|Galiciyanıń]] bir bólimi menen [[Krakov]] paydasına — Varshava hám Rossiya Ullı gercoglıgı paydasına hám, aqırında, qubla-batıstaǵı jerlerdi (Karintiyanıń bir bólimi, Krayna, Triyest, Friul hám t.b.) Dalmaciya, Istriya hám Ragoza menen birgelikte Napoleon húkimdarlıǵı astında Illiriyanı payda etken. Sonıń menen birge, Vena húkimeti kontinental sistemaǵa ekinshi márte qosılıw minnetlemesin aldı. Bul urıs Tirolda xalıq kóterilisi menen belgilendi, ol Vena pitimi dúzilgennen keyin tınıshlandı hám Bavariya, Illiriya hám Italiya patshalıǵı ortasında bólinip alındı.

1809-jıl 16-mayda Shyonbrunda Napoleon papanıń dúnyalıq hákimiyatın biykar etiwshi pármanǵa qol qoydı: Shirkew wálayatı Franciyaǵa qosıp alındı, Rim imperiyanıń ekinshi qalası dep járiyalandı.

1810-jıl iyulde Napoleon kontinental sistemaǵa ázzi ámel etken óz inisi [[Lyudovik Bonapart|Lyudovikten]] narazı bolip, Gollandiyanı Franciyaǵa qosıp aldı; [[Gamburg]], [[Bremen]] hám [[Lyubek]], Oldenburg gercoglıgı hám Elba hám Reyn aralıǵındaǵı basqa jerler, Shveycariyanıń Vale kantoni hám Simplon arqalı taw jolı qosıp alındı.

== Birinshi imperiyanıń qúdireti ==
[[Fayl:Europe map 1812-14 in Rus.png|thumb|1812-1814-jıllarda Evropa kartası]]
Franciya imperiyası en úlken kólemge iye bolıp, vassal hám awqamlas mámleketler menen birgelikte pútkil batıs Evropanı óz ishine aldı. Onıń quramına Franciyadan basqa Belgiya, Gollandiya hám Germaniya arqasınıń [[Baltik teńizi|Baltik teńizine]] shekemgi [[Reyn]], [[Ems]], [[Vezer]] hám [[Elba (dárya)|Elba]] dáryalarınıń quyar jerleri kirgen, sonlıqtan Franciya shegarası [[Berlin|Berlinden]] tek eki júz shaqırım qashıqlıqta edi; onnan keyin [[Vezel|Vezelden]] [[Bazel|Bazelge]] shekemgi Reynniń shep jaǵası, házirgi Shveycariyanıń ayırım bólimleri, aqırında [[Pyemont]], [[Toskana]] hám [[Papa wálayatı]] kirgen. Arqa hám orta Italiyanıń bir bólegin Napoleon húkimdar bolǵan Italiya patshalıǵı, onnan arı Adriatika teńiziniń ekinshi tárepindegi Balkan yarım atawında Napoleon iyeligindegi Illiriya quraǵan.

Napoleon imperiyası arqadan da, qubladan da Shveycariya hám [[Reyn awqamı|Reyn awqamın]] óz ishine alıp, onıń orayında francuz imperatorına tiyisli [[Erfurt]] qalası jaylasqan edi. Reyn awqamı hám Illiriya menen shegaralas bolǵan kúshli qısqarǵan Prussiya hám Avstriya: birinshisi — shıǵısta, ekinshisi — arqada Napoleon protektoratı astında bolǵan hám Rossiyaǵa qarsı Franciya avanposti sıpatında kóterilgen [[Varshava gercoglıgı|Varshava Ullı gercoglıgıne]] iye edi. Aqırında, [[Neapol patshalıǵı|Neapolda]] Napoleonnıń kúyewi [[Ioaxim Myurat|Ioaxim I (Myurat)]], Ispaniyada onıń inisi [[Jozef Bonapart|Jozef]] húkimdarlıq etti. Daniya 1807-jıldan baslap Napoleon menen awqamda edi. Franciyanıń qarsılasları tek Angliya hám Rossiya bolıp qaldı, olardıń biri teńizde, ekinshisi qurǵaqlıqta edi. Óziniń flotı menen kúshli bolǵan Angliya Napoleonǵa qarsı gúresti dawam ettirdi.

Uliwma alǵanda, Napoleon siyasatı sanaat hám awıl xojalıǵı óndirisiniń ósiwine, baylıqtı saqlaw hám kóbeytiwge járdem berdi, biraq júdá kóp qarjılar áskeriy maqsetlerge sarplandı. 1804-jılı Franciyada «&lt;nowiki/&gt;[[Napoleon kodeksi|Puqaralıq kodeksi]]&lt;nowiki/&gt;» (nızamlar toplamı) qabıl etilip, ol úlken hám mayda múlklerdi hárqanday basqınshılıqlardan qorǵawdı názerde tutqan. Keyin ala ol barlıq Evropa mámleketleri nizam shiǵarıwshıları ushın úlgi bolip xizmet etti. Álbette, puqaralıq kodeksiniń jaratılıwı ulıwma Evropa kólemindegi waqıya boldı hám Franciya nızamshılıǵınıń keń tarqalıwına sebep boldı. Birewler onı «házirgi civilizaciyalı dúnyanıń kodeksi» dep ataydı, Franciya «óziniń puqaralıq kodeksi menen jámiyetlik dúzimniń eń jaqsı formasın ornatqan» dep esaplaydı. Franciya usınday jollar menen urıs waqtında tógilgen qan ushın insaniyattı sıylıqladı hám házirgi áwladqa tiygizilgen jawızlıqlardı keleshek áwladlar ushın támiyinlegen úlken jaqsılıqları menen bir qansha qapladı. Sol waqıtta Napoleon húkimdarlıǵı Evropada revolyuciya isledi hám usı mániste Napoleon [[Ullı francuz revolyuciyası|Ullı francuz revolyuciyasınıń]] tiykarǵı ideyalıq dawamshısı edi.

== Britaniyalılardıń Franciya koloniyaların basıp alıwı ==
1802-jıl 17-oktyabrde-aq Britaniya húkimeti Vest-Indiyaǵa, Gollandiya Gvianası hám Jaqsı úmit burınına burınǵı urısta olardan tartıp alınǵan koloniyalardı francuzlar hám Niderlandiyanıń Batava respublikasına tapsırmaw haqqında buyrıq jiberdi. Bul buyrıq Jaqsı Úmit burınına jetip barǵan waqıtta ol niderlandlarǵa tapsırılǵan edi, biraq buyrıqtı alıp kelgen inglis kemesınıń komandiri hiylekerlik penen bekinislerdi qaytadan qolǵa kirgizdi.

1804-jıl mayda inglis eskadrası Gollandiya Gvianasın iyeledi.

1806-jılı yanvarda inglisler Jaqsı úmit burının pútkilley iyeledi. Keyin Ispaniyanıń Franciya menen awqamlasıwı nátiyjesinde inglisler Ispaniyanıń Rio-de-La-Plata patshalıǵına bastırıp kirip, Buenos-Ayresti basıp aldı, biraq bir neshe aydan keyin jergilikli xalıq tárepinen quwıp shıǵarıldı. Kelesi jılı olar jáne payda boldı, biraq jáne jeńildi hám boysınıwǵa májbúr boldı.
[[Kategoriya:Napoleon urısları|*]]
[[Kategoriya:Rossiya imperiyası urısları]]
[[Kategoriya:Evropa urısları]]</text>
      <sha1>pibu08emmlt1dyv7r43of5ev09w2cec</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kompyuter tıshqanshası</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25622</id>
    <revision>
      <id>125691</id>
      <parentid>125302</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T11:13:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <origin>125691</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19888" sha1="makeeo306mummuiy2pqjyg6xjrmt3bm" xml:space="preserve">
[[Fayl:3-Tasten-Maus_Microsoft.jpg|nobaý|Eń keń tarqalǵan qásiyetleri bar kompyuter tıshqanshası: eki túyme (shep hám oń) hám aylandırıw dóńgelegi (ol ishke qaray basılǵanda túyme retinde de isley aladı)]]
[[Fayl:A_computer_mouse,_black_and_white,_retouched,_keyboard_visible_in_background.jpg|nobaý|Ádettegi sımsız kompyuter tıshqanshası]]
'''Kompyuter tıshqanshası''' (sonday-aq '''tıshqan''' yamasa '''tıshqansha''') — bul qolda uslap turatuǵın, betke salıstırmalı eki ólshemli qozǵalıstı anıqlaytuǵın kórsetiw quralı. Bul qozǵalıs ádette displeydegi kórsetkishtiń (kursor dep ataladı) qozǵalısına aylandırıladı, bul [[Kompyuter|kompyuterdiń]] [[Grafikalıq paydalanıwshı interfeysi|grafikalıq paydalanıwshı interfeysin]] tegis basqarıwǵa múmkinshilik beredi.

Kompyuter sistemasın basqaratuǵın tıshqanshanıń birinshi ashıq kórsetiliwi 1968-jılı Dag Engelbart tárepinen «Barlıq demolardıń anası» dep atalǵan kórsetiliwniń bir bólegi retinde islengen&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://history-computer.com/computer-mouse-complete-history/|bet=Computer Mouse: Complete History|sáne=4 January 2021}}&lt;/ref&gt;. Dáslepki tıshqanshalar bette tuwrı qozǵalıstı qadaǵalaw ushın eki ayırım dóńgelekti paydalanǵan: birewi x-ólsheminde, ekinshisi Y-ólsheminde. Keyinirek, standart dizayn qozǵalıstı anıqlaw ushın bette aylanatuǵın shardı qollanıwǵa ótti, ol óz gezeginde ishki roliklerge jalǵanǵan edi. Házirgi waqıttaǵı tıshqanshalardıń kópshiligi qozǵalmaytuǵın bólekleri bar optikalıq qozǵalıs anıqlawdı paydalanadı. Dáslep barlıq tıshqanshalar kompyuterge kabel arqalı jalǵanǵan bolsa da, búgingi kúndegi tıshqanshalardıń kópshiligi sımsız, jalǵanǵan sistema menen qısqa aralıqtaǵı radio baylanısqa tiykarlanǵan.

Kursordı jıljıtıwdan tısqarı, kompyuter tıshqanshaları displeydegi menyu elementin tańlaw sıyaqlı operaciyalardı orınlaw ushın bir yamasa bir neshe túymege iye. Tıshqanshalar kóbinese qosımsha basqarıw hám ólshemli kiritiwdi támiyinleytuǵın sensorlı betler hám aylandırıw dóńgelekleri sıyaqlı basqa da elementlerge iye.

== Etimologiya ==
[[Fayl:Мышь_2.jpg|nobaý|Kompyuter tıshqanshası kemiriwshi haywanǵa uqsaslıǵı sebepli usılay atalǵan.]]
Kompyuterde kórsetpe qurılmasına qatnası bar «tıshqansha» termininiń jazba túrde eń erte belgili qollanılıwı Bill Inglishtiń 1965-jıldıń iyul ayındaǵı «Kompyuter járdeminde displeydi basqarıw» atlı basılımında ushırasadı. Bul, itimal, onıń pishimi hám ólshemi tıshqanǵa uqsaslıǵınan kelip shıqqan, al sımı onıń quyrıǵına uqsaydı. Sımsız tıshqanshalardıń keń tarqalıwı bul uqsaslıqtı azayttı.

Inglishtiń qol astında islegen apparatlıq támiynat dizayneri Rodjer Beytstiń aytıwınsha, bul termin jáne de ekrandaǵı kursor belgisiz sebeplerge baylanıslı «PÍSHÍQ» dep atalǵanı hám komanda tárepinen jańa stol ústi qurılmasın quwıp baratırǵanday kóringen sebepli payda bolǵan.

Házirgi qollanıwda kishi kemiriwshi haywan ushın kóplik san bárqulla «tıshqanlar» boladı. Kópshilik sózliklerge muwapıq, kompyuter tıshqanshasınıń kóplik sanı «tıshqanshalar» yamasa «tıshqanlar» bolıwı múmkin, biraq «tıshqanshalar» kóbirek qollanıladı&lt;ref name=&quot;oxdic&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.lexico.com/en/definition/mouse|bet=Definition for Mouse|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191207113343/https://www.lexico.com/en/definition/mouse|arxivsáne=7 December 2019|sáne=2011|qaralǵan sáne=2011-07-06}}&lt;/ref&gt;. Dáslepki jazba túrde kóplik sannıń qollanılıwı «tıshqanshalar» bolǵan; onlayn Oksford sózligi 1984-jılǵı qollanıwdı keltiredi, al erterek qollanıwlar arasında J. S. R. Likliderdiń 1968-jılǵı «Kompyuter kommunikaciya qurılması retinde» maqalası bar&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://memex.org/licklider.pdf|bet=The Computer as a Communication Device|arxivurl=https://web.archive.org/web/20000815211839/http://memex.org/licklider.pdf|arxivsáne=2000-08-15|avtor=Licklider|at=J. C. R.|sáne=April 1968|jumıs=Science and Technology}}&lt;/ref&gt;.

== Tariyxı ==

=== Turaqlı trekbollar ===
Trekbol, baylanıslı kórsetpe qurılması, 1946-jılı Ralf Bendjamin tárepinen [[Ekinshi jáhán urısı|Ekinshi jer júzlik urısınan]] keyingi dáwirdegi órtke qarsı basqarıw radiolokaciyalıq sızıw sistemasınıń bir bólegi retinde oylap tabıldı, ol Kompleksli displey sisteması (KDS) dep ataldı. Sol waqıtta Bendjamin Britaniya korollik áskeriy-teńiz flotı Ilimiy xızmetinde isleytuǵın edi. Bendjaminniń joybarı paydalanıwshı tárepinen djoystik járdeminde berilgen bir neshe dáslepki engiziw noqatlarına tiykarlanıp, maqsetli samolyottıń keleshektegi ornın esaplaw ushın analog kompyuterlerdi paydalandı. Bendjamin bunnan da ápiwayıraq kirgiziw qurılması kerek dep esapladı hám usı maqsette «aylanbalı shar» dep ataǵan nárseni oylap taptı&lt;ref name=&quot;Copping_2013_Benjamin&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.telegraph.co.uk/technology/news/10174366/Briton-I-invented-the-computer-mouse-20-years-before-the-Americans.html|bet=Briton: 'I invented the computer mouse 20 years before the Americans'|avtor=Copping|at=Jasper|sáne=2013-07-11|baspaxana=[[Telegraph Media Group|The Telegraph]]|qaralǵan sáne=2013-07-18}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Hill_2005_Benjamin&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://ethw.org/Oral-History:Ralph_Benjamin|bet=RALPH BENJAMIN: An Interview Conducted by Peter C. J. Hill|sáne=2005-09-16|redaktor=Hill|baspaxana=IEEE History Center, The Institute of Electrical and Electronics Engineers, Inc.|qaralǵan sáne=2013-07-18}}&lt;/ref&gt;.


Basqa bir erte trekbol Tom Kranston hám Fred Longstaff penen birge islegen britaniyalı elektr injeneri Kenyon Teylor tárepinen qurıldı. Teylor 1952-jılı Kanada áskeriy teńiz flotınıń DATAR (Cifrlı avtomatlastırılǵan izertlew hám sheshiw) sisteması ústinde islegen dáslepki Ferranti Canada kompaniyasınıń bir bólimi edi&lt;ref name=&quot;Vardalas_1994_DATAR&quot;&gt;{{Cite journal|doi=10.1109/85.279228|title=From DATAR to the FP-6000: Technological change in a Canadian industrial context|date=1994|journal=IEEE Annals of the History of Computing|volume=16|issue=2|pages=20–30|url=https://ewh.ieee.org/reg/7/millennium/fp6000/fp6000_datar.html|issn=1058-6180}}&lt;/ref&gt;.

DATAR koncepciyası boyınsha Bendjaminniń displeyine uqsas edi. Trekbol qozǵalıstı anıqlaw ushın tórt diskti paydalandı, X hám Y baǵdarları ushın ekiden. Bir neshe rolikler mexanikalıq jaqtan tiykar boldı. Shar aylanǵanda, qabıllawshı diskler aylanıp, olardıń sırtqı shetindegi baylanıslar sımlar menen dáwirli baylanısqa kirip, shardıń hár bir qozǵalısı menen shıǵıs impulsların payda etti. Impulslardı sanaw arqalı shardıń fizikalıq qozǵalısın anıqlaw múmkin boldı. [[Kompyuter|Cifrlı kompyuter]] trassalardı esapladı hám alınǵan maǵlıwmatlardı impuls-kodlı modulyaciya radio signalları arqalı wazıypalıq topardaǵı basqa kemelerge jiberdi. Bul trekbol standart Kanada bes shtiftli bouling sharın paydalandı&lt;ref&gt;{{Citation |last=Ball |first=Norman R. |title=Ferranti-Packard: Pioneers in Canadian Electrical Manufacturing |date=1993 |url=https://books.google.com/books?id=CrzgS5SoMzcC&amp;q=intitle:%22Pioneers+in+Canadian+Electrical+Manufacturing%22 |publisher=[[McGill-Queen's Press]] |isbn=978-0-7735-0983-2 |last2=Vardalas |first2=John N.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.ieee.ca/millennium/fp6000/fp6000_datar.html|bet=FP-6000 -- From DATAR To The FP-6000|arxivurl=https://web.archive.org/web/20190404053248/http://www.ieee.ca/millennium/fp6000/fp6000_datar.html|arxivsáne=2019-04-04|jumıs=ieee.ca|qaralǵan sáne=2021-06-28}}&lt;/ref&gt;.

=== Engelbarttıń birinshi «tıshqanshası» ===
[[File:Firstmouseunderside.jpg|nobaý|Oylap tabıwshı Duglas Engelbart birinshi kompyuter tıshqanshasın uslap turıptı,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://cerncourier.com/cws/article/cern/28358/1/cernbooks2_12-00|bet=First mouse – CERN Courier|jumıs=cerncourier.com|qaralǵan sáne=2015-06-24}}&lt;/ref&gt; jumıs betine tiyetuǵın dóńgeleklerdi kórsetpekte]]
Stenford Izertlew Institutınıń (házirgi SRI International) Duglas Engelbartı Terri Bardini,&lt;ref name=&quot;Hey&quot;&gt;{{Cite book|title=The Computing Universe: A Journey through a Revolution|url=https://books.google.com/books?id=q4FIBQAAQBAJ&amp;pg=PA162}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Atkinson&quot;&gt;{{Cite book|title=Computer|url=https://archive.org/details/computer0000atki}}&lt;/ref&gt; Pol Cheruzi, Govard Reyngold hám basqa bir qatar avtorlardıń járiyalanǵan kitaplarında kompyuter tıshqanshasınıń oylap tabıwshısı retinde tán alınǵan. Engelbart 2013-jıldıń iyul ayında qaytıs bolǵannan keyin de kóplegen nekrologlardıń atamalarında usılay tán alındı&lt;ref name=&quot;Khazan&quot;&gt;{{Cite news|title=Douglas Engelbart, computer visionary and inventor of the mouse, dies at 88|url=https://www.washingtonpost.com/business/douglas-engelbart-computer-visionary-and-inventor-of-the-mouse-dies-at-88/2013/07/03/1439b508-0264-11e2-9b24-ff730c7f6312_story.html|access-date=2017-01-18}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Markoff&quot;&gt;{{Cite news|title=Computer Visionary Who Invented the Mouse|url=https://www.nytimes.com/2013/07/04/technology/douglas-c-engelbart-inventor-of-the-computer-mouse-dies-at-88.html|access-date=2017-01-18}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Arnold&quot;&gt;{{Cite news|title=Douglas Engelbart, Computer Mouse Creator, Visionary, Dies at 88|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2013-07-03/douglas-engelbart-computer-mouse-creator-visionary-dies-at-88|access-date=2017-01-18}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Chappell&quot;&gt;{{Cite news|title=Inventor Of Computer Mouse Dies; Doug Engelbart Was 88|url=https://www.npr.org/sections/thetwo-way/2013/07/03/198448726/inventor-of-computer-mouse-dies-doug-engelbart-was-88|access-date=2017-01-18}}&lt;/ref&gt;.

1963-jılǵa kelip, Engelbart SRI-de óziniń izertlew laboratoriyasın, Awgmentaciya Izertlew Orayın (ARC) dúzgen edi. Onıń maqseti adam intellektin «kúsheytiw» ushın kompyuter texnologiyasınıń apparatlıq támiynatı menen programmalıq támiynatın rawajlandırıw edi. Sol jıldıń noyabr ayında, Nevada shtatınıń Rino qalasında kompyuter grafikası boyınsha konferenciyaǵa qatnasıp atırıp, Engelbart planimetrdiń tiykarǵı principlerin X- hám Y-koordinatalıq maǵlıwmatlardı kirgiziwge qalay beyimlew haqqında oylana basladı. 1963-jıldıń 14-noyabrinde ol dáslep «bug» dep ataǵan nárse haqqındaǵı pikirlerin óziniń jeke dápterine jazıp aldı. Bul «3 noqatlı» forma «túsiw noqatı hám 2 ortogonal dóńgelekke» iye bola alatuǵın edi. Ol «bug»tı paydalanıw «ańsat» hám «tábiyiyrek» bolatuǵının, hám stilustan ayırmashılıǵı, onı jibergende qozǵalmay turatuǵının jazdı, bul «klaviatura menen koordinaciyalaw ushın ádewir jaqsıraq» bolatuǵın edi.
[[Fayl:Computer_mouse_prototype_bottom.jpg|solğa|nobaý|Engelbart tıshqanshası replikasınıń tómengi kórinisi]]
1964-jılı Bill Inglish ARCǵa qosıldı, ol jerde ol Engelbartqa birinshi tıshqansha prototipin jasawǵa járdem berdi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.macworld.com/article/1137400/mouse40.html|bet=The computer mouse turns 40|avtor=Edwards|at=Benj|sáne=2008-12-09|jumıs=[[Macworld]]|qaralǵan sáne=2009-04-16}}&lt;/ref&gt;. Olar bul qurılmanı tıshqansha dep atadı, sebebi dáslepki úlgilerdiń artqı bólimine quyrıqqa uqsaǵan sım bekitilgen edi, hám bul ádettegi tıshqanǵa uqsap ketetuǵın edi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://stason.org/TULARC/languages/english-usage/51-mouses-vs-mice-Usage-disputes-alt-usage-english.html|bet=&quot;Mouses&quot; vs &quot;mice&quot;|jumıs=The Ultimate Learn And Resource Center|qaralǵan sáne=2017-07-09}}&lt;/ref&gt; . Inglishtiń qol astındaǵı apparatlıq támiynat dizayneri Rodjer Beytstiń aytıwınsha, bul attı tańlawdıń jáne bir sebebi, sol waqıtta ekrandaǵı kursor da «CAT» (pıshıq) dep atalatuǵın edi.

Joqarıda atap ótilgenindey, bul «tıshqansha» birinshi ret 1965-jıldıń iyul ayındaǵı esabatta jazba túrinde aytılǵan, onıń tiykarǵı avtorı Inglish edi. 1968-jıldıń 9-dekabrinde Engelbart «Barlıq demonstraciyalardıń anası» dep atalıp ketetuǵın waqıyada tıshqanshanı kópshilik aldında kórsetti. Engelbart bunıń ushın hesh qanday haqı almadı, sebebi onıń jumıs beriwshisi SRI patentke iye edi, al bul patenttiń múddeti tıshqansha jeke kompyuterlerde keń qollanılıwǵa shıqqanǵa shekem tamamlanıp qalǵan edi. Qalay bolǵanda da, tıshqanshanıń oylap tabılıwı Engelbarttıń adam intellektin kúsheytiw boyınsha ádewir úlken joybarınıń kishkene bir bólegi ǵana edi&lt;ref&gt;{{Citation |last=Engelbart |first=Douglas C. |title=Evolving Collective Intelligence |last2=Landau |last3=Clegg |author-link=Douglas C. Engelbart}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.smithsonianmag.com/video/smithsonian-channel/The-Demo-That-Changed-the-World.html|bet=The Demo That Changed the World|arxivurl=https://web.archive.org/web/20121228005323/http://www.smithsonianmag.com/video/smithsonian-channel/The-Demo-That-Changed-the-World.html|arxivsáne=2012-12-28|baspaxana=Smithsonian Magazine|qaralǵan sáne=2013-01-03}}&lt;/ref&gt;.
[[Fayl:Mouse-patents-englebart-rid.png|oñğa|nobaý|Dáslepki tıshqansha patentleri. Shepten ońǵa qaray: Engelbarttıń qarama-qarsı jol dóńgelekleri, noyabr 1970, AQSH patenti 3,541,541. Rayderdiń shar hám dóńgelegi, sentyabr 1974, AQSH patenti 3,835,464. Opocenskiydiń prujinalı shar hám eki rolikleri, oktyabr 1976, AQSH patenti 3,987,685]]
Engelbarttıń oN-Line System (NLS) ushın islep shıǵılǵan bir neshe basqa eksperimental kórsetkish qurılmaları deneniń hár túrli háreketlerinen paydalanǵan – mısalı, iyekke yamasa murınǵa bekitilgen bas ústine ornatılatuǵın qurılmalar – biraq aqıbetinde tıshqansha óziniń tezligi hám qolaylılıǵı sebepli jeńip shıqtı&lt;ref&gt;{{Citation |last=Engelbart |first=Douglas C. |title=Display-Selection Techniques for Text Manipulation |date=March 1967 |url=https://www.dougengelbart.org/content/view/145/000/ |pages=5–15 |access-date=2013-03-26 |publisher=IEEE Transactions on Human Factors in Electronics |author-link=Douglas C. Engelbart}}&lt;/ref&gt;. Birinshi tıshqansha, úlken qurılma (súwrette kórsetilgen) bir-birine perpendikulyar jaylasqan eki potenciometrden hám olarǵa jalǵanǵan dóńgeleklerden turǵan: hár bir dóńgelektiń aylanıwı bir kósher boyınsha qozǵalısqa aylanǵan&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.dougengelbart.org/content/view/145/000/|bet=Display-Selection Techniques for Text Manipulation – 1967 (AUGMENT, 133184) – Doug Engelbart Institute|avtor=Engelbart|at=Christina|jumıs=dougengelbart.org|qaralǵan sáne=2016-03-15}}&lt;/ref&gt;. «Barlıq demonstraciyalardıń anası» waqtında, Engelbarttıń toparı ózleriniń ekinshi áwlad, 3 túymeli tıshqanshasın shama menen bir jıl dawamında qollanıp atırǵan edi.

=== Birinshi domalaq sharlı tıshqansha ===
[[Fayl:Telefunken_Rollkugel_RKS_100-86.jpg|solğa|nobaý|1968-jılǵı shar tiykarındaǵı Telefunken Rollkugelsteuerung RKS 100-86]]
1968-jıl 2-oktyabrde, Engelbarttıń prototipinen úsh jıl keyin, biraq onıń jámiyetlik demonstraciyasınan eki aydan aslam waqıt burın, Rollkugelsteuerung (nemisshe «Trekbol basqarıwı») dep atalǵan tıshqansha qurılması nemis kompaniyası AEG-Telefunken tárepinen SIG 100 vektor grafikalıq terminalı ushın qosımsha kirgiziw qurılması retinde satıw broshyurasında kórsetilgen. Bul qurılma olardıń TR 86 process kompyuteri hám TR 440 tiykarǵı freymi átirapındaǵı sistemanıń bir bólegi edi. Bunnan da erterek trekbol qurılmasına tiykarlanǵan bul tıshqansha qurılması kompaniya tárepinen 1966-jılı parallel hám ǵárezsiz jańalıq ashıw barısında islep shıǵılǵan edi. Atı aytıp turǵanınday hám Engelbarttıń tıshqanshasınan ayırmashılıǵı, Telefunken modeli álleqashan sharǵa (diametri 40 mm, salmaǵı 40 g) hám eki mexanikalıq 4-bitlı aylanbalı poziciya transdyuserlerine iye bolǵan, olar Grey kodına uqsas jaǵdaylar menen hár qanday baǵıtta ańsat qozǵalıwǵa múmkinshilik bergen. Bitler kem degende eki izbe-iz jaǵday dawamında turaqlı qalǵan, bul dirildewdi saplastırıw talapların jeńillestirgen. Bul retlestiriw maǵlıwmatlardıń TR 86 aldıńǵı process kompyuterine hám uzaǵıraq aralıqtaǵı shama menen 50 bodlı teleks sızıqları arqalı jetkerip beriliwi ushın tańlanǵan. Ulıwma biyikligi shama menen 7 sm (2.8 dyuym) bolǵan, salmaǵı 465 gramm (16.4 unciya) qurılma shama menen 12 sm (4.7 dyuym) diametrli yarım shar tárizli quyma termoplastik korpusta bolıp, bir oraylıq basıw túymesine iye edi.
[[Fayl:Telefunken_Rollkugel_RKS_100-86_(bottom).jpg|oñğa|nobaý|Telefunken Rollkugel RKS 100-86 tıshqanshasınıń tómengi tárepi shardı kórsetedi]]
Joqarıda atap ótilgenindey, bul qurılma burınǵı trekbol sıyaqlı qurılmaǵa (ol da Rollkugel dep atalǵan) tiykarlanǵan bolıp, ol radar ushıw basqarıw pultlerine ornatılǵan edi. Bul trekbol dáslep Telefunken Konstanz kompaniyasında Rayner Mallebreyn basshılıǵındaǵı komanda tárepinen Germaniyanıń Bundesanstalt für Flugsicherung (Federallıq hawa qatnasın basqarıw) ushın islep shıǵılǵan edi. Ol sáykes jumıs stanciyası sisteması SAP 300 hám SIG 3001 terminalınıń bir bólegi bolıp, olar 1963-jıldan baslap joybarlanǵan hám islep shıǵılǵan edi. TR 440 tiykarǵı freymi ushın rawajlanıw 1965-jılı baslandı. Bul TR 86 process kompyuter sistemasınıń hám onıń SIG 100-86 terminalınıń islep shıǵılıwına alıp keldi. Universitet klienti menen bolǵan sáwbetten ilhamlanıp, Mallebreyn 1966-jılı bar bolǵan Rollkugel trekbolın «kerisinshe aylandırıp», jıljımalı tıshqansha sıyaqlı qurılmaǵa aylandırıw ideyasın oylap taptı, solay etip klientlerge burınǵı trekbol qurılması ushın montaj tesiklerin tesiwge tuwra kelmeytuǵın edi. Qurılma 1968-jıldıń basında tayar boldı, hám jaqtılı qálemler hám trekbollar menen birge, sol jıldıń aqırınan baslap olardıń sisteması ushın qosımsha kirgiziw qurılması retinde kommerciyalıq túrde usınıldı. Barlıq klientler bul qurılmanı satıp alıwdı tańlamadı, sebebi ol tiykarǵı freym ushın 20 million DM-ge shekemgi kelisimge qosımsha hár bir danası ushın 1,500 DM qosımsha shıǵın alıp keletuǵın edi, olardıń tek 46 sisteması satılǵan yaki ijaraǵa berilgen. Olar Germaniyanıń 20-dan aslam universitetlerine, sonıń ishinde RWTH Aachen, Berlin texnikalıq universiteti, Shtutgart universiteti hám Konstanc universitetlerine ornatıldı. 1972-jılı Myunxendegi Leybnic Superkompyuter Orayına ornatılǵan bir neshe Rollkugel tıshqanshaları muzeyde jaqsı saqlanǵan, basqa eki danası Shtutgart universitetiniń muzeyinde saqlanǵan, eki danası Gamburgta, Aaxennen kelgeni AQSHtaǵı Kompyuter tariyxı muzeyinde, al jáne bir úlgisi jaqında Paderborndaǵı Xaync Niksdorf MuzeylerForumına (HNF) sawǵa etilgen. Anekdotlıq maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, Telefunkenniń bul qurılmanı patentlew háreketi Germaniya Patent byurosı tárepinen dóretiwshilik jetispewshiligi sebepli biykar etilgen. Hawa qatnasın basqarıw sisteması ushın Mallebreyn komandası álleqashan displey aldında ultraseslik perde tiykarındaǵı kórsetpe qurılması túrinde sensorlı ekranlardıń aldın ala úlgisin islep shıqqan edi. 1970-jılı olar ótkizgish qaplamalı shiyshe ekran tiykarında «Touchinput-Einrichtung» («sensorlı kirgiziw qurılması») dep atalǵan qurılmanı islep shıqtı.

== Derekler ==
{{Derekler}}
__BÖLİDİMÖNDEMEW__
[[Kategoriya:Kompyuter arxitekturası]]</text>
      <sha1>makeeo306mummuiy2pqjyg6xjrmt3bm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kompyuter monitorı</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25629</id>
    <revision>
      <id>125690</id>
      <parentid>125355</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T11:12:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <origin>125690</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13282" sha1="p2r53yt5xsi3v4vlsw2vobfmciuxnet" xml:space="preserve">[[Fayl:MonitorLCDlcd.svg|nobaý|Tegis panelli displey (FPD) kompyuter monitorı]]
[[Fayl:Apple_AudioVision_14_Display.png|nobaý|Katod-nur trubkalı (CRT) kompyuter monitorı]]
'''Kompyuter monitorı''' — bul informaciyanı súwretli yamasa tekstli kóriniste kórsetetuǵın [[shıǵarıw qurılması]]. Óz aldına monitor vizual displey, qollap-quwatlaw elektronikası, quwat deregi, korpus, elektr jalǵaǵıshlar hám sırtqı paydalanıwshı basqarıw elementlerinen turadı.

Zamanagóy monitorlardaǵı displey ádette LED jaqtılandırıwı bar SKD (suyıq kristall displey) bolıp, 2010-jıllardan baslap CCFL jaqtılandırıwı bar SKD-lardı almastırdı. 2000-jıllardıń ortasına shekem kópshilik monitorlar súwret shıǵarıw texnologiyası retinde katod-nur trubkasın (CRT) paydalanǵan&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.eetimes.com/lcd-monitors-outsold-crts-in-q3-says-displaysearch/|bet=LCD monitors outsold CRTs in Q3, says DisplaySearch|sáne=9 December 2004|baspaxana=[[EE Times|Electronic Engineering Times]]|qaralǵan sáne=2022-10-18}}&lt;/ref&gt;. Monitor ádette óziniń bas kompyuterine DisplayPort, HDMI, USB-C, DVI yamasa VGA arqalı qosıladı. Monitorlar geyde kompyuterge qosılıw ushın basqa da menshikli jalǵaǵıshlar hám signallardı paydalanadı, biraq bul siyrek ushırasadı.

Dáslep kompyuter monitorları maǵlıwmatlardı qayta islew ushın, al televizorlar video ushın qollanılǵan. 1980-jıllardan baslap kompyuterler (hám olardıń monitorları) hám maǵlıwmatlardı qayta islew, hám video ushın qollanıla basladı, al [[Televizor|televizorlarǵa]] ayırım kompyuter funkciyaları qosıldı. 2010-jıldan baslap televizorlar menen [[kompyuter]] monitorlarınıń tipik displey proporciyası 4:3 ten 16:9 ǵa ózgerdi.

Zamanagóy kompyuter monitorları kóbinese televizorlar menen funkcional jaqtan almasıwǵa boladı hám kerisinshe. Kópshilik kompyuter monitorlarında integraciyalanǵan dinamikler, TV tyunerler yamasa aralıqtan basqarıw pultleri bolmaǵanlıqtan, kompyuter monitorın televizor retinde paydalanıw ushın DTA qutısı sıyaqlı sırtqı komponentler kerek bolıwı múmkin&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.differencebetween.net/technology/difference-between-tv-and-computer-monitor/|bet=Difference Between TV and Computer Monitor {{!}} Difference Between|til=en-US|jumıs=differencebetween.net|qaralǵan sáne=2018-01-15}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://technologyrental.com.au/monitor-rental/|bet=Difference Between laptop and Computer Monitor {{!}} Difference Between|til=en-US|jumıs=technologyrental.com.au|qaralǵan sáne=2021-04-27}}&lt;/ref&gt;.

== Tariyxı ==
Dáslepki elektron kompyuterlerdiń aldıńǵı panelleri lampochkalar toplamı menen úskenelengen bolıp, hár bir lampochkanıń jaǵdayı kompyuter ishindegi belgili bir registr bitiniń qosılǵan/óshirilgen jaǵdayın kórsetetuǵın edi. Bul kompyuterdi basqarıp atırǵan injenerlerge mashinanıń ishki jaǵdayın baqlawǵa múmkinshilik berdi, sonlıqtan bul jaqtılar paneli «monitor» dep atala basladı. Dáslepki monitorlar tek sheklengen muǵdarda informaciyanı kórsete alatuǵın hám júdá ótpeli bolǵanlıqtan, olar siyrek jaǵdaylarda programmanı shıǵarıw ushın qollanılǵan. Onıń ornına, tarmaqlı printer tiykarǵı shıǵarıw qurılması bolǵan, al monitor tek programmanıń jumısın qadaǵalaw menen sheklengen&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://homepage.cs.uri.edu/faculty/wolfe/book/Readings/Reading06.htm|bet=How Computers Work: Input and Output|jumıs=homepage.cs.uri.edu|qaralǵan sáne=2020-05-29}}&lt;/ref&gt;.

Kompyuter monitorları burın, ásirese Britaniya inglis tilinde, vizual displey qurılmaları (VDU) dep atalǵan&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.collinsdictionary.com/us/dictionary/english/visual-display-unit|bet=Visual display unit|jumıs=Collins English Dictionary|baspaxana=HarperCollins|qaralǵan sáne=2022-10-09}}&lt;/ref&gt;. Bul atama 1990-jıllarǵa kelip qollanıwdan shıqtı.

== Texnologiyalar ==
Kompyuter monitorları ushın bir neshe texnologiyalar qollanılǵan. XXI ásirge shekem kópshiligi katod-nur trubkaların paydalanǵan, biraq olar kóbinese LCD monitorları tárepinen almastırılǵan.

=== Katod-nur trubkası ===
Birinshi kompyuter monitorları katod-nur trubkaların (CRT) paydalanǵan. 1970-jıllardıń aqırında úy kompyuterleriniń payda bolıwına shekem, CRT qollanılǵan video displey terminalın (VDT) klaviatura hám jumıs stanciyasınıń basqa komponentleri menen birge úlken korpusta fizikalıq integraciyalaw ádettegi jaǵday edi, bul olardı tek qaǵaz teletayptı eliklewge sheklep qoyǵan edi, sonlıqtan dáslepki waqıtta olardı «shiyshe TTY» dep ataǵan. Displey monoxrom bolǵan hám zamanagóy monitorlarǵa salıstırǵanda ádewir anıq emes hám detalsız bolǵan, bul salıstırmalı túrde úlken tekstti paydalanıwdı talap etken hám bir waqıtta kórsetiletuǵın informaciya muǵdarın qattı sheklegen. Joqarı ajıratımlılıqtaǵı CRT displeyleri arnawlı áskeriy, sanaat hám ilimiy maqsetler ushın islep shıǵılǵan, biraq olar ulıwma qollanıw ushın júdá qımbat bolǵan; keń kommerciyalıq qollanıw 1972-jılı áste, biraq arzan Tektronix 4010 terminalınıń shıǵarılıwınan keyin imkaniyat jaratıldı.

Dáslepki úy kompyuterleriniń geyparaları (mısalı, TRS-80 hám Commodore PET) monoxrom CRT displeyleri menen sheklengen edi, biraq túrli reńli displey múmkinshiligi MOS 6500 seriyasına tiykarlanǵan bir neshe mashinalar ushın (mısalı, 1977-jılı shıǵarılǵan Apple II kompyuteri yamasa Atari 2600 konsoli) álleqashan múmkin bolǵan ózgeshelik edi, al túrli reńli shıǵarıw 1979-jılı shıǵarılǵan grafikalıq jaqtan anaǵurlım rawajlanǵan Atari 8-bitlik kompyuterleriniń ózgesheligi boldı. Eki kompyuter de ápiwayı túrli reńli televizordıń antenna terminallarına qosılıwı múmkin bolǵan yamasa optimal ajıratımlılıq hám reńli sapa ushın arnawlı islengen CRT túrli reńli monitor menen paydalanılıwı múmkin edi. Bir neshe jıl artta qalıp, 1981-jılı IBM Color Graphics Adapter'di shıǵardı, ol 320 × 200 piksel ajıratımlılıǵı menen tórt reńdi kórsete alǵan, yamasa eki reńde 640 × 200 piksel shıǵara alatuǵın edi. 1984-jılı IBM Enhanced Graphics Adapter-di shıǵardı, ol 16 reńdi shıǵara alatuǵın edi hám 640 × 350 ajıratımlılıqqa iye bolǵan&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.infodingo.com/electronics/computer-monitors/types-of-computer-monitors/crt/|bet=Cathode Ray Tube (CRT) Monitors|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110326184456/http://www.infodingo.com/electronics/computer-monitors/types-of-computer-monitors/crt/|arxivsáne=2011-03-26|baspaxana=Infodingo.com|qaralǵan sáne=2011-05-20}}&lt;/ref&gt;.

1980-jıllardıń aqırına kelip, túrli reńli progressiv skanerlew CRT monitorları keń tarqalǵan hám oǵada arzan boldı, al eń anıq prosyumer monitorları joqarı anıqlıqtaǵı videonı anıq kórsete alatuǵın edi. Bul 1970-jıllardan 1980-jıllarǵa shekem HDTV standartlastırıw boyınsha úziliksiz sátsiz urınıwlar fonında boldı, nátiyjede tutınıwshı SDTV-ler 2000-jıllarǵa shekem kompyuter CRT monitorlarınıń múmkinshiliklerinen artta qalıp, rawajlanbay qaldı. Keyingi on jıl dawamında maksimal displey ajıratımlılıǵı áste-aqırın arttı hám bahalar tómenlewin dawam etti, sebebi CRT texnologiyası jańa mıńjıllıqta [[Jeke kompyuter|JK]] monitor bazarında ústemlik etiwin dawam etti, biraz sebebi onı islep shıǵarıw arzanıraq bolıp qaldı&lt;ref name=&quot;pctech1&quot;&gt;{{Web deregi|url=http://www.pctechguide.com/crt-monitors|bet=CRT Monitors|arxivurl=https://web.archive.org/web/20110523052246/http://www.pctechguide.com/crt-monitors|arxivsáne=2011-05-23|baspaxana=PCTechGuide.Com|qaralǵan sáne=2011-05-20}}&lt;/ref&gt;. CRTler házirgi LCDlerge salıstırǵanda reń, kúlreń, qozǵalıs hám keshigiw boyınsha artıqmashlıqlardı usınadı, biraq sońǵılarǵa kirgizilgen jaqsılanıwlar bul ayırmashılıqlardı ádewir azayttı. Dáslepki LCD panelleriniń dinamikalıq diapazonı júdá tómen edi, hám tekst hám basqa qozǵalıssız grafika CRTge qaraǵanda anıǵıraq bolsa da, piksel keshigiwi dep atalatuǵın LCD ózgesheligi qozǵalmalı grafikanıń aytarlıqtay dárejede juwılǵan hám buldır kóriniwine alıp keldi.

=== Suyıq-kristallı displey ===
Suyıq kristallı displeylerdi (LCD) ámelge asırıw ushın bir neshe texnologiyalar qollanılǵan. 1990-jıllar dawamında LCD texnologiyasınıń kompyuter monitorları retinde tiykarǵı qollanılıwı noutbuklerde boldı, onda LCDlerdiń tómen quwat sarıplawı, jeńilligi hám kishi fizikalıq ólshemi CRTǵa salıstırǵanda joqarı bahanı aqladı. Ádette, bir noutbuk hár túrli displey opciyaları menen ósip baratuǵın baha noqatlarında usınılatuǵın edi: (aktiv yaki passiv) monoxrom, passiv túsli, yaki aktiv matricalı túsli (TFT). Kólem hám óndiris imkaniyatları jaqsılanǵannan keyin, monoxrom hám passiv túsli texnologiyalar kópshilik ónim qatarlarınan alıp taslandı.

TFT-LCD – bul LCDniń bir túri bolıp, házirgi waqıtta kompyuter monitorları ushın qollanılatuǵın ústem texnologiya bolıp esaplanadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.tftcentral.co.uk/articles/panel_technologies.htm#tn_film|bet=TFT Central|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170629182048/http://www.tftcentral.co.uk/articles/panel_technologies.htm#tn_film|arxivsáne=2017-06-29|sáne=29 September 2017|baspaxana=TFT Central|qaralǵan sáne=2017-09-29}}&lt;/ref&gt;.

Birinshi óz aldına LCD displeyleri 1990-jıllardıń ortasında joqarı bahalarda satıla basladı. Bahalar tómenlegen sayın olar kóbirek keń tarqaldı hám 1997-jılǵa kelip CRT monitorları menen básekilese basladı. Birinshi stol ústi LCD kompyuter monitorları arasında 1990-jıllardıń ortasında Eizo FlexScan L66, 1998-jılı SGI 1600SW, Apple Studio Display hám ViewSonic VP140[9] bar edi. 2003-jılı LCDler birinshi márte CRTlerden kóbirek satıldı hám kompyuter monitorları ushın tiykarǵı texnologiyaǵa aylandı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://dave.spalla.com/?p=55|bet=Boot Magazine 1998 – LCD Monitor Review|sáne=April 2012}}&lt;/ref&gt;. LCD monitorlarınıń CRT monitorlarına salıstırǵanda fizikalıq artıqmashlıqları - olardıń jeńilligi, kishirekligi hám az quwat jumsawı. Ónimlilik jaǵınan LCDler jıltıldawdı azaytadı yaki joq qıladı, bul kóz sharshawın azaytadı,&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=http://www.infodingo.com/electronics/computer-monitors/types-of-computer-monitors/lcd/why-choose-an-lcd.aspx|bet=Is the LCD monitor right for you?|arxivurl=https://web.archive.org/web/20101227071935/http://www.infodingo.com/electronics/computer-monitors/types-of-computer-monitors/lcd/why-choose-an-lcd.aspx|arxivsáne=2010-12-27|baspaxana=Infodingo.com|qaralǵan sáne=2011-05-20}}&lt;/ref&gt; tuwma ajıratımlılıqta anıǵıraq súwret beredi hám shaxmat taqtası kontrastlıǵı jaqsıraq. Ekinshi tárepten, CRT monitorları jaqsıraq qara reńge, kóriw múyeshlerine hám juwap beriw waqtına iye, qálegen tómenirek ajıratımlılıqtı aliasingsiz paydalana aladı hám joqarıraq jańartıw jiyiligi menen jıltıldawdı azaytıwǵa boladı,&lt;ref name=&quot;rr&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://reviewrooster.net/best-pc-monitor-2019/|bet=Refresh rate: A note-worthy factor for a PC monitor|sáne=26 September 2018|jumıs=Review Rooster}}&lt;/ref&gt; degen menen bul jıltıldawdı kópshilik LCDler sıyaqlı az jıltıldaytuǵın displeylerge salıstırǵanda qozǵalıs buldırlıǵın azaytıw ushın da paydalanıwǵa boladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://blurbusters.com/faq/crt-comparison/|bet=CRT Versus LCD|avtor=Mark|at=Rejhon|sáne=29 May 2019|baspaxana=Blur Busters|qaralǵan sáne=2022-10-18}}&lt;/ref&gt;. Kóriw ilimi sıyaqlı kóp qánigelesken tarawlar ele de CRTlerge ǵárezli, eń jaqsı LCD monitorları ortasha waqıtlıq dállikke erisken, sonlıqtan olar tek olardıń tómen keńisliklik dálligi áhmiyetsiz bolǵan jaǵdaylarda ǵana qollanıla aladı&lt;ref&gt;Masoud Ghodrati, Adam P. Morris, and Nicholas Seow Chiang Price (2015) The (un)suitability of modern liquid crystal displays (LCDs) for vision research. ''Frontiers in Psychology'', 6:303.{{Cite journal|title=The (un)suitability of modern liquid crystal displays (LCDs) for vision research}}&lt;/ref&gt;.

Joqarı dinamikalıq diapazon (HDR) kúlreńlerdiń dálligin jaqsılaw ushın joqarı klasslı LCD monitorlarına engizilgen. 2000-jıllardıń aqırınan baslap keń ekranlı LCD monitorları keń tarqaldı, bul biraz televizion seriallar, [[Film|kinofilmler]] hám video oyınlardıń keń ekranǵa ótiwi sebepli boldı, bul kvadrat tárizli monitorlardı olardı durıs kórsetiw ushın jaramsız etedi.

=== Organikalıq jaqtılıq shıǵarıwshı diod ===
Organikalıq jaqtılıq shıǵarıwshı diod (OLED) monitorları LCD hám CRT monitorlarınıń kópshilik artıqmashlıqların olardıń az ǵana kemshilikleri menen birge usınadı, biraq plazmalı paneller yaki erte CRTler sıyaqlı olar da kúyip ketiwden zıyan kóredi hám júdá qımbat.

== Derekler ==
{{Derekler}}
__BÖLİDİMÖNDEMEW__
[[Kategoriya:Kompyuter arxitekturası]]</text>
      <sha1>p2r53yt5xsi3v4vlsw2vobfmciuxnet</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Britaniya imperiyası</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25682</id>
    <revision>
      <id>125447</id>
      <timestamp>2025-07-10T12:05:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <comment>Created by translating the opening section from the page &quot;[[:ru:Special:Redirect/revision/145976554|Британская империя]]&quot;</comment>
      <origin>125447</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1639" sha1="57iyg2wdjr57oesjogw3k28ip7841bb" xml:space="preserve">'''Britaniya imperiyası''' ({{lang-en|British Empire}}) — metropoliya basshılıǵındaǵı koloniallıq imperiya, insaniyat tariyxında bar bolǵan mámleketler ishinde eń kóp aymaqqa iyelik etken, adam jasaytuǵın barlıq bes kontinentte koloniyalarǵa iye bolǵan.{{efn|Если считать достоверно установленной максимальную площадь [[Монгольская империя|Монгольской империи]].}} Imperiya 1919-jılǵa shekem en úlken maydanǵa iye edi (keyin basqarıwǵa alınǵan mandat hám qáwenderlik aymaqları imperiyanıń bir bólegi sıpatında qaralmaǵanda), sol waqitta Ullı Britaniya 31 878 965 km² ge (Buyuk Britaniya hám onıń burınǵı dominionları Avstraliya hám Jana Zelandiya házirge shekem dawagerlik etip atırǵan Antarktikadaǵı tán alınbaǵan hám de-fakto qadaǵalanbagan aymaqlardı esapqa almaǵanda) shekem bolǵan jerlerdi basqarǵan, bul jer júzindegi qurgaqlıqtıń shama menen 22% quraydı. Imperiya xalqının uliwma sanı shama menen 480 mln adamdı (insaniyattıń shama menen tórtten bir bólegi) quraǵan. [[Pax Britannica]] miyrası menen inglis tiliniń siyasat, sport, muzıka, transport, sawda hám basqa tarawlarda jáhándegi en keń tarqalǵan til sıpatında tutqan ornın túsindiriledi.{{sfn|Johnston|2008}}{{sfn|Porter|1998|name=Porter}}{{sfn|Sondhaus|2004}}

Britaniya imperiyası tariyxı házirgi kúnge shekem Amerika Qurama Shtatları, Kanada, Hindstan, Avstraliya, Jana Zelandiya, Singapur, Irlandiya, Germaniya, Franciya hám basqa kóplegen mámleketler turmısında úlken rol oynaydı.</text>
      <sha1>57iyg2wdjr57oesjogw3k28ip7841bb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125448</id>
      <parentid>125447</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:05:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125448</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1439" sha1="jx3o13kdrqkc5dcrpkdrofs3yzxo7eo" xml:space="preserve">'''Britaniya imperiyası''' ({{lang-en|British Empire}}) — metropoliya basshılıǵındaǵı koloniallıq imperiya, insaniyat tariyxında bar bolǵan mámleketler ishinde eń kóp aymaqqa iyelik etken, adam jasaytuǵın barlıq bes kontinentte koloniyalarǵa iye bolǵan. Imperiya 1919-jılǵa shekem en úlken maydanǵa iye edi (keyin basqarıwǵa alınǵan mandat hám qáwenderlik aymaqları imperiyanıń bir bólegi sıpatında qaralmaǵanda), sol waqitta Ullı Britaniya 31 878 965 km² ge (Buyuk Britaniya hám onıń burınǵı dominionları Avstraliya hám Jana Zelandiya házirge shekem dawagerlik etip atırǵan Antarktikadaǵı tán alınbaǵan hám de-fakto qadaǵalanbagan aymaqlardı esapqa almaǵanda) shekem bolǵan jerlerdi basqarǵan, bul jer júzindegi qurgaqlıqtıń shama menen 22% quraydı. Imperiya xalqının uliwma sanı shama menen 480 mln adamdı (insaniyattıń shama menen tórtten bir bólegi) quraǵan. [[Pax Britannica]] miyrası menen inglis tiliniń siyasat, sport, muzıka, transport, sawda hám basqa tarawlarda jáhándegi en keń tarqalǵan til sıpatında tutqan ornın túsindiriledi.{{sfn|Johnston|2008}}{{sfn|Porter|1998|name=Porter}}{{sfn|Sondhaus|2004}}

Britaniya imperiyası tariyxı házirgi kúnge shekem Amerika Qurama Shtatları, Kanada, Hindstan, Avstraliya, Jana Zelandiya, Singapur, Irlandiya, Germaniya, Franciya hám basqa kóplegen mámleketler turmısında úlken rol oynaydı.</text>
      <sha1>jx3o13kdrqkc5dcrpkdrofs3yzxo7eo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125449</id>
      <parentid>125448</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:06:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125449</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1443" sha1="h229sjuuvw50ljxxxlk4q6ptqnbq2ij" xml:space="preserve">'''Britaniya imperiyası''' ({{lang-en|British Empire}}) — [[metropoliya]] basshılıǵındaǵı koloniallıq imperiya, insaniyat tariyxında bar bolǵan mámleketler ishinde eń kóp aymaqqa iyelik etken, adam jasaytuǵın barlıq bes kontinentte koloniyalarǵa iye bolǵan. Imperiya 1919-jılǵa shekem en úlken maydanǵa iye edi (keyin basqarıwǵa alınǵan mandat hám qáwenderlik aymaqları imperiyanıń bir bólegi sıpatında qaralmaǵanda), sol waqitta Ullı Britaniya 31 878 965 km² ge (Buyuk Britaniya hám onıń burınǵı dominionları Avstraliya hám Jana Zelandiya házirge shekem dawagerlik etip atırǵan Antarktikadaǵı tán alınbaǵan hám de-fakto qadaǵalanbagan aymaqlardı esapqa almaǵanda) shekem bolǵan jerlerdi basqarǵan, bul jer júzindegi qurgaqlıqtıń shama menen 22% quraydı. Imperiya xalqının uliwma sanı shama menen 480 mln adamdı (insaniyattıń shama menen tórtten bir bólegi) quraǵan. [[Pax Britannica]] miyrası menen inglis tiliniń siyasat, sport, muzıka, transport, sawda hám basqa tarawlarda jáhándegi en keń tarqalǵan til sıpatında tutqan ornın túsindiriledi.{{sfn|Johnston|2008}}{{sfn|Porter|1998|name=Porter}}{{sfn|Sondhaus|2004}}

Britaniya imperiyası tariyxı házirgi kúnge shekem Amerika Qurama Shtatları, Kanada, Hindstan, Avstraliya, Jana Zelandiya, Singapur, Irlandiya, Germaniya, Franciya hám basqa kóplegen mámleketler turmısında úlken rol oynaydı.</text>
      <sha1>h229sjuuvw50ljxxxlk4q6ptqnbq2ij</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125450</id>
      <parentid>125449</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:06:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125450</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1456" sha1="9o5gn61yuftt42z0o1v1wvlpkbzquth" xml:space="preserve">'''Britaniya imperiyası''' ({{lang-en|British Empire}}) — [[metropoliya]] basshılıǵındaǵı [[Koloniya|koloniallıq imperiya]], insaniyat tariyxında bar bolǵan mámleketler ishinde eń kóp aymaqqa iyelik etken, adam jasaytuǵın barlıq bes kontinentte koloniyalarǵa iye bolǵan. Imperiya 1919-jılǵa shekem en úlken maydanǵa iye edi (keyin basqarıwǵa alınǵan mandat hám qáwenderlik aymaqları imperiyanıń bir bólegi sıpatında qaralmaǵanda), sol waqitta Ullı Britaniya 31 878 965 km² ge (Buyuk Britaniya hám onıń burınǵı dominionları Avstraliya hám Jana Zelandiya házirge shekem dawagerlik etip atırǵan Antarktikadaǵı tán alınbaǵan hám de-fakto qadaǵalanbagan aymaqlardı esapqa almaǵanda) shekem bolǵan jerlerdi basqarǵan, bul jer júzindegi qurgaqlıqtıń shama menen 22% quraydı. Imperiya xalqının uliwma sanı shama menen 480 mln adamdı (insaniyattıń shama menen tórtten bir bólegi) quraǵan. [[Pax Britannica]] miyrası menen inglis tiliniń siyasat, sport, muzıka, transport, sawda hám basqa tarawlarda jáhándegi en keń tarqalǵan til sıpatında tutqan ornın túsindiriledi.{{sfn|Johnston|2008}}{{sfn|Porter|1998|name=Porter}}{{sfn|Sondhaus|2004}}

Britaniya imperiyası tariyxı házirgi kúnge shekem Amerika Qurama Shtatları, Kanada, Hindstan, Avstraliya, Jana Zelandiya, Singapur, Irlandiya, Germaniya, Franciya hám basqa kóplegen mámleketler turmısında úlken rol oynaydı.</text>
      <sha1>9o5gn61yuftt42z0o1v1wvlpkbzquth</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125451</id>
      <parentid>125450</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:07:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125451</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1470" sha1="tnzqjbf6wssnkvtae503fcpyrvqo2ho" xml:space="preserve">'''Britaniya imperiyası''' ({{lang-en|British Empire}}) — [[metropoliya]] basshılıǵındaǵı [[Koloniya|koloniallıq imperiya]], insaniyat tariyxında bar bolǵan mámleketler ishinde eń kóp aymaqqa iyelik etken, adam jasaytuǵın barlıq bes [[Kontinent|kontinentte]] koloniyalarǵa iye bolǵan. Imperiya 1919-jılǵa shekem en úlken maydanǵa iye edi (keyin basqarıwǵa alınǵan mandat hám qáwenderlik aymaqları imperiyanıń bir bólegi sıpatında qaralmaǵanda), sol waqitta Ullı Britaniya 31 878 965 km² ge (Buyuk Britaniya hám onıń burınǵı dominionları Avstraliya hám Jana Zelandiya házirge shekem dawagerlik etip atırǵan Antarktikadaǵı tán alınbaǵan hám de-fakto qadaǵalanbagan aymaqlardı esapqa almaǵanda) shekem bolǵan jerlerdi basqarǵan, bul jer júzindegi qurgaqlıqtıń shama menen 22% quraydı. Imperiya xalqının uliwma sanı shama menen 480 mln adamdı (insaniyattıń shama menen tórtten bir bólegi) quraǵan. [[Pax Britannica]] miyrası menen inglis tiliniń siyasat, sport, muzıka, transport, sawda hám basqa tarawlarda jáhándegi en keń tarqalǵan til sıpatında tutqan ornın túsindiriledi.{{sfn|Johnston|2008}}{{sfn|Porter|1998|name=Porter}}{{sfn|Sondhaus|2004}}

Britaniya imperiyası tariyxı házirgi kúnge shekem Amerika Qurama Shtatları, Kanada, Hindstan, Avstraliya, Jana Zelandiya, Singapur, Irlandiya, Germaniya, Franciya hám basqa kóplegen mámleketler turmısında úlken rol oynaydı.</text>
      <sha1>tnzqjbf6wssnkvtae503fcpyrvqo2ho</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125452</id>
      <parentid>125451</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:07:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125452</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1479" sha1="eck697yhg3buwlpk6i6b1ll5tfjpdk4" xml:space="preserve">'''Britaniya imperiyası''' ({{lang-en|British Empire}}) — [[metropoliya]] basshılıǵındaǵı [[Koloniya|koloniallıq imperiya]], insaniyat tariyxında bar bolǵan mámleketler ishinde eń kóp aymaqqa iyelik etken, adam jasaytuǵın barlıq bes [[Kontinent|kontinentte]] koloniyalarǵa iye bolǵan. Imperiya [[1919|1919-jılǵa]] shekem en úlken maydanǵa iye edi (keyin basqarıwǵa alınǵan mandat hám qáwenderlik aymaqları imperiyanıń bir bólegi sıpatında qaralmaǵanda), sol waqitta Ullı Britaniya 31 878 965 km² ge (Buyuk Britaniya hám onıń burınǵı dominionları Avstraliya hám Jana Zelandiya házirge shekem dawagerlik etip atırǵan Antarktikadaǵı tán alınbaǵan hám de-fakto qadaǵalanbagan aymaqlardı esapqa almaǵanda) shekem bolǵan jerlerdi basqarǵan, bul jer júzindegi qurgaqlıqtıń shama menen 22% quraydı. Imperiya xalqının uliwma sanı shama menen 480 mln adamdı (insaniyattıń shama menen tórtten bir bólegi) quraǵan. [[Pax Britannica]] miyrası menen inglis tiliniń siyasat, sport, muzıka, transport, sawda hám basqa tarawlarda jáhándegi en keń tarqalǵan til sıpatında tutqan ornın túsindiriledi.{{sfn|Johnston|2008}}{{sfn|Porter|1998|name=Porter}}{{sfn|Sondhaus|2004}}

Britaniya imperiyası tariyxı házirgi kúnge shekem Amerika Qurama Shtatları, Kanada, Hindstan, Avstraliya, Jana Zelandiya, Singapur, Irlandiya, Germaniya, Franciya hám basqa kóplegen mámleketler turmısında úlken rol oynaydı.</text>
      <sha1>eck697yhg3buwlpk6i6b1ll5tfjpdk4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125453</id>
      <parentid>125452</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:07:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125453</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1483" sha1="n1xxdffki2gmp33s6sjquf0cu1r1v6e" xml:space="preserve">'''Britaniya imperiyası''' ({{lang-en|British Empire}}) — [[metropoliya]] basshılıǵındaǵı [[Koloniya|koloniallıq imperiya]], insaniyat tariyxında bar bolǵan mámleketler ishinde eń kóp aymaqqa iyelik etken, adam jasaytuǵın barlıq bes [[Kontinent|kontinentte]] koloniyalarǵa iye bolǵan. [[Imperiya]] [[1919|1919-jılǵa]] shekem en úlken maydanǵa iye edi (keyin basqarıwǵa alınǵan mandat hám qáwenderlik aymaqları imperiyanıń bir bólegi sıpatında qaralmaǵanda), sol waqitta Ullı Britaniya 31 878 965 km² ge (Buyuk Britaniya hám onıń burınǵı dominionları Avstraliya hám Jana Zelandiya házirge shekem dawagerlik etip atırǵan Antarktikadaǵı tán alınbaǵan hám de-fakto qadaǵalanbagan aymaqlardı esapqa almaǵanda) shekem bolǵan jerlerdi basqarǵan, bul jer júzindegi qurgaqlıqtıń shama menen 22% quraydı. Imperiya xalqının uliwma sanı shama menen 480 mln adamdı (insaniyattıń shama menen tórtten bir bólegi) quraǵan. [[Pax Britannica]] miyrası menen inglis tiliniń siyasat, sport, muzıka, transport, sawda hám basqa tarawlarda jáhándegi en keń tarqalǵan til sıpatında tutqan ornın túsindiriledi.{{sfn|Johnston|2008}}{{sfn|Porter|1998|name=Porter}}{{sfn|Sondhaus|2004}}

