Уикипедия kkwiki https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B_%D0%B1%D0%B5%D1%82 MediaWiki 1.45.0-wmf.4 first-letter Таспа Арнайы Талқылау Қатысушы Қатысушы талқылауы Уикипедия Уикипедия талқылауы Сурет Сурет талқылауы МедиаУики МедиаУики талқылауы Үлгі Үлгі талқылауы Анықтама Анықтама талқылауы Санат Санат талқылауы Портал Портал талқылауы Жоба Жоба талқылауы TimedText TimedText talk Module Module talk Topic Естай Беркімбайұлы 0 1913 3479487 3329575 2025-06-13T01:51:14Z CommonsDelinker 165 «[[:File:Flag_of_the_Romanov_Monarchy.svg]]» деген «[[:File:Flag_of_Russia_(1858–1896).svg]]» дегенмен алмастырылды. 3479487 wikitext text/x-wiki {{Тұлға|Есімі=Естай Беркімбайұлы|Сурет=Estay berkimbayuli.jpg|ені=220px|Туған күні=1874|Қайтыс болған күні=15.03.1946|Туған жері=қазіргі [[Павлодар облысы]], Екібастұз ауданы, қарасты Ақкөл ауылы|Қайтыс болған жері=Куйбышев ауданы, Харков совхозының үшінші бөлімше|Азаматтығы=[[File:Flag of Russia (1858–1896).svg|22px|border]] [[Ресей империясы]] (1917)<br/> {{USSR}}|Ұлты=[[Қазақтар|Қазақ]]|Мансабы=[[Ақын]], [[әнші]], [[сазгер]]|Әкесі=Беркімбай|Анасы=Күлипа|Марапаттары=1939 жылы Қазақстан Республикасы композиторлар одағының мүшесі, «Еңбегі сіңген өнер қайраткері» құрметті атақтары берілді.}} '''Естай Беркімбайұлы''' ([[1874 жыл]], қазіргі [[Павлодар облысы]], [[Екібастұз|Екібастұз ауданы]], қарасты Ақкөл ауылы – [[15 наурыз]], [[1946 жыл]]) — қазақтың көрнекті әншісі, ақын-сазгері, [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|ҚазССР]]-нің еңбек сіңірген өнер қайраткері (1939). == Өмірбаяны == [[File:Estay.jpg|thumb|Естай кітабы 2002 жыл]] * Ол кедей отбасында туған. Естай әндік-ақындық ортада өскен, анасы Күлипа мен ағасы Байтолым белгілі әншілер болған. Естай олардан жыр, дастандар мен толғауларды орындау мәнерін үйренген. 16 жасында халық әндерін талантты орындаушы, халықтық музыка дәстүрін жалғастырушы тұлға. * 20 жасында [[Ертіс]] атырабына белгілі әнші болды. Осы өнердің арқасында көп жерлерді ([[Қараөткел (Павлодар облысы)|Қараөткел]], [[Семей]], [[Павлодар|Кереку]], [[Зайсан (қала)|Зайсан]], [[Тарбағатай аймағы|Тарбағатай]], [[Жетісу]]) аралайды. [[Көкшетау тауы|Сұлу Көкше]] мен [[Баянауыл|Баянға]] барады. Бұл сапарында [[Біржан Қожағұлұлы|Біржанмен]] кездесіп, оның өнерінен тәлім алды. Әнші-сазгерлер [[Біржан Қожағұлұлы|Біржан]], [[Ақан сері]] мен [[Жарылғапберді]]нің өнер-өнегесінен сусындаған Естай олардың тек әншілік-орындаушылық өнерін ғана емес, сазгерлік өнерін де ілгері дамытты: көптеген әндер ("Бір мысқал", "Майда қоңыр", "Ашу – пышақ", "Шоқ қара ағаш") шығарды. Естайдың әнші-ақындық, сазгерлік талантын бүкіл қазақ сахарасына мәшһүр еткен әні – "Қорлан". Осы шығармасымен классик сазгерлердің қатарынан орын алды.<ref>[[Тарихи тұлғалар]]. Танымдық - көпшілік басылым. [[Мектеп]] жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – [[Алматы]]. “[[Алматыкітап баспасы]]”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2</ref> "Қорлан" – Естай шығармаларының шыңы, жүрегі (Жұбанов А., Замана бұлбұлдары, А., 1963, 248-бет). "Қорлан" әнін [[Мұқан Төлебаев|М. Төлебаев]] "Біржан-Сара" операсында, [[Евгений Григорьевич Брусиловский|Е. Г. Брусиловский]] "Ер Тарғын" операсында, С. И. Шабельский мен Л.М.Шаргородский "Қобыз бен оркестрге арналған концертінде" (2-бөлімінде) шығармашылықпен пайдаланды. Жаңа өмір жайында "Туды күнім", "Өмір" атты әндер шығарды. 1939 жылы Алматыға келіп, көп әндерін нотаға түсіртті. * Әншілік ақындық сайыстарға қатысып, [[Жамбыл Жабайұлы|Жамбыл]]мен неше рет кездесті. * Сол жылы [[Қазақстан жазушылар одағы|Қазақстан Жазушылар Одағының]] ІІ сьезіне қатысты. * [[Ұлы Отан соғысы]] жылдарында мәдени-үгіт бригадасында әсем әнімен, жалынды жырымен халықты жеңіске жігерлендірді. * 1945 жылы [[Абай Құнанбайұлы|Абайдың]] туғанына 100 жыл толу мерекесіне қатысты. Мұнда [[Нартай Бекежанов|Нартай]], [[Нұрлыбек Баймұратов|Нұрлыбек]] т.б. ақындармен айтысқа түсті. Оған арнап М. Әлімбаев "Естай-Қорлан" поэмасын (1968) жазды. == Марапаттары == * 1939 жылы қыркүйегінде "Қазақстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері" деген құрметті атақ берілді. * 1940 жылы [[Қазақстан композиторлар одағы|Қазақстан Композиторлар одағына]] мүше болып қабылданды. == Шығармалары == * "Майда қоңыр" * "Жүректе" * "Мәлике" * "Өмір" * "Қоңыр жел" * "Дүние" * "Шоққара ағаш" * «[[Хұсни-Хорлан]]<nowiki/>»- Әні мен сөзі Естайдікі, орынд. Р. Абдуллин == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Bio-stub}} [[Санат:Екібастұзда туғандар]] [[Санат:Қазақстан әншілері]] [[Санат:Қазақстан сазгерлері]] [[Санат:Қазақ ақындары]] [[Санат:Қазақстан ақындары]] [[Санат:Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген өнер қайраткерлері]] ba82fc6jq97ua6djw7h6az8k0esd8rq Тарас Григорьевич Шевченко 0 2573 3479488 3329578 2025-06-13T01:55:20Z CommonsDelinker 165 «[[:File:Flag_of_the_Romanov_Monarchy.svg]]» деген «[[:File:Flag_of_Russia_(1858–1896).svg]]» дегенмен алмастырылды. 3479488 wikitext text/x-wiki {{Жазушы|Есімі=Тарас Шевченко|Ұлты=[[Украиндар|Украин]]|Лақап аты=Кобзарь Дармограй Перебендя|Қолтаңбасы=Taras Shevchenko’s signature.gif|Дебюті=Кобзар (өлеңдер кітабы) 1840.ж|Шығармалардың тілі=[[Украин тілі]], [[Орыс тілі]]|Жанры=[[Проза]], [[Поэзия]], [[Повесть]], Өлең|Бағыты=[[Романтизм]], [[Реализм]]|Шығармашылық жылдары=[[1826 жыл|1826]] – [[1861 жыл|1861]]|Мансабы=[[Ақын]], [[Проза|Прозаик]], [[Жазушы]], Драматург, Ойшыл, Суретші, Гравер|Азаматтығы=[[File:Flag of Russia (1858–1896).svg|22px|border]] [[Ресей империясы]]|Шынайы есімі={{lang-uk|Тарас Григорович Шевченко}}|Қайтыс болған жері=[[Санкт-Петербург]], [[Ресей империясы]]|Туған жері=Моринци ауылы, Звенигород уезі, Киев губерниясы, [[Ресей империясы]]|Қайтыс болған күні=10.03.1861|Туған күні=09.03.1814|Туған кездегі есімі=Тарас син Григорія Шевченка|Суреттің аты=1859.жыл|Ені=240px|Суреті=Т. Г. Шевченко. Квітень 1859.jpg|Commons=Taras Shevchenko}} '''Тарас Григорович Шевченко''' ([[Орыс тілі|орысша]]: ''Тарас Григорьевич Шевченко''; [[9 наурыз]], [[1814 жыл|1814]], [[Киев губерниясы]], қазіргі [[Черкасск облысы]] [[Моринцы]] селосы – [[10 наурыз]] [[1861 жыл|1861]], [[Санкт-Петербург]]) — әйгілі [[Украиндар|Украин]] казак ақыны, прозаик, ойшыл, суретші, график, этнограф, қоғам қайраткері. Украинаның ұлттық қаһарманы және символы. Украин ұлттық қозғалысының қатысушысы, Кирилл-Мефодий бауырластығының мүшесі. Императорлық өнер академиясының академигі (1860). Шевченконың поэзиясында орталық рөл атқаратын әдеби мұрасы, атап айтқанда, «Кобзарь» жинағы қазіргі украин әдебиетінің және көп жағынан әдеби украин тілінің негізі болып саналады. Суретші ретінде де тарихта қалған. [[орыс әдебиеті]]не де үлес қосқан. Бірақ ең бастысы, әрине, украин әдебиетінің "жарық жұлдызы" болғаны, украин халқының санасын оятуының ұлттық нышаны болып саналады. == Өмірбаяны == * 1838 жылы [[Санкт-Петербург]] қаласында Көркемсурет академиясына қабылданады. * 1845 жылы [[Киев]] қаласына келіп, археологиялық комиссияға суретші қызметіне орналасты. * 1846 жылы Киев қаласындағы Кирилл-Мефодий қоғамына мүше болып енді. * 1847 жылы қамауға алынады. * 1848 жылы [[Бутаков Алексей Иванович|А.И.Бутаковтың]] басшылығымен [[Арал теңізі]]н зерттеу экспедициясына қатысып, 350-ден астам пейжаз, портрет салды. Мысалы, "Атқа мінген қазақ", "Арал теңізінің жағасындағы қазақтың киіз үйлері", "Қосаралдағы қазақтардың қыстаулары", т.б. * 1950 жылы екінші рет қамалып, [[Маңғыстау]]дағы Новопетров қамалына (кейіннен [[Форт-Шевченко]]) жер аударылды. Оның "Киіз үйде отырған қазақтар", "Қазақ баласы от жағып жатыр", "Киіз үйде", "Келі түйіп түрған қазақ қызы", "Қазақ кызы Катя" суреттері осы кезенде салынған. * Шевченко Маңғыстауда 7 жыл болып, 1857 жылы босатылды. * 1857 жылы Санкт-Петербургке келеді. * 1860 жылы гравюра саласында академик болып сайланады. * Дәл крепостник құқығын жойылған жылы, 1861 жылы наурыздың 10-да Санкт-Петербургда қайтыс болған. Өзі крепостник шаруа болғанынан, крепостник құқығымен, [[Ресей империясы]]ның патша езгісімен украин халқының еркіндігі үшін күрескен. [[Сурет:Taras Shevchenko selfportrait oil 1840.jpg|солға|нобай|Тарас Шевченко 1840.ж автопортреты]] [[КСРО|Кеңес үкіметі]] кезінде төңкерісшіл большевиктерге жақын идеяларының жақтанушы ретінде бағаланған. Қазір тәуелсіз [[Украина]]да украин халқының тәуелсіздігі менен ұлттық дамуы үшін күрескен қаһарман ретінде бағаланады. Халық ақыны болғандықтан, оны "ұлы кобзарь" деп атап кеткен. Патша үкіметіне қарсы шыққаны үшін, оны алдыменен [[Орынбор облысы]]ның Ор қамалына отырғызған, кейін сол облысқа қараған Қазақ даласына - Маңғыстауға айдап тастаған. Айдауда [[Николай Васильевич Гоголь|Гогольге]], Жуковскийге шағым хаттарын жазады. Айдаудан соң, [[Иван Сергеевич Тургенев|Тургеневпен]] жиі кездеседі. == Есте сақтау == Қазақстанда оның есімімен қала, елді мекендер мен көше аттары аталады. Алматыда Шевченко атында көше және сол көшеде ескерткіш орнатылған.<ref>“Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9</ref><ref>Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8</ref> == Суреттер == <gallery> DC-Shevchenko.jpg|Вашингтонда TarasShevchenkoPlace.jpg|Нью-Йоркта TarasShevchenkoSquare.jpg|Парижде </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{commons|Тарас Шевченко}} [[Санат:Черкасск облысында туғандар]] [[Санат:Санкт-Петербургте қайтыс болғандар]] [[Санат:Украина ақындары]] [[Санат:XIX ғасыр ақындары]] [[Санат:Украина жазушылары]] [[Санат:Ресей жазушылары]] [[Санат:XIX ғасыр жазушылары]] [[Санат:Украина суретшілері]] [[Санат:Украина революционерлері]] hf9dfebmm3i2kobl0vn4tj1ok0fkhe2 Қазақстан жоғарғы оқу орындарының тізімі 0 3320 3479639 3472765 2025-06-13T10:12:52Z Casserium 68287 3479639 wikitext text/x-wiki Алғашқы қазақстандық жоғары оқу орны 1928 жылы Алматы қаласында «Қазақ мемлекеттік университеті» деген атаумен құрылған. 1930 жылы ол Қазақ мемлекеттік педагогикалық институтына айналды (қазір [[Қазақ ұлттық педагогикалық университеті|Абай атындағы ҚазҰПУ]]). 1934 жылы Қазақ мемлекеттік университеті қайта құрылды (қазір [[Қазақ ұлттық университеті|Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ]]). 2024-2025 оқу жылының басындағы ресми дерек бойынша [[Қазақстан|республика аумағында]] 113 жоғары оқу орны жұмыс істейді, оның 64-сі (56,6%-ы) жеке меншікте болса, 48-і (42,5%-ы) мемлекет және 1-еуі (0,9%-ы) шетел меншігінде.<ref>{{Cite web|url=https://stat.gov.kz/api/iblock/element/196781/file/kk/|title=Қазақстан Республикасындағы жоғары білім (2024-2025 оқу жылының басына)|lang=kk|publisher=[[Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросы|Ұлттық статистика бюросы]]|date=2024-12-25}}</ref> Жоғары оқу орындарының ішінде 11 ұлттық жоғары оқу орны (университет, академия, консерватория), 78 университет, 14 академия, 10 институт бар. == ''Мемлекеттік'' жоғары оқу орындары == === ''Дербес'' жоғары оқу орны === {| class="sortable" border="border:1px solid darkgray;" cellpadding="9" cellspacing="0" style="font-size:100%;margin:1em 1em 1em 0; background:#f9f9f9;border:1px solid darkgray;border-collapse:collapse;" width="100%" |- style="background-color:#99ccff;1px solid darkgray;text-align:center;font-weight:bold;" ! style="width:05%;" | Атауы ! style="width:05%;" | Қала ! style="width:05%;" | {{comment|Ашылған жыл}} ! style="width:05%;" | {{comment|Дербес мәртебе}} ! style="width:05%;" | Түрі ! style="width:05%;" | Басшысы ! style="width:05%;" | Сайты |- | [[Назарбаев Университеті]] | [[Астана]] | style="text-align:center;" |2010 | style="text-align:center;" |2011 | дербес білім беру ұйымы || <small>Президент: профессор</small> <br /> Ахмад Вакар <br /><small>Провост: доктор</small> <br />Илесанми Адесида || {{URL|https://nu.edu.kz/}} |} === ''Халықаралық'' жоғары оқу орны === {| class="sortable" border="border:1px solid darkgray;" cellpadding="9" cellspacing="0" style="font-size:100%;margin:1em 1em 1em 0; background:#f9f9f9;border:1px solid darkgray;border-collapse:collapse;" width="100%" |- style="background-color:#99ccff;1px solid darkgray;text-align:center;font-weight:bold;" ! style="width:20%;" | Атауы ! style="width:05%;" | Қала ! style="width:05%;" | {{comment|Ашылған жыл}} ! style="width:05%;" | {{comment|Халықаралық мәртебе}} ! style="width:05%;" | Түрі ! style="width:05%;" | Басшысы ! style="width:05%;" | Сайты |- | [[Халықаралық қазақ-түрік университеті|Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті]] | [[Түркістан (қала)|Түркістан]] | style="text-align:center;" |1991 | style="text-align:center;" |1992 | мекеме | <small>Ректор: экономика ғылымдарының кандидаты</small> <br />Темірбекова Жанар Амангелдіқызы |{{URL|https://ayu.edu.kz/}} |} === ''Ұлттық'' жоғары оқу орындары === {| class="sortable" border="border:1px solid darkgray;" cellpadding="9" cellspacing="0" style="font-size:100%;margin:1em 1em 1em 0; background:#f9f9f9;border:1px solid darkgray;border-collapse:collapse;" width="100%" |- style="background-color:#99ccff;1px solid darkgray;text-align:center;font-weight:bold;" ! style="width:26%;" | Атауы ! style="width:10%;" | Қала ! style="width:05%;" | {{comment|Ашылған жыл}} ! style="width:05%;" | {{comment|Ұлттық мәртебе}} ! style="width:05%;" | Түрі ! style="width:21%;" | Басшысы ! style="width:05%;" class="unsortable" | Сайты |- | [[Қазақ ұлттық университеті|Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]] | [[Алматы]] | style="text-align:center;" |1934 | style="text-align:center;" |1993 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || {{sort|Түймебаев Жансейіт Қансейітұлы|<small>Басқарма төрағасы - ректор: филология ғылымдарының докторы</small> <br />[[Жансейіт Қансейітұлы Түймебаев|Түймебаев Жансейіт Қансейітұлы]]}} |{{URL|https://farabi.university/}} |- | [[Қазақ ұлттық техникалық зерттеу университеті|Қ.