Britaniya imperiyası tariyxı házirgi kúnge shekem Amerika Qurama Shtatları, Kanada, Hindstan, Avstraliya, Jana Zelandiya, Singapur, Irlandiya, Germaniya, Franciya hám basqa kóplegen mámleketler turmısında úlken rol oynaydı.</text>
      <sha1>n1xxdffki2gmp33s6sjquf0cu1r1v6e</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125454</id>
      <parentid>125453</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:08:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125454</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1498" sha1="h9nmuzuq45ml072q75ooh8zacrjhh0q" xml:space="preserve">'''Britaniya imperiyası''' ({{lang-en|British Empire}}) — [[metropoliya]] basshılıǵındaǵı [[Koloniya|koloniallıq imperiya]], insaniyat tariyxında bar bolǵan mámleketler ishinde eń kóp aymaqqa iyelik etken, adam jasaytuǵın barlıq bes [[Kontinent|kontinentte]] koloniyalarǵa iye bolǵan. [[Imperiya]] [[1919|1919-jılǵa]] shekem en úlken maydanǵa iye edi (keyin basqarıwǵa alınǵan mandat hám qáwenderlik aymaqları imperiyanıń bir bólegi sıpatında qaralmaǵanda), sol waqitta Ullı Britaniya 31 878 965 km² ge (Buyuk Britaniya hám onıń burınǵı dominionları Avstraliya hám Jana Zelandiya házirge shekem dawagerlik etip atırǵan [[Antarktika|Antarktikadaǵı]] tán alınbaǵan hám de-fakto qadaǵalanbagan aymaqlardı esapqa almaǵanda) shekem bolǵan jerlerdi basqarǵan, bul jer júzindegi qurgaqlıqtıń shama menen 22% quraydı. Imperiya xalqının uliwma sanı shama menen 480 mln adamdı (insaniyattıń shama menen tórtten bir bólegi) quraǵan. [[Pax Britannica]] miyrası menen inglis tiliniń siyasat, sport, muzıka, transport, sawda hám basqa tarawlarda jáhándegi en keń tarqalǵan til sıpatında tutqan ornın túsindiriledi.{{sfn|Johnston|2008}}{{sfn|Porter|1998|name=Porter}}{{sfn|Sondhaus|2004}}

Britaniya imperiyası tariyxı házirgi kúnge shekem Amerika Qurama Shtatları, Kanada, Hindstan, Avstraliya, Jana Zelandiya, Singapur, Irlandiya, Germaniya, Franciya hám basqa kóplegen mámleketler turmısında úlken rol oynaydı.</text>
      <sha1>h9nmuzuq45ml072q75ooh8zacrjhh0q</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125455</id>
      <parentid>125454</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:09:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125455</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1502" sha1="37ddahu23tlp2mtdldexg4ysfpbnmte" xml:space="preserve">'''Britaniya imperiyası''' ({{lang-en|British Empire}}) — [[metropoliya]] basshılıǵındaǵı [[Koloniya|koloniallıq imperiya]], insaniyat tariyxında bar bolǵan mámleketler ishinde eń kóp aymaqqa iyelik etken, adam jasaytuǵın barlıq bes [[Kontinent|kontinentte]] koloniyalarǵa iye bolǵan. [[Imperiya]] [[1919|1919-jılǵa]] shekem en úlken maydanǵa iye edi (keyin basqarıwǵa alınǵan mandat hám qáwenderlik aymaqları imperiyanıń bir bólegi sıpatında qaralmaǵanda), sol waqitta Ullı Britaniya 31 878 965 km² ge (Buyuk Britaniya hám onıń burınǵı dominionları [[Avstraliya]] hám Jana Zelandiya házirge shekem dawagerlik etip atırǵan [[Antarktika|Antarktikadaǵı]] tán alınbaǵan hám de-fakto qadaǵalanbagan aymaqlardı esapqa almaǵanda) shekem bolǵan jerlerdi basqarǵan, bul jer júzindegi qurgaqlıqtıń shama menen 22% quraydı. Imperiya xalqının uliwma sanı shama menen 480 mln adamdı (insaniyattıń shama menen tórtten bir bólegi) quraǵan. [[Pax Britannica]] miyrası menen inglis tiliniń siyasat, sport, muzıka, transport, sawda hám basqa tarawlarda jáhándegi en keń tarqalǵan til sıpatında tutqan ornın túsindiriledi.{{sfn|Johnston|2008}}{{sfn|Porter|1998|name=Porter}}{{sfn|Sondhaus|2004}}

Britaniya imperiyası tariyxı házirgi kúnge shekem Amerika Qurama Shtatları, Kanada, Hindstan, Avstraliya, Jana Zelandiya, Singapur, Irlandiya, Germaniya, Franciya hám basqa kóplegen mámleketler turmısında úlken rol oynaydı.</text>
      <sha1>37ddahu23tlp2mtdldexg4ysfpbnmte</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125456</id>
      <parentid>125455</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:09:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125456</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1507" sha1="dzrod1hws9r33ghduueg980ahkhruf7" xml:space="preserve">'''Britaniya imperiyası''' ({{lang-en|British Empire}}) — [[metropoliya]] basshılıǵındaǵı [[Koloniya|koloniallıq imperiya]], insaniyat tariyxında bar bolǵan mámleketler ishinde eń kóp aymaqqa iyelik etken, adam jasaytuǵın barlıq bes [[Kontinent|kontinentte]] koloniyalarǵa iye bolǵan. [[Imperiya]] [[1919|1919-jılǵa]] shekem en úlken maydanǵa iye edi (keyin basqarıwǵa alınǵan mandat hám qáwenderlik aymaqları imperiyanıń bir bólegi sıpatında qaralmaǵanda), sol waqitta Ullı Britaniya 31 878 965 km² ge (Buyuk Britaniya hám onıń burınǵı dominionları [[Avstraliya]] hám [[Jańa Zelandiya]] házirge shekem dawagerlik etip atırǵan [[Antarktika|Antarktikadaǵı]] tán alınbaǵan hám de-fakto qadaǵalanbagan aymaqlardı esapqa almaǵanda) shekem bolǵan jerlerdi basqarǵan, bul jer júzindegi qurgaqlıqtıń shama menen 22% quraydı. Imperiya xalqının uliwma sanı shama menen 480 mln adamdı (insaniyattıń shama menen tórtten bir bólegi) quraǵan. [[Pax Britannica]] miyrası menen inglis tiliniń siyasat, sport, muzıka, transport, sawda hám basqa tarawlarda jáhándegi en keń tarqalǵan til sıpatında tutqan ornın túsindiriledi.{{sfn|Johnston|2008}}{{sfn|Porter|1998|name=Porter}}{{sfn|Sondhaus|2004}}

Britaniya imperiyası tariyxı házirgi kúnge shekem Amerika Qurama Shtatları, Kanada, Hindstan, Avstraliya, Jana Zelandiya, Singapur, Irlandiya, Germaniya, Franciya hám basqa kóplegen mámleketler turmısında úlken rol oynaydı.</text>
      <sha1>dzrod1hws9r33ghduueg980ahkhruf7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125457</id>
      <parentid>125456</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:09:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125457</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1511" sha1="n2ac0162rjsku4k8y9yv68tfy9r0vhk" xml:space="preserve">'''Britaniya imperiyası''' ({{lang-en|British Empire}}) — [[metropoliya]] basshılıǵındaǵı [[Koloniya|koloniallıq imperiya]], insaniyat tariyxında bar bolǵan mámleketler ishinde eń kóp aymaqqa iyelik etken, adam jasaytuǵın barlıq bes [[Kontinent|kontinentte]] koloniyalarǵa iye bolǵan. [[Imperiya]] [[1919|1919-jılǵa]] shekem en úlken maydanǵa iye edi (keyin basqarıwǵa alınǵan mandat hám qáwenderlik aymaqları imperiyanıń bir bólegi sıpatında qaralmaǵanda), sol waqitta Ullı Britaniya 31 878 965 km² ge ([[Ullı Britaniya]] hám onıń burınǵı dominionları [[Avstraliya]] hám [[Jańa Zelandiya]] házirge shekem dawagerlik etip atırǵan [[Antarktika|Antarktikadaǵı]] tán alınbaǵan hám de-fakto qadaǵalanbagan aymaqlardı esapqa almaǵanda) shekem bolǵan jerlerdi basqarǵan, bul jer júzindegi qurgaqlıqtıń shama menen 22% quraydı. Imperiya xalqının uliwma sanı shama menen 480 mln adamdı (insaniyattıń shama menen tórtten bir bólegi) quraǵan. [[Pax Britannica]] miyrası menen inglis tiliniń siyasat, sport, muzıka, transport, sawda hám basqa tarawlarda jáhándegi en keń tarqalǵan til sıpatında tutqan ornın túsindiriledi.{{sfn|Johnston|2008}}{{sfn|Porter|1998|name=Porter}}{{sfn|Sondhaus|2004}}

Britaniya imperiyası tariyxı házirgi kúnge shekem Amerika Qurama Shtatları, Kanada, Hindstan, Avstraliya, Jana Zelandiya, Singapur, Irlandiya, Germaniya, Franciya hám basqa kóplegen mámleketler turmısında úlken rol oynaydı.</text>
      <sha1>n2ac0162rjsku4k8y9yv68tfy9r0vhk</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125458</id>
      <parentid>125457</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:10:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125458</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1524" sha1="gggirsmf649n7qhhgtlog5zc9dfsyp9" xml:space="preserve">'''Britaniya imperiyası''' ({{lang-en|British Empire}}) — [[metropoliya]] basshılıǵındaǵı [[Koloniya|koloniallıq imperiya]], insaniyat tariyxında bar bolǵan mámleketler ishinde eń kóp aymaqqa iyelik etken, adam jasaytuǵın barlıq bes [[Kontinent|kontinentte]] koloniyalarǵa iye bolǵan. [[Imperiya]] [[1919|1919-jılǵa]] shekem en úlken maydanǵa iye edi (keyin basqarıwǵa alınǵan mandat hám qáwenderlik aymaqları imperiyanıń bir bólegi sıpatında qaralmaǵanda), sol waqitta Ullı Britaniya 31 878 965 km² ge ([[Ullı Britaniya]] hám onıń burınǵı [[Dominion|dominionları]] [[Avstraliya]] hám [[Jańa Zelandiya]] házirge shekem dawagerlik etip atırǵan [[Antarktika|Antarktikadaǵı]] tán alınbaǵan hám de-fakto qadaǵalanbagan aymaqlardı esapqa almaǵanda) shekem bolǵan jerlerdi basqarǵan, bul jer júzindegi qurgaqlıqtıń shama menen 22% quraydı. Imperiya xalqının uliwma sanı shama menen 480 mln adamdı (insaniyattıń shama menen tórtten bir bólegi) quraǵan. [[Pax Britannica]] miyrası menen inglis tiliniń siyasat, sport, muzıka, transport, sawda hám basqa tarawlarda jáhándegi en keń tarqalǵan til sıpatında tutqan ornın túsindiriledi.{{sfn|Johnston|2008}}{{sfn|Porter|1998|name=Porter}}{{sfn|Sondhaus|2004}}

Britaniya imperiyası tariyxı házirgi kúnge shekem Amerika Qurama Shtatları, Kanada, Hindstan, Avstraliya, Jana Zelandiya, Singapur, Irlandiya, Germaniya, Franciya hám basqa kóplegen mámleketler turmısında úlken rol oynaydı.</text>
      <sha1>gggirsmf649n7qhhgtlog5zc9dfsyp9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125459</id>
      <parentid>125458</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:10:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125459</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1540" sha1="sgck6nswecajimuzabzpu9oz4ksg584" xml:space="preserve">'''Britaniya imperiyası''' ({{lang-en|British Empire}}) — [[metropoliya]] basshılıǵındaǵı [[Koloniya|koloniallıq imperiya]], insaniyat tariyxında bar bolǵan mámleketler ishinde eń kóp aymaqqa iyelik etken, adam jasaytuǵın barlıq bes [[Kontinent|kontinentte]] koloniyalarǵa iye bolǵan. [[Imperiya]] [[1919|1919-jılǵa]] shekem en úlken maydanǵa iye edi (keyin basqarıwǵa alınǵan mandat hám qáwenderlik aymaqları imperiyanıń bir bólegi sıpatında qaralmaǵanda), sol waqitta Ullı Britaniya 31 878 965 km² ge ([[Ullı Britaniya]] hám onıń burınǵı [[Dominion|dominionları]] [[Avstraliya]] hám [[Jańa Zelandiya]] házirge shekem dawagerlik etip atırǵan [[Antarktika|Antarktikadaǵı]] tán alınbaǵan hám de-fakto qadaǵalanbagan aymaqlardı esapqa almaǵanda) shekem bolǵan jerlerdi basqarǵan, bul jer júzindegi qurgaqlıqtıń shama menen 22% quraydı. Imperiya xalqının uliwma sanı shama menen 480 mln adamdı (insaniyattıń shama menen tórtten bir bólegi) quraǵan. [[Pax Britannica]] miyrası menen inglis tiliniń siyasat, sport, muzıka, transport, sawda hám basqa tarawlarda jáhándegi en keń tarqalǵan til sıpatında tutqan ornın túsindiriledi.{{sfn|Johnston|2008}}{{sfn|Porter|1998|name=Porter}}{{sfn|Sondhaus|2004}}

Britaniya imperiyası tariyxı házirgi kúnge shekem Amerika Qurama Shtatları, Kanada, Hindstan, Avstraliya, Jana Zelandiya, Singapur, Irlandiya, Germaniya, Franciya hám basqa kóplegen mámleketler turmısında úlken rol oynaydı.

== Derekler ==</text>
      <sha1>sgck6nswecajimuzabzpu9oz4ksg584</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125460</id>
      <parentid>125459</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:11:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125460</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1557" sha1="1fgppskkk7fcn4cf779u5dupf2vbczi" xml:space="preserve">'''Britaniya imperiyası''' ({{lang-en|British Empire}}) — [[metropoliya]] basshılıǵındaǵı [[Koloniya|koloniallıq imperiya]], insaniyat tariyxında bar bolǵan mámleketler ishinde eń kóp aymaqqa iyelik etken, adam jasaytuǵın barlıq bes [[Kontinent|kontinentte]] koloniyalarǵa iye bolǵan. [[Imperiya]] [[1919|1919-jılǵa]] shekem en úlken maydanǵa iye edi (keyin basqarıwǵa alınǵan mandat hám qáwenderlik aymaqları imperiyanıń bir bólegi sıpatında qaralmaǵanda), sol waqitta Ullı Britaniya 31 878 965 km² ge ([[Ullı Britaniya]] hám onıń burınǵı [[Dominion|dominionları]] [[Avstraliya]] hám [[Jańa Zelandiya]] házirge shekem dawagerlik etip atırǵan [[Antarktika|Antarktikadaǵı]] tán alınbaǵan hám de-fakto qadaǵalanbagan aymaqlardı esapqa almaǵanda) shekem bolǵan jerlerdi basqarǵan, bul jer júzindegi qurgaqlıqtıń shama menen 22% quraydı. Imperiya xalqının uliwma sanı shama menen 480 mln adamdı (insaniyattıń shama menen tórtten bir bólegi) quraǵan. [[Pax Britannica]] miyrası menen inglis tiliniń siyasat, sport, muzıka, transport, sawda hám basqa tarawlarda jáhándegi en keń tarqalǵan til sıpatında tutqan ornın túsindiriledi.{{sfn|Johnston|2008}}{{sfn|Porter|1998|name=Porter}}{{sfn|Sondhaus|2004}}

Britaniya imperiyası tariyxı házirgi kúnge shekem Amerika Qurama Shtatları, Kanada, Hindstan, Avstraliya, Jana Zelandiya, Singapur, Irlandiya, Germaniya, Franciya hám basqa kóplegen mámleketler turmısında úlken rol oynaydı.

== Kózqaras ==

== Derekler ==</text>
      <sha1>1fgppskkk7fcn4cf779u5dupf2vbczi</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125461</id>
      <parentid>125460</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:12:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <comment>/* Kózqaras */</comment>
      <origin>125461</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1628" sha1="od0botfplvjeyp640kegloee8zckzy3" xml:space="preserve">'''Britaniya imperiyası''' ({{lang-en|British Empire}}) — [[metropoliya]] basshılıǵındaǵı [[Koloniya|koloniallıq imperiya]], insaniyat tariyxında bar bolǵan mámleketler ishinde eń kóp aymaqqa iyelik etken, adam jasaytuǵın barlıq bes [[Kontinent|kontinentte]] koloniyalarǵa iye bolǵan. [[Imperiya]] [[1919|1919-jılǵa]] shekem en úlken maydanǵa iye edi (keyin basqarıwǵa alınǵan mandat hám qáwenderlik aymaqları imperiyanıń bir bólegi sıpatında qaralmaǵanda), sol waqitta Ullı Britaniya 31 878 965 km² ge ([[Ullı Britaniya]] hám onıń burınǵı [[Dominion|dominionları]] [[Avstraliya]] hám [[Jańa Zelandiya]] házirge shekem dawagerlik etip atırǵan [[Antarktika|Antarktikadaǵı]] tán alınbaǵan hám de-fakto qadaǵalanbagan aymaqlardı esapqa almaǵanda) shekem bolǵan jerlerdi basqarǵan, bul jer júzindegi qurgaqlıqtıń shama menen 22% quraydı. Imperiya xalqının uliwma sanı shama menen 480 mln adamdı (insaniyattıń shama menen tórtten bir bólegi) quraǵan. [[Pax Britannica]] miyrası menen inglis tiliniń siyasat, sport, muzıka, transport, sawda hám basqa tarawlarda jáhándegi en keń tarqalǵan til sıpatında tutqan ornın túsindiriledi.{{sfn|Johnston|2008}}{{sfn|Porter|1998|name=Porter}}{{sfn|Sondhaus|2004}}

Britaniya imperiyası tariyxı házirgi kúnge shekem Amerika Qurama Shtatları, Kanada, Hindstan, Avstraliya, Jana Zelandiya, Singapur, Irlandiya, Germaniya, Franciya hám basqa kóplegen mámleketler turmısında úlken rol oynaydı.

== Kózqaras ==
[[Fayl:British America.png|sol|300px|nobaý|[[Britaniya Amerikası]]]]

== Derekler ==</text>
      <sha1>od0botfplvjeyp640kegloee8zckzy3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125462</id>
      <parentid>125461</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:14:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <comment>/* Kózqaras */</comment>
      <origin>125462</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2033" sha1="7yojagyfqmkc8933jkh8pte37mzo56v" xml:space="preserve">'''Britaniya imperiyası''' ({{lang-en|British Empire}}) — [[metropoliya]] basshılıǵındaǵı [[Koloniya|koloniallıq imperiya]], insaniyat tariyxında bar bolǵan mámleketler ishinde eń kóp aymaqqa iyelik etken, adam jasaytuǵın barlıq bes [[Kontinent|kontinentte]] koloniyalarǵa iye bolǵan. [[Imperiya]] [[1919|1919-jılǵa]] shekem en úlken maydanǵa iye edi (keyin basqarıwǵa alınǵan mandat hám qáwenderlik aymaqları imperiyanıń bir bólegi sıpatında qaralmaǵanda), sol waqitta Ullı Britaniya 31 878 965 km² ge ([[Ullı Britaniya]] hám onıń burınǵı [[Dominion|dominionları]] [[Avstraliya]] hám [[Jańa Zelandiya]] házirge shekem dawagerlik etip atırǵan [[Antarktika|Antarktikadaǵı]] tán alınbaǵan hám de-fakto qadaǵalanbagan aymaqlardı esapqa almaǵanda) shekem bolǵan jerlerdi basqarǵan, bul jer júzindegi qurgaqlıqtıń shama menen 22% quraydı. Imperiya xalqının uliwma sanı shama menen 480 mln adamdı (insaniyattıń shama menen tórtten bir bólegi) quraǵan. [[Pax Britannica]] miyrası menen inglis tiliniń siyasat, sport, muzıka, transport, sawda hám basqa tarawlarda jáhándegi en keń tarqalǵan til sıpatında tutqan ornın túsindiriledi.{{sfn|Johnston|2008}}{{sfn|Porter|1998|name=Porter}}{{sfn|Sondhaus|2004}}

Britaniya imperiyası tariyxı házirgi kúnge shekem Amerika Qurama Shtatları, Kanada, Hindstan, Avstraliya, Jana Zelandiya, Singapur, Irlandiya, Germaniya, Franciya hám basqa kóplegen mámleketler turmısında úlken rol oynaydı.

== Kózqaras ==
[[Fayl:British America.png|sol|300px|nobaý|[[Britaniya Amerikası]]]]

Britaniya imperiyası eki júz jıldan aslam waqıt dawamında ósip bardı. Úlken mámlekettıń keńeyiwiniń kulminaciyası sıpatında XX ásirdiń basların esaplaw qabıl etilgen. Bul waqıtta barlıq materiklerdegi hár qıylı aymaqlardıń hár qıylılıǵın haqılı túrde «basında quyash hesh qashan batpaytuǵın» imperiya dep ataydı&lt;ref&gt;[[#refJackson2013|Jackson]], pp. 5-6.&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==</text>
      <sha1>7yojagyfqmkc8933jkh8pte37mzo56v</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125463</id>
      <parentid>125462</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:17:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <comment>/* Kózqaras */</comment>
      <origin>125463</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3121" sha1="1j9bg5qv4jpcwrkg20bqdhqkqp2ooxz" xml:space="preserve">'''Britaniya imperiyası''' ({{lang-en|British Empire}}) — [[metropoliya]] basshılıǵındaǵı [[Koloniya|koloniallıq imperiya]], insaniyat tariyxında bar bolǵan mámleketler ishinde eń kóp aymaqqa iyelik etken, adam jasaytuǵın barlıq bes [[Kontinent|kontinentte]] koloniyalarǵa iye bolǵan. [[Imperiya]] [[1919|1919-jılǵa]] shekem en úlken maydanǵa iye edi (keyin basqarıwǵa alınǵan mandat hám qáwenderlik aymaqları imperiyanıń bir bólegi sıpatında qaralmaǵanda), sol waqitta Ullı Britaniya 31 878 965 km² ge ([[Ullı Britaniya]] hám onıń burınǵı [[Dominion|dominionları]] [[Avstraliya]] hám [[Jańa Zelandiya]] házirge shekem dawagerlik etip atırǵan [[Antarktika|Antarktikadaǵı]] tán alınbaǵan hám de-fakto qadaǵalanbagan aymaqlardı esapqa almaǵanda) shekem bolǵan jerlerdi basqarǵan, bul jer júzindegi qurgaqlıqtıń shama menen 22% quraydı. Imperiya xalqının uliwma sanı shama menen 480 mln adamdı (insaniyattıń shama menen tórtten bir bólegi) quraǵan. [[Pax Britannica]] miyrası menen inglis tiliniń siyasat, sport, muzıka, transport, sawda hám basqa tarawlarda jáhándegi en keń tarqalǵan til sıpatında tutqan ornın túsindiriledi.{{sfn|Johnston|2008}}{{sfn|Porter|1998|name=Porter}}{{sfn|Sondhaus|2004}}

Britaniya imperiyası tariyxı házirgi kúnge shekem Amerika Qurama Shtatları, Kanada, Hindstan, Avstraliya, Jana Zelandiya, Singapur, Irlandiya, Germaniya, Franciya hám basqa kóplegen mámleketler turmısında úlken rol oynaydı.

== Kózqaras ==
[[Fayl:British America.png|sol|300px|nobaý|[[Britaniya Amerikası]]]]

Britaniya imperiyası eki júz jıldan aslam waqıt dawamında ósip bardı. Úlken mámlekettıń keńeyiwiniń kulminaciyası sıpatında XX ásirdiń basların esaplaw qabıl etilgen. Bul waqıtta barlıq materiklerdegi hár qıylı aymaqlardıń hár qıylılıǵın haqılı túrde «basında quyash hesh qashan batpaytuǵın» imperiya dep ataydı&lt;ref&gt;[[#refJackson2013|Jackson]], pp. 5-6.&lt;/ref&gt;.

Tártipke salıw hám basıp alıwlardıń keńeyiw basqıshları sawda hám diplomatiyanıń salıstırmalı tınısh basqıshınan baslandı. Imperiya Britaniya texnologiyaları, sawdası, inglis tili hám basqarıw formalarınıń pútkil dúnya boylap tarqalıwına úles qosti. Imperiya gegemonligi ekonomikalıq ósiw hám Ullı Britaniyanıń kóplegen mámleketler siyasatına tásiri ushın sheshiwshi áhmiyetke iye. Koloniyalardıń dúziliwinen kórinip turǵanınday, Britaniya imperiyasınıń tásiri ádewir anıq emes xarakterge iye edi. Koloniyaǵa inglis tili, Ullı Britaniyanıń ózine uqsatıp jaratılǵan hákimshilik hám huqiqiy tiykarlar alıp kelindi. Birlesken Ullı Britaniyanı dekolonizaciyalaw processinde burınǵı koloniyalarda parlament demokratiyası hám nizam ústinligin engiziwge urınıw boldı hám hár túrli dárejedegi jetiskenliklerge erisildi. Kópshilik koloniyalar Milletler Doslıq Awqamı olardı psixologiyalıq jaqtan Imperiya menen almastıradı, degen sheshimge keldi&lt;ref&gt;Brendon, p. 660.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[#refOHBEv4|Brown]]&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==</text>
      <sha1>1j9bg5qv4jpcwrkg20bqdhqkqp2ooxz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125464</id>
      <parentid>125463</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:18:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <comment>/* Kózqaras */</comment>
      <origin>125464</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3646" sha1="pcx621adqw1936phmu40lbscj5091mr" xml:space="preserve">'''Britaniya imperiyası''' ({{lang-en|British Empire}}) — [[metropoliya]] basshılıǵındaǵı [[Koloniya|koloniallıq imperiya]], insaniyat tariyxında bar bolǵan mámleketler ishinde eń kóp aymaqqa iyelik etken, adam jasaytuǵın barlıq bes [[Kontinent|kontinentte]] koloniyalarǵa iye bolǵan. [[Imperiya]] [[1919|1919-jılǵa]] shekem en úlken maydanǵa iye edi (keyin basqarıwǵa alınǵan mandat hám qáwenderlik aymaqları imperiyanıń bir bólegi sıpatında qaralmaǵanda), sol waqitta Ullı Britaniya 31 878 965 km² ge ([[Ullı Britaniya]] hám onıń burınǵı [[Dominion|dominionları]] [[Avstraliya]] hám [[Jańa Zelandiya]] házirge shekem dawagerlik etip atırǵan [[Antarktika|Antarktikadaǵı]] tán alınbaǵan hám de-fakto qadaǵalanbagan aymaqlardı esapqa almaǵanda) shekem bolǵan jerlerdi basqarǵan, bul jer júzindegi qurgaqlıqtıń shama menen 22% quraydı. Imperiya xalqının uliwma sanı shama menen 480 mln adamdı (insaniyattıń shama menen tórtten bir bólegi) quraǵan. [[Pax Britannica]] miyrası menen inglis tiliniń siyasat, sport, muzıka, transport, sawda hám basqa tarawlarda jáhándegi en keń tarqalǵan til sıpatında tutqan ornın túsindiriledi.{{sfn|Johnston|2008}}{{sfn|Porter|1998|name=Porter}}{{sfn|Sondhaus|2004}}

Britaniya imperiyası tariyxı házirgi kúnge shekem Amerika Qurama Shtatları, Kanada, Hindstan, Avstraliya, Jana Zelandiya, Singapur, Irlandiya, Germaniya, Franciya hám basqa kóplegen mámleketler turmısında úlken rol oynaydı.

== Kózqaras ==
[[Fayl:British America.png|sol|300px|nobaý|[[Britaniya Amerikası]]]]

Britaniya imperiyası eki júz jıldan aslam waqıt dawamında ósip bardı. Úlken mámlekettıń keńeyiwiniń kulminaciyası sıpatında XX ásirdiń basların esaplaw qabıl etilgen. Bul waqıtta barlıq materiklerdegi hár qıylı aymaqlardıń hár qıylılıǵın haqılı túrde «basında quyash hesh qashan batpaytuǵın» imperiya dep ataydı&lt;ref&gt;[[#refJackson2013|Jackson]], pp. 5-6.&lt;/ref&gt;.

Tártipke salıw hám basıp alıwlardıń keńeyiw basqıshları sawda hám diplomatiyanıń salıstırmalı tınısh basqıshınan baslandı. Imperiya Britaniya texnologiyaları, sawdası, inglis tili hám basqarıw formalarınıń pútkil dúnya boylap tarqalıwına úles qosti. Imperiya gegemonligi ekonomikalıq ósiw hám Ullı Britaniyanıń kóplegen mámleketler siyasatına tásiri ushın sheshiwshi áhmiyetke iye. Koloniyalardıń dúziliwinen kórinip turǵanınday, Britaniya imperiyasınıń tásiri ádewir anıq emes xarakterge iye edi. Koloniyaǵa inglis tili, Ullı Britaniyanıń ózine uqsatıp jaratılǵan hákimshilik hám huqiqiy tiykarlar alıp kelindi. Birlesken Ullı Britaniyanı dekolonizaciyalaw processinde burınǵı koloniyalarda parlament demokratiyası hám nizam ústinligin engiziwge urınıw boldı hám hár túrli dárejedegi jetiskenliklerge erisildi. Kópshilik koloniyalar Milletler Doslıq Awqamı olardı psixologiyalıq jaqtan Imperiya menen almastıradı, degen sheshimge keldi&lt;ref&gt;Brendon, p. 660.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[#refOHBEv4|Brown]]&lt;/ref&gt;.

Britaniya koloniyaları tiykarınan Ullı Britaniya ekonomikalıq máplerine xizmet etti. Emigrantlar koloniyalarında ǵárezsiz ekonomikanı qáliplestiriw ushın infrastruktura jaratılǵan bolsa da, Afrika hám Aziyanıń tropikalıq aymaqlarında olar tek shiyki zat jetkerip beriwshi rolin oynadı hám infrastrukturanıń minimal bólegin aldı. Búgingi kúnde kóplegen kem rawajlanǵan mámleketler ({{lang-en|Less developed countries}}) ekonomikası kóbinese shiyki zat resursların eksport etiwge baylanıslı.

== Derekler ==</text>
      <sha1>pcx621adqw1936phmu40lbscj5091mr</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125465</id>
      <parentid>125464</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:20:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <comment>/* Kózqaras */</comment>
      <origin>125465</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4554" sha1="3myb7aajjzz5rwr7x74yzzdogscf69i" xml:space="preserve">'''Britaniya imperiyası''' ({{lang-en|British Empire}}) — [[metropoliya]] basshılıǵındaǵı [[Koloniya|koloniallıq imperiya]], insaniyat tariyxında bar bolǵan mámleketler ishinde eń kóp aymaqqa iyelik etken, adam jasaytuǵın barlıq bes [[Kontinent|kontinentte]] koloniyalarǵa iye bolǵan. [[Imperiya]] [[1919|1919-jılǵa]] shekem en úlken maydanǵa iye edi (keyin basqarıwǵa alınǵan mandat hám qáwenderlik aymaqları imperiyanıń bir bólegi sıpatında qaralmaǵanda), sol waqitta Ullı Britaniya 31 878 965 km² ge ([[Ullı Britaniya]] hám onıń burınǵı [[Dominion|dominionları]] [[Avstraliya]] hám [[Jańa Zelandiya]] házirge shekem dawagerlik etip atırǵan [[Antarktika|Antarktikadaǵı]] tán alınbaǵan hám de-fakto qadaǵalanbagan aymaqlardı esapqa almaǵanda) shekem bolǵan jerlerdi basqarǵan, bul jer júzindegi qurgaqlıqtıń shama menen 22% quraydı. Imperiya xalqının uliwma sanı shama menen 480 mln adamdı (insaniyattıń shama menen tórtten bir bólegi) quraǵan. [[Pax Britannica]] miyrası menen inglis tiliniń siyasat, sport, muzıka, transport, sawda hám basqa tarawlarda jáhándegi en keń tarqalǵan til sıpatında tutqan ornın túsindiriledi.{{sfn|Johnston|2008}}{{sfn|Porter|1998|name=Porter}}{{sfn|Sondhaus|2004}}

Britaniya imperiyası tariyxı házirgi kúnge shekem Amerika Qurama Shtatları, Kanada, Hindstan, Avstraliya, Jana Zelandiya, Singapur, Irlandiya, Germaniya, Franciya hám basqa kóplegen mámleketler turmısında úlken rol oynaydı.

== Kózqaras ==
[[Fayl:British America.png|sol|300px|nobaý|[[Britaniya Amerikası]]]]

Britaniya imperiyası eki júz jıldan aslam waqıt dawamında ósip bardı. Úlken mámlekettıń keńeyiwiniń kulminaciyası sıpatında XX ásirdiń basların esaplaw qabıl etilgen. Bul waqıtta barlıq materiklerdegi hár qıylı aymaqlardıń hár qıylılıǵın haqılı túrde «basında quyash hesh qashan batpaytuǵın» imperiya dep ataydı&lt;ref&gt;[[#refJackson2013|Jackson]], pp. 5-6.&lt;/ref&gt;.

Tártipke salıw hám basıp alıwlardıń keńeyiw basqıshları sawda hám diplomatiyanıń salıstırmalı tınısh basqıshınan baslandı. Imperiya Britaniya texnologiyaları, sawdası, inglis tili hám basqarıw formalarınıń pútkil dúnya boylap tarqalıwına úles qosti. Imperiya gegemonligi ekonomikalıq ósiw hám Ullı Britaniyanıń kóplegen mámleketler siyasatına tásiri ushın sheshiwshi áhmiyetke iye. Koloniyalardıń dúziliwinen kórinip turǵanınday, Britaniya imperiyasınıń tásiri ádewir anıq emes xarakterge iye edi. Koloniyaǵa inglis tili, Ullı Britaniyanıń ózine uqsatıp jaratılǵan hákimshilik hám huqiqiy tiykarlar alıp kelindi. Birlesken Ullı Britaniyanı dekolonizaciyalaw processinde burınǵı koloniyalarda parlament demokratiyası hám nizam ústinligin engiziwge urınıw boldı hám hár túrli dárejedegi jetiskenliklerge erisildi. Kópshilik koloniyalar Milletler Doslıq Awqamı olardı psixologiyalıq jaqtan Imperiya menen almastıradı, degen sheshimge keldi&lt;ref&gt;Brendon, p. 660.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[#refOHBEv4|Brown]]&lt;/ref&gt;.

Britaniya koloniyaları tiykarınan Ullı Britaniya ekonomikalıq máplerine xizmet etti. Emigrantlar koloniyalarında ǵárezsiz ekonomikanı qáliplestiriw ushın infrastruktura jaratılǵan bolsa da, Afrika hám Aziyanıń tropikalıq aymaqlarında olar tek shiyki zat jetkerip beriwshi rolin oynadı hám infrastrukturanıń minimal bólegin aldı. Búgingi kúnde kóplegen kem rawajlanǵan mámleketler ({{lang-en|Less developed countries}}) ekonomikası kóbinese shiyki zat resursların eksport etiwge baylanıslı.

Britaniya imperiyasınıń sırtqı siyasatı nátiyjesinde keńeyip barıwı anglosakslardıń «etnik ayrıqshalıǵı», «basıp alıwshılar rasasınıń ústinligi» principine tiykarlanǵan edi&lt;ref name=&quot;Hutchins&quot;&gt;Francis Hutchins, The Illusion of Permanence. British Imperialism (Princeton, 1967), S. 133&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Mason&quot;&gt;zitiert Philip Mason, Prospero’s Magic. Some thoughts on Class and Race (London, 1962), S. I&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Collis&quot;&gt;Maurice Collis, Trials in Burma (London, 1953), p. 191, 194f, 207, 21 Iff&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Саркисянц&quot;&gt;[[Саркисянц, Мануэль|М. Саркисянц]] [http://scepsis.net/library/id_2070.html Английские корни немецкого фашизма От британской к австро-баварской «расе господ»] {{Wayback|url=http://scepsis.net/library/id_2070.html |date=20131006221527 }}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==</text>
      <sha1>3myb7aajjzz5rwr7x74yzzdogscf69i</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125466</id>
      <parentid>125465</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:22:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <comment>/* Kózqaras */</comment>
      <origin>125466</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5307" sha1="5mqutq2q5044k1jamwrm0mbdanekv6j" xml:space="preserve">'''Britaniya imperiyası''' ({{lang-en|British Empire}}) — [[metropoliya]] basshılıǵındaǵı [[Koloniya|koloniallıq imperiya]], insaniyat tariyxında bar bolǵan mámleketler ishinde eń kóp aymaqqa iyelik etken, adam jasaytuǵın barlıq bes [[Kontinent|kontinentte]] koloniyalarǵa iye bolǵan. [[Imperiya]] [[1919|1919-jılǵa]] shekem en úlken maydanǵa iye edi (keyin basqarıwǵa alınǵan mandat hám qáwenderlik aymaqları imperiyanıń bir bólegi sıpatında qaralmaǵanda), sol waqitta Ullı Britaniya 31 878 965 km² ge ([[Ullı Britaniya]] hám onıń burınǵı [[Dominion|dominionları]] [[Avstraliya]] hám [[Jańa Zelandiya]] házirge shekem dawagerlik etip atırǵan [[Antarktika|Antarktikadaǵı]] tán alınbaǵan hám de-fakto qadaǵalanbagan aymaqlardı esapqa almaǵanda) shekem bolǵan jerlerdi basqarǵan, bul jer júzindegi qurgaqlıqtıń shama menen 22% quraydı. Imperiya xalqının uliwma sanı shama menen 480 mln adamdı (insaniyattıń shama menen tórtten bir bólegi) quraǵan. [[Pax Britannica]] miyrası menen inglis tiliniń siyasat, sport, muzıka, transport, sawda hám basqa tarawlarda jáhándegi en keń tarqalǵan til sıpatında tutqan ornın túsindiriledi.{{sfn|Johnston|2008}}{{sfn|Porter|1998|name=Porter}}{{sfn|Sondhaus|2004}}

Britaniya imperiyası tariyxı házirgi kúnge shekem Amerika Qurama Shtatları, Kanada, Hindstan, Avstraliya, Jana Zelandiya, Singapur, Irlandiya, Germaniya, Franciya hám basqa kóplegen mámleketler turmısında úlken rol oynaydı.

== Kózqaras ==
[[Fayl:British America.png|sol|300px|nobaý|[[Britaniya Amerikası]]]]

Britaniya imperiyası eki júz jıldan aslam waqıt dawamında ósip bardı. Úlken mámlekettıń keńeyiwiniń kulminaciyası sıpatında XX ásirdiń basların esaplaw qabıl etilgen. Bul waqıtta barlıq materiklerdegi hár qıylı aymaqlardıń hár qıylılıǵın haqılı túrde «basında quyash hesh qashan batpaytuǵın» imperiya dep ataydı&lt;ref&gt;[[#refJackson2013|Jackson]], pp. 5-6.&lt;/ref&gt;.

Tártipke salıw hám basıp alıwlardıń keńeyiw basqıshları sawda hám diplomatiyanıń salıstırmalı tınısh basqıshınan baslandı. Imperiya Britaniya texnologiyaları, sawdası, inglis tili hám basqarıw formalarınıń pútkil dúnya boylap tarqalıwına úles qosti. Imperiya gegemonligi ekonomikalıq ósiw hám Ullı Britaniyanıń kóplegen mámleketler siyasatına tásiri ushın sheshiwshi áhmiyetke iye. Koloniyalardıń dúziliwinen kórinip turǵanınday, Britaniya imperiyasınıń tásiri ádewir anıq emes xarakterge iye edi. Koloniyaǵa inglis tili, Ullı Britaniyanıń ózine uqsatıp jaratılǵan hákimshilik hám huqiqiy tiykarlar alıp kelindi. Birlesken Ullı Britaniyanı dekolonizaciyalaw processinde burınǵı koloniyalarda parlament demokratiyası hám nizam ústinligin engiziwge urınıw boldı hám hár túrli dárejedegi jetiskenliklerge erisildi. Kópshilik koloniyalar Milletler Doslıq Awqamı olardı psixologiyalıq jaqtan Imperiya menen almastıradı, degen sheshimge keldi&lt;ref&gt;Brendon, p. 660.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[[#refOHBEv4|Brown]]&lt;/ref&gt;.

Britaniya koloniyaları tiykarınan Ullı Britaniya ekonomikalıq máplerine xizmet etti. Emigrantlar koloniyalarında ǵárezsiz ekonomikanı qáliplestiriw ushın infrastruktura jaratılǵan bolsa da, Afrika hám Aziyanıń tropikalıq aymaqlarında olar tek shiyki zat jetkerip beriwshi rolin oynadı hám infrastrukturanıń minimal bólegin aldı. Búgingi kúnde kóplegen kem rawajlanǵan mámleketler ({{lang-en|Less developed countries}}) ekonomikası kóbinese shiyki zat resursların eksport etiwge baylanıslı.

Britaniya imperiyasınıń sırtqı siyasatı nátiyjesinde keńeyip barıwı anglosakslardıń «etnik ayrıqshalıǵı», «basıp alıwshılar rasasınıń ústinligi» principine tiykarlanǵan edi&lt;ref name=&quot;Hutchins&quot;&gt;Francis Hutchins, The Illusion of Permanence. British Imperialism (Princeton, 1967), S. 133&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Mason&quot;&gt;zitiert Philip Mason, Prospero’s Magic. Some thoughts on Class and Race (London, 1962), S. I&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Collis&quot;&gt;Maurice Collis, Trials in Burma (London, 1953), p. 191, 194f, 207, 21 Iff&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Саркисянц&quot;&gt;[[Саркисянц, Мануэль|М. Саркисянц]] [http://scepsis.net/library/id_2070.html Английские корни немецкого фашизма От британской к австро-баварской «расе господ»] {{Wayback|url=http://scepsis.net/library/id_2070.html |date=20131006221527 }}&lt;/ref&gt;. Ullı Britaniya koloniallıq huqıqınıń tiykarǵı baǵdarlarınan biri hár qıylı etnikalıq toparlar ortasındaǵı kelispewshilikler koloniallıq ústemlikti saqlap qalıw ushın xızmet etken. «Bólin hám ústemlik etıń» degen klassikalıq princip, máselen, Arqa Irlandiya, Hindstan, Zimbabve, Sudan, Uganda yamasa Iraktaǵı sıyaqlı kóplegen zamanagóy kelispewshiliklerge sebep bolmaqta. 1952-jıldan 1957-jılǵa shekem Keniyadaǵı Mao Mau kóterilisi anıq mısal bolip esaplanadı, bunda kishi kóterilisler rawajlanǵan qáwimlerdiń qanlı urıslarına aylanǵan. Bul kóterilis dawamında jámi bir neshe júz inglis qurban bolǵan, hind qawimleri arasında bolsa hár qıylı esaplawlar boyınsha 18-30 mıń qurban bolǵan.

== Derekler ==</text>
      <sha1>5mqutq2q5044k1jamwrm0mbdanekv6j</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenlerdiń dizimi</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25683</id>
    <revision>
      <id>125467</id>
      <timestamp>2025-07-10T12:25:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «[[Nókis|Nókis qalası]]ndaǵı [[Shorsha baba qoyımshılıǵı]]na jerlengen enciklopediyalıq adamlardıń dizimi.&lt;br/&gt;'''Eskertiw''': Ótinish, álıpbe tártibi boyınsha qosıń.  == A == * [[Asan Begimov]] (1907-1958) — qaraqalpaq shayırı, jazıwshısı.  == Á == * [[Ádenbay Tájimuratov]] (1930-1992) — qaraqalpaq shayırı, jazıwshısı, ilimpazı.  == G == * [[Genjebay Tilewmuratov]] — qaraqalpaq baqsısı.  == I == * [[Ibrayım Yusupov]] (1929...»</comment>
      <origin>125467</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1359" sha1="0b8f3ackm77km4te0gcory9rv7eau84" xml:space="preserve">[[Nókis|Nókis qalası]]ndaǵı [[Shorsha baba qoyımshılıǵı]]na jerlengen enciklopediyalıq adamlardıń dizimi.&lt;br/&gt;'''Eskertiw''': Ótinish, álıpbe tártibi boyınsha qosıń.

== A ==
* [[Asan Begimov]] (1907-1958) — qaraqalpaq shayırı, jazıwshısı.

== Á ==
* [[Ádenbay Tájimuratov]] (1930-1992) — qaraqalpaq shayırı, jazıwshısı, ilimpazı.

== G ==
* [[Genjebay Tilewmuratov]] — qaraqalpaq baqsısı.

== I ==
* [[Ibrayım Yusupov]] (1929-2008) — qaraqalpaq shayırı, dilmash.

== J ==
* [[Jolmurza Aymurzaev]] (1910-1996) — qaraqalpaq shayır, jazıwshı hám dramaturgı.
* [[Jumanazar Bazarbaev]] (1933-2020) — qaraqalpaq filosof alımı.

== K ==
* [[Keńesbay Raxmanov]] (1942-2004) — qaraqalpaq shayır, jazıwshı hám dramaturgı.

== Q ==
* [[Qıdırbay Sayıpov]] (1939-1972) — qaraqalpaq xudojnigi.

== N ==
* [[Nájim Dáwqaraev]] (1905-1953) — qaraqalpaq jazıwshısı, dramaturgı, ilimpazı.

== R ==
* [[Roza Rzaeva]] — qaraqalpaq filologı.

== O ==
* [[Orınbek Kojurov]] (1910-1954) — qaraqalpaq filologı, dilmash.

== T ==
* [[Tilewbergen Jumamuratov]] (1915-1990) — qaraqalpaq shayırı, dilmash.

== Y ==
* [[Yaqıt Allamuratova]] — qaraqalpaq aktrisası.

== Sh ==
* [[Sharjaw Ábdirov]] — 

== Derekler ==
{{Derekler}}

[[Kategoriya:Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler]]</text>
      <sha1>0b8f3ackm77km4te0gcory9rv7eau84</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125468</id>
      <parentid>125467</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:27:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>125468</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1479" sha1="rwm6mwlkoi9x5q38rq6wuro3m1qwwq4" xml:space="preserve">[[Nókis|Nókis qalası]]ndaǵı [[Shorsha baba qoyımshılıǵı]]na jerlengen enciklopediyalıq adamlardıń dizimi.&lt;br/&gt;'''Eskertiw''': Ótinish, álıpbe tártibi boyınsha qosıń.

== A ==
* [[Asan Begimov]] (1907-1958) — qaraqalpaq shayırı, jazıwshısı.

== Á ==
* [[Ádenbay Tájimuratov]] (1930-1992) — qaraqalpaq shayırı, jazıwshısı, ilimpazı.

== G ==
* [[Genjebay Tilewmuratov]] — qaraqalpaq baqsısı.

== I ==
* [[Ibrayım Yusupov]] (1929-2008) — qaraqalpaq shayırı, dilmash.

== J ==
* [[Jolmurza Aymurzaev]] (1910-1996) — qaraqalpaq shayır, jazıwshı hám dramaturgı.
* [[Jumanazar Bazarbaev]] (1933-2020) — qaraqalpaq filosof alımı.

== K ==
* [[Keńesbay Raxmanov]] (1942-2004) — qaraqalpaq shayır, jazıwshı hám dramaturgı.

== Q ==
* [[Qıdırbay Sayıpov]] (1939-1972) — qaraqalpaq xudojnigi.

== N ==
* [[Naǵmet Urumbaev]] (1921-1990) — qaraqalpaq ilimpazı.
* [[Nájim Dáwqaraev]] (1905-1953) — qaraqalpaq jazıwshısı, dramaturgı, ilimpazı.

== R ==
* [[Roza Rzaeva]] — qaraqalpaq filologı.

== O ==
* [[Orınbek Kojurov]] (1910-1954) — qaraqalpaq filologı, dilmash.

== T ==
* [[Tilewbergen Jumamuratov]] (1915-1990) — qaraqalpaq shayırı, dilmash.
* [[Tólegen Aybergenov]] (1937-1967) — qazaq shayırı.

== Y ==
* [[Yaqıt Allamuratova]] — qaraqalpaq aktrisası.

== Sh ==
* [[Sharjaw Ábdirov]] — 

== Derekler ==
{{Derekler}}

[[Kategoriya:Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler]]</text>
      <sha1>rwm6mwlkoi9x5q38rq6wuro3m1qwwq4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125469</id>
      <parentid>125468</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:28:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>125469</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1554" sha1="huxnqx4oj0ouhhwskcv5if6w9v69w6z" xml:space="preserve">[[Nókis|Nókis qalası]]ndaǵı [[Shorsha baba qoyımshılıǵı]]na jerlengen enciklopediyalıq adamlardıń dizimi.&lt;br/&gt;'''Eskertiw''': Ótinish, álıpbe tártibi boyınsha qosıń.

== A ==
* [[Asan Begimov]] (1907-1958) — qaraqalpaq shayırı, jazıwshısı.

== Á ==
* [[Ádenbay Tájimuratov]] (1930-1992) — qaraqalpaq shayırı, jazıwshısı, ilimpazı.

== G ==
* [[Genjebay Tilewmuratov]] — qaraqalpaq baqsısı.

== I ==
* [[Ibrayım Yusupov]] (1929-2008) — qaraqalpaq shayırı, dilmash.

== J ==
* [[Jolmurza Aymurzaev]] (1910-1996) — qaraqalpaq shayır, jazıwshı hám dramaturgı.
* [[Jumanazar Bazarbaev]] (1933-2020) — qaraqalpaq filosof alımı.

== K ==
* [[Keńesbay Raxmanov]] (1942-2004) — qaraqalpaq shayır, jazıwshı hám dramaturgı.

== Q ==
* [[Qıdırbay Sayıpov]] (1939-1972) — qaraqalpaq xudojnigi.

== M ==
* [[Máteke Jumanazarov]] (1906-1996) — qaraqalpaq ǵayratkeri.

== N ==
* [[Naǵmet Urumbaev]] (1921-1990) — qaraqalpaq ilimpazı.
* [[Nájim Dáwqaraev]] (1905-1953) — qaraqalpaq jazıwshısı, dramaturgı, ilimpazı.

== R ==
* [[Roza Rzaeva]] — qaraqalpaq filologı.

== O ==
* [[Orınbek Kojurov]] (1910-1954) — qaraqalpaq filologı, dilmash.

== T ==
* [[Tilewbergen Jumamuratov]] (1915-1990) — qaraqalpaq shayırı, dilmash.
* [[Tólegen Aybergenov]] (1937-1967) — qazaq shayırı.

== Y ==
* [[Yaqıt Allamuratova]] — qaraqalpaq aktrisası.

== Sh ==
* [[Sharjaw Ábdirov]] — 

== Derekler ==
{{Derekler}}

[[Kategoriya:Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler]]</text>
      <sha1>huxnqx4oj0ouhhwskcv5if6w9v69w6z</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Parij tınıshlıq shártnaması (1815)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25684</id>
    <revision>
      <id>125470</id>
      <timestamp>2025-07-10T12:29:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «'''1815-jılǵı Parij tınıshlıq shártnaması''' — jetinshi antifrancuz koaliciya qatnasıwshıları (Rossiya, Ullı Britaniya, Avstriya hám Prussiya) hám Franciya ortasında dúzilgen tınıshlıq shártnaması. Franciyanıń wákilleri dáslep Taleyran, keyin Rishelyo, Rossiyanıń wákilleri Razumovskiy hám Kapodistriy, Prussiyanıń wákilleri Gardenberg hám Gumboldt, Avstriyanıń wákilleri Metternix hám Vissenburg, Angliyanıń wákilleri R. S. Ka...»</comment>
      <origin>125470</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="494" sha1="om1iqchjtvs5xl6j4zryf14tx4c840v" xml:space="preserve">'''1815-jılǵı Parij tınıshlıq shártnaması''' — jetinshi antifrancuz koaliciya qatnasıwshıları (Rossiya, Ullı Britaniya, Avstriya hám Prussiya) hám Franciya ortasında dúzilgen tınıshlıq shártnaması. Franciyanıń wákilleri dáslep Taleyran, keyin Rishelyo, Rossiyanıń wákilleri Razumovskiy hám Kapodistriy, Prussiyanıń wákilleri Gardenberg hám Gumboldt, Avstriyanıń wákilleri Metternix hám Vissenburg, Angliyanıń wákilleri R. S. Kaslri hám Vellington edi.</text>
      <sha1>om1iqchjtvs5xl6j4zryf14tx4c840v</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125471</id>
      <parentid>125470</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:31:22Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125471</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1251" sha1="stoxm317bjly1440x28rd9btf9u0hd7" xml:space="preserve">'''1815-jılǵı Parij tınıshlıq shártnaması''' — jetinshi antifrancuz koaliciya qatnasıwshıları (Rossiya, Ullı Britaniya, Avstriya hám Prussiya) hám Franciya ortasında dúzilgen tınıshlıq shártnaması. Franciyanıń wákilleri dáslep Taleyran, keyin Rishelyo, Rossiyanıń wákilleri Razumovskiy hám Kapodistriy, Prussiyanıń wákilleri Gardenberg hám Gumboldt, Avstriyanıń wákilleri Metternix hám Vissenburg, Angliyanıń wákilleri R. S. Kaslri hám Vellington edi.

Prussiya oǵan Elzastı beriwdi kúsh penen talap etti, biraq Rossiya áyyemnen Franciya aymaqlarına hár qanday basqınshılıqqa qarsılıq kórsetti; oǵan Angliya qosıldı hám Prussiya beriliwge májbúr boldi. Franciya uliwma alǵanda 1790-jıl shegaralarına qaytarıldı; biraq, onnan keyin Avinon hám Elzas hám Lotaringiyada burın oǵan qaraslı bolmaǵan kishi aymaqlar qaldırıldı. Ol Prussiyaǵa Saarluya hám Saarbryukendi ózine tiyisli aymaqlar menen, Niderlandiyaǵa — Bulon gercoglıgı hám Filippvil hám Marienburg qorǵanların, Bavariyanı — Landau qalası menen (Pfalcta) Lauterdiń shep jaǵasın, Sardiniyanı - Savoyyaniń bir bólegin qaytarıp beriwi kerek edi; Monako ģárezsiz knyazlik sıpatında qayta tiklendi.</text>
      <sha1>stoxm317bjly1440x28rd9btf9u0hd7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125482</id>
      <parentid>125471</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:33:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125482</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2194" sha1="rtdaizjs4lsqxciltl9jdiatmgu2qia" xml:space="preserve">'''1815-jılǵı Parij tınıshlıq shártnaması''' — jetinshi antifrancuz koaliciya qatnasıwshıları (Rossiya, Ullı Britaniya, Avstriya hám Prussiya) hám Franciya ortasında dúzilgen tınıshlıq shártnaması. Franciyanıń wákilleri dáslep Taleyran, keyin Rishelyo, Rossiyanıń wákilleri Razumovskiy hám Kapodistriy, Prussiyanıń wákilleri Gardenberg hám Gumboldt, Avstriyanıń wákilleri Metternix hám Vissenburg, Angliyanıń wákilleri R. S. Kaslri hám Vellington edi.

Prussiya oǵan Elzastı beriwdi kúsh penen talap etti, biraq Rossiya áyyemnen Franciya aymaqlarına hár qanday basqınshılıqqa qarsılıq kórsetti; oǵan Angliya qosıldı hám Prussiya beriliwge májbúr boldi. Franciya uliwma alǵanda 1790-jıl shegaralarına qaytarıldı; biraq, onnan keyin Avinon hám Elzas hám Lotaringiyada burın oǵan qaraslı bolmaǵan kishi aymaqlar qaldırıldı. Ol Prussiyaǵa Saarluya hám Saarbryukendi ózine tiyisli aymaqlar menen, Niderlandiyaǵa — Bulon gercoglıgı hám Filippvil hám Marienburg qorǵanların, Bavariyanı — Landau qalası menen (Pfalcta) Lauterdiń shep jaǵasın, Sardiniyanı - Savoyyaniń bir bólegin qaytarıp beriwi kerek edi; Monako ģárezsiz knyazlik sıpatında qayta tiklendi.

Bunnan tısqarı, Franciyaǵa 700 million frank kontribuciya tólew minnetlemesi júklendi, ol bes jıl ishinde tólewi kerek edi; tólewden aldın ol óz aymaǵınıń bir bólegin awqamlaslardıń 150 mıń adamlıq armiyası tárepinen basıp alınıwına razı boliwi kerek edi. Urıs waqtında francuzlar túrli muzeyler hám qoymaxanalardan urlap ketken barlıq kórkem óner hám ádebiyat shiǵarmaları tiyisliligi boyınsha qaytarılıwı kerek edi. Qosimsha statyada mámleketler qul sawdasın pútkilley joq etiw sharaların kóriw minnetlemesin aldı. Arnawlı akt penen mámleketler Shveycariya aymaǵınıń biytárepligi hám qol qatılmaslıǵın kepilledi; basqa arnawlı akt penen tórt awqamlas mámleket, eger kerek bolsa, qurallı kúsh penen Parij tınıshlıǵınıń tiykarların qollap-quwatlaw hám Bonapartlar shańaraǵınıń aǵzaların hesh qanday jaǵdayda da Franciya taxtına kirgizbew minnetlemesin aldı.</text>
      <sha1>rtdaizjs4lsqxciltl9jdiatmgu2qia</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125485</id>
      <parentid>125482</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:35:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125485</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2208" sha1="kkoelyqvnd5bhxyx7sr11ovxvku0ype" xml:space="preserve">'''1815-jılǵı Parij tınıshlıq shártnaması''' — [[Júz kún|jetinshi antifrancuz koaliciya]] qatnasıwshıları (Rossiya, Ullı Britaniya, Avstriya hám Prussiya) hám Franciya ortasında dúzilgen tınıshlıq shártnaması. Franciyanıń wákilleri dáslep Taleyran, keyin Rishelyo, Rossiyanıń wákilleri Razumovskiy hám Kapodistriy, Prussiyanıń wákilleri Gardenberg hám Gumboldt, Avstriyanıń wákilleri Metternix hám Vissenburg, Angliyanıń wákilleri R. S. Kaslri hám Vellington edi.

Prussiya oǵan Elzastı beriwdi kúsh penen talap etti, biraq Rossiya áyyemnen Franciya aymaqlarına hár qanday basqınshılıqqa qarsılıq kórsetti; oǵan Angliya qosıldı hám Prussiya beriliwge májbúr boldi. Franciya uliwma alǵanda 1790-jıl shegaralarına qaytarıldı; biraq, onnan keyin Avinon hám Elzas hám Lotaringiyada burın oǵan qaraslı bolmaǵan kishi aymaqlar qaldırıldı. Ol Prussiyaǵa Saarluya hám Saarbryukendi ózine tiyisli aymaqlar menen, Niderlandiyaǵa — Bulon gercoglıgı hám Filippvil hám Marienburg qorǵanların, Bavariyanı — Landau qalası menen (Pfalcta) Lauterdiń shep jaǵasın, Sardiniyanı - Savoyyaniń bir bólegin qaytarıp beriwi kerek edi; Monako ģárezsiz knyazlik sıpatında qayta tiklendi.

Bunnan tısqarı, Franciyaǵa 700 million frank kontribuciya tólew minnetlemesi júklendi, ol bes jıl ishinde tólewi kerek edi; tólewden aldın ol óz aymaǵınıń bir bólegin awqamlaslardıń 150 mıń adamlıq armiyası tárepinen basıp alınıwına razı boliwi kerek edi. Urıs waqtında francuzlar túrli muzeyler hám qoymaxanalardan urlap ketken barlıq kórkem óner hám ádebiyat shiǵarmaları tiyisliligi boyınsha qaytarılıwı kerek edi. Qosimsha statyada mámleketler qul sawdasın pútkilley joq etiw sharaların kóriw minnetlemesin aldı. Arnawlı akt penen mámleketler Shveycariya aymaǵınıń biytárepligi hám qol qatılmaslıǵın kepilledi; basqa arnawlı akt penen tórt awqamlas mámleket, eger kerek bolsa, qurallı kúsh penen Parij tınıshlıǵınıń tiykarların qollap-quwatlaw hám Bonapartlar shańaraǵınıń aǵzaların hesh qanday jaǵdayda da Franciya taxtına kirgizbew minnetlemesin aldı.</text>
      <sha1>kkoelyqvnd5bhxyx7sr11ovxvku0ype</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125486</id>
      <parentid>125485</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:35:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125486</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2212" sha1="kmlkf3igczfycr2u38ogg4gif4ych1h" xml:space="preserve">'''1815-jılǵı Parij tınıshlıq shártnaması''' — [[Júz kún|jetinshi antifrancuz koaliciya]] qatnasıwshıları (Rossiya, Ullı Britaniya, Avstriya hám Prussiya) hám Franciya ortasında dúzilgen tınıshlıq shártnaması. Franciyanıń wákilleri dáslep Taleyran, keyin Rishelyo, Rossiyanıń wákilleri Razumovskiy hám Kapodistriy, Prussiyanıń wákilleri Gardenberg hám Gumboldt, Avstriyanıń wákilleri Metternix hám Vissenburg, Angliyanıń wákilleri R. S. Kaslri hám Vellington edi.

[[Prussiya]] oǵan Elzastı beriwdi kúsh penen talap etti, biraq Rossiya áyyemnen Franciya aymaqlarına hár qanday basqınshılıqqa qarsılıq kórsetti; oǵan Angliya qosıldı hám Prussiya beriliwge májbúr boldi. Franciya uliwma alǵanda 1790-jıl shegaralarına qaytarıldı; biraq, onnan keyin Avinon hám Elzas hám Lotaringiyada burın oǵan qaraslı bolmaǵan kishi aymaqlar qaldırıldı. Ol Prussiyaǵa Saarluya hám Saarbryukendi ózine tiyisli aymaqlar menen, Niderlandiyaǵa — Bulon gercoglıgı hám Filippvil hám Marienburg qorǵanların, Bavariyanı — Landau qalası menen (Pfalcta) Lauterdiń shep jaǵasın, Sardiniyanı - Savoyyaniń bir bólegin qaytarıp beriwi kerek edi; Monako ģárezsiz knyazlik sıpatında qayta tiklendi.