И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық зерттеу университеті]] | [[Алматы]] | style="text-align:center;" |1934 | style="text-align:center;" |1994 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || {{sort|Бегентаев Мейрам Мұхаметрақымұлы|<small>Басқарма төрағасы - ректор: экономика ғылымдарының докторы</small> <br /> [[Мейрам Мұхаметрақымұлы Бегентаев|Бегентаев Мейрам Мұхаметрақымұлы]]}}|| {{URL|https://satbayev.university/}} |- | [[Қазақ ұлттық педагогикалық университеті|Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті]] | [[Алматы]] | style="text-align:center;" |1928 | style="text-align:center;" |2003 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || {{sort|Тілеп Болат Анапияұлы|<small>Басқарма төрағасы - ректор: саяси ғылымдар кандидаты</small> <br /> [[Болат Әнапияұлы Тілепов|Тілеп Болат Анапияұлы]]}}|| {{URL|https://abaiuniversity.edu.kz/}} |- | [[Қазақ ұлттық медицина университеті|С.Ж. Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медицина университеті]] | [[Алматы]] | style="text-align:center;" |1931 | style="text-align:center;" |2001 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || {{sort|Шоранов Марат Едігеұлы|<small>Басқарма төрағасы - ректор: медицина ғылымдарының кандидаты</small> <br /> Шоранов Марат Едігеұлы}}|| {{URL|https://kaznmu.edu.kz/}} |- | [[Қазақ ұлттық аграрлық зерттеу университеті]] | [[Алматы]] | style="text-align:center;" |1929 (АЗМИ)<br />1930 (ҚазАШИ) | style="text-align:center;" |2001 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || {{sort|Күрішбаев Ақылбек Қажығұлұлы|<small>Басқарма төрағасы - ректор: ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы</small> <br /> [[Ақылбек Қажығұлұлы Күрішбаев|Күрішбаев Ақылбек Қажығұлұлы]]}} | {{URL|https://www.kaznaru.edu.kz/}} |- |[[Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті]] |[[Алматы]] |style="text-align:center;" |1944 | style="text-align:center;" |2019 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || {{sort||<small>Басқарма төрағасы - ректор: </small> <br /> ''бос орын''}}|| {{URL|https://qyzpu.edu.kz/}} |- | [[Қазақ ұлттық өнер академиясы|Т. Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы]] | [[Алматы]] | style="text-align:center;" |1978 | style="text-align:center;" |2001 | республикалық мемлекеттік мекеме || {{sort|Жүдебаев Арман Әділханұлы|<small>Ректор: Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері</small> <br />Жүдебаев Арман Әділханұлы}} | {{URL|https://kaznai.kz/}} |- | [[Қазақ ұлттық консерваториясы|Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясы]] | [[Алматы]] | style="text-align:center;" |1944 | style="text-align:center;" |2001 | республикалық мемлекеттік мекеме || {{sort|Тасбергенова Гауһар Қошқарбекқызы|<small>Ректор: PhD докторы</small> <br /> Тасбергенова Гауһар Қошқарбекқызы}} | {{URL|https://www.conservatoire.edu.kz/}} |- | [[Еуразия ұлттық университеті|Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті]] | [[Астана]] | style="text-align:center;" |1996 | style="text-align:center;" |2001 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || {{sort|Сыдықов Ерлан Бәтташұлы|<small>Басқарма төрағасы - ректор: тарих ғылымдарының докторы</small> <br /> [[Ерлан Бәтташұлы Сыдықов|Сыдықов Ерлан Бәтташұлы]]}} |{{URL|https://enu.kz/}} |- | [[Қазақ ұлттық өнер университеті|К. Байсейітова атындағы Қазақ ұлттық өнер университеті]] | [[Астана]] | style="text-align:center;" |1998 | style="text-align:center;" |1998 | республикалық мемлекеттік мекеме || {{sort|Ахмедьяров Ғалым Алғиұлы|<small>Ректор: Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері</small> <br /> Ахмедьяров Ғалым Алғиұлы}} || {{URL|https://kaznui.edu.kz/}} |- | [[Қазақ ұлттық хореография академиясы]] | [[Астана]] | style="text-align:center;" |2015 | style="text-align:center;" |2015 | шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорын || {{sort|Нүсіпжанова Бибігүл Нұрғалиқызы|<small>Ректор: Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері</small> <br /> [[Бибігүл Нұрғалиқызы Нүсіпжанова|Нүсіпжанова Бибігүл Нұрғалиқызы]]}} | {{URL|https://balletacademy.edu.kz}} |- | [[Қазақ ұлттық су шаруашылығы және ирригация университеті]] | [[Тараз]] | style="text-align:center;" |2024 | style="text-align:center;" |2024 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || {{sort||<small>Басқарма төрағасы - ректор: PhD докторы</small> <br /> Түсіпова Кәмшат Маратқызы}} || {{URL|https://kaznuvhi.edu.kz/}} |} === ''Аймақтардағы мемлекеттік'' жоғары оқу орындары === {| class="sortable" border="border:1px solid darkgray;" cellpadding="9" cellspacing="0" style="font-size:100%;margin:1em 1em 1em 0; background:#f9f9f9;border:1px solid darkgray;border-collapse:collapse;" width="100%" |- style="background-color:#99ccff;1px solid darkgray;text-align:center;font-weight:bold;" ! style="width:26%;" | Атауы ! style="width:05%;" | Қала ! style="width:05%;" | {{comment|Ашылған жыл}} ! style="width:05%;" | Түрі ! style="width:05%;" | Басшысы ! style="width:05%;" | Сайты |- | [[Каспий технологиялар және инжиниринг университеті|Ш. Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжиниринг университеті]] | [[Ақтау]] | style="text-align:center;" |1976 || коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Президент:</small> <br />Ахметов Берік Бақытжанұлы |{{URL|https://yu.edu.kz/}} |- | [[Ақтөбе өңірлік университеті|Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университеті]] | [[Ақтөбе]] | style="text-align:center;" |1935 || коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Қарабасова Лаура Чапайқызы |{{URL|http://zhubanov.edu.kz/}} |- | [[Марат Оспанов атындағы Батыс Қазақстан медицина университеті|М. Оспанов атындағы Батыс Қазақстан медицина университеті]] | [[Ақтөбе]] | style="text-align:center;" |1957 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Қалиев Әсет Әскерұлы |{{URL|https://zkmu.edu.kz/}} |- |[[Азаматтық авиация академиясы]] |[[Алматы]] | style="text-align:center;" |1995 | акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Сейдахметов Бекен Қанелұлы |{{URL|https://caa.edu.kz/}} |- | [[Қазақстан-Британ техникалық университеті]] || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |2001 || акционерлік қоғам || <small>Ректор (басқарма төрағасы):</small> <br />Ғабдуллин Маратбек Төлебергенұлы || {{URL|https://kbtu.edu.kz/}} |- | [[Арқалық педагогикалық университеті|Ы. Алтынсарин атындағы Арқалық педагогикалық университеті]] | [[Арқалық (қала)|Арқалық]] | style="text-align:center;" |1972 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />''бос орын'' |{{URL|https://api.edu.kz/}} |- | [[Қазақ агротехникалық зерттеу университеті|С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық зерттеу университеті]] | [[Астана]] | style="text-align:center;" |1957 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Тіреуов Қанат Маратұлы |{{URL|https://kazatu.edu.kz/}} |- | [[Астана медицина университеті]] | [[Астана]] | style="text-align:center;" |1964 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Надыров Камалжан Талғатұлы |{{URL|https://amu.edu.kz/}} |- | [[Халел Досмұхамедов атындағы Атырау университеті|Х. Досмұхамедов атындағы Атырау университеті]] | [[Атырау]] | style="text-align:center;" |1950 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />[[Саламат Нұрмұханұлы Идрисов|Идрисов Саламат Нұрмұханұлы]] |{{URL|https://asu.edu.kz/}} |- | [[Атырау мұнай және газ университеті|С. Өтебаев атындағы Атырау мұнай және газ университеті]] | [[Атырау]] | style="text-align:center;" |1980 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Шакуликова Гүлзада Тәңірбергенқызы |{{URL|https://aogu.edu.kz/}} |- | [[Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті|Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау университетi]] | [[Көкшетау]] | style="text-align:center;" |1962 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Сырлыбаев Марат Қадырұлы |{{URL|https://shokan.edu.kz/}} |- | [[Академик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті]] | [[Қарағанды]] | style="text-align:center;" |1938 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Дулатбеков Нұрлан Орынбасарқызы |{{URL|https://buketov.edu.kz/}} |- | [[Әбілқас Сағынов атындағы Қарағанды техникалық университеті|Ә. Сағынов атындағы Қарағанды техникалық университеті]] | [[Қарағанды]] | style="text-align:center;" |1953 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Сағынтаева Сәуле Саветқызы |{{URL|https://www.kstu.kz/}} |- | [[Қарағанды медицина университеті]] | [[Қарағанды]] | style="text-align:center;" |1950 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Тұрмұхамбетова Анар Ақылбекқызы |{{URL|https://qmu.edu.kz/}} |- | [[Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Қостанай өңірлік университеті|А. Байтұрсынұлы атындағы Қостанай өңірлік университеті]] | [[Қостанай]] | style="text-align:center;" |1939 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Қуанышбаев Сейітбек Бекенұлы |{{URL|https://ksu.edu.kz/}} |- | [[Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті]] | [[Қызылорда]] | style="text-align:center;" |1937 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Кәрімова Бейбіткүл Сәрсемханқызы |{{URL|https://korkyt.edu.kz/}} |- | [[Махамбет Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университеті|М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университеті]] | [[Орал]] | style="text-align:center;" |1932 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Серғалиев Нұрлан Хабибуллаұлы |{{URL|https://wku.edu.kz/}} |- | [[Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті|Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті]] | [[Орал]] | style="text-align:center;" |1963 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Наметов Асқар Мырзахметұлы |{{URL|https://wkau.edu.kz/}} |- | [[Сәрсен Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан университеті|С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан университеті]] | [[Өскемен]] | style="text-align:center;" |1952 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Төлеген Мұхтар Әділбекұлы |{{URL|https://vku.edu.kz/}} |- | [[Дәулет Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан техникалық университеті|Д. Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан техникалық университеті]] | [[Өскемен]] | style="text-align:center;" |1958 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Рахметуллина Сәуле Жәдігерқызы |{{URL|https://www.ektu.kz/}} |- | [[Торайғыров университеті]] | [[Павлодар]] | style="text-align:center;" |1960 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Медетов Нұрлан Әмірұлы |{{URL|https://tou.edu.kz/}} |- | [[Павлодар педагогикалық университеті|Ә. Марғұлан атындағы Павлодар педагогикалық университеті]] | [[Павлодар]] | style="text-align:center;" |1962 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Әмірбекұлы Ержан |{{URL|https://ppu.edu.kz/}} |- | [[Солтүстік Қазақстан университеті|М. Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университеті]] | [[Петропавл]] | style="text-align:center;" |1937 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Исақаев Ербол Маратұлы |{{URL|https://ku.edu.kz/}} |- | [[Рудный индустриялық университеті]] | [[Рудный]] | style="text-align:center;" |1977 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Сапарходжаев Нұрбек Пажарбекұлы |{{URL|https://www.rii.edu.kz/}} |- | [[Шәкәрім университеті]] | [[Семей]] | style="text-align:center;" |1934 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Орынбеков Думан Рымғалиұлы |{{URL|https://shakarim.edu.kz/}} |- | [[Семей медицина университеті]] | [[Семей]] | style="text-align:center;" |1953 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Дюсупов Алтай Ахметқалиұлы |{{URL|https://smu.edu.kz/}} |- | [[Жетісу университеті|І. Жансүгіров атындағы Жетісу университеті]] | [[Талдықорған]] | style="text-align:center;" |1972 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Бөрібаев Ермек Әбілтайұлы |{{URL|https://zhetysu.edu.kz/}} |- | [[М.Х. Дулати атындағы Тараз университеті]] | [[Тараз]] | style="text-align:center;" |1958 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Байжұманов Мұхтар Қазбекұлы |{{URL|https://dulaty.kz/}} |- | [[Қарағанды индустриялық университеті]] | [[Теміртау]] | style="text-align:center;" |1963 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Жәутіков Бахыт Ахатұлы |{{URL|https://tttu.edu.kz/}} |- | [[Халықаралық туризм және меймандостық университеті]] | [[Түркістан (қала)|Түркістан]] | style="text-align:center;" |2019 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Шоқпаров Әлібек Жұмабекұлы || {{URL|https://iuth.edu.kz/}} |- | [[Оңтүстік Қазақстан университеті|М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан университеті]] | [[Шымкент]] | style="text-align:center;" |1943 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Ахмед-Заки Дархан Жұмақанұлы |{{URL|https://auezov.edu.kz/}} |- | [[Оңтүстік Қазақстан педагогикалық университеті|Ө. Жәнібеков атындағы Оңтүстік Қазақстан педагогикалық университеті]] | [[Шымкент]] | style="text-align:center;" |1937 | коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />''бос орын'' |{{URL|https://zhanibekov.edu.kz/}} |} == ''Мемлекеттік органдардың'' жоғары оқу орындары == {| class="sortable" border="border:1px solid darkgray;" cellpadding="9" cellspacing="0" style="font-size:100%;margin:1em 1em 1em 0; background:#f9f9f9;border:1px solid darkgray;border-collapse:collapse;" width="100%" |- style="background-color:#99ccff;1px solid darkgray;text-align:center;font-weight:bold;" ! style="width:05%;" | Атауы ! style="width:05%;" | Қала ! style="width:05%;" | {{comment|Ашылған жыл}} ! style="width:05%;" | Басшысы ! style="width:05%;" | Басқарушы орган ! style="width:05%;" | Сайты |- | ҚР Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы | [[Астана]] | style="text-align:center;" |1994 | <small>Ректор:</small> <br /> Жолманов Азамат Сағатұлы || [[Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет істері агенттігі|Мемлекеттік қызмет істері агенттігі]] || {{URL|https://www.apa.kz/}} |- | [[Қазақстан Республикасының Жоғары Сот Кеңесі#Сот төрелігі академиясы|ҚР Жоғары Сот Кеңесінің жанындағы Сот төрелігі академиясы]] | [[Астана]] | style="text-align:center;" |2001-2005, 2016 | <small>Ректор:</small> <br /> Баймолдина Зәуреш Хамитқызы || [[Қазақстан Республикасының Жоғары Сот Кеңесі|Жоғары Сот Кеңесі]] || {{URL|https://sta.edu.kz/}} |- | ҚР Бас прокуратурасының жанындағы Құқық қорғау органдары академиясы | [[Қосшы]] | style="text-align:center;" |2015 | {{sort|Сексембаев Марат Исламханұлы|<small>Ректор: әділет аға кеңесшісі</small> <br />Сексембаев Марат Исламханұлы}} |[[Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы|Бас прокуратура]] |{{URL|https://academy-gp.kz/}} |- | "AML ACADEMY" Қаржылық мониторинг академиясы | [[Астана]] | style="text-align:center;" |2023 | <small>Ректор:</small> <br /> Мерзадинов Ерғали Серікбайұлы || [[Қазақстан Республикасының Қаржылық мониторинг агенттігі|Қаржылық мониторинг агенттігі]] || {{URL|https://www.amlacademy.kz/}} |- | [[Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Академиясы|ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитетінің академиясы]] | [[Алматы]] | style="text-align:center;" |1974 | {{sort|Мұқашев Ахат Ғаббасұлы|<small>Бастық: ұлттық қауіпсіздік генерал-майоры</small> <br /> Мұқашев Ахат Ғаббасұлы}} |[[Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті|Ұлттық қауіпсіздік комитеті]] |— |- | [[Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік әскери институты|ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Шекара академиясы]] | [[Алматы]] | style="text-align:center;" |1931 | <small>Бастық: генерал-майор</small> <br />Поливанов Павел Константинович |[[Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті|Ұлттық қауіпсіздік комитеті]] |— |- | ҚР Төтенше жағдайлар министрлігінің М.Ғабдуллин атындағы Азаматтық қорғау академиясы | [[Көкшетау]] | style="text-align:center;" |1997 | {{sort|Әлібеков Ерлан Әлібекұлы|<small>Бастық: азаматтық қорғау полковнигі</small> <br />Әлібеков Ерлан Әлібекұлы}} |[[Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрлігі|Төтенше жағдайлар министрлігі]] |{{URL|http://agz.edu.kz/}} |- | [[Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының Академиясы|ҚР Ұлттық ұланының академиясы]] | [[Петропавл]] | style="text-align:center;" |1997 | {{sort|Тоқышев Артур Қалиақпарұлы|<small>Бастық: полковник</small> <br />Тоқышев Артур Қалиақпарұлы}} |[[Қазақстан Республикасының Ұлттық ұлан Бас қолбасшылығы|Ұлттық ұланның Бас қолбасшылығы]] |{{URL|https://www.ang.edu.kz/}} |- | ҚР Ішкі істер министрлігінің Ш.Қабылбаев атындағы Қостанай академиясы | [[Қостанай]] | style="text-align:center;" |1971 | {{sort|Дәрменов Ақынқали Дәуітбайұлы|<small>Бастық: полиция генерал-майоры</small> <br /> [[Ақынқали Дәуітбайұлы Дәрменов|Дәрменов Ақынқали Дәуітбайұлы]]}} |[[Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі|Ішкі істер министрлігі]] |{{URL|https://qpa.edu.kz/}} |- | ҚР Ішкі істер министрлігінің М.Есболатов атындағы Алматы академиясы | [[Алматы]] | style="text-align:center;" |1956 | {{sort|Қобландин Қалижан Жеңісбекұлы|<small>Бастық: полиция полковнигі </small> <br /> Қобландин Қалижан Жеңісбекұлы}} |[[Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі|Ішкі істер министрлігі]] |{{URL|https://alpolac.edu.kz/}} |- | [[Қазақстан Республикасы ІІМ Қарағанды академиясы|ҚР Ішкі істер министрлігінің Б.Бейсенов атындағы Қарағанды академиясы]] | [[Қарағанды]] | style="text-align:center;" |1969 | {{sort|Биекенов Нұрлан Амангелдіұлы|<small>Бастық: полиция полковнигі </small> <br /> Биекенов Нұрлан Амангелдіұлы}} |[[Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі|Ішкі істер министрлігі]] |{{URL|https://kpa.edu.kz/}} |- | ҚР Ішкі істер министрлігінің М.Бөкенбаев атындағы Ақтөбе заң институты | [[Ақтөбе]] | style="text-align:center;" |1996 | {{sort|Мұхаметқалиев Нұркен Жанболатұлы|<small>Бастық: полиция полковнигі</small> <br /> Мұхаметқалиев Нұркен Жанболатұлы}} |[[Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі|Ішкі істер министрлігі]] |{{URL|https://auimvd.edu.kz/}} |- | ҚР Ішкі істер министрлігінің басқару академиясы | [[Астана]] | style="text-align:center;" |2024 | {{sort|Жолдасов Ораз Жолдасұлы|<small>Бастық:</small> <br /> Жолдасов Ораз Жолдасұлы}} |[[Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі|Ішкі істер министрлігі]] | — |- | [[Ұлттық қорғаныс университеті|ҚР Қорғаныс министрлігінің Ұлттық қорғаныс университеті]] | [[Астана]] | style="text-align:center;" |1997 | {{sort|Мұстабеков Асқар Досбосынұлы|<small>Бастық: генерал-майор </small> <br /> Мұстабеков Асқар Досбосынұлы}} |[[Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі|Қорғаныс министрлігі]] |{{URL|https://nuo.kz/}} |- | ҚР Қорғаныс министрлігінің Радиоэлектроника және байланыс әскери-инженерлік институты | [[Алматы]] | style="text-align:center;" |2001 | {{sort|Кабаков Нұртас Дәулетұлы|<small>Бастық: генерал-майор</small> <br /> Қабақов Нұртас Дәулетұлы}} |[[Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі|Қорғаныс министрлігі]] |{{URL|https://www.viires.edu.kz/}} |- | ҚР Қорғаныс министрлігінің [[Әуе Қорғаныс Күштері Әскери Институты|Екі мәрте Кеңес Одағының Батыры Т.Ж.Бигелдинов атындағы Әуе қорғанысы күштерінің әскери институты]] | [[Ақтөбе]] | style="text-align:center;" |1974 | {{sort|Еспағанбетов Тимур Төлегенұлы|<small>Бастық: полковник</small> <br /> Еспағанбетов Тимур Төлегенұлы}} |[[Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі|Қорғаныс министрлігі]] |{{URL|https://visvo.edu.kz/}} |- | ҚР Қорғаныс министрлігінің [[Құрлық әскерлерінің әскери институты|С.Нұрмағамбетов атындағы Құрлық әскерлерінің әскери институты]] | [[Алматы]] | style="text-align:center;" | 1970 | {{sort|Ибатулин Бауыржан Шарифулаұлы|<small>Бастық: генерал-майор </small> <br /> Ибатулин Бауыржан Шарифулаұлы}} |[[Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі|Қорғаныс министрлігі]] | — |} == ''Жекеменшік'' жоғары оқу орындары == === Университеттер === {| class="sortable" border="border:1px solid darkgray;" cellpadding="9" cellspacing="0" style="font-size:100%;margin:1em 1em 1em 0; background:#f9f9f9;border:1px solid darkgray;border-collapse:collapse;" width="100%" |- style="background-color:#99ccff;1px solid darkgray;text-align:center;font-weight:bold;" ! style="width:26%;" | Атауы ! style="width:05%;" | Қала ! style="width:05%;" | {{comment|Ашылған жыл}} ! style="width:05%;" | Түрі ! style="width:05%;" | Басшысы ! style="width:05%;" | Сайты |- | [[Халықаралық ақпараттық технологиялар университеті]] | [[Алматы]] | style="text-align:center;" |2009 | акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы - ректор:</small> <br />Исахов Асылбек Абдиашимұлы |{{URL|https://iitu.edu.kz/}} |- | [[Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті университеті|«Нұр-Мүбарак» Египет ислам мәдениеті университеті]]{{efn|Құрылтайшысы — [[Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы]].}} || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |1993 || жеке мекеме || <small>Ректор:</small> <br />Ахмед Хусейн Мухаммад Ибраһим || {{URL|https://www.nmu.edu.kz/}} |- | [[Алматы энергетика және байланыс университеті|Ғ. Дәукеев атындағы Алматы энергетика және байланыс университеті]] || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |1975 || коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Ректор:</small> <br />Нығыметов Ғани Сақтағанұлы || {{URL|https://aues.edu.kz/}} |- | [[КИМЭП|КИМЭП университеті]] || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |1992 || коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Президент:</small> <br />[[Чан Йан Бэнг]] <br /><small>Провост, бірінші проректор:</small> <br />Тимоти Льюис Барнетт || {{URL|https://www.kimep.kz/}} |- | [[Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті|Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті]] || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |1941 || акционерлік қоғам || <small>Ректор:</small> <br />[[Сәлима Сағиқызы Құнанбаева|Құнанбаева Сәлима Сағиқызы]] || {{URL|https://www.ablaikhan.kz/}} |- | [[Тұран (университет)|«Тұран» университеті]]{{efn|Құрылтайшылары — университет басшысы және «Тұран» білім беру корпорациясы президенті Рахман Алшанов пен оның ұлы, «Тұран» корпорациясының бірінші вице-президенті Қуаныш Тазабеков, «Тұран-Астана» университетінің бұрынғы ректоры және «Тұран» корпорациясының вице-президенті Орақ Әлиев}} || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |1992 || мекеме || <small>Ректор:</small> <br />Алшанов Рахман Алшанұлы || {{URL|https://turan.edu.kz/}} |- |[[ALT Университеті|М. Тынышбаев атындағы ALT университеті]] |[[Алматы]] | style="text-align:center;" |1931 | акционерлік қоғам || <small>Президент-ректор:</small> <br />Жармағамбетова Меруерт Советқызы |{{URL|https://alt.edu.kz/}} |- | [[Нархоз университеті]] || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |1963 || коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Президент, басқарма төрағасы:</small> <br />Қожахмет Қанат Темірғалыұлы <br /><small>Провост:</small> <br />Шоланов Ерлан Нұрлыбекұлы || {{URL|https://narxoz.edu.kz/}} |- | [[Алматы технологиялық университеті]] || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |1957 || акционерлік қоғам || <small>Президент:</small> <br />[[Құралбек Сәдібайұлы Құлажанов|Құлажанов Құралбек Сәдібайұлы]] <br /><small>Ректор:</small> <br />Құлажанов Талғат Құралбекұлы || {{URL|https://atu.edu.kz/}} |- | [[Қазақстан-Неміс университеті]] || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |1999 || білім беру мекемесі || <small>Президент:</small> <br />Волрад Роммель <br /><small>Ректор:</small> <br />Әжібаева Әсел Әуезқызы || {{URL|https://dku.kz/}} |- | [[Халықаралық бизнес университеті|К. Сағадиев атындағы Халықаралық бизнес университеті]] (UIB){{efn|Құрылтайшылары — «NNEF» қоғамдық қорының директоры Светлана Мырзабекова, бұрынғы білім және ғылым министрі [[Ерлан Кенжеғалиұлы Сағадиев|Ерлан Сағадиевтің]] жақын туыстары}} || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |1992 || жауапкершілігі шектеулі серіктестік || <small>Ректор:</small> <br />Махметова Анар Мұсақызы | {{URL|https://uib.edu.kz/}} |- | Қонаев Университеті || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |1993 || жауапкершілігі шектеулі серіктестік || <small>Президент:</small> <br />Жалаири Өмірәлі Шакарапұлы <br /><small>Ректор:</small> <br />Өмірәлі Жәзира Өмірәліқызы || {{URL|https://vuzkunaeva.kz/}} |- | Еуразия технологиялық университеті || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |1948 || жауапкершілігі шектеулі серіктестік || <small>Ректор:</small> <br />Сүлейменов Ербол Зинаддинұлы || {{URL|https://etu.edu.kz/}} |- | [[Каспий қоғамдық университеті]] (Caspian University){{efn|Құрылтайшысы — ақын, психолог, продюсер [[Карина Сәрсенова]] (белгілі кәсіпкер [[Рашид Темірболатұлы Сәрсенов|Рашит Сәрсеновтің]] қызы).}} || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |1992 || білім беру мекемесі || <small>Ректор:</small> <br />Нүсенов Жолдасбек Мүсілімұлы || {{URL|https://cu.edu.kz/}} |- | [[Халықаралық инженерлік-технологиялық университеті]]|| [[Алматы]] || style="text-align:center;" |2001 || жауапкершілігі шектеулі серіктестік || <small>Ректор:</small> <br />Сәрсенбекова Гүлнәр Әлібекқызы | {{URL|https://metu.edu.kz/}} |- | Халықаралық көліктік-гуманитарлық университеті || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |2000 || мекеме || <small>Президент:</small> <br />Омаров Амангелді Жұмағалиұлы <br /><small>Ректор:</small> <br />Тұрдалиев Әуезхан Тұрдалыұлы | {{URL|https://mtgu.edu.kz/}} |- | Алматы гуманитарлық-экономикалық университеті || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |1997 || мекеме || <small>Ректор:</small> <br />Корвяков Валерий Анатольевич || {{URL|https://ageu.edu.kz/}} |- | Қазақстан-Ресей медициналық университеті || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |1992 || мемлекеттік емес білім беру мекемесі || <small>Ректор:</small> <br />Жайнақбаев Нұрлан Темірбекұлы || {{URL|https://krmu.edu.kz/}} |- | [[Алматы Менеджмент Университеті|Алматы менеджмент университеті]] (AlmaU){{efn|Құрылтайшылары — университет басшысы Асылбек Қожахметовтің жақын туыстары, кәсіпкер Абылайхан Саматдин, ғалым және кәсіпкер Мірғали Қонаевтың ұлы}} || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |1988 || білім беру мекемесі || <small>Президент:</small> <br />Қожахметов Асылбек Базарбайұлы<br /><small>Ректор:</small> <br />Күреңкеева Гүлнара Тұрдалықызы || {{URL|https://almau.edu.kz/}} |- | «ҚДЖСМ» Қазақстандық медицина университеті || [[Алматы]] || style="text-align:center;" | 1997|| жауапкершілігі шектеулі серіктестік || <small>Ректор:</small> <br />Әуезова Ардақ Мұханбетжанқызы || {{URL|https://ksph.edu.kz/}} |- |[[Қайнар (университет)|Q University]] |[[Алматы]] | style="text-align:center;" |1991 | мекеме || <small>Ректор:</small> <br />Джанегизова Айсұлу Сабирханқызы |{{URL|https://q-university.kz/}} |- | Халықаралық білім беру корпорациясы ([[Қазақ бас сәулет-құрылыс академиясы]], Қазақ-Америка Университеті) || [[Алматы]] || style="text-align:center;" | 1980&nbsp;(ҚазБСҚА) <br />1997 (ҚАУ) <br />2007 (ХБК) || жауапкершілігі шектеулі серіктестік || <small>Ректор:</small> <br />[[Маргарита Болатқызы Имандосова|Имандосова Маргарита Булатовна]] <br /><small>Провост:</small> <br />Сәбденалиев Бақтияр Асылбайұлы || {{URL|https://mok.edu.kz/}} |- | [[Қазақ гуманитарлық заң университеті|М.С. Нәрікбаев атындағы КАЗГЮУ университеті]] || [[Астана]]|| style="text-align:center;" | 1994|| акционерлік қоғам || <small>Басқарма төрағасы:</small> <br />Нәрікбаев Талғат Мақсұтұлы <small>Провост (ректор):</small> <br />Пен Сергей Геннадьевич | {{URL|https://mnu.kz/}} |- | Astana IT University{{efn|91% үлесі «NNEF» қоғамдық қорына, 9% үлесі Қазақстан Үкіметіне тиесілі.}} || [[Астана]]|| style="text-align:center;" | 2019|| жауапкершілігі шектеулі серіктестік || <small>Ректор:</small> <br />Хикметов Асқар Құсыпбекұлы || {{URL|https://astanait.edu.kz/}} |- | Астана халықаралық университеті || [[Астана]]|| style="text-align:center;" | 2018 || жауапкершілігі шектеулі серіктестік || <small>Президент:</small> <br />Ырсалиев Серік Азтайұлы || {{URL|https://www.aiu.kz/}} |- | Esil University || [[Астана]]|| style="text-align:center;" | 1999 || мекеме || <small>Ректор:</small> <br />Таубаев Аяпберген Алданайұлы || {{URL|https://esil.edu.kz/}} |- | Қ. Құлажанов атындағы Қазақ технология және бизнес университеті{{efn|Жалғыз акционері — [[Алматы технологиялық университеті|«Алматы технологиялық университеті»]] АҚ}} || [[Астана]]|| style="text-align:center;" | 2003|| акционерлік қоғам || <small>Президент-ректор:</small> <br />Байбеков Сейдіқасым Ниязбекұлы || {{URL|https://kaztbu.edu.kz/}} |- | «Тұран-Астана» Университеті{{efn|Құрылтайшылары — университеттің бұрынғы ректоры және «Тұран» білім беру корпорациясының вице-президенті Орақ Әлиев, Қаржыгерлер қауымдастығының төрағасы Серік Аханов, белгілі саясаткер [[Жақсыбек Әбдірахметұлы Құлекеев|Жақсыбек Құлекеевтің]] жұбайы Гүлнар Исмурзина, университеттің бұрынғы ректоры Сабыржан Мадеев, «Тұран» корпорациясының бірінші вице-президенті Қуаныш Тазабеков, «Тұран» корпорациясының президенті Рахман Алшанов}} || [[Астана]]|| style="text-align:center;" | 1998 || мекеме || <small>Ректор:</small> <br />Жапарова Гүлжамал Әлкенқызы || {{URL|https://tau-edu.kz/}} |- | Баишев Университеті || [[Ақтөбе]]|| style="text-align:center;" | 1996 || мекеме || <small>Ректор:</small> <br />Лыгина Ольга Ивановна || {{URL|https://bu.edu.kz/}} |- | Қазақ-орыс халықаралық университеті || [[Ақтөбе]]|| style="text-align:center;" | 1994|| жауапкершілігі шектеулі серіктестік || <small>Президент/ректор:</small> <br />Бердімұратова Лилиана Темірханқызы || {{URL|https://kriu.edu.kz/}} |- | [[Жезқазған университеті|Ө.А. Байқоңыров атындағы Жезқазған университеті]] || [[Жезқазған]]|| style="text-align:center;" | 1961|| акционерлік қоғам || <small>Президент-ректор:</small> <br />Тәкішев Әбділмәлік Арғынұлы || {{URL|https://zhezu.edu.kz/}} |- | А. Мырзахметов атындағы Көкшетау университеті || [[Көкшетау]]|| style="text-align:center;" | 2000|| мекеме || <small>Ректор:</small> <br />Елубаев Сағынтай Зекенұлы || {{URL|https://kuam.edu.kz/}} |- | [[Қарағанды экономика университеті|Қазтұтынуодағы Қарағанды университеті]]{{efn|Құрылтайшысы — ҚР кооперативтік ұйымдарының облыстық (өңірлік) бірлестіктерінің қауымдастығы (Қазтұтынуодағы)}} || [[Қарағанды]]|| style="text-align:center;" | 1966|| жеке мекеме || <small>Ректор:</small> <br />[[Ерқара Балқараұлы Аймағамбетов|Аймағанбетов Ерқара Балқараұлы]] || {{URL|https://keu.kz/}} |- | [[SDU University]]{{efn|Құрылтайшысы — «Білім Орда» Халықаралық қоғамдық қоры.}} || [[Қаскелең]] || style="text-align:center;" | 1996|| мекеме || <small>Ректор:</small> <br />Игенбаев Әлімжан Бекежанұлы || {{URL|https://sdu.edu.kz/}} |- | М. Дулатов атындағы Қостанай инженерлік-экономикалық университеті || [[Қостанай]] || style="text-align:center;" | 1996 || жеке мекеме || <small>Президент:</small> <br />Мамедов Рихсибай Абдурахманович<br /><small>Ректор:</small> <br />Исмаилов Арман Оразалыұлы || {{URL|https://kineu.edu.kz/}} |- | Академик З. Алдамжар атындағы Қостанай әлеуметтік-техникалық университеті || [[Қостанай]] || style="text-align:center;" | 1998 || мекеме || <small>Президент:</small> <br />Алдамжар Бибігүл Зұлқарнайқызы <br /><small>Ректор:</small> <br />Абдуллин Руслан Батыржанұлы || {{URL|https://kosstu.edu.kz/}} |- | «Болашақ» Қызылорда университеті || [[Қызылорда]] || style="text-align:center;" | 1995 || жауапкершілігі шектеулі серіктестік || <small>Президент:</small> <br />[[Бақберген Сәрсенұлы Досманбетов|Досманбетов Бақберген Сәрсенұлы]]<br /><small>Ректор:</small> <br />Досманбетов Динар Бақбергенұлы | {{URL|https://bolashak-edu.kz/}} |- | Қызылорда ашық университеті || [[Қызылорда]] || style="text-align:center;" | 1998 || білім беру мекемесі || <small>Ректор:</small> <br />Бисенов Қылышбай Алдабергенұлы || {{URL|https://ouk.edu.kz/}} |- | Батыс Қазақстан инновациялық-технологиялық университеті || [[Орал]] || style="text-align:center;" | 2000|| жеке меншік жоғары кәсіби білім беру мекемесі || <small>Ректор:</small> <br />Шакешев Бекболат Теміржанұлы || {{URL|https://wkitu.kz/}} |- | Қазақстан инновациялық және телекоммуникациялық жүйелер университеті || [[Орал]] || style="text-align:center;" | 1998 || мемлекеттік емес білім беру мекемесі || <small>Президент:</small> <br />[[Ақсерік Сарыұлы Әйтімов|Әйтімов Ақсерік Сарыұлы]]<br /> <small>Ректор:</small> <br />Баяхов Әліби Науханұлы || {{URL|https://kazuits.edu.kz/}} |- | [[Қазақстан-Американдық еркін университеті|Қазақстан-Америка еркін университеті]] || [[Өскемен]] || style="text-align:center;" | 1994|| жауапкершілігі шектеулі серіктестік || <small>Президент:</small> [[Ережеп Әлхайырұлы Мәмбетқазиев|Мәмбетқазиев Ережеп Әлхайырұлы]]<br /><small>Ректор:</small> <br />Мәмбетқазиев Айдар Ережепұлы || {{URL|https://kafu.edu.kz/}} |- | Инновациялық Еуразия университеті || [[Павлодар]] || style="text-align:center;" | 1991 || жауапкершілігі шектеулі серіктестік || <small>Ректор:</small> <br />Мұсабекова Гүлвира Айдарханқызы || {{URL|https://ineu.edu.kz/}} |- | Әлихан Бөкейхан университеті || [[Семей]] || style="text-align:center;" | 1998 || білім беру мекемесі || <small>Президент:</small> Құрманбаева Шырын Асылханқызы<br /><small>Ректор:</small> <br />Койчубаев Александр Сергеевич || {{URL|https://abu.edu.kz/}} |- | Академик Ә. Қуатбеков атындағы Халықтар Достығы университеті || [[Шымкент]]|| style="text-align:center;" | 1999|| мекеме || <small>Ректор:</small> <br />Қуатбекова Рабиға Әбдімұсақызы || {{URL|https://udn.edu.kz/}} |- | Ж.А. Тәшенев атындағы университет || [[Шымкент]]|| style="text-align:center;" | 1998 || жауапкершілігі шектеулі серіктестік || <small>Президент:</small> <br />Серік Оңалбайұлы<br /><small>Ректор:</small> <br />Байболов Қанат Сейтжанұлы || {{URL|https://tashenev.edu.kz/}} |- | «Мирас» Университеті || [[Шымкент]]|| style="text-align:center;" | 1997 || мекеме || <small>Президент:</small> Мырзалиев Мәлік Болатұлы<br /><small>Ректор:</small> <br />Халықберген Нүркен Ғалымұлы || {{URL|https://miras.edu.kz/}} |- | Орталық Азия Инновациялық Университеті || [[Шымкент]]|| style="text-align:center;" | 2021|| жауапкершілігі шектеулі серіктестік || <small>Ректор:</small> <br />Ажидинов Акмалдин Сапардинович || {{URL|https://caiu.edu.kz/}} |- | Шымкент университеті || [[Шымкент]]|| style="text-align:center;" | 2001 || жеке мекеме || <small>Ректор:</small> <br />Сейтқұлов Нұрлыбек Ақынұлы || {{URL|https://univershu.edu.kz/}} |} === Академиялар === {| class="sortable" border="border:1px solid darkgray;" cellpadding="9" cellspacing="0" style="font-size:100%;margin:1em 1em 1em 0; background:#f9f9f9;border:1px solid darkgray;border-collapse:collapse;" width="100%" |- style="background-color:#99ccff;1px solid darkgray;text-align:center;font-weight:bold;" ! style="width:26%;" | Атауы ! style="width:10%;" | Қала ! style="width:05%;" | {{comment|Ашылған жыл}} ! style="width:05%;" | Түрі ! style="width:05%;" | Басшысы ! Сайты |- | [[Қазақ спорт және туризм академиясы]] || [[Алматы]] || style="text-align:center;" | 1944|| коммерциялық емес акционерлік қоғам || <small>Президент:</small> <br />[[Қайрат Хайроллаұлы 3акария|Закирьянов Қайрат Қайроллаұлы]]<br /> <small>Ректор:</small> <br />Закирьянов Бауыржан Қайратұлы | {{URL|https://kazast.edu.kz/}} |- | Дене шынықтыру және бұқаралық спорт академиясы || [[Астана]] || style="text-align:center;" | 2021 || жауапкершілігі шектеулі серіктестік || <small>Ректор:</small> <br />Қуанғалиева Тұрсынзада Қуанғалиқызы || {{URL|https://apems.edu.kz/}} |- | Гуманитарлық-техникалық академия || [[Көкшетау]] || style="text-align:center;" | 1992|| мекеме || <small>Президент:</small> <br />Пак Владимир Юн-Динович<br /><small>Ректор:</small> <br />[[Әбілмәжін Мұсайыпұлы Аюлов|Аюлов Әбілмәжін Мұсайыпұлы]] || {{URL|https://gta.edu.kz/}} |- | «Болашақ» академиясы || [[Қарағанды]] || style="text-align:center;" | 1995 || жеке меншік мекеме || <small>Ректор:</small> <br />Рысмағамбетова Гүлнара Мусиқызы || {{URL|https://bolashaq.edu.kz/}} |- | Орталық Қазақстан Академиясы || [[Қарағанды]] || style="text-align:center;" | 2012 || жеке мекеме || <small>Ректор:</small> <br />Жүнісов Бақтыбай Жолжақсынұлы || {{URL|https://c-k-a.edu.kz/}} |- | [[Оңтүстік Қазақстан медицина академиясы]] || [[Шымкент]] || style="text-align:center;" | 1979 || акционерлік қоғам || <small>Ректор:</small> <br /> Сейітжанова Жанна Серікжанқызы|| {{URL|https://skma.edu.kz/}} |} === Институттар === {| class="sortable" border="border:1px solid darkgray;" cellpadding="9" cellspacing="0" style="font-size:100%;margin:1em 1em 1em 0; background:#f9f9f9;border:1px solid darkgray;border-collapse:collapse;" width="100%" |- style="background-color:#99ccff;1px solid darkgray;text-align:center;font-weight:bold;" ! style="width:26%;" | Атауы ! style="width:10%;" | Қала ! style="width:05%;" | {{comment|Ашылған жыл}} ! style="width:05%;" | Түрі ! style="width:05%;" | Басшысы ! Сайты |- | Л.Б. Гончаров атындағы Қазақ автомобиль-жол институты || [[Алматы]] || style="text-align:center;" | 1999 || мекеме || <small>Ректор:</small> <br />Қабашев Рақымжан Әбілқасымұлы || {{URL|https://kazadi.edu.kz/}} |- | [[Еуразия гуманитарлық институты|А.Қ. Құсайынов атындағы Еуразия гуманитарлық институты]] || [[Астана]] || style="text-align:center;" | 1995|| жоғары білім беру мекемесі || <small>Ректор:</small> <br />Исмаилов Амангелді Жақсылықұлы || {{URL|https://egi.edu.kz/}} |- | [[Қаныш Сәтбаев атындағы Екібастұз инженерлік-техникалық институты (ЕИТИ)|Академик Қ. Сәтбаев атындағы Екібастұз инженерлік-техникалық институты]] || [[Екібастұз]] || style="text-align:center;" | 1994 || мекеме || <small>Ректор:</small> <br />Сиваракша Далида Маратовна || {{URL|https://eiti.edu.kz/}} |- | Ш. Мұртаза атындағы Халықаралық Тараз инновациялық институты || [[Тараз]] || style="text-align:center;" | 2008 || мекеме || <small>Президент:</small> <br />Мүслімов Нұржан Жомартұлы<br /> <small>Ректор:</small> <br />Баяндин Марат Асылбекұлы | {{URL|https://htii.edu.kz/}} |} == ''Шетелдік'' ЖОО филиалдары == {| class="sortable" border="border:1px solid darkgray;" cellpadding="9" cellspacing="0" style="font-size:100%;margin:1em 1em 1em 0; background:#f9f9f9;border:1px solid darkgray;border-collapse:collapse;" width="100%" |- style="background-color:#99ccff;1px solid darkgray;text-align:center;font-weight:bold;" ! style="width:26%;" | Филиал ! style="width:10%;" | Қала ! style="width:05%;" | {{comment|Ашылған жыл}} ! style="width:10%;" | Серіктес ЖОО ! style="width:05%;" | Басшысы ! Сайты |- | {{ту|Ресей}} Санкт-Петербург гуманитарлық кәсіподақтар университеті || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |1984 || — || <small>Директор:</small> <br />Аубакирова Анна Александровна || {{URL|https://almata.gup.ru/}} |- | {{ту|Ресей}} Челябі мемлекеттік университеті || [[Қостанай]] || style="text-align:center;" |2000 || — || <small>Директор:</small> <br />Нализко Наталья Александровна || {{URL|https://csukz.ru/}} |- | {{ту|Ресей}} [[Мәскеу мемлекеттік университеті|М.В. Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университеті]] || [[Астана]] || style="text-align:center;" |2001 || Гумилёв университеті || <small>Директор:</small> <br />Сидорович Александр Владимирович || {{URL|https://www.msu.kz/}} |- | {{ту|Ресей}} Мәскеу авиациялық институты || [[Байқоңыр (қала)|Байқоңыр]] || style="text-align:center;" |2012 || — || <small>Директор:</small> <br />Самойленко Елена Аркадьевна || {{URL|https://voshod.mai.ru/}} |- | {{ту|Ұлыбритания}} De Montfort University || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |2021 || — || <small>Кампус басшысы:</small> <br />Эрик Димла || {{URL|https://dmuk.edu.kz/}} |- | {{ту|Ресей}} «МИФИ» Ұлттық ядролық зерттеу университеті || [[Алматы]] || style="text-align:center;" |2022 || Әл-Фараби университеті || <small>Директор:</small> <br />Дәулетов Асқар Ербұланұлы || {{URL|https://almaty.mephi.ru/}} |- | {{ту|Германия}} Қазақ-неміс тұрақты инженерия институты || [[Ақтау]] || style="text-align:center;" |2023 || Есенов университеті || <small>Директор:</small> <br />Макс Айрих || {{URL|https://kini.kz/}} |- | {{ту|Ұлыбритания}} Coventry University || [[Астана]] || style="text-align:center;" |2024 || — || <small>Президент:</small> <br />[[Мирас Мұхтарұлы Дәуленов|Дәуленов Мирас Мұхтарұлы]] || {{URL|https://coventry.edu.kz/}} |} * {{ту|АҚШ}} Аризона университеті ([[Петропавл]], 2022) — Қозыбаев университеті жанында жұмыс істейді * {{ту|Ресей}} [[Ресей мемлекеттік мұнай және газ университеті|И.М. Губкин атындағы Ресей мемлекеттік мұнай және газ университеті]] ([[Атырау]], 2022) — Өтебаев университеті жанында жұмыс істейді * {{ту|Ұлыбритания}} Heriot-Watt University ([[Ақтөбе]], 2023)<ref>[https://kapital.kz/gosudarstvo/122564/kakiye-filialy-zarubezhnykh-vuzov-otkryli-v-kazakhstane.html Какие филиалы зарубежных вузов открыли в Казахстане]</ref> — Жұбанов университеті жанында жұмыс істейді * {{ту|Польша}} Быдгощ экономика университеті ([[Семей]], 2023) — Шәкәрім университеті жанында жұмыс істейді * {{ту|Қытай}} [[Гонконг университеті]] ([[Алматы]], 2023) — Сәтбаев университеті жанында жұмыс істейді * {{ту|Қытай}} Тяньцзин кәсіби университеті ([[Өскемен]], 2023) — Серікбаев университеті жанында жұмыс істейді * {{ту|Қытай}} Солтүстік-Батыс политехникалық университеті ([[Алматы]], 2023) — Әл-Фараби университеті жанында жұмыс істейді * {{ту|Оңтүстік Корея}} Сеул ұлттық ғылым және технологиялар университеті ([[Қызылорда]], 2023) — Қорқыт ата университеті жанында жұмыс істейді * {{ту|Италия}} Марке политехникалық университеті ([[Талдықорған]], 2024) — Жансүгіров университеті жанында жұмыс істейді * {{ту|Қытай}} Пекин тіл және мәдениет университеті ([[Астана]], 2024) — Астана халықаралық университеті жанында жұмыс істейді * {{ту|Түркия}} Гази университеті ([[Шымкент]], 2024) — Жәнібеков университеті жанында жұмыс істейді * {{ту|Ирландия}} Квинс университеті ([[Алматы]], 2024) — Нархоз университеті жанында жұмыс істейді * {{ту|Ресей}} Д.И. Менделеев атындағы Ресей химия-технология университеті ([[Тараз]], 2024) — Дулати университеті жанында жұмыс істейді == Жекешелендірілген жоғары оқу орындары == # "[[ALT Университеті|М. Тынышбаев атындағы ALT университеті]]" АҚ — 2003-2004 жылға дейін мемлекеттік жоғары оқу орны болды. 2012 жылы жеке меншікте болған 65% акциясын "[[Қазақстан темір жолы]]" ұлттық компаниясы сатып алып, 2015 жылы үлесін 100%-ға дейін арттырды. 2018 жылы оқу орны қайта жекешелендірілді. 2024 жылғы дерек бойынша жалғыз акционері — "Управляющая Компания КазАТК" ЖШС (иесі кәсіпкер Гүлзана Серікова).<ref>[https://gr5.e-qazyna.kz/p/ru/DossierDownload/GrObjects/1972436/%D0%9A%D0%9E%D0%9D%D0%A1%D0%BE%D0%BB%20%D0%A4%D0%9E%20%D0%B8%20%D0%90%D1%83%D0%B4%D0%B8%D1%82%20%D0%BE%D1%82%D1%87%D0%B5%D1%82%202023%20%D0%BE%D1%82%2026%2008%2024.pdf Аудиторский отчет за 2023 год (консолидированный)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20240923210852/https://gr5.gosreestr.kz/p/ru/DossierDownload/GrObjects/1972436/%D0%9A%D0%9E%D0%9D%D0%A1%D0%BE%D0%BB%20%D0%A4%D0%9E%20%D0%B8%20%D0%90%D1%83%D0%B4%D0%B8%D1%82%20%D0%BE%D1%82%D1%87%D0%B5%D1%82%202023%20%D0%BE%D1%82%2026%2008%2024.pdf |date=2024-09-23 }}</ref> # "[[Қазақстан-Британ техникалық университеті]]" АҚ — 2001 жылы құрылған кезде акциялары Қазақстан Үкіметіне, ал 2003-2018 жылдары "[[ҚазМұнайГаз]]" ұлттық компаниясына тиесілі болды. 2024 жылғы дерек бойынша жалғыз акционері "NNEF" қоғамдық қоры болды (иесі кәсіпкер [[Динара Нұрсұлтанқызы Құлыбаева|Динара Құлыбаева]]).<ref>[https://opi.dfo.kz/p/ru/DossierDownload/DfoObjects/1959955/%D0%90%D1%83%D0%B4%D0%B8%D1%82%20%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%81%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B4%20%D0%A4%D0%9E%20%D0%9A%D0%91%D0%A2%D0%A3%202023.pdf Аудиторский отчет за 2023 год]</ref> 2025 жылы жоғары оқу орны сот шешімімен "Қайтарылған активтерді басқару компаниясы" ЖШС басқаруына өтті.<ref>[https://opi.dfo.kz/p/ru/DfoObjects/objects/teaser-view/28429?WebReportPluginId=1dc804c7-71c0-4007-be82-9dd4bc75ccab&WebReportId=21682&WebReportPart=spreadsheet&OptionName=WebReports Акционерное Общество "Казахстанско-Британский Технический Университет"]</ref> # "[[Оңтүстік Қазақстан медицина академиясы]]" АҚ — 2018 жылға дейін 100% акциясы мемлекетке тиесілі болды. 2024 жылғы дерек бойынша жалғыз акционері — "Қазақ инновациялық университеті" ЖШС ("Оңтүстік" қаржы сауда-өнеркәсіп корпорациясы" ЖШС құрамына кіреді, иесі кәсіпкер [[Серікжан Сейітжанұлы Сейітжанов|Серікжан Сейітжанов]], оның жұбайы мен балалары).<ref>[https://gr5.e-qazyna.kz/p/ru/DossierDownload/GrObjects/1920467/%D0%9E%D1%82%D1%87%D0%B5%D1%82%20%D0%90%D0%9E%20%D0%AE%D0%9A%D0%9C%D0%90.pdf Аудиторский отчет за 2023 год] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20240924000049/https://gr5.gosreestr.kz/p/ru/DossierDownload/GrObjects/1920467/%D0%9E%D1%82%D1%87%D0%B5%D1%82%20%D0%90%D0%9E%20%D0%AE%D0%9A%D0%9C%D0%90.pdf |date=2024-09-24 }}</ref> # "Қазақ медициналық үздіксіз білім беру университеті" АҚ — 2015 жылға дейін 100% акциясы мемлекетке тиесілі болды. 2021 жылы бас лицензиясынан айырылды. 2017 жылғы дерек бойынша жалғыз акционері — "Сана" медициналық орталығы" ЖШС.<ref>[https://opi.dfo.kz/p/ru/DossierDownload/DfoObjects/1394720/%D0%90%D1%83%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9%20%D0%BE%D1%82%D1%87%D0%B5%D1%82.pdf Аудиторский отчет за 2016 год]</ref> # "ВШОЗ" Қазақстандық медицина университеті" ЖШС — 2015 жылға дейін 100% үлесі мемлекетке тиесілі болды. # "[[Халықаралық ақпараттық технологиялар университеті]]" АҚ — 2009 жылы құрылған кезде 50% акциясы, 2015 жылға дейін 33% акциясы [[Зерде (холдинг)|"Зерде"]] ұлттық холдингіне тиесілі болды. 2024 жылғы дерек бойынша ең ірі акционерлері: "NNEF" қоғамдық қоры (85%), "[[Қазақтелеком]]ның" бұрынғы басшысы [[Қуанышбек Бақытбекұлы Есекеев|Қуанышбек Есекеевтің]] жұбайы Мадина Бектұрғанова (10%).<ref>[https://gr5.e-qazyna.kz/p/ru/DossierDownload/GrObjects/1970606/%D0%9E%D1%82%D1%87%D0%B5%D1%82%20%D0%BD%D0%B5%D0%B7%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D1%81%D0%B8%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%B0%D1%83%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B0%20%20%D0%A4%D0%9E%20%D0%B7%D0%B0%20%D0%B3%D0%BE%D0%B4%202023%20%D0%9C%D0%A3%D0%98%D0%A2%20(%D0%A6%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%80%D0%B0%D1%83%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD).pdf Аудиторский отчет за 2023 год] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20240923195654/https://gr5.gosreestr.kz/p/ru/DossierDownload/GrObjects/1970606/%D0%9E%D1%82%D1%87%D0%B5%D1%82%20%D0%BD%D0%B5%D0%B7%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D1%81%D0%B8%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%B0%D1%83%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B0%20%20%D0%A4%D0%9E%20%D0%B7%D0%B0%20%D0%B3%D0%BE%D0%B4%202023%20%D0%9C%D0%A3%D0%98%D0%A2%20(%D0%A6%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%80%D0%B0%D1%83%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD).pdf |date=2024-09-23 }}</ref> # [[КИМЭП|"КИМЭП Университеті"]] КеАҚ — 2004 жылға дейін мемлекеттік жоғары оқу орны болды. 2024 жылғы дерек бойынша акционерлері: ЖОО басшысы [[Чан Йан Бэнг]] (60%), Қазақстан Үкіметі (40%).<ref>[https://ulysmedia.kz/analitika/19778-chto-skryvaet-kimep-skolko-stoit-obuchenie-kuda-idiot-pribyl-i-pochemu-on-ischez-iz-spiska-privatizatsii/ Что скрывает КИМЭП: сколько стоит обучение, куда идёт прибыль и почему он исчез из списка приватизации]</ref> # [[Қазақ гуманитарлық заң университеті|"М.С. Нәрікбаев атындағы КАЗГЮУ университеті"]] АҚ — 2003-2004 жылға дейін мемлекеттік жоғары оқу орны болды. 2021 жылы мемлекет меншігінде қалған 35% акциясы жекешелендірілді. 2024 жылғы дерек бойынша ең ірі акционерлері: бұрынғы бас прокурор, жоғарғы сот төрағасы және ЖОО басшысы [[Мақсұт Сұлтанұлы Нәрікбаев|Мақсұт Нәрікбаевтың]] балалары (60,5%; оның ішінде қазіргі ЖОО басшысы Талғат Нәрікбаев 38%), "Павлодар Білім" ЖШС (35%; иесі Талғат Нәрікбаев).<ref>[https://gr5.e-qazyna.kz/p/ru/DossierDownload/GrObjects/1971990/%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D1%81%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B4%D0%B8%D1%80.%D0%9E%D1%87%D0%B5%D1%82.pdf Аудиторский отчет за 2023 год (консолидированный)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20240923232639/https://gr5.gosreestr.kz/p/ru/DossierDownload/GrObjects/1971990/%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D1%81%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B4%D0%B8%D1%80.%D0%9E%D1%87%D0%B5%D1%82.pdf |date=2024-09-23 }}</ref> # [[Жезқазған университеті|"Ө.А. Байқоңыров атындағы Жезқазған университеті"]] АҚ — 2003-2004 жылға дейін мемлекеттік жоғары оқу орны болды. 2019 жылы мемлекет меншігінде қалған 35% акциясы жекешелендірілді. 2024 жылғы дерек бойынша акционерлері: "Білім бұлағы" ЖШС (65%), ЖОО басшысының ұлы Айдар Арғын (35%).<ref>[https://gr5.e-qazyna.kz/p/ru/DossierDownload/GrObjects/1971327/%D0%90%D1%83%D0%B4%D0%B8%D1%82%D0%BE%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9%20%D0%BE%D1%82%D1%87%D0%B5%D1%82%20%D0%B7%D0%B0%202023%20%D0%B3%D0%BE%D0%B4.pdf Аудиторский отчет за 2023 год]</ref> # "[[Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті|Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті]]" АҚ — 2003-2004 жылға дейін мемлекеттік жоғары оқу орны болды. 2019 жылы мемлекет меншігінде қалған 35% акциясы жекешелендірілді. 2024 жылғы дерек бойынша ең ірі акционерлері: "Айтек-ITEC" ЖШС (80%; иесі ЖОО басшысының қызы), "IBCC" ЖШС (17,5%).<ref>[https://gr5.e-qazyna.kz/p/ru/DossierDownload/GrObjects/1963969/%D0%A4%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D1%82%D1%87%D0%B5%D1%82%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C%20%D0%B7%D0%B0%202023%20%D0%B3%D0%BE%D0%B4.pdf Аудиторский отчет за 2023 год] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20240923221513/https://gr5.gosreestr.kz/p/ru/DossierDownload/GrObjects/1963969/%D0%A4%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D1%82%D1%87%D0%B5%D1%82%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C%20%D0%B7%D0%B0%202023%20%D0%B3%D0%BE%D0%B4.pdf |date=2024-09-23 }}</ref> # "[[Қазақ бас сәулет-құрылыс академиясы]]" АҚ — 2003-2004 жылға дейін мемлекеттік жоғары оқу орны болды. 2019 жылы мемлекет меншігінде қалған 35% акциясы жекешелендірілді. 2020 жылы [[Қазақ бас сәулет-құрылыс академиясы]] мен Қазақ-Америка университеті біртұтас Халықаралық білім беру корпорациясына біріктірілді. 2024 жылғы дерек бойынша корпорация иесі — "Verum Holding Ltd." жеке компаниясы (иесі бұрынғы ЖОО басшысы [[Әмірлан Айдарбекұлы Құсайынов|Әмірлан Құсайыновтың]] ұлы Айғазы Құсайынов). # "[[Қазақ спорт және туризм академиясы]]" КеАҚ — 2003-2004 жылға дейін мемлекеттік жоғары оқу орны болды. 2015 жылы мемлекет меншігінде қалған 20% акциясы жеке меншікке өтті. 2024 жылғы дерек бойынша ең ірі акционерлері: ЖОО басшысы [[Қайрат Хайроллаұлы 3акария|Қайрат Закирьянов]] (30%), "Жарыс-СТ" ЖШС (29%), "Aktau Industries Service" ЖШС (20%), "Матай-KZ" ЖШС (19%).<ref>[https://gr5.gosreestr.kz/p/ru/DossierDownload/GrObjects/1941169/2023%20%D0%A4%D0%9E%20%D0%B8%20%D0%91%D0%91.pdf Аудиторский отчет за 2023 год] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20240923231642/https://gr5.gosreestr.kz/p/ru/DossierDownload/GrObjects/1941169/2023%20%D0%A4%D0%9E%20%D0%B8%20%D0%91%D0%91.pdf |date=2024-09-23 }}</ref> # "[[Нархоз университеті]]" КеАҚ — 2003-2004 жылға дейін мемлекеттік жоғары оқу орны болды. 