Bunnan tısqarı, Franciyaǵa 700 million frank kontribuciya tólew minnetlemesi júklendi, ol bes jıl ishinde tólewi kerek edi; tólewden aldın ol óz aymaǵınıń bir bólegin awqamlaslardıń 150 mıń adamlıq armiyası tárepinen basıp alınıwına razı boliwi kerek edi. Urıs waqtında francuzlar túrli muzeyler hám qoymaxanalardan urlap ketken barlıq kórkem óner hám ádebiyat shiǵarmaları tiyisliligi boyınsha qaytarılıwı kerek edi. Qosimsha statyada mámleketler qul sawdasın pútkilley joq etiw sharaların kóriw minnetlemesin aldı. Arnawlı akt penen mámleketler Shveycariya aymaǵınıń biytárepligi hám qol qatılmaslıǵın kepilledi; basqa arnawlı akt penen tórt awqamlas mámleket, eger kerek bolsa, qurallı kúsh penen Parij tınıshlıǵınıń tiykarların qollap-quwatlaw hám Bonapartlar shańaraǵınıń aǵzaların hesh qanday jaǵdayda da Franciya taxtına kirgizbew minnetlemesin aldı.</text>
      <sha1>kmlkf3igczfycr2u38ogg4gif4ych1h</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125488</id>
      <parentid>125486</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:36:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125488</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2222" sha1="rbq70llmwg3xyepntwtnnous3p14o5b" xml:space="preserve">'''1815-jılǵı Parij tınıshlıq shártnaması''' — [[Júz kún|jetinshi antifrancuz koaliciya]] qatnasıwshıları (Rossiya, Ullı Britaniya, Avstriya hám Prussiya) hám Franciya ortasında dúzilgen tınıshlıq shártnaması. Franciyanıń wákilleri dáslep Taleyran, keyin Rishelyo, Rossiyanıń wákilleri Razumovskiy hám Kapodistriy, Prussiyanıń wákilleri Gardenberg hám Gumboldt, Avstriyanıń wákilleri Metternix hám Vissenburg, Angliyanıń wákilleri R. S. Kaslri hám Vellington edi.

[[Prussiya]] oǵan [[Elzas|Elzastı]] beriwdi kúsh penen talap etti, biraq Rossiya áyyemnen Franciya aymaqlarına hár qanday basqınshılıqqa qarsılıq kórsetti; oǵan Angliya qosıldı hám Prussiya beriliwge májbúr boldi. Franciya uliwma alǵanda 1790-jıl shegaralarına qaytarıldı; biraq, onnan keyin Avinon hám Elzas hám Lotaringiyada burın oǵan qaraslı bolmaǵan kishi aymaqlar qaldırıldı. Ol Prussiyaǵa Saarluya hám Saarbryukendi ózine tiyisli aymaqlar menen, Niderlandiyaǵa — Bulon gercoglıgı hám Filippvil hám Marienburg qorǵanların, Bavariyanı — Landau qalası menen (Pfalcta) Lauterdiń shep jaǵasın, Sardiniyanı - Savoyyaniń bir bólegin qaytarıp beriwi kerek edi; Monako ģárezsiz knyazlik sıpatında qayta tiklendi.

Bunnan tısqarı, Franciyaǵa 700 million frank kontribuciya tólew minnetlemesi júklendi, ol bes jıl ishinde tólewi kerek edi; tólewden aldın ol óz aymaǵınıń bir bólegin awqamlaslardıń 150 mıń adamlıq armiyası tárepinen basıp alınıwına razı boliwi kerek edi. Urıs waqtında francuzlar túrli muzeyler hám qoymaxanalardan urlap ketken barlıq kórkem óner hám ádebiyat shiǵarmaları tiyisliligi boyınsha qaytarılıwı kerek edi. Qosimsha statyada mámleketler qul sawdasın pútkilley joq etiw sharaların kóriw minnetlemesin aldı. Arnawlı akt penen mámleketler Shveycariya aymaǵınıń biytárepligi hám qol qatılmaslıǵın kepilledi; basqa arnawlı akt penen tórt awqamlas mámleket, eger kerek bolsa, qurallı kúsh penen Parij tınıshlıǵınıń tiykarların qollap-quwatlaw hám Bonapartlar shańaraǵınıń aǵzaların hesh qanday jaǵdayda da Franciya taxtına kirgizbew minnetlemesin aldı.</text>
      <sha1>rbq70llmwg3xyepntwtnnous3p14o5b</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125489</id>
      <parentid>125488</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:36:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125489</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2226" sha1="kc3js07sszifqrisucrguk4yb61810z" xml:space="preserve">'''1815-jılǵı Parij tınıshlıq shártnaması''' — [[Júz kún|jetinshi antifrancuz koaliciya]] qatnasıwshıları (Rossiya, Ullı Britaniya, Avstriya hám Prussiya) hám Franciya ortasında dúzilgen tınıshlıq shártnaması. Franciyanıń wákilleri dáslep Taleyran, keyin Rishelyo, Rossiyanıń wákilleri Razumovskiy hám Kapodistriy, Prussiyanıń wákilleri Gardenberg hám Gumboldt, Avstriyanıń wákilleri Metternix hám Vissenburg, Angliyanıń wákilleri R. S. Kaslri hám Vellington edi.

[[Prussiya]] oǵan [[Elzas|Elzastı]] beriwdi kúsh penen talap etti, biraq Rossiya áyyemnen Franciya aymaqlarına hár qanday basqınshılıqqa qarsılıq kórsetti; oǵan Angliya qosıldı hám Prussiya beriliwge májbúr boldi. Franciya uliwma alǵanda 1790-jıl shegaralarına qaytarıldı; biraq, onnan keyin Avinon hám Elzas hám Lotaringiyada burın oǵan qaraslı bolmaǵan kishi aymaqlar qaldırıldı. Ol Prussiyaǵa Saarluya hám Saarbryukendi ózine tiyisli aymaqlar menen, Niderlandiyaǵa — Bulon gercoglıgı hám Filippvil hám Marienburg qorǵanların, Bavariyanı — Landau qalası menen (Pfalcta) Lauterdiń shep jaǵasın, Sardiniyanı - Savoyyaniń bir bólegin qaytarıp beriwi kerek edi; [[Monako]] ǵárezsiz knyazlik sıpatında qayta tiklendi.

Bunnan tısqarı, Franciyaǵa 700 million frank kontribuciya tólew minnetlemesi júklendi, ol bes jıl ishinde tólewi kerek edi; tólewden aldın ol óz aymaǵınıń bir bólegin awqamlaslardıń 150 mıń adamlıq armiyası tárepinen basıp alınıwına razı boliwi kerek edi. Urıs waqtında francuzlar túrli muzeyler hám qoymaxanalardan urlap ketken barlıq kórkem óner hám ádebiyat shiǵarmaları tiyisliligi boyınsha qaytarılıwı kerek edi. Qosimsha statyada mámleketler qul sawdasın pútkilley joq etiw sharaların kóriw minnetlemesin aldı. Arnawlı akt penen mámleketler Shveycariya aymaǵınıń biytárepligi hám qol qatılmaslıǵın kepilledi; basqa arnawlı akt penen tórt awqamlas mámleket, eger kerek bolsa, qurallı kúsh penen Parij tınıshlıǵınıń tiykarların qollap-quwatlaw hám Bonapartlar shańaraǵınıń aǵzaların hesh qanday jaǵdayda da Franciya taxtına kirgizbew minnetlemesin aldı.</text>
      <sha1>kc3js07sszifqrisucrguk4yb61810z</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125490</id>
      <parentid>125489</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:37:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125490</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2230" sha1="rfov4kbn64xfohspyjinnlhsnh49lbd" xml:space="preserve">'''1815-jılǵı Parij tınıshlıq shártnaması''' — [[Júz kún|jetinshi antifrancuz koaliciya]] qatnasıwshıları (Rossiya, Ullı Britaniya, Avstriya hám Prussiya) hám Franciya ortasında dúzilgen tınıshlıq shártnaması. Franciyanıń wákilleri dáslep Taleyran, keyin Rishelyo, Rossiyanıń wákilleri Razumovskiy hám Kapodistriy, Prussiyanıń wákilleri Gardenberg hám Gumboldt, Avstriyanıń wákilleri Metternix hám Vissenburg, Angliyanıń wákilleri R. S. Kaslri hám Vellington edi.

[[Prussiya]] oǵan [[Elzas|Elzastı]] beriwdi kúsh penen talap etti, biraq Rossiya áyyemnen Franciya aymaqlarına hár qanday basqınshılıqqa qarsılıq kórsetti; oǵan Angliya qosıldı hám Prussiya beriliwge májbúr boldi. Franciya uliwma alǵanda 1790-jıl shegaralarına qaytarıldı; biraq, onnan keyin Avinon hám Elzas hám Lotaringiyada burın oǵan qaraslı bolmaǵan kishi aymaqlar qaldırıldı. Ol Prussiyaǵa Saarluya hám Saarbryukendi ózine tiyisli aymaqlar menen, Niderlandiyaǵa — Bulon gercoglıgı hám Filippvil hám Marienburg qorǵanların, Bavariyanı — Landau qalası menen (Pfalcta) Lauterdiń shep jaǵasın, Sardiniyanı - Savoyyaniń bir bólegin qaytarıp beriwi kerek edi; [[Monako]] ǵárezsiz knyazlik sıpatında qayta tiklendi.

Bunnan tısqarı, Franciyaǵa 700 million frank kontribuciya tólew minnetlemesi júklendi, ol bes jıl ishinde tólewi kerek edi; tólewden aldın ol óz aymaǵınıń bir bólegin awqamlaslardıń 150 mıń adamlıq armiyası tárepinen basıp alınıwına razı boliwi kerek edi. Urıs waqtında francuzlar túrli muzeyler hám qoymaxanalardan urlap ketken barlıq kórkem óner hám ádebiyat shiǵarmaları tiyisliligi boyınsha qaytarılıwı kerek edi. Qosimsha statyada mámleketler qul sawdasın pútkilley joq etiw sharaların kóriw minnetlemesin aldı. Arnawlı akt penen mámleketler Shveycariya aymaǵınıń biytárepligi hám qol qatılmaslıǵın kepilledi; basqa arnawlı akt penen tórt awqamlas mámleket, eger kerek bolsa, qurallı kúsh penen Parij tınıshlıǵınıń tiykarların qollap-quwatlaw hám [[Bonapartlar]] shańaraǵınıń aǵzaların hesh qanday jaǵdayda da Franciya taxtına kirgizbew minnetlemesin aldı.</text>
      <sha1>rfov4kbn64xfohspyjinnlhsnh49lbd</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kategoriya:Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenler</title>
    <ns>14</ns>
    <id>25685</id>
    <revision>
      <id>125487</id>
      <timestamp>2025-07-10T12:36:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «{{main|Shorsha baba qoyımshılıǵı|Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenlerdiń dizimi}}  [[Kategoriya:Nókis qalasında jerlengenler]] [[Kategoriya:Qoyımshılıǵı boyınsha Qaraqalpaqstanda jerlengenler]]»</comment>
      <origin>125487</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="216" sha1="88n1iwtj6fnfk1x5i1u2nhbt5nepdvm" xml:space="preserve">{{main|Shorsha baba qoyımshılıǵı|Shorsha baba qoyımshılıǵına jerlengenlerdiń dizimi}}

[[Kategoriya:Nókis qalasında jerlengenler]]
[[Kategoriya:Qoyımshılıǵı boyınsha Qaraqalpaqstanda jerlengenler]]</text>
      <sha1>88n1iwtj6fnfk1x5i1u2nhbt5nepdvm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kategoriya:1985-jılı tuwılǵanlar</title>
    <ns>14</ns>
    <id>25686</id>
    <revision>
      <id>125491</id>
      <timestamp>2025-07-10T12:40:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «{{Birthyr}}»</comment>
      <origin>125491</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11" sha1="08sq2yuynda7rkfogwwmv67l0m71ju4" xml:space="preserve">{{Birthyr}}</text>
      <sha1>08sq2yuynda7rkfogwwmv67l0m71ju4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kategoriya:Húrmet Belgisi ordeni iyeleri</title>
    <ns>14</ns>
    <id>25687</id>
    <revision>
      <id>125493</id>
      <timestamp>2025-07-10T12:47:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «[[«Húrmet belgisi» ordeni]] iyeleri {{Commonscat|Recipients of the Order of the Badge of Honor}}  [[Kategoriya:SSRA ordeniniń iyeleri]] [[Kategoriya:Húrmet Belgisi ordeni]]»</comment>
      <origin>125493</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="177" sha1="tee2tdkrqx3orl5ykohbvnga2rx34du" xml:space="preserve">[[«Húrmet belgisi» ordeni]] iyeleri
{{Commonscat|Recipients of the Order of the Badge of Honor}}

[[Kategoriya:SSRA ordeniniń iyeleri]]
[[Kategoriya:Húrmet Belgisi ordeni]]</text>
      <sha1>tee2tdkrqx3orl5ykohbvnga2rx34du</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Úlgi:Mazmunı joqarı/forma.css</title>
    <ns>10</ns>
    <id>25688</id>
    <revision>
      <id>125496</id>
      <timestamp>2025-07-10T12:54:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «.toc-top-false-title { 	font-weight: bold; 	text-align: center; }  .toc-top .hlist ul { 	text-align: inherit; }  @media all and (min-width: 720px) { 	.toc-top { 		clear: left; 	} 	 	.toc-top-left { 		float: left; 	} 	 	.toc-top-right { 		float: right; 		clear: right; 	} 	 	.toc-top-center { 		 margin: auto; 		 clear: none; 	} }  /* Vector 2022 rules */  body.skin-vector-2022 .toc-top { 	padding: 7px; }  body.skin-vector-2022 .toc-top #toc-title-text { 	border-botto...»</comment>
      <origin>125496</origin>
      <model>sanitized-css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="533" sha1="o2j7w43z5wwp9bo6yt22qu9gpyi4pfh" xml:space="preserve">.toc-top-false-title {
	font-weight: bold;
	text-align: center;
}

.toc-top .hlist ul {
	text-align: inherit;
}

@media all and (min-width: 720px) {
	.toc-top {
		clear: left;
	}
	
	.toc-top-left {
		float: left;
	}
	
	.toc-top-right {
		float: right;
		clear: right;
	}
	
	.toc-top-center {
		 margin: auto;
		 clear: none;
	}
}

/* Vector 2022 rules */

body.skin-vector-2022 .toc-top {
	padding: 7px;
}

body.skin-vector-2022 .toc-top #toc-title-text {
	border-bottom: 0;
	margin-top: 0;
	font-weight: bold;
	text-align: center;
}</text>
      <sha1>o2j7w43z5wwp9bo6yt22qu9gpyi4pfh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Úlgi:Mazmunı joqarı</title>
    <ns>10</ns>
    <id>25689</id>
    <revision>
      <id>125498</id>
      <timestamp>2025-07-10T12:56:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «&lt;templatestyles src=&quot;Mazmunı joqarı/forma.css&quot;/&gt;{{#ifeq:{{{birincil|}}}|yaq||__NOTOC__}}&lt;div class=&quot;toc plainlinks toc-top {{#switch:{{lc:{{{hiza|}}}}} |sol=toc-top-left |sağ=toc-top-right |center=toc-top-center}}&quot; role=&quot;navigation&quot; aria-labelledby=&quot;toc-title-text-template&quot; {{#ifeq:{{{birincil|}}}|yaq||id=&quot;toc&quot;}} {{#if:{{{tazala|}}}|style=&quot;clear: {{{temizle}}}&quot;}}&gt; &lt;div class=&quot;{{#ifeq:{{{birincil|}}}|yaq|toc-top-false-title|toctitle}}&quot;&gt;{{#ifeq:{{{birincil|}}}|yaq...»</comment>
      <origin>125498</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="695" sha1="i9pzsjxcrwy6eptl53x0hmb23qtsne9" xml:space="preserve">&lt;templatestyles src=&quot;Mazmunı joqarı/forma.css&quot;/&gt;{{#ifeq:{{{birincil|}}}|yaq||__NOTOC__}}&lt;div class=&quot;toc plainlinks toc-top {{#switch:{{lc:{{{hiza|}}}}} |sol=toc-top-left |sağ=toc-top-right |center=toc-top-center}}&quot; role=&quot;navigation&quot; aria-labelledby=&quot;toc-title-text-template&quot; {{#ifeq:{{{birincil|}}}|yaq||id=&quot;toc&quot;}} {{#if:{{{tazala|}}}|style=&quot;clear: {{{temizle}}}&quot;}}&gt;
&lt;div class=&quot;{{#ifeq:{{{birincil|}}}|yaq|toc-top-false-title|toctitle}}&quot;&gt;{{#ifeq:{{{birincil|}}}|yaq|&lt;span role=&quot;heading&quot; id=&quot;toc-title-text-template&quot;&gt;{{{başlık|{{MediaWiki:Toc}} }}}&lt;/span&gt;|&lt;h2 id=&quot;toc-title-text&quot;&gt;{{{title|{{MediaWiki:Toc}} }}}&lt;/h2&gt;}}&lt;/div&gt;
{{Jalpaq dizim}}&lt;noinclude&gt;
{{TOC tómen}}
{{hújjet}}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>i9pzsjxcrwy6eptl53x0hmb23qtsne9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125499</id>
      <parentid>125498</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T12:57:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>125499</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="700" sha1="c1s9z7i2mwg95tc2mln90qr3k6pw5ek" xml:space="preserve">&lt;templatestyles src=&quot;Mazmunı joqarı/forma.css&quot;/&gt;{{#ifeq:{{{birincil|}}}|yaq||__NOTOC__}}&lt;div class=&quot;toc plainlinks toc-top {{#switch:{{lc:{{{hiza|}}}}} |sol=toc-top-left |sağ=toc-top-right |center=toc-top-center}}&quot; role=&quot;navigation&quot; aria-labelledby=&quot;toc-title-text-template&quot; {{#ifeq:{{{birincil|}}}|yaq||id=&quot;toc&quot;}} {{#if:{{{tazala|}}}|style=&quot;clear: {{{temizle}}}&quot;}}&gt;
&lt;div class=&quot;{{#ifeq:{{{birincil|}}}|yaq|toc-top-false-title|toctitle}}&quot;&gt;{{#ifeq:{{{birincil|}}}|yaq|&lt;span role=&quot;heading&quot; id=&quot;toc-title-text-template&quot;&gt;{{{başlık|{{MediaWiki:Toc}} }}}&lt;/span&gt;|&lt;h2 id=&quot;toc-title-text&quot;&gt;{{{title|{{MediaWiki:Toc}} }}}&lt;/h2&gt;}}&lt;/div&gt;
{{Jalpaq dizim}}&lt;noinclude&gt;
{{Mazmunı tómen}}
{{hújjet}}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>c1s9z7i2mwg95tc2mln90qr3k6pw5ek</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Úlgi:Mazmunı tómen</title>
    <ns>10</ns>
    <id>25690</id>
    <revision>
      <id>125500</id>
      <timestamp>2025-07-10T12:58:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «&lt;includeonly&gt;{{Jalpaq dizim aqırı}}&lt;/div&gt;&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt; {{hújjet}} &lt;/noinclude&gt;»</comment>
      <origin>125500</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="93" sha1="auz9cshp1r78q0fvefdjpuf4sqha7js" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;{{Jalpaq dizim aqırı}}&lt;/div&gt;&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
{{hújjet}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>auz9cshp1r78q0fvefdjpuf4sqha7js</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Úlgi:Mazmunı tómen/doc</title>
    <ns>10</ns>
    <id>25691</id>
    <revision>
      <id>125501</id>
      <timestamp>2025-07-10T13:06:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «{{Documentation subpage}} {{High-use}}  == Paydalanıw == Bul úlgi {{tl|Kategoriya mazmun kestesi}} sıyaqlı mazmunı bolǵan úlgilerdi jaratıw ushın qollanıladı.  Ótinish, bul úlginiń '''tek bar bolǵan úlgilerdiń kútimin ańsatlastıratuǵın''' umıtpań. Ótinish, bul úlgini '''jańa úlgi jaratıw ushın paydalanbań'''. Ornına [[:Kategoriya:Úlgiler:TOC]] betine qarań hám bar bolǵan basqa úlgini paydalanıń. Bul úlgi bu baylanıslı úlgi...»</comment>
      <origin>125501</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="719" sha1="2gtesaa9fk80kemd4kad0e0vcooebix" xml:space="preserve">{{Documentation subpage}}
{{High-use}}

== Paydalanıw ==
Bul úlgi {{tl|Kategoriya mazmun kestesi}} sıyaqlı mazmunı bolǵan úlgilerdi jaratıw ushın qollanıladı.

Ótinish, bul úlginiń '''tek bar bolǵan úlgilerdiń kútimin ańsatlastıratuǵın''' umıtpań. Ótinish, bul úlgini '''jańa úlgi jaratıw ushın paydalanbań'''. Ornına [[:Kategoriya:Úlgiler:TOC]] betine qarań hám bar bolǵan basqa úlgini paydalanıń. Bul úlgi bu baylanıslı úlgilerdiń tazalıq háreketlerin islew ushın paydalanıladı.

== Taǵı qarań ==
* {{tl|Mazmunı joqarı}}

&lt;includeonly&gt;{{Sandbox other||
&lt;!--Categories below this line, please; interwikis at Wikidata--&gt;
[[Kategoriya:Úlgiler:TOC]]
}}&lt;/includeonly&gt;</text>
      <sha1>2gtesaa9fk80kemd4kad0e0vcooebix</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Úlgi:Jalpaq dizim</title>
    <ns>10</ns>
    <id>25692</id>
    <revision>
      <id>125502</id>
      <timestamp>2025-07-10T13:09:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «&lt;templatestyles src=&quot;jalpaq dizim/forma.css&quot;/&gt;&lt;div class=&quot;hlist {{{class|{{{class|}}}}}}&quot; {{#if:{{{style|{{{forma|}}}}}}{{{indent|{{{girinti|}}}}}}|style=&quot;{{#if:{{{indent|{{{girinti|}}}}}}|margin-left: {{#expr:{{{indent|{{{girinti}}}}}}*1.6}}em;}} {{{style|{{{forma|}}}}}}&quot;}}&gt;{{#if:{{{1|}}}| {{{1}}} &lt;/div&gt;}}&lt;noinclude&gt;&lt;/div&gt; {{hújjet}} &lt;/noinclude&gt;»</comment>
      <origin>125502</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="350" sha1="lucwy9ap7d6imoulnx04mgadh3pszee" xml:space="preserve">&lt;templatestyles src=&quot;jalpaq dizim/forma.css&quot;/&gt;&lt;div class=&quot;hlist {{{class|{{{class|}}}}}}&quot; {{#if:{{{style|{{{forma|}}}}}}{{{indent|{{{girinti|}}}}}}|style=&quot;{{#if:{{{indent|{{{girinti|}}}}}}|margin-left: {{#expr:{{{indent|{{{girinti}}}}}}*1.6}}em;}} {{{style|{{{forma|}}}}}}&quot;}}&gt;{{#if:{{{1|}}}|
{{{1}}}
&lt;/div&gt;}}&lt;noinclude&gt;&lt;/div&gt;
{{hújjet}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>lucwy9ap7d6imoulnx04mgadh3pszee</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Úlgi:Jalpaq dizim/forma.css</title>
    <ns>10</ns>
    <id>25693</id>
    <revision>
      <id>125503</id>
      <timestamp>2025-07-10T13:10:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «/* {{pp-protected|reason=match parent|small=yes}} */ /*   * hlist styles are defined in core and Minerva and differ in Minerva. The  * current definitions here (2023-01-01) are sufficient to override Minerva  * without use of the hlist-separated class. The most problematic styles were  * related to margin, padding, and the bullet. Check files listed at  * [[MediaWiki talk:Common.css/to do#hlist-separated]]  */ /*  * TODO: When the majority of readership supports it...»</comment>
      <origin>125503</origin>
      <model>sanitized-css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="2922" sha1="gfbk8cwecy39b1u1zxq4sqqxyf84d2r" xml:space="preserve">/* {{pp-protected|reason=match parent|small=yes}} */
/* 
 * hlist styles are defined in core and Minerva and differ in Minerva. The
 * current definitions here (2023-01-01) are sufficient to override Minerva
 * without use of the hlist-separated class. The most problematic styles were
 * related to margin, padding, and the bullet. Check files listed at
 * [[MediaWiki talk:Common.css/to do#hlist-separated]]
 */
/*
 * TODO: When the majority of readership supports it (or some beautiful world
 * in which grade C support is above the minimum threshold), use :is()
 */
.hlist dl,
.hlist ol,
.hlist ul {
	margin: 0;
	padding: 0;
}

/* Display list items inline */
.hlist dd,
.hlist dt,
.hlist li {
	/*
	 * don't trust the note that says margin doesn't work with inline
	 * removing margin: 0 makes dds have margins again
	 * We also want to reset margin-right in Minerva
	 */
	margin: 0; 
	display: inline;
}

/* Display requested top-level lists inline */
.hlist.inline,
.hlist.inline dl,
.hlist.inline ol,
.hlist.inline ul,
/* Display nested lists inline */
.hlist dl dl,
.hlist dl ol,
.hlist dl ul,
.hlist ol dl,
.hlist ol ol,
.hlist ol ul,
.hlist ul dl,
.hlist ul ol,
.hlist ul ul {
	display: inline;
}

/* Hide empty list items */
.hlist .mw-empty-li {
	display: none;
}

/* TODO: :not() can maybe be used here to remove the later rule. naive test
 * seems to work. more testing needed. like so:
 *.hlist dt:not(:last-child)::after {
 *	content: &quot;: &quot;;
 *}
 *.hlist dd:not(:last-child)::after,
 *.hlist li:not(:last-child)::after {
 *	content: &quot; · &quot;;
 *	font-weight: bold;
 *}
 */
/* Generate interpuncts */
.hlist dt::after {
	content: &quot;: &quot;;
}

.hlist dd::after,
.hlist li::after {
	content: &quot; · &quot;;
	font-weight: bold;
}

.hlist dd:last-child::after,
.hlist dt:last-child::after,
.hlist li:last-child::after {
	content: none;
}

/* Add parentheses around nested lists */
.hlist dd dd:first-child::before,
.hlist dd dt:first-child::before,
.hlist dd li:first-child::before,
.hlist dt dd:first-child::before,
.hlist dt dt:first-child::before,
.hlist dt li:first-child::before,
.hlist li dd:first-child::before,
.hlist li dt:first-child::before,
.hlist li li:first-child::before {
	content: &quot; (&quot;;
	font-weight: normal;
}

.hlist dd dd:last-child::after,
.hlist dd dt:last-child::after,
.hlist dd li:last-child::after,
.hlist dt dd:last-child::after,
.hlist dt dt:last-child::after,
.hlist dt li:last-child::after,
.hlist li dd:last-child::after,
.hlist li dt:last-child::after,
.hlist li li:last-child::after {
	content: &quot;)&quot;;
	font-weight: normal;
}

/* Put ordinals in front of ordered list items */
.hlist ol {
	counter-reset: listitem;
}

.hlist ol &gt; li {
	counter-increment: listitem;
}

.hlist ol &gt; li::before {
	content: &quot; &quot; counter(listitem) &quot;\a0&quot;;
}

.hlist dd ol &gt; li:first-child::before,
.hlist dt ol &gt; li:first-child::before,
.hlist li ol &gt; li:first-child::before {
	content: &quot; (&quot; counter(listitem) &quot;\a0&quot;;
}</text>
      <sha1>gfbk8cwecy39b1u1zxq4sqqxyf84d2r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Úlgi:Jalpaq dizim aqırı</title>
    <ns>10</ns>
    <id>25694</id>
    <revision>
      <id>125504</id>
      <timestamp>2025-07-10T13:16:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «&lt;includeonly&gt;&lt;/div&gt;&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt; {{hújjet|Úlgi:Jalpaq dizim/doc}} &lt;/noinclude&gt;»</comment>
      <origin>125504</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="92" sha1="c2cti6rl9pplqb7o94vmyql39npixzf" xml:space="preserve">&lt;includeonly&gt;&lt;/div&gt;&lt;/includeonly&gt;&lt;noinclude&gt;
{{hújjet|Úlgi:Jalpaq dizim/doc}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>c2cti6rl9pplqb7o94vmyql39npixzf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Pireney urısları</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25695</id>
    <revision>
      <id>125533</id>
      <timestamp>2025-07-10T14:56:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «'''Pireney urısı''' — XIX ásir baslarında Napoleon urısları dawamında Pireney yarım atawındaǵı qurallı kelispewshiliklerdiń jıyındısı bolıp, olarda Napoleon imperiyasına Ispaniya, Portugaliya hám Ullı Britaniya awqamı qarsı turǵan.  Ispaniya urısı 1808-jıl 2-mayda Franciya áskerleri tárepinen ayawsız bastırılǵan Madrid kóterilisi menen baslandı. Yarım atawda áskeriy háreketler 1814-jılı Napoleon taxttan túsirilgenge shekem...»</comment>
      <origin>125533</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2017" sha1="t9z0u88ejwdsq4utvx40nc3mwkjrghh" xml:space="preserve">'''Pireney urısı''' — XIX ásir baslarında Napoleon urısları dawamında Pireney yarım atawındaǵı qurallı kelispewshiliklerdiń jıyındısı bolıp, olarda Napoleon imperiyasına Ispaniya, Portugaliya hám Ullı Britaniya awqamı qarsı turǵan.

Ispaniya urısı 1808-jıl 2-mayda Franciya áskerleri tárepinen ayawsız bastırılǵan Madrid kóterilisi menen baslandı. Yarım atawda áskeriy háreketler 1814-jılı Napoleon taxttan túsirilgenge shekem toqtamadı hám Pireney armiyaların saqlaw júdá úlken materiallıq resurslardı talap etti.

Ullı Britaniya Ispaniya metropoliyasınıń mashqalalarınan óziniń koloniallıq jerlerin keńeytiw ushın paydalandı. Áne usı waqitta inglisler Qubla Amerikada bir neshe márte ornalasıwǵa urınǵan edi.

Ayırım táreplerden Ispaniya kampaniyası 1812-jılǵı Rus kampaniyasınıń repeticiyası sıpatında xızmet etti: sheshiwshi sawashtıń joqlıǵı, keń kólemli partizanlıq háreketi, dushpanlıq ruwxındaǵı aymaq boylap oq-dárilerdi jetkerip beriwdegi mashqalalar — bulardıń barlıǵı basqınshılardıń kúshin sharshatıp jiberdi. Nátiyjede Napoleon armiyası awır jeńilislerge ushıradı (Baylen janındaǵı sawash hám basqalar).

Sonıń menen birge, inglisler ushın Pireney qurgaqlıqtaǵı urıslardıń tiykarǵı teatrına aylanıp, gercog Vellingtonnıń sárkardalıq talantı tolıq kórindi. Hátte Napoleonnıń ózi de Muqaddes Elena atawında: «Ispaniyadaǵı bul baxıtsız urıs Franciyanıń baxıtsızlıǵınıń tiykarǵı sebebi bolǵan qanlı jara boldı»&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |title=Mémorial de Sainte-Hélène — Emmanuel-Auguste-Dieudonné Las Cases (comte de), Napoleon I (Emperor of the French) — Google Книги |access-date=2017-10-02 |archive-date=2018-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181107185252/https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==</text>
      <sha1>t9z0u88ejwdsq4utvx40nc3mwkjrghh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125534</id>
      <parentid>125533</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:57:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125534</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2021" sha1="clxzod6sym3laycnux7hqbwano541jf" xml:space="preserve">'''Pireney urısı''' — XIX ásir baslarında [[Napoleon urısları]] dawamında Pireney yarım atawındaǵı qurallı kelispewshiliklerdiń jıyındısı bolıp, olarda Napoleon imperiyasına Ispaniya, Portugaliya hám Ullı Britaniya awqamı qarsı turǵan.

Ispaniya urısı 1808-jıl 2-mayda Franciya áskerleri tárepinen ayawsız bastırılǵan Madrid kóterilisi menen baslandı. Yarım atawda áskeriy háreketler 1814-jılı Napoleon taxttan túsirilgenge shekem toqtamadı hám Pireney armiyaların saqlaw júdá úlken materiallıq resurslardı talap etti.

Ullı Britaniya Ispaniya metropoliyasınıń mashqalalarınan óziniń koloniallıq jerlerin keńeytiw ushın paydalandı. Áne usı waqitta inglisler Qubla Amerikada bir neshe márte ornalasıwǵa urınǵan edi.

Ayırım táreplerden Ispaniya kampaniyası 1812-jılǵı Rus kampaniyasınıń repeticiyası sıpatında xızmet etti: sheshiwshi sawashtıń joqlıǵı, keń kólemli partizanlıq háreketi, dushpanlıq ruwxındaǵı aymaq boylap oq-dárilerdi jetkerip beriwdegi mashqalalar — bulardıń barlıǵı basqınshılardıń kúshin sharshatıp jiberdi. Nátiyjede Napoleon armiyası awır jeńilislerge ushıradı (Baylen janındaǵı sawash hám basqalar).

Sonıń menen birge, inglisler ushın Pireney qurgaqlıqtaǵı urıslardıń tiykarǵı teatrına aylanıp, gercog Vellingtonnıń sárkardalıq talantı tolıq kórindi. Hátte Napoleonnıń ózi de Muqaddes Elena atawında: «Ispaniyadaǵı bul baxıtsız urıs Franciyanıń baxıtsızlıǵınıń tiykarǵı sebebi bolǵan qanlı jara boldı»&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |title=Mémorial de Sainte-Hélène — Emmanuel-Auguste-Dieudonné Las Cases (comte de), Napoleon I (Emperor of the French) — Google Книги |access-date=2017-10-02 |archive-date=2018-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181107185252/https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==</text>
      <sha1>clxzod6sym3laycnux7hqbwano541jf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125535</id>
      <parentid>125534</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:57:13Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125535</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2047" sha1="kg5vgkylcoy15gb4j3vbj6w15p2j6rp" xml:space="preserve">'''Pireney urısı''' — XIX ásir baslarında [[Napoleon urısları]] dawamında [[Pireney yarım atawı|Pireney yarım atawındaǵı]] qurallı kelispewshiliklerdiń jıyındısı bolıp, olarda Napoleon imperiyasına Ispaniya, Portugaliya hám Ullı Britaniya awqamı qarsı turǵan.

Ispaniya urısı 1808-jıl 2-mayda Franciya áskerleri tárepinen ayawsız bastırılǵan Madrid kóterilisi menen baslandı. Yarım atawda áskeriy háreketler 1814-jılı Napoleon taxttan túsirilgenge shekem toqtamadı hám Pireney armiyaların saqlaw júdá úlken materiallıq resurslardı talap etti.

Ullı Britaniya Ispaniya metropoliyasınıń mashqalalarınan óziniń koloniallıq jerlerin keńeytiw ushın paydalandı. Áne usı waqitta inglisler Qubla Amerikada bir neshe márte ornalasıwǵa urınǵan edi.

Ayırım táreplerden Ispaniya kampaniyası 1812-jılǵı Rus kampaniyasınıń repeticiyası sıpatında xızmet etti: sheshiwshi sawashtıń joqlıǵı, keń kólemli partizanlıq háreketi, dushpanlıq ruwxındaǵı aymaq boylap oq-dárilerdi jetkerip beriwdegi mashqalalar — bulardıń barlıǵı basqınshılardıń kúshin sharshatıp jiberdi. Nátiyjede Napoleon armiyası awır jeńilislerge ushıradı (Baylen janındaǵı sawash hám basqalar).

Sonıń menen birge, inglisler ushın Pireney qurgaqlıqtaǵı urıslardıń tiykarǵı teatrına aylanıp, gercog Vellingtonnıń sárkardalıq talantı tolıq kórindi. Hátte Napoleonnıń ózi de Muqaddes Elena atawında: «Ispaniyadaǵı bul baxıtsız urıs Franciyanıń baxıtsızlıǵınıń tiykarǵı sebebi bolǵan qanlı jara boldı»&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |title=Mémorial de Sainte-Hélène — Emmanuel-Auguste-Dieudonné Las Cases (comte de), Napoleon I (Emperor of the French) — Google Книги |access-date=2017-10-02 |archive-date=2018-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181107185252/https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==</text>
      <sha1>kg5vgkylcoy15gb4j3vbj6w15p2j6rp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125536</id>
      <parentid>125535</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:57:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125536</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2081" sha1="9rsnc3n0633o93kjqoff29l06tssuf4" xml:space="preserve">'''Pireney urısı''' — XIX ásir baslarında [[Napoleon urısları]] dawamında [[Pireney yarım atawı|Pireney yarım atawındaǵı]] qurallı kelispewshiliklerdiń jıyındısı bolıp, olarda [[Birinshi Franciya imperiyası|Napoleon imperiyasına]] Ispaniya, Portugaliya hám Ullı Britaniya awqamı qarsı turǵan.

Ispaniya urısı 1808-jıl 2-mayda Franciya áskerleri tárepinen ayawsız bastırılǵan Madrid kóterilisi menen baslandı. Yarım atawda áskeriy háreketler 1814-jılı Napoleon taxttan túsirilgenge shekem toqtamadı hám Pireney armiyaların saqlaw júdá úlken materiallıq resurslardı talap etti.

Ullı Britaniya Ispaniya metropoliyasınıń mashqalalarınan óziniń koloniallıq jerlerin keńeytiw ushın paydalandı. Áne usı waqitta inglisler Qubla Amerikada bir neshe márte ornalasıwǵa urınǵan edi.

Ayırım táreplerden Ispaniya kampaniyası 1812-jılǵı Rus kampaniyasınıń repeticiyası sıpatında xızmet etti: sheshiwshi sawashtıń joqlıǵı, keń kólemli partizanlıq háreketi, dushpanlıq ruwxındaǵı aymaq boylap oq-dárilerdi jetkerip beriwdegi mashqalalar — bulardıń barlıǵı basqınshılardıń kúshin sharshatıp jiberdi. Nátiyjede Napoleon armiyası awır jeńilislerge ushıradı (Baylen janındaǵı sawash hám basqalar).

Sonıń menen birge, inglisler ushın Pireney qurgaqlıqtaǵı urıslardıń tiykarǵı teatrına aylanıp, gercog Vellingtonnıń sárkardalıq talantı tolıq kórindi. Hátte Napoleonnıń ózi de Muqaddes Elena atawında: «Ispaniyadaǵı bul baxıtsız urıs Franciyanıń baxıtsızlıǵınıń tiykarǵı sebebi bolǵan qanlı jara boldı»&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |title=Mémorial de Sainte-Hélène — Emmanuel-Auguste-Dieudonné Las Cases (comte de), Napoleon I (Emperor of the French) — Google Книги |access-date=2017-10-02 |archive-date=2018-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181107185252/https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==</text>
      <sha1>9rsnc3n0633o93kjqoff29l06tssuf4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125537</id>
      <parentid>125536</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:57:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125537</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2085" sha1="6w1nmeu84wtmz5830x6fi0n3hosvme7" xml:space="preserve">'''Pireney urısı''' — XIX ásir baslarında [[Napoleon urısları]] dawamında [[Pireney yarım atawı|Pireney yarım atawındaǵı]] qurallı kelispewshiliklerdiń jıyındısı bolıp, olarda [[Birinshi Franciya imperiyası|Napoleon imperiyasına]] [[Ispaniya]], Portugaliya hám Ullı Britaniya awqamı qarsı turǵan.

Ispaniya urısı 1808-jıl 2-mayda Franciya áskerleri tárepinen ayawsız bastırılǵan Madrid kóterilisi menen baslandı. Yarım atawda áskeriy háreketler 1814-jılı Napoleon taxttan túsirilgenge shekem toqtamadı hám Pireney armiyaların saqlaw júdá úlken materiallıq resurslardı talap etti.

Ullı Britaniya Ispaniya metropoliyasınıń mashqalalarınan óziniń koloniallıq jerlerin keńeytiw ushın paydalandı. Áne usı waqitta inglisler Qubla Amerikada bir neshe márte ornalasıwǵa urınǵan edi.

Ayırım táreplerden Ispaniya kampaniyası 1812-jılǵı Rus kampaniyasınıń repeticiyası sıpatında xızmet etti: sheshiwshi sawashtıń joqlıǵı, keń kólemli partizanlıq háreketi, dushpanlıq ruwxındaǵı aymaq boylap oq-dárilerdi jetkerip beriwdegi mashqalalar — bulardıń barlıǵı basqınshılardıń kúshin sharshatıp jiberdi. Nátiyjede Napoleon armiyası awır jeńilislerge ushıradı (Baylen janındaǵı sawash hám basqalar).

Sonıń menen birge, inglisler ushın Pireney qurgaqlıqtaǵı urıslardıń tiykarǵı teatrına aylanıp, gercog Vellingtonnıń sárkardalıq talantı tolıq kórindi. Hátte Napoleonnıń ózi de Muqaddes Elena atawında: «Ispaniyadaǵı bul baxıtsız urıs Franciyanıń baxıtsızlıǵınıń tiykarǵı sebebi bolǵan qanlı jara boldı»&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |title=Mémorial de Sainte-Hélène — Emmanuel-Auguste-Dieudonné Las Cases (comte de), Napoleon I (Emperor of the French) — Google Книги |access-date=2017-10-02 |archive-date=2018-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181107185252/https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==</text>
      <sha1>6w1nmeu84wtmz5830x6fi0n3hosvme7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125538</id>
      <parentid>125537</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:57:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125538</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2115" sha1="bzv9y8wp11hxu4fwuuzsiueq5b0362c" xml:space="preserve">'''Pireney urısı''' — XIX ásir baslarında [[Napoleon urısları]] dawamında [[Pireney yarım atawı|Pireney yarım atawındaǵı]] qurallı kelispewshiliklerdiń jıyındısı bolıp, olarda [[Birinshi Franciya imperiyası|Napoleon imperiyasına]] [[Ispaniya]], [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] hám Ullı Britaniya awqamı qarsı turǵan.

Ispaniya urısı 1808-jıl 2-mayda Franciya áskerleri tárepinen ayawsız bastırılǵan Madrid kóterilisi menen baslandı. Yarım atawda áskeriy háreketler 1814-jılı Napoleon taxttan túsirilgenge shekem toqtamadı hám Pireney armiyaların saqlaw júdá úlken materiallıq resurslardı talap etti.

Ullı Britaniya Ispaniya metropoliyasınıń mashqalalarınan óziniń koloniallıq jerlerin keńeytiw ushın paydalandı. Áne usı waqitta inglisler Qubla Amerikada bir neshe márte ornalasıwǵa urınǵan edi.

Ayırım táreplerden Ispaniya kampaniyası 1812-jılǵı Rus kampaniyasınıń repeticiyası sıpatında xızmet etti: sheshiwshi sawashtıń joqlıǵı, keń kólemli partizanlıq háreketi, dushpanlıq ruwxındaǵı aymaq boylap oq-dárilerdi jetkerip beriwdegi mashqalalar — bulardıń barlıǵı basqınshılardıń kúshin sharshatıp jiberdi. Nátiyjede Napoleon armiyası awır jeńilislerge ushıradı (Baylen janındaǵı sawash hám basqalar).

Sonıń menen birge, inglisler ushın Pireney qurgaqlıqtaǵı urıslardıń tiykarǵı teatrına aylanıp, gercog Vellingtonnıń sárkardalıq talantı tolıq kórindi. Hátte Napoleonnıń ózi de Muqaddes Elena atawında: «Ispaniyadaǵı bul baxıtsız urıs Franciyanıń baxıtsızlıǵınıń tiykarǵı sebebi bolǵan qanlı jara boldı»&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |title=Mémorial de Sainte-Hélène — Emmanuel-Auguste-Dieudonné Las Cases (comte de), Napoleon I (Emperor of the French) — Google Книги |access-date=2017-10-02 |archive-date=2018-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181107185252/https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==</text>
      <sha1>bzv9y8wp11hxu4fwuuzsiueq5b0362c</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125540</id>
      <parentid>125538</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:58:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125540</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2174" sha1="i6hhbjkcik2jwjgec7nqha81rpqy25p" xml:space="preserve">'''Pireney urısı''' — XIX ásir baslarında [[Napoleon urısları]] dawamında [[Pireney yarım atawı|Pireney yarım atawındaǵı]] qurallı kelispewshiliklerdiń jıyındısı bolıp, olarda [[Birinshi Franciya imperiyası|Napoleon imperiyasına]] [[Ispaniya]], [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] hám [[Ullı Britaniya hám Irlandiya Birlesken patshalıǵı|Ullı Britaniya]] awqamı qarsı turǵan.

Ispaniya urısı 1808-jıl 2-mayda Franciya áskerleri tárepinen ayawsız bastırılǵan Madrid kóterilisi menen baslandı. Yarım atawda áskeriy háreketler 1814-jılı Napoleon taxttan túsirilgenge shekem toqtamadı hám Pireney armiyaların saqlaw júdá úlken materiallıq resurslardı talap etti.

Ullı Britaniya Ispaniya metropoliyasınıń mashqalalarınan óziniń koloniallıq jerlerin keńeytiw ushın paydalandı. Áne usı waqitta inglisler Qubla Amerikada bir neshe márte ornalasıwǵa urınǵan edi.

Ayırım táreplerden Ispaniya kampaniyası 1812-jılǵı Rus kampaniyasınıń repeticiyası sıpatında xızmet etti: sheshiwshi sawashtıń joqlıǵı, keń kólemli partizanlıq háreketi, dushpanlıq ruwxındaǵı aymaq boylap oq-dárilerdi jetkerip beriwdegi mashqalalar — bulardıń barlıǵı basqınshılardıń kúshin sharshatıp jiberdi. Nátiyjede Napoleon armiyası awır jeńilislerge ushıradı (Baylen janındaǵı sawash hám basqalar).

Sonıń menen birge, inglisler ushın Pireney qurgaqlıqtaǵı urıslardıń tiykarǵı teatrına aylanıp, gercog Vellingtonnıń sárkardalıq talantı tolıq kórindi. Hátte Napoleonnıń ózi de Muqaddes Elena atawında: «Ispaniyadaǵı bul baxıtsız urıs Franciyanıń baxıtsızlıǵınıń tiykarǵı sebebi bolǵan qanlı jara boldı»&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |title=Mémorial de Sainte-Hélène — Emmanuel-Auguste-Dieudonné Las Cases (comte de), Napoleon I (Emperor of the French) — Google Книги |access-date=2017-10-02 |archive-date=2018-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181107185252/https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==</text>
      <sha1>i6hhbjkcik2jwjgec7nqha81rpqy25p</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125541</id>
      <parentid>125540</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:59:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125541</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2178" sha1="kchl2js7w2sx3jxbbxqlq9pebbp4nsv" xml:space="preserve">'''Pireney urısı''' — XIX ásir baslarında [[Napoleon urısları]] dawamında [[Pireney yarım atawı|Pireney yarım atawındaǵı]] qurallı kelispewshiliklerdiń jıyındısı bolıp, olarda [[Birinshi Franciya imperiyası|Napoleon imperiyasına]] [[Ispaniya]], [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] hám [[Ullı Britaniya hám Irlandiya Birlesken patshalıǵı|Ullı Britaniya]] awqamı qarsı turǵan.

Ispaniya urısı 1808-jıl 2-mayda Franciya áskerleri tárepinen ayawsız bastırılǵan [[Madrid kóterilisi]] menen baslandı. Yarım atawda áskeriy háreketler 1814-jılı Napoleon taxttan túsirilgenge shekem toqtamadı hám Pireney armiyaların saqlaw júdá úlken materiallıq resurslardı talap etti.

Ullı Britaniya Ispaniya metropoliyasınıń mashqalalarınan óziniń koloniallıq jerlerin keńeytiw ushın paydalandı. Áne usı waqitta inglisler Qubla Amerikada bir neshe márte ornalasıwǵa urınǵan edi.

Ayırım táreplerden Ispaniya kampaniyası 1812-jılǵı Rus kampaniyasınıń repeticiyası sıpatında xızmet etti: sheshiwshi sawashtıń joqlıǵı, keń kólemli partizanlıq háreketi, dushpanlıq ruwxındaǵı aymaq boylap oq-dárilerdi jetkerip beriwdegi mashqalalar — bulardıń barlıǵı basqınshılardıń kúshin sharshatıp jiberdi. Nátiyjede Napoleon armiyası awır jeńilislerge ushıradı (Baylen janındaǵı sawash hám basqalar).

Sonıń menen birge, inglisler ushın Pireney qurgaqlıqtaǵı urıslardıń tiykarǵı teatrına aylanıp, gercog Vellingtonnıń sárkardalıq talantı tolıq kórindi. Hátte Napoleonnıń ózi de Muqaddes Elena atawında: «Ispaniyadaǵı bul baxıtsız urıs Franciyanıń baxıtsızlıǵınıń tiykarǵı sebebi bolǵan qanlı jara boldı»&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |title=Mémorial de Sainte-Hélène — Emmanuel-Auguste-Dieudonné Las Cases (comte de), Napoleon I (Emperor of the French) — Google Книги |access-date=2017-10-02 |archive-date=2018-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181107185252/https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==</text>
      <sha1>kchl2js7w2sx3jxbbxqlq9pebbp4nsv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125542</id>
      <parentid>125541</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:59:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125542</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2202" sha1="otggc7n85acb4847f3hnzu8r5o57jfx" xml:space="preserve">'''Pireney urısı''' — XIX ásir baslarında [[Napoleon urısları]] dawamında [[Pireney yarım atawı|Pireney yarım atawındaǵı]] qurallı kelispewshiliklerdiń jıyındısı bolıp, olarda [[Birinshi Franciya imperiyası|Napoleon imperiyasına]] [[Ispaniya]], [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] hám [[Ullı Britaniya hám Irlandiya Birlesken patshalıǵı|Ullı Britaniya]] awqamı qarsı turǵan.

Ispaniya urısı 1808-jıl 2-mayda Franciya áskerleri tárepinen ayawsız bastırılǵan [[Madrid kóterilisi]] menen baslandı. Yarım atawda áskeriy háreketler 1814-jılı [[Napoleon I Bonapart|Napoleon]] taxttan túsirilgenge shekem toqtamadı hám Pireney armiyaların saqlaw júdá úlken materiallıq resurslardı talap etti.

Ullı Britaniya Ispaniya metropoliyasınıń mashqalalarınan óziniń koloniallıq jerlerin keńeytiw ushın paydalandı. Áne usı waqitta inglisler Qubla Amerikada bir neshe márte ornalasıwǵa urınǵan edi.

Ayırım táreplerden Ispaniya kampaniyası 1812-jılǵı Rus kampaniyasınıń repeticiyası sıpatında xızmet etti: sheshiwshi sawashtıń joqlıǵı, keń kólemli partizanlıq háreketi, dushpanlıq ruwxındaǵı aymaq boylap oq-dárilerdi jetkerip beriwdegi mashqalalar — bulardıń barlıǵı basqınshılardıń kúshin sharshatıp jiberdi. Nátiyjede Napoleon armiyası awır jeńilislerge ushıradı (Baylen janındaǵı sawash hám basqalar).

Sonıń menen birge, inglisler ushın Pireney qurgaqlıqtaǵı urıslardıń tiykarǵı teatrına aylanıp, gercog Vellingtonnıń sárkardalıq talantı tolıq kórindi. Hátte Napoleonnıń ózi de Muqaddes Elena atawında: «Ispaniyadaǵı bul baxıtsız urıs Franciyanıń baxıtsızlıǵınıń tiykarǵı sebebi bolǵan qanlı jara boldı»&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |title=Mémorial de Sainte-Hélène — Emmanuel-Auguste-Dieudonné Las Cases (comte de), Napoleon I (Emperor of the French) — Google Книги |access-date=2017-10-02 |archive-date=2018-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181107185252/https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==</text>
      <sha1>otggc7n85acb4847f3hnzu8r5o57jfx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125543</id>
      <parentid>125542</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T14:59:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125543</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2231" sha1="dmksms1nuksy30vc6ht5kdj43gm9vio" xml:space="preserve">'''Pireney urısı''' — XIX ásir baslarında [[Napoleon urısları]] dawamında [[Pireney yarım atawı|Pireney yarım atawındaǵı]] qurallı kelispewshiliklerdiń jıyındısı bolıp, olarda [[Birinshi Franciya imperiyası|Napoleon imperiyasına]] [[Ispaniya]], [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] hám [[Ullı Britaniya hám Irlandiya Birlesken patshalıǵı|Ullı Britaniya]] awqamı qarsı turǵan.

Ispaniya urısı 1808-jıl 2-mayda Franciya áskerleri tárepinen ayawsız bastırılǵan [[Madrid kóterilisi]] menen baslandı. Yarım atawda áskeriy háreketler 1814-jılı [[Napoleon I Bonapart|Napoleon]] taxttan túsirilgenge shekem toqtamadı hám Pireney armiyaların saqlaw júdá úlken materiallıq resurslardı talap etti.

Ullı Britaniya Ispaniya metropoliyasınıń mashqalalarınan óziniń koloniallıq jerlerin keńeytiw ushın paydalandı. Áne usı waqitta inglisler Qubla Amerikada bir neshe márte ornalasıwǵa urınǵan edi.

Ayırım táreplerden Ispaniya kampaniyası [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rus kampaniyasınıń]] repeticiyası sıpatında xızmet etti: sheshiwshi sawashtıń joqlıǵı, keń kólemli partizanlıq háreketi, dushpanlıq ruwxındaǵı aymaq boylap oq-dárilerdi jetkerip beriwdegi mashqalalar — bulardıń barlıǵı basqınshılardıń kúshin sharshatıp jiberdi. Nátiyjede Napoleon armiyası awır jeńilislerge ushıradı (Baylen janındaǵı sawash hám basqalar).

Sonıń menen birge, inglisler ushın Pireney qurgaqlıqtaǵı urıslardıń tiykarǵı teatrına aylanıp, gercog Vellingtonnıń sárkardalıq talantı tolıq kórindi. Hátte Napoleonnıń ózi de Muqaddes Elena atawında: «Ispaniyadaǵı bul baxıtsız urıs Franciyanıń baxıtsızlıǵınıń tiykarǵı sebebi bolǵan qanlı jara boldı»&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |title=Mémorial de Sainte-Hélène — Emmanuel-Auguste-Dieudonné Las Cases (comte de), Napoleon I (Emperor of the French) — Google Книги |access-date=2017-10-02 |archive-date=2018-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181107185252/https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==</text>
      <sha1>dmksms1nuksy30vc6ht5kdj43gm9vio</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125544</id>
      <parentid>125543</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:00:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125544</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2251" sha1="naeaksvlouev087l1sj1j84xe8de82o" xml:space="preserve">'''Pireney urısı''' — XIX ásir baslarında [[Napoleon urısları]] dawamında [[Pireney yarım atawı|Pireney yarım atawındaǵı]] qurallı kelispewshiliklerdiń jıyındısı bolıp, olarda [[Birinshi Franciya imperiyası|Napoleon imperiyasına]] [[Ispaniya]], [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] hám [[Ullı Britaniya hám Irlandiya Birlesken patshalıǵı|Ullı Britaniya]] awqamı qarsı turǵan.

Ispaniya urısı 1808-jıl 2-mayda Franciya áskerleri tárepinen ayawsız bastırılǵan [[Madrid kóterilisi]] menen baslandı. Yarım atawda áskeriy háreketler 1814-jılı [[Napoleon I Bonapart|Napoleon]] taxttan túsirilgenge shekem toqtamadı hám Pireney armiyaların saqlaw júdá úlken materiallıq resurslardı talap etti.

Ullı Britaniya Ispaniya metropoliyasınıń mashqalalarınan óziniń koloniallıq jerlerin keńeytiw ushın paydalandı. Áne usı waqitta inglisler Qubla Amerikada bir neshe márte ornalasıwǵa urınǵan edi.

Ayırım táreplerden Ispaniya kampaniyası [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rus kampaniyasınıń]] repeticiyası sıpatında xızmet etti: sheshiwshi sawashtıń joqlıǵı, keń kólemli partizanlıq háreketi, dushpanlıq ruwxındaǵı aymaq boylap oq-dárilerdi jetkerip beriwdegi mashqalalar — bulardıń barlıǵı basqınshılardıń kúshin sharshatıp jiberdi. Nátiyjede Napoleon armiyası awır jeńilislerge ushıradı ([[Baylen sawashı|Baylen janındaǵı sawash]] hám basqalar).

Sonıń menen birge, inglisler ushın Pireney qurgaqlıqtaǵı urıslardıń tiykarǵı teatrına aylanıp, gercog Vellingtonnıń sárkardalıq talantı tolıq kórindi. Hátte Napoleonnıń ózi de Muqaddes Elena atawında: «Ispaniyadaǵı bul baxıtsız urıs Franciyanıń baxıtsızlıǵınıń tiykarǵı sebebi bolǵan qanlı jara boldı»&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |title=Mémorial de Sainte-Hélène — Emmanuel-Auguste-Dieudonné Las Cases (comte de), Napoleon I (Emperor of the French) — Google Книги |access-date=2017-10-02 |archive-date=2018-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181107185252/https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==</text>
      <sha1>naeaksvlouev087l1sj1j84xe8de82o</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125545</id>
      <parentid>125544</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:00:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125545</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2279" sha1="td2oc3qtfh7vel7qcx6ftq24thadz6z" xml:space="preserve">'''Pireney urısı''' — XIX ásir baslarında [[Napoleon urısları]] dawamında [[Pireney yarım atawı|Pireney yarım atawındaǵı]] qurallı kelispewshiliklerdiń jıyındısı bolıp, olarda [[Birinshi Franciya imperiyası|Napoleon imperiyasına]] [[Ispaniya]], [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] hám [[Ullı Britaniya hám Irlandiya Birlesken patshalıǵı|Ullı Britaniya]] awqamı qarsı turǵan.

Ispaniya urısı 1808-jıl 2-mayda Franciya áskerleri tárepinen ayawsız bastırılǵan [[Madrid kóterilisi]] menen baslandı. Yarım atawda áskeriy háreketler 1814-jılı [[Napoleon I Bonapart|Napoleon]] taxttan túsirilgenge shekem toqtamadı hám Pireney armiyaların saqlaw júdá úlken materiallıq resurslardı talap etti.

Ullı Britaniya Ispaniya metropoliyasınıń mashqalalarınan óziniń koloniallıq jerlerin keńeytiw ushın paydalandı. Áne usı waqitta inglisler Qubla Amerikada bir neshe márte ornalasıwǵa urınǵan edi.

Ayırım táreplerden Ispaniya kampaniyası [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rus kampaniyasınıń]] repeticiyası sıpatında xızmet etti: sheshiwshi sawashtıń joqlıǵı, keń kólemli partizanlıq háreketi, dushpanlıq ruwxındaǵı aymaq boylap oq-dárilerdi jetkerip beriwdegi mashqalalar — bulardıń barlıǵı basqınshılardıń kúshin sharshatıp jiberdi. Nátiyjede Napoleon armiyası awır jeńilislerge ushıradı ([[Baylen sawashı|Baylen janındaǵı sawash]] hám basqalar).

Sonıń menen birge, inglisler ushın Pireney qurgaqlıqtaǵı urıslardıń tiykarǵı teatrına aylanıp, gercog [[Artur Uelsli Vellington|Vellingtonnıń]] sárkardalıq talantı tolıq kórindi. Hátte Napoleonnıń ózi de Muqaddes Elena atawında: «Ispaniyadaǵı bul baxıtsız urıs Franciyanıń baxıtsızlıǵınıń tiykarǵı sebebi bolǵan qanlı jara boldı»&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |title=Mémorial de Sainte-Hélène — Emmanuel-Auguste-Dieudonné Las Cases (comte de), Napoleon I (Emperor of the French) — Google Книги |access-date=2017-10-02 |archive-date=2018-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181107185252/https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==</text>
      <sha1>td2oc3qtfh7vel7qcx6ftq24thadz6z</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125546</id>
      <parentid>125545</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:00:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125546</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2305" sha1="nfpoq4fnz3k8yc76hszq28rmtyqkpb7" xml:space="preserve">'''Pireney urısı''' — XIX ásir baslarında [[Napoleon urısları]] dawamında [[Pireney yarım atawı|Pireney yarım atawındaǵı]] qurallı kelispewshiliklerdiń jıyındısı bolıp, olarda [[Birinshi Franciya imperiyası|Napoleon imperiyasına]] [[Ispaniya]], [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] hám [[Ullı Britaniya hám Irlandiya Birlesken patshalıǵı|Ullı Britaniya]] awqamı qarsı turǵan.

Ispaniya urısı 1808-jıl 2-mayda Franciya áskerleri tárepinen ayawsız bastırılǵan [[Madrid kóterilisi]] menen baslandı. Yarım atawda áskeriy háreketler 1814-jılı [[Napoleon I Bonapart|Napoleon]] taxttan túsirilgenge shekem toqtamadı hám Pireney armiyaların saqlaw júdá úlken materiallıq resurslardı talap etti.

Ullı Britaniya Ispaniya metropoliyasınıń mashqalalarınan óziniń koloniallıq jerlerin keńeytiw ushın paydalandı. Áne usı waqitta inglisler Qubla Amerikada bir neshe márte ornalasıwǵa urınǵan edi.

Ayırım táreplerden Ispaniya kampaniyası [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rus kampaniyasınıń]] repeticiyası sıpatında xızmet etti: sheshiwshi sawashtıń joqlıǵı, keń kólemli partizanlıq háreketi, dushpanlıq ruwxındaǵı aymaq boylap oq-dárilerdi jetkerip beriwdegi mashqalalar — bulardıń barlıǵı basqınshılardıń kúshin sharshatıp jiberdi. Nátiyjede Napoleon armiyası awır jeńilislerge ushıradı ([[Baylen sawashı|Baylen janındaǵı sawash]] hám basqalar).

Sonıń menen birge, inglisler ushın Pireney qurgaqlıqtaǵı urıslardıń tiykarǵı teatrına aylanıp, gercog [[Artur Uelsli Vellington|Vellingtonnıń]] sárkardalıq talantı tolıq kórindi. Hátte Napoleonnıń ózi de [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawında]]: «Ispaniyadaǵı bul baxıtsız urıs Franciyanıń baxıtsızlıǵınıń tiykarǵı sebebi bolǵan qanlı jara boldı»&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |title=Mémorial de Sainte-Hélène — Emmanuel-Auguste-Dieudonné Las Cases (comte de), Napoleon I (Emperor of the French) — Google Книги |access-date=2017-10-02 |archive-date=2018-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181107185252/https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==</text>
      <sha1>nfpoq4fnz3k8yc76hszq28rmtyqkpb7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125547</id>
      <parentid>125546</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:01:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125547</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2321" sha1="b1mesqpoe4owm893os00xpknw4f1m72" xml:space="preserve">'''Pireney urısı''' — XIX ásir baslarında [[Napoleon urısları]] dawamında [[Pireney yarım atawı|Pireney yarım atawındaǵı]] qurallı kelispewshiliklerdiń jıyındısı bolıp, olarda [[Birinshi Franciya imperiyası|Napoleon imperiyasına]] [[Ispaniya]], [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] hám [[Ullı Britaniya hám Irlandiya Birlesken patshalıǵı|Ullı Britaniya]] awqamı qarsı turǵan.

Ispaniya urısı 1808-jıl 2-mayda Franciya áskerleri tárepinen ayawsız bastırılǵan [[Madrid kóterilisi]] menen baslandı. Yarım atawda áskeriy háreketler 1814-jılı [[Napoleon I Bonapart|Napoleon]] taxttan túsirilgenge shekem toqtamadı hám Pireney armiyaların saqlaw júdá úlken materiallıq resurslardı talap etti.

Ullı Britaniya Ispaniya metropoliyasınıń mashqalalarınan óziniń koloniallıq jerlerin keńeytiw ushın paydalandı. Áne usı waqitta inglisler Qubla Amerikada bir neshe márte ornalasıwǵa urınǵan edi.