2024 жылғы дерек бойынша жалғыз акционері — кәсіпкер [[Болат Жамитұлы Өтемұратов|Болат Өтемұратов]].<ref>[https://opi.dfo.kz/p/ru/DossierDownload/DfoObjects/1972310/%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D1%81%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B4%D0%B8%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F%20%D1%84%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D1%82%D1%87%D0%B5%D1%82%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C%20%D0%BD%D0%B0%2031.12.2023%20%D0%B3..pdf Аудиторский отчет за 2023 год (консолидированный)]</ref> # "[[Алматы технологиялық университеті]]" АҚ — 1999 жылға дейін мемлекеттік жоғары оқу орны болды. 2024 жылғы дерек бойынша жалғыз акционері — "Ертам" ЖШС (иесі ЖОО басшысы, оның жұбайы мен ұлы).<ref>[https://opi.dfo.kz/p/ru/DossierDownload/DfoObjects/1940507/%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D1%81%D0%BE%D0%BB%D0%B8%D0%B4%D0%B8%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F%20%D1%84%D0%B8%D0%BD%20%D0%BE%D1%82%D1%87%D0%B5%D1%82%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C%202023.PDF Аудиторский отчет за 2023 год (консолидированный)]</ref> # "[[Алматы энергетика және байланыс университеті|Ғ. Дәукеев атындағы Алматы энергетика және байланыс университеті]]" КеАҚ — 1997 жылға дейін мемлекеттік жоғары оқу орны болды. 2019 жылы мемлекет меншігінде қалған 34% акциясы жекешелендірілді. 2024 жылғы дерек бойынша ең ірі акционерлері: "NNEF" қоғамдық қоры (34%), ағайынды Александр (30%) және Эдгар Салдузилер (28%).<ref>[https://gr5.e-qazyna.kz/p/ru/DossierDownload/GrObjects/1964447/%D0%9E%D1%82%D1%87%D0%B5%D1%82%20%D0%A2%D0%9E%D0%9E%20%D0%90%D0%B9%D0%B0%D1%83%D0%B4%D0%B8%D1%82%202023%D0%B3_compressed.pdf Аудиторский отчет за 2023 год (консолидированный)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20240923220134/https://gr5.gosreestr.kz/p/ru/DossierDownload/GrObjects/1964447/%D0%9E%D1%82%D1%87%D0%B5%D1%82%20%D0%A2%D0%9E%D0%9E%20%D0%90%D0%B9%D0%B0%D1%83%D0%B4%D0%B8%D1%82%202023%D0%B3_compressed.pdf |date=2024-09-23 }}</ref> == Ерекше мәртебесі бар жоғары оқу орындары == Жоғары білім беру саласында зор үлес қосқан оқу орындарына Президент Жарлығына сәйкес ерекше мәртебе беріледі. Президентке жоғары оқу орындарына ерекше мәртебе беруді Үкімет ұсынады.<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1700000066 Жоғары және (немесе) жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру ұйымдарының ерекше мәртебесі туралы ережені бекіту туралы]</ref> # Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті (2001) # Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті (2001) # Қазақ ұлттық аграрлық зерттеу университеті (2001) # Қ.И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық зерттеу университеті (2001) # С.Ж. Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медицина университеті (2001) # Т. Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы (2001) # Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясы (2001) # Қазақ ұлттық өнер университеті (2001) # Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті (2003) # Президент жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы (2006) # Бас прокуратура жанындағы Құқық қорғау органдары академиясы (2015) # Жоғары Сот Кеңесі жанындағы Сот төрелігі академиясы (2016) # Қазақ ұлттық хореография академиясы (2016) # Ұлттық қорғаныс университеті (2018) # Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті (2018) # Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті (2020)<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/U010000648_ Жоғары оқу орындарына ерекше мәртебе беру туралы]</ref> === Зерттеу университеттері === Зерттеу университеттері Үкімет бекіткен 5 жылға арналған даму бағдарламасын іске асырады.<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z070000319_ Білім туралы заң]</ref> # Қ.И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық зерттеу университеті (2014) # Назарбаев университеті (2015) # С.Ж. Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медицина университеті (2019) # Қарағанды медицина университеті (2019) # Қазақ ұлттық аграрлық зерттеу университеті (2020) # С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық зерттеу университеті (2020) # Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті (2022) # Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті (2022) # М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан университеті (2023) # Академик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті (2024) == Бұрынғы жоғары оқу орындары == === Біріктірілген мемлекеттік ЖОО-лар === # Қаржы академиясы (Астана, 2021 жылы Еуразия ұлттық университетіне қосылды)<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P2100000734 "Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті" коммерциялық емес акционерлік қоғамын қайта ұйымдастыру туралы]</ref> # [[Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты|Ө. Сұлтанғазин атындағы Қостанай мемлекеттік педагогикалық университеті]] (Қостанай, 2019 жылы Қостанай өңірлік университетіне қосылды) # [[Тараз мемлекеттік педагогикалық университеті]] (Тараз, 2019 жылы Тараз өңірлік университетіне қосылды)<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1900000752 Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі жоғары оқу орындарының кейбір мәселелері туралы]</ref> # [[Қаржы полициясы академиясы]] (Қосшы, 2015 жылы Құқық қорғау органдары академиясына қосылды)<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1500000433 "Қаржы полициясы академиясы" мемлекеттік мекемесін тарату туралы]</ref> # Ақтөбе мемлекеттік педагогикалық институты (Ақтөбе, 2013 жылы Ақтөбе өңірлік университетіне қосылды) # [[Семей мемлекеттік педагогикалық институты]] (Семей, 2013 жылы Шәкәрім университетіне қосылды)<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1300000529 Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің жекелеген республикалық мемлекеттік ұйымдарын қайта ұйымдастыру туралы]</ref> # Сыртқы iстер министрлiгiнiң Дипломатиялық академиясы (Алматы, 2000 жылы Еуразия ұлттық университетіне қосылды)<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P000001589_ Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің "Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия университеті" және Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің "Дипломатиялық академиясы" республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорындарын қайта ұйымдастыру туралы]</ref> # Мемлекеттік қаржы институты (Семей, 2000 жылы Семей мемлекеттік университетіне қосылды) # Қостанай ауыл шаруашылығы институты (Қостанай, 2000 жылы Қостанай мемлекеттік университетіне қосылды) # [[Батыс Қазақстан өнер институты|Дәулеткерей атындағы Батыс Қазақстан өнер институты]] (Орал, 2000 жылы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетіне қосылды) # Қазақ мемлекеттік көркемсурет академиясы (Алматы, 2000 жылы Жүргенов академиясына қосылды)<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P000000236_ Қазақстан Республикасында білім мен ғылымды интеграциялау жөніндегі кейбір шаралар туралы]</ref> === Лицензиясынан айырылған және жабылған жекеменшік ЖОО-лар === # [[Атырау инженерлік-гуманитарлық институты]] (Атырау, 2022) # [[Шет тілдер және іскерлік карьера университеті]] (Алматы, 2021)<ref>[https://egemen.kz/article/290227-qazaqstanda-taghy-bir-dgoghary-oqu-orny-litsenziyasynan-ayyryldy Қазақстанда тағы бір жоғары оқу орны лицензиясынан айырылды]</ref> # «Орда» университеті (Шымкент, 2021) — Сол жылы «Мирас» университетімен бірікті<ref>[https://www.gov.kz/memleket/entities/edu/press/news/details/227767 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЕКІ ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫ БАС ЛИЦЕНЗИЯСЫНАН АЙЫРЫЛДЫ]</ref> # «Ақмешіт» гуманитарлық-техникалық институты (Қызылорда, 2021)<ref>[https://egemen.kz/article/284248-elimizdegi-taghy-bir-dgoghary-oqu-orny-litsenziyasynan-ayyryldy Еліміздегі тағы бір жоғары оқу орны лицензиясынан айырылды]</ref> # Орталық Азия университеті (Алматы, 2021)<ref>[https://inbusiness.kz/kz/last/ush-zhoo-akkreditteu-turaly-kualikterinen-ajyryldy Үш ЖОО аккредиттеу туралы куәліктерінен айырылды]</ref> # Ақтау гуманитарлық-техникалық университеті (Ақтау, 2021) # «Астана» университеті (Астана, 2021) # [[Алматы дәрігерлер білімін жетілдіру институты|Қазақ медициналық үздіксіз білім беру университеті]] (Алматы, 2021)<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/kazak-meditsinalyik-uzdksz-blm-beru-universitet-kyizmetn-324339/amp/ Қазақ медициналық үздіксіз білім беру университеті қызметін тоқтатты]</ref> # Аймақтық әлеуметтік-инновациялық университеті (Шымкент, 2020)<ref>[https://qazaqstan.tv/news/122607/ Шымкент аймақтық әлеуметтік-инновациялық университеті жабылды]</ref> # Балқаш гуманитарлық-техникалық институты (Балқаш) # Қазақ еңбек және әлеуметтік қатынастар академиясы (Алматы) # Қазақ инженерлік, қаржы-банк академиясы (Алматы) # «Алматы» университеті (Алматы) # «УНАТ» жоғары оқу орны (Алматы) # Экономика және құқық академиясы (Алматы) # «Парасат» Қазақстан көпбейінді институты (Алматы) # Экономика және басқару академиясы - Еуразия нарық институты (Алматы) # Қазақ инженерлік-техникалық академиясы (Астана) # «Көкше» академиясы (Көкшетау) # Ө.А. Жолдасбеков атындағы Экономика және құқық академиясы (Талдықорған) # Қазақ инновациялық университеті (Семей) # Жамбыл гуманитарлық-техникалық университеті (Тараз) # Тараз техникалық институты (Тараз) == Ескертпелер == {{notelist}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Қазақстан жоғарғы оқу орындары]] [[Санат:Қазақстан бойынша тізімдер]] [[Санат:Елдер бойынша жоғары оқу орындарының тізімдері]] n0zpkc6thn9k7zipj5m7ckf1k5zy4t3 Петропавл 0 3405 3479476 3420332 2025-06-12T20:22:36Z InternetArchiveBot 105421 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 3479476 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Қала |атауы = Петропавл |сурет = |әкімшілік күйі = Облыс орталығы |елтаңба = Seal Petropavl.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg= 54|lat_min= 53|lat_sec= |lon_deg= 69|lon_min= 13|lon_sec= |CoordAddon=type:city(1226000)_region:KZ |CoordScale = |ел картасының өлшемi = 300 |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Солтүстік Қазақстан облысы |кестедегі облыс = Солтүстік Қазақстан облысы |ауданы = |кестедегі аудан = |мекен түрі = |мекені = |кестедегі мекен = |ішкі бөлінісі = |әкімі = Серiк Мақсұтұлы Мұхамедиев |құрылған уақыты = 1752 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = 1807 |жер аумағы = 221,6 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 222 044<ref>[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]</ref> |санақ жылы = 2023 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = [[орыстар]] 58,09 % <br /> [[қазақтар]] 31,13 % <br /> [[татарлар]] 2,93 % <br /> [[украиндар]] 1,99 % <br /> [[немістер]] 1,9 % <br /> [[поляктар]] 0,49 % <br />[[әзербайжандар]] 0,46 % <br /> басқалары 3,01 %<ref>[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]</ref> |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = петропавлдық |телефон коды = 7152 |пошта индекстері = 150000 |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = Petropavl |сайты = https://www.gov.kz/memleket/entities/sko-petropavl?lang=kk Петропавл қаласының әкімдігі |сайт тілі = kz |сайт тілі 2 = ru |сайт тілі 3 = en }} '''Петропавл''' ({{lang-ru|Петропавловск}}, қазақша кеңінен қолданылып жүрген атауы ''«Қызылжар»'') — [[Солтүстік Қазақстан облысы]]ндағы қала, облыс орталығы (1936 жылдан бері). Қаланың негізі [[Есіл]] өзенінің оң жағалауында 1752 жылы қаланған.<ref name="source1">«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 жыл, ISBN 5-89800-123-9, I том</ref> Петропавл автомобиль, әуе, өзен және темір жолдарының ірі торабы. [[Батыс Сібір жазығы|Батыс Сібір ойпатының]] оңтүстік-батысындағы Есіл жазығының орманды-дала белдемінде, Есіл өзенінің оң жағасындағы «Қызылжар» деп аталатын ежелгі қазақ қонысының орнында орналасқан. Тұрғыны 219 011<ref>[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT333984 Қазақстан Республикасы халқының облыстар және астана, қалалар, аудандар, аудан орталықтары және кенттер бөлінісіндегі жынысы бойынша саны] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200926171507/https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT333984 |date=2020-09-26 }}</ref> адам (2019 ж.) <ref>[http://kz.sko.kz/Pasport_gPetropavlovska 2011 жылғы қаңтар-маусымдағы Петропавл қаласының әлеуметтік-экономикалық паспорты]{{Deadlink|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. == Тарихы == Қаланың іргесі 1752 жылы [[Ресей империясы|патшалық Ресей]]дің қазақ жерін отарлау саясатында әскери бекініс ретінде қаланған. Алғашында әскери форпост, кейіннен [[Сыбырлар|сібір татарларының]] (түркілердің) қаласы атанып, Ресейдің Солтүстік және Орталық Қазақстанды отарлау кезіндегі негізгі тірек пунктіне айналды. 1838 жылы Есіл округінің, 1868 жылы Ақмола облысының құрамына еніп, уездік қалаға айналды. 