Ayırım táreplerden Ispaniya kampaniyası [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rus kampaniyasınıń]] repeticiyası sıpatında xızmet etti: sheshiwshi sawashtıń joqlıǵı, keń kólemli partizanlıq háreketi, dushpanlıq ruwxındaǵı aymaq boylap oq-dárilerdi jetkerip beriwdegi mashqalalar — bulardıń barlıǵı basqınshılardıń kúshin sharshatıp jiberdi. Nátiyjede Napoleon armiyası awır jeńilislerge ushıradı ([[Baylen sawashı|Baylen janındaǵı sawash]] hám basqalar).

Sonıń menen birge, inglisler ushın Pireney qurgaqlıqtaǵı urıslardıń tiykarǵı teatrına aylanıp, gercog [[Artur Uelsli Vellington|Vellingtonnıń]] sárkardalıq talantı tolıq kórindi. Hátte Napoleonnıń ózi de [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawında]]: «Ispaniyadaǵı bul baxıtsız urıs Franciyanıń baxıtsızlıǵınıń tiykarǵı sebebi bolǵan qanlı jara boldı»&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |title=Mémorial de Sainte-Hélène — Emmanuel-Auguste-Dieudonné Las Cases (comte de), Napoleon I (Emperor of the French) — Google Книги |access-date=2017-10-02 |archive-date=2018-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181107185252/https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Tariyxı ==

== Derekler ==</text>
      <sha1>b1mesqpoe4owm893os00xpknw4f1m72</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125565</id>
      <parentid>125547</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:03:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <comment>/* Tariyxı */</comment>
      <origin>125565</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2851" sha1="a15rylpd8ssr2bhz0tmt0v6k3kmmr9f" xml:space="preserve">'''Pireney urısı''' — XIX ásir baslarında [[Napoleon urısları]] dawamında [[Pireney yarım atawı|Pireney yarım atawındaǵı]] qurallı kelispewshiliklerdiń jıyındısı bolıp, olarda [[Birinshi Franciya imperiyası|Napoleon imperiyasına]] [[Ispaniya]], [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] hám [[Ullı Britaniya hám Irlandiya Birlesken patshalıǵı|Ullı Britaniya]] awqamı qarsı turǵan.

Ispaniya urısı 1808-jıl 2-mayda Franciya áskerleri tárepinen ayawsız bastırılǵan [[Madrid kóterilisi]] menen baslandı. Yarım atawda áskeriy háreketler 1814-jılı [[Napoleon I Bonapart|Napoleon]] taxttan túsirilgenge shekem toqtamadı hám Pireney armiyaların saqlaw júdá úlken materiallıq resurslardı talap etti.

Ullı Britaniya Ispaniya metropoliyasınıń mashqalalarınan óziniń koloniallıq jerlerin keńeytiw ushın paydalandı. Áne usı waqitta inglisler Qubla Amerikada bir neshe márte ornalasıwǵa urınǵan edi.

Ayırım táreplerden Ispaniya kampaniyası [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rus kampaniyasınıń]] repeticiyası sıpatında xızmet etti: sheshiwshi sawashtıń joqlıǵı, keń kólemli partizanlıq háreketi, dushpanlıq ruwxındaǵı aymaq boylap oq-dárilerdi jetkerip beriwdegi mashqalalar — bulardıń barlıǵı basqınshılardıń kúshin sharshatıp jiberdi. Nátiyjede Napoleon armiyası awır jeńilislerge ushıradı ([[Baylen sawashı|Baylen janındaǵı sawash]] hám basqalar).

Sonıń menen birge, inglisler ushın Pireney qurgaqlıqtaǵı urıslardıń tiykarǵı teatrına aylanıp, gercog [[Artur Uelsli Vellington|Vellingtonnıń]] sárkardalıq talantı tolıq kórindi. Hátte Napoleonnıń ózi de [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawında]]: «Ispaniyadaǵı bul baxıtsız urıs Franciyanıń baxıtsızlıǵınıń tiykarǵı sebebi bolǵan qanlı jara boldı»&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |title=Mémorial de Sainte-Hélène — Emmanuel-Auguste-Dieudonné Las Cases (comte de), Napoleon I (Emperor of the French) — Google Книги |access-date=2017-10-02 |archive-date=2018-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181107185252/https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Tariyxı ==
1808-jılǵa shekem Ispaniya siyasatın  waqıtsha qúdiretli Manuel Godoy — sheklengen hám erksiz patsha Karl IV nıń hayalı, patshayım Mariya-Luizanıń súyiklisi belgilep berdi. Bir jıl dawamında San-Ildefonso shártnaması (1796-jıl) hám keyingi bir qatar kelisimler menen bekkemlengen francuzlar menen awqamlaslıq siyasatı dawam ettirildi. 1807-jıldaǵı Tilzit pitimi Napoleonnıń Britaniya hám onıń awqamlaslarına qarsı qolların jazdırdı, materikte tek eki — Shveciya hám Portugaliya qalǵan edi.

== Derekler ==</text>
      <sha1>a15rylpd8ssr2bhz0tmt0v6k3kmmr9f</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125574</id>
      <parentid>125565</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:06:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <comment>/* Tariyxı */</comment>
      <origin>125574</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3505" sha1="c0yg7csgzw58a6b0feqsppnvvs8n12c" xml:space="preserve">'''Pireney urısı''' — XIX ásir baslarında [[Napoleon urısları]] dawamında [[Pireney yarım atawı|Pireney yarım atawındaǵı]] qurallı kelispewshiliklerdiń jıyındısı bolıp, olarda [[Birinshi Franciya imperiyası|Napoleon imperiyasına]] [[Ispaniya]], [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] hám [[Ullı Britaniya hám Irlandiya Birlesken patshalıǵı|Ullı Britaniya]] awqamı qarsı turǵan.

Ispaniya urısı 1808-jıl 2-mayda Franciya áskerleri tárepinen ayawsız bastırılǵan [[Madrid kóterilisi]] menen baslandı. Yarım atawda áskeriy háreketler 1814-jılı [[Napoleon I Bonapart|Napoleon]] taxttan túsirilgenge shekem toqtamadı hám Pireney armiyaların saqlaw júdá úlken materiallıq resurslardı talap etti.

Ullı Britaniya Ispaniya metropoliyasınıń mashqalalarınan óziniń koloniallıq jerlerin keńeytiw ushın paydalandı. Áne usı waqitta inglisler Qubla Amerikada bir neshe márte ornalasıwǵa urınǵan edi.

Ayırım táreplerden Ispaniya kampaniyası [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rus kampaniyasınıń]] repeticiyası sıpatında xızmet etti: sheshiwshi sawashtıń joqlıǵı, keń kólemli partizanlıq háreketi, dushpanlıq ruwxındaǵı aymaq boylap oq-dárilerdi jetkerip beriwdegi mashqalalar — bulardıń barlıǵı basqınshılardıń kúshin sharshatıp jiberdi. Nátiyjede Napoleon armiyası awır jeńilislerge ushıradı ([[Baylen sawashı|Baylen janındaǵı sawash]] hám basqalar).

Sonıń menen birge, inglisler ushın Pireney qurgaqlıqtaǵı urıslardıń tiykarǵı teatrına aylanıp, gercog [[Artur Uelsli Vellington|Vellingtonnıń]] sárkardalıq talantı tolıq kórindi. Hátte Napoleonnıń ózi de [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawında]]: «Ispaniyadaǵı bul baxıtsız urıs Franciyanıń baxıtsızlıǵınıń tiykarǵı sebebi bolǵan qanlı jara boldı»&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |title=Mémorial de Sainte-Hélène — Emmanuel-Auguste-Dieudonné Las Cases (comte de), Napoleon I (Emperor of the French) — Google Книги |access-date=2017-10-02 |archive-date=2018-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181107185252/https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Tariyxı ==
1808-jılǵa shekem Ispaniya siyasatın  waqıtsha qúdiretli Manuel Godoy — sheklengen hám erksiz patsha Karl IV nıń hayalı, patshayım Mariya-Luizanıń súyiklisi belgilep berdi. Bir jıl dawamında San-Ildefonso shártnaması (1796-jıl) hám keyingi bir qatar kelisimler menen bekkemlengen francuzlar menen awqamlaslıq siyasatı dawam ettirildi. 1807-jıldaǵı Tilzit pitimi Napoleonnıń Britaniya hám onıń awqamlaslarına qarsı qolların jazdırdı, materikte tek eki — Shveciya hám Portugaliya qalǵan edi.

Rossiya imperatorı Shveciyanı tártipke salıwdı óz moynına aldı, Franciya imperatorı bolsa Portugaliyanı tınıshlandırıw wazıypasın ózi sheshiwge májbúr boldı. Britaniya imperiyasına basım ótkeriwdiń eń nátiyjeli usılı onıń sawdasına zıyan jetkeriw bolip esaplandı. Britaniya kemeleri ushın hámiyshe ashıq bolǵan Portugaliya portları Napoleon oylap tapqan kontinental blokada sistemasında úlken tesik boldı. Imperatorlardıń Tilzittegi ushırasıwınan 2 hápte ótkennen keyin, Lissabonǵa inglisler ushin dárhal portlardı jabıw hám Franciya tárepinde urısqa kiriwdi talap etken Napoleon ultimatumi keldi.

== Derekler ==</text>
      <sha1>c0yg7csgzw58a6b0feqsppnvvs8n12c</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125583</id>
      <parentid>125574</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:08:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <comment>/* Tariyxı */</comment>
      <origin>125583</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4278" sha1="11jcf36zbcqagh28ogygmce66ozztzu" xml:space="preserve">'''Pireney urısı''' — XIX ásir baslarında [[Napoleon urısları]] dawamında [[Pireney yarım atawı|Pireney yarım atawındaǵı]] qurallı kelispewshiliklerdiń jıyındısı bolıp, olarda [[Birinshi Franciya imperiyası|Napoleon imperiyasına]] [[Ispaniya]], [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] hám [[Ullı Britaniya hám Irlandiya Birlesken patshalıǵı|Ullı Britaniya]] awqamı qarsı turǵan.

Ispaniya urısı 1808-jıl 2-mayda Franciya áskerleri tárepinen ayawsız bastırılǵan [[Madrid kóterilisi]] menen baslandı. Yarım atawda áskeriy háreketler 1814-jılı [[Napoleon I Bonapart|Napoleon]] taxttan túsirilgenge shekem toqtamadı hám Pireney armiyaların saqlaw júdá úlken materiallıq resurslardı talap etti.

Ullı Britaniya Ispaniya metropoliyasınıń mashqalalarınan óziniń koloniallıq jerlerin keńeytiw ushın paydalandı. Áne usı waqitta inglisler Qubla Amerikada bir neshe márte ornalasıwǵa urınǵan edi.

Ayırım táreplerden Ispaniya kampaniyası [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rus kampaniyasınıń]] repeticiyası sıpatında xızmet etti: sheshiwshi sawashtıń joqlıǵı, keń kólemli partizanlıq háreketi, dushpanlıq ruwxındaǵı aymaq boylap oq-dárilerdi jetkerip beriwdegi mashqalalar — bulardıń barlıǵı basqınshılardıń kúshin sharshatıp jiberdi. Nátiyjede Napoleon armiyası awır jeńilislerge ushıradı ([[Baylen sawashı|Baylen janındaǵı sawash]] hám basqalar).

Sonıń menen birge, inglisler ushın Pireney qurgaqlıqtaǵı urıslardıń tiykarǵı teatrına aylanıp, gercog [[Artur Uelsli Vellington|Vellingtonnıń]] sárkardalıq talantı tolıq kórindi. Hátte Napoleonnıń ózi de [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawında]]: «Ispaniyadaǵı bul baxıtsız urıs Franciyanıń baxıtsızlıǵınıń tiykarǵı sebebi bolǵan qanlı jara boldı»&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |title=Mémorial de Sainte-Hélène — Emmanuel-Auguste-Dieudonné Las Cases (comte de), Napoleon I (Emperor of the French) — Google Книги |access-date=2017-10-02 |archive-date=2018-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181107185252/https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Tariyxı ==
1808-jılǵa shekem Ispaniya siyasatın  waqıtsha qúdiretli Manuel Godoy — sheklengen hám erksiz patsha Karl IV nıń hayalı, patshayım Mariya-Luizanıń súyiklisi belgilep berdi. Bir jıl dawamında San-Ildefonso shártnaması (1796-jıl) hám keyingi bir qatar kelisimler menen bekkemlengen francuzlar menen awqamlaslıq siyasatı dawam ettirildi. 1807-jıldaǵı Tilzit pitimi Napoleonnıń Britaniya hám onıń awqamlaslarına qarsı qolların jazdırdı, materikte tek eki — Shveciya hám Portugaliya qalǵan edi.

Rossiya imperatorı Shveciyanı tártipke salıwdı óz moynına aldı, Franciya imperatorı bolsa Portugaliyanı tınıshlandırıw wazıypasın ózi sheshiwge májbúr boldı. Britaniya imperiyasına basım ótkeriwdiń eń nátiyjeli usılı onıń sawdasına zıyan jetkeriw bolip esaplandı. Britaniya kemeleri ushın hámiyshe ashıq bolǵan Portugaliya portları Napoleon oylap tapqan kontinental blokada sistemasında úlken tesik boldı. Imperatorlardıń Tilzittegi ushırasıwınan 2 hápte ótkennen keyin, Lissabonǵa inglisler ushin dárhal portlardı jabıw hám Franciya tárepinde urısqa kiriwdi talap etken Napoleon ultimatumi keldi.

Inglisler menen doslıq baylanısları ásirlerge barıp taqalatuǵın portugaliyalılar hár qıylı jollar menen waqıttı sozıp turdı. Lissabonda bul talapqa kelisim berilmegeni ushın Napoleon hám Ispaniya ortasında Portugaliyanı basıp aliw hám bóliw haqqında jasırın shártnama dúzildi. Fontenblo shártnaması (1807-jıl 27-oktyabr) menen Napoleon Pireney arqasın basıp alıw niyetin Godoy menen tastıyıqladı. Godoydıń ózi sadıqlıq ushın Portugaliyanıń qublasında knyazlik bolıwına wáde berdi. 13-noyabrde Bragansa úyiniń qulatılıwı járiyalandı. Napoleon óz áskerlerin Ispaniyaǵa kirgiziw, Ebro dáryasına shekem bolǵan barlıq aymaqtı iyelew hám keyin ala onı Portugaliya jerlerine almastırıw imkaniyatına iye boldı.

== Derekler ==</text>
      <sha1>11jcf36zbcqagh28ogygmce66ozztzu</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125584</id>
      <parentid>125583</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:08:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125584</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4311" sha1="rtdqqwwhhru4y8ss5kt95a6q0uenk0s" xml:space="preserve">'''Pireney urısı''' — XIX ásir baslarında [[Napoleon urısları]] dawamında [[Pireney yarım atawı|Pireney yarım atawındaǵı]] qurallı kelispewshiliklerdiń jıyındısı bolıp, olarda [[Birinshi Franciya imperiyası|Napoleon imperiyasına]] [[Ispaniya]], [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] hám [[Ullı Britaniya hám Irlandiya Birlesken patshalıǵı|Ullı Britaniya]] awqamı qarsı turǵan.

Ispaniya urısı 1808-jıl 2-mayda Franciya áskerleri tárepinen ayawsız bastırılǵan [[Madrid kóterilisi]] menen baslandı. Yarım atawda áskeriy háreketler 1814-jılı [[Napoleon I Bonapart|Napoleon]] taxttan túsirilgenge shekem toqtamadı hám Pireney armiyaların saqlaw júdá úlken materiallıq resurslardı talap etti.

Ullı Britaniya Ispaniya metropoliyasınıń mashqalalarınan óziniń koloniallıq jerlerin keńeytiw ushın paydalandı. Áne usı waqitta inglisler Qubla Amerikada bir neshe márte ornalasıwǵa urınǵan edi.

Ayırım táreplerden Ispaniya kampaniyası [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rus kampaniyasınıń]] repeticiyası sıpatında xızmet etti: sheshiwshi sawashtıń joqlıǵı, keń kólemli partizanlıq háreketi, dushpanlıq ruwxındaǵı aymaq boylap oq-dárilerdi jetkerip beriwdegi mashqalalar — bulardıń barlıǵı basqınshılardıń kúshin sharshatıp jiberdi. Nátiyjede Napoleon armiyası awır jeńilislerge ushıradı ([[Baylen sawashı|Baylen janındaǵı sawash]] hám basqalar).

Sonıń menen birge, inglisler ushın Pireney qurgaqlıqtaǵı urıslardıń tiykarǵı teatrına aylanıp, gercog [[Artur Uelsli Vellington|Vellingtonnıń]] sárkardalıq talantı tolıq kórindi. Hátte Napoleonnıń ózi de [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawında]]: «Ispaniyadaǵı bul baxıtsız urıs Franciyanıń baxıtsızlıǵınıń tiykarǵı sebebi bolǵan qanlı jara boldı»&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |title=Mémorial de Sainte-Hélène — Emmanuel-Auguste-Dieudonné Las Cases (comte de), Napoleon I (Emperor of the French) — Google Книги |access-date=2017-10-02 |archive-date=2018-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181107185252/https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Tariyxı ==
1808-jılǵa shekem Ispaniya siyasatın  waqıtsha qúdiretli Manuel Godoy — sheklengen hám erksiz patsha [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] nıń hayalı, patshayım Mariya-Luizanıń súyiklisi belgilep berdi. Bir jıl dawamında San-Ildefonso shártnaması (1796-jıl) hám keyingi bir qatar kelisimler menen bekkemlengen francuzlar menen awqamlaslıq siyasatı dawam ettirildi. 1807-jıldaǵı Tilzit pitimi Napoleonnıń Britaniya hám onıń awqamlaslarına qarsı qolların jazdırdı, materikte tek eki — Shveciya hám Portugaliya qalǵan edi.

Rossiya imperatorı Shveciyanı tártipke salıwdı óz moynına aldı, Franciya imperatorı bolsa Portugaliyanı tınıshlandırıw wazıypasın ózi sheshiwge májbúr boldı. Britaniya imperiyasına basım ótkeriwdiń eń nátiyjeli usılı onıń sawdasına zıyan jetkeriw bolip esaplandı. Britaniya kemeleri ushın hámiyshe ashıq bolǵan Portugaliya portları Napoleon oylap tapqan kontinental blokada sistemasında úlken tesik boldı. Imperatorlardıń Tilzittegi ushırasıwınan 2 hápte ótkennen keyin, Lissabonǵa inglisler ushin dárhal portlardı jabıw hám Franciya tárepinde urısqa kiriwdi talap etken Napoleon ultimatumi keldi.

Inglisler menen doslıq baylanısları ásirlerge barıp taqalatuǵın portugaliyalılar hár qıylı jollar menen waqıttı sozıp turdı. Lissabonda bul talapqa kelisim berilmegeni ushın Napoleon hám Ispaniya ortasında Portugaliyanı basıp aliw hám bóliw haqqında jasırın shártnama dúzildi. Fontenblo shártnaması (1807-jıl 27-oktyabr) menen Napoleon Pireney arqasın basıp alıw niyetin Godoy menen tastıyıqladı. Godoydıń ózi sadıqlıq ushın Portugaliyanıń qublasında knyazlik bolıwına wáde berdi. 13-noyabrde Bragansa úyiniń qulatılıwı járiyalandı. Napoleon óz áskerlerin Ispaniyaǵa kirgiziw, Ebro dáryasına shekem bolǵan barlıq aymaqtı iyelew hám keyin ala onı Portugaliya jerlerine almastırıw imkaniyatına iye boldı.

== Derekler ==</text>
      <sha1>rtdqqwwhhru4y8ss5kt95a6q0uenk0s</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125585</id>
      <parentid>125584</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:08:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125585</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4315" sha1="4e7vqt91v4dz1mtox80j0ce188t43vv" xml:space="preserve">'''Pireney urısı''' — XIX ásir baslarında [[Napoleon urısları]] dawamında [[Pireney yarım atawı|Pireney yarım atawındaǵı]] qurallı kelispewshiliklerdiń jıyındısı bolıp, olarda [[Birinshi Franciya imperiyası|Napoleon imperiyasına]] [[Ispaniya]], [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] hám [[Ullı Britaniya hám Irlandiya Birlesken patshalıǵı|Ullı Britaniya]] awqamı qarsı turǵan.

Ispaniya urısı 1808-jıl 2-mayda Franciya áskerleri tárepinen ayawsız bastırılǵan [[Madrid kóterilisi]] menen baslandı. Yarım atawda áskeriy háreketler 1814-jılı [[Napoleon I Bonapart|Napoleon]] taxttan túsirilgenge shekem toqtamadı hám Pireney armiyaların saqlaw júdá úlken materiallıq resurslardı talap etti.

Ullı Britaniya Ispaniya metropoliyasınıń mashqalalarınan óziniń koloniallıq jerlerin keńeytiw ushın paydalandı. Áne usı waqitta inglisler Qubla Amerikada bir neshe márte ornalasıwǵa urınǵan edi.

Ayırım táreplerden Ispaniya kampaniyası [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rus kampaniyasınıń]] repeticiyası sıpatında xızmet etti: sheshiwshi sawashtıń joqlıǵı, keń kólemli partizanlıq háreketi, dushpanlıq ruwxındaǵı aymaq boylap oq-dárilerdi jetkerip beriwdegi mashqalalar — bulardıń barlıǵı basqınshılardıń kúshin sharshatıp jiberdi. Nátiyjede Napoleon armiyası awır jeńilislerge ushıradı ([[Baylen sawashı|Baylen janındaǵı sawash]] hám basqalar).

Sonıń menen birge, inglisler ushın Pireney qurgaqlıqtaǵı urıslardıń tiykarǵı teatrına aylanıp, gercog [[Artur Uelsli Vellington|Vellingtonnıń]] sárkardalıq talantı tolıq kórindi. Hátte Napoleonnıń ózi de [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawında]]: «Ispaniyadaǵı bul baxıtsız urıs Franciyanıń baxıtsızlıǵınıń tiykarǵı sebebi bolǵan qanlı jara boldı»&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |title=Mémorial de Sainte-Hélène — Emmanuel-Auguste-Dieudonné Las Cases (comte de), Napoleon I (Emperor of the French) — Google Книги |access-date=2017-10-02 |archive-date=2018-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181107185252/https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Tariyxı ==
1808-jılǵa shekem Ispaniya siyasatın  waqıtsha qúdiretli Manuel Godoy — sheklengen hám erksiz patsha [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] nıń hayalı, patshayım Mariya-Luizanıń súyiklisi belgilep berdi. Bir jıl dawamında San-Ildefonso shártnaması (1796-jıl) hám keyingi bir qatar kelisimler menen bekkemlengen francuzlar menen awqamlaslıq siyasatı dawam ettirildi. 1807-jıldaǵı [[Tilzit pitimi]] Napoleonnıń Britaniya hám onıń awqamlaslarına qarsı qolların jazdırdı, materikte tek eki — Shveciya hám Portugaliya qalǵan edi.

Rossiya imperatorı Shveciyanı tártipke salıwdı óz moynına aldı, Franciya imperatorı bolsa Portugaliyanı tınıshlandırıw wazıypasın ózi sheshiwge májbúr boldı. Britaniya imperiyasına basım ótkeriwdiń eń nátiyjeli usılı onıń sawdasına zıyan jetkeriw bolip esaplandı. Britaniya kemeleri ushın hámiyshe ashıq bolǵan Portugaliya portları Napoleon oylap tapqan kontinental blokada sistemasında úlken tesik boldı. Imperatorlardıń Tilzittegi ushırasıwınan 2 hápte ótkennen keyin, Lissabonǵa inglisler ushin dárhal portlardı jabıw hám Franciya tárepinde urısqa kiriwdi talap etken Napoleon ultimatumi keldi.

Inglisler menen doslıq baylanısları ásirlerge barıp taqalatuǵın portugaliyalılar hár qıylı jollar menen waqıttı sozıp turdı. Lissabonda bul talapqa kelisim berilmegeni ushın Napoleon hám Ispaniya ortasında Portugaliyanı basıp aliw hám bóliw haqqında jasırın shártnama dúzildi. Fontenblo shártnaması (1807-jıl 27-oktyabr) menen Napoleon Pireney arqasın basıp alıw niyetin Godoy menen tastıyıqladı. Godoydıń ózi sadıqlıq ushın Portugaliyanıń qublasında knyazlik bolıwına wáde berdi. 13-noyabrde Bragansa úyiniń qulatılıwı járiyalandı. Napoleon óz áskerlerin Ispaniyaǵa kirgiziw, Ebro dáryasına shekem bolǵan barlıq aymaqtı iyelew hám keyin ala onı Portugaliya jerlerine almastırıw imkaniyatına iye boldı.

== Derekler ==</text>
      <sha1>4e7vqt91v4dz1mtox80j0ce188t43vv</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125590</id>
      <parentid>125585</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:08:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125590</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4319" sha1="74zquvlper29vlypb1kutxpncloassz" xml:space="preserve">'''Pireney urısı''' — XIX ásir baslarında [[Napoleon urısları]] dawamında [[Pireney yarım atawı|Pireney yarım atawındaǵı]] qurallı kelispewshiliklerdiń jıyındısı bolıp, olarda [[Birinshi Franciya imperiyası|Napoleon imperiyasına]] [[Ispaniya]], [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] hám [[Ullı Britaniya hám Irlandiya Birlesken patshalıǵı|Ullı Britaniya]] awqamı qarsı turǵan.

Ispaniya urısı 1808-jıl 2-mayda Franciya áskerleri tárepinen ayawsız bastırılǵan [[Madrid kóterilisi]] menen baslandı. Yarım atawda áskeriy háreketler 1814-jılı [[Napoleon I Bonapart|Napoleon]] taxttan túsirilgenge shekem toqtamadı hám Pireney armiyaların saqlaw júdá úlken materiallıq resurslardı talap etti.

Ullı Britaniya Ispaniya metropoliyasınıń mashqalalarınan óziniń koloniallıq jerlerin keńeytiw ushın paydalandı. Áne usı waqitta inglisler Qubla Amerikada bir neshe márte ornalasıwǵa urınǵan edi.

Ayırım táreplerden Ispaniya kampaniyası [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rus kampaniyasınıń]] repeticiyası sıpatında xızmet etti: sheshiwshi sawashtıń joqlıǵı, keń kólemli partizanlıq háreketi, dushpanlıq ruwxındaǵı aymaq boylap oq-dárilerdi jetkerip beriwdegi mashqalalar — bulardıń barlıǵı basqınshılardıń kúshin sharshatıp jiberdi. Nátiyjede Napoleon armiyası awır jeńilislerge ushıradı ([[Baylen sawashı|Baylen janındaǵı sawash]] hám basqalar).

Sonıń menen birge, inglisler ushın Pireney qurgaqlıqtaǵı urıslardıń tiykarǵı teatrına aylanıp, gercog [[Artur Uelsli Vellington|Vellingtonnıń]] sárkardalıq talantı tolıq kórindi. Hátte Napoleonnıń ózi de [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawında]]: «Ispaniyadaǵı bul baxıtsız urıs Franciyanıń baxıtsızlıǵınıń tiykarǵı sebebi bolǵan qanlı jara boldı»&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |title=Mémorial de Sainte-Hélène — Emmanuel-Auguste-Dieudonné Las Cases (comte de), Napoleon I (Emperor of the French) — Google Книги |access-date=2017-10-02 |archive-date=2018-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181107185252/https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Tariyxı ==
1808-jılǵa shekem Ispaniya siyasatın  waqıtsha qúdiretli Manuel Godoy — sheklengen hám erksiz patsha [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] nıń hayalı, patshayım Mariya-Luizanıń súyiklisi belgilep berdi. Bir jıl dawamında San-Ildefonso shártnaması (1796-jıl) hám keyingi bir qatar kelisimler menen bekkemlengen francuzlar menen awqamlaslıq siyasatı dawam ettirildi. 1807-jıldaǵı [[Tilzit pitimi]] Napoleonnıń Britaniya hám onıń awqamlaslarına qarsı qolların jazdırdı, materikte tek eki — [[Shveciya]] hám Portugaliya qalǵan edi.

Rossiya imperatorı Shveciyanı tártipke salıwdı óz moynına aldı, Franciya imperatorı bolsa Portugaliyanı tınıshlandırıw wazıypasın ózi sheshiwge májbúr boldı. Britaniya imperiyasına basım ótkeriwdiń eń nátiyjeli usılı onıń sawdasına zıyan jetkeriw bolip esaplandı. Britaniya kemeleri ushın hámiyshe ashıq bolǵan Portugaliya portları Napoleon oylap tapqan kontinental blokada sistemasında úlken tesik boldı. Imperatorlardıń Tilzittegi ushırasıwınan 2 hápte ótkennen keyin, Lissabonǵa inglisler ushin dárhal portlardı jabıw hám Franciya tárepinde urısqa kiriwdi talap etken Napoleon ultimatumi keldi.

Inglisler menen doslıq baylanısları ásirlerge barıp taqalatuǵın portugaliyalılar hár qıylı jollar menen waqıttı sozıp turdı. Lissabonda bul talapqa kelisim berilmegeni ushın Napoleon hám Ispaniya ortasında Portugaliyanı basıp aliw hám bóliw haqqında jasırın shártnama dúzildi. Fontenblo shártnaması (1807-jıl 27-oktyabr) menen Napoleon Pireney arqasın basıp alıw niyetin Godoy menen tastıyıqladı. Godoydıń ózi sadıqlıq ushın Portugaliyanıń qublasında knyazlik bolıwına wáde berdi. 13-noyabrde Bragansa úyiniń qulatılıwı járiyalandı. Napoleon óz áskerlerin Ispaniyaǵa kirgiziw, Ebro dáryasına shekem bolǵan barlıq aymaqtı iyelew hám keyin ala onı Portugaliya jerlerine almastırıw imkaniyatına iye boldı.

== Derekler ==</text>
      <sha1>74zquvlper29vlypb1kutxpncloassz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125593</id>
      <parentid>125590</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:09:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125593</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4349" sha1="0802qk8rwthabczjmntykqxbky964nf" xml:space="preserve">'''Pireney urısı''' — XIX ásir baslarında [[Napoleon urısları]] dawamında [[Pireney yarım atawı|Pireney yarım atawındaǵı]] qurallı kelispewshiliklerdiń jıyındısı bolıp, olarda [[Birinshi Franciya imperiyası|Napoleon imperiyasına]] [[Ispaniya]], [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] hám [[Ullı Britaniya hám Irlandiya Birlesken patshalıǵı|Ullı Britaniya]] awqamı qarsı turǵan.

Ispaniya urısı 1808-jıl 2-mayda Franciya áskerleri tárepinen ayawsız bastırılǵan [[Madrid kóterilisi]] menen baslandı. Yarım atawda áskeriy háreketler 1814-jılı [[Napoleon I Bonapart|Napoleon]] taxttan túsirilgenge shekem toqtamadı hám Pireney armiyaların saqlaw júdá úlken materiallıq resurslardı talap etti.

Ullı Britaniya Ispaniya metropoliyasınıń mashqalalarınan óziniń koloniallıq jerlerin keńeytiw ushın paydalandı. Áne usı waqitta inglisler Qubla Amerikada bir neshe márte ornalasıwǵa urınǵan edi.

Ayırım táreplerden Ispaniya kampaniyası [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rus kampaniyasınıń]] repeticiyası sıpatında xızmet etti: sheshiwshi sawashtıń joqlıǵı, keń kólemli partizanlıq háreketi, dushpanlıq ruwxındaǵı aymaq boylap oq-dárilerdi jetkerip beriwdegi mashqalalar — bulardıń barlıǵı basqınshılardıń kúshin sharshatıp jiberdi. Nátiyjede Napoleon armiyası awır jeńilislerge ushıradı ([[Baylen sawashı|Baylen janındaǵı sawash]] hám basqalar).

Sonıń menen birge, inglisler ushın Pireney qurgaqlıqtaǵı urıslardıń tiykarǵı teatrına aylanıp, gercog [[Artur Uelsli Vellington|Vellingtonnıń]] sárkardalıq talantı tolıq kórindi. Hátte Napoleonnıń ózi de [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawında]]: «Ispaniyadaǵı bul baxıtsız urıs Franciyanıń baxıtsızlıǵınıń tiykarǵı sebebi bolǵan qanlı jara boldı»&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |title=Mémorial de Sainte-Hélène — Emmanuel-Auguste-Dieudonné Las Cases (comte de), Napoleon I (Emperor of the French) — Google Книги |access-date=2017-10-02 |archive-date=2018-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181107185252/https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Tariyxı ==
1808-jılǵa shekem Ispaniya siyasatın  waqıtsha qúdiretli Manuel Godoy — sheklengen hám erksiz patsha [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] nıń hayalı, patshayım Mariya-Luizanıń súyiklisi belgilep berdi. Bir jıl dawamında San-Ildefonso shártnaması (1796-jıl) hám keyingi bir qatar kelisimler menen bekkemlengen francuzlar menen awqamlaslıq siyasatı dawam ettirildi. 1807-jıldaǵı [[Tilzit pitimi]] Napoleonnıń Britaniya hám onıń awqamlaslarına qarsı qolların jazdırdı, materikte tek eki — [[Shveciya]] hám [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] qalǵan edi.

Rossiya imperatorı Shveciyanı tártipke salıwdı óz moynına aldı, Franciya imperatorı bolsa Portugaliyanı tınıshlandırıw wazıypasın ózi sheshiwge májbúr boldı. Britaniya imperiyasına basım ótkeriwdiń eń nátiyjeli usılı onıń sawdasına zıyan jetkeriw bolip esaplandı. Britaniya kemeleri ushın hámiyshe ashıq bolǵan Portugaliya portları Napoleon oylap tapqan kontinental blokada sistemasında úlken tesik boldı. Imperatorlardıń Tilzittegi ushırasıwınan 2 hápte ótkennen keyin, Lissabonǵa inglisler ushin dárhal portlardı jabıw hám Franciya tárepinde urısqa kiriwdi talap etken Napoleon ultimatumi keldi.

Inglisler menen doslıq baylanısları ásirlerge barıp taqalatuǵın portugaliyalılar hár qıylı jollar menen waqıttı sozıp turdı. Lissabonda bul talapqa kelisim berilmegeni ushın Napoleon hám Ispaniya ortasında Portugaliyanı basıp aliw hám bóliw haqqında jasırın shártnama dúzildi. Fontenblo shártnaması (1807-jıl 27-oktyabr) menen Napoleon Pireney arqasın basıp alıw niyetin Godoy menen tastıyıqladı. Godoydıń ózi sadıqlıq ushın Portugaliyanıń qublasında knyazlik bolıwına wáde berdi. 13-noyabrde Bragansa úyiniń qulatılıwı járiyalandı. Napoleon óz áskerlerin Ispaniyaǵa kirgiziw, Ebro dáryasına shekem bolǵan barlıq aymaqtı iyelew hám keyin ala onı Portugaliya jerlerine almastırıw imkaniyatına iye boldı.

== Derekler ==</text>
      <sha1>0802qk8rwthabczjmntykqxbky964nf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125597</id>
      <parentid>125593</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:09:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125597</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4390" sha1="a5qd6fd5dw777xtpuyor7wnrgz20om5" xml:space="preserve">'''Pireney urısı''' — XIX ásir baslarında [[Napoleon urısları]] dawamında [[Pireney yarım atawı|Pireney yarım atawındaǵı]] qurallı kelispewshiliklerdiń jıyındısı bolıp, olarda [[Birinshi Franciya imperiyası|Napoleon imperiyasına]] [[Ispaniya]], [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] hám [[Ullı Britaniya hám Irlandiya Birlesken patshalıǵı|Ullı Britaniya]] awqamı qarsı turǵan.

Ispaniya urısı 1808-jıl 2-mayda Franciya áskerleri tárepinen ayawsız bastırılǵan [[Madrid kóterilisi]] menen baslandı. Yarım atawda áskeriy háreketler 1814-jılı [[Napoleon I Bonapart|Napoleon]] taxttan túsirilgenge shekem toqtamadı hám Pireney armiyaların saqlaw júdá úlken materiallıq resurslardı talap etti.

Ullı Britaniya Ispaniya metropoliyasınıń mashqalalarınan óziniń koloniallıq jerlerin keńeytiw ushın paydalandı. Áne usı waqitta inglisler Qubla Amerikada bir neshe márte ornalasıwǵa urınǵan edi.

Ayırım táreplerden Ispaniya kampaniyası [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rus kampaniyasınıń]] repeticiyası sıpatında xızmet etti: sheshiwshi sawashtıń joqlıǵı, keń kólemli partizanlıq háreketi, dushpanlıq ruwxındaǵı aymaq boylap oq-dárilerdi jetkerip beriwdegi mashqalalar — bulardıń barlıǵı basqınshılardıń kúshin sharshatıp jiberdi. Nátiyjede Napoleon armiyası awır jeńilislerge ushıradı ([[Baylen sawashı|Baylen janındaǵı sawash]] hám basqalar).

Sonıń menen birge, inglisler ushın Pireney qurgaqlıqtaǵı urıslardıń tiykarǵı teatrına aylanıp, gercog [[Artur Uelsli Vellington|Vellingtonnıń]] sárkardalıq talantı tolıq kórindi. Hátte Napoleonnıń ózi de [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawında]]: «Ispaniyadaǵı bul baxıtsız urıs Franciyanıń baxıtsızlıǵınıń tiykarǵı sebebi bolǵan qanlı jara boldı»&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |title=Mémorial de Sainte-Hélène — Emmanuel-Auguste-Dieudonné Las Cases (comte de), Napoleon I (Emperor of the French) — Google Книги |access-date=2017-10-02 |archive-date=2018-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181107185252/https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Tariyxı ==
1808-jılǵa shekem Ispaniya siyasatın  waqıtsha qúdiretli Manuel Godoy — sheklengen hám erksiz patsha [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] nıń hayalı, patshayım Mariya-Luizanıń súyiklisi belgilep berdi. Bir jıl dawamında San-Ildefonso shártnaması (1796-jıl) hám keyingi bir qatar kelisimler menen bekkemlengen francuzlar menen awqamlaslıq siyasatı dawam ettirildi. 1807-jıldaǵı [[Tilzit pitimi]] Napoleonnıń Britaniya hám onıń awqamlaslarına qarsı qolların jazdırdı, materikte tek eki — [[Shveciya]] hám [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] qalǵan edi.

Rossiya imperatorı [[Rossiya-Shveciya urısı (1808-1809)|Shveciyanı tártipke salıwdı]] óz moynına aldı, Franciya imperatorı bolsa Portugaliyanı tınıshlandırıw wazıypasın ózi sheshiwge májbúr boldı. Britaniya imperiyasına basım ótkeriwdiń eń nátiyjeli usılı onıń sawdasına zıyan jetkeriw bolip esaplandı. Britaniya kemeleri ushın hámiyshe ashıq bolǵan Portugaliya portları Napoleon oylap tapqan kontinental blokada sistemasında úlken tesik boldı. Imperatorlardıń Tilzittegi ushırasıwınan 2 hápte ótkennen keyin, Lissabonǵa inglisler ushin dárhal portlardı jabıw hám Franciya tárepinde urısqa kiriwdi talap etken Napoleon ultimatumi keldi.

Inglisler menen doslıq baylanısları ásirlerge barıp taqalatuǵın portugaliyalılar hár qıylı jollar menen waqıttı sozıp turdı. Lissabonda bul talapqa kelisim berilmegeni ushın Napoleon hám Ispaniya ortasında Portugaliyanı basıp aliw hám bóliw haqqında jasırın shártnama dúzildi. Fontenblo shártnaması (1807-jıl 27-oktyabr) menen Napoleon Pireney arqasın basıp alıw niyetin Godoy menen tastıyıqladı. Godoydıń ózi sadıqlıq ushın Portugaliyanıń qublasında knyazlik bolıwına wáde berdi. 13-noyabrde Bragansa úyiniń qulatılıwı járiyalandı. Napoleon óz áskerlerin Ispaniyaǵa kirgiziw, Ebro dáryasına shekem bolǵan barlıq aymaqtı iyelew hám keyin ala onı Portugaliya jerlerine almastırıw imkaniyatına iye boldı.

== Derekler ==</text>
      <sha1>a5qd6fd5dw777xtpuyor7wnrgz20om5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125598</id>
      <parentid>125597</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:10:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125598</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4394" sha1="qq73oz053tmpy0bd4l1ucirk8zlvb2p" xml:space="preserve">'''Pireney urısı''' — XIX ásir baslarında [[Napoleon urısları]] dawamında [[Pireney yarım atawı|Pireney yarım atawındaǵı]] qurallı kelispewshiliklerdiń jıyındısı bolıp, olarda [[Birinshi Franciya imperiyası|Napoleon imperiyasına]] [[Ispaniya]], [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] hám [[Ullı Britaniya hám Irlandiya Birlesken patshalıǵı|Ullı Britaniya]] awqamı qarsı turǵan.

Ispaniya urısı 1808-jıl 2-mayda Franciya áskerleri tárepinen ayawsız bastırılǵan [[Madrid kóterilisi]] menen baslandı. Yarım atawda áskeriy háreketler 1814-jılı [[Napoleon I Bonapart|Napoleon]] taxttan túsirilgenge shekem toqtamadı hám Pireney armiyaların saqlaw júdá úlken materiallıq resurslardı talap etti.

Ullı Britaniya Ispaniya metropoliyasınıń mashqalalarınan óziniń koloniallıq jerlerin keńeytiw ushın paydalandı. Áne usı waqitta inglisler Qubla Amerikada bir neshe márte ornalasıwǵa urınǵan edi.

Ayırım táreplerden Ispaniya kampaniyası [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rus kampaniyasınıń]] repeticiyası sıpatında xızmet etti: sheshiwshi sawashtıń joqlıǵı, keń kólemli partizanlıq háreketi, dushpanlıq ruwxındaǵı aymaq boylap oq-dárilerdi jetkerip beriwdegi mashqalalar — bulardıń barlıǵı basqınshılardıń kúshin sharshatıp jiberdi. Nátiyjede Napoleon armiyası awır jeńilislerge ushıradı ([[Baylen sawashı|Baylen janındaǵı sawash]] hám basqalar).

Sonıń menen birge, inglisler ushın Pireney qurgaqlıqtaǵı urıslardıń tiykarǵı teatrına aylanıp, gercog [[Artur Uelsli Vellington|Vellingtonnıń]] sárkardalıq talantı tolıq kórindi. Hátte Napoleonnıń ózi de [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawında]]: «Ispaniyadaǵı bul baxıtsız urıs Franciyanıń baxıtsızlıǵınıń tiykarǵı sebebi bolǵan qanlı jara boldı»&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |title=Mémorial de Sainte-Hélène — Emmanuel-Auguste-Dieudonné Las Cases (comte de), Napoleon I (Emperor of the French) — Google Книги |access-date=2017-10-02 |archive-date=2018-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181107185252/https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Tariyxı ==
1808-jılǵa shekem Ispaniya siyasatın  waqıtsha qúdiretli Manuel Godoy — sheklengen hám erksiz patsha [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] nıń hayalı, patshayım Mariya-Luizanıń súyiklisi belgilep berdi. Bir jıl dawamında San-Ildefonso shártnaması (1796-jıl) hám keyingi bir qatar kelisimler menen bekkemlengen francuzlar menen awqamlaslıq siyasatı dawam ettirildi. 1807-jıldaǵı [[Tilzit pitimi]] Napoleonnıń Britaniya hám onıń awqamlaslarına qarsı qolların jazdırdı, materikte tek eki — [[Shveciya]] hám [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] qalǵan edi.

Rossiya imperatorı [[Rossiya-Shveciya urısı (1808-1809)|Shveciyanı tártipke salıwdı]] óz moynına aldı, Franciya imperatorı bolsa Portugaliyanı tınıshlandırıw wazıypasın ózi sheshiwge májbúr boldı. Britaniya imperiyasına basım ótkeriwdiń eń nátiyjeli usılı onıń sawdasına zıyan jetkeriw bolip esaplandı. Britaniya kemeleri ushın hámiyshe ashıq bolǵan Portugaliya portları Napoleon oylap tapqan [[kontinental blokada]] sistemasında úlken tesik boldı. Imperatorlardıń Tilzittegi ushırasıwınan 2 hápte ótkennen keyin, Lissabonǵa inglisler ushin dárhal portlardı jabıw hám Franciya tárepinde urısqa kiriwdi talap etken Napoleon ultimatumi keldi.

Inglisler menen doslıq baylanısları ásirlerge barıp taqalatuǵın portugaliyalılar hár qıylı jollar menen waqıttı sozıp turdı. Lissabonda bul talapqa kelisim berilmegeni ushın Napoleon hám Ispaniya ortasında Portugaliyanı basıp aliw hám bóliw haqqında jasırın shártnama dúzildi. Fontenblo shártnaması (1807-jıl 27-oktyabr) menen Napoleon Pireney arqasın basıp alıw niyetin Godoy menen tastıyıqladı. Godoydıń ózi sadıqlıq ushın Portugaliyanıń qublasında knyazlik bolıwına wáde berdi. 13-noyabrde Bragansa úyiniń qulatılıwı járiyalandı. Napoleon óz áskerlerin Ispaniyaǵa kirgiziw, Ebro dáryasına shekem bolǵan barlıq aymaqtı iyelew hám keyin ala onı Portugaliya jerlerine almastırıw imkaniyatına iye boldı.

== Derekler ==</text>
      <sha1>qq73oz053tmpy0bd4l1ucirk8zlvb2p</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125599</id>
      <parentid>125598</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:10:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125599</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4407" sha1="rbrkrvwbv833dxtfl3lamun526snkzb" xml:space="preserve">'''Pireney urısı''' — XIX ásir baslarında [[Napoleon urısları]] dawamında [[Pireney yarım atawı|Pireney yarım atawındaǵı]] qurallı kelispewshiliklerdiń jıyındısı bolıp, olarda [[Birinshi Franciya imperiyası|Napoleon imperiyasına]] [[Ispaniya]], [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] hám [[Ullı Britaniya hám Irlandiya Birlesken patshalıǵı|Ullı Britaniya]] awqamı qarsı turǵan.

Ispaniya urısı 1808-jıl 2-mayda Franciya áskerleri tárepinen ayawsız bastırılǵan [[Madrid kóterilisi]] menen baslandı. Yarım atawda áskeriy háreketler 1814-jılı [[Napoleon I Bonapart|Napoleon]] taxttan túsirilgenge shekem toqtamadı hám Pireney armiyaların saqlaw júdá úlken materiallıq resurslardı talap etti.

Ullı Britaniya Ispaniya metropoliyasınıń mashqalalarınan óziniń koloniallıq jerlerin keńeytiw ushın paydalandı. Áne usı waqitta inglisler Qubla Amerikada bir neshe márte ornalasıwǵa urınǵan edi.

Ayırım táreplerden Ispaniya kampaniyası [[Franciya-Rossiya urısı|1812-jılǵı Rus kampaniyasınıń]] repeticiyası sıpatında xızmet etti: sheshiwshi sawashtıń joqlıǵı, keń kólemli partizanlıq háreketi, dushpanlıq ruwxındaǵı aymaq boylap oq-dárilerdi jetkerip beriwdegi mashqalalar — bulardıń barlıǵı basqınshılardıń kúshin sharshatıp jiberdi. Nátiyjede Napoleon armiyası awır jeńilislerge ushıradı ([[Baylen sawashı|Baylen janındaǵı sawash]] hám basqalar).

Sonıń menen birge, inglisler ushın Pireney qurgaqlıqtaǵı urıslardıń tiykarǵı teatrına aylanıp, gercog [[Artur Uelsli Vellington|Vellingtonnıń]] sárkardalıq talantı tolıq kórindi. Hátte Napoleonnıń ózi de [[Muqaddes Elena atawı|Muqaddes Elena atawında]]: «Ispaniyadaǵı bul baxıtsız urıs Franciyanıń baxıtsızlıǵınıń tiykarǵı sebebi bolǵan qanlı jara boldı»&lt;ref&gt;{{Cite web |url=https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |title=Mémorial de Sainte-Hélène — Emmanuel-Auguste-Dieudonné Las Cases (comte de), Napoleon I (Emperor of the French) — Google Книги |access-date=2017-10-02 |archive-date=2018-11-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181107185252/https://books.google.ru/books?id=_gEoAQAAIAAJ&amp;pg=RA1-PA205 |deadlink=no }}&lt;/ref&gt;.

== Tariyxı ==
1808-jılǵa shekem Ispaniya siyasatın  waqıtsha qúdiretli Manuel Godoy — sheklengen hám erksiz patsha [[Karl IV (Ispaniya patshası)|Karl IV]] nıń hayalı, patshayım Mariya-Luizanıń súyiklisi belgilep berdi. Bir jıl dawamında San-Ildefonso shártnaması (1796-jıl) hám keyingi bir qatar kelisimler menen bekkemlengen francuzlar menen awqamlaslıq siyasatı dawam ettirildi. 1807-jıldaǵı [[Tilzit pitimi]] Napoleonnıń Britaniya hám onıń awqamlaslarına qarsı qolların jazdırdı, materikte tek eki — [[Shveciya]] hám [[Portugaliya patshalıǵı|Portugaliya]] qalǵan edi.

Rossiya imperatorı [[Rossiya-Shveciya urısı (1808-1809)|Shveciyanı tártipke salıwdı]] óz moynına aldı, Franciya imperatorı bolsa Portugaliyanı tınıshlandırıw wazıypasın ózi sheshiwge májbúr boldı. Britaniya imperiyasına basım ótkeriwdiń eń nátiyjeli usılı onıń sawdasına zıyan jetkeriw bolip esaplandı. Britaniya kemeleri ushın hámiyshe ashıq bolǵan Portugaliya portları Napoleon oylap tapqan [[kontinental blokada]] sistemasında úlken tesik boldı. Imperatorlardıń Tilzittegi ushırasıwınan 2 hápte ótkennen keyin, [[Lissabon|Lissabonǵa]] inglisler ushin dárhal portlardı jabıw hám Franciya tárepinde urısqa kiriwdi talap etken Napoleon ultimatumi keldi.

Inglisler menen doslıq baylanısları ásirlerge barıp taqalatuǵın portugaliyalılar hár qıylı jollar menen waqıttı sozıp turdı. Lissabonda bul talapqa kelisim berilmegeni ushın Napoleon hám Ispaniya ortasında Portugaliyanı basıp aliw hám bóliw haqqında jasırın shártnama dúzildi. Fontenblo shártnaması (1807-jıl 27-oktyabr) menen Napoleon Pireney arqasın basıp alıw niyetin Godoy menen tastıyıqladı. Godoydıń ózi sadıqlıq ushın Portugaliyanıń qublasında knyazlik bolıwına wáde berdi. 13-noyabrde Bragansa úyiniń qulatılıwı járiyalandı. Napoleon óz áskerlerin Ispaniyaǵa kirgiziw, Ebro dáryasına shekem bolǵan barlıq aymaqtı iyelew hám keyin ala onı Portugaliya jerlerine almastırıw imkaniyatına iye boldı.

== Derekler ==</text>
      <sha1>rbrkrvwbv833dxtfl3lamun526snkzb</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Fayl:Muǵallimge raxmet.jpg</title>
    <ns>6</ns>
    <id>25696</id>
    <revision>
      <id>125601</id>
      <timestamp>2025-07-10T15:38:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Tólepbergen Qayıpbergenovtıń Muǵallimge raxmet povestiniń muqabası</comment>
      <origin>125601</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="130" sha1="ga7l0svd3nrxdn8486d13tvpclzmllc" xml:space="preserve">== Juwmaq ==
Tólepbergen Qayıpbergenovtıń Muǵallimge raxmet povestiniń muqabası
== Licenziyalaw ==
{{Insaplı paydalanıw}}</text>
      <sha1>ga7l0svd3nrxdn8486d13tvpclzmllc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125602</id>
      <parentid>125601</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T15:39:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Juwmaq */</comment>
      <origin>125602</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="139" sha1="3ehvcugohquhhn8u086fsepnu7xdmhf" xml:space="preserve">== Juwmaq ==
[[Tólepbergen Qayıpbergenov]]tıń [[Muǵallimge raxmet]] povestiniń muqabası

== Licenziyalaw ==
{{Insaplı paydalanıw}}</text>
      <sha1>3ehvcugohquhhn8u086fsepnu7xdmhf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Maksimilian I (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25697</id>
    <revision>
      <id>125604</id>
      <timestamp>2025-07-10T16:16:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «{{Mámleketlik isker infoqutısı | qaraqalpaqsha atı    = Maksimilian I  | negizgi atı          = {{lang-de|Maximilian I}} | súwret               = Albrecht Dürer - Portrait of Maximilian I - Google Art Project.jpg | súwret uzınlıǵı      = | súwret túsindirmesi  = | qatarlıq sanı        = | lawazım              = Germaniya patshası  | bayraq               = | bayraq2              = | gerb                 = | gerb2                = | lawazımdaǵı a...»</comment>
      <origin>125604</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10557" sha1="1ez2l81mpysyph2jfkwka1cmtf8blgz" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Maksimilian I 
| negizgi atı          = {{lang-de|Maximilian I}}
| súwret               = Albrecht Dürer - Portrait of Maximilian I - Google Art Project.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  =
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = Germaniya patshası 
| bayraq               =
| bayraq2              =
| gerb                 =
| gerb2                =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1486|1486-jıl]] [[16-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer              =
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               =
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker        = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            = Avstriya ercgercogı 
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    = 
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = [[1493|1493-jıl]]
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             =
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_2      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = Muqaddes Rim imperiyası imperatorı 
| bayraq_3             =
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = [[1508|1508-jıl]] [[4-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_3      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı = {{lang-de|Erzherzog Maximilian von Österreich}}
| tuwılǵan sánesi      = [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]]
| tuwılǵan ornı        = Noyshtadt qorǵanı, [[Avstriya]]
| qaytıs bolǵan sánesi = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]] (59 jasta)
| qaytıs bolǵan ornı   = Vels, [[Avstriya]]
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          = [[Gabsburglar]]
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              =
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = 1. [[Mariya Burgundiyalı]]&lt;br&gt;2. Byanka Mariya Sforca
| balaları             = ''1-nekeden:''&lt;br&gt;[[Filipp I Sulıw]], [[Margarita Avstriyalı (1480-1530)|Margarita Avstriyalı]]
| ákesi                = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| anası                = [[Eleonora Elena Portugaliyalı]]
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = Maximilian gA 1497.jpg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Maksimilian I''' ({{lang-de|Maximilian I}}; 1459-jıl 22-mart, Noyshtadt qorǵanı — 1519-jıl 12-yanvar, Vels) — 1486-jıl 16-fevraldan Germaniya patshası (Rim patshası), 1508-jıl 4-fevraldan Muqaddes Rim imperiyası imperatorı, 1493-jıl 19-avgusttan Avstriya ercgercogı, Germaniya hám Avstriya mámleketlik dúzimleriniń reformatorı, kóp milletli Gabsburglar mámleketi arxitektorlarınan biri.</text>
      <sha1>1ez2l81mpysyph2jfkwka1cmtf8blgz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125605</id>
      <parentid>125604</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T16:18:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125605</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10566" sha1="s58n770bykij5x3n6dc6c6ijea4c9n5" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Maksimilian I 
| negizgi atı          = {{lang-de|Maximilian I}}
| súwret               = Albrecht Dürer - Portrait of Maximilian I - Google Art Project.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  =
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = Germaniya patshası 
| bayraq               =
| bayraq2              =
| gerb                 =
| gerb2                =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1486|1486-jıl]] [[16-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer              =
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               =
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker        = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            = Avstriya ercgercogı 
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    = 
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = [[1493|1493-jıl]]
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             =
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_2      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = Muqaddes Rim imperiyası imperatorı 
| bayraq_3             =
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = [[1508|1508-jıl]] [[4-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_3      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı = {{lang-de|Erzherzog Maximilian von Österreich}}
| tuwılǵan sánesi      = [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]]
| tuwılǵan ornı        = Noyshtadt qorǵanı, [[Avstriya]]
| qaytıs bolǵan sánesi = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]] (59 jasta)
| qaytıs bolǵan ornı   = Vels, [[Avstriya]]
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          = [[Gabsburglar]]
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              =
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = 1. [[Mariya Burgundiyalı]]&lt;br&gt;2. Byanka Mariya Sforca
| balaları             = ''1-nekeden:''&lt;br&gt;[[Filipp I Sulıw]], [[Margarita Avstriyalı (1480-1530)|Margarita Avstriyalı]]
| ákesi                = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| anası                = [[Eleonora Elena Portugaliyalı]]
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = Maximilian gA 1497.jpg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Maksimilian I''' ({{lang-de|Maximilian I}}; [[1459|1459-jıl]] 22-mart, Noyshtadt qorǵanı — 1519-jıl 12-yanvar, Vels) — 1486-jıl 16-fevraldan Germaniya patshası (Rim patshası), 1508-jıl 4-fevraldan Muqaddes Rim imperiyası imperatorı, 1493-jıl 19-avgusttan Avstriya ercgercogı, Germaniya hám Avstriya mámleketlik dúzimleriniń reformatorı, kóp milletli Gabsburglar mámleketi arxitektorlarınan biri.</text>
      <sha1>s58n770bykij5x3n6dc6c6ijea4c9n5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125606</id>
      <parentid>125605</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T16:18:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125606</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10570" sha1="jdehzvmkpccau8z9qx8gaansz2uvp74" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Maksimilian I 
| negizgi atı          = {{lang-de|Maximilian I}}
| súwret               = Albrecht Dürer - Portrait of Maximilian I - Google Art Project.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  =
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = Germaniya patshası 
| bayraq               =
| bayraq2              =
| gerb                 =
| gerb2                =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1486|1486-jıl]] [[16-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer              =
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               =
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker        = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            = Avstriya ercgercogı 
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    = 
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = [[1493|1493-jıl]]
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             =
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_2      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = Muqaddes Rim imperiyası imperatorı 
| bayraq_3             =
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = [[1508|1508-jıl]] [[4-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_3      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı = {{lang-de|Erzherzog Maximilian von Österreich}}
| tuwılǵan sánesi      = [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]]
| tuwılǵan ornı        = Noyshtadt qorǵanı, [[Avstriya]]
| qaytıs bolǵan sánesi = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]] (59 jasta)
| qaytıs bolǵan ornı   = Vels, [[Avstriya]]
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          = [[Gabsburglar]]
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              =
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = 1. [[Mariya Burgundiyalı]]&lt;br&gt;2. Byanka Mariya Sforca
| balaları             = ''1-nekeden:''&lt;br&gt;[[Filipp I Sulıw]], [[Margarita Avstriyalı (1480-1530)|Margarita Avstriyalı]]
| ákesi                = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| anası                = [[Eleonora Elena Portugaliyalı]]
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = Maximilian gA 1497.jpg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Maksimilian I''' ({{lang-de|Maximilian I}}; [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]], Noyshtadt qorǵanı — 1519-jıl 12-yanvar, Vels) — 1486-jıl 16-fevraldan Germaniya patshası (Rim patshası), 1508-jıl 4-fevraldan Muqaddes Rim imperiyası imperatorı, 1493-jıl 19-avgusttan Avstriya ercgercogı, Germaniya hám Avstriya mámleketlik dúzimleriniń reformatorı, kóp milletli Gabsburglar mámleketi arxitektorlarınan biri.</text>
      <sha1>jdehzvmkpccau8z9qx8gaansz2uvp74</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125607</id>
      <parentid>125606</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T16:18:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125607</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10579" sha1="02jt1mflj2us33rtnlhgklfbfdqcrnf" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Maksimilian I 
| negizgi atı          = {{lang-de|Maximilian I}}
| súwret               = Albrecht Dürer - Portrait of Maximilian I - Google Art Project.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  =
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = Germaniya patshası 
| bayraq               =
| bayraq2              =
| gerb                 =
| gerb2                =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1486|1486-jıl]] [[16-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer              =
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               =
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker        = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            = Avstriya ercgercogı 
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    = 
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = [[1493|1493-jıl]]
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             =
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_2      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = Muqaddes Rim imperiyası imperatorı 
| bayraq_3             =
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = [[1508|1508-jıl]] [[4-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_3      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı = {{lang-de|Erzherzog Maximilian von Österreich}}
| tuwılǵan sánesi      = [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]]
| tuwılǵan ornı        = Noyshtadt qorǵanı, [[Avstriya]]
| qaytıs bolǵan sánesi = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]] (59 jasta)
| qaytıs bolǵan ornı   = Vels, [[Avstriya]]
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          = [[Gabsburglar]]
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              =
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = 1. [[Mariya Burgundiyalı]]&lt;br&gt;2. Byanka Mariya Sforca
| balaları             = ''1-nekeden:''&lt;br&gt;[[Filipp I Sulıw]], [[Margarita Avstriyalı (1480-1530)|Margarita Avstriyalı]]
| ákesi                = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| anası                = [[Eleonora Elena Portugaliyalı]]
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = Maximilian gA 1497.jpg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Maksimilian I''' ({{lang-de|Maximilian I}}; [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]], Noyshtadt qorǵanı — [[1519|1519-jıl]] 12-yanvar, Vels) — 1486-jıl 16-fevraldan Germaniya patshası (Rim patshası), 1508-jıl 4-fevraldan Muqaddes Rim imperiyası imperatorı, 1493-jıl 19-avgusttan Avstriya ercgercogı, Germaniya hám Avstriya mámleketlik dúzimleriniń reformatorı, kóp milletli Gabsburglar mámleketi arxitektorlarınan biri.</text>
      <sha1>02jt1mflj2us33rtnlhgklfbfdqcrnf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125608</id>
      <parentid>125607</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T16:18:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125608</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10583" sha1="0g2lyvlo3cv7bp4253asvmazq4eo6ms" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Maksimilian I 
| negizgi atı          = {{lang-de|Maximilian I}}
| súwret               = Albrecht Dürer - Portrait of Maximilian I - Google Art Project.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  =
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = Germaniya patshası 
| bayraq               =
| bayraq2              =
| gerb                 =
| gerb2                =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1486|1486-jıl]] [[16-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer              =
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               =
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker        = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            = Avstriya ercgercogı 
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    = 
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = [[1493|1493-jıl]]
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             =
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_2      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = Muqaddes Rim imperiyası imperatorı 
| bayraq_3             =
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = [[1508|1508-jıl]] [[4-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_3      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı = {{lang-de|Erzherzog Maximilian von Österreich}}
| tuwılǵan sánesi      = [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]]
| tuwılǵan ornı        = Noyshtadt qorǵanı, [[Avstriya]]
| qaytıs bolǵan sánesi = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]] (59 jasta)
| qaytıs bolǵan ornı   = Vels, [[Avstriya]]
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          = [[Gabsburglar]]
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              =
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = 1. [[Mariya Burgundiyalı]]&lt;br&gt;2. Byanka Mariya Sforca
| balaları             = ''1-nekeden:''&lt;br&gt;[[Filipp I Sulıw]], [[Margarita Avstriyalı (1480-1530)|Margarita Avstriyalı]]
| ákesi                = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| anası                = [[Eleonora Elena Portugaliyalı]]
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = Maximilian gA 1497.jpg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Maksimilian I''' ({{lang-de|Maximilian I}}; [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]], Noyshtadt qorǵanı — [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]], Vels) — 1486-jıl 16-fevraldan Germaniya patshası (Rim patshası), 1508-jıl 4-fevraldan Muqaddes Rim imperiyası imperatorı, 1493-jıl 19-avgusttan Avstriya ercgercogı, Germaniya hám Avstriya mámleketlik dúzimleriniń reformatorı, kóp milletli Gabsburglar mámleketi arxitektorlarınan biri.</text>
      <sha1>0g2lyvlo3cv7bp4253asvmazq4eo6ms</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125609</id>
      <parentid>125608</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T16:19:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125609</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10592" sha1="eo3xm3n4js5xgclhqo23usko6buxaz4" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Maksimilian I 
| negizgi atı          = {{lang-de|Maximilian I}}
| súwret               = Albrecht Dürer - Portrait of Maximilian I - Google Art Project.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  =
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = Germaniya patshası 
| bayraq               =
| bayraq2              =
| gerb                 =
| gerb2                =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1486|1486-jıl]] [[16-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer              =
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               =
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker        = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            = Avstriya ercgercogı 
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    = 
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = [[1493|1493-jıl]]
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             =
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_2      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = Muqaddes Rim imperiyası imperatorı 
| bayraq_3             =
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = [[1508|1508-jıl]] [[4-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_3      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı = {{lang-de|Erzherzog Maximilian von Österreich}}
| tuwılǵan sánesi      = [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]]
| tuwılǵan ornı        = Noyshtadt qorǵanı, [[Avstriya]]
| qaytıs bolǵan sánesi = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]] (59 jasta)
| qaytıs bolǵan ornı   = Vels, [[Avstriya]]
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          = [[Gabsburglar]]
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              =
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = 1. [[Mariya Burgundiyalı]]&lt;br&gt;2. Byanka Mariya Sforca
| balaları             = ''1-nekeden:''&lt;br&gt;[[Filipp I Sulıw]], [[Margarita Avstriyalı (1480-1530)|Margarita Avstriyalı]]
| ákesi                = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| anası                = [[Eleonora Elena Portugaliyalı]]
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = Maximilian gA 1497.jpg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Maksimilian I''' ({{lang-de|Maximilian I}}; [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]], Noyshtadt qorǵanı — [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]], Vels) — [[1486|1486-jıl]] 16-fevraldan Germaniya patshası (Rim patshası), 1508-jıl 4-fevraldan Muqaddes Rim imperiyası imperatorı, 1493-jıl 19-avgusttan Avstriya ercgercogı, Germaniya hám Avstriya mámleketlik dúzimleriniń reformatorı, kóp milletli Gabsburglar mámleketi arxitektorlarınan biri.</text>
      <sha1>eo3xm3n4js5xgclhqo23usko6buxaz4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125610</id>
      <parentid>125609</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T16:19:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125610</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10606" sha1="8uvhckn79eerekjq7di4el67adq4vzt" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Maksimilian I 
| negizgi atı          = {{lang-de|Maximilian I}}
| súwret               = Albrecht Dürer - Portrait of Maximilian I - Google Art Project.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  =
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = Germaniya patshası 
| bayraq               =
| bayraq2              =
| gerb                 =
| gerb2                =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1486|1486-jıl]] [[16-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer              =
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               =
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker        = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            = Avstriya ercgercogı 
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    = 
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = [[1493|1493-jıl]]
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             =
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_2      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = Muqaddes Rim imperiyası imperatorı 
| bayraq_3             =
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = [[1508|1508-jıl]] [[4-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_3      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı = {{lang-de|Erzherzog Maximilian von Österreich}}
| tuwılǵan sánesi      = [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]]
| tuwılǵan ornı        = Noyshtadt qorǵanı, [[Avstriya]]
| qaytıs bolǵan sánesi = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]] (59 jasta)
| qaytıs bolǵan ornı   = Vels, [[Avstriya]]
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          = [[Gabsburglar]]
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              =
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = 1. [[Mariya Burgundiyalı]]&lt;br&gt;2. Byanka Mariya Sforca
| balaları             = ''1-nekeden:''&lt;br&gt;[[Filipp I Sulıw]], [[Margarita Avstriyalı (1480-1530)|Margarita Avstriyalı]]
| ákesi                = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| anası                = [[Eleonora Elena Portugaliyalı]]
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = Maximilian gA 1497.jpg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Maksimilian I''' ({{lang-de|Maximilian I}}; [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]], Noyshtadt qorǵanı — [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]], Vels) — [[1486|1486-jıl]] [[16-fevral|16-fevraldan]] Germaniya patshası (Rim patshası), 1508-jıl 4-fevraldan Muqaddes Rim imperiyası imperatorı, 1493-jıl 19-avgusttan Avstriya ercgercogı, Germaniya hám Avstriya mámleketlik dúzimleriniń reformatorı, kóp milletli Gabsburglar mámleketi arxitektorlarınan biri.</text>
      <sha1>8uvhckn79eerekjq7di4el67adq4vzt</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125611</id>
      <parentid>125610</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T16:19:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125611</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10615" sha1="0ecler11alpo8g3kdkliv7mxwl4c9y3" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Maksimilian I 
| negizgi atı          = {{lang-de|Maximilian I}}
| súwret               = Albrecht Dürer - Portrait of Maximilian I - Google Art Project.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  =
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = Germaniya patshası 
| bayraq               =
| bayraq2              =
| gerb                 =
| gerb2                =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1486|1486-jıl]] [[16-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer              =
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               =
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker        = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            = Avstriya ercgercogı 
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    = 
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = [[1493|1493-jıl]]
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             =
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_2      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = Muqaddes Rim imperiyası imperatorı 
| bayraq_3             =
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = [[1508|1508-jıl]] [[4-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_3      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı = {{lang-de|Erzherzog Maximilian von Österreich}}
| tuwılǵan sánesi      = [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]]
| tuwılǵan ornı        = Noyshtadt qorǵanı, [[Avstriya]]
| qaytıs bolǵan sánesi = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]] (59 jasta)
| qaytıs bolǵan ornı   = Vels, [[Avstriya]]
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          = [[Gabsburglar]]
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              =
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = 1. [[Mariya Burgundiyalı]]&lt;br&gt;2. Byanka Mariya Sforca
| balaları             = ''1-nekeden:''&lt;br&gt;[[Filipp I Sulıw]], [[Margarita Avstriyalı (1480-1530)|Margarita Avstriyalı]]
| ákesi                = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| anası                = [[Eleonora Elena Portugaliyalı]]
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = Maximilian gA 1497.jpg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Maksimilian I''' ({{lang-de|Maximilian I}}; [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]], Noyshtadt qorǵanı — [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]], Vels) — [[1486|1486-jıl]] [[16-fevral|16-fevraldan]] Germaniya patshası (Rim patshası), [[1508|1508-jıl]] 4-fevraldan Muqaddes Rim imperiyası imperatorı, 1493-jıl 19-avgusttan Avstriya ercgercogı, Germaniya hám Avstriya mámleketlik dúzimleriniń reformatorı, kóp milletli Gabsburglar mámleketi arxitektorlarınan biri.</text>
      <sha1>0ecler11alpo8g3kdkliv7mxwl4c9y3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125612</id>
      <parentid>125611</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T16:19:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125612</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10628" sha1="mskmbbd0qk57th3gq3ntg4ap8athqtc" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Maksimilian I 
| negizgi atı          = {{lang-de|Maximilian I}}
| súwret               = Albrecht Dürer - Portrait of Maximilian I - Google Art Project.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  =
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = Germaniya patshası 
| bayraq               =
| bayraq2              =
| gerb                 =
| gerb2                =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1486|1486-jıl]] [[16-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer              =
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               =
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker        = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            = Avstriya ercgercogı 
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    = 
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = [[1493|1493-jıl]]
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             =
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_2      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = Muqaddes Rim imperiyası imperatorı 
| bayraq_3             =
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = [[1508|1508-jıl]] [[4-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_3      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı = {{lang-de|Erzherzog Maximilian von Österreich}}
| tuwılǵan sánesi      = [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]]
| tuwılǵan ornı        = Noyshtadt qorǵanı, [[Avstriya]]
| qaytıs bolǵan sánesi = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]] (59 jasta)
| qaytıs bolǵan ornı   = Vels, [[Avstriya]]
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          = [[Gabsburglar]]
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              =
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = 1. [[Mariya Burgundiyalı]]&lt;br&gt;2. Byanka Mariya Sforca
| balaları             = ''1-nekeden:''&lt;br&gt;[[Filipp I Sulıw]], [[Margarita Avstriyalı (1480-1530)|Margarita Avstriyalı]]
| ákesi                = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| anası                = [[Eleonora Elena Portugaliyalı]]
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = Maximilian gA 1497.jpg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Maksimilian I''' ({{lang-de|Maximilian I}}; [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]], Noyshtadt qorǵanı — [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]], Vels) — [[1486|1486-jıl]] [[16-fevral|16-fevraldan]] Germaniya patshası (Rim patshası), [[1508|1508-jıl]] [[4-fevral|4-fevraldan]] Muqaddes Rim imperiyası imperatorı, 1493-jıl 19-avgusttan Avstriya ercgercogı, Germaniya hám Avstriya mámleketlik dúzimleriniń reformatorı, kóp milletli Gabsburglar mámleketi arxitektorlarınan biri.</text>
      <sha1>mskmbbd0qk57th3gq3ntg4ap8athqtc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125613</id>
      <parentid>125612</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T16:19:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125613</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10632" sha1="lu5bha3icvjf56ttvg6rz1bdncazhe6" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Maksimilian I 
| negizgi atı          = {{lang-de|Maximilian I}}
| súwret               = Albrecht Dürer - Portrait of Maximilian I - Google Art Project.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  =
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = Germaniya patshası 
| bayraq               =
| bayraq2              =
| gerb                 =
| gerb2                =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1486|1486-jıl]] [[16-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer              =
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               =
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker        = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            = Avstriya ercgercogı 
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    = 
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = [[1493|1493-jıl]]
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             =
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_2      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = Muqaddes Rim imperiyası imperatorı 
| bayraq_3             =
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = [[1508|1508-jıl]] [[4-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_3      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı = {{lang-de|Erzherzog Maximilian von Österreich}}
| tuwılǵan sánesi      = [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]]
| tuwılǵan ornı        = Noyshtadt qorǵanı, [[Avstriya]]
| qaytıs bolǵan sánesi = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]] (59 jasta)
| qaytıs bolǵan ornı   = Vels, [[Avstriya]]
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          = [[Gabsburglar]]
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              =
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = 1. [[Mariya Burgundiyalı]]&lt;br&gt;2. Byanka Mariya Sforca
| balaları             = ''1-nekeden:''&lt;br&gt;[[Filipp I Sulıw]], [[Margarita Avstriyalı (1480-1530)|Margarita Avstriyalı]]
| ákesi                = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| anası                = [[Eleonora Elena Portugaliyalı]]
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = Maximilian gA 1497.jpg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Maksimilian I''' ({{lang-de|Maximilian I}}; [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]], Noyshtadt qorǵanı — [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]], Vels) — [[1486|1486-jıl]] [[16-fevral|16-fevraldan]] Germaniya patshası (Rim patshası), [[1508|1508-jıl]] [[4-fevral|4-fevraldan]] [[Muqaddes Rim imperiyası]] imperatorı, 1493-jıl 19-avgusttan Avstriya ercgercogı, Germaniya hám Avstriya mámleketlik dúzimleriniń reformatorı, kóp milletli Gabsburglar mámleketi arxitektorlarınan biri.</text>
      <sha1>lu5bha3icvjf56ttvg6rz1bdncazhe6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125614</id>
      <parentid>125613</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T16:20:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125614</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10641" sha1="br03ofawmfy9rn4jyrmpxdrsij3m2sf" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Maksimilian I 
| negizgi atı          = {{lang-de|Maximilian I}}
| súwret               = Albrecht Dürer - Portrait of Maximilian I - Google Art Project.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  =
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = Germaniya patshası 
| bayraq               =
| bayraq2              =
| gerb                 =
| gerb2                =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1486|1486-jıl]] [[16-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer              =
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               =
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker        = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            = Avstriya ercgercogı 
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    = 
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = [[1493|1493-jıl]]
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             =
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_2      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = Muqaddes Rim imperiyası imperatorı 
| bayraq_3             =
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = [[1508|1508-jıl]] [[4-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_3      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı = {{lang-de|Erzherzog Maximilian von Österreich}}
| tuwılǵan sánesi      = [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]]
| tuwılǵan ornı        = Noyshtadt qorǵanı, [[Avstriya]]
| qaytıs bolǵan sánesi = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]] (59 jasta)
| qaytıs bolǵan ornı   = Vels, [[Avstriya]]
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          = [[Gabsburglar]]
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              =
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = 1. [[Mariya Burgundiyalı]]&lt;br&gt;2. Byanka Mariya Sforca
| balaları             = ''1-nekeden:''&lt;br&gt;[[Filipp I Sulıw]], [[Margarita Avstriyalı (1480-1530)|Margarita Avstriyalı]]
| ákesi                = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| anası                = [[Eleonora Elena Portugaliyalı]]
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = Maximilian gA 1497.jpg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Maksimilian I''' ({{lang-de|Maximilian I}}; [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]], Noyshtadt qorǵanı — [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]], Vels) — [[1486|1486-jıl]] [[16-fevral|16-fevraldan]] Germaniya patshası (Rim patshası), [[1508|1508-jıl]] [[4-fevral|4-fevraldan]] [[Muqaddes Rim imperiyası]] imperatorı, [[1493|1493-jıl]] 19-avgusttan Avstriya ercgercogı, Germaniya hám Avstriya mámleketlik dúzimleriniń reformatorı, kóp milletli Gabsburglar mámleketi arxitektorlarınan biri.</text>
      <sha1>br03ofawmfy9rn4jyrmpxdrsij3m2sf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125615</id>
      <parentid>125614</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T16:20:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125615</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10655" sha1="tiennwufna7h8d7q938bcglz7of02fo" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Maksimilian I 
| negizgi atı          = {{lang-de|Maximilian I}}
| súwret               = Albrecht Dürer - Portrait of Maximilian I - Google Art Project.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  =
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = Germaniya patshası 
| bayraq               =
| bayraq2              =
| gerb                 =
| gerb2                =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1486|1486-jıl]] [[16-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer              =
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               =
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker        = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            = Avstriya ercgercogı 
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    = 
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = [[1493|1493-jıl]]
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             =
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_2      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = Muqaddes Rim imperiyası imperatorı 
| bayraq_3             =
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = [[1508|1508-jıl]] [[4-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_3      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı = {{lang-de|Erzherzog Maximilian von Österreich}}
| tuwılǵan sánesi      = [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]]
| tuwılǵan ornı        = Noyshtadt qorǵanı, [[Avstriya]]
| qaytıs bolǵan sánesi = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]] (59 jasta)
| qaytıs bolǵan ornı   = Vels, [[Avstriya]]
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          = [[Gabsburglar]]
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              =
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = 1. [[Mariya Burgundiyalı]]&lt;br&gt;2. Byanka Mariya Sforca
| balaları             = ''1-nekeden:''&lt;br&gt;[[Filipp I Sulıw]], [[Margarita Avstriyalı (1480-1530)|Margarita Avstriyalı]]
| ákesi                = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| anası                = [[Eleonora Elena Portugaliyalı]]
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = Maximilian gA 1497.jpg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Maksimilian I''' ({{lang-de|Maximilian I}}; [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]], Noyshtadt qorǵanı — [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]], Vels) — [[1486|1486-jıl]] [[16-fevral|16-fevraldan]] Germaniya patshası (Rim patshası), [[1508|1508-jıl]] [[4-fevral|4-fevraldan]] [[Muqaddes Rim imperiyası]] imperatorı, [[1493|1493-jıl]] [[19-avgust|19-avgusttan]] Avstriya ercgercogı, Germaniya hám Avstriya mámleketlik dúzimleriniń reformatorı, kóp milletli Gabsburglar mámleketi arxitektorlarınan biri.</text>
      <sha1>tiennwufna7h8d7q938bcglz7of02fo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125616</id>
      <parentid>125615</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T16:20:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125616</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10659" sha1="jvknbwovz76s3hfz6dp4gvba8nsn3v9" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Maksimilian I 
| negizgi atı          = {{lang-de|Maximilian I}}
| súwret               = Albrecht Dürer - Portrait of Maximilian I - Google Art Project.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  =
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = Germaniya patshası 
| bayraq               =
| bayraq2              =
| gerb                 =
| gerb2                =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1486|1486-jıl]] [[16-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer              =
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               =
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker        = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            = Avstriya ercgercogı 
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    = 
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = [[1493|1493-jıl]]
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             =
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_2      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = Muqaddes Rim imperiyası imperatorı 
| bayraq_3             =
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = [[1508|1508-jıl]] [[4-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_3      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı = {{lang-de|Erzherzog Maximilian von Österreich}}
| tuwılǵan sánesi      = [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]]
| tuwılǵan ornı        = Noyshtadt qorǵanı, [[Avstriya]]
| qaytıs bolǵan sánesi = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]] (59 jasta)
| qaytıs bolǵan ornı   = Vels, [[Avstriya]]
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          = [[Gabsburglar]]
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              =
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = 1. [[Mariya Burgundiyalı]]&lt;br&gt;2. Byanka Mariya Sforca
| balaları             = ''1-nekeden:''&lt;br&gt;[[Filipp I Sulıw]], [[Margarita Avstriyalı (1480-1530)|Margarita Avstriyalı]]
| ákesi                = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| anası                = [[Eleonora Elena Portugaliyalı]]
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = Maximilian gA 1497.jpg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Maksimilian I''' ({{lang-de|Maximilian I}}; [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]], Noyshtadt qorǵanı — [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]], Vels) — [[1486|1486-jıl]] [[16-fevral|16-fevraldan]] Germaniya patshası (Rim patshası), [[1508|1508-jıl]] [[4-fevral|4-fevraldan]] [[Muqaddes Rim imperiyası]] imperatorı, [[1493|1493-jıl]] [[19-avgust|19-avgusttan]] Avstriya ercgercogı, Germaniya hám Avstriya mámleketlik dúzimleriniń reformatorı, kóp milletli [[Gabsburglar]] mámleketi arxitektorlarınan biri.</text>
      <sha1>jvknbwovz76s3hfz6dp4gvba8nsn3v9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125617</id>
      <parentid>125616</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T16:21:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125617</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10684" sha1="eiaeqf6vbb5i1ru12wyadvxtew85jp2" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Maksimilian I 
| negizgi atı          = {{lang-de|Maximilian I}}
| súwret               = Albrecht Dürer - Portrait of Maximilian I - Google Art Project.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  =
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = Germaniya patshası 
| bayraq               =
| bayraq2              =
| gerb                 =
| gerb2                =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1486|1486-jıl]] [[16-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer              =
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               =
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker        = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            = Avstriya ercgercogı 
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    = 
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = [[1493|1493-jıl]]
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             =
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_2      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = Muqaddes Rim imperiyası imperatorı 
| bayraq_3             =
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = [[1508|1508-jıl]] [[4-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_3      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı = {{lang-de|Erzherzog Maximilian von Österreich}}
| tuwılǵan sánesi      = [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]]
| tuwılǵan ornı        = Noyshtadt qorǵanı, [[Avstriya]]
| qaytıs bolǵan sánesi = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]] (59 jasta)
| qaytıs bolǵan ornı   = Vels, [[Avstriya]]
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          = [[Gabsburglar]]
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              =
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = 1. [[Mariya Burgundiyalı]]&lt;br&gt;2. Byanka Mariya Sforca
| balaları             = ''1-nekeden:''&lt;br&gt;[[Filipp I Sulıw]], [[Margarita Avstriyalı (1480-1530)|Margarita Avstriyalı]]
| ákesi                = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| anası                = [[Eleonora Elena Portugaliyalı]]
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = Maximilian gA 1497.jpg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Maksimilian I''' ({{lang-de|Maximilian I}}; [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]], Noyshtadt qorǵanı — [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]], Vels) — [[1486|1486-jıl]] [[16-fevral|16-fevraldan]] Germaniya patshası (Rim patshası), [[1508|1508-jıl]] [[4-fevral|4-fevraldan]] [[Muqaddes Rim imperiyası]] imperatorı, [[1493|1493-jıl]] [[19-avgust|19-avgusttan]] Avstriya ercgercogı, Germaniya hám Avstriya mámleketlik dúzimleriniń reformatorı, kóp milletli [[Gabsburglar]] mámleketi arxitektorlarınan biri.

== Jaslıq jılları ==</text>
      <sha1>eiaeqf6vbb5i1ru12wyadvxtew85jp2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125618</id>
      <parentid>125617</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T16:22:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <comment>/* Jaslıq jılları */</comment>
      <origin>125618</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10824" sha1="0az8iasinf2oudzh8132p4yk1098hdq" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Maksimilian I 
| negizgi atı          = {{lang-de|Maximilian I}}
| súwret               = Albrecht Dürer - Portrait of Maximilian I - Google Art Project.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  =
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = Germaniya patshası 
| bayraq               =
| bayraq2              =
| gerb                 =
| gerb2                =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1486|1486-jıl]] [[16-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer              =
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               =
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker        = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            = Avstriya ercgercogı 
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    = 
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = [[1493|1493-jıl]]
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             =
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_2      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = Muqaddes Rim imperiyası imperatorı 
| bayraq_3             =
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = [[1508|1508-jıl]] [[4-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_3      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı = {{lang-de|Erzherzog Maximilian von Österreich}}
| tuwılǵan sánesi      = [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]]
| tuwılǵan ornı        = Noyshtadt qorǵanı, [[Avstriya]]
| qaytıs bolǵan sánesi = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]] (59 jasta)
| qaytıs bolǵan ornı   = Vels, [[Avstriya]]
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          = [[Gabsburglar]]
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              =
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = 1. [[Mariya Burgundiyalı]]&lt;br&gt;2. Byanka Mariya Sforca
| balaları             = ''1-nekeden:''&lt;br&gt;[[Filipp I Sulıw]], [[Margarita Avstriyalı (1480-1530)|Margarita Avstriyalı]]
| ákesi                = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| anası                = [[Eleonora Elena Portugaliyalı]]
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = Maximilian gA 1497.jpg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Maksimilian I''' ({{lang-de|Maximilian I}}; [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]], Noyshtadt qorǵanı — [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]], Vels) — [[1486|1486-jıl]] [[16-fevral|16-fevraldan]] Germaniya patshası (Rim patshası), [[1508|1508-jıl]] [[4-fevral|4-fevraldan]] [[Muqaddes Rim imperiyası]] imperatorı, [[1493|1493-jıl]] [[19-avgust|19-avgusttan]] Avstriya ercgercogı, Germaniya hám Avstriya mámleketlik dúzimleriniń reformatorı, kóp milletli [[Gabsburglar]] mámleketi arxitektorlarınan biri.

== Jaslıq jılları ==
=== Balalıǵı ===
[[Fayl:Bernhard Strigel 003.jpg|thumb|left|Bernxard Shtrigel. Imperator Maksimilian hám onıń shańaraǵı portreti]]</text>
      <sha1>0az8iasinf2oudzh8132p4yk1098hdq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125619</id>
      <parentid>125618</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T16:24:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <comment>/* Balalıǵı */</comment>
      <origin>125619</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11483" sha1="fgetdbnoivvhou3a8hg3x7k11f0j4zx" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Maksimilian I 
| negizgi atı          = {{lang-de|Maximilian I}}
| súwret               = Albrecht Dürer - Portrait of Maximilian I - Google Art Project.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  =
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = Germaniya patshası 
| bayraq               =
| bayraq2              =
| gerb                 =
| gerb2                =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1486|1486-jıl]] [[16-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer              =
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               =
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker        = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            = Avstriya ercgercogı 
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    = 
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = [[1493|1493-jıl]]
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             =
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_2      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = Muqaddes Rim imperiyası imperatorı 
| bayraq_3             =
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = [[1508|1508-jıl]] [[4-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_3      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı = {{lang-de|Erzherzog Maximilian von Österreich}}
| tuwılǵan sánesi      = [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]]
| tuwılǵan ornı        = Noyshtadt qorǵanı, [[Avstriya]]
| qaytıs bolǵan sánesi = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]] (59 jasta)
| qaytıs bolǵan ornı   = Vels, [[Avstriya]]
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          = [[Gabsburglar]]
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              =
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = 1. [[Mariya Burgundiyalı]]&lt;br&gt;2. Byanka Mariya Sforca
| balaları             = ''1-nekeden:''&lt;br&gt;[[Filipp I Sulıw]], [[Margarita Avstriyalı (1480-1530)|Margarita Avstriyalı]]
| ákesi                = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| anası                = [[Eleonora Elena Portugaliyalı]]
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = Maximilian gA 1497.jpg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Maksimilian I''' ({{lang-de|Maximilian I}}; [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]], Noyshtadt qorǵanı — [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]], Vels) — [[1486|1486-jıl]] [[16-fevral|16-fevraldan]] Germaniya patshası (Rim patshası), [[1508|1508-jıl]] [[4-fevral|4-fevraldan]] [[Muqaddes Rim imperiyası]] imperatorı, [[1493|1493-jıl]] [[19-avgust|19-avgusttan]] Avstriya ercgercogı, Germaniya hám Avstriya mámleketlik dúzimleriniń reformatorı, kóp milletli [[Gabsburglar]] mámleketi arxitektorlarınan biri.

== Jaslıq jılları ==
=== Balalıǵı ===
[[Fayl:Bernhard Strigel 003.jpg|thumb|left|Bernxard Shtrigel. Imperator Maksimilian hám onıń shańaraǵı portreti]]

Maksimilian I Avstriya ercgercogı hám Muqaddes Rim imperiyası imperatorı Fridrix III hám Portugaliya patshası Duartenıń qızı Eleonora Portugaliyalınıń ekinshi balası edi. Ol 25-mart kúni Noyshtadt qalasındaǵı Áwliye Georgiy shirkewinde shoqındırılǵan, onıń shoqınıwshı atası imperator Fridrix isenimine erisken áskerbası Nikolay Uylokskiy edi. Balalıǵında oǵan óziniń minezi menen kirip ketken anası úlken tásir kórsetti. Anasınıń 1467-jılı erte qaytıs bolıwı Maksimilian ushın awır soqqı boldı&lt;ref name=&quot;Gressing23&quot;&gt;{{Kitap:Грёссинг З.: Максимилиан I|23—25}}&lt;/ref&gt;.

== Derekler ==</text>
      <sha1>fgetdbnoivvhou3a8hg3x7k11f0j4zx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125621</id>
      <parentid>125619</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T16:27:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <comment>/* Balalıǵı */</comment>
      <origin>125621</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12474" sha1="hiuhjetos4wcdjzgocnfz4qjirptj9w" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Maksimilian I 
| negizgi atı          = {{lang-de|Maximilian I}}
| súwret               = Albrecht Dürer - Portrait of Maximilian I - Google Art Project.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  =
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = Germaniya patshası 
| bayraq               =
| bayraq2              =
| gerb                 =
| gerb2                =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1486|1486-jıl]] [[16-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer              =
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               =
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker        = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            = Avstriya ercgercogı 
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    = 
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = [[1493|1493-jıl]]
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             =
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_2      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = Muqaddes Rim imperiyası imperatorı 
| bayraq_3             =
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = [[1508|1508-jıl]] [[4-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_3      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı = {{lang-de|Erzherzog Maximilian von Österreich}}
| tuwılǵan sánesi      = [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]]
| tuwılǵan ornı        = Noyshtadt qorǵanı, [[Avstriya]]
| qaytıs bolǵan sánesi = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]] (59 jasta)
| qaytıs bolǵan ornı   = Vels, [[Avstriya]]
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          = [[Gabsburglar]]
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              =
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = 1. [[Mariya Burgundiyalı]]&lt;br&gt;2. Byanka Mariya Sforca
| balaları             = ''1-nekeden:''&lt;br&gt;[[Filipp I Sulıw]], [[Margarita Avstriyalı (1480-1530)|Margarita Avstriyalı]]
| ákesi                = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| anası                = [[Eleonora Elena Portugaliyalı]]
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = Maximilian gA 1497.jpg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Maksimilian I''' ({{lang-de|Maximilian I}}; [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]], Noyshtadt qorǵanı — [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]], Vels) — [[1486|1486-jıl]] [[16-fevral|16-fevraldan]] Germaniya patshası (Rim patshası), [[1508|1508-jıl]] [[4-fevral|4-fevraldan]] [[Muqaddes Rim imperiyası]] imperatorı, [[1493|1493-jıl]] [[19-avgust|19-avgusttan]] Avstriya ercgercogı, Germaniya hám Avstriya mámleketlik dúzimleriniń reformatorı, kóp milletli [[Gabsburglar]] mámleketi arxitektorlarınan biri.

== Jaslıq jılları ==
=== Balalıǵı ===
[[Fayl:Bernhard Strigel 003.jpg|thumb|left|Bernxard Shtrigel. Imperator Maksimilian hám onıń shańaraǵı portreti]]

Maksimilian I Avstriya ercgercogı hám Muqaddes Rim imperiyası imperatorı Fridrix III hám Portugaliya patshası Duartenıń qızı Eleonora Portugaliyalınıń ekinshi balası edi. Ol 25-mart kúni Noyshtadt qalasındaǵı Áwliye Georgiy shirkewinde shoqındırılǵan, onıń shoqınıwshı atası imperator Fridrix isenimine erisken áskerbası Nikolay Uylokskiy edi. Balalıǵında oǵan óziniń minezi menen kirip ketken anası úlken tásir kórsetti. Anasınıń 1467-jılı erte qaytıs bolıwı Maksimilian ushın awır soqqı boldı&lt;ref name=&quot;Gressing23&quot;&gt;Грёссинг З.: Максимилиан I|23—25}}&lt;/ref&gt;.

Úlken aǵası Kristof náresteliginde qaytıs boladı hám Maksimiliandı jaslıǵınan atasınıń miyrasxorı sıpatında tayarlay baslaydı. Dáslep, Maksimiliannıń tárbiyası menen anası shuǵıllandı, biraq keyin ala Fridrix balası hádden tıs erke bolıp ósip baratır dep oylap, perzentin anasınan alıp qoydı hám oǵan ruwxanıy Peter Engelbrextti tárbiyashı etip tayınladı. Jańa tárbiyashı Maksimiliannıń qálbine bilimlerdi «tıǵıwǵa» háreket etti, biraq bunda ayrıqsha tabısqa erise almadı. Keyinirek anası Tomas fon Sillini grammatika oqıtıwshısı etip tayınlawǵa eristi. Sonday-aq, shirkew jazıwların úyreniwge de úlken itibar qaratıldı, biraq Maksimilian anasınıń tásiri astında óz túsinigi boyınsha isendi, katolik shirkewi menen pikirles bolmadı&lt;ref name=&quot;Gressing23&quot;&gt;Грёссинг З.: Максимилиан I|23—25}}&lt;/ref&gt;. Sol waqıttaǵı xronikler Maksimiliannıń kóp bilimdi ózlestire almaǵanlıǵın jasırmaydı.

== Derekler ==</text>
      <sha1>hiuhjetos4wcdjzgocnfz4qjirptj9w</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125622</id>
      <parentid>125621</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T16:30:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <comment>/* Balalıǵı */</comment>
      <origin>125622</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13963" sha1="fkkclop4pbdiw290wi9tnm7nqreubth" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Maksimilian I 
| negizgi atı          = {{lang-de|Maximilian I}}
| súwret               = Albrecht Dürer - Portrait of Maximilian I - Google Art Project.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  =
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = Germaniya patshası 
| bayraq               =
| bayraq2              =
| gerb                 =
| gerb2                =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1486|1486-jıl]] [[16-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer              =
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               =
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker        = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            = Avstriya ercgercogı 
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    = 
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = [[1493|1493-jıl]]
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             =
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_2      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = Muqaddes Rim imperiyası imperatorı 
| bayraq_3             =
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = [[1508|1508-jıl]] [[4-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_3      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı = {{lang-de|Erzherzog Maximilian von Österreich}}
| tuwılǵan sánesi      = [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]]
| tuwılǵan ornı        = Noyshtadt qorǵanı, [[Avstriya]]
| qaytıs bolǵan sánesi = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]] (59 jasta)
| qaytıs bolǵan ornı   = Vels, [[Avstriya]]
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          = [[Gabsburglar]]
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              =
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = 1. [[Mariya Burgundiyalı]]&lt;br&gt;2. Byanka Mariya Sforca
| balaları             = ''1-nekeden:''&lt;br&gt;[[Filipp I Sulıw]], [[Margarita Avstriyalı (1480-1530)|Margarita Avstriyalı]]
| ákesi                = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| anası                = [[Eleonora Elena Portugaliyalı]]
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = Maximilian gA 1497.jpg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Maksimilian I''' ({{lang-de|Maximilian I}}; [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]], Noyshtadt qorǵanı — [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]], Vels) — [[1486|1486-jıl]] [[16-fevral|16-fevraldan]] Germaniya patshası (Rim patshası), [[1508|1508-jıl]] [[4-fevral|4-fevraldan]] [[Muqaddes Rim imperiyası]] imperatorı, [[1493|1493-jıl]] [[19-avgust|19-avgusttan]] Avstriya ercgercogı, Germaniya hám Avstriya mámleketlik dúzimleriniń reformatorı, kóp milletli [[Gabsburglar]] mámleketi arxitektorlarınan biri.

== Jaslıq jılları ==
=== Balalıǵı ===
[[Fayl:Bernhard Strigel 003.jpg|thumb|left|Bernxard Shtrigel. Imperator Maksimilian hám onıń shańaraǵı portreti]]

Maksimilian I Avstriya ercgercogı hám Muqaddes Rim imperiyası imperatorı Fridrix III hám Portugaliya patshası Duartenıń qızı Eleonora Portugaliyalınıń ekinshi balası edi. Ol 25-mart kúni Noyshtadt qalasındaǵı Áwliye Georgiy shirkewinde shoqındırılǵan, onıń shoqınıwshı atası imperator Fridrix isenimine erisken áskerbası Nikolay Uylokskiy edi. Balalıǵında oǵan óziniń minezi menen kirip ketken anası úlken tásir kórsetti. Anasınıń 1467-jılı erte qaytıs bolıwı Maksimilian ushın awır soqqı boldı&lt;ref name=&quot;Gressing23&quot;&gt;Грёссинг З.: Максимилиан I|23—25}}&lt;/ref&gt;.

Úlken aǵası Kristof náresteliginde qaytıs boladı hám Maksimiliandı jaslıǵınan atasınıń miyrasxorı sıpatında tayarlay baslaydı. Dáslep, Maksimiliannıń tárbiyası menen anası shuǵıllandı, biraq keyin ala Fridrix balası hádden tıs erke bolıp ósip baratır dep oylap, perzentin anasınan alıp qoydı hám oǵan ruwxanıy Peter Engelbrextti tárbiyashı etip tayınladı. Jańa tárbiyashı Maksimiliannıń qálbine bilimlerdi «tıǵıwǵa» háreket etti, biraq bunda ayrıqsha tabısqa erise almadı. Keyinirek anası Tomas fon Sillini grammatika oqıtıwshısı etip tayınlawǵa eristi. Sonday-aq, shirkew jazıwların úyreniwge de úlken itibar qaratıldı, biraq Maksimilian anasınıń tásiri astında óz túsinigi boyınsha isendi, katolik shirkewi menen pikirles bolmadı&lt;ref name=&quot;Gressing23&quot;&gt;Грёссинг З.: Максимилиан I|23—25}}&lt;/ref&gt;. Sol waqıttaǵı xronikler Maksimiliannıń kóp bilimdi ózlestire almaǵanlıǵın jasırmaydı.

Maksimilian tillerge qábiletli edi hám ómiriniń hár qıylı dáwirlerinde inglis, ispan, italyan, sloven, chex, flamand, francuz tillerin ózlestirdi, biraq latın tilin jaqsı bilmeytuǵın edi&lt;ref&gt;{{kitap deregi|автор=Goebl, Hans|title=Das Deutsche und seine Nachbarn: Über Identitäten und Mehrsprachigkeit|ответственный=Eichinger, Ludwig M. / Plewnia, Albrecht (редакторы-составители)|год=2008|часть=Sprachenvielfalt und Sprachenförderung in der Spätphase der Donaumonarchie (1848-1918)|язык=de|место=Тюбинген|издательство=Günther Narr Verlag Tübingen|страницы=118|страниц=184|isbn=978-3-8233-6437-5}}&lt;/ref&gt;, biraq ol onda awızsha hám jazba túrde erkin bayanlaytuǵın edi&lt;ref&gt;{{kitap deregi|ссылка=https://daten.digitale-sammlungen.de/0001/bsb00016334/images/index.html?fip=193.174.98.30&amp;id=00016334&amp;seite=471|автор=Wiesflecker, Hermann|title=Neue Deutsche Biographie|ответственный=Historische Kommission bei der Bayerischen Akademie der Wissenschaften|год=1991|часть=Maximilian I.|ссылка часть=https://www.deutsche-biographie.de/pnd118579371.html#ndbcontent|место=Berlin/München|издательство=Duncker &amp; Humblot|том=16|страницы=459|страниц=799|isbn=3-428-00198-2}}&lt;/ref&gt;. Sonday-aq, oqıtıwshılar Maksimiliannıń gúńkildekligin dúzetiwge háreket etti, biraq bunda úlken tabısqa erise almadı.

== Derekler ==</text>
      <sha1>fkkclop4pbdiw290wi9tnm7nqreubth</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125623</id>
      <parentid>125622</parentid>
      <timestamp>2025-07-10T16:32:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <comment>/* Derekler */</comment>
      <origin>125623</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14019" sha1="bmabc4keeaii5tpf6w9prspncjnsskw" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Maksimilian I 
| negizgi atı          = {{lang-de|Maximilian I}}
| súwret               = Albrecht Dürer - Portrait of Maximilian I - Google Art Project.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  =
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = Germaniya patshası 
| bayraq               =
| bayraq2              =
| gerb                 =
| gerb2                =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1486|1486-jıl]] [[16-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer              =
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               =
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker        = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            = Avstriya ercgercogı 
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    = 
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = [[1493|1493-jıl]]
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             =
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_2      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = Muqaddes Rim imperiyası imperatorı 
| bayraq_3             =
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = [[1508|1508-jıl]] [[4-fevral]]
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]]
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| keyingi isker_3      = [[Karl V (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Karl V]]
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı = {{lang-de|Erzherzog Maximilian von Österreich}}
| tuwılǵan sánesi      = [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]]
| tuwılǵan ornı        = Noyshtadt qorǵanı, [[Avstriya]]
| qaytıs bolǵan sánesi = [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]] (59 jasta)
| qaytıs bolǵan ornı   = Vels, [[Avstriya]]
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          = [[Gabsburglar]]
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              =
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = 1. [[Mariya Burgundiyalı]]&lt;br&gt;2. Byanka Mariya Sforca
| balaları             = ''1-nekeden:''&lt;br&gt;[[Filipp I Sulıw]], [[Margarita Avstriyalı (1480-1530)|Margarita Avstriyalı]]
| ákesi                = [[Fridrix III (Muqaddes Rim imperiyası imperatorı)|Fridrix III]]
| anası                = [[Eleonora Elena Portugaliyalı]]
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = Maximilian gA 1497.jpg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Maksimilian I''' ({{lang-de|Maximilian I}}; [[1459|1459-jıl]] [[22-mart]], Noyshtadt qorǵanı — [[1519|1519-jıl]] [[12-yanvar]], Vels) — [[1486|1486-jıl]] [[16-fevral|16-fevraldan]] Germaniya patshası (Rim patshası), [[1508|1508-jıl]] [[4-fevral|4-fevraldan]] [[Muqaddes Rim imperiyası]] imperatorı, [[1493|1493-jıl]] [[19-avgust|19-avgusttan]] Avstriya ercgercogı, Germaniya hám Avstriya mámleketlik dúzimleriniń reformatorı, kóp milletli [[Gabsburglar]] mámleketi arxitektorlarınan biri.

== Jaslıq jılları ==
=== Balalıǵı ===
[[Fayl:Bernhard Strigel 003.jpg|thumb|left|Bernxard Shtrigel. Imperator Maksimilian hám onıń shańaraǵı portreti]]

Maksimilian I Avstriya ercgercogı hám Muqaddes Rim imperiyası imperatorı Fridrix III hám Portugaliya patshası Duartenıń qızı Eleonora Portugaliyalınıń ekinshi balası edi. Ol 25-mart kúni Noyshtadt qalasındaǵı Áwliye Georgiy shirkewinde shoqındırılǵan, onıń shoqınıwshı atası imperator Fridrix isenimine erisken áskerbası Nikolay Uylokskiy edi. Balalıǵında oǵan óziniń minezi menen kirip ketken anası úlken tásir kórsetti. Anasınıń 1467-jılı erte qaytıs bolıwı Maksimilian ushın awır soqqı boldı&lt;ref name=&quot;Gressing23&quot;&gt;Грёссинг З.: Максимилиан I|23—25}}&lt;/ref&gt;.

Úlken aǵası Kristof náresteliginde qaytıs boladı hám Maksimiliandı jaslıǵınan atasınıń miyrasxorı sıpatında tayarlay baslaydı. Dáslep, Maksimiliannıń tárbiyası menen anası shuǵıllandı, biraq keyin ala Fridrix balası hádden tıs erke bolıp ósip baratır dep oylap, perzentin anasınan alıp qoydı hám oǵan ruwxanıy Peter Engelbrextti tárbiyashı etip tayınladı. Jańa tárbiyashı Maksimiliannıń qálbine bilimlerdi «tıǵıwǵa» háreket etti, biraq bunda ayrıqsha tabısqa erise almadı. Keyinirek anası Tomas fon Sillini grammatika oqıtıwshısı etip tayınlawǵa eristi. Sonday-aq, shirkew jazıwların úyreniwge de úlken itibar qaratıldı, biraq Maksimilian anasınıń tásiri astında óz túsinigi boyınsha isendi, katolik shirkewi menen pikirles bolmadı&lt;ref name=&quot;Gressing23&quot;&gt;Грёссинг З.: Максимилиан I|23—25}}&lt;/ref&gt;. Sol waqıttaǵı xronikler Maksimiliannıń kóp bilimdi ózlestire almaǵanlıǵın jasırmaydı.

Maksimilian tillerge qábiletli edi hám ómiriniń hár qıylı dáwirlerinde inglis, ispan, italyan, sloven, chex, flamand, francuz tillerin ózlestirdi, biraq latın tilin jaqsı bilmeytuǵın edi&lt;ref&gt;{{kitap deregi|автор=Goebl, Hans|title=Das Deutsche und seine Nachbarn: Über Identitäten und Mehrsprachigkeit|ответственный=Eichinger, Ludwig M. / Plewnia, Albrecht (редакторы-составители)|год=2008|часть=Sprachenvielfalt und Sprachenförderung in der Spätphase der Donaumonarchie (1848-1918)|язык=de|место=Тюбинген|издательство=Günther Narr Verlag Tübingen|страницы=118|страниц=184|isbn=978-3-8233-6437-5}}&lt;/ref&gt;, biraq ol onda awızsha hám jazba túrde erkin bayanlaytuǵın edi&lt;ref&gt;{{kitap deregi|ссылка=https://daten.digitale-sammlungen.de/0001/bsb00016334/images/index.html?fip=193.174.98.30&amp;id=00016334&amp;seite=471|автор=Wiesflecker, Hermann|title=Neue Deutsche Biographie|ответственный=Historische Kommission bei der Bayerischen Akademie der Wissenschaften|год=1991|часть=Maximilian I.|ссылка часть=https://www.deutsche-biographie.de/pnd118579371.html#ndbcontent|место=Berlin/München|издательство=Duncker &amp; Humblot|том=16|страницы=459|страниц=799|isbn=3-428-00198-2}}&lt;/ref&gt;. Sonday-aq, oqıtıwshılar Maksimiliannıń gúńkildekligin dúzetiwge háreket etti, biraq bunda úlken tabısqa erise almadı.

== Derekler ==
[[Kategoriya: Muqaddes Rim imperiyası imperatorları]]</text>
      <sha1>bmabc4keeaii5tpf6w9prspncjnsskw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Úlgi:Potd/2025-07-11</title>
    <ns>10</ns>
    <id>25698</id>
    <revision>
      <id>125626</id>
      <timestamp>2025-07-10T18:00:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>4819</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «Soba-Noodles-Deliveryman-Tokyo-1935.png»</comment>
      <origin>125626</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39" sha1="tjmhmbhd85kw1765njupkrt6nuabjbj" xml:space="preserve">Soba-Noodles-Deliveryman-Tokyo-1935.png</text>
      <sha1>tjmhmbhd85kw1765njupkrt6nuabjbj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Paydalanıwshı talqılawı:MGrosse-WMF</title>
    <ns>3</ns>
    <id>25699</id>
    <revision>
      <id>125627</id>
      <timestamp>2025-07-10T18:03:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bot 3-f</username>
        <id>14133</id>
      </contributor>
      <comment>Xosh keldińiz!</comment>
      <origin>125627</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5694" sha1="0iez4fatap98gaydlov36vgfmzqh9we" xml:space="preserve">== Qaraqalpaqsha Wikipediaǵa xosh keldińiz! ==
{| style=&quot;width:100%; background:transparent; font-size:90%&quot;
| style=&quot;background:#e0f0ff; border:1px solid silver; -moz-border-radius-topleft:12px; -webkit-border-top-left-radius:12px; border-top-left-radius:12px; width:20%; height:30px&quot; | &amp;nbsp;&amp;nbsp; [[File:Help-browser.svg|18px|link=Wikipedia:Maqala baslawshılar ushın qısqa qollanba]] [[Wikipedia:Maqala baslawshılar ushın qısqa qollanba|Maqala baslawshılar ushın qısqa qollanba]]
| style=&quot;background:#6495ed; color:white; padding:0.5em 0.5em 0.5em 1em; font-size:130%; border:1px solid silver; -moz-border-radius-topright:12px; -webkit-border-top-right-radius:12px; border-top-right-radius:12px; width:80%&quot; |[[File:Flag of Karakalpakstan.svg|60px|right|link=]] Qaraqalpaqsha Wikipediaǵa xosh keldińiz, [[Paydalanıwshı:{{BASEPAGENAME}}|&lt;span style=&quot;color:white&quot;&gt;{{BASEPAGENAME}}&lt;/span&gt;]]!
|-
| style=&quot;background:#e0e6ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em&quot; | [[File:Crystal Clear app ktip.svg|18px|link=Wikipedia:Dáslepki qádemler]] [[Wikipedia:Dáslepki qádemler|Dáslepki qádemler]]
| rowspan=&quot;7&quot; style=&quot;background:#fffff0; border:1px solid silver; -moz-border-radius-bottomright:12px; -webkit-border-bottom-right-radius:12px; border-bottom-right-radius:12px; padding:0.5em 1em&quot; | Wikipedianıń qaraqalpaq tili bólimi paydalanıwshılarınıń atınan sizge jalınlı sálem jollaymız. Bul joybarda qatnasıw sizge yosh baǵıshlaydı dep úmit etemiz.

Birinshi gezekte joybarda qatnasıwdıń tiykarǵı principleri menen tanısıp shıǵıńız: maqalalardı redaktorlawda [[Wikipedia:Bes tirek|batıl bolıńız]] hám bárqulla [[Wikipedia:Konsensus|iygilikli niyetler]] menen háreket etińiz.

[[File:Signature button.png|thumb|Usı túymeni basıp qol qoyıw múmkin]]Wikipediada maqalalarda qol qoyıw shárt emes, sebebi maqala avtorı haqqındaǵı maǵlıwmat avtomatikalıq tárizde qáliplesedi hám bettiń redaktorlanıw tariyxında saqlanadı. Biraq siz [[Wikipedia:Forum|forumlаrdа]] yamasa ayırım [[Wikipedia:Talqılaw betleri|betlerdiń talqılawlarında]] pikir bildirgenińizde qolıńızdı qoyıwıńız kerek. Bunıń ushın pikirińiz sońında qatara tórt tilda (&lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;~~~~&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt;) belgisin qoyıw yaki redaktorlaw pаnеliniń ásbaplar qatarındaǵı tiyisli túymeni basıw jetkilikli. Bunda atıńızdı (laqabıńızdı) qoldan jazıp otırıwıńız shárt emes.

Ózińizdiń [[Paydalanıwshı:{{BASEPAGENAME}}|paydalanıwshı betińizde]] ózińiz haqqındaǵı maǵlıwmatlardı ornalastırıwıńız múmkin — mısalı, [[Wikipedia:Vavilon|til biliw kónlikpelerińiz]] yamasa qızıǵıwshılıǵıńız sheńberindegi tarawlar.

Eger sizde sorawlar payda bolsa, onda sistemanıń [https://www.mediawiki.org/wiki/Help:Contents/kaa/ járdem] betinen paydalanıńız. Nabada ol jerde qanıqtırarlı juwap ala almasańız, sorawıńızdı [[Wikipedia:Forum|joybardıń forum betinde]] yamasa [[Special:MyTalk|jeke talqılaw betińizde]] jazıp qaldırıńız: ol jerge &lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;{{helpme}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt; úlgisin qollanıp sorawıńızdı qosıńız — basqalar sizge anıq járdem beredi.

Nabada siz maqalanı redaktorlawdı qısqa máwlet ishinde juwmaqlay almasańız hám onı sońıraq dawam etpekshi bolsańız, bettiń basına &lt;code&gt;&lt;nowiki&gt;{{redaktorlanbaqta}}&lt;/nowiki&gt;&lt;/code&gt; úlgisin qosıp qoyıńız: bul basqa paydalanıwshılarǵa sol betti siz redaktorlap atırǵanlıǵıńız haqqında maǵlıwmat beredi. Isińiz juwmaqlanǵannan soń úlgini alıp taslawdı umıtpańız. 