1868 жылдан кейін Петропавл Сібір мен Түркістан сауда жолының бойында орналасуына байланысты Ресей мен Орта Азия хандықтарының және қазақ даласы арасындағы сауда қатынасының ірі орталығы болды. Мұндай ірі сауда орталығына айналуына Абылай сұлтанның Орынбор және Сібір губернаторларынан Қызылжарда (қазіргі Петропавл қаласында) ірі сауда орталығын ашуға рұқсат алуы болды. Петропавлдегі сауда айналымы жылдан жылға ұлғая түсті және орыс көпестері мен [[Орта жүз]] қазақтары арасында сауда-саттық жүрді. 18 ғасырдың соңында шағын елді мекеннен (форштадт) ірі сауда орталығына айналды. Патша өкіметі Петропавлда сауданың дамуына көмек беріп, онда қалалық Қоғамдық банк ашты (1871). Кейін ол Мемлекеттік банк болды (1880). 1849 жылы 7 май, 7 былғары, 4 сабын, 17 кірпіш зауыты, диірмендер, т.б. кәсіпорындар жұмыс істеді. 1912 жылы мұнда 600-ге жуық сауда мекемесі болды. Қаланың одан әрі дамуына [[Сібір темір жолы|Транссібір темір жолы]]ның салынуы үлкен әсер етті. Егер 19 ғасырда қала сауда және әкімшілік пункт ретінде дамыса, 20 ғасырдың басында ауыл шаруашылығы және өнеркәсіптің басты орталықтарының бірі болды. Осы жылдары Ресейден жер аударылған шаруалар келіп қоныстана бастады. Олардың басым бөлігі қалаға көшіп келіп, жұмыс күшін көбейтті. Қалада [[қолөнер]] мен майда кәсіпкерлік дамыды. Қаланың экономикасына 1-дүниежүзілік соғыс пен [[Азамат соғысы]] кері әсер етті. Қала 1932 — 1936 жылдары Қарағанды қаласының құрылысын басқаратын және ірі темір жол торабын салудағы негізгі орталыққа айналды. 1932 жылы «Казстройматериал» кірпіш зауыты іске қосылды. Мех. зауыт қайта жөндеуден өтті. Нәтижесінде қала кәсіпорындарының қатары өсіп, жұмысшылар саны 13 есеге ұлғайды. 2-дүниежүзілік соғыс алдында Петропавлда коммуналдық және электр көлігі шаруашылықтары қалыптасты. 2- дүниежүзілік соғыс жылдары КСРО-ның батыс аудандарынан көшірілген 20-ға жуық зауыт, фабрикалар қала экономикасын біршама көтерді. Соғыстан кейін қала жедел дами бастады. Әсіресе тың және тыңайған жерлерді игеру кезінде көптеген кәсіпорындар салынып, қаланың әлеуметтік-экономикалық, білім беру және мәдени-ағарту саласы қарқынды дамыды. 90-жылдары нарықтық экономикаға өтуге байланысты Петропавл қаласындағы ірі өнеркәсіп орындары өз жұмыстарын біршама баяулатты. Шаруашылық байланыстар үзіліп, кәсіпорындардың жұмысы тоқтай бастады. Тек 90-жылдардың соңынан бастап ел экономикасымен бірге Петропавл қаласының да экономикасы біршама жақсарды. == Географиясы == === Климаты === <div style="width:100%"> {{Қаланың ауа райы |Ені = |Жағдайы = |Жер_ілік = Петропавлдың |Дерекнама = [https://meteolabs.kz/қаз/климаты/петропавл/ Петропавл - ауа райы мен климаты] |Қаң_ор = -16.3 |Ақп_ор = -15.3 |Нау_ор = -8.0 |Сәу_ор = 4.1 |Мам_ор = 12.7 |Мау_ор = 18.2 |Шіл_ор = 19.5 |Там_ор = 17.2 |Қыр_ор = 11.0 |Қаз_ор = 3.7 |Қар_ор = -7.5 |Жел_ор = -13.7 |Жыл_ор =2.1 |Қаң_ор_мин = -20.3 |Ақп_ор_мин = -19.9 |Нау_ор_мин = -13.0 |Сәу_ор_мин = -1.1 |Мам_ор_мин = 6.2 |Мау_ор_мин = 11.9 |Шіл_ор_мин = 13.8 |Там_ор_мин = 11.4 |Қыр_ор_мин = 5.6 |Қаз_ор_мин = -0.7 |Қар_ор_мин = -11.3 |Жел_ор_мин = -17.6 |Жыл_ор_мин =-2.9 |Қаң_ор_макс = -12.3 |Ақп_ор_макс = -10.6 |Нау_ор_макс = -2.9 |Сәу_ор_макс = 9.3 |Мам_ор_макс = 19.2 |Мау_ор_макс = 24.4 |Шіл_ор_макс = 25.2 |Там_ор_макс = 22.9 |Қыр_ор_макс = 16.4 |Қаз_ор_макс = 8.1 |Қар_ор_макс = -3.7 |Жел_ор_макс = -9.8 |Жыл_ор_макс =7.2 |Қаң_а_макс = 2.8 |Ақп_а_макс = 6.7 |Нау_а_макс = 14.5 |Сәу_а_макс = 31.0 |Мам_а_макс = 37.2 |Мау_а_макс = 37.4 |Шіл_а_макс = 37.4 |Там_а_макс = 37.2 |Қыр_а_макс = 33.6 |Қаз_а_макс = 26.2 |Қар_а_макс = 21.0 |Жел_а_макс = 2.6 |Жыл_а_макс =37.4 |Қаң_а_мин = -43.0 |Ақп_а_мин = -39.7 |Нау_а_мин = -31.4 |Сәу_а_мин = -22.5 |Мам_а_мин = -6.9 |Мау_а_мин = -0.8 |Шіл_а_мин = 3.8 |Там_а_мин = -0.5 |Қыр_а_мин = -6.5 |Қаз_а_мин = -16.2 |Қар_а_мин = -37.5 |Жел_а_мин = -43.0 |Жыл_а_мин =-43.0 |Қаң_ор_ж-ш = 22.4 |Ақп_ор_ж-ш = 15.7 |Нау_ор_ж-ш = 14.8 |Сәу_ор_ж-ш = 18.9 |Мам_ор_ж-ш = 30.9 |Мау_ор_ж-ш = 39.2 |Шіл_ор_ж-ш = 67.5 |Там_ор_ж-ш = 49.0 |Қыр_ор_ж-ш = 33.1 |Қаз_ор_ж-ш = 30.7 |Қар_ор_ж-ш = 29.1 |Жел_ор_ж-ш = 25.7 |Жыл_ор_ж-ш =377.0 |}} </div> == Бүгінгі қала == [[Сурет:Petropavl mosque.jpg|thumb|left|Петропавл мешіті]] Қазіргі кезде Петропавл Қазақстандағы ірі өнеркәсіп орталықтарының біріне айналды. Қалада 174 кәсіпорын жұмыс істейді. Оның ішінде ірі кәсіпорындарға «Еуразия», «Вита», «Молочный союз» АІ-тары, нан комбинаты, ликер-арақ зауыты, «Сұлтан», «Тонус» т.б. жатады. Қала бюджеті қаржысының 10%-н шағын бизнес береді. Саудада еңбекпен қамтылғандардың үлесі 47,8%, өндірістік салада 17,4%, оның ішінде құрылыста 6,6% болды, 35 кәсіпорын ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдейді. Қалада 110 шағын құрылыс кәсіпорны, 49 көлік және байланыс кәсіпорындары жұмыс істейді. Жалпы білім беретін 49 мектеп, 2 музыкалық, 5 спорт мектебі, 3 кәсіптік-техникалық мектеп, 5 арнайы оқу орны мен колледждер, одан басқа 2 мемлекеттік (Солтүстік Қазақстан университеті мен ҚР Ішкі істер министрлігінің әскери мектебі) жоғарғы оқу орны тіркелген. 12 аурухана, 10 емхана, 199 дәріхана халыққа қызмет көрсетеді. Петропавлда 3 театр, филармония, 3 мұражай, 3 кинотеатр, 4 мемлекеттік кітапхана, 5 мәдениет сарайы, т.б. жұмыс істейді. Қалада 4 стадион, 34 әр түрлі спорт ғимараттары бар. Облыстық және қалалық газеттер, жарнамалық басылымдар шығып тұрады. Сонымен бірге 3 телерадиокомпания жұмыс істейді. == Экономикасы == [[Сурет:Petropavlovsk railway station.jpg|thumb|right|250px|Петропавл темір жол вокзалы]] Солтүстiк Қазақстан облысының орталығы Петропавл қаласы 1752 жылы құрылды. Облыс орталығындағы халық саны 2010 жылғы 1 қаңтарға 195,2 мың адам болып, барлық облыс халқының 30,3%-ын құрады. Қалада жалпы бiлiм беретiн 47 күндiзгi мектеп жұмыс iстейдi, оларда 22,3 мың оқушы бiлiм алуда, сонымен қатар 10 колледж (13,0 мың оқушы), жоғарғы бiлiм беретiн 3 оқу орыны (11,0 мың студент) бар. Облыс орталығында 3 театр, 1 филармония, 3 мұражай, 8 кiтапхана, 3 клубтық мекеме бар. 2010 жылғы 1 қаңтарға 4 995 заңды тұлға тiркелген, оның iшiнде 94,8%-ы шағын (қамтылғандар саны 50 адамнан кем), 4,3 - орта (51-ден 250 адамға дейiн), 0,9%-ы - iрi (250 адамнан артық) кәсiпорындар. Кәсiпорындардың басым бөлiгi (88,8%) жеке меншiк нысанының кәсiпорындары. Кәсiпорындар мен ұйымдардың меншiгiндегi негiзгi құрал-жабдықтардың бастапқы құны 2009 жылғы 1 қаңтарға (жер құнын есепке алмай) 160,3 млрд теңге құрады, тозу дәрежесi 40,0% болып, 2008 жылдың соңына баланстық құны 96,3 млрд теңге болды. Қала өнеркәсiбiнде (қаржылық емес сектор) 2009 жылы 46 835,1 млн теңгенiң өнiмi өндiрiлiп, 2008 жылғы деңгейден 4,0%-ға жоғары болды. Электр қуатын өндiру 2 371,1 млн квт.сағ, жылу қуаты - 2 123,9 мың Гкал, сүт өнiмдерi 27,4 мың тонна, ұн - 100,9 мың тонна, нан - 12,7 мың тонна, макарон - 26,2 мың тонна, алкогольдi iшiмдiктерi 2 114,7 мың литр құрады. Құрылыс ұйымдарының өз күшiмен 8 530,1 млн теңге сомасында мердiгерлiк жұмыстар орындалды. Өткен жылы облыс орталығында жалпы аумағы 27 223 шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берiлдi. 2009 жылы бөлшек саудада сауда кәсiпорындары және [[жеке кәсіпкерлік|жеке кәсiпкерлермен]] 39 800,0 млн теңгенiң тауары сатылды. Орташа бiр адамға шаққанда бөлшек сауда 203,9 мың теңге құрады. == Мәдениеті == === Театрлар === * С. Мұқанов атындағы Солтүстік Қазақстан облыстың қазақ сазды-драма театры * Солтүстік Қазақстан облыстың қуыршақ театры * Солтүстік Қазақстан облыстық Н. Погодин атындағы орыс драма театры === Мұражайлар === *Солтүстік Қазақстан облыстық тарихи-өлкетану мұражайы *Облыстық бейнелеу өнері мұражайы *[[Абылай хан резиденциясы|«Абылай ханның резиденциясы» мұражай кешені]] * Манаш Қозыбаев атындағы СҚМУ тарихы мұражайы === Кітапханалар === * С.Мұқанов атындағы Солтүстік Қазақстан облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы * Ғ. Мүсірепов атындағы облыстық балалар-жасөспірімдер кітапханасы * И. Шухов атындағы қалалық кітапхана == Бауырлас қалалары == * {{flagicon|Russia}} [[Омбы]], [[Ресей]] * {{flagicon|Russia}} [[Челябі]], [[Ресей]] * {{flagicon|Russia}} [[Жаңасібір|Новосібір]], [[Ресей]] * {{flagicon|Russia}} [[Екатеринбург]], [[Ресей]] * {{flagicon|Germany}} [[Ганновер]], [[Германия]] == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * [http://petropavl.sko.gov.kz/?lang=kz Петропавл қаласы әкімдігінің ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190605012946/http://petropavl.sko.gov.kz/?lang=kz |date=2019-06-05 }} {{ref-kk}}{{ref-ru}} * [http://www.petropavl.kz/ Бейресми сайт] {{Солтүстік Қазақстан облысы}} {{Қазақстан қалалары}} {{Есіл өзені бойындағы елді мекендер}} [[Санат:Петропавл|*]] c7cap3h7rj97cb4kawfz2ay1xloj7vz Керей хан 0 5005 3479646 3435838 2025-06-13T10:18:34Z Sagzhan 29953 /* Өмірбаяны */ 3479646 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = Қазақ ханы | Қазақша есімі = Керей хан | Шынайы есімі = | Суреті = Керей хан.tif | Сурет ені = | Атауы = | Титулы = [[Қазақ хандығы]]ның 1-[[Қазақ хандары|ханы]] | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = 1465 | Басқаруын аяқтады = 1473 | Ізашары = ''лауазымы құрылды'' | Ізбасары = [[Жәнібек хан]] | Туған күні = 1424 | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1473 | Қайтыс болған жері = [[Қыпшақ даласы|Дешті Қыпшақ]] | Жерленді = | Діні = [[Ислам]] | Әкесі = [[Болат сұлтан]] | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = [[Бұрындық хан]]<br>Қожа Мұхаммед сұлтан<br>Әли сұлтан | Мұрагері = | Династия = [[Төре]] | Партиясы = | Білімі = | Қолтаңбасы = | Сайты = | Commons = | Марапаттары = }} '''Керей хан''' ('''Кирай''', '''Гирай'''; [[1424 жыл]] – [[1473 жыл]]) — [[Қазақ хандығы]]ның негізін қалаушылардың бірі, алғашқы [[Қазақ хандары|қазақ ханы]]. == Шежіресі == Керей хан — [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]]ның ханы [[Ұрыс хан|Ұрыстың]] ұрпағы. Ұрыс ханнан [[Тоқтақия хан|Тоқтақия]], Тоқтақиядан Керей ханның әкесі [[Болат сұлтан]] тараған.<ref>Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2</ref> [[Тауарих-и Гузида-йи Нусратнаме]] дерегі бойынша, Керей хан — [[Болат сұлтан|Болат сұлтаның]] жалғыз баласы.<ref>''Сабитов Ж. М.'' Генеалогия Джучидов в 13-18 веках // Генеалогия Торе. — Алма-Ата, 2008. — 326 с. — 1000 экз. — ISBN 9965-9416-2-9</ref> == Өмірбаяны == 1428 жылы Барақ хан мен Болат сұлтан қаза болғаннан кейін, ізбасарлары билік үшін таласқа жасы жетпей, [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] құлдырап, [[Қыпшақ даласы|Шығыс Дешті Қыпшақтағы]] билік 40 жылға [[Шибанидтер әулеті|Шибанидтер әулетінен]] шыққан [[Әбілқайыр хан (Өзбек хандығы)|Әбілқайыр ханға]] көшті. XV ғасырдың ортасына дейінгі тарихи оқиғаларда Керей хан туралы мәліметтер кездеспейді. 1447 жылы Іле-Балық қаласында інісі [[Жәнібек хан|Жәнібек сұлтанмен]] бірге тұрған делінген. 1453 жылы Керей сұлтан [[Сайрам]] қаласының билеушісі болды. [[Мұхаммед Хайдар Дулати]]дың «[[Тарих-и Рашиди]]<nowiki/>» атты еңбегінде Керей хан туысы [[Жәнібек хан]]мен бірге 1450 жылдардың аяғында Қазақ хандығының құрылуына қатысты оқиғаларда алғаш рет атала бастайды. Онда Керей хан мен Жәнібек ханның [[Әбілқайыр хан (Өзбек хандығы)|Әбілқайыр]] хандығынан бөлініп, [[Моғолстан]]ның батысындағы [[Шу (өзен)|Шу]] бойы мен [[Қозыбасы]] өңірі аралығына келіп қоныстанғаны туралы баяндалады. Бұл аймақ – сол жылдардағы Моғолстан билеушісі Есенбұға хан мен оның туған ағасы [[Жүніс хан]] иеліктерінің арасы болды. [[Мұхаммед Хайдар Дулати]] «Тарих-и Рашиди» атты еңбегінде былай дейді:<blockquote style="border: 1px solid grey; padding: 0.5em 0.8em;"> ''Ол кезде [[Қыпшақ даласы|Дешті Қыпшақ]]ты Әбілқайыр хан биледі. Ол [[Жошы хан|Жошы]] әулетінен шыққан сұлтандарға күн көрсетпеді. Нәтижесінде Жәнібек хан мен Керей Моғолстанға көшіп барды. Есенбұға хан оларды құшақ жая қарсы алып, Моғолстанның батыс шетіндегі Шу мен Қозыбасы аймақтарын берді. Олар барып орналасқан соң, Әбілхайыр хан дүние салды да, өзбек ұлысының шаңырағы шайқалды. Ірі-ірі шиеленістер басталды. Оның үлкен бөлігі Керей хан, Жәнібек ханға көшіп кетті. Сөйтіп олардың маңына жиналғандардың саны 200 мыңға жетті. Қазақ сұлтандары 870 жылдары (1465–1466) билей бастады…'' </blockquote> ==Билік жылдары== Соңғы жылдары ғылыми айналымға енгізілген аңыз мәліметтері бойынша, Керей хан мен Жәнібек хан қол астындағы ру-тайпалармен 1457 жылғы күзде [[Шу]] өңіріне көшіп келген. Ал 1458 жылғы көктемде Керейді хан етіп көтерді. Керей хан мен Жәнібек ханның бөлінуімен Көшпелі өзбектер мемлекетінде ыдырау үдерісі басталады. [[Әбілқайыр хан (Өзбек хандығы)|Әбілқайыр хан]]ға наразы сұлтандар, әмірлер, ру-тайпа басылары Керей хан мен Жәнібекке келіп қосылады. Аз уақыт ішінде Қазақ хандығындағы халықтың саны 200 мыңнан асып кетеді. Керей хан мен [[Жәнібек хан]]ның арқасында [[Есенбұға]] хан ағасы Жүніске қарсы күресте сенімді, әрі мықты одақтас табады. Жүніс 1461–1462 жылы Есенбұға хан қайтыс болғанға дейін Моғолстан тағына қарсы ешқандай әрекет жасай алмайды. 