Jáne bir márte xosh keldińiz! {{#if:|{{{1}}}}}
&lt;div style=&quot;border-bottom:1px solid #eee; padding-top:0.17em; padding-bottom:0.5em&quot;&gt;&lt;/div&gt;
&lt;div style=&quot;font-size:90%; font-style:italic&quot;&gt;Hello and welcome to the Karakalpak Wikipedia! We appreciate your contributions. If your Karakalpak skills are not good enough, that’s not a problem. We have an [[Wikipedia:Elshixana|embassy]] where you can inquire for further information in your native language. We hope you enjoy your time here!&lt;/div&gt;
|-
| style=&quot;background:#e5e0ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em&quot; | [[File:Crystal128-kanagram.svg|18px|link=Wikipedia:Maqalalardıń atalıwı]] [[Wikipedia:Maqalalardıń atalıwı|Maqalalardıń atalıwı]]
|-
| style=&quot;background:#f9e0ff; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em&quot; | [[File:View-refresh.svg|18px|link=Wikipedia:Maqalalardı redaktorlaw]] [[Wikipedia:Maqalalardı redaktorlaw|Maqalalardı redaktorlaw]]
|-
| style=&quot;background:#ffe0f1; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em&quot; | [[File:Accessories-text-editor.svg|18px|link=Wikipedia:Ulıwma qaǵıydalar]] [[Wikipedia:Ulıwma qaǵıydalar|Ulıwma qaǵıydalar]]
|-
| style=&quot;background:#ffe0e6; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em&quot; | [[File:Crystal Clear app lphoto.png|18px|link=Wikipedia:Súwretlerden paydalanıw siyasatı]] [[Wikipedia:Súwretlerden paydalanıw siyasatı|Súwretlerden paydalanıw siyasatı]]
|-
| style=&quot;background:#ffe5e0; border:1px solid silver; height:30px; padding-left:1em&quot; | [[File:Green copyright.svg|18px|link=Wikipedia:Avtorlıq huqıqları]] [[Wikipedia:Avtorlıq huqıqları|Avtorlıq huqıqları]]
|-
| style=&quot;background:#ffefe0; border:1px solid silver; -moz-border-radius-bottomleft:12px; -webkit-border-bottom-left-radius:12px; border-bottom-left-radius:12px; height:30px; padding-left:1em&quot; | [[File:Nuvola apps bookcase.svg|18px|link=Wikipedia:Glossariy]] [[Wikipedia:Glossariy|Glossariy]]
|}
--[[Paydalanıwshı:Bot 3-f|Bot 3-f]] ([[Paydalanıwshı talqılawı:Bot 3-f|talqılaw]]) 18:03, 2025 j. iyuldıń 10 (UTC)</text>
      <sha1>0iez4fatap98gaydlov36vgfmzqh9we</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Úlgi:Motd/2025-07-11</title>
    <ns>10</ns>
    <id>25700</id>
    <revision>
      <id>125628</id>
      <timestamp>2025-07-10T18:22:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Frhdkazan</username>
        <id>4819</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «Gleisbaumaschine RU 800-S.webm»</comment>
      <origin>125628</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="30" sha1="thpmkcho8w6gq3ly8puzt3q6x2z9cqg" xml:space="preserve">Gleisbaumaschine RU 800-S.webm</text>
      <sha1>thpmkcho8w6gq3ly8puzt3q6x2z9cqg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Artur Uelsli Vellington</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25701</id>
    <revision>
      <id>125633</id>
      <timestamp>2025-07-11T03:51:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «{{Mámleketlik isker infoqutısı | qaraqalpaqsha atı    = Artur Uelsli, Vellingtonnıń 1-shı gercogı  | negizgi atı          = Arthur Wellesley, an chéad Diúc Wellington | súwret               = Sir Arthur Wellesley, 1st Duke of Wellington.jpg | súwret uzınlıǵı      = | súwret túsindirmesi  = Ser Tomas Lourens tárepinen islengen gercog Vellington portretı. 1814-jılı, Vaterloo sawashınan birneshe ay aldın | qatarlıq sanı        = | lawazım...»</comment>
      <origin>125633</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10604" sha1="mfi56bxny5jdyd3ggmlvb2kctupqeob" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Artur Uelsli, Vellingtonnıń 1-shı gercogı 
| negizgi atı          = Arthur Wellesley, an chéad Diúc Wellington
| súwret               = Sir Arthur Wellesley, 1st Duke of Wellington.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  = Ser Tomas Lourens tárepinen islengen gercog Vellington portretı. 1814-jılı, Vaterloo sawashınan birneshe ay aldın
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = Ullı Britaniya premyer-ministrı 
| bayraq               = Flag of the United Kingdom.svg
| bayraq2              =
| gerb                 =
| gerb2                =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1828|1828-jıl]] [[22-yanvar]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1830|1830-jıl]] [[22-noyabr]]
| premyer              = 
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               = [[Georg IV]]&lt;br&gt;[[Vilgelm IV (Ullı Britaniya patshası)|Vilgelm IV]]
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = Jon Robinson
| keyingi isker        = graf Charlz Grey
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            = &lt;!--Ullı Britaniya premyer-ministrı--&gt;
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = [[1834|1834-jıl]] [[14-noyabr]]
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = [[10-dekabr]]
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             = [[Vilgelm IV (Ullı Britaniya patshası)|Vilgelm IV]]
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      = Uilyam Lem, Melburn vikontı
| keyingi isker_2      = [[Robert Pil]]
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = Ullı Britaniya Ishki isler ministrı
| bayraq_3             = Flag of the United Kingdom.svg
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = [[1834|1834-jıl]] [[17-noyabr]]
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = [[15-dekabr]]
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      = Vikont Dunkannon
| keyingi isker_3      = Genri Gulbern
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı = {{lang-en|Arthur Colley Wellesley}}
| tuwılǵan sánesi      = [[1769|1769-jıl]] [[1-may]]
| tuwılǵan ornı        = [[Dublin]], [[Irlandiya]]
| qaytıs bolǵan sánesi = [[1852|1852-jıl]] [[14-sentyabr]] (83 jasta)
| qaytıs bolǵan ornı   = [[Kent]], [[Ullı Britaniya]]
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          =
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              = [[Tori (siyasiy partiya)|Tori]] (1834)&lt;br&gt;[[Ullı Britaniya konservativ partiyası|Konservativ partiya]]
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = Ketrin Uelsli 
| balaları             = Artur Uelsli hám Charlz Uelsli 
| ákesi                = Garret Uelsli 
| anası                = Anna Uelsli 
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = Arthur Wellesley, 1st Duke of Wellington Signature.svg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Artur Uelsli''' ({{lang-en|Arthur Wellesley}} 1769-jıl 1-may, Dublin — 1752-jıl 14-sentyabr, Kent) — 1814-jıl 11-maydan Vellington 1-shı gercogı, 1813-jl 21-iyunnen inglis sárkardası hám mámleket ǵayratkeri, feldmarshal, Napoleon urıslarınıń qatnasıwshısı, Vaterloo sawashınıń jeńimpazı. 1828-jıl 22-yanvardan 1830-jıl 22-noyabrge shekem hám 1834-jıl 17-noyabrden 10-dekabrge shekem Ullı Britaniya Bas ministrı.</text>
      <sha1>mfi56bxny5jdyd3ggmlvb2kctupqeob</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125634</id>
      <parentid>125633</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T03:51:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125634</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10613" sha1="59uqxviodrcc9cl4uwxg0flwul3s0eq" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Artur Uelsli, Vellingtonnıń 1-shı gercogı 
| negizgi atı          = Arthur Wellesley, an chéad Diúc Wellington
| súwret               = Sir Arthur Wellesley, 1st Duke of Wellington.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  = Ser Tomas Lourens tárepinen islengen gercog Vellington portretı. 1814-jılı, Vaterloo sawashınan birneshe ay aldın
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = Ullı Britaniya premyer-ministrı 
| bayraq               = Flag of the United Kingdom.svg
| bayraq2              =
| gerb                 =
| gerb2                =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1828|1828-jıl]] [[22-yanvar]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1830|1830-jıl]] [[22-noyabr]]
| premyer              = 
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               = [[Georg IV]]&lt;br&gt;[[Vilgelm IV (Ullı Britaniya patshası)|Vilgelm IV]]
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = Jon Robinson
| keyingi isker        = graf Charlz Grey
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            = &lt;!--Ullı Britaniya premyer-ministrı--&gt;
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = [[1834|1834-jıl]] [[14-noyabr]]
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = [[10-dekabr]]
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             = [[Vilgelm IV (Ullı Britaniya patshası)|Vilgelm IV]]
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      = Uilyam Lem, Melburn vikontı
| keyingi isker_2      = [[Robert Pil]]
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = Ullı Britaniya Ishki isler ministrı
| bayraq_3             = Flag of the United Kingdom.svg
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = [[1834|1834-jıl]] [[17-noyabr]]
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = [[15-dekabr]]
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      = Vikont Dunkannon
| keyingi isker_3      = Genri Gulbern
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı = {{lang-en|Arthur Colley Wellesley}}
| tuwılǵan sánesi      = [[1769|1769-jıl]] [[1-may]]
| tuwılǵan ornı        = [[Dublin]], [[Irlandiya]]
| qaytıs bolǵan sánesi = [[1852|1852-jıl]] [[14-sentyabr]] (83 jasta)
| qaytıs bolǵan ornı   = [[Kent]], [[Ullı Britaniya]]
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          =
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              = [[Tori (siyasiy partiya)|Tori]] (1834)&lt;br&gt;[[Ullı Britaniya konservativ partiyası|Konservativ partiya]]
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = Ketrin Uelsli 
| balaları             = Artur Uelsli hám Charlz Uelsli 
| ákesi                = Garret Uelsli 
| anası                = Anna Uelsli 
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = Arthur Wellesley, 1st Duke of Wellington Signature.svg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Artur Uelsli''' ({{lang-en|Arthur Wellesley}} [[1769|1769-jıl]] 1-may, Dublin — 1752-jıl 14-sentyabr, Kent) — 1814-jıl 11-maydan Vellington 1-shı gercogı, 1813-jl 21-iyunnen inglis sárkardası hám mámleket ǵayratkeri, feldmarshal, Napoleon urıslarınıń qatnasıwshısı, Vaterloo sawashınıń jeńimpazı. 1828-jıl 22-yanvardan 1830-jıl 22-noyabrge shekem hám 1834-jıl 17-noyabrden 10-dekabrge shekem Ullı Britaniya Bas ministrı.</text>
      <sha1>59uqxviodrcc9cl4uwxg0flwul3s0eq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125635</id>
      <parentid>125634</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T03:51:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125635</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10614" sha1="4gtcdw9n8x56f7kl62ex98pm5b7az9l" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Artur Uelsli, Vellingtonnıń 1-shı gercogı 
| negizgi atı          = Arthur Wellesley, an chéad Diúc Wellington
| súwret               = Sir Arthur Wellesley, 1st Duke of Wellington.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  = Ser Tomas Lourens tárepinen islengen gercog Vellington portretı. 1814-jılı, Vaterloo sawashınan birneshe ay aldın
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = Ullı Britaniya premyer-ministrı 
| bayraq               = Flag of the United Kingdom.svg
| bayraq2              =
| gerb                 =
| gerb2                =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1828|1828-jıl]] [[22-yanvar]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1830|1830-jıl]] [[22-noyabr]]
| premyer              = 
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               = [[Georg IV]]&lt;br&gt;[[Vilgelm IV (Ullı Britaniya patshası)|Vilgelm IV]]
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = Jon Robinson
| keyingi isker        = graf Charlz Grey
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            = &lt;!--Ullı Britaniya premyer-ministrı--&gt;
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = [[1834|1834-jıl]] [[14-noyabr]]
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = [[10-dekabr]]
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             = [[Vilgelm IV (Ullı Britaniya patshası)|Vilgelm IV]]
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      = Uilyam Lem, Melburn vikontı
| keyingi isker_2      = [[Robert Pil]]
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = Ullı Britaniya Ishki isler ministrı
| bayraq_3             = Flag of the United Kingdom.svg
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = [[1834|1834-jıl]] [[17-noyabr]]
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = [[15-dekabr]]
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      = Vikont Dunkannon
| keyingi isker_3      = Genri Gulbern
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı = {{lang-en|Arthur Colley Wellesley}}
| tuwılǵan sánesi      = [[1769|1769-jıl]] [[1-may]]
| tuwılǵan ornı        = [[Dublin]], [[Irlandiya]]
| qaytıs bolǵan sánesi = [[1852|1852-jıl]] [[14-sentyabr]] (83 jasta)
| qaytıs bolǵan ornı   = [[Kent]], [[Ullı Britaniya]]
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          =
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              = [[Tori (siyasiy partiya)|Tori]] (1834)&lt;br&gt;[[Ullı Britaniya konservativ partiyası|Konservativ partiya]]
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = Ketrin Uelsli 
| balaları             = Artur Uelsli hám Charlz Uelsli 
| ákesi                = Garret Uelsli 
| anası                = Anna Uelsli 
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = Arthur Wellesley, 1st Duke of Wellington Signature.svg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Artur Uelsli''' ({{lang-en|Arthur Wellesley}}; [[1769|1769-jıl]] 1-may, Dublin — 1752-jıl 14-sentyabr, Kent) — 1814-jıl 11-maydan Vellington 1-shı gercogı, 1813-jl 21-iyunnen inglis sárkardası hám mámleket ǵayratkeri, feldmarshal, Napoleon urıslarınıń qatnasıwshısı, Vaterloo sawashınıń jeńimpazı. 1828-jıl 22-yanvardan 1830-jıl 22-noyabrge shekem hám 1834-jıl 17-noyabrden 10-dekabrge shekem Ullı Britaniya Bas ministrı.</text>
      <sha1>4gtcdw9n8x56f7kl62ex98pm5b7az9l</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125636</id>
      <parentid>125635</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T03:52:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125636</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10618" sha1="k91lqkzgglnco3syw4osh3cybgk8ob7" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Artur Uelsli, Vellingtonnıń 1-shı gercogı 
| negizgi atı          = Arthur Wellesley, an chéad Diúc Wellington
| súwret               = Sir Arthur Wellesley, 1st Duke of Wellington.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  = Ser Tomas Lourens tárepinen islengen gercog Vellington portretı. 1814-jılı, Vaterloo sawashınan birneshe ay aldın
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = Ullı Britaniya premyer-ministrı 
| bayraq               = Flag of the United Kingdom.svg
| bayraq2              =
| gerb                 =
| gerb2                =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1828|1828-jıl]] [[22-yanvar]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1830|1830-jıl]] [[22-noyabr]]
| premyer              = 
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               = [[Georg IV]]&lt;br&gt;[[Vilgelm IV (Ullı Britaniya patshası)|Vilgelm IV]]
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = Jon Robinson
| keyingi isker        = graf Charlz Grey
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            = &lt;!--Ullı Britaniya premyer-ministrı--&gt;
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = [[1834|1834-jıl]] [[14-noyabr]]
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = [[10-dekabr]]
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             = [[Vilgelm IV (Ullı Britaniya patshası)|Vilgelm IV]]
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      = Uilyam Lem, Melburn vikontı
| keyingi isker_2      = [[Robert Pil]]
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = Ullı Britaniya Ishki isler ministrı
| bayraq_3             = Flag of the United Kingdom.svg
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = [[1834|1834-jıl]] [[17-noyabr]]
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = [[15-dekabr]]
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      = Vikont Dunkannon
| keyingi isker_3      = Genri Gulbern
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı = {{lang-en|Arthur Colley Wellesley}}
| tuwılǵan sánesi      = [[1769|1769-jıl]] [[1-may]]
| tuwılǵan ornı        = [[Dublin]], [[Irlandiya]]
| qaytıs bolǵan sánesi = [[1852|1852-jıl]] [[14-sentyabr]] (83 jasta)
| qaytıs bolǵan ornı   = [[Kent]], [[Ullı Britaniya]]
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          =
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              = [[Tori (siyasiy partiya)|Tori]] (1834)&lt;br&gt;[[Ullı Britaniya konservativ partiyası|Konservativ partiya]]
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = Ketrin Uelsli 
| balaları             = Artur Uelsli hám Charlz Uelsli 
| ákesi                = Garret Uelsli 
| anası                = Anna Uelsli 
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = Arthur Wellesley, 1st Duke of Wellington Signature.svg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Artur Uelsli''' ({{lang-en|Arthur Wellesley}}; [[1769|1769-jıl]] [[1-may]], Dublin — 1752-jıl 14-sentyabr, Kent) — 1814-jıl 11-maydan Vellington 1-shı gercogı, 1813-jl 21-iyunnen inglis sárkardası hám mámleket ǵayratkeri, feldmarshal, Napoleon urıslarınıń qatnasıwshısı, Vaterloo sawashınıń jeńimpazı. 1828-jıl 22-yanvardan 1830-jıl 22-noyabrge shekem hám 1834-jıl 17-noyabrden 10-dekabrge shekem Ullı Britaniya Bas ministrı.</text>
      <sha1>k91lqkzgglnco3syw4osh3cybgk8ob7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125637</id>
      <parentid>125636</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T03:53:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125637</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10627" sha1="66ome42oi0ih3yporto5ucjc2dpl4ui" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Artur Uelsli, Vellingtonnıń 1-shı gercogı 
| negizgi atı          = Arthur Wellesley, an chéad Diúc Wellington
| súwret               = Sir Arthur Wellesley, 1st Duke of Wellington.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  = Ser Tomas Lourens tárepinen islengen gercog Vellington portretı. 1814-jılı, Vaterloo sawashınan birneshe ay aldın
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = Ullı Britaniya premyer-ministrı 
| bayraq               = Flag of the United Kingdom.svg
| bayraq2              =
| gerb                 =
| gerb2                =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1828|1828-jıl]] [[22-yanvar]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1830|1830-jıl]] [[22-noyabr]]
| premyer              = 
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               = [[Georg IV]]&lt;br&gt;[[Vilgelm IV (Ullı Britaniya patshası)|Vilgelm IV]]
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = Jon Robinson
| keyingi isker        = graf Charlz Grey
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            = &lt;!--Ullı Britaniya premyer-ministrı--&gt;
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = [[1834|1834-jıl]] [[14-noyabr]]
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = [[10-dekabr]]
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             = [[Vilgelm IV (Ullı Britaniya patshası)|Vilgelm IV]]
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      = Uilyam Lem, Melburn vikontı
| keyingi isker_2      = [[Robert Pil]]
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = Ullı Britaniya Ishki isler ministrı
| bayraq_3             = Flag of the United Kingdom.svg
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = [[1834|1834-jıl]] [[17-noyabr]]
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = [[15-dekabr]]
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      = Vikont Dunkannon
| keyingi isker_3      = Genri Gulbern
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı = {{lang-en|Arthur Colley Wellesley}}
| tuwılǵan sánesi      = [[1769|1769-jıl]] [[1-may]]
| tuwılǵan ornı        = [[Dublin]], [[Irlandiya]]
| qaytıs bolǵan sánesi = [[1852|1852-jıl]] [[14-sentyabr]] (83 jasta)
| qaytıs bolǵan ornı   = [[Kent]], [[Ullı Britaniya]]
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          =
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              = [[Tori (siyasiy partiya)|Tori]] (1834)&lt;br&gt;[[Ullı Britaniya konservativ partiyası|Konservativ partiya]]
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = Ketrin Uelsli 
| balaları             = Artur Uelsli hám Charlz Uelsli 
| ákesi                = Garret Uelsli 
| anası                = Anna Uelsli 
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = Arthur Wellesley, 1st Duke of Wellington Signature.svg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Artur Uelsli''' ({{lang-en|Arthur Wellesley}}; [[1769|1769-jıl]] [[1-may]], Dublin — [[1752|1752-jıl]] 14-sentyabr, Kent) — 1814-jıl 11-maydan Vellington 1-shı gercogı, 1813-jl 21-iyunnen inglis sárkardası hám mámleket ǵayratkeri, feldmarshal, Napoleon urıslarınıń qatnasıwshısı, Vaterloo sawashınıń jeńimpazı. 1828-jıl 22-yanvardan 1830-jıl 22-noyabrge shekem hám 1834-jıl 17-noyabrden 10-dekabrge shekem Ullı Britaniya Bas ministrı.</text>
      <sha1>66ome42oi0ih3yporto5ucjc2dpl4ui</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125638</id>
      <parentid>125637</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T03:53:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125638</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10627" sha1="q3sx5e87hkm0owom6g45y01hxb7k760" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Artur Uelsli, Vellingtonnıń 1-shı gercogı 
| negizgi atı          = Arthur Wellesley, an chéad Diúc Wellington
| súwret               = Sir Arthur Wellesley, 1st Duke of Wellington.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  = Ser Tomas Lourens tárepinen islengen gercog Vellington portretı. 1814-jılı, Vaterloo sawashınan birneshe ay aldın
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = Ullı Britaniya premyer-ministrı 
| bayraq               = Flag of the United Kingdom.svg
| bayraq2              =
| gerb                 =
| gerb2                =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1828|1828-jıl]] [[22-yanvar]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1830|1830-jıl]] [[22-noyabr]]
| premyer              = 
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               = [[Georg IV]]&lt;br&gt;[[Vilgelm IV (Ullı Britaniya patshası)|Vilgelm IV]]
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = Jon Robinson
| keyingi isker        = graf Charlz Grey
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            = &lt;!--Ullı Britaniya premyer-ministrı--&gt;
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = [[1834|1834-jıl]] [[14-noyabr]]
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = [[10-dekabr]]
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             = [[Vilgelm IV (Ullı Britaniya patshası)|Vilgelm IV]]
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      = Uilyam Lem, Melburn vikontı
| keyingi isker_2      = [[Robert Pil]]
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = Ullı Britaniya Ishki isler ministrı
| bayraq_3             = Flag of the United Kingdom.svg
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = [[1834|1834-jıl]] [[17-noyabr]]
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = [[15-dekabr]]
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      = Vikont Dunkannon
| keyingi isker_3      = Genri Gulbern
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı = {{lang-en|Arthur Colley Wellesley}}
| tuwılǵan sánesi      = [[1769|1769-jıl]] [[1-may]]
| tuwılǵan ornı        = [[Dublin]], [[Irlandiya]]
| qaytıs bolǵan sánesi = [[1852|1852-jıl]] [[14-sentyabr]] (83 jasta)
| qaytıs bolǵan ornı   = [[Kent]], [[Ullı Britaniya]]
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          =
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              = [[Tori (siyasiy partiya)|Tori]] (1834)&lt;br&gt;[[Ullı Britaniya konservativ partiyası|Konservativ partiya]]
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = Ketrin Uelsli 
| balaları             = Artur Uelsli hám Charlz Uelsli 
| ákesi                = Garret Uelsli 
| anası                = Anna Uelsli 
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = Arthur Wellesley, 1st Duke of Wellington Signature.svg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Artur Uelsli''' ({{lang-en|Arthur Wellesley}}; [[1769|1769-jıl]] [[1-may]], Dublin — [[1852|1852-jıl]] 14-sentyabr, Kent) — 1814-jıl 11-maydan Vellington 1-shı gercogı, 1813-jl 21-iyunnen inglis sárkardası hám mámleket ǵayratkeri, feldmarshal, Napoleon urıslarınıń qatnasıwshısı, Vaterloo sawashınıń jeńimpazı. 1828-jıl 22-yanvardan 1830-jıl 22-noyabrge shekem hám 1834-jıl 17-noyabrden 10-dekabrge shekem Ullı Britaniya Bas ministrı.</text>
      <sha1>q3sx5e87hkm0owom6g45y01hxb7k760</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125639</id>
      <parentid>125638</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T03:53:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125639</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10631" sha1="442zjgnul0taljh5rylrfr3pygpjyr5" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Artur Uelsli, Vellingtonnıń 1-shı gercogı 
| negizgi atı          = Arthur Wellesley, an chéad Diúc Wellington
| súwret               = Sir Arthur Wellesley, 1st Duke of Wellington.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  = Ser Tomas Lourens tárepinen islengen gercog Vellington portretı. 1814-jılı, Vaterloo sawashınan birneshe ay aldın
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = Ullı Britaniya premyer-ministrı 
| bayraq               = Flag of the United Kingdom.svg
| bayraq2              =
| gerb                 =
| gerb2                =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1828|1828-jıl]] [[22-yanvar]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1830|1830-jıl]] [[22-noyabr]]
| premyer              = 
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               = [[Georg IV]]&lt;br&gt;[[Vilgelm IV (Ullı Britaniya patshası)|Vilgelm IV]]
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = Jon Robinson
| keyingi isker        = graf Charlz Grey
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            = &lt;!--Ullı Britaniya premyer-ministrı--&gt;
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = [[1834|1834-jıl]] [[14-noyabr]]
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = [[10-dekabr]]
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             = [[Vilgelm IV (Ullı Britaniya patshası)|Vilgelm IV]]
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      = Uilyam Lem, Melburn vikontı
| keyingi isker_2      = [[Robert Pil]]
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = Ullı Britaniya Ishki isler ministrı
| bayraq_3             = Flag of the United Kingdom.svg
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = [[1834|1834-jıl]] [[17-noyabr]]
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = [[15-dekabr]]
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      = Vikont Dunkannon
| keyingi isker_3      = Genri Gulbern
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı = {{lang-en|Arthur Colley Wellesley}}
| tuwılǵan sánesi      = [[1769|1769-jıl]] [[1-may]]
| tuwılǵan ornı        = [[Dublin]], [[Irlandiya]]
| qaytıs bolǵan sánesi = [[1852|1852-jıl]] [[14-sentyabr]] (83 jasta)
| qaytıs bolǵan ornı   = [[Kent]], [[Ullı Britaniya]]
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          =
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              = [[Tori (siyasiy partiya)|Tori]] (1834)&lt;br&gt;[[Ullı Britaniya konservativ partiyası|Konservativ partiya]]
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = Ketrin Uelsli 
| balaları             = Artur Uelsli hám Charlz Uelsli 
| ákesi                = Garret Uelsli 
| anası                = Anna Uelsli 
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = Arthur Wellesley, 1st Duke of Wellington Signature.svg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Artur Uelsli''' ({{lang-en|Arthur Wellesley}}; [[1769|1769-jıl]] [[1-may]], Dublin — [[1852|1852-jıl]] [[14-sentyabr]], Kent) — 1814-jıl 11-maydan Vellington 1-shı gercogı, 1813-jl 21-iyunnen inglis sárkardası hám mámleket ǵayratkeri, feldmarshal, Napoleon urıslarınıń qatnasıwshısı, Vaterloo sawashınıń jeńimpazı. 1828-jıl 22-yanvardan 1830-jıl 22-noyabrge shekem hám 1834-jıl 17-noyabrden 10-dekabrge shekem Ullı Britaniya Bas ministrı.</text>
      <sha1>442zjgnul0taljh5rylrfr3pygpjyr5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125640</id>
      <parentid>125639</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T03:53:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125640</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10635" sha1="n8r93bwih7mt1jjccuvp0dqmgznr9fc" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Artur Uelsli, Vellingtonnıń 1-shı gercogı 
| negizgi atı          = Arthur Wellesley, an chéad Diúc Wellington
| súwret               = Sir Arthur Wellesley, 1st Duke of Wellington.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  = Ser Tomas Lourens tárepinen islengen gercog Vellington portretı. 1814-jılı, Vaterloo sawashınan birneshe ay aldın
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = Ullı Britaniya premyer-ministrı 
| bayraq               = Flag of the United Kingdom.svg
| bayraq2              =
| gerb                 =
| gerb2                =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1828|1828-jıl]] [[22-yanvar]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1830|1830-jıl]] [[22-noyabr]]
| premyer              = 
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               = [[Georg IV]]&lt;br&gt;[[Vilgelm IV (Ullı Britaniya patshası)|Vilgelm IV]]
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = Jon Robinson
| keyingi isker        = graf Charlz Grey
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            = &lt;!--Ullı Britaniya premyer-ministrı--&gt;
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = [[1834|1834-jıl]] [[14-noyabr]]
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = [[10-dekabr]]
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             = [[Vilgelm IV (Ullı Britaniya patshası)|Vilgelm IV]]
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      = Uilyam Lem, Melburn vikontı
| keyingi isker_2      = [[Robert Pil]]
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = Ullı Britaniya Ishki isler ministrı
| bayraq_3             = Flag of the United Kingdom.svg
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = [[1834|1834-jıl]] [[17-noyabr]]
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = [[15-dekabr]]
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      = Vikont Dunkannon
| keyingi isker_3      = Genri Gulbern
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı = {{lang-en|Arthur Colley Wellesley}}
| tuwılǵan sánesi      = [[1769|1769-jıl]] [[1-may]]
| tuwılǵan ornı        = [[Dublin]], [[Irlandiya]]
| qaytıs bolǵan sánesi = [[1852|1852-jıl]] [[14-sentyabr]] (83 jasta)
| qaytıs bolǵan ornı   = [[Kent]], [[Ullı Britaniya]]
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          =
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              = [[Tori (siyasiy partiya)|Tori]] (1834)&lt;br&gt;[[Ullı Britaniya konservativ partiyası|Konservativ partiya]]
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = Ketrin Uelsli 
| balaları             = Artur Uelsli hám Charlz Uelsli 
| ákesi                = Garret Uelsli 
| anası                = Anna Uelsli 
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = Arthur Wellesley, 1st Duke of Wellington Signature.svg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Artur Uelsli''' ({{lang-en|Arthur Wellesley}}; [[1769|1769-jıl]] [[1-may]], [[Dublin]] — [[1852|1852-jıl]] [[14-sentyabr]], Kent) — 1814-jıl 11-maydan Vellington 1-shı gercogı, 1813-jl 21-iyunnen inglis sárkardası hám mámleket ǵayratkeri, feldmarshal, Napoleon urıslarınıń qatnasıwshısı, Vaterloo sawashınıń jeńimpazı. 1828-jıl 22-yanvardan 1830-jıl 22-noyabrge shekem hám 1834-jıl 17-noyabrden 10-dekabrge shekem Ullı Britaniya Bas ministrı.</text>
      <sha1>n8r93bwih7mt1jjccuvp0dqmgznr9fc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125641</id>
      <parentid>125640</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T03:53:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125641</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10639" sha1="4wnnttvf74xj8pme71zglx55dnyx9cl" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Artur Uelsli, Vellingtonnıń 1-shı gercogı 
| negizgi atı          = Arthur Wellesley, an chéad Diúc Wellington
| súwret               = Sir Arthur Wellesley, 1st Duke of Wellington.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  = Ser Tomas Lourens tárepinen islengen gercog Vellington portretı. 1814-jılı, Vaterloo sawashınan birneshe ay aldın
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = Ullı Britaniya premyer-ministrı 
| bayraq               = Flag of the United Kingdom.svg
| bayraq2              =
| gerb                 =
| gerb2                =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1828|1828-jıl]] [[22-yanvar]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1830|1830-jıl]] [[22-noyabr]]
| premyer              = 
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               = [[Georg IV]]&lt;br&gt;[[Vilgelm IV (Ullı Britaniya patshası)|Vilgelm IV]]
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = Jon Robinson
| keyingi isker        = graf Charlz Grey
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            = &lt;!--Ullı Britaniya premyer-ministrı--&gt;
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = [[1834|1834-jıl]] [[14-noyabr]]
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = [[10-dekabr]]
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             = [[Vilgelm IV (Ullı Britaniya patshası)|Vilgelm IV]]
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      = Uilyam Lem, Melburn vikontı
| keyingi isker_2      = [[Robert Pil]]
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = Ullı Britaniya Ishki isler ministrı
| bayraq_3             = Flag of the United Kingdom.svg
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = [[1834|1834-jıl]] [[17-noyabr]]
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = [[15-dekabr]]
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      = Vikont Dunkannon
| keyingi isker_3      = Genri Gulbern
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı = {{lang-en|Arthur Colley Wellesley}}
| tuwılǵan sánesi      = [[1769|1769-jıl]] [[1-may]]
| tuwılǵan ornı        = [[Dublin]], [[Irlandiya]]
| qaytıs bolǵan sánesi = [[1852|1852-jıl]] [[14-sentyabr]] (83 jasta)
| qaytıs bolǵan ornı   = [[Kent]], [[Ullı Britaniya]]
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          =
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              = [[Tori (siyasiy partiya)|Tori]] (1834)&lt;br&gt;[[Ullı Britaniya konservativ partiyası|Konservativ partiya]]
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = Ketrin Uelsli 
| balaları             = Artur Uelsli hám Charlz Uelsli 
| ákesi                = Garret Uelsli 
| anası                = Anna Uelsli 
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = Arthur Wellesley, 1st Duke of Wellington Signature.svg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Artur Uelsli''' ({{lang-en|Arthur Wellesley}}; [[1769|1769-jıl]] [[1-may]], [[Dublin]] — [[1852|1852-jıl]] [[14-sentyabr]], [[Kent]]) — 1814-jıl 11-maydan Vellington 1-shı gercogı, 1813-jl 21-iyunnen inglis sárkardası hám mámleket ǵayratkeri, feldmarshal, Napoleon urıslarınıń qatnasıwshısı, Vaterloo sawashınıń jeńimpazı. 1828-jıl 22-yanvardan 1830-jıl 22-noyabrge shekem hám 1834-jıl 17-noyabrden 10-dekabrge shekem Ullı Britaniya Bas ministrı.</text>
      <sha1>4wnnttvf74xj8pme71zglx55dnyx9cl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125642</id>
      <parentid>125641</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T03:54:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Srajatdin Usnatdinov</username>
        <id>12560</id>
      </contributor>
      <origin>125642</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10663" sha1="76dupbv42984zumm42amjpvlxycepvj" xml:space="preserve">{{Mámleketlik isker infoqutısı
| qaraqalpaqsha atı    = Artur Uelsli, Vellingtonnıń 1-shı gercogı 
| negizgi atı          = Arthur Wellesley, an chéad Diúc Wellington
| súwret               = Sir Arthur Wellesley, 1st Duke of Wellington.jpg
| súwret uzınlıǵı      =
| súwret túsindirmesi  = Ser Tomas Lourens tárepinen islengen gercog Vellington portretı. 1814-jılı, Vaterloo sawashınan birneshe ay aldın
| qatarlıq sanı        =
| lawazım              = Ullı Britaniya premyer-ministrı 
| bayraq               = Flag of the United Kingdom.svg
| bayraq2              =
| gerb                 =
| gerb2                =
| lawazımdaǵı atı      =
| lawazımǵa kirisiw sánesi     = [[1828|1828-jıl]] [[22-yanvar]]
| lawazımnan ketiw sánesi    = [[1830|1830-jıl]] [[22-noyabr]]
| premyer              = 
| prezident            =
| spiker               =
| senat baslıǵı        =
| vice-prezident       =
| gubernator           =
| vice-gubernator      =
| ministr              =
| premyer-ministr      =
| birinshi ministr     =
| monarx               = [[Georg IV]]&lt;br&gt;[[Vilgelm IV (Ullı Britaniya patshası)|Vilgelm IV]]
| orınbasarı           =
| kancler              =
| parlament            =
| senat baslıǵı        =
| lider                =
| hákim                =
| hákim járdemshisi    =
| húkimdar             =
| húkimdar járdemshisi =
| járdemshisi          =
| waqıtsha             =
| qarsılas             =
| aldınǵı isker        = Jon Robinson
| keyingi isker        = graf Charlz Grey
| aldınǵısı            = 
| keyingisi            = 
| taj kiygiziw sánesi  = 
| 1belgiatı            = 
| 1tekstatı            = 
| 2belgiatı            = 
| 2tekstatı            = 
| 3belgiatı            = 
| 3tekstatı            = 
| 4belgiatı            = 
| 4tekstatı            = 
| 5belgiatı            = 
| 5tekstatı            = 
| qatarlıq sanı_2      =
| lawazım_2            = &lt;!--Ullı Britaniya premyer-ministrı--&gt;
| bayraq_2             =
| bayraq2_2            =
| lawazımdaǵı atı_2    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_2    = [[1834|1834-jıl]] [[14-noyabr]]
| lawazımnan ketiw sánesi_2  = [[10-dekabr]]
| premyer_2            =
| prezident_2          =
| vice-prezident_2     =
| gubernator_2         =
| vice-gubernator_2    =
| ministr_2            =
| premyer-ministr_2    =
| birinshi ministr_2   =
| monarx_2             = [[Vilgelm IV (Ullı Britaniya patshası)|Vilgelm IV]]
| orınbasarı_2         =
| kancler_2            =
| parlament_2          =
| senat baslıǵı_2      =
| lider_2              =
| hákim_2              =
| hákim járdemshisi_2  =
| húkimdar_2            =
| húkimdar járdemshisi_2 =
| járdemshisi_2          =
| waqıtsha_2            =
| qarsılas_2           =
| aldınǵı isker_2      = Uilyam Lem, Melburn vikontı
| keyingi isker_2      = [[Robert Pil]]
| aldınǵısı_2          = 
| keyingisi_2          = 
| taj kiygiziw sánesi_2 = 
| 1belgiatı_2          = 
| 1tekstatı_2          = 
| 2belgiatı_2          = 
| 2tekstatı_2          = 
| 3belgiatı_2          = 
| 3tekstatı_2          = 
| 4belgiatı_2          = 
| 4tekstatı_2          = 
| 5belgiatı_2          = 
| 5tekstatı_2          = 
| qatarlıq sanı_3      =
| lawazım_3            = Ullı Britaniya Ishki isler ministrı
| bayraq_3             = Flag of the United Kingdom.svg
| bayraq2_3            =
| lawazımdaǵı atı_3    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_3    = [[1834|1834-jıl]] [[17-noyabr]]
| lawazımnan ketiw sánesi_3  = [[15-dekabr]]
| premyer_3            =
| prezident_3          =
| vice-prezident_3     =
| gubernator_3         =
| vice-gubernator_3    =
| ministr_3            =
| premyer-ministr_3    =
| birinshi ministr_3   =
| monarx_3             =
| orınbasarı_3         =
| kancler_3            =
| parlament_3          =
| lider_3              =
| hákim_3              =
| hákim járdemshisi_3  =
| húkimdar_3            =
| húkimdar járdemshisi_3 =
| járdemshisi_3         =
| waqıtsha_3           =
| qarsılas_3           =
| aldınǵı isker_3      = Vikont Dunkannon
| keyingi isker_3      = Genri Gulbern
| aldınǵısı_3          = 
| keyingisi_3          = 
| taj kiygiziw sánesi_3 = 
| 1belgiatı_3          = 
| 1tekstatı_3          = 
| 2belgiatı_3          = 
| 2tekstatı_3          = 
| 3belgiatı_3          = 
| 3tekstatı_3          = 
| 4belgiatı_3          = 
| 4tekstatı_3          = 
| 5belgiatı_3          = 
| 5tekstatı_3          = 
| qatarlıq sanı_4      =
| lawazım_4            =
| bayraq_4             =
| bayraq2_4            =
| lawazımdaǵı atı_4    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_4 =
| lawazımnan ketiw sánesi_4 =
| premyer_4            =
| prezident_4          =
| vice-prezident_4     =
| gubernator_4         =
| vice-gubernator_4    =
| ministr_4            =
| premyer-ministr_4    =
| birinshi ministr_4   =
| monarx_4             =
| orınbasarı_4         =
| kancler_4            =
| parlament_4          =
| lider_4              =
| hákim_4              =       
| hákim járdemshisi_4  =
| húkimdar_4           =
| húkimdar járdemshisi_4 =
| járdemshisi_4        =
| waqıtsha_4           =
| qarsılas_4           =
| aldınǵı isker_4      =
| keyingi isker_4      =
| aldınǵısı_4          = 
| keyingisi_4          = 
| taj kiygiziw sánesi_4 = 
| 1belgiatı_4          = 
| 1tekstatı_4          = 
| 2belgiatı_4          = 
| 2tekstatı_4          =  
| 3belgiatı_4          = 
| 3tekstatı_4          = 
| 4belgiatı_4          = 
| 4tekstatı_4          = 
| 5belgiatı_4          = 
| 5tekstatı_4          = 
| qatarlıq sanı_5      =
| lawazım_5            =
| bayraq_5             =
| bayraq2_5            =
| lawazımdaǵı atı_5    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_5 =
| lawazımnan ketiw sánesi_5 =
| premyer_5            =
| prezident_5          =
| vice-prezident_5     =
| gubernator_5         =
| vice-gubernator_5    =
| ministr_5            =
| premyer-ministr_5    =
| birinshi ministr_5   =
| monarx_5             =
| orınbasarı_5         =
| kancler_5            =
| parlament_5          =
| lider_5              =
| hákim_5              =
| hákim járdemshisi_5  =
| húkimdar_5           =
| húkimdar járdemshisi_5 =
| járdemshisi_5        =   
| waqıtsha_5           =
| qarsılas_5           =
| aldınǵı isker_5      =
| keyingi isker_5      =
| aldınǵısı_5          = 
| keyingisi_5          =  
| taj kiygiziw sánesi_5 = 
| 1belgiatı_5          =  
| 1tekstatı_5          = 
| 2belgiatı_5          = 
| 2tekstatı_5          = 
| 3belgiatı_5          = 
| 3tekstatı_5          = 
| 4belgiatı_5          = 
| 4tekstatı_5          = 
| 5belgiatı_5          =  
| 5tekstatı_5          = 
| qatarlıq sanı_6      =
| lawazım_6            =
| bayraq_6             =
| bayraq2_6            =
| lawazımdaǵı atı_6    =
| lawazımǵa kirisiw sánesi_6 =
| lawazımnan ketiw sánesi_6 =
| premyer_6            =
| prezident_6          =
| vice-prezident_6     =
| gubernator_6         =
| vice-gubernator_6    =
| ministr_6            =
| premyer-ministr_6    =
| birinshi ministr_6   =
| monarx_6             =
| orınbasarı_6         =
| kancler_6            =
| parlament_6          =
| lider_6              =
| hákim_6              =
| hákim járdemshisi_6  =
| húkimdar_6           =
| húkimdar járdemshisi_6 =
| járdemshisi_6        = 
| waqıtsha_6           =
| qarsılas_6           =
| aldınǵı isker_6      =
| keyingi isker_6      =
| aldınǵısı_6          = 
| keyingisi_6          = 
| taj kiygiziw sánesi_6 = 
| 1belgiatı_6          = 
| 1tekstatı_6          = 
| 2belgiatı_6          = 
| 2tekstatı_6          = 
| 3belgiatı_6          = 
| 3tekstatı_6          = 
| 4belgiatı_6          =  
| 4tekstatı_6          = 
| 5belgiatı_6          = 
| 5tekstatı_6          =  
| aytılıwı             =
| tuwılǵan waqtındaǵı atı = {{lang-en|Arthur Colley Wellesley}}
| tuwılǵan sánesi      = [[1769|1769-jıl]] [[1-may]]
| tuwılǵan ornı        = [[Dublin]], [[Irlandiya]]
| qaytıs bolǵan sánesi = [[1852|1852-jıl]] [[14-sentyabr]] (83 jasta)
| qaytıs bolǵan ornı   = [[Kent]], [[Ullı Britaniya]]
| qaytıs bolıw sebebi  =
| jerlengen ornı       =
| dinastiyası          =
| puqaralıǵı           =
| milleti              =
| partiya              = [[Tori (siyasiy partiya)|Tori]] (1834)&lt;br&gt;[[Ullı Britaniya konservativ partiyası|Konservativ partiya]]
| basqa partiya        =
| boyı                 =
| ómirlik joldası      = Ketrin Uelsli 
| balaları             = Artur Uelsli hám Charlz Uelsli 
| ákesi                = Garret Uelsli 
| anası                = Anna Uelsli 
| nekesiz zayıbı       =
| qatnasıqları         =
| tuwısqanları         =
| jasaw ornı           =
| dini                 =
| bilim alǵan jeri     =
| qánigeligi           =
| kásibi               =
| belgili isleri       =
| aylıǵı               =
| kabinet              =
| komitetler           =
| portfolio            =
| ilimiy ataǵı         =
| ataǵı                =
| maǵlıwmatı           =
| sıylıqları           =
| blanka1              =
| tekst1               =
| blanka2              =
| tekst2               =
| blanka3              =
| tekst3               =
| blanka4              =
| tekst4               =
| blanka5              =
| tekst5               =
| qolı                 = Arthur Wellesley, 1st Duke of Wellington Signature.svg
| sayt                 =
| laqabı               =
| tiyisliligi          =
| armiya túri          =
| xızmet etken jılları =
|áskeriy sıylıqları    =
|áskeriy_blanka1       =
|áskeriy_tekst1        =
|áskeriy_blanka2       =
|áskeriy_tekst2        =
|áskeriy_blanka3       =
|áskeriy_tekst3        =
|áskeriy_blanka4       =
|áskeriy_tekst4        =
|áskeriy_blanka5       =
|áskeriy_tekst5        =
| modul                =
| modul2               =
| modul3               =
| modul4               =
| modul5               =
| túsindirmeler        =
| sáne                 =
| jıl                  =
| derek                =
}}
'''Artur Uelsli''' ({{lang-en|Arthur Wellesley}}; [[1769|1769-jıl]] [[1-may]], [[Dublin]] — [[1852|1852-jıl]] [[14-sentyabr]], [[Kent]]) — 1814-jıl 11-maydan Vellington 1-shı gercogı, 1813-jl 21-iyunnen inglis sárkardası hám mámleket ǵayratkeri, feldmarshal, [[Napoleon urısları|Napoleon urıslarınıń]] qatnasıwshısı, Vaterloo sawashınıń jeńimpazı. 1828-jıl 22-yanvardan 1830-jıl 22-noyabrge shekem hám 1834-jıl 17-noyabrden 10-dekabrge shekem Ullı Britaniya Bas ministrı.</text>
      <sha1>76dupbv42984zumm42amjpvlxycepvj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kategoriya:1930-jılı tuwılǵanlar</title>
    <ns>14</ns>
    <id>25702</id>
    <revision>
      <id>125643</id>
      <timestamp>2025-07-11T05:44:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «{{Birthyr}}»</comment>
      <origin>125643</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11" sha1="08sq2yuynda7rkfogwwmv67l0m71ju4" xml:space="preserve">{{Birthyr}}</text>
      <sha1>08sq2yuynda7rkfogwwmv67l0m71ju4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kategoriya:1941-jılı tuwılǵanlar</title>
    <ns>14</ns>
    <id>25703</id>
    <revision>
      <id>125644</id>
      <timestamp>2025-07-11T05:49:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «{{Birthyr}}»</comment>
      <origin>125644</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11" sha1="08sq2yuynda7rkfogwwmv67l0m71ju4" xml:space="preserve">{{Birthyr}}</text>
      <sha1>08sq2yuynda7rkfogwwmv67l0m71ju4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kategoriya:Qıtaylar</title>
    <ns>14</ns>
    <id>25704</id>
    <revision>
      <id>125651</id>
      <timestamp>2025-07-11T06:56:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «{{Commonscat|People of China}}  [[Kategoriya:Qıtay|*]] [[Kategoriya:Shıǵıs aziyalılar]] [[Kategoriya:Milletleri boyınsha adamlar]]»</comment>
      <origin>125651</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="136" sha1="hozxkw4ms13yal6zcti7d2xwrkfnv6m" xml:space="preserve">{{Commonscat|People of China}}

[[Kategoriya:Qıtay|*]]
[[Kategoriya:Shıǵıs aziyalılar]]
[[Kategoriya:Milletleri boyınsha adamlar]]</text>
      <sha1>hozxkw4ms13yal6zcti7d2xwrkfnv6m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kategoriya:Kirill alfavitiniń háripleri</title>
    <ns>14</ns>
    <id>25705</id>
    <revision>
      <id>125656</id>
      <timestamp>2025-07-11T07:06:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «{{Commonscat|Cyrillic letters}}  [[Kategoriya:Háripler]] [[Kategoriya:Kirill alfaviti|Háripler]]»</comment>
      <origin>125656</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="98" sha1="krh2kgbwxvvc04awslaxfcpj7kzjgjw" xml:space="preserve">{{Commonscat|Cyrillic letters}}

[[Kategoriya:Háripler]]
[[Kategoriya:Kirill alfaviti|Háripler]]</text>
      <sha1>krh2kgbwxvvc04awslaxfcpj7kzjgjw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kategoriya:Gernsi</title>
    <ns>14</ns>
    <id>25706</id>
    <revision>
      <id>125659</id>
      <timestamp>2025-07-11T07:19:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «{{main|Gernsi}} {{Commonscat|Guernsey}}  [[Kategoriya:Normandiya atawları]]»</comment>
      <origin>125659</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="76" sha1="h8wcqiizzg3a9eerm5x9sqmizqf90y8" xml:space="preserve">{{main|Gernsi}}
{{Commonscat|Guernsey}}

[[Kategoriya:Normandiya atawları]]</text>
      <sha1>h8wcqiizzg3a9eerm5x9sqmizqf90y8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kategoriya:Gibraltar</title>
    <ns>14</ns>
    <id>25707</id>
    <revision>
      <id>125661</id>
      <timestamp>2025-07-11T07:38:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «{{main|Gibraltar}} {{Commonscat|Gibraltar}}  [[Kategoriya:Jaǵa qalaları]] [[Kategoriya:Batıs Evropa]] [[Kategoriya:Evropadaǵı paytaxtlar]] [[Kategoriya:Evropadaǵı murınlar]] [[Kategoriya:Pireney yarım atawı]]»</comment>
      <origin>125661</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="218" sha1="29nqc75kx5nro9t1udgk2yz90422ri6" xml:space="preserve">{{main|Gibraltar}}
{{Commonscat|Gibraltar}}

[[Kategoriya:Jaǵa qalaları]]
[[Kategoriya:Batıs Evropa]]
[[Kategoriya:Evropadaǵı paytaxtlar]]
[[Kategoriya:Evropadaǵı murınlar]]
[[Kategoriya:Pireney yarım atawı]]</text>
      <sha1>29nqc75kx5nro9t1udgk2yz90422ri6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kategoriya:Batıs Evropa</title>
    <ns>14</ns>
    <id>25708</id>
    <revision>
      <id>125662</id>
      <timestamp>2025-07-11T07:39:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «[[Kategoriya:Evropadaǵı aymaqlar|*]]»</comment>
      <origin>125662</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="38" sha1="o19u1ykxc0ums6dpscvni20cczdie6q" xml:space="preserve">[[Kategoriya:Evropadaǵı aymaqlar|*]]</text>
      <sha1>o19u1ykxc0ums6dpscvni20cczdie6q</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kategoriya:Evropadaǵı paytaxtlar</title>
    <ns>14</ns>
    <id>25709</id>
    <revision>
      <id>125663</id>
      <timestamp>2025-07-11T07:41:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «{{Commonscat|Capitals in Europe}}  [[Kategoriya:Evropadaǵı qalalar|+Paytaxtlar]] [[Kategoriya:Paytaxtlar]]»</comment>
      <origin>125663</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="108" sha1="1t1kna2mhlt3h5062z2hln3uxk3lhof" xml:space="preserve">{{Commonscat|Capitals in Europe}}

[[Kategoriya:Evropadaǵı qalalar|+Paytaxtlar]]
[[Kategoriya:Paytaxtlar]]</text>
      <sha1>1t1kna2mhlt3h5062z2hln3uxk3lhof</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kategoriya:Evropadaǵı murınlar</title>
    <ns>14</ns>
    <id>25710</id>
    <revision>
      <id>125664</id>
      <timestamp>2025-07-11T07:43:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «{{Commonscat|Capes of Europe}}  [[Kategoriya:Murınlar]]»</comment>
      <origin>125664</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="56" sha1="bfrrwksv2d17ad5s08gro4mkqm6jm6g" xml:space="preserve">{{Commonscat|Capes of Europe}}

[[Kategoriya:Murınlar]]</text>
      <sha1>bfrrwksv2d17ad5s08gro4mkqm6jm6g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kategoriya:Jaǵa qalaları</title>
    <ns>14</ns>
    <id>25711</id>
    <revision>
      <id>125665</id>
      <timestamp>2025-07-11T07:44:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «[[Kategoriya:Orınları boyınsha qalalar|Jaǵa]]»</comment>
      <origin>125665</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="49" sha1="43yhyl0jbztpgk9rl6df0x9ng5bscb9" xml:space="preserve">[[Kategoriya:Orınları boyınsha qalalar|Jaǵa]]</text>
      <sha1>43yhyl0jbztpgk9rl6df0x9ng5bscb9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kategoriya:Pireney yarım atawı</title>
    <ns>14</ns>
    <id>25712</id>
    <revision>
      <id>125666</id>
      <timestamp>2025-07-11T07:46:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «{{Commonscat|Iberian Peninsula}}  [[Kategoriya:Evropadaǵı aymaqlar]] [[Kategoriya:Evropadaǵı yarım atawlar]] [[Kategoriya:Gibraltar geografiyası]] [[Kategoriya:Evraziyadaǵı aymaqlar]]»</comment>
      <origin>125666</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="191" sha1="f4h7vblphugvgrcdc48c4aj1lzoya9k" xml:space="preserve">{{Commonscat|Iberian Peninsula}}

[[Kategoriya:Evropadaǵı aymaqlar]]
[[Kategoriya:Evropadaǵı yarım atawlar]]
[[Kategoriya:Gibraltar geografiyası]]
[[Kategoriya:Evraziyadaǵı aymaqlar]]</text>
      <sha1>f4h7vblphugvgrcdc48c4aj1lzoya9k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kategoriya:La Pas</title>
    <ns>14</ns>
    <id>25713</id>
    <revision>
      <id>125668</id>
      <timestamp>2025-07-11T08:05:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «{{main|La Pas}}  {{Commonscat|La Paz, Bolivia}}  [[Kategoriya:Qubla Amerikadaǵı paytaxtlar]] [[Kategoriya:Boliviyadaǵı qalalar]]»</comment>
      <origin>125668</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="132" sha1="ikzz7hu7hbte50ytw7qquzw1pr2kucm" xml:space="preserve">{{main|La Pas}}

{{Commonscat|La Paz, Bolivia}}

[[Kategoriya:Qubla Amerikadaǵı paytaxtlar]]
[[Kategoriya:Boliviyadaǵı qalalar]]</text>
      <sha1>ikzz7hu7hbte50ytw7qquzw1pr2kucm</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Shıǵarıw qurılması</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25714</id>
    <revision>
      <id>125669</id>
      <timestamp>2025-07-11T10:52:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <comment>«[[:en:Special:Redirect/revision/1287904947|Output device]]» betinen awdarılıp jaratıldı</comment>
      <origin>125669</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19534" sha1="09c1o69g0lpcr55290kjjzmfgvtmqpx" xml:space="preserve">'''Shıǵarıw qurılması''' — bul [[Kompyuter apparatlıq támiynatı|kompyuter apparatlıq támiynatınıń]] informaciyanı yaki [[Maǵlıwmat|maǵlıwmattı]] adam qabıllay alatuǵın formaǵa, yaki tariyxıy jaqtan, basqa kompyuterlestirilmegen úskeneler menen paydalanıw ushın fizikalıq mashina oqıy alatuǵın formaǵa aylandıratuǵın hár qanday bólegi. Bul [[tekst]], [[grafika]], seziw, audio yaki video bolıwı múmkin. Mısallar qatarına [[Kompyuter monitorı|monitorlar]], [[Printеr|printerler]] hám dawıs kartaları kiredi.

Óndirislik ortalıqta shıǵarıw qurılmalarına jáne qaǵaz lenta hám perfokartalar ushın «printerler» de kiredi, ásirese lenta yaki kartalar keyinnen óndirislik úskenelerdi basqarıw ushın qollanılatuǵın jaǵdaylarda, mısalı, tolıq kompyuterlestirilmegen elektr robototexnikası bar óndirislik toqıw stanogı.

== Vizual ==
[[Fayl:Ecran_plat_wikipedia.jpg|nobaý|Qollanılıp atırǵan monitor]]
Displey qurılması – bul kompyuter ekranında kóriw arqalı shıǵarıwdı kórsetetuǵın eń keń tarqalǵan shıǵarıw qurılması túri. Shıǵarıw ekranda waqıtsha payda boladı hám ańsatlıq penen ózgertiliwi yaki óshiriliwi múmkin.

Barlıǵı bir qurılmada jámlengen kompyuterler, noutbukler, qol kompyuterleri hám basqa qurılmalar menen; displey qurılması ushın «displey ekranı» termini qollanıladı. Displey qurılmaları jáne úy oyın-zawıq sistemalarında, mobil sistemalarda, kameralarda hám video oyın sistemalarında qollanıladı.

Displey qurılmaları qálegen konfiguraciyanı jaqtılandırıw arqalı súwretlerdi payda etedi. Rastrlı displey qurılmaları qatarlar hám baǵanalardan ibarat 2 ólshemli matrica túrinde shólkemlestirilgen. Bul bir sekundta bir neshe márte, ádette tutınıwshı qurılmalarında 60, 75, 120 yaki 144 Gc jiyilikte ámelge asırıladı.

=== Interfeys ===
[[Fayl:MSI_MS-V328_outputs_20181231.jpg|solğa|nobaý|Grafikalıq kartanıń artqı tárepindegi shıǵarıw interfeysleri]]
Kompyuterdiń oraylıq processorı ([[Oraylıq processor|CPU]]) menen displey arasındaǵı interfeys Grafikalıq Processor Blogı (GPU) bolıp tabıladı. Bul processor kadr buferinde súwretlerdi payda etiw ushın qollanıladı. Súwret displeyge jiberiwi kerek bolǵanda, GPU óz súwretin video displey kontrolleri arqalı video signalın payda etiw ushın jiberedi, sońınan bul signal HDMI, VGA yamasa DVI sıyaqlı displey interfeysine jiberiledi.

GPUlar diskret hám integraciyalanǵan bloklarǵa bóliniwi múmkin, birinshi túri sırtqı blok bolsa, ekinshisi CPU kristalınıń ishine kirgizilgen&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.technipages.com/discrete-vs-integrated-graphics|bet=Discrete vs Integrated Graphics|sáne=22 July 2020|jumıs=Technipages}}&lt;/ref&gt;. Diskret grafikalıq kartalar derlik bárqulla PCI Express shinası arqalı xost kompyuterge jalǵanadı, al eski grafikalıq kartalar AGP yamasa PCI di paydalanǵan bolıwı múmkin. Geypara mobil kompyuterler Thunderbolt (PCIe arqalı) járdeminde sırtqı grafikalıq kartanı qollap-quwatlaydı.

=== Format faktorları ===

==== Monitor ====
Monitor - bul ádette stol kompyuteri menen birge qollanılatuǵın yamasa noutbuk penen birge sırtqı displey retinde paydalanılatuǵın óz aldına turǵan displey. Monitor HDMI, DisplayPort, VGA hám basqa da displey kabelleri arqalı xost kompyuterge jalǵanadı.

Eski monitorlar CRT texnologiyasın qollansa, zamanagóy monitorlar kóbinese TFT-LCD, LED, OLED hám basqa da kóplegen texnologiyalardı paydalanatuǵın jalpaq panelli displeyler bolıp tabıladı.

==== Ishki displey ====
Derlik barlıq mobil qurılmalar ishki displeyge iye. Bul ishki displeyler LVDS yamasa eDP sıyaqlı ishki displey interfeysleri arqalı kompyuterge jalǵanadı. Bunday displeylerdiń tiykarǵı artıqmashılıǵı olardıń kóship júriwge qolaylılıǵı bolıp tabıladı.

==== Terminal ====
[[Fayl:Colossal_Cave_Adventure_on_VT100_terminal.jpg|nobaý|VT100 terminalında oynalıp atırǵan Colossal Cave Adventure oyını]]
Zamanagóy pikselge-baǵdarlanǵan displeyler payda bolmastan burın kompyuter terminalları qollanılǵan, olar VDU dep atalatuǵın háriplerge baǵdarlanǵan displey qurılması hám [[Kompyuter klaviaturası|kompyuter klaviaturasınan]] ibarat bolǵan&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.pcmag.com/news/the-forgotten-world-of-dumb-terminals|bet=The Forgotten World of Dumb Terminals|jumıs=PCMag}}&lt;/ref&gt;.

Bul terminallar kóbinese bir túsli bolıp, tek tekst kórsete alatuǵın edi. Ápiwayı grafika ASCII grafika hám qutısha sızıw belgileri járdeminde kórsetiliwi múmkin edi. Teleprinterler usı qurılmalardıń aldınǵıları bolǵan.

==== Proektor ====
[[Fayl:LED_Projector_machine.jpg|nobaý|LED proektor]]
Proektor - bul joqarı quwatlı lampa járdeminde kompyuter súwretin betke proekciyalaytuǵın displey. Bunday displeyler slayd-show prezentaciyaların kórsetiw yamasa kino kórsetiwlerde qollanıladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhope.com/jargon/p/projecto.htm|bet=What is a Projector?|jumıs=Computer Hope}}&lt;/ref&gt;.

=== Texnologiyalar ===
Displey texnologiyaları islew principi, jaqtılandırıw (yamasa onıń joqlıǵı), piksel jaylasıwı hám basqa da belgilerine qarap klassifikaciyalanadı.

; Katod-nur trubkası (KNT)
: KNT ekranları súwretti elektron trubkası járdeminde payda etedi, ol súwretlerdi kórsetiw ushın piksellerdi jaqtılandırıw maqsetinde fosfor qaplanǵan ekranǵa elektronlardı jiberedi.

; Suyıq kristall displeyi (SKD)
: SKD - bul súwretlerdi payda etiw ushın suyıq kristallardı qollanatuǵın displey texnologiyası.

; Juqa plyonkalı tranzistor (JPT)
: JPT SKD menen birge qollanılatuǵın tranzistorlardıń juqa qatlamına tiyisli.

; Jaqtılıq diodlı artqı jaqtılandırıwlı SKD
: Artqı jaqtılandırıw ushın jaqtılıq diodların qollanatuǵın SKD displeyi. Jaqtılıq diodlı artqı jaqtılandırıw qollanılmastan aldın, Suwıq Katodlı Fluorescent (SKF) trubkaları qollanılǵan. Jaqtılıq diodlı displeyler súwret payda etiw ushın jaqtılıq diodlar massivin qollanadı.

; Organikalıq jaqtılıq shıǵarıwshı diod (OJSHD)
: Jaqtılıq diodlı displeyden ayırmashılıǵı, OJSHD displeyi artqı jaqtılandırıwdı qollanbaydı.

; Elektron qaǵaz (e-ink)
: An e-ink (E-sıya) displeyi basılǵan qaǵazǵa uqsas súwret payda etiw ushın kapsulalanǵan pigmentti qollanadı, ádette elektron kitap oqıw qurallarında qollanıladı.

=== Reńli shıǵarıw ===

==== Monoxromlı displey ====
Monoxromlı displey - bul reńli monitorlar keń tarqalmastan aldın, 1960-jıllardan 1980-jıllarǵa shekem [[Esaplaw texnikası|esaplaw texnikasınıń]] dáslepki dáwirinde keń tarqalǵan KNT túri&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.elprocus.com/cathode-ray-tube/|title=Understanding of Cathode Ray Tube – CRT|date=2013-10-26|work=ElProCus – Electronic Projects for Engineering Students|access-date=2018-09-15|language=en-US}}&lt;/ref&gt;.

Olar ele de kompyuterlestirilgen kassalıq esapqa alıw sistemalarında keń qollanıladı. Jasıl ekran jasıl «P1» fosfor ekranın qollanatuǵın monoxromlı monitordıń keń tarqalǵan atı bolǵan.

==== Reńli displey ====
Reńli monitorlar, geyde RGB monitorları dep atalatuǵın, bir signaldı qabıl etetuǵın monoxromlı displeyden ayırmashılıǵı, úsh bólek signaldı (qızıl, jasıl hám kók) qabıl etedi. Túsli monitorlar RGB reń modelin aktivleskende qızıl, jasıl hám kók bolıp kórinetuǵın úsh túrli fosfordı qollanıw arqalı ámelge asıradı. Fosforlardı bir-birine jaqın jaylastırıp hám olardı hár túrli intensivlikte aktivlestirip, túsli monitorlar sheksiz sanda reńlerdi jaratıwı múmkin. Biraq, ámelde hár qanday monitor kórsete alatuǵın haqıyqıy reńler sanı video adapter tárepinen basqarıladı&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.techwalla.com/articles/types-of-video-adapters|title=Types of Video Adapters {{!}} Techwalla.com|work=Techwalla|access-date=2018-09-15|language=en}}&lt;/ref&gt;.

== Esitiw ==
[[Fayl:CREATIVE_GIGAWORKS_T40_ii_AUX_input.jpg|nobaý|Smartfonǵa jalǵanǵan dinamik]]
Dinamik - bul drayver dep atalatuǵın terbelmeli túrlendirgish arqalı ses shıǵaratuǵın shıǵarıw qurılması. Oǵan sáykes keletuǵın kirgiziw qurılması - mikrofon.

Dinamikler kompyuterdiń ses kartasına hár túrli interfeysler arqalı qosıladı, mısalı, analog audio ushın telefon konnektorı yamasa cifrlı audio ushın SPDIF. Dinamikler kabeller arqalı jalǵanıwı múmkin bolsa da, sımsız dinamikler Bluetooth sıyaqlı radio texnologiyası arqalı qabıllawshı qurılmaǵa jalǵanadı.

Dinamikler kóbinese jup bolıp qollanıladı, bul dinamik sistemasına poziciyalıq audio shıǵarıwǵa múmkinshilik beredi. Birden kóp jup qollanılǵanda, bul qorshaǵan ses dep ataladı.

Ayırım kompyuter modelleri ishki dinamikke iye boladı, bul kólemi esabınan audio sapasın qurban etiwi múmkin. Mısalı, smartfonnıń ishki dinamigi paydalanıwshılarǵa sırtqı dinamik jalǵamastan media tıńlawǵa múmkinshilik beredi.

=== Interfeys ===
[[Fayl:Creative_SoundBlaster_Audigy_2_(SB0400)-4.jpg|solğa|nobaý|3.5 mm analog shıǵarıwların kórsetetuǵın PCI ses kartasınıń artı]]
Esitiw shıǵarıw qurılması menen kompyuter arasındaǵı interfeys - ses kartası. Ses kartaları kompyuterdiń ana platasına kirgizilgen bolıwı, keńeytiw kartası retinde ornatılıwı yamasa stol blogı túrinde bolıwı múmkin&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.soundguys.com/what-is-a-sound-card-26851/|bet=What is a sound card? Everything you need to know|sáne=10 February 2023|jumıs=SoundGuys}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.lifewire.com/what-is-a-sound-card-2618160|bet=What Is a Sound Card &amp; What Does It Do?|jumıs=Lifewire}}&lt;/ref&gt;.

Ses kartası analog yamasa cifrlı shıǵarıw usınıwı múmkin. Sońǵı jaǵdayda, shıǵarıw kóbinese SPDIF arqalı elektr signalı yamasa TOSLINK dep atalatuǵın optikalıq interfeys túrinde jiberiledi. Cifrlı shıǵarıwlar sońınan AV qabıllaǵısh tárepinen dekodlanadı.

Sımsız audio jaǵdayında, kompyuter tek radio signalın jiberedi, al dekodlaw hám shıǵarıw juwapkershiligi dinamikke ótedi.

=== Form-faktorlar ===

==== Kompyuter dinamikleri ====
[[Fayl:Creative_T4_Wireless_2.1_Speakers.jpg|nobaý|Stol ortalıǵında qollanılatuǵın bir jup kompyuter dinamigi hám sabvufer]]
Dinamikler hár qanday maqsette qollanıla alsa da, kompyuter qollanıwı ushın arnawlı islengen kompyuter dinamikleri bar. Bul dinamikler stolda turıw ushın dizayn islengen, sonlıqtan olar ádettegi dinamikler sıyaqlı úlken bola almaydı&lt;ref name=&quot;cnet&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/tech/home-entertainment/desktop-and-hi-fi-speakers-whats-the-difference/|bet=Desktop and hi-fi speakers, what's the difference?|jumıs=CNET}}&lt;/ref&gt;.

Kompyuter dinamikleri USB arqalı quwatlanıwı múmkin hám kóbinese 3.5mm telefon konnektorı arqalı jalǵanadı.

==== JK dinamigi ====
JK dinamigi - bul IBM JK sáykes kompyuterlerge ornatılǵan ápiwayı dawıs kúsheytkish. Ses kartası menen qollanılatuǵın dinamikten ayırmashılıǵı, JK dinamigi tek kvadrat tolqınlardı payda etiw ushın arnalǵan, mısalı, signal beriw sıyaqlı dawıslar shıǵarıw ushın.

Zamanagóy kompyuterler JK dinamigi retinde pezoelektrlik zummer yamasa kishi dinamikti qollanadı.

JK dinamikleri qosılıwda ózin-ózi tekseriw waqtında kompyuterdiń júkleniw processindegi qátelerdi anıqlaw ushın qollanıladı, bunda video shıǵarıw qurılmasınıń bar bolıwı hám islewi talap etilmeydi.

==== Studiyalıq monitor ====
[[Fayl:Andrew_Pilling's_2011_Recording_Equipment.jpg|nobaý|Eki monitor dinamigi menen jazıw qurılması]]
Studiyalıq monitor - bul studiya ortalıǵında qollanılatuǵın dinamik. Bul dinamikler anıqlıq ushın optimallastırılǵan&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://bpmskills.com/producer/studio-monitors/what-is-a-studio-monitor/|bet=What Is a Studio Monitor and What Are They Used For|jumıs=Bpm Skills}}&lt;/ref&gt;. Monitor tegis (sızıqlı) jiyilik juwabın beredi, bul belgili bir jiyiliklerdi kúsheytpeydi yamasa hálsizletpeydi.

==== Naushnikler ====
Naushnikler, minigarnituralar hám qulaq ishine salınatuǵın qurılmalar - bul paydalanıwshınıń basına yamasa qulaǵına tiykarlanǵan dinamiktiń bir túri.

Dinamikten ayırmashılıǵı, naushnikler jaqın jerdegi adamlarǵa esitiliwi ushın arnalmaǵan, bul olardı jámiyetlik jerlerde, keńsede yamasa basqa tınısh ortalıqlarda qollanıwǵa qolaylı etedi.

Shawqımdı bastırıwshı naushnikler átirapdaǵı shawqımdı azaytıw múmkinshilikleri menen islengen, olar belsendi shawqımdı bastırıw texnologiyasın qollanıwı múmkin.

=== Texnologiya ===
Dinamikler bir neshe komponentlerden quralǵan qaplama ishinde jaylasqan, mısalı bir neshe drayverler, aktiv kúsheytkishler, krosoverler hám basqa da elektronika. Adam esitiwiniń tolıq jiyilik diapazonın qayta islep shıǵarıw ushın bir neshe drayverler qollanıladı, tviterler joqarı tonlardı, al vuferler tómen tonlardı shıǵaradı. Tolıq diapazonlı dinamikler ilajı bolǵanınsha kóbirek jiyilik juwabın shıǵarıw ushın tek bir drayverdi qollanadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://audiocurious.com/what-is-a-full-range-speaker/|bet=Guide on what is a Full Range Speaker? Should I Go For it?|jumıs=Audio Curious}}&lt;/ref&gt;.

Hi-Fi dinamikler joqarı sapalı ses shıǵarıwǵa urınsa da, kompyuter dinamikleri ólsheminiń sheklengenligi hám arzan bolıwı sebepli bul táreplerde jeńillik bolıwı múmkin, sonıń nátiyjesinde keyingiler kóbinese tolıq diapazonlı dinamiklerdi qollanadı.

== Seziw arqalı qabıllaw ==

=== Brayl displeyi ===
Jańartılatuǵın brayl displeyi betindegi tesiklerden kóterilgen iyneler arqalı brayl háriplerin shıǵaradı. Bul ádette kóriw qábileti sheklengen adamlar tárepinen ekran oqıwshınıń ornına qollanıladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.afb.org/node/16207/refreshable-braille-displays|bet=Refreshable Braille Displays|jumıs=American Foundation for the Blind}}&lt;/ref&gt;.

=== Gaptikalıq texnologiya ===
Gaptikalıq texnologiya tiyisiw sezimin payda etiw ushın vibraciya hám basqa da qozǵalıslardı qollanıwdı óz ishine aladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.rfwireless-world.com/Terminology/haptic-technology-basics.html|bet=Haptic technology basics {{!}} How haptic technology Works}}&lt;/ref&gt;. Gaptikalıq texnologiya 1990-jıllardıń aqırında oyın basqarıwshılarında qollanıw ushın engizilgen, paydalanıwshı video oyın oynap atırǵanda seziw arqalı keri baylanıs beriw ushın xızmet etken. Gaptikalıq keri baylanıs avtomobil tarawında, ushıw simulyatorları sistemalarında hám miy-kompyuter interfeyslerinde qosımsha qollanıwlarǵa iye boldı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.ultraleap.com/company/news/blog/what-is-haptic-feedback/|bet=What is Haptic Feedback?|jumıs=Ultraleap}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.aratronics.com/hapticfeedbackandbci|bet=Haptic Feedback and BCI|jumıs=ARAtronics}}&lt;/ref&gt;.

Mobil qurılmalarda, [[Apple Inc.|Apple]] gaptikalıq texnologiyanı hár túrli qurılmalarǵa qostı, onı 3D Touch hám Force Touch dep atap bazarǵa shıǵardı. Bul formada, bir qansha qurılmalar sensorlı ekranǵa túsirilgen kúshti seze aladı, al MacBook kompyuterleri sensorlı tachpadta kúshtiń eki dárejesin seze aladı, bul gaptikalıq sezimdi payda etedi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/newsroom/2015/09/09Apple-Introduces-iPhone-6s-iPhone-6s-Plus/|bet=Apple Introduces iPhone 6s &amp; iPhone 6s Plus|jumıs=Apple Newsroom}}&lt;/ref&gt;.

== Basıp shıǵarıw qurılmaları ==

=== Printer ===
Printer - bul maǵlıwmatlardı fizikalıq zatqa, ádette [[qaǵaz]] betine shıǵaratuǵın qurılma. Printerler xost kompyuterden alınǵan súwretti sıya járdeminde usı ortalıqqa kóshirip basıp shıǵarıw arqalı isleydi.

Dáslepki printerler tek tekstti basıp shıǵara alatuǵın edi, biraq keyingi rawajlanıwlar grafikanı da basıp shıǵarıwǵa múmkinshilik berdi. Zamanagóy printerler maǵlıwmatlardı hár túrli formatlarda, máselen, vektor grafikası, súwret, bet sıpatlaw tilinde jazılǵan programma yaki háripler qatarı túrinde qabıl ete aladı.

Bir neshe túrdegi printerler bar:

; Sıyalı printerler
: Sıyalı printer basıp shıǵarıw mexanizmindegi bir neshe sańılawlar arqalı basıp shıǵarıw ortalıǵına mayda tamshılardı engizedi.
; Lazerli printerler
: Lazerli printer toner barabanın zaryadlaw ushın lazer nurın qollanadı, bul arqalı tonerdiń ortalıqqa jabısatuǵın noqatların belgileydi.
; Termo printerler
: Sıyanı ashıw ushın termosezgir qaǵaz oramın qızdıratuǵın printer. Kóbinese dúkanlarda cheklerdi basıp shıǵarıw ushın qollanıladı.
; Matricalı printer
: Sıyanı lentadan ortalıqqa kóshiriw ushın soqqı usılın qollanatuǵın [[Printеr|printer]].

=== Plotter ===
Plotter - bul vektor grafikasın basıp shıǵarıw ushın qollanılatuǵın printer túri. Basıp shıǵarıw ortalıǵına piksellerdi salıw ornına, plotter sızıqlardı sızadı, bul qálem yaki ruchka sıyaqlı jazıw quralı menen ámelge asırılıwı múmkin&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.techtarget.com/whatis/definition/plotter|bet=What is plotter? - Definition from WhatIs.com|jumıs=TechTarget}}&lt;/ref&gt;.

=== Teleprinter ===
Teleprinter yaki teletayp (TTY) - bul xabarlardı jiberiw hám qabıllaw ushın arnalǵan printer túri. Maǵlıwmatlardı vizual kórsetiw ushın displeyler qollanılmastan burın, dáslepki kompyuterlerde sistema konsoline kiriw ushın tek teleprinter bolǵan. Operator klaviaturaǵa buyrıqlardı kirgizgende, teleprinter nátiyjelerdi qaǵaz betine shıǵaratuǵın edi. Aqıbetinde teleprinterdiń ornın printer emes, al displeyi bar kompyuter terminalı iyeledi.

== Displeysiz jumıs ==
{{Multiple image}}
Kompyuter shıǵarıw qurılmasısız da isley aladı, bul ádette serverlerde qollanıladı, onda tiykarǵı baylanıs maǵlıwmat tarmaǵı arqalı ámelge asırıladı. Operaciyalıq jaǵdaydı anıqlaw hám aralıqtan basqarıw ornınan tómengi dárejeli konfiguraciyanı lokal displey qurılmasısız basqarıw ushın bir qatar protokollar bar, olar seriyalı portlar yamasa LAN kabelleri arqalı jumıs isleydi. Eger server video shıǵarıw menen konfiguraciyalanǵan bolsa, server normal jumıs islep atırǵan waqıtta texnikalıq xızmet kórsetiw yamasa administraciyalaw maqsetlerinde waqıtsha displey qurılmasın jalǵaw múmkin; geyde bir neshe server KVM kommutatorı yamasa onıń balaması arqalı bir displey qurılmasına multiplekslenedi.

Aralıqtaǵı sistemalardı paydalanıwdıń ayırım usılları:

; Aralıqtan kiriw
: Kompyuterdiń konsoline telnet yamasa SSH sıyaqlı protokollar arqalı Internet sıyaqlı tarmaq baylanısı arqalı kiriwge boladı.
; Aralıqtan basqarılatuǵın jumıs stolı
: Monitorsız da aralıqtan kiriw arqalı [[Grafikalıq paydalanıwshı interfeysi|grafikalıq paydalanıwshı interfeysine]] kiriwge múmkinshilik beredi.
; KVM kommutatorı
: Bir neshe kompyuter bir displey qurılmasına jalǵanadı, olardıń arasında almasıp turatuǵın boladı.
; Seriyalı port
: Qurılmanıń konsoline kiriw ushın seriyalı konsol jalǵanadı.

== Derekler ==

[[Kategoriya:Kompyuter arxitekturası]]
[[Kategoriya:Pages with unreviewed translations]]</text>
      <sha1>09c1o69g0lpcr55290kjjzmfgvtmqpx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125670</id>
      <parentid>125669</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T10:55:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <origin>125670</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19561" sha1="d8jyp2bvbxuqfxpivztqsepik5o4829" xml:space="preserve">'''Shıǵarıw qurılması''' — bul [[Kompyuter apparatlıq támiynatı|kompyuter apparatlıq támiynatınıń]] informaciyanı yaki [[Maǵlıwmat|maǵlıwmattı]] adam qabıllay alatuǵın formaǵa, yaki tariyxıy jaqtan, basqa kompyuterlestirilmegen úskeneler menen paydalanıw ushın fizikalıq mashina oqıy alatuǵın formaǵa aylandıratuǵın hár qanday bólegi. Bul [[tekst]], [[grafika]], seziw, audio yaki video bolıwı múmkin. Mısallar qatarına [[Kompyuter monitorı|monitorlar]], [[Printеr|printerler]] hám dawıs kartaları kiredi.

Óndirislik ortalıqta shıǵarıw qurılmalarına jáne qaǵaz lenta hám perfokartalar ushın «printerler» de kiredi, ásirese lenta yaki kartalar keyinnen óndirislik úskenelerdi basqarıw ushın qollanılatuǵın jaǵdaylarda, mısalı, tolıq kompyuterlestirilmegen elektr [[Robototexnika|robototexnikası]] bar óndirislik toqıw stanogı.

== Vizual ==
[[Fayl:Ecran_plat_wikipedia.jpg|nobaý|Qollanılıp atırǵan monitor]]
Displey qurılması – bul kompyuter ekranında kóriw arqalı shıǵarıwdı kórsetetuǵın eń keń tarqalǵan shıǵarıw qurılması túri. Shıǵarıw ekranda waqıtsha payda boladı hám ańsatlıq penen ózgertiliwi yaki óshiriliwi múmkin.

Barlıǵı bir qurılmada jámlengen kompyuterler, noutbukler, qol kompyuterleri hám basqa qurılmalar menen; displey qurılması ushın «displey ekranı» termini qollanıladı. Displey qurılmaları jáne úy oyın-zawıq sistemalarında, mobil sistemalarda, kameralarda hám video oyın sistemalarında qollanıladı.

Displey qurılmaları qálegen konfiguraciyanı jaqtılandırıw arqalı súwretlerdi payda etedi. Rastrlı displey qurılmaları qatarlar hám baǵanalardan ibarat 2 ólshemli matrica túrinde shólkemlestirilgen. Bul bir sekundta bir neshe márte, ádette tutınıwshı qurılmalarında 60, 75, 120 yaki 144 Gc jiyilikte ámelge asırıladı.

=== Interfeys ===
[[Fayl:MSI_MS-V328_outputs_20181231.jpg|solğa|nobaý|Grafikalıq kartanıń artqı tárepindegi shıǵarıw interfeysleri]]
Kompyuterdiń oraylıq processorı ([[Oraylıq processor|CPU]]) menen displey arasındaǵı interfeys Grafikalıq Processor Blogı (GPU) bolıp tabıladı. Bul processor kadr buferinde súwretlerdi payda etiw ushın qollanıladı. Súwret displeyge jiberiwi kerek bolǵanda, GPU óz súwretin video displey kontrolleri arqalı video signalın payda etiw ushın jiberedi, sońınan bul signal HDMI, VGA yamasa DVI sıyaqlı displey interfeysine jiberiledi.

GPUlar diskret hám integraciyalanǵan bloklarǵa bóliniwi múmkin, birinshi túri sırtqı blok bolsa, ekinshisi CPU kristalınıń ishine kirgizilgen&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.technipages.com/discrete-vs-integrated-graphics|bet=Discrete vs Integrated Graphics|sáne=22 July 2020|jumıs=Technipages}}&lt;/ref&gt;. Diskret grafikalıq kartalar derlik bárqulla PCI Express shinası arqalı xost kompyuterge jalǵanadı, al eski grafikalıq kartalar AGP yamasa PCI di paydalanǵan bolıwı múmkin. Geypara mobil kompyuterler Thunderbolt (PCIe arqalı) járdeminde sırtqı grafikalıq kartanı qollap-quwatlaydı.

=== Format faktorları ===

==== Monitor ====
Monitor - bul ádette stol kompyuteri menen birge qollanılatuǵın yamasa noutbuk penen birge sırtqı displey retinde paydalanılatuǵın óz aldına turǵan displey. Monitor HDMI, DisplayPort, VGA hám basqa da displey kabelleri arqalı xost kompyuterge jalǵanadı.

Eski monitorlar CRT texnologiyasın qollansa, zamanagóy monitorlar kóbinese TFT-LCD, LED, OLED hám basqa da kóplegen texnologiyalardı paydalanatuǵın jalpaq panelli displeyler bolıp tabıladı.

==== Ishki displey ====
Derlik barlıq mobil qurılmalar ishki displeyge iye. Bul ishki displeyler LVDS yamasa eDP sıyaqlı ishki displey interfeysleri arqalı kompyuterge jalǵanadı. Bunday displeylerdiń tiykarǵı artıqmashılıǵı olardıń kóship júriwge qolaylılıǵı bolıp tabıladı.

==== Terminal ====
[[Fayl:Colossal_Cave_Adventure_on_VT100_terminal.jpg|nobaý|VT100 terminalında oynalıp atırǵan Colossal Cave Adventure oyını]]
Zamanagóy pikselge-baǵdarlanǵan displeyler payda bolmastan burın kompyuter terminalları qollanılǵan, olar VDU dep atalatuǵın háriplerge baǵdarlanǵan displey qurılması hám [[Kompyuter klaviaturası|kompyuter klaviaturasınan]] ibarat bolǵan&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.pcmag.com/news/the-forgotten-world-of-dumb-terminals|bet=The Forgotten World of Dumb Terminals|jumıs=PCMag}}&lt;/ref&gt;.

Bul terminallar kóbinese bir túsli bolıp, tek tekst kórsete alatuǵın edi. Ápiwayı grafika ASCII grafika hám qutısha sızıw belgileri járdeminde kórsetiliwi múmkin edi. Teleprinterler usı qurılmalardıń aldınǵıları bolǵan.

==== Proektor ====
[[Fayl:LED_Projector_machine.jpg|nobaý|LED proektor]]
Proektor - bul joqarı quwatlı lampa járdeminde kompyuter súwretin betke proekciyalaytuǵın displey. Bunday displeyler slayd-show prezentaciyaların kórsetiw yamasa kino kórsetiwlerde qollanıladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhope.com/jargon/p/projecto.htm|bet=What is a Projector?|jumıs=Computer Hope}}&lt;/ref&gt;.

=== Texnologiyalar ===
Displey texnologiyaları islew principi, jaqtılandırıw (yamasa onıń joqlıǵı), piksel jaylasıwı hám basqa da belgilerine qarap klassifikaciyalanadı.

; Katod-nur trubkası (KNT)
: KNT ekranları súwretti elektron trubkası járdeminde payda etedi, ol súwretlerdi kórsetiw ushın piksellerdi jaqtılandırıw maqsetinde fosfor qaplanǵan ekranǵa elektronlardı jiberedi.

; Suyıq kristall displeyi (SKD)
: SKD - bul súwretlerdi payda etiw ushın suyıq kristallardı qollanatuǵın displey texnologiyası.

; Juqa plyonkalı tranzistor (JPT)
: JPT SKD menen birge qollanılatuǵın tranzistorlardıń juqa qatlamına tiyisli.

; Jaqtılıq diodlı artqı jaqtılandırıwlı SKD
: Artqı jaqtılandırıw ushın jaqtılıq diodların qollanatuǵın SKD displeyi. Jaqtılıq diodlı artqı jaqtılandırıw qollanılmastan aldın, Suwıq Katodlı Fluorescent (SKF) trubkaları qollanılǵan. Jaqtılıq diodlı displeyler súwret payda etiw ushın jaqtılıq diodlar massivin qollanadı.

; Organikalıq jaqtılıq shıǵarıwshı diod (OJSHD)
: Jaqtılıq diodlı displeyden ayırmashılıǵı, OJSHD displeyi artqı jaqtılandırıwdı qollanbaydı.

; Elektron qaǵaz (e-ink)
: An e-ink (E-sıya) displeyi basılǵan qaǵazǵa uqsas súwret payda etiw ushın kapsulalanǵan pigmentti qollanadı, ádette elektron kitap oqıw qurallarında qollanıladı.

=== Reńli shıǵarıw ===

==== Monoxromlı displey ====
Monoxromlı displey - bul reńli monitorlar keń tarqalmastan aldın, 1960-jıllardan 1980-jıllarǵa shekem [[Esaplaw texnikası|esaplaw texnikasınıń]] dáslepki dáwirinde keń tarqalǵan KNT túri&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.elprocus.com/cathode-ray-tube/|title=Understanding of Cathode Ray Tube – CRT|date=2013-10-26|work=ElProCus – Electronic Projects for Engineering Students|access-date=2018-09-15|language=en-US}}&lt;/ref&gt;.

Olar ele de kompyuterlestirilgen kassalıq esapqa alıw sistemalarında keń qollanıladı. Jasıl ekran jasıl «P1» fosfor ekranın qollanatuǵın monoxromlı monitordıń keń tarqalǵan atı bolǵan.

==== Reńli displey ====
Reńli monitorlar, geyde RGB monitorları dep atalatuǵın, bir signaldı qabıl etetuǵın monoxromlı displeyden ayırmashılıǵı, úsh bólek signaldı (qızıl, jasıl hám kók) qabıl etedi. Túsli monitorlar RGB reń modelin aktivleskende qızıl, jasıl hám kók bolıp kórinetuǵın úsh túrli fosfordı qollanıw arqalı ámelge asıradı. Fosforlardı bir-birine jaqın jaylastırıp hám olardı hár túrli intensivlikte aktivlestirip, túsli monitorlar sheksiz sanda reńlerdi jaratıwı múmkin. Biraq, ámelde hár qanday monitor kórsete alatuǵın haqıyqıy reńler sanı video adapter tárepinen basqarıladı&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.techwalla.com/articles/types-of-video-adapters|title=Types of Video Adapters {{!}} Techwalla.com|work=Techwalla|access-date=2018-09-15|language=en}}&lt;/ref&gt;.

== Esitiw ==
[[Fayl:CREATIVE_GIGAWORKS_T40_ii_AUX_input.jpg|nobaý|Smartfonǵa jalǵanǵan dinamik]]
Dinamik - bul drayver dep atalatuǵın terbelmeli túrlendirgish arqalı ses shıǵaratuǵın shıǵarıw qurılması. Oǵan sáykes keletuǵın kirgiziw qurılması - mikrofon.

Dinamikler kompyuterdiń ses kartasına hár túrli interfeysler arqalı qosıladı, mısalı, analog audio ushın telefon konnektorı yamasa cifrlı audio ushın SPDIF. Dinamikler kabeller arqalı jalǵanıwı múmkin bolsa da, sımsız dinamikler Bluetooth sıyaqlı radio texnologiyası arqalı qabıllawshı qurılmaǵa jalǵanadı.

Dinamikler kóbinese jup bolıp qollanıladı, bul dinamik sistemasına poziciyalıq audio shıǵarıwǵa múmkinshilik beredi. Birden kóp jup qollanılǵanda, bul qorshaǵan ses dep ataladı.

Ayırım kompyuter modelleri ishki dinamikke iye boladı, bul kólemi esabınan audio sapasın qurban etiwi múmkin. Mısalı, smartfonnıń ishki dinamigi paydalanıwshılarǵa sırtqı dinamik jalǵamastan media tıńlawǵa múmkinshilik beredi.

=== Interfeys ===
[[Fayl:Creative_SoundBlaster_Audigy_2_(SB0400)-4.jpg|solğa|nobaý|3.5 mm analog shıǵarıwların kórsetetuǵın PCI ses kartasınıń artı]]
Esitiw shıǵarıw qurılması menen kompyuter arasındaǵı interfeys - ses kartası. Ses kartaları kompyuterdiń ana platasına kirgizilgen bolıwı, keńeytiw kartası retinde ornatılıwı yamasa stol blogı túrinde bolıwı múmkin&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.soundguys.com/what-is-a-sound-card-26851/|bet=What is a sound card? Everything you need to know|sáne=10 February 2023|jumıs=SoundGuys}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.lifewire.com/what-is-a-sound-card-2618160|bet=What Is a Sound Card &amp; What Does It Do?|jumıs=Lifewire}}&lt;/ref&gt;.

Ses kartası analog yamasa cifrlı shıǵarıw usınıwı múmkin. Sońǵı jaǵdayda, shıǵarıw kóbinese SPDIF arqalı elektr signalı yamasa TOSLINK dep atalatuǵın optikalıq interfeys túrinde jiberiledi. Cifrlı shıǵarıwlar sońınan AV qabıllaǵısh tárepinen dekodlanadı.

Sımsız audio jaǵdayında, kompyuter tek radio signalın jiberedi, al dekodlaw hám shıǵarıw juwapkershiligi dinamikke ótedi.

=== Form-faktorlar ===

==== Kompyuter dinamikleri ====
[[Fayl:Creative_T4_Wireless_2.1_Speakers.jpg|nobaý|Stol ortalıǵında qollanılatuǵın bir jup kompyuter dinamigi hám sabvufer]]
Dinamikler hár qanday maqsette qollanıla alsa da, kompyuter qollanıwı ushın arnawlı islengen kompyuter dinamikleri bar. Bul dinamikler stolda turıw ushın dizayn islengen, sonlıqtan olar ádettegi dinamikler sıyaqlı úlken bola almaydı&lt;ref name=&quot;cnet&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/tech/home-entertainment/desktop-and-hi-fi-speakers-whats-the-difference/|bet=Desktop and hi-fi speakers, what's the difference?|jumıs=CNET}}&lt;/ref&gt;.

Kompyuter dinamikleri USB arqalı quwatlanıwı múmkin hám kóbinese 3.5mm telefon konnektorı arqalı jalǵanadı.

==== JK dinamigi ====
JK dinamigi - bul IBM JK sáykes kompyuterlerge ornatılǵan ápiwayı dawıs kúsheytkish. Ses kartası menen qollanılatuǵın dinamikten ayırmashılıǵı, JK dinamigi tek kvadrat tolqınlardı payda etiw ushın arnalǵan, mısalı, signal beriw sıyaqlı dawıslar shıǵarıw ushın.

Zamanagóy kompyuterler JK dinamigi retinde pezoelektrlik zummer yamasa kishi dinamikti qollanadı.

JK dinamikleri qosılıwda ózin-ózi tekseriw waqtında kompyuterdiń júkleniw processindegi qátelerdi anıqlaw ushın qollanıladı, bunda video shıǵarıw qurılmasınıń bar bolıwı hám islewi talap etilmeydi.

==== Studiyalıq monitor ====
[[Fayl:Andrew_Pilling's_2011_Recording_Equipment.jpg|nobaý|Eki [[Kompyuter monitorı|monitor]] dinamigi menen jazıw qurılması]]
Studiyalıq monitor - bul studiya ortalıǵında qollanılatuǵın dinamik. Bul dinamikler anıqlıq ushın optimallastırılǵan&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://bpmskills.com/producer/studio-monitors/what-is-a-studio-monitor/|bet=What Is a Studio Monitor and What Are They Used For|jumıs=Bpm Skills}}&lt;/ref&gt;. Monitor tegis (sızıqlı) jiyilik juwabın beredi, bul belgili bir jiyiliklerdi kúsheytpeydi yamasa hálsizletpeydi.

==== Naushnikler ====
Naushnikler, minigarnituralar hám qulaq ishine salınatuǵın qurılmalar - bul paydalanıwshınıń basına yamasa qulaǵına tiykarlanǵan dinamiktiń bir túri.

Dinamikten ayırmashılıǵı, naushnikler jaqın jerdegi adamlarǵa esitiliwi ushın arnalmaǵan, bul olardı jámiyetlik jerlerde, keńsede yamasa basqa tınısh ortalıqlarda qollanıwǵa qolaylı etedi.

Shawqımdı bastırıwshı naushnikler átirapdaǵı shawqımdı azaytıw múmkinshilikleri menen islengen, olar belsendi shawqımdı bastırıw texnologiyasın qollanıwı múmkin.

=== Texnologiya ===
Dinamikler bir neshe komponentlerden quralǵan qaplama ishinde jaylasqan, mısalı bir neshe drayverler, aktiv kúsheytkishler, krosoverler hám basqa da elektronika. Adam esitiwiniń tolıq jiyilik diapazonın qayta islep shıǵarıw ushın bir neshe drayverler qollanıladı, tviterler joqarı tonlardı, al vuferler tómen tonlardı shıǵaradı. Tolıq diapazonlı dinamikler ilajı bolǵanınsha kóbirek jiyilik juwabın shıǵarıw ushın tek bir drayverdi qollanadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://audiocurious.com/what-is-a-full-range-speaker/|bet=Guide on what is a Full Range Speaker? Should I Go For it?|jumıs=Audio Curious}}&lt;/ref&gt;.

Hi-Fi dinamikler joqarı sapalı ses shıǵarıwǵa urınsa da, kompyuter dinamikleri ólsheminiń sheklengenligi hám arzan bolıwı sebepli bul táreplerde jeńillik bolıwı múmkin, sonıń nátiyjesinde keyingiler kóbinese tolıq diapazonlı dinamiklerdi qollanadı.

== Seziw arqalı qabıllaw ==

=== Brayl displeyi ===
Jańartılatuǵın brayl displeyi betindegi tesiklerden kóterilgen iyneler arqalı brayl háriplerin shıǵaradı. Bul ádette kóriw qábileti sheklengen adamlar tárepinen ekran oqıwshınıń ornına qollanıladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.afb.org/node/16207/refreshable-braille-displays|bet=Refreshable Braille Displays|jumıs=American Foundation for the Blind}}&lt;/ref&gt;.

=== Gaptikalıq texnologiya ===
Gaptikalıq texnologiya tiyisiw sezimin payda etiw ushın vibraciya hám basqa da qozǵalıslardı qollanıwdı óz ishine aladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.rfwireless-world.com/Terminology/haptic-technology-basics.html|bet=Haptic technology basics {{!}} How haptic technology Works}}&lt;/ref&gt;. Gaptikalıq texnologiya 1990-jıllardıń aqırında oyın basqarıwshılarında qollanıw ushın engizilgen, paydalanıwshı video oyın oynap atırǵanda seziw arqalı keri baylanıs beriw ushın xızmet etken. Gaptikalıq keri baylanıs avtomobil tarawında, ushıw simulyatorları sistemalarında hám miy-kompyuter interfeyslerinde qosımsha qollanıwlarǵa iye boldı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.ultraleap.com/company/news/blog/what-is-haptic-feedback/|bet=What is Haptic Feedback?|jumıs=Ultraleap}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.aratronics.com/hapticfeedbackandbci|bet=Haptic Feedback and BCI|jumıs=ARAtronics}}&lt;/ref&gt;.

Mobil qurılmalarda, [[Apple Inc.|Apple]] gaptikalıq texnologiyanı hár túrli qurılmalarǵa qostı, onı 3D Touch hám Force Touch dep atap bazarǵa shıǵardı. Bul formada, bir qansha qurılmalar sensorlı ekranǵa túsirilgen kúshti seze aladı, al MacBook kompyuterleri sensorlı tachpadta kúshtiń eki dárejesin seze aladı, bul gaptikalıq sezimdi payda etedi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/newsroom/2015/09/09Apple-Introduces-iPhone-6s-iPhone-6s-Plus/|bet=Apple Introduces iPhone 6s &amp; iPhone 6s Plus|jumıs=Apple Newsroom}}&lt;/ref&gt;.

== Basıp shıǵarıw qurılmaları ==

=== Printer ===
Printer - bul maǵlıwmatlardı fizikalıq zatqa, ádette [[qaǵaz]] betine shıǵaratuǵın qurılma. Printerler xost kompyuterden alınǵan súwretti sıya járdeminde usı ortalıqqa kóshirip basıp shıǵarıw arqalı isleydi.

Dáslepki printerler tek tekstti basıp shıǵara alatuǵın edi, biraq keyingi rawajlanıwlar grafikanı da basıp shıǵarıwǵa múmkinshilik berdi. Zamanagóy printerler maǵlıwmatlardı hár túrli formatlarda, máselen, vektor grafikası, súwret, bet sıpatlaw tilinde jazılǵan programma yaki háripler qatarı túrinde qabıl ete aladı.

Bir neshe túrdegi printerler bar:

; Sıyalı printerler
: Sıyalı printer basıp shıǵarıw mexanizmindegi bir neshe sańılawlar arqalı basıp shıǵarıw ortalıǵına mayda tamshılardı engizedi.
; Lazerli printerler
: Lazerli printer toner barabanın zaryadlaw ushın lazer nurın qollanadı, bul arqalı tonerdiń ortalıqqa jabısatuǵın noqatların belgileydi.
; Termo printerler
: Sıyanı ashıw ushın termosezgir qaǵaz oramın qızdıratuǵın printer. Kóbinese dúkanlarda cheklerdi basıp shıǵarıw ushın qollanıladı.
; Matricalı printer
: Sıyanı lentadan ortalıqqa kóshiriw ushın soqqı usılın qollanatuǵın [[Printеr|printer]].

=== Plotter ===
Plotter - bul vektor grafikasın basıp shıǵarıw ushın qollanılatuǵın printer túri. Basıp shıǵarıw ortalıǵına piksellerdi salıw ornına, plotter sızıqlardı sızadı, bul qálem yaki ruchka sıyaqlı jazıw quralı menen ámelge asırılıwı múmkin&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.techtarget.com/whatis/definition/plotter|bet=What is plotter? - Definition from WhatIs.com|jumıs=TechTarget}}&lt;/ref&gt;.

=== Teleprinter ===
Teleprinter yaki teletayp (TTY) - bul xabarlardı jiberiw hám qabıllaw ushın arnalǵan printer túri. Maǵlıwmatlardı vizual kórsetiw ushın displeyler qollanılmastan burın, dáslepki kompyuterlerde sistema konsoline kiriw ushın tek teleprinter bolǵan. Operator klaviaturaǵa buyrıqlardı kirgizgende, teleprinter nátiyjelerdi qaǵaz betine shıǵaratuǵın edi. Aqıbetinde teleprinterdiń ornın printer emes, al displeyi bar kompyuter terminalı iyeledi.

== Displeysiz jumıs ==
{{Multiple image}}
Kompyuter shıǵarıw qurılmasısız da isley aladı, bul ádette serverlerde qollanıladı, onda tiykarǵı baylanıs maǵlıwmat tarmaǵı arqalı ámelge asırıladı. Operaciyalıq jaǵdaydı anıqlaw hám aralıqtan basqarıw ornınan tómengi dárejeli konfiguraciyanı lokal displey qurılmasısız basqarıw ushın bir qatar protokollar bar, olar seriyalı portlar yamasa LAN kabelleri arqalı jumıs isleydi. Eger server video shıǵarıw menen konfiguraciyalanǵan bolsa, server normal jumıs islep atırǵan waqıtta texnikalıq xızmet kórsetiw yamasa administraciyalaw maqsetlerinde waqıtsha displey qurılmasın jalǵaw múmkin; geyde bir neshe server KVM kommutatorı yamasa onıń balaması arqalı bir displey qurılmasına multiplekslenedi.

Aralıqtaǵı sistemalardı paydalanıwdıń ayırım usılları:

; Aralıqtan kiriw
: Kompyuterdiń konsoline telnet yamasa SSH sıyaqlı protokollar arqalı Internet sıyaqlı tarmaq baylanısı arqalı kiriwge boladı.
; Aralıqtan basqarılatuǵın jumıs stolı
: Monitorsız da aralıqtan kiriw arqalı [[Grafikalıq paydalanıwshı interfeysi|grafikalıq paydalanıwshı interfeysine]] kiriwge múmkinshilik beredi.
; KVM kommutatorı
: Bir neshe kompyuter bir displey qurılmasına jalǵanadı, olardıń arasında almasıp turatuǵın boladı.
; Seriyalı port
: Qurılmanıń konsoline kiriw ushın seriyalı konsol jalǵanadı.

== Derekler ==
{{Derekler}}
[[Kategoriya:Kompyuter arxitekturası]]
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>d8jyp2bvbxuqfxpivztqsepik5o4829</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125672</id>
      <parentid>125670</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T10:59:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <origin>125672</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20182" sha1="34f1gzbkc0zdjfc8nec7gffpdvb6u2k" xml:space="preserve">'''Shıǵarıw qurılması''' — bul [[Kompyuter apparatlıq támiynatı|kompyuter apparatlıq támiynatınıń]] informaciyanı yaki [[Maǵlıwmat|maǵlıwmattı]] adam qabıllay alatuǵın formaǵa, yaki tariyxıy jaqtan, basqa kompyuterlestirilmegen úskeneler menen paydalanıw ushın fizikalıq mashina oqıy alatuǵın formaǵa aylandıratuǵın hár qanday bólegi. Bul [[tekst]], [[grafika]], seziw, audio yaki video bolıwı múmkin. Mısallar qatarına [[Kompyuter monitorı|monitorlar]], [[Printеr|printerler]] hám dawıs kartaları kiredi.

Óndirislik ortalıqta shıǵarıw qurılmalarına jáne qaǵaz lenta hám perfokartalar ushın «printerler» de kiredi, ásirese lenta yaki kartalar keyinnen óndirislik úskenelerdi basqarıw ushın qollanılatuǵın jaǵdaylarda, mısalı, tolıq kompyuterlestirilmegen elektr [[Robototexnika|robototexnikası]] bar óndirislik toqıw stanogı.

== Vizual ==
[[Fayl:Ecran_plat_wikipedia.jpg|nobaý|Qollanılıp atırǵan monitor]]
Displey qurılması – bul kompyuter ekranında kóriw arqalı shıǵarıwdı kórsetetuǵın eń keń tarqalǵan shıǵarıw qurılması túri. Shıǵarıw ekranda waqıtsha payda boladı hám ańsatlıq penen ózgertiliwi yaki óshiriliwi múmkin.

Barlıǵı bir qurılmada jámlengen kompyuterler, noutbukler, qol kompyuterleri hám basqa qurılmalar menen; displey qurılması ushın «displey ekranı» termini qollanıladı. Displey qurılmaları jáne úy oyın-zawıq sistemalarında, mobil sistemalarda, kameralarda hám video oyın sistemalarında qollanıladı.

Displey qurılmaları qálegen konfiguraciyanı jaqtılandırıw arqalı súwretlerdi payda etedi. Rastrlı displey qurılmaları qatarlar hám baǵanalardan ibarat 2 ólshemli matrica túrinde shólkemlestirilgen. Bul bir sekundta bir neshe márte, ádette tutınıwshı qurılmalarında 60, 75, 120 yaki 144 Gc jiyilikte ámelge asırıladı.

=== Interfeys ===
[[Fayl:MSI_MS-V328_outputs_20181231.jpg|solğa|nobaý|Grafikalıq kartanıń artqı tárepindegi shıǵarıw interfeysleri]]
Kompyuterdiń oraylıq processorı ([[Oraylıq processor|CPU]]) menen displey arasındaǵı interfeys Grafikalıq Processor Blogı (GPU) bolıp tabıladı. Bul processor kadr buferinde súwretlerdi payda etiw ushın qollanıladı. Súwret displeyge jiberiwi kerek bolǵanda, GPU óz súwretin video displey kontrolleri arqalı video signalın payda etiw ushın jiberedi, sońınan bul signal HDMI, VGA yamasa DVI sıyaqlı displey interfeysine jiberiledi.

GPUlar diskret hám integraciyalanǵan bloklarǵa bóliniwi múmkin, birinshi túri sırtqı blok bolsa, ekinshisi CPU kristalınıń ishine kirgizilgen&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.technipages.com/discrete-vs-integrated-graphics|bet=Discrete vs Integrated Graphics|sáne=22 July 2020|jumıs=Technipages}}&lt;/ref&gt;. Diskret grafikalıq kartalar derlik bárqulla PCI Express shinası arqalı xost kompyuterge jalǵanadı, al eski grafikalıq kartalar AGP yamasa PCI di paydalanǵan bolıwı múmkin. Geypara mobil kompyuterler Thunderbolt (PCIe arqalı) járdeminde sırtqı grafikalıq kartanı qollap-quwatlaydı.

=== Format faktorları ===

==== Monitor ====
Monitor - bul ádette stol kompyuteri menen birge qollanılatuǵın yamasa noutbuk penen birge sırtqı displey retinde paydalanılatuǵın óz aldına turǵan displey. Monitor HDMI, DisplayPort, VGA hám basqa da displey kabelleri arqalı xost kompyuterge jalǵanadı.

Eski monitorlar CRT texnologiyasın qollansa, zamanagóy monitorlar kóbinese TFT-LCD, LED, OLED hám basqa da kóplegen texnologiyalardı paydalanatuǵın jalpaq panelli displeyler bolıp tabıladı.

==== Ishki displey ====
Derlik barlıq mobil qurılmalar ishki displeyge iye. Bul ishki displeyler LVDS yamasa eDP sıyaqlı ishki displey interfeysleri arqalı kompyuterge jalǵanadı. Bunday displeylerdiń tiykarǵı artıqmashılıǵı olardıń kóship júriwge qolaylılıǵı bolıp tabıladı.

==== Terminal ====
[[Fayl:Colossal_Cave_Adventure_on_VT100_terminal.jpg|nobaý|VT100 terminalında oynalıp atırǵan Colossal Cave Adventure oyını]]
Zamanagóy pikselge-baǵdarlanǵan displeyler payda bolmastan burın kompyuter terminalları qollanılǵan, olar VDU dep atalatuǵın háriplerge baǵdarlanǵan displey qurılması hám [[Kompyuter klaviaturası|kompyuter klaviaturasınan]] ibarat bolǵan&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.pcmag.com/news/the-forgotten-world-of-dumb-terminals|bet=The Forgotten World of Dumb Terminals|jumıs=PCMag}}&lt;/ref&gt;.

Bul terminallar kóbinese bir túsli bolıp, tek tekst kórsete alatuǵın edi. Ápiwayı grafika ASCII grafika hám qutısha sızıw belgileri járdeminde kórsetiliwi múmkin edi. Teleprinterler usı qurılmalardıń aldınǵıları bolǵan.

==== Proektor ====
[[Fayl:LED_Projector_machine.jpg|nobaý|LED proektor]]
Proektor - bul joqarı quwatlı lampa járdeminde kompyuter súwretin betke proekciyalaytuǵın displey. Bunday displeyler slayd-show prezentaciyaların kórsetiw yamasa kino kórsetiwlerde qollanıladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhope.com/jargon/p/projecto.htm|bet=What is a Projector?|jumıs=Computer Hope}}&lt;/ref&gt;.

=== Texnologiyalar ===
Displey texnologiyaları islew principi, jaqtılandırıw (yamasa onıń joqlıǵı), piksel jaylasıwı hám basqa da belgilerine qarap klassifikaciyalanadı.

; Katod-nur trubkası (KNT)
: KNT ekranları súwretti elektron trubkası járdeminde payda etedi, ol súwretlerdi kórsetiw ushın piksellerdi jaqtılandırıw maqsetinde fosfor qaplanǵan ekranǵa elektronlardı jiberedi.

; Suyıq kristall displeyi (SKD)
: SKD - bul súwretlerdi payda etiw ushın suyıq kristallardı qollanatuǵın displey texnologiyası.

; Juqa plyonkalı tranzistor (JPT)
: JPT SKD menen birge qollanılatuǵın tranzistorlardıń juqa qatlamına tiyisli.

; Jaqtılıq diodlı artqı jaqtılandırıwlı SKD
: Artqı jaqtılandırıw ushın jaqtılıq diodların qollanatuǵın SKD displeyi. Jaqtılıq diodlı artqı jaqtılandırıw qollanılmastan aldın, Suwıq Katodlı Fluorescent (SKF) trubkaları qollanılǵan. Jaqtılıq diodlı displeyler súwret payda etiw ushın jaqtılıq diodlar massivin qollanadı.

; Organikalıq jaqtılıq shıǵarıwshı diod (OJSHD)
: Jaqtılıq diodlı displeyden ayırmashılıǵı, OJSHD displeyi artqı jaqtılandırıwdı qollanbaydı.

; Elektron qaǵaz (e-ink)
: An e-ink (E-sıya) displeyi basılǵan qaǵazǵa uqsas súwret payda etiw ushın kapsulalanǵan pigmentti qollanadı, ádette elektron kitap oqıw qurallarında qollanıladı.

=== Reńli shıǵarıw ===

==== Monoxromlı displey ====
Monoxromlı displey - bul reńli monitorlar keń tarqalmastan aldın, 1960-jıllardan 1980-jıllarǵa shekem [[Esaplaw texnikası|esaplaw texnikasınıń]] dáslepki dáwirinde keń tarqalǵan KNT túri&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.elprocus.com/cathode-ray-tube/|title=Understanding of Cathode Ray Tube – CRT|date=2013-10-26|work=ElProCus – Electronic Projects for Engineering Students|access-date=2018-09-15|language=en-US}}&lt;/ref&gt;.

Olar ele de kompyuterlestirilgen kassalıq esapqa alıw sistemalarında keń qollanıladı. Jasıl ekran jasıl «P1» fosfor ekranın qollanatuǵın monoxromlı monitordıń keń tarqalǵan atı bolǵan.

==== Reńli displey ====
Reńli monitorlar, geyde RGB monitorları dep atalatuǵın, bir signaldı qabıl etetuǵın monoxromlı displeyden ayırmashılıǵı, úsh bólek signaldı (qızıl, jasıl hám kók) qabıl etedi. Túsli monitorlar RGB reń modelin aktivleskende qızıl, jasıl hám kók bolıp kórinetuǵın úsh túrli fosfordı qollanıw arqalı ámelge asıradı. Fosforlardı bir-birine jaqın jaylastırıp hám olardı hár túrli intensivlikte aktivlestirip, túsli monitorlar sheksiz sanda reńlerdi jaratıwı múmkin. Biraq, ámelde hár qanday monitor kórsete alatuǵın haqıyqıy reńler sanı video adapter tárepinen basqarıladı&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.techwalla.com/articles/types-of-video-adapters|title=Types of Video Adapters {{!}} Techwalla.com|work=Techwalla|access-date=2018-09-15|language=en}}&lt;/ref&gt;.

== Esitiw ==
[[Fayl:CREATIVE_GIGAWORKS_T40_ii_AUX_input.jpg|nobaý|Smartfonǵa jalǵanǵan dinamik]]
Dinamik - bul drayver dep atalatuǵın terbelmeli túrlendirgish arqalı ses shıǵaratuǵın shıǵarıw qurılması. Oǵan sáykes keletuǵın kirgiziw qurılması - mikrofon.

Dinamikler kompyuterdiń ses kartasına hár túrli interfeysler arqalı qosıladı, mısalı, analog audio ushın telefon konnektorı yamasa cifrlı audio ushın SPDIF. Dinamikler kabeller arqalı jalǵanıwı múmkin bolsa da, sımsız dinamikler Bluetooth sıyaqlı radio texnologiyası arqalı qabıllawshı qurılmaǵa jalǵanadı.

Dinamikler kóbinese jup bolıp qollanıladı, bul dinamik sistemasına poziciyalıq audio shıǵarıwǵa múmkinshilik beredi. Birden kóp jup qollanılǵanda, bul qorshaǵan ses dep ataladı.

Ayırım kompyuter modelleri ishki dinamikke iye boladı, bul kólemi esabınan audio sapasın qurban etiwi múmkin. Mısalı, smartfonnıń ishki dinamigi paydalanıwshılarǵa sırtqı dinamik jalǵamastan media tıńlawǵa múmkinshilik beredi.

=== Interfeys ===
[[Fayl:Creative_SoundBlaster_Audigy_2_(SB0400)-4.jpg|solğa|nobaý|3.5 mm analog shıǵarıwların kórsetetuǵın PCI ses kartasınıń artı]]
Esitiw shıǵarıw qurılması menen kompyuter arasındaǵı interfeys - ses kartası. Ses kartaları kompyuterdiń ana platasına kirgizilgen bolıwı, keńeytiw kartası retinde ornatılıwı yamasa stol blogı túrinde bolıwı múmkin&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.soundguys.com/what-is-a-sound-card-26851/|bet=What is a sound card? Everything you need to know|sáne=10 February 2023|jumıs=SoundGuys}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.lifewire.com/what-is-a-sound-card-2618160|bet=What Is a Sound Card &amp; What Does It Do?|jumıs=Lifewire}}&lt;/ref&gt;.

Ses kartası analog yamasa cifrlı shıǵarıw usınıwı múmkin. Sońǵı jaǵdayda, shıǵarıw kóbinese SPDIF arqalı elektr signalı yamasa TOSLINK dep atalatuǵın optikalıq interfeys túrinde jiberiledi. Cifrlı shıǵarıwlar sońınan AV qabıllaǵısh tárepinen dekodlanadı.

Sımsız audio jaǵdayında, kompyuter tek radio signalın jiberedi, al dekodlaw hám shıǵarıw juwapkershiligi dinamikke ótedi.

=== Form-faktorlar ===

==== Kompyuter dinamikleri ====
[[Fayl:Creative_T4_Wireless_2.1_Speakers.jpg|nobaý|Stol ortalıǵında qollanılatuǵın bir jup kompyuter dinamigi hám sabvufer]]
Dinamikler hár qanday maqsette qollanıla alsa da, kompyuter qollanıwı ushın arnawlı islengen kompyuter dinamikleri bar. Bul dinamikler stolda turıw ushın dizayn islengen, sonlıqtan olar ádettegi dinamikler sıyaqlı úlken bola almaydı&lt;ref name=&quot;cnet&quot;&gt;{{Web deregi|url=https://www.cnet.com/tech/home-entertainment/desktop-and-hi-fi-speakers-whats-the-difference/|bet=Desktop and hi-fi speakers, what's the difference?|jumıs=CNET}}&lt;/ref&gt;.

Kompyuter dinamikleri USB arqalı quwatlanıwı múmkin hám kóbinese 3.5mm telefon konnektorı arqalı jalǵanadı.

==== JK dinamigi ====
JK dinamigi - bul IBM JK sáykes kompyuterlerge ornatılǵan ápiwayı dawıs kúsheytkish. Ses kartası menen qollanılatuǵın dinamikten ayırmashılıǵı, JK dinamigi tek kvadrat tolqınlardı payda etiw ushın arnalǵan, mısalı, signal beriw sıyaqlı dawıslar shıǵarıw ushın.

Zamanagóy kompyuterler JK dinamigi retinde pezoelektrlik zummer yamasa kishi dinamikti qollanadı.

JK dinamikleri qosılıwda ózin-ózi tekseriw waqtında kompyuterdiń júkleniw processindegi qátelerdi anıqlaw ushın qollanıladı, bunda video shıǵarıw qurılmasınıń bar bolıwı hám islewi talap etilmeydi.

==== Studiyalıq monitor ====
[[Fayl:Andrew_Pilling's_2011_Recording_Equipment.jpg|nobaý|Eki [[Kompyuter monitorı|monitor]] dinamigi menen jazıw qurılması]]
Studiyalıq monitor - bul studiya ortalıǵında qollanılatuǵın dinamik. Bul dinamikler anıqlıq ushın optimallastırılǵan&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://bpmskills.com/producer/studio-monitors/what-is-a-studio-monitor/|bet=What Is a Studio Monitor and What Are They Used For|jumıs=Bpm Skills}}&lt;/ref&gt;. Monitor tegis (sızıqlı) jiyilik juwabın beredi, bul belgili bir jiyiliklerdi kúsheytpeydi yamasa hálsizletpeydi.

==== Naushnikler ====
Naushnikler, minigarnituralar hám qulaq ishine salınatuǵın qurılmalar - bul paydalanıwshınıń basına yamasa qulaǵına tiykarlanǵan dinamiktiń bir túri.

Dinamikten ayırmashılıǵı, naushnikler jaqın jerdegi adamlarǵa esitiliwi ushın arnalmaǵan, bul olardı jámiyetlik jerlerde, keńsede yamasa basqa tınısh ortalıqlarda qollanıwǵa qolaylı etedi.

Shawqımdı bastırıwshı naushnikler átirapdaǵı shawqımdı azaytıw múmkinshilikleri menen islengen, olar belsendi shawqımdı bastırıw texnologiyasın qollanıwı múmkin.

=== Texnologiya ===
Dinamikler bir neshe komponentlerden quralǵan qaplama ishinde jaylasqan, mısalı bir neshe drayverler, aktiv kúsheytkishler, krosoverler hám basqa da elektronika. Adam esitiwiniń tolıq jiyilik diapazonın qayta islep shıǵarıw ushın bir neshe drayverler qollanıladı, tviterler joqarı tonlardı, al vuferler tómen tonlardı shıǵaradı. Tolıq diapazonlı dinamikler ilajı bolǵanınsha kóbirek jiyilik juwabın shıǵarıw ushın tek bir drayverdi qollanadı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://audiocurious.com/what-is-a-full-range-speaker/|bet=Guide on what is a Full Range Speaker? Should I Go For it?|jumıs=Audio Curious}}&lt;/ref&gt;.

Hi-Fi dinamikler joqarı sapalı ses shıǵarıwǵa urınsa da, kompyuter dinamikleri ólsheminiń sheklengenligi hám arzan bolıwı sebepli bul táreplerde jeńillik bolıwı múmkin, sonıń nátiyjesinde keyingiler kóbinese tolıq diapazonlı dinamiklerdi qollanadı.

== Seziw arqalı qabıllaw ==

=== Brayl displeyi ===
{{Multiple image
|image1=Brno, Universal Learning Design, Braille laptop 2 - detail (2).JPG|
|caption1=Jańartılatuǵın brayl displeyiniń jaqınnan kórinisi
|image2=Plage-braille.jpg
|caption2=Qollanılıp atırǵan brayl displeyi
|total_width=380px
}}
Jańartılatuǵın brayl displeyi betindegi tesiklerden kóterilgen iyneler arqalı brayl háriplerin shıǵaradı. Bul ádette kóriw qábileti sheklengen adamlar tárepinen ekran oqıwshınıń ornına qollanıladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.afb.org/node/16207/refreshable-braille-displays|bet=Refreshable Braille Displays|jumıs=American Foundation for the Blind}}&lt;/ref&gt;.

=== Gaptikalıq texnologiya ===
Gaptikalıq texnologiya tiyisiw sezimin payda etiw ushın vibraciya hám basqa da qozǵalıslardı qollanıwdı óz ishine aladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.rfwireless-world.com/Terminology/haptic-technology-basics.html|bet=Haptic technology basics {{!}} How haptic technology Works}}&lt;/ref&gt;. Gaptikalıq texnologiya 1990-jıllardıń aqırında oyın basqarıwshılarında qollanıw ushın engizilgen, paydalanıwshı video oyın oynap atırǵanda seziw arqalı keri baylanıs beriw ushın xızmet etken. Gaptikalıq keri baylanıs avtomobil tarawında, ushıw simulyatorları sistemalarında hám miy-kompyuter interfeyslerinde qosımsha qollanıwlarǵa iye boldı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.ultraleap.com/company/news/blog/what-is-haptic-feedback/|bet=What is Haptic Feedback?|jumıs=Ultraleap}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.aratronics.com/hapticfeedbackandbci|bet=Haptic Feedback and BCI|jumıs=ARAtronics}}&lt;/ref&gt;.

Mobil qurılmalarda, [[Apple Inc.|Apple]] gaptikalıq texnologiyanı hár túrli qurılmalarǵa qostı, onı 3D Touch hám Force Touch dep atap bazarǵa shıǵardı. Bul formada, bir qansha qurılmalar sensorlı ekranǵa túsirilgen kúshti seze aladı, al MacBook kompyuterleri sensorlı tachpadta kúshtiń eki dárejesin seze aladı, bul gaptikalıq sezimdi payda etedi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.apple.com/newsroom/2015/09/09Apple-Introduces-iPhone-6s-iPhone-6s-Plus/|bet=Apple Introduces iPhone 6s &amp; iPhone 6s Plus|jumıs=Apple Newsroom}}&lt;/ref&gt;.

== Basıp shıǵarıw qurılmaları ==

=== Printer ===
Printer - bul maǵlıwmatlardı fizikalıq zatqa, ádette [[qaǵaz]] betine shıǵaratuǵın qurılma. Printerler xost kompyuterden alınǵan súwretti sıya járdeminde usı ortalıqqa kóshirip basıp shıǵarıw arqalı isleydi.

Dáslepki printerler tek tekstti basıp shıǵara alatuǵın edi, biraq keyingi rawajlanıwlar grafikanı da basıp shıǵarıwǵa múmkinshilik berdi. Zamanagóy printerler maǵlıwmatlardı hár túrli formatlarda, máselen, vektor grafikası, súwret, bet sıpatlaw tilinde jazılǵan programma yaki háripler qatarı túrinde qabıl ete aladı.

Bir neshe túrdegi printerler bar:

; Sıyalı printerler
: Sıyalı printer basıp shıǵarıw mexanizmindegi bir neshe sańılawlar arqalı basıp shıǵarıw ortalıǵına mayda tamshılardı engizedi.
; Lazerli printerler
: Lazerli printer toner barabanın zaryadlaw ushın lazer nurın qollanadı, bul arqalı tonerdiń ortalıqqa jabısatuǵın noqatların belgileydi.
; Termo printerler
: Sıyanı ashıw ushın termosezgir qaǵaz oramın qızdıratuǵın printer. Kóbinese dúkanlarda cheklerdi basıp shıǵarıw ushın qollanıladı.
; Matricalı printer
: Sıyanı lentadan ortalıqqa kóshiriw ushın soqqı usılın qollanatuǵın [[Printеr|printer]].

=== Plotter ===
Plotter - bul vektor grafikasın basıp shıǵarıw ushın qollanılatuǵın printer túri. Basıp shıǵarıw ortalıǵına piksellerdi salıw ornına, plotter sızıqlardı sızadı, bul qálem yaki ruchka sıyaqlı jazıw quralı menen ámelge asırılıwı múmkin&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.techtarget.com/whatis/definition/plotter|bet=What is plotter? - Definition from WhatIs.com|jumıs=TechTarget}}&lt;/ref&gt;.

=== Teleprinter ===
Teleprinter yaki teletayp (TTY) - bul xabarlardı jiberiw hám qabıllaw ushın arnalǵan printer túri. Maǵlıwmatlardı vizual kórsetiw ushın displeyler qollanılmastan burın, dáslepki kompyuterlerde sistema konsoline kiriw ushın tek teleprinter bolǵan. Operator klaviaturaǵa buyrıqlardı kirgizgende, teleprinter nátiyjelerdi qaǵaz betine shıǵaratuǵın edi. Aqıbetinde teleprinterdiń ornın printer emes, al displeyi bar kompyuter terminalı iyeledi.

== Displeysiz jumıs ==
{{Multiple image
|image1=X11 ssh tunnelling.png
|caption1=SSH programmalıq támiynatı shıǵarıw qurılması jalǵanbaǵan displeysiz kompyuterde aralıqtan programmalardı iske qosıw ushın qollanılıwı múmkin.
|image2=Rackmount Console (1).jpg
|caption2=KVM kommutatorına jalǵanǵan stoykalı konsol bir neshe kompyuterdi almasıp turatuǵın displey
|total_width=400
}}

Kompyuter shıǵarıw qurılmasısız da isley aladı, bul ádette serverlerde qollanıladı, onda tiykarǵı baylanıs maǵlıwmat tarmaǵı arqalı ámelge asırıladı. Operaciyalıq jaǵdaydı anıqlaw hám aralıqtan basqarıw ornınan tómengi dárejeli konfiguraciyanı lokal displey qurılmasısız basqarıw ushın bir qatar protokollar bar, olar seriyalı portlar yamasa LAN kabelleri arqalı jumıs isleydi. Eger server video shıǵarıw menen konfiguraciyalanǵan bolsa, server normal jumıs islep atırǵan waqıtta texnikalıq xızmet kórsetiw yamasa administraciyalaw maqsetlerinde waqıtsha displey qurılmasın jalǵaw múmkin; geyde bir neshe server KVM kommutatorı yamasa onıń balaması arqalı bir displey qurılmasına multiplekslenedi.

Aralıqtaǵı sistemalardı paydalanıwdıń ayırım usılları:

; Aralıqtan kiriw
: Kompyuterdiń konsoline telnet yamasa SSH sıyaqlı protokollar arqalı Internet sıyaqlı tarmaq baylanısı arqalı kiriwge boladı.
; Aralıqtan basqarılatuǵın jumıs stolı
: Monitorsız da aralıqtan kiriw arqalı [[Grafikalıq paydalanıwshı interfeysi|grafikalıq paydalanıwshı interfeysine]] kiriwge múmkinshilik beredi.
; KVM kommutatorı
: Bir neshe kompyuter bir displey qurılmasına jalǵanadı, olardıń arasında almasıp turatuǵın boladı.
; Seriyalı port
: Qurılmanıń konsoline kiriw ushın seriyalı konsol jalǵanadı.

== Derekler ==
{{Derekler}}
[[Kategoriya:Kompyuter arxitekturası]]
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>34f1gzbkc0zdjfc8nec7gffpdvb6u2k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Úlgi:Commons-inline</title>
    <ns>10</ns>
    <id>25715</id>
    <revision>
      <id>125671</id>
      <timestamp>2025-07-11T10:58:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «{{#if:{{{list|}}} |* [[Fayl:Commons-logo.svg|12px|link=|alt=]] [[Wikiqoyma]]: '''{{{list}}}''' |{{#ifeq:{{{bullet|}}}|none | | * }}[[Fayl:Commons-logo.svg|12px|link=|alt=]] [[Wikiqoyma]]da {{{links|[[commons:{{{1|Special:Search/{{PAGENAME}}}}}|{{{2|{{{1|{{PAGENAME}}}}}}}}]]}}} menen baylanıslı mediafayllar bar }}&lt;noinclude&gt; {{hújjet}} &lt;/noinclude&gt;»</comment>
      <origin>125671</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="352" sha1="50lqj9w6r869cyqyezajqdy8m43g0fx" xml:space="preserve">{{#if:{{{list|}}}
|* [[Fayl:Commons-logo.svg|12px|link=|alt=]] [[Wikiqoyma]]:
'''{{{list}}}'''
|{{#ifeq:{{{bullet|}}}|none | |
* }}[[Fayl:Commons-logo.svg|12px|link=|alt=]] [[Wikiqoyma]]da {{{links|[[commons:{{{1|Special:Search/{{PAGENAME}}}}}|{{{2|{{{1|{{PAGENAME}}}}}}}}]]}}} menen baylanıslı mediafayllar bar
}}&lt;noinclude&gt;
{{hújjet}}
&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>50lqj9w6r869cyqyezajqdy8m43g0fx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Úlgi:Commons-inline/doc</title>
    <ns>10</ns>
    <id>25716</id>
    <revision>
      <id>125673</id>
      <timestamp>2025-07-11T10:59:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «&lt;noinclude&gt;{{docpage}}&lt;/noinclude&gt;  &lt;includeonly&gt; [[Kategoriya:Wikimedia joybarlarınıń úlgileri]] &lt;/includeonly&gt;»</comment>
      <origin>125673</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="116" sha1="gy63mbmiq4oxk7oi48bb577z9pvwzzq" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;{{docpage}}&lt;/noinclude&gt;

&lt;includeonly&gt;
[[Kategoriya:Wikimedia joybarlarınıń úlgileri]]
&lt;/includeonly&gt;</text>
      <sha1>gy63mbmiq4oxk7oi48bb577z9pvwzzq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kategoriya:Kompyuter arxitekturası</title>
    <ns>14</ns>
    <id>25717</id>
    <revision>
      <id>125674</id>
      <timestamp>2025-07-11T11:00:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <comment>Bos bet jarattı</comment>
      <origin>125674</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="0" sha1="phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1" />
      <sha1>phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125700</id>
      <parentid>125674</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T11:51:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <minor />
      <origin>125700</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="71" sha1="p9qtzde2hjjbzkua0cuydlnpn0atdr8" xml:space="preserve">{{main|Kompyuter arxitekturası}}

[[Kategoriya:Kompyuter|Arxitektura]]</text>
      <sha1>p9qtzde2hjjbzkua0cuydlnpn0atdr8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kirgiziw qurılması</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25718</id>
    <revision>
      <id>125675</id>
      <timestamp>2025-07-11T11:00:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <comment>«[[:en:Special:Redirect/revision/1295533587|Input device]]» betinen awdarılıp jaratıldı</comment>
      <origin>125675</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13418" sha1="lm8w16ezgffim71luc5ypgnjbs07l0z" xml:space="preserve">[[Fayl:Typing_example.ogv|nobaý|Keń tarqalǵan kompyuter kirgiziw qurılması - klaviatura. Paydalanıwshı klavishti basqanda, ol kompyuterge informaciya jiberedi.]]
[[Esaplaw texnikası|Esaplaw texnikasında]] '''kirgiziw qurılması''' — bul [[kompyuter]] yaki informaciyalıq qurılma sıyaqlı informaciyanı qayta islew sistemasına [[maǵlıwmat]] hám basqarıw signalların beriw ushın qollanılatuǵın úskene. Kirgiziw qurılmalarına mısallar: [[Kompyuter klaviaturası|klaviaturalar]], [[Kompyuter tıshqanshası|kompyuter tıshqanshaları]], skanerler, kameralar, djoystikler hám mikrofonlar.

Kirgiziw qurılmaları tómendegiler tiykarında kategoriyalarǵa bóliniwi múmkin:

* shıǵarıw modallıǵı (mısalı, mexanikalıq qozǵalıs, audio, vizual hám t.b.)
* shıǵarıwdıń diskret (mısalı, klavish basıw) yaki úziliksiz (mısalı, tıshqanshanıń poziciyası, geypara cifrlı diskret muǵdarǵa aylandırılǵan bolsa da, úziliksiz dep esaplanatuǵın dárejede tez) ekenligi
* qatnasqan erkinlik dárejeleri sanı (mısalı, eki ólshemli dástúriy tıshqanshalar yaki CAD qosımshaları ushın jobalanǵan úsh ólshemli navigatorlar)

== Klaviatura ==
Klaviatura - bul túymeler matricası túrinde kórsetilgen adam interfeys qurılması. Hár bir túyme, yaki klavish, kompyuterge álipbe-sanlı belgini kirgiziw ushın yaki kompyuterdiń belgili bir funkciyasın shaqırıw ushın qollanılıwı múmkin. Ol kópshilik paydalanıwshılar ushın tiykarǵı tekst kirgiziw interfeysi bolıp xızmet etedi.

=== Túrleri ===
Klaviaturalar qollanıw jaǵdayına baylanıslı kóp túrli formalarda boladı. Standart klaviaturalar ólshemi hám klavishler sanı boyınsha, sonday-aq qollanılǵan túyme túri boyınsha kategoriyalarǵa bóliniwi múmkin. Basqa klaviaturalar sanlı klaviatura yaki morze apparatı sıyaqlı arnawlı qollanıwlarǵa arnalǵan.

Stol klaviaturaları ádette úlken boladı, kóbinese klavishlerdiń tolıq júriw aralıǵına iye hám multimedia klavishleri hám sanlı klaviatura sıyaqlı qosımsha funkciyalarǵa iye. Noutbuk hám planshetlerdegi klaviaturalar ádette juqa bolıw ushın qolaylılıqtan sheginiwge májbúr.

Zamanagóy klaviaturalarda hár túrli túyme texnologiyaları qollanıladı, mısalı mexanikalıq túymeler (prujinalardı paydalanadı), qayshı túymeler (ádette noutbuk klaviaturasında ushırasadı) yaki membrana.

Basqa klaviaturalarda fizikalıq klavishler bolmaydı, mısalı virtual klaviatura yaki proekciyalı klaviatura.

; Ergonomikalıq klaviatura
: Ergonomika hám qolaylılıqqa tiykarǵı itibar qaratılǵan dizaynǵa iye klaviatura.
; Akkordlı klaviatura
: Bir neshe klavishti birge basıw arqalı qollanılatuǵın klaviatura.
; Bas barmaq klaviaturası
: PDA qurılmaları hám [[Mobil telefon|mobil telefonlarda]] ushırasatuǵın miniatyura klaviatura.
; Morze apparatı
: Taxtasız akkordlı klaviatura.
; Sanlı klaviatura
: Geypara klaviaturalarda bar bolsa da (ádette oń tárepte jaylasqan), sanlı klaviaturalar ǵárezsiz qurılmalar retinde de tabılıwı múmkin.
&lt;gallery class=&quot;center&quot;&gt;
Fayl:Dell_KB522_keyboard_with_Russian_layout.JPG|[[Kompyuter klaviaturası|Klaviatura]]
Fayl:Kinesis-Contoured_Keyboard_Classic-2.jpg|Ergonomikalıq klaviatura
Fayl:Xerox_Alto_keyset.jpg|Akkordlı klaviatura
Fayl:HTC_Apache.jpg|Bas barmaq klaviaturası
Fayl:Septambic_key_numbering.jpg|Morze apparatı
Fayl:Numpad.JPG|Sanlı klaviatura
&lt;/gallery&gt;

== Kórsetkish qurılma ==
[[Fayl:Logitech_Mouse.JPG|nobaý|Kompyuter tıshqanshası]]
'''Kórsetkish qurılma''' [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshıǵa]] kompyuterge keńislik maǵlıwmatların kirgiziwge múmkinshilik beredi. Ol ádette [[Grafikalıq paydalanıwshı interfeysi|grafikalıq paydalanıwshı interfeysinde]] (GUI) kompyuter ekranındaǵı nárselerdi tańlawdıń ápiwayı hám intuitiv usılı retinde qollanıladı, ya tıshqansha kórsetkishin jıljıtıw arqalı, ya bolmasa sensorlı ekran jaǵdayında ekrandaǵı nárseni fizikalıq túrde tiyiw arqalı. Keń tarqalǵan kórsetkish qurılmalarǵa tıshqanshalar, tachpadlar hám sensorlı ekranlar kiredi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhope.com/jargon/p/poindevi.htm|bet=What is a Pointing Device?|jumıs=Computer Hope}}&lt;/ref&gt;.

Tıshqanshalar bette jıljıwın anıqlaw arqalı isleytuǵın bolsa, analog qurılmalar, mısalı [[Kompyuter tıshqanshası|3D tıshqanshalar]], djoystikler yamasa kórsetkish tayaqshaları ózleriniń awıtqıw múyeshin xabarlaw arqalı isleydi.

=== Túrleri ===
Kórsetkish qurılmalardı tómendegishe klassifikaciyalawǵa boladı:

* Kirgiziwdiń tuwrı yamasa janapay ekenligi. Tuwrı kirgiziwde, kirgiziw keńisligi kórsetiw keńisligi menen sáykes keledi, yaǵnıy kórsetiw vizual keri baylanıs yamasa kórsetkish payda bolatuǵın keńislikte ámelge asırıladı. Sensorlı ekranlar hám jaqtılı qálemler tuwrı kirgiziwdi qamtıydı. Janapay kirgiziwge tıshqansha hám trekbol mısal bola aladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://codedocs.org/what-is/input-device|bet=Input device|jumıs=CodeDocs}}&lt;/ref&gt;.
* Poziciyalıq maǵlıwmattıń absolyut (mısalı, sensorlı ekranda) yamasa salıstırmalı (mısalı, kóterilip, qayta ornalastırılıwı múmkin bolǵan tıshqanshada) ekenligi.

Tuwrı kirgiziw derlik sózsiz absolyut boladı, biraq janapay kirgiziw absolyut ta, salıstırmalı da bolıwı múmkin. Mısalı, ishine ekran ornatılmaǵan cifrlı grafikalıq planshetler janapay kirgiziwdi qamtıydı hám absolyut poziciyalardı sezedi hám kóbinese absolyut kirgiziw rejiminde jumıs isleydi, biraq olar sonday-aq tachpad sıyaqlı salıstırmalı kirgiziw rejimin imitaciya etiw ushın ornatılıwı múmkin, bunda stilus yamasa puk kóterilip, qayta ornalastırılıwı múmkin. Ishine LCD ekran ornatılǵan planshetler, sonday-aq grafikalıq planshet-monitorlar dep te ataladı, cifrlı grafikalıq planshetlerdiń keńeytilgen túri bolıp tabıladı. Olar paydalanıwshılarǵa qollanıw barısında real waqıt rejimindegi poziciyalardı ekran arqalı kóriwge múmkinshilik beredi.

; [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]]
: Bet boylap jıljıtılatuǵın qolda uslap turatuǵın kórsetkish qurılma.
; tachpad yamasa trekpad
: Beti boylap barmaq jıljıtıw arqalı basqarılatuǵın tegis bet.
; sensorlı ekran
: [[Kompyuter monitorı|Kompyuter ekranınıń]] ústine ornatılǵan qatlam, barmaq yamasa stilus penen fizikalıq tiyiw arqalı qollanıladı.
; trekbol
: Tıshqanshaǵa uqsas, trekboldıń oyıqta uslap turılǵan sharı bar. Tıshqanshanı jıljıtıwdıń ornına, paydalanıwshı shardı barmaǵı menen aylandıradı.
; grafikalıq planshet, cifrlawshı yamasa sızıw plansheti
: Stilus qollanılatuǵın tegis bet, kóbinese súwretler sızıw yamasa qol qoyıwlardı jazıp alıw ushın qollanıladı.
&lt;gallery class=&quot;center&quot;&gt;
Fayl:2017_Mysz_komputerowa_Logitech_MX_Master.jpg|[[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]]
Fayl:Digitalizador_de_tablero.jpg|Cifrlastırıwshı tıshqansha
Fayl:Tablet_gerber.jpg|Summagraphics óndiriwshisiniń úlken formatlı grafikalıq plansheti (Gerber kompaniyası ushın OEM túrinde shıǵarılǵan): Puktıń sırtqı mıs oramı anıq kórinip tur. Cifrlawshı tıshqanshanıń úlkeytiwshi áynek penen qollanılıwına itibar beriń.
Fayl:ThinkPad_X1_Carbon_gen5_(34313523394).jpg|tachpad (yamasa trekpad)
Fayl:Mouse_pointing_stick.jpeg|kórsetkish tayaqsha
Fayl:Apple_iPad_Event03.jpg|sensorlı ekran
Fayl:Wireless-trackman-mouse.jpg|trekbol
Fayl:Wacom_Bamboo_Capture_tablet_and_pen.jpg|grafikalıq planshet
&lt;/gallery&gt;

== Sensorlar ==
[[Fayl:Mobile_Device_Sensors.png|nobaý|Mobil qurılmada qollanılatuǵın MEMS sensorları (hám basqa da qurılmalar)]]
Sensor - bul fizikalıq qásiyetlerge tiykarlanıp maǵlıwmat islep shıǵaratuǵın kirgiziw qurılması&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://electronicguidebook.com/are-sensors-input-or-output-devices/|bet=Are sensors input or output devices?|sáne=16 May 2020|jumıs=Electronic Guidebook}}&lt;/ref&gt;.

Sensorlar kóbinese mobil qurılmalarda olardıń fizikalıq baǵdarın hám tezleniwin anıqlaw ushın qollanıladı, biraq stol kompyuterlerinde de sistemanıń temperaturasın baqlaw ushın qollanılatuǵın termometr túrinde ushırasıwı múmkin.

=== Túrleri ===

; Akselerometr
: Tezleniwdi anıqlaydı.
; Giroskop
: Keńisliktegi baǵdardı anıqlaydı.
; Magnitometr
: Kompasqa uqsas, magnitometr magnit baǵıtın sezedi.
; Jaqınlıq sensorı
: Obekttiń jaqın jaylasqanın anıqlaydı.
; Barometr
: Atmosfera basımın ólsheydi. Teńiz dárejesinen biyikligin anıqlaw ushın qollanılıwı múmkin.
; Ultrases transdyuseri
: Ultrases járdeminde obektlerdiń qozǵalısın hám aralıǵın anıqlaydı.
; LIDAR
: Lazer járdeminde obektlerdiń aralıǵın anıqlaydı.
; Termometr
: [[Temperatura|Temperaturanı]] ólsheydi. Ádette termistor yamasa termopara qollanıladı.
&lt;gallery&gt;
Fayl:BlackBerry_Leap-sensores_array_infrared_proximity-dark_PNr°0724.jpg|[[Smartfon|Smartfonda]] qollanılatuǵın infraqızıl jaqınlıq sensorı, onı paydalanıwshınıń qulaǵına jaqınlastırǵanda ekrandı óshirip qoyadı.
&lt;/gallery&gt;Ayırım sensorlar MEMS texnologiyası menen islenip, mikroskopiyalıq ólshemde bolıwı múmkin.

== Joqarı erkinlik dárejeli kirgiziw qurılmaları ==
[[Fayl:Oculus-Rift-Touch-Controllers-Pair.jpg|nobaý|Oculus Rift virtual reallıq sisteması menen paydalanıw ushın basqarıwshılar]]
Ayırım qurılmalar kóp úziliksiz erkinlik dárejesin kirgiziw imkaniyatın beredi. Bular baǵdarlawshı qurılmalar retinde qollanılıwı múmkin, biraq ádette keńisliktegi belgili bir orınǵa baǵdarlaw menen baylanıslı bolmaǵan usıllarda qollanıladı, mısalı 3D qollanbalarda kamera múyeshin basqarıw ushın. Bunday qurılmalar ádette virtual reallıq sistemalarında (CAVE) qollanıladı, onda altı erkinlik dárejesin dizimge alatuǵın kirgiziw talap etiledi.

== Kompozit qurılmalar ==
Túymeler hám djoystikler sıyaqlı kirgiziw qurılmaları bir fizikalıq qurılmada biriktirilip, kompozit qurılma dep qaralıwı múmkin. Kóplegen oyın qurılmaları usınday basqarıwshılarǵa iye. Texnikalıq jaqtan tıshqanshalar da kompozit qurılmalar bolıp esaplanadı, sebebi olar hám qozǵalıstı qadaǵalaydı, hám shertiw ushın túymelerge iye, biraq kompozit qurılmalar ádette ekiden artıq hár túrli kirgiziw túrine iye dep esaplanadı.

=== Mısallar ===

; Djoystik
: Turaqlı tiykarda aylanatuǵın tayaqshadan ibarat.
; Geympad yamasa djoypad
: Zamanagóy video oyınların oynaw ushın jiyi qollanılatuǵın qol qurılması.
; Paddl
: Paddl dial hám túymeden ibarat oyın basqarıwshısı yamasa Griffin PowerMate&lt;ref&gt;{{Cite news|date=6 November 2002}}&lt;/ref&gt; yaki Microsoft Surface Dial sıyaqlı kirgiziw qurılması bolıwı múmkin&lt;ref&gt;{{Cite news|date=12 April 2017}}&lt;/ref&gt;.
; Jarıs ruli
: Jarıs video oyınların oynaw ushın qollanılatuǵın imitaciyalıq rul.
; Wii Remote
: Nintendo Wii video oyın konsolı menen qollanılatuǵın, akselerometr hám baǵdarlaw múmkinshiliklerin biriktirgen aralıqtan basqarıw pulti.
&lt;gallery class=&quot;center&quot;&gt;
Fayl:3D_mittalaitteen_ohjain.jpg|Djoystik basqarıwshısı
Fayl:Logitech_Rumblepad_F510,_2.jpg|Geympad (yamasa djoypad)
Fayl:Atari_driving_controller.JPG|Paddl (oyın basqarıwshısı) 
Fayl:Jog_Dial_on_Sony_BVE-600_UMatic_edit_controller_(cropped).jpg|Djog dial/shattl (yamasa uslaǵısh)
Fayl:Wii_Remote_Image.jpg|Wii Remote
&lt;/gallery&gt;

== Video kirgiziw qurılmaları ==
[[Fayl:Xbox-360-Kinect-Standalone.png|nobaý|Microsoft Kinect sensorı, adam qozǵalısın vizual anıqlaw arqalı isleydi]]
Video kirgiziw qurılmaları sırttan alınǵan súwretlerdi yamasa videonı kompyuterge cifrlı túrde kirgiziw ushın qollanıladı. Informaciya paydalanıwshınıń talabına baylanıslı hár túrli formatlarda saqlanıwı múmkin.

Kóplegen video kirgiziw qurılmaları kamera sensorın qollanadı.

=== Túrleri ===

* Cifrlı kamera
* Cifrlı videokamera
* Portativ media oynatqısh
* Veb-kamera
* Microsoft Kinect Sensorı
* Súwret skaneri
* Barmaq izi skaneri
* Shtrix-kod oqıwshı
* 3D skaner
* Lazerli aralıqtan ólshegish
* Kóz názerin qadaǵalawshı

== Diktofon ==
Dawıs kirgiziw qurılmaları sesti jazıp alıw ushın qollanıladı. Ayırım jaǵdaylarda, ses shıǵarıw qurılması shıǵarılǵan sesti jazıp alıw ushın kirgiziw qurılması retinde qollanılıwı múmkin. Audio kirgiziw qurılmaları paydalanıwshıǵa audio informaciyanı kompyuterge qayta islew, jazıw yamasa buyrıqlardı orınlaw ushın jiberiwge múmkinshilik beredi. Mikrofon sıyaqlı qurılmalar paydalanıwshılarǵa dawıs xabarın jazıw yamasa programmalıq támiynattı basqarıw ushın kompyuter menen sóylesiwge múmkinshilik beredi. Jazıwdan tısqarı, audio kirgiziw qurılmaları sóylewdi tanıw programmalıq támiynatı menen de qollanıladı.

=== Túrleri ===

* Mikrofonlar
* MIDI klaviaturası yamasa basqa cifrlı muzıkalıq ásbap

== Tesikli qaǵaz ==
Perfokartalar hám perfolentalar XX ásirde jiyi qollanılǵan. Tesik birdi, onıń joqlıǵı noldi bildirgen. Perfokartanı yamasa lentanı kirgiziw ushın mexanikalıq yamasa optikalıq oqıwshı qollanılǵan.

== Derekler ==

[[Kategoriya:Kompyuter arxitekturası]]
[[Kategoriya:Pages with unreviewed translations]]</text>
      <sha1>lm8w16ezgffim71luc5ypgnjbs07l0z</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125676</id>
      <parentid>125675</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T11:02:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <origin>125676</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13403" sha1="l0ganwoayhsvzw0uqbd83zy30e1kvbq" xml:space="preserve">[[Fayl:Typing_example.ogv|nobaý|Keń tarqalǵan kompyuter kirgiziw qurılması - klaviatura. Paydalanıwshı klavishti basqanda, ol kompyuterge informaciya jiberedi.]]
[[Esaplaw texnikası|Esaplaw texnikasında]] '''kirgiziw qurılması''' — bul [[kompyuter]] yaki informaciyalıq qurılma sıyaqlı informaciyanı qayta islew sistemasına [[maǵlıwmat]] hám basqarıw signalların beriw ushın qollanılatuǵın úskene. Kirgiziw qurılmalarına mısallar: [[Kompyuter klaviaturası|klaviaturalar]], [[Kompyuter tıshqanshası|kompyuter tıshqanshaları]], skanerler, kameralar, djoystikler hám mikrofonlar.

Kirgiziw qurılmaları tómendegiler tiykarında kategoriyalarǵa bóliniwi múmkin:

* shıǵarıw modallıǵı (mısalı, mexanikalıq qozǵalıs, audio, vizual hám t.b.)
* shıǵarıwdıń diskret (mısalı, klavish basıw) yaki úziliksiz (mısalı, tıshqanshanıń poziciyası, geypara cifrlı diskret muǵdarǵa aylandırılǵan bolsa da, úziliksiz dep esaplanatuǵın dárejede tez) ekenligi
* qatnasqan erkinlik dárejeleri sanı (mısalı, eki ólshemli dástúriy tıshqanshalar yaki CAD qosımshaları ushın jobalanǵan úsh ólshemli navigatorlar)

== Klaviatura ==
Klaviatura - bul túymeler matricası túrinde kórsetilgen adam interfeys qurılması. Hár bir túyme, yaki klavish, kompyuterge álipbe-sanlı belgini kirgiziw ushın yaki kompyuterdiń belgili bir funkciyasın shaqırıw ushın qollanılıwı múmkin. Ol kópshilik paydalanıwshılar ushın tiykarǵı tekst kirgiziw interfeysi bolıp xızmet etedi.

=== Túrleri ===
Klaviaturalar qollanıw jaǵdayına baylanıslı kóp túrli formalarda boladı. Standart klaviaturalar ólshemi hám klavishler sanı boyınsha, sonday-aq qollanılǵan túyme túri boyınsha kategoriyalarǵa bóliniwi múmkin. Basqa klaviaturalar sanlı klaviatura yaki morze apparatı sıyaqlı arnawlı qollanıwlarǵa arnalǵan.

Stol klaviaturaları ádette úlken boladı, kóbinese klavishlerdiń tolıq júriw aralıǵına iye hám multimedia klavishleri hám sanlı klaviatura sıyaqlı qosımsha funkciyalarǵa iye. Noutbuk hám planshetlerdegi klaviaturalar ádette juqa bolıw ushın qolaylılıqtan sheginiwge májbúr.

Zamanagóy klaviaturalarda hár túrli túyme texnologiyaları qollanıladı, mısalı mexanikalıq túymeler (prujinalardı paydalanadı), qayshı túymeler (ádette noutbuk klaviaturasında ushırasadı) yaki membrana.

Basqa klaviaturalarda fizikalıq klavishler bolmaydı, mısalı virtual klaviatura yaki proekciyalı klaviatura.

; Ergonomikalıq klaviatura
: Ergonomika hám qolaylılıqqa tiykarǵı itibar qaratılǵan dizaynǵa iye klaviatura.
; Akkordlı klaviatura
: Bir neshe klavishti birge basıw arqalı qollanılatuǵın klaviatura.
; Bas barmaq klaviaturası
: PDA qurılmaları hám [[Mobil telefon|mobil telefonlarda]] ushırasatuǵın miniatyura klaviatura.
; Morze apparatı
: Taxtasız akkordlı klaviatura.
; Sanlı klaviatura
: Geypara klaviaturalarda bar bolsa da (ádette oń tárepte jaylasqan), sanlı klaviaturalar ǵárezsiz qurılmalar retinde de tabılıwı múmkin.
&lt;gallery class=&quot;center&quot;&gt;
Fayl:Dell_KB522_keyboard_with_Russian_layout.JPG|[[Kompyuter klaviaturası|Klaviatura]]
Fayl:Kinesis-Contoured_Keyboard_Classic-2.jpg|Ergonomikalıq klaviatura
Fayl:Xerox_Alto_keyset.jpg|Akkordlı klaviatura
Fayl:HTC_Apache.jpg|Bas barmaq klaviaturası
Fayl:Septambic_key_numbering.jpg|Morze apparatı
Fayl:Numpad.JPG|Sanlı klaviatura
&lt;/gallery&gt;

== Kórsetkish qurılma ==
[[Fayl:Logitech_Mouse.JPG|nobaý|Kompyuter tıshqanshası]]
'''Kórsetkish qurılma''' [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshıǵa]] kompyuterge keńislik maǵlıwmatların kirgiziwge múmkinshilik beredi. Ol ádette [[Grafikalıq paydalanıwshı interfeysi|grafikalıq paydalanıwshı interfeysinde]] (GUI) kompyuter ekranındaǵı nárselerdi tańlawdıń ápiwayı hám intuitiv usılı retinde qollanıladı, ya tıshqansha kórsetkishin jıljıtıw arqalı, ya bolmasa sensorlı ekran jaǵdayında ekrandaǵı nárseni fizikalıq túrde tiyiw arqalı. Keń tarqalǵan kórsetkish qurılmalarǵa tıshqanshalar, tachpadlar hám sensorlı ekranlar kiredi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhope.com/jargon/p/poindevi.htm|bet=What is a Pointing Device?|jumıs=Computer Hope}}&lt;/ref&gt;.

Tıshqanshalar bette jıljıwın anıqlaw arqalı isleytuǵın bolsa, analog qurılmalar, mısalı [[Kompyuter tıshqanshası|3D tıshqanshalar]], djoystikler yamasa kórsetkish tayaqshaları ózleriniń awıtqıw múyeshin xabarlaw arqalı isleydi.

=== Túrleri ===
Kórsetkish qurılmalardı tómendegishe klassifikaciyalawǵa boladı:

* Kirgiziwdiń tuwrı yamasa janapay ekenligi. Tuwrı kirgiziwde, kirgiziw keńisligi kórsetiw keńisligi menen sáykes keledi, yaǵnıy kórsetiw vizual keri baylanıs yamasa kórsetkish payda bolatuǵın keńislikte ámelge asırıladı. Sensorlı ekranlar hám jaqtılı qálemler tuwrı kirgiziwdi qamtıydı. Janapay kirgiziwge tıshqansha hám trekbol mısal bola aladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://codedocs.org/what-is/input-device|bet=Input device|jumıs=CodeDocs}}&lt;/ref&gt;.
* Poziciyalıq maǵlıwmattıń absolyut (mısalı, sensorlı ekranda) yamasa salıstırmalı (mısalı, kóterilip, qayta ornalastırılıwı múmkin bolǵan tıshqanshada) ekenligi.

Tuwrı kirgiziw derlik sózsiz absolyut boladı, biraq janapay kirgiziw absolyut ta, salıstırmalı da bolıwı múmkin. Mısalı, ishine ekran ornatılmaǵan cifrlı grafikalıq planshetler janapay kirgiziwdi qamtıydı hám absolyut poziciyalardı sezedi hám kóbinese absolyut kirgiziw rejiminde jumıs isleydi, biraq olar sonday-aq tachpad sıyaqlı salıstırmalı kirgiziw rejimin imitaciya etiw ushın ornatılıwı múmkin, bunda stilus yamasa puk kóterilip, qayta ornalastırılıwı múmkin. Ishine LCD ekran ornatılǵan planshetler, sonday-aq grafikalıq planshet-monitorlar dep te ataladı, cifrlı grafikalıq planshetlerdiń keńeytilgen túri bolıp tabıladı. Olar paydalanıwshılarǵa qollanıw barısında real waqıt rejimindegi poziciyalardı ekran arqalı kóriwge múmkinshilik beredi.

; [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]]
: Bet boylap jıljıtılatuǵın qolda uslap turatuǵın kórsetkish qurılma.
; tachpad yamasa trekpad
: Beti boylap barmaq jıljıtıw arqalı basqarılatuǵın tegis bet.
; sensorlı ekran
: [[Kompyuter monitorı|Kompyuter ekranınıń]] ústine ornatılǵan qatlam, barmaq yamasa stilus penen fizikalıq tiyiw arqalı qollanıladı.
; trekbol
: Tıshqanshaǵa uqsas, trekboldıń oyıqta uslap turılǵan sharı bar. Tıshqanshanı jıljıtıwdıń ornına, paydalanıwshı shardı barmaǵı menen aylandıradı.
; grafikalıq planshet, cifrlawshı yamasa sızıw plansheti
: Stilus qollanılatuǵın tegis bet, kóbinese súwretler sızıw yamasa qol qoyıwlardı jazıp alıw ushın qollanıladı.
&lt;gallery class=&quot;center&quot;&gt;
Fayl:2017_Mysz_komputerowa_Logitech_MX_Master.jpg|[[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]]
Fayl:Digitalizador_de_tablero.jpg|Cifrlastırıwshı tıshqansha
Fayl:Tablet_gerber.jpg|Summagraphics óndiriwshisiniń úlken formatlı grafikalıq plansheti (Gerber kompaniyası ushın OEM túrinde shıǵarılǵan): Puktıń sırtqı mıs oramı anıq kórinip tur. Cifrlawshı tıshqanshanıń úlkeytiwshi áynek penen qollanılıwına itibar beriń.
Fayl:ThinkPad_X1_Carbon_gen5_(34313523394).jpg|tachpad (yamasa trekpad)
Fayl:Mouse_pointing_stick.jpeg|kórsetkish tayaqsha
Fayl:Apple_iPad_Event03.jpg|sensorlı ekran
Fayl:Wireless-trackman-mouse.jpg|trekbol
Fayl:Wacom_Bamboo_Capture_tablet_and_pen.jpg|grafikalıq planshet
&lt;/gallery&gt;

== Sensorlar ==
[[Fayl:Mobile_Device_Sensors.png|nobaý|Mobil qurılmada qollanılatuǵın MEMS sensorları (hám basqa da qurılmalar)]]
Sensor - bul fizikalıq qásiyetlerge tiykarlanıp maǵlıwmat islep shıǵaratuǵın kirgiziw qurılması&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://electronicguidebook.com/are-sensors-input-or-output-devices/|bet=Are sensors input or output devices?|sáne=16 May 2020|jumıs=Electronic Guidebook}}&lt;/ref&gt;.

Sensorlar kóbinese mobil qurılmalarda olardıń fizikalıq baǵdarın hám tezleniwin anıqlaw ushın qollanıladı, biraq stol kompyuterlerinde de sistemanıń temperaturasın baqlaw ushın qollanılatuǵın termometr túrinde ushırasıwı múmkin.

=== Túrleri ===

; Akselerometr
: Tezleniwdi anıqlaydı.
; Giroskop
: Keńisliktegi baǵdardı anıqlaydı.
; Magnitometr
: Kompasqa uqsas, magnitometr magnit baǵıtın sezedi.
; Jaqınlıq sensorı
: Obekttiń jaqın jaylasqanın anıqlaydı.
; Barometr
: Atmosfera basımın ólsheydi. Teńiz dárejesinen biyikligin anıqlaw ushın qollanılıwı múmkin.
; Ultrases transdyuseri
: Ultrases járdeminde obektlerdiń qozǵalısın hám aralıǵın anıqlaydı.
; LIDAR
: Lazer járdeminde obektlerdiń aralıǵın anıqlaydı.
; Termometr
: [[Temperatura|Temperaturanı]] ólsheydi. Ádette termistor yamasa termopara qollanıladı.
&lt;gallery&gt;
Fayl:BlackBerry_Leap-sensores_array_infrared_proximity-dark_PNr°0724.jpg|[[Smartfon|Smartfonda]] qollanılatuǵın infraqızıl jaqınlıq sensorı, onı paydalanıwshınıń qulaǵına jaqınlastırǵanda ekrandı óshirip qoyadı.
&lt;/gallery&gt;Ayırım sensorlar MEMS texnologiyası menen islenip, mikroskopiyalıq ólshemde bolıwı múmkin.

== Joqarı erkinlik dárejeli kirgiziw qurılmaları ==
[[Fayl:Oculus-Rift-Touch-Controllers-Pair.jpg|nobaý|Oculus Rift virtual reallıq sisteması menen paydalanıw ushın basqarıwshılar]]
Ayırım qurılmalar kóp úziliksiz erkinlik dárejesin kirgiziw imkaniyatın beredi. Bular baǵdarlawshı qurılmalar retinde qollanılıwı múmkin, biraq ádette keńisliktegi belgili bir orınǵa baǵdarlaw menen baylanıslı bolmaǵan usıllarda qollanıladı, mısalı 3D qollanbalarda kamera múyeshin basqarıw ushın. Bunday qurılmalar ádette virtual reallıq sistemalarında (CAVE) qollanıladı, onda altı erkinlik dárejesin dizimge alatuǵın kirgiziw talap etiledi.

== Kompozit qurılmalar ==
Túymeler hám djoystikler sıyaqlı kirgiziw qurılmaları bir fizikalıq qurılmada biriktirilip, kompozit qurılma dep qaralıwı múmkin. Kóplegen oyın qurılmaları usınday basqarıwshılarǵa iye. Texnikalıq jaqtan tıshqanshalar da kompozit qurılmalar bolıp esaplanadı, sebebi olar hám qozǵalıstı qadaǵalaydı, hám shertiw ushın túymelerge iye, biraq kompozit qurılmalar ádette ekiden artıq hár túrli kirgiziw túrine iye dep esaplanadı.

=== Mısallar ===

; Djoystik
: Turaqlı tiykarda aylanatuǵın tayaqshadan ibarat.
; Geympad yamasa djoypad
: Zamanagóy video oyınların oynaw ushın jiyi qollanılatuǵın qol qurılması.
; Paddl
: Paddl dial hám túymeden ibarat oyın basqarıwshısı yamasa Griffin PowerMate&lt;ref&gt;{{Cite news|date=6 November 2002}}&lt;/ref&gt; yaki Microsoft Surface Dial sıyaqlı kirgiziw qurılması bolıwı múmkin&lt;ref&gt;{{Cite news|date=12 April 2017}}&lt;/ref&gt;.
; Jarıs ruli
: Jarıs video oyınların oynaw ushın qollanılatuǵın imitaciyalıq rul.
; Wii Remote
: Nintendo Wii video oyın konsolı menen qollanılatuǵın, akselerometr hám baǵdarlaw múmkinshiliklerin biriktirgen aralıqtan basqarıw pulti.
&lt;gallery class=&quot;center&quot;&gt;
Fayl:3D_mittalaitteen_ohjain.jpg|Djoystik basqarıwshısı
Fayl:Logitech_Rumblepad_F510,_2.jpg|Geympad (yamasa djoypad)
Fayl:Atari_driving_controller.JPG|Paddl (oyın basqarıwshısı) 
Fayl:Jog_Dial_on_Sony_BVE-600_UMatic_edit_controller_(cropped).jpg|Djog dial/shattl (yamasa uslaǵısh)
Fayl:Wii_Remote_Image.jpg|Wii Remote
&lt;/gallery&gt;

== Video kirgiziw qurılmaları ==
[[Fayl:Xbox-360-Kinect-Standalone.png|nobaý|Microsoft Kinect sensorı, adam qozǵalısın vizual anıqlaw arqalı isleydi]]
Video kirgiziw qurılmaları sırttan alınǵan súwretlerdi yamasa videonı kompyuterge cifrlı túrde kirgiziw ushın qollanıladı. Informaciya paydalanıwshınıń talabına baylanıslı hár túrli formatlarda saqlanıwı múmkin.

Kóplegen video kirgiziw qurılmaları kamera sensorın qollanadı.

=== Túrleri ===

* Cifrlı kamera
* Cifrlı videokamera
* Portativ media oynatqısh
* Veb-kamera
* Microsoft Kinect Sensorı
* Súwret skaneri
* Barmaq izi skaneri
* Shtrix-kod oqıwshı
* 3D skaner
* Lazerli aralıqtan ólshegish
* Kóz názerin qadaǵalawshı

== Diktofon ==
Dawıs kirgiziw qurılmaları sesti jazıp alıw ushın qollanıladı. Ayırım jaǵdaylarda, ses shıǵarıw qurılması shıǵarılǵan sesti jazıp alıw ushın kirgiziw qurılması retinde qollanılıwı múmkin. Audio kirgiziw qurılmaları paydalanıwshıǵa audio informaciyanı kompyuterge qayta islew, jazıw yamasa buyrıqlardı orınlaw ushın jiberiwge múmkinshilik beredi. Mikrofon sıyaqlı qurılmalar paydalanıwshılarǵa dawıs xabarın jazıw yamasa programmalıq támiynattı basqarıw ushın kompyuter menen sóylesiwge múmkinshilik beredi. Jazıwdan tısqarı, audio kirgiziw qurılmaları sóylewdi tanıw programmalıq támiynatı menen de qollanıladı.

=== Túrleri ===

* Mikrofonlar
* MIDI klaviaturası yamasa basqa cifrlı muzıkalıq ásbap

== Tesikli qaǵaz ==
Perfokartalar hám perfolentalar XX ásirde jiyi qollanılǵan. Tesik birdi, onıń joqlıǵı noldi bildirgen. Perfokartanı yamasa lentanı kirgiziw ushın mexanikalıq yamasa optikalıq oqıwshı qollanılǵan.

== Derekler ==
{{Derekler}}
[[Kategoriya:Kompyuter arxitekturası]]
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>l0ganwoayhsvzw0uqbd83zy30e1kvbq</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125677</id>
      <parentid>125676</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T11:03:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <origin>125677</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13490" sha1="5vp7lyefwjagkccblgurqikc479ym0e" xml:space="preserve">[[Fayl:Typing_example.ogv|nobaý|Keń tarqalǵan kompyuter kirgiziw qurılması - [[Kompyuter klaviaturası|klaviatura]]. [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|Paydalanıwshı]] klavishti basqanda, ol [[Kompyuter|kompyuterge]] informaciya jiberedi.]]
[[Esaplaw texnikası|Esaplaw texnikasında]] '''kirgiziw qurılması''' — bul [[kompyuter]] yaki informaciyalıq qurılma sıyaqlı informaciyanı qayta islew sistemasına [[maǵlıwmat]] hám basqarıw signalların beriw ushın qollanılatuǵın úskene. Kirgiziw qurılmalarına mısallar: [[Kompyuter klaviaturası|klaviaturalar]], [[Kompyuter tıshqanshası|kompyuter tıshqanshaları]], skanerler, kameralar, djoystikler hám mikrofonlar.

Kirgiziw qurılmaları tómendegiler tiykarında kategoriyalarǵa bóliniwi múmkin:

* shıǵarıw modallıǵı (mısalı, mexanikalıq qozǵalıs, audio, vizual hám t.b.)
* shıǵarıwdıń diskret (mısalı, klavish basıw) yaki úziliksiz (mısalı, tıshqanshanıń poziciyası, geypara cifrlı diskret muǵdarǵa aylandırılǵan bolsa da, úziliksiz dep esaplanatuǵın dárejede tez) ekenligi
* qatnasqan erkinlik dárejeleri sanı (mısalı, eki ólshemli dástúriy tıshqanshalar yaki CAD qosımshaları ushın jobalanǵan úsh ólshemli navigatorlar)

== Klaviatura ==
Klaviatura - bul túymeler matricası túrinde kórsetilgen adam interfeys qurılması. Hár bir túyme, yaki klavish, kompyuterge álipbe-sanlı belgini kirgiziw ushın yaki kompyuterdiń belgili bir funkciyasın shaqırıw ushın qollanılıwı múmkin. Ol kópshilik paydalanıwshılar ushın tiykarǵı tekst kirgiziw interfeysi bolıp xızmet etedi.

=== Túrleri ===
Klaviaturalar qollanıw jaǵdayına baylanıslı kóp túrli formalarda boladı. Standart klaviaturalar ólshemi hám klavishler sanı boyınsha, sonday-aq qollanılǵan túyme túri boyınsha kategoriyalarǵa bóliniwi múmkin. Basqa klaviaturalar sanlı klaviatura yaki morze apparatı sıyaqlı arnawlı qollanıwlarǵa arnalǵan.

Stol klaviaturaları ádette úlken boladı, kóbinese klavishlerdiń tolıq júriw aralıǵına iye hám multimedia klavishleri hám sanlı klaviatura sıyaqlı qosımsha funkciyalarǵa iye. Noutbuk hám planshetlerdegi klaviaturalar ádette juqa bolıw ushın qolaylılıqtan sheginiwge májbúr.

Zamanagóy klaviaturalarda hár túrli túyme texnologiyaları qollanıladı, mısalı mexanikalıq túymeler (prujinalardı paydalanadı), qayshı túymeler (ádette noutbuk klaviaturasında ushırasadı) yaki membrana.

Basqa klaviaturalarda fizikalıq klavishler bolmaydı, mısalı virtual klaviatura yaki proekciyalı klaviatura.

; Ergonomikalıq klaviatura
: Ergonomika hám qolaylılıqqa tiykarǵı itibar qaratılǵan dizaynǵa iye klaviatura.
; Akkordlı klaviatura
: Bir neshe klavishti birge basıw arqalı qollanılatuǵın klaviatura.
; Bas barmaq klaviaturası
: PDA qurılmaları hám [[Mobil telefon|mobil telefonlarda]] ushırasatuǵın miniatyura klaviatura.
; Morze apparatı
: Taxtasız akkordlı klaviatura.
; Sanlı klaviatura
: Geypara klaviaturalarda bar bolsa da (ádette oń tárepte jaylasqan), sanlı klaviaturalar ǵárezsiz qurılmalar retinde de tabılıwı múmkin.
&lt;gallery class=&quot;center&quot;&gt;
Fayl:Dell_KB522_keyboard_with_Russian_layout.JPG|[[Kompyuter klaviaturası|Klaviatura]]
Fayl:Kinesis-Contoured_Keyboard_Classic-2.jpg|Ergonomikalıq klaviatura
Fayl:Xerox_Alto_keyset.jpg|Akkordlı klaviatura
Fayl:HTC_Apache.jpg|Bas barmaq klaviaturası
Fayl:Septambic_key_numbering.jpg|Morze apparatı
Fayl:Numpad.JPG|Sanlı klaviatura
&lt;/gallery&gt;

== Kórsetkish qurılma ==
[[Fayl:Logitech_Mouse.JPG|nobaý|[[Kompyuter tıshqanshası]]]]
'''Kórsetkish qurılma''' [[Paydalanıwshı (esaplaw texnikası)|paydalanıwshıǵa]] kompyuterge keńislik maǵlıwmatların kirgiziwge múmkinshilik beredi. Ol ádette [[Grafikalıq paydalanıwshı interfeysi|grafikalıq paydalanıwshı interfeysinde]] (GUI) kompyuter ekranındaǵı nárselerdi tańlawdıń ápiwayı hám intuitiv usılı retinde qollanıladı, ya tıshqansha kórsetkishin jıljıtıw arqalı, ya bolmasa sensorlı ekran jaǵdayında ekrandaǵı nárseni fizikalıq túrde tiyiw arqalı. Keń tarqalǵan kórsetkish qurılmalarǵa tıshqanshalar, tachpadlar hám sensorlı ekranlar kiredi&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://www.computerhope.com/jargon/p/poindevi.htm|bet=What is a Pointing Device?|jumıs=Computer Hope}}&lt;/ref&gt;.

Tıshqanshalar bette jıljıwın anıqlaw arqalı isleytuǵın bolsa, analog qurılmalar, mısalı [[Kompyuter tıshqanshası|3D tıshqanshalar]], djoystikler yamasa kórsetkish tayaqshaları ózleriniń awıtqıw múyeshin xabarlaw arqalı isleydi.

=== Túrleri ===
Kórsetkish qurılmalardı tómendegishe klassifikaciyalawǵa boladı:

* Kirgiziwdiń tuwrı yamasa janapay ekenligi. Tuwrı kirgiziwde, kirgiziw keńisligi kórsetiw keńisligi menen sáykes keledi, yaǵnıy kórsetiw vizual keri baylanıs yamasa kórsetkish payda bolatuǵın keńislikte ámelge asırıladı. Sensorlı ekranlar hám jaqtılı qálemler tuwrı kirgiziwdi qamtıydı. Janapay kirgiziwge tıshqansha hám trekbol mısal bola aladı&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://codedocs.org/what-is/input-device|bet=Input device|jumıs=CodeDocs}}&lt;/ref&gt;.
* Poziciyalıq maǵlıwmattıń absolyut (mısalı, sensorlı ekranda) yamasa salıstırmalı (mısalı, kóterilip, qayta ornalastırılıwı múmkin bolǵan tıshqanshada) ekenligi.

Tuwrı kirgiziw derlik sózsiz absolyut boladı, biraq janapay kirgiziw absolyut ta, salıstırmalı da bolıwı múmkin. Mısalı, ishine ekran ornatılmaǵan cifrlı grafikalıq planshetler janapay kirgiziwdi qamtıydı hám absolyut poziciyalardı sezedi hám kóbinese absolyut kirgiziw rejiminde jumıs isleydi, biraq olar sonday-aq tachpad sıyaqlı salıstırmalı kirgiziw rejimin imitaciya etiw ushın ornatılıwı múmkin, bunda stilus yamasa puk kóterilip, qayta ornalastırılıwı múmkin. Ishine LCD ekran ornatılǵan planshetler, sonday-aq grafikalıq planshet-monitorlar dep te ataladı, cifrlı grafikalıq planshetlerdiń keńeytilgen túri bolıp tabıladı. Olar paydalanıwshılarǵa qollanıw barısında real waqıt rejimindegi poziciyalardı ekran arqalı kóriwge múmkinshilik beredi.

; [[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]]
: Bet boylap jıljıtılatuǵın qolda uslap turatuǵın kórsetkish qurılma.
; tachpad yamasa trekpad
: Beti boylap barmaq jıljıtıw arqalı basqarılatuǵın tegis bet.
; sensorlı ekran
: [[Kompyuter monitorı|Kompyuter ekranınıń]] ústine ornatılǵan qatlam, barmaq yamasa stilus penen fizikalıq tiyiw arqalı qollanıladı.
; trekbol
: Tıshqanshaǵa uqsas, trekboldıń oyıqta uslap turılǵan sharı bar. Tıshqanshanı jıljıtıwdıń ornına, paydalanıwshı shardı barmaǵı menen aylandıradı.
; grafikalıq planshet, cifrlawshı yamasa sızıw plansheti
: Stilus qollanılatuǵın tegis bet, kóbinese súwretler sızıw yamasa qol qoyıwlardı jazıp alıw ushın qollanıladı.
&lt;gallery class=&quot;center&quot;&gt;
Fayl:2017_Mysz_komputerowa_Logitech_MX_Master.jpg|[[Kompyuter tıshqanshası|tıshqansha]]
Fayl:Digitalizador_de_tablero.jpg|Cifrlastırıwshı tıshqansha
Fayl:Tablet_gerber.jpg|Summagraphics óndiriwshisiniń úlken formatlı grafikalıq plansheti (Gerber kompaniyası ushın OEM túrinde shıǵarılǵan): Puktıń sırtqı mıs oramı anıq kórinip tur. Cifrlawshı tıshqanshanıń úlkeytiwshi áynek penen qollanılıwına itibar beriń.
Fayl:ThinkPad_X1_Carbon_gen5_(34313523394).jpg|tachpad (yamasa trekpad)
Fayl:Mouse_pointing_stick.jpeg|kórsetkish tayaqsha
Fayl:Apple_iPad_Event03.jpg|sensorlı ekran
Fayl:Wireless-trackman-mouse.jpg|trekbol
Fayl:Wacom_Bamboo_Capture_tablet_and_pen.jpg|grafikalıq planshet
&lt;/gallery&gt;

== Sensorlar ==
[[Fayl:Mobile_Device_Sensors.png|nobaý|Mobil qurılmada qollanılatuǵın MEMS sensorları (hám basqa da qurılmalar)]]
Sensor - bul fizikalıq qásiyetlerge tiykarlanıp maǵlıwmat islep shıǵaratuǵın kirgiziw qurılması&lt;ref&gt;{{Web deregi|url=https://electronicguidebook.com/are-sensors-input-or-output-devices/|bet=Are sensors input or output devices?|sáne=16 May 2020|jumıs=Electronic Guidebook}}&lt;/ref&gt;.

Sensorlar kóbinese mobil qurılmalarda olardıń fizikalıq baǵdarın hám tezleniwin anıqlaw ushın qollanıladı, biraq stol kompyuterlerinde de sistemanıń temperaturasın baqlaw ushın qollanılatuǵın termometr túrinde ushırasıwı múmkin.

=== Túrleri ===

; Akselerometr
: Tezleniwdi anıqlaydı.
; Giroskop
: Keńisliktegi baǵdardı anıqlaydı.
; Magnitometr
: Kompasqa uqsas, magnitometr magnit baǵıtın sezedi.
; Jaqınlıq sensorı
: Obekttiń jaqın jaylasqanın anıqlaydı.
; Barometr
: Atmosfera basımın ólsheydi. Teńiz dárejesinen biyikligin anıqlaw ushın qollanılıwı múmkin.
; Ultrases transdyuseri
: Ultrases járdeminde obektlerdiń qozǵalısın hám aralıǵın anıqlaydı.
; LIDAR
: Lazer járdeminde obektlerdiń aralıǵın anıqlaydı.
; Termometr
: [[Temperatura|Temperaturanı]] ólsheydi. Ádette termistor yamasa termopara qollanıladı.
&lt;gallery&gt;
Fayl:BlackBerry_Leap-sensores_array_infrared_proximity-dark_PNr°0724.jpg|[[Smartfon|Smartfonda]] qollanılatuǵın infraqızıl jaqınlıq sensorı, onı paydalanıwshınıń qulaǵına jaqınlastırǵanda ekrandı óshirip qoyadı.
&lt;/gallery&gt;Ayırım sensorlar MEMS texnologiyası menen islenip, mikroskopiyalıq ólshemde bolıwı múmkin.

== Joqarı erkinlik dárejeli kirgiziw qurılmaları ==
[[Fayl:Oculus-Rift-Touch-Controllers-Pair.jpg|nobaý|Oculus Rift virtual reallıq sisteması menen paydalanıw ushın basqarıwshılar]]
Ayırım qurılmalar kóp úziliksiz erkinlik dárejesin kirgiziw imkaniyatın beredi. Bular baǵdarlawshı qurılmalar retinde qollanılıwı múmkin, biraq ádette keńisliktegi belgili bir orınǵa baǵdarlaw menen baylanıslı bolmaǵan usıllarda qollanıladı, mısalı 3D qollanbalarda kamera múyeshin basqarıw ushın. Bunday qurılmalar ádette virtual reallıq sistemalarında (CAVE) qollanıladı, onda altı erkinlik dárejesin dizimge alatuǵın kirgiziw talap etiledi.

== Kompozit qurılmalar ==
Túymeler hám djoystikler sıyaqlı kirgiziw qurılmaları bir fizikalıq qurılmada biriktirilip, kompozit qurılma dep qaralıwı múmkin. Kóplegen oyın qurılmaları usınday basqarıwshılarǵa iye. Texnikalıq jaqtan tıshqanshalar da kompozit qurılmalar bolıp esaplanadı, sebebi olar hám qozǵalıstı qadaǵalaydı, hám shertiw ushın túymelerge iye, biraq kompozit qurılmalar ádette ekiden artıq hár túrli kirgiziw túrine iye dep esaplanadı.

=== Mısallar ===

; Djoystik
: Turaqlı tiykarda aylanatuǵın tayaqshadan ibarat.
; Geympad yamasa djoypad
: Zamanagóy video oyınların oynaw ushın jiyi qollanılatuǵın qol qurılması.
; Paddl
: Paddl dial hám túymeden ibarat oyın basqarıwshısı yamasa Griffin PowerMate&lt;ref&gt;{{Cite news|date=6 November 2002}}&lt;/ref&gt; yaki Microsoft Surface Dial sıyaqlı kirgiziw qurılması bolıwı múmkin&lt;ref&gt;{{Cite news|date=12 April 2017}}&lt;/ref&gt;.
; Jarıs ruli
: Jarıs video oyınların oynaw ushın qollanılatuǵın imitaciyalıq rul.
; Wii Remote
: Nintendo Wii video oyın konsolı menen qollanılatuǵın, akselerometr hám baǵdarlaw múmkinshiliklerin biriktirgen aralıqtan basqarıw pulti.
&lt;gallery class=&quot;center&quot;&gt;
Fayl:3D_mittalaitteen_ohjain.jpg|Djoystik basqarıwshısı
Fayl:Logitech_Rumblepad_F510,_2.jpg|Geympad (yamasa djoypad)
Fayl:Atari_driving_controller.JPG|Paddl (oyın basqarıwshısı) 
Fayl:Jog_Dial_on_Sony_BVE-600_UMatic_edit_controller_(cropped).jpg|Djog dial/shattl (yamasa uslaǵısh)
Fayl:Wii_Remote_Image.jpg|Wii Remote
&lt;/gallery&gt;

== Video kirgiziw qurılmaları ==
[[Fayl:Xbox-360-Kinect-Standalone.png|nobaý|Microsoft Kinect sensorı, adam qozǵalısın vizual anıqlaw arqalı isleydi]]
Video kirgiziw qurılmaları sırttan alınǵan súwretlerdi yamasa videonı kompyuterge cifrlı túrde kirgiziw ushın qollanıladı. Informaciya paydalanıwshınıń talabına baylanıslı hár túrli formatlarda saqlanıwı múmkin.

Kóplegen video kirgiziw qurılmaları kamera sensorın qollanadı.

=== Túrleri ===

* Cifrlı kamera
* Cifrlı videokamera
* Portativ media oynatqısh
* Veb-kamera
* Microsoft Kinect Sensorı
* Súwret skaneri
* Barmaq izi skaneri
* Shtrix-kod oqıwshı
* 3D skaner
* Lazerli aralıqtan ólshegish
* Kóz názerin qadaǵalawshı

== Diktofon ==
Dawıs kirgiziw qurılmaları sesti jazıp alıw ushın qollanıladı. Ayırım jaǵdaylarda, ses shıǵarıw qurılması shıǵarılǵan sesti jazıp alıw ushın kirgiziw qurılması retinde qollanılıwı múmkin. Audio kirgiziw qurılmaları paydalanıwshıǵa audio informaciyanı kompyuterge qayta islew, jazıw yamasa buyrıqlardı orınlaw ushın jiberiwge múmkinshilik beredi. Mikrofon sıyaqlı qurılmalar paydalanıwshılarǵa dawıs xabarın jazıw yamasa programmalıq támiynattı basqarıw ushın kompyuter menen sóylesiwge múmkinshilik beredi. Jazıwdan tısqarı, audio kirgiziw qurılmaları sóylewdi tanıw programmalıq támiynatı menen de qollanıladı.

=== Túrleri ===

* Mikrofonlar
* MIDI klaviaturası yamasa basqa cifrlı muzıkalıq ásbap

== Tesikli qaǵaz ==
Perfokartalar hám perfolentalar XX ásirde jiyi qollanılǵan. Tesik birdi, onıń joqlıǵı noldi bildirgen. Perfokartanı yamasa lentanı kirgiziw ushın mexanikalıq yamasa optikalıq oqıwshı qollanılǵan.

== Derekler ==
{{Derekler}}
[[Kategoriya:Kompyuter arxitekturası]]
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>5vp7lyefwjagkccblgurqikc479ym0e</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Abstrakciya qatlamı</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25719</id>
    <revision>
      <id>125678</id>
      <timestamp>2025-07-11T11:04:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <comment>«[[:en:Special:Redirect/revision/1291197240|Abstraction layer]]» betinen awdarılıp jaratıldı</comment>
      <origin>125678</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5549" sha1="b9mi992dv5dha5v73jv2etnx8xp5264" xml:space="preserve">
[[Esaplaw texnikası|Esaplaw texnikasında]] '''abstrakciya qatlamı''' yamasa '''abstrakciya dárejesi''' — bul ishki sistemanıń islew tártibin jasırıwdıń bir usılı. Qatlamlı abstrakciyanı qollanatuǵın programmalıq támiynat modellerine mısallar: tarmaq protokolları ushın OSI modeli, OpenGL hám basqa grafikalıq kitapxanalar, olar óz-ara islesiwdi hám platformaǵa ǵárezsizlikti jeńillestiriw ushın máselelerdi bóliwge múmkinshilik beredi.

[[Informatika|Kompyuter iliminde]] abstrakciya qatlamı - bul konceptual model yamasa [[Algoritm|algoritmniń]] qálegen anıq ámelge asırıwdan ulıwmalastırılıwı. Bul ulıwmalastırıwlar hár túrli anıq ámelge asırıwlarda bar uqsaslıqlardı ańlatatuǵın modeller menen eń jaqsı túrde qamtıp alınatuǵın keń uqsaslıqlardan kelip shıǵadı. Jaqsı abstrakciya qatlamı tárepinen beriletuǵın ápiwayılastırıw paydalı koncepciya yamasa dizayn úlgisin tazalaw arqalı ańsat qayta qollanıwǵa múmkinshilik beredi, solay etip onı dál qollanıwǵa bolatuǵın jaǵdaylardı tez anıqlawǵa boladı. Tómengi dárejeli elementlerdi bir qurılısqa birlestiriw, eger ol paydalanıwshılardı onıń astındaǵı quramalılıqtan qorǵamasa, abstrakciya qatlamı bolıp esaplanbaydı&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Hohpe|first=Gregor|title=Enterprise Integration Patterns: Designing, Building, and Deploying Messaging Solutions (Addison-Wesley Signature Series (Fowler))|publisher=Addison-Wesley Professional|date=March 9, 2012|isbn=978-0321200686}}&lt;/ref&gt;.

Eger bir qatlam ekinshisine ǵárezli bolsa, ol onıń ústinde dep esaplanadı. Hár bir qatlam óziniń ústindegi qatlamlarsız bar bola aladı hám islewi ushın astındaǵı qatlamlardı talap etedi. Kóbinese abstrakciya qatlamların abstrakciya dárejeleriniń ierarxiyasına birlestiriwge boladı. OSI modeli jeti abstrakciya qatlamınan ibarat. Modeldiń hár bir qatlamı cifrlı baylanıstıń zárúrlikleriniń hár qıylı bólimin qamtıydı hám sheshedi, sol arqalı baylanıslı injenerlik sheshimlerdiń quramalılıǵın kemeytedi.

Devid Uilerdiń ataqlı aforizmi: «Kompyuter ilimindegi barlıq máselelerdi indirekciyanıń jáne bir dárejesi menen sheshiwge boladı.» Bul kóbinese qasaqana túrde «indirekciya» sózin «abstrakciya» sózi menen almastırıp, nadurıs keltiriledi. Onı geyde Batler Lempsonǵa da qáte túrde tiyisli etedi. Kevlin Xennidiń oǵan qosımshası: «...tek indirekciya qatlamlarınıń júdá kóp bolıwı máselesinen basqa.»

== Kompyuter arxitekturası ==
[[Kompyuter arxitekturası|Kompyuter arxitekturasında]] kompyuter sisteması ádette bir neshe abstrakciya dárejelerinen turatuǵın etip kórsetiledi, mısalı:

* [[programmalıq támiynat]]
* programmalastırılatuǵın logika
* [[Kompyuter apparatlıq támiynatı|apparatlıq támiynat]]

Programmalastırılatuǵın logika kóbinese apparatlıq támiynattıń bir bólegi dep esaplanadı, al logikalıq anıqlamalar geyde qurılmanıń programmalıq támiynatı yaki mikrobaǵdarlamasınıń bir bólegi retinde de qaraladı. Mikrobaǵdarlama tek tómengi dárejeli programmalıq támiynattı ǵana emes, al operaciyalıq sistema hám qosımshalardı da óz ishine alıwı múmkin. Programmalıq támiynat qatlamların jáne de apparatlıq abstrakciya qatlamları, fizikalıq hám logikalıq qurılma drayverleri, fayl sistemaları sıyaqlı saqlaw orınları, operaciyalıq sistema yadroları, aralıq programmalıq támiynat, qosımshalar hám basqalarǵa bóliwge boladı. Sonday-aq, VHDL sıyaqlı tómengi dárejeli programmalastırıw tillerinen [[Mashina kodı|mashina tili]], assembler tili, kompilyaciyalanǵan til, [[interpretator]] hám skript tiline shekem ayırmashılıq etiwge boladı.

== Kirgiziw hám shıǵarıw ==
Unix operaciyalıq sistemasında, kirgiziw hám shıǵarıw operaciyalarınıń kópshiligi qurılmadan oqılatuǵın yaki qurılmaǵa jazılatuǵın bayt aǵımları retinde qaraladı. Bul bayt aǵımı modeli qurılmaǵa ǵárezsizlikti támiyinlew ushın fayl kirgiziw/shıǵarıw, soket kirgiziw/shıǵarıw hám terminal kirgiziw/shıǵarıw ushın qollanıladı. Qosımsha dárejesinde qurılmadan oqıw hám jazıw ushın, programma qurılmanı ashıw ushın funkciyanı shaqıradı, bul qurılma terminal sıyaqlı haqıyqıy qurılma yamasa tarmaq portı yaki fayl sistemasındaǵı fayl sıyaqlı virtual qurılma bolıwı múmkin. Qurılmanıń fizikalıq ózgeshelikleri operaciyalıq sistema arqalı basqarıladı, ol óz gezeginde baǵdarlamashıǵa qurılmadan/qurılmaǵa baytlardı oqıw hám jazıw imkaniyatın beretuǵın abstrakt interfeysti usınadı. Sońınan operaciyalıq sistema bayt aǵımın qurılmaǵa oqıw hám jazıw ushın kerek bolǵan haqıyqıy transformaciyanı orınlaydı.

== Grafika ==
OpenGL sıyaqlı kópshilik grafikalıq kitapxanalar interfeys retinde abstrakt grafikalıq qurılma modelin usınadı. Kitapxana baǵdarlamashı tárepinen berilgen buyrıqlardı grafikalıq elementler hám obektlerdi sızıw ushın kerek bolǵan arnawlı qurılma buyrıqlarına awdarıw ushın juwapker. Plotter ushın arnawlı qurılma buyrıqları CRT monitor ushın qurılma buyrıqlarınan ózgeshe, biraq grafikalıq kitapxana ámelge asırıw hám qurılmaǵa baylanıslı táreplerdi jasırıp, grafikalıq obektlerdi sızıw ushın ulıwma paydalı bolǵan bir qatar dáslepki elementlerdi usınatuǵın abstrakt interfeysti támiyinleydi.

== Derekler ==

[[Kategoriya:Kompyuter arxitekturası]]</text>
      <sha1>b9mi992dv5dha5v73jv2etnx8xp5264</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>125679</id>
      <parentid>125678</parentid>
      <timestamp>2025-07-11T11:05:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bekan88</username>
        <id>11311</id>
      </contributor>
      <origin>125679</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5584" sha1="mkjbz56ue6tfzmqyl37vhge2fufaoy1" xml:space="preserve">
[[Esaplaw texnikası|Esaplaw texnikasında]] '''abstrakciya qatlamı''' yamasa '''abstrakciya dárejesi''' — bul ishki sistemanıń islew tártibin jasırıwdıń bir usılı. Qatlamlı abstrakciyanı qollanatuǵın programmalıq támiynat modellerine mısallar: tarmaq protokolları ushın OSI modeli, OpenGL hám basqa grafikalıq kitapxanalar, olar óz-ara islesiwdi hám platformaǵa ǵárezsizlikti jeńillestiriw ushın máselelerdi bóliwge múmkinshilik beredi.

[[Informatika|Kompyuter iliminde]] abstrakciya qatlamı - bul konceptual model yamasa [[Algoritm|algoritmniń]] qálegen anıq ámelge asırıwdan ulıwmalastırılıwı. Bul ulıwmalastırıwlar hár túrli anıq ámelge asırıwlarda bar uqsaslıqlardı ańlatatuǵın modeller menen eń jaqsı túrde qamtıp alınatuǵın keń uqsaslıqlardan kelip shıǵadı. Jaqsı abstrakciya qatlamı tárepinen beriletuǵın ápiwayılastırıw paydalı koncepciya yamasa dizayn úlgisin tazalaw arqalı ańsat qayta qollanıwǵa múmkinshilik beredi, solay etip onı dál qollanıwǵa bolatuǵın jaǵdaylardı tez anıqlawǵa boladı. Tómengi dárejeli elementlerdi bir qurılısqa birlestiriw, eger ol paydalanıwshılardı onıń astındaǵı quramalılıqtan qorǵamasa, abstrakciya qatlamı bolıp esaplanbaydı&lt;ref&gt;{{Cite book|last=Hohpe|first=Gregor|title=Enterprise Integration Patterns: Designing, Building, and Deploying Messaging Solutions (Addison-Wesley Signature Series (Fowler))|publisher=Addison-Wesley Professional|date=March 9, 2012|isbn=978-0321200686}}&lt;/ref&gt;.

Eger bir qatlam ekinshisine ǵárezli bolsa, ol onıń ústinde dep esaplanadı. Hár bir qatlam óziniń ústindegi qatlamlarsız bar bola aladı hám islewi ushın astındaǵı qatlamlardı talap etedi. Kóbinese abstrakciya qatlamların abstrakciya dárejeleriniń ierarxiyasına birlestiriwge boladı. OSI modeli jeti abstrakciya qatlamınan ibarat. Modeldiń hár bir qatlamı cifrlı baylanıstıń zárúrlikleriniń hár qıylı bólimin qamtıydı hám sheshedi, sol arqalı baylanıslı injenerlik sheshimlerdiń quramalılıǵın kemeytedi.

Devid Uilerdiń ataqlı aforizmi: «Kompyuter ilimindegi barlıq máselelerdi indirekciyanıń jáne bir dárejesi menen sheshiwge boladı.» Bul kóbinese qasaqana túrde «indirekciya» sózin «abstrakciya» sózi menen almastırıp, nadurıs keltiriledi. Onı geyde Batler Lempsonǵa da qáte túrde tiyisli etedi. Kevlin Xennidiń oǵan qosımshası: «...tek indirekciya qatlamlarınıń júdá kóp bolıwı máselesinen basqa.»

== Kompyuter arxitekturası ==
[[Kompyuter arxitekturası|Kompyuter arxitekturasında]] kompyuter sisteması ádette bir neshe abstrakciya dárejelerinen turatuǵın etip kórsetiledi, mısalı:

* [[programmalıq támiynat]]
* programmalastırılatuǵın logika
* [[Kompyuter apparatlıq támiynatı|apparatlıq támiynat]]

Programmalastırılatuǵın logika kóbinese apparatlıq támiynattıń bir bólegi dep esaplanadı, al logikalıq anıqlamalar geyde qurılmanıń programmalıq támiynatı yaki mikrobaǵdarlamasınıń bir bólegi retinde de qaraladı. Mikrobaǵdarlama tek tómengi dárejeli programmalıq támiynattı ǵana emes, al operaciyalıq sistema hám qosımshalardı da óz ishine alıwı múmkin. Programmalıq támiynat qatlamların jáne de apparatlıq abstrakciya qatlamları, fizikalıq hám logikalıq qurılma drayverleri, fayl sistemaları sıyaqlı saqlaw orınları, operaciyalıq sistema yadroları, aralıq programmalıq támiynat, qosımshalar hám basqalarǵa bóliwge boladı. Sonday-aq, VHDL sıyaqlı tómengi dárejeli programmalastırıw tillerinen [[Mashina kodı|mashina tili]], assembler tili, kompilyaciyalanǵan til, [[interpretator]] hám skript tiline shekem ayırmashılıq etiwge boladı.

== Kirgiziw hám shıǵarıw ==
Unix operaciyalıq sistemasında, kirgiziw hám shıǵarıw operaciyalarınıń kópshiligi qurılmadan oqılatuǵın yaki qurılmaǵa jazılatuǵın bayt aǵımları retinde qaraladı. Bul bayt aǵımı modeli qurılmaǵa ǵárezsizlikti támiyinlew ushın fayl kirgiziw/shıǵarıw, soket kirgiziw/shıǵarıw hám terminal kirgiziw/shıǵarıw ushın qollanıladı. Qosımsha dárejesinde qurılmadan oqıw hám jazıw ushın, programma qurılmanı ashıw ushın funkciyanı shaqıradı, bul qurılma terminal sıyaqlı haqıyqıy qurılma yamasa tarmaq portı yaki fayl sistemasındaǵı fayl sıyaqlı virtual qurılma bolıwı múmkin. Qurılmanıń fizikalıq ózgeshelikleri operaciyalıq sistema arqalı basqarıladı, ol óz gezeginde baǵdarlamashıǵa qurılmadan/qurılmaǵa baytlardı oqıw hám jazıw imkaniyatın beretuǵın abstrakt interfeysti usınadı. Sońınan operaciyalıq sistema bayt aǵımın qurılmaǵa oqıw hám jazıw ushın kerek bolǵan haqıyqıy transformaciyanı orınlaydı.

== Grafika ==
OpenGL sıyaqlı kópshilik grafikalıq kitapxanalar interfeys retinde abstrakt grafikalıq qurılma modelin usınadı. Kitapxana baǵdarlamashı tárepinen berilgen buyrıqlardı grafikalıq elementler hám obektlerdi sızıw ushın kerek bolǵan arnawlı qurılma buyrıqlarına awdarıw ushın juwapker. Plotter ushın arnawlı qurılma buyrıqları CRT monitor ushın qurılma buyrıqlarınan ózgeshe, biraq grafikalıq kitapxana ámelge asırıw hám qurılmaǵa baylanıslı táreplerdi jasırıp, grafikalıq obektlerdi sızıw ushın ulıwma paydalı bolǵan bir qatar dáslepki elementlerdi usınatuǵın abstrakt interfeysti támiyinleydi.

== Derekler ==
{{Derekler}}
[[Kategoriya:Kompyuter arxitekturası]]
__BÖLİDİMÖNDEMEW__</text>
      <sha1>mkjbz56ue6tfzmqyl37vhge2fufaoy1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wikipedia:WikiNomad: Karakalpakstan</title>
    <ns>4</ns>
    <id>25720</id>
    <revision>
      <id>125697</id>
      <timestamp>2025-07-11T11:23:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Janabaevazizbek</username>
        <id>10433</id>
      </contributor>
      <comment>Taza bet jaratıldı: «[[File:WikiNomad poster.png|200px|thumb]] [[Qaraqalpaqsha Wikipedia]] jámiyeti tárepinen tájiriybeli [[Wikipedia:Wikipediashılar|wikipediashı]]lar basshılıǵında '''2025-jıldıń 17-iyun''' sánesinde jańa Wikimediashılardı jetilistiriw maqsetinde [[Wikiqoyma]] (Wikimedia Commons) hám Wikipedianıń qaraqalpaq tili bólimine qaratılǵan [[:meta:Wikimedia CEE Hub|Wikimedia CEE Hub]] jaslar birlespesiniń qáwenderligi astında arnawlı tur hám semin...»</comment>
      <origin>125697</origin>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2498" sha1="81n81hmysn610yjtcsx3gn3a7q6v5vf" xml:space="preserve">[[File:WikiNomad poster.png|200px|thumb]]
[[Qaraqalpaqsha Wikipedia]] jámiyeti tárepinen tájiriybeli [[Wikipedia:Wikipediashılar|wikipediashı]]lar basshılıǵında '''2025-jıldıń 17-iyun''' sánesinde jańa Wikimediashılardı jetilistiriw maqsetinde [[Wikiqoyma]] (Wikimedia Commons) hám Wikipedianıń qaraqalpaq tili bólimine qaratılǵan [[:meta:Wikimedia CEE Hub|Wikimedia CEE Hub]] jaslar birlespesiniń qáwenderligi astında arnawlı tur hám seminar shómlkemlestirilmekte.

== Maqsetler ==
* Qaraqalpaqsha Wikipedia jámiyetiniń keńeyiwi, belsendi paydalanıwshılar arasındaǵı baylanıslardı fizikalıq jaqtan iske asırıw;
* Wikiqoymada [[Qaraqalpaqstan]] aymaǵında túsirilgen fotosúwretlerdiń sanın kóbeytiw hám olardı qaraqalpaqsha Wikipediadaǵı tiyisli maqalalarǵa qoyıw;
* Qaraqalpaq jámiyetinde Wikipedianıń zamanagóy dáwirde bilim alıwda ayrıqsha áhmiyetke iye bolǵan virtual málimleme platforması sıpatındaǵı áhmiyetin kórsetiw;
* Qaraqalpaqsha Wikipediadan paydalanıwdı ǵalaba en jaydırıw, zamanagóy texnologiyalıq qurallardan paydalanıw kónlikpelerine iye bolǵan volontyor jaslardı Wikipediaǵa tartıw boyınsha úgit-násiyat jumısların alıp barıw.

== Islenetuǵın jumıslar ==
Ilajda 30 paydalanıwshı ushın seminar shólkemlestiriledi, seminar dawamında coffee break. Seminarda qatnasıwshılarǵa Wikipedia hám Wikiqoyma tuwralı tiykarǵı túsinikler, Wikipediaǵa maqala jazıw tártibi, maqalalardı redaktorlaw, Wikiqoymaǵa súwretler júklew tuwralı túsinikler beriledi. Seminardan keyin 20 qatnasıwshı menen birgelikte Qaraqalpaqstannıń mádeniy esteliklerin kóriw hám sol jerlerden sapalı fotosúwretler túsiriw.

Túsirilgen súwretler Wikiqoymaǵa erkin paydalanıw licenziyası menen júklenip, súwretler qaraqalpaqsha Wikipediadaǵı tiyisli maqalalarǵa qoyıladı.

== Qalay qatnasa alaman? ==
Sorawlarıńız bolsa usı bettiń talqılaw betine yamasa Telegramdaǵı qaraqalpaqsha Wikipedi kanalınıń soraw-usınıslar ushın arnalǵan «[https://t.me/kaa_wiki Qaraqalpaqsha Wikisáwbet]» toparına jazsańız boladı.

Seminarda qatnasıw ushın múrájatlar '''[https://docs.google.com/forms/d/1vjR-J4qi-wjuWjLR7r2NSkmHyBGX9DvWTiOS0sMz6qg/edit MÍNA ARZA JIBERIW FORMA]''' arqalı qabıllanadı. Arza jiberiw múddeti: '''11-16-iyul 2025'''.

== Gallereya ==
{{commons-inline|Category:WikiNomad: Karakalpakstan|WikiNomad: Karakalpakstan}}

[[Kategoriya:Wikiseminar]]</text>
      <sha1>81n81hmysn610yjtcsx3gn3a7q6v5vf</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>