1461/1462–1469 жылдары Моғолстан ханы Досмұхаммедтің мәнсіз, мағынасыз жүргізген саясаты салдарынан Керей хан [[Жүніс хан|Жүніс]]ке қолдау көрсете бастайды. Ақыры, 1469 жылы Досмұхаммед хан қайтыс болғаннан кейін, [[Моғолстан]]дағы билік басына еш қиындықсыз Жүніс хан келеді. Керей хан тұсында негізі қаланған Қазақ-Моғолстан қатынасы 1530 жылдарына дейін достық, бейбіт сипатта болады. Әбілқайыр хан Керей хан мен Жәнібек хан ықпалының күшейе бастағанынан қауіптеніп, оларды дер кезінде талқандау мақсатымен 1468–1469 жылы жорық ұйымдастырады. Жорық кезінде Әбілқайыр хан ауырып, қайтыс болады да, әскері кейін оралады. Көп ұзамай Көшпелі өзбектер мемлекетінде билік үшін талас-тартыс басталып кетеді. Кешегі Әбілхайыр ханның қарсыластары – Ахмет пен Махмұт хандар, ноғай мырзалары Мұса мен Жаңбырлы, Сібір ханы Ибақ, шайбанилық Берке сұлтан және қазақ хандары Әбілхайыр ханның мұрагері Шайх Хайдар ханға қарсы шығады. «Тауарих-и гузида-йи нусратнаме» дерегінде қазақ хандары ретінде Керей хан мен Жәнібектің есімдері аталса, «Фатхнама», «Шайбанинаме» деректерінде тек қана Жәнібек ханның есімі кездеседі. Дегенмен Керей хан есімі тарихи деректерде соңғы рет 1472–1473 жылдары, Жүніс хан ордасына Бұрыш оғлан деген сұлтанның шабуыл жасауына байланысты аталады. Соған қарағанда Керей хан 1470 жылдың бас кезінде қайтыс болған. Аңыз бойынша, Керей хан Қазақ хандығын 10 жылдай билеген және Хан тауы етегінде жерленген. == Жанұясы == Ұлдары: [[Бұрындық хан]], Қожа-Мұхаммед және Сұлтан Әлі. Олардың ішінде 30 жылдан астам Қазақ хандығын билеген [[Бұрындық хан]]нан соң тақ билігі түпкілікті түрде [[Жәнібек хан|Жәнібек ханның]] ұрпақтарының қолына өтеді. Керей ханның қалған екі ұлы жөнінде мәлімет жоқ. == Естелік == 2010 жылы [[Астана]] қаласында қазақтың алғашқы хандарына қойылған [[Керей мен Жәнібек хандар ескерткіші|ескерткіш]] ашылды. 2017 жылы [[Қазақ хандығының 550 жылдығы|Қазақ хандығының 550 жылдығын]] мерекелеу аясында [[Қазақ хандығы (телесериал)|Қазақ хандығы]] атты телехиқая жарық көрді. Бас рөлде [[Қайрат Кемалов]] Керей ханды ойнады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Әдебиет == * Материалы по истории Казахских ханств XV – XVІІІ вв. (‘’Извлечение из персидских и тюркских сочинений’’). Составители: С.К. Ибрагимов, Н.Н. Мингулов, К.А. Пищулина, В.П. Юдин, Алма-Ата, 1969; * Мирза Мухаммед Хайдар, «Тарих-и Рашиди», Введ., пер. с персидского А. Урунбаева, Р.П.Джалиловой, Л.М. Епифановой. Ташкент, 1996; * Султанов Т.И., Поднятые на белой кошме. Потомки Чингиз-хана. А., 2001; * Елеуұлы М., Шу өңірі: аңыз бен тарих ҚазМУ хабаршысы. Тарих сериясы. == Сыртқы сілтемелер == * [http://e-history.kz/kz/biography/view/29 Керей хан жайлы e-history.kz порталында] {{Адамдардың тізбегі |ізашары=болмаған |мәтін=[[Қазақ хандары|Қазақ ханы]] |ізбасары=[[Әз-Жәнібек хан]] |жылдары=1465–1473}} {{Қазақ хандары}} [[Санат:Туған жылы белгісіздер]] [[Санат:Шыңғыс ханның ұрпақтары]] [[Санат:Төрелер]] al40t8x2e8uzsw08zboppq92mfwtdbx Франция 0 5826 3479647 3475042 2025-06-13T10:21:46Z Aweworthy 169180 Шағын жақсартулар. 3479647 wikitext text/x-wiki {{Мемлекет |Қазақша атауы = Француз Республикасы |Шынайы атауы = {{lang-fr|République française}} |Атау септігі = Франция |Елтаңба = Armoiries république française.svg |Байрақ = Flag of France (1794–1815, 1830–1974, 2020–present).svg |Ұраны = Liberté, Égalité, Fraternité<br />(Азаттық, Теңдік, Бауырластық) |Әнұранның аты = Марселез |Аудио = La Marseillaise.ogg |lat_dir = N|lat_deg = 46|lat_min = 51|lat_sec = 0 |lon_dir = E|lon_deg = 2|lon_min = 34|lon_sec = 0 |region = FR |CoordScale = 5000000 |Картада = EU-France.svg |карта тақырыбы = '''Францияның''' орналасуы (қою жасыл):<br>— [[Еуропа]]да (ашық жасыл және қою сұр)<br>— [[Еуропа одағы|Еуроодақта]] (ашық жасыл) |Картада2 = |Үкімет түрі = [[Унитарлы мемлекет|Унитарлы]] [[аралас республика|аралас]] [[республика]] |Құрылды = [[486 жыл]] ([[Франк мемлекеті]])<br />тамыз [[843 жыл]] ([[Верден келісім]])<br /> 22 қыркүйек [[1792 жыл]] ([[Бірінші Француз республикасы]], жарияланды)<br />4 қазан [[1958 жыл]] ([[Бесінші Француз республикасы]]) |Тәуелсіздік күні = |Тәуелсіздігін алды = |Тілі = [[француз тілі]] |Мемлекеттік діні = |Астанасы = [[Париж]] |Ірі қалалары = Париж, [[Марсель]], [[Лион]], [[Тулуза]], [[Ницца]], [[Нант]], [[Страсбург]], [[Монпелье]], [[Бордо]], [[Лилль]] |Басшы қызметі = [[Франция президенті|Президенті]]<br />[[Франция премьер-министрлердің тізімі|Премьер-министрі]] |Басшылары = [[Эммануэль Макрон]]<br />[[Франсуа Байру]] |Жер аумағы = 640 679<ref>{{Cite book |chapter-url=http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/dyb2012/Table03.pdf |title=Demographic Yearbook |chapter=Table 3: Population by sex, rate of population increase, surface area and density |publisher=United Nations Statistics Division |year=2012 |accessdate=4 September 2017 |url=http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/dyb2012.htm}}</ref> |Жер аумағы бойынша орны = 42-ші |Судың үлесі = 0,26 % |Этнохороним = француз, [[француздар]] |Жұрты = {{өсім}} 67 970 000<ref>{{cite web|url=https://www.insee.fr/en/statistiques/serie/001641607|title=Demography – Population at the beginning of the month – France|year=2019 |website=Insee|access-date=31 July 2019}}</ref> |Халық саны бойынша орны = 21-ші |Сарап жылы = 2019 |Санақ бойынша халық саны = |Санақ жылы = |Халық тығыздығы = 104 |Тығыздық бойынша орны = 106-шы |ЖІӨ = |ЖІӨ сараптаған жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққандағы ЖІӨ = |Жан басына шаққандағы ЖІӨ бойынша орны = |ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 3,061&nbsp;трлн.<ref name="IMFWEOFR">{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=54&pr.y=7&sy=2017&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=132&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, October 2019 |publisher=International Monetary Fund |website=IMF.org |access-date=30 October 2019}}</ref> |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы = 2019 |ЖІӨ (АҚТ) орны = 10-шы |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 47,223<ref name="IMFWEOFR"/> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = 26-шы |ЖІӨ (номинал) = {{құлдырау}} 2,707&nbsp;трлн.<ref name="IMFWEOFR"/> |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = 2019 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны = 7-ші |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = {{құлдырау}} 41,761<ref name="IMFWEOFR"/> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = 22-ші |АДИ = {{өсім}} 0,891<ref name="UNHDR">{{cite web|url=http://hdr.undp.org/en/content/2019-human-development-index-ranking|title=Human Development Report 2019|language=en|publisher=United Nations Development Programme|date=10 December 2019|accessdate=10 December 2019|format=PDF}}</ref> |АДИ жылдық есебі = 2018 |АДИ бойынша орны = 26-шы |АДИ деңгейі = <span style="color:#090;">өте жоғары</span> |Әуе компаниясы = |Валютасы = [[Еуро]] |Интернет үйшігі = [[.fr]]<ref name="domen">Сонымен қатар Еуро одаққа мүше болғандықтан [[.eu]] үйшігінде қолданады.</ref> |ISO = |Телефон коды = 33 |Уақыт белдеуі = +1, +2 |Түсініктемелер = }} '''Франция''' ({{lang-fr|France}}, {{Audio-IPA|Fr-France.oga|[fʁɑ̃s]}}, ресми атауы '''Француз Республикасы''' {{lang-fr|République française}}, {{Audio-IPA|République Française.ogg|[ʁe.py.blik fʁɑ̃.sɛz]}}) — [[Батыс Еуропа]]дағы ең ірі мемлекет. Ол жерінің ауданы жағынан [[Ұлыбритания]]дан екі есе үлкен. Францияның құрамына [[Корсика|Корсика аралы]], [[Жерорта теңізі]] мен [[Бискай шығанағы|Бискай шығанағындағы]] ұсақ аралдар кіреді. Француз одағы деп аталатын бірлестікке бес шалғай департамент ([[Кариб теңізі]] алабындағы [[Гваделупа]], [[Мартиника]], Оңтүстік Америкадағы [[Гвиана]], [[Үнді мұхиты]]ндағы [[Реюньон]], [[Атлант мұхиты]]ндағы Сен-Пьер мен Микелон) және т. б. жатады. Халық санын 67 млн адам құрайды. Француздар өз елін «гексагон» (алтыбұрыш) деп атайды. Еуропаның батысында орналасқан елдің негізгі аумағының құрлықтағы шекаралары солтүстікте [[Бельгия]] мен [[Люксембург]], шығыста [[Германия]] мен [[Швейцария]], ал оңтүстік-шығыста [[Италия]] және [[Монако|Монакомен]], оңтүстік-батыста [[Испания]] және [[Андорра]]мен шектеседі. [[Еуропа одағы|Еуропалық Одаққа]] кіретін дамыған мемлекеттердің аралығында орналасуы Францияның еуропалық біртұтас қарым-қатынастарының дамуына оң әсер етеді. Францияның теңіздік шекаралары [[Жерорта теңізі]], [[Бискай шығанағы]] және [[Ла-Манш]] бұғазы бөліп тұр. Жағалауларында кеме тоқтайтын қолайлы қойнаулардың болуы Францияның ежелден-ақ теңіз көлігінің дамуына және [[Еуропа]] ғана емес, басқа дүние бөліктерінде орналасқан елдермен де сыртқы сауда экономикалық қатынастар орнатуына алғышарт болды. Франция — мемлекеттік құрылымы жөнінен унитарлы [[республика]], ал әкімшілік-аумақтық бөлінісі жағынан 96 департаменттен тұрады. 1958 жылы генерал [[Шарль де Голль]] елде мемлекетті басқарудың жаңа үлгісі — Бесінші республиканы орнатты. Франция Республикасында президенттің айрықша зор өкілеттілігі бар, ол елдің сыртқы саясатына қатысты мәселерді шешеді. Президент тағайындаған премьер-министр үкіметті басқарып, елдің ішкі жағдайына толығымен жауап береді. Елдегі заң шығарушы орган — екі палатадан —сенат және ұлттық ассамблеядан тұратын [[парламент]]. == Агломерациялары == {| class="wikitable" |- ! Қала !! Адамдар саны |- | [[Париж]] || 10,9 млн |- | [[Марсель]] || 1,6 млн |- | [[Лион]] || 1,4 млн |- | [[Лилль]] || 1,3 млн |- | [[Тулуза]] || 1,1 млн |- | [[Ницца]] || 900 мың |- | [[Нант]] || 577 мың |- | [[Тулон]] || 253 мың |- | [[Монпелье]] || 248 мың |} Францияда француздардан бөлек [[британдықтар|британдар]], [[фламандтықтар|фламандар]], [[баскілер]], [[корсикалықтар|корсикандар]] тұрады. Еуропадағы халқы ең тығыз қоныстанған ел — осы Франция. 1945–1960 жылдар арасында халық саны жылдам өсті. Қазіргі кезде елде 63 миллионнан (2012) аса халық тұрады. Табиғатында француздар — өте мейірімді, көңілді, ақжарқын халық. Олар ойын тіке айтатын, бірбеткей мінезге ие. == Тарихы == {{main|Франция тарихы}} {{Грамматикасы тексерілсін}} [[Сурет:Jacques-Louis David 017.jpg|thumb|220px|[[Наполеон Бонапарт]]]] Франция аумағын адамдар ең ежелгі заманнан бастап мекендеген. [[Палеолит]] пен [[мезолит]]тің ғылымға белгілі негізгі мәдениеттерінің бірқатары Франциядағы жер атауларына байланысты ([[шелль]], [[ашель]], [[мустье]], [[ориньяк]], [[солютрей]], [[мадлен]], [[азиль]], [[тарденуаз]]). Оңтүстік Франциядағы палеолит кезеңіне тән үңгірлер ([[Фон-де-Гом]], [[Ласко]], [[Монтеспан]], т.б.) жартастарға салынған суреттерімен көпке танымал. Ерте палеолит дәуірінде Франция аумағында кампиния мәдениеті тайпалары өмір сүрген (б.з.б. 6 — 4 мыңжылдықтар). [[Сена]], [[Уаза]], [[Марна]] өзендерінің алаптарынан алғашқы егіншілік құрал-саймандары (б.з.б. 3-мыңжылдық) табылды. Б.з.б. 6 — 5 ғасырларлардан бастап б.з. 1-мыңжылдықтың соңына дейін Франция аумағына кельт тайпалары қоныстанды. [[Рома|Римдіктер]] оларды галлдар деп атады, сондықтан бүкіл ел [[Галлия]] атанды. Оңтүстік-батыста негізінен [[иберлер]] тұрды, б.з.б. 6 ғасырдан бастап [[Жерорта теңізі]] жағалауларына [[гректер]] өз иеліктерінің негізін қалады. Олардың ішінде негізгісі — Массалия (қазіргі [[Марсель]]) болды. Б.з.б. 2 ғасырдың соңы — 1 ғасырдың ортасында Галлияны римдіктер жаулап алды. Галлдар [[Рим империясы]]на қарсы ерлікпен шайқасты. Дегенмен, күш тең емес еді. Рим үстемдігі елдің көп бөлігінде өндірістің дамыған құл иеленушілік әдісінің орнығуына себеп болды, көптеген қалалар салынды ([[Лион]], [[Ним]], [[Бордо]], т.б.). 2–4 ғасырлар арасында Францияда [[Христиандық|христиан діні]] таралды. Романдану процесінің нәтижесінде [[кельт тілдері]]н [[латын тілі]] ығыстырып шығарды. 3 ғасырда басталған Рим империясындағы саяси дағдарысқа байланысты Галлияда тауарлы өндірістің көлемі қысқарып, Италиямен экон. байланыстар әлсіреді. 4–5 ғасырларда герман тайпаларының баса-көктеп кіруі ел аумағындағы Рим үстемдігін түпкілікті жойды. Жаңадан бургундтардың (406), вестготтардың (418) мемлекеттері құрылды. 486 жылы [[франктер]] Галлиядағы соңғы рим иелігін басып алды (қ. [[Франк мемлекеті]], Шарль). 10 ғасырдан бастап ел Франция деп атала бастады. 987 жылы франк тағын Капеттер әулеті иеленді. Біртұтас корольдік іс жүзінде бір-біріне тәуелсіз көптеген иеліктерге бөлініп кетті. 10 ғасырда бір-біріне туыстас екі ірі халық — Луара өзінінің солтүстігіне қарай солтүстік француз және оңтүстікте, Бретань түбегіне бретань халқы қалыптасты. Алғашында король иелігі (домен) Францияның солтүстік бөлігіндегі Париж бен Орлеанның айналасында ғана болды. 11–12 ғасырларда крест жорықтарына байланысты оңтүстіктегі қалалардың (Бордо, [[Тулуза]], Ним, [[Марсель]], т.б.) гүлденуі басталды. Егіс көлемі артып, дәнді дақылдардың сорттары мен мал тұқымы жақсарды. Қолөнер (әсіресе, шұға тоқу) жоғары дамыды. Солтүстік Франциядағы қалалардың дамуы мен жеке аймақтар арасындағы экономикалық байланыстардың кеңеюі елдің бұл бөлігіндегі саяси бытыраңқылықты жоюға маңызды алғышарттар жасады. 13 ғасырдың бас кезінде Англия корольдігі Солтүстік Францияның көпшілік бөлігінде билік құрды. 13 ғасырдың 2-жартысында елдің орталықтануы күшейіп, Париж оның саяси және экон. орталығынана айнала бастады. 14 ғасырдың бас кезінде король иелігі елдің көпшілік бөлігін алып жатты. 1302 жылы үш сословие өкілдерінен құрылған — Бас Штаттар шақырылды. Ол ортталық өкімет билігінің күшеюіне қызмет етті. Бірақ Жүз жылдық соғыс Францияның дамуын тежеді. Соғыс қимылдары, тонау, салықтардың өсуі халықтың азаюына, өндіріс пен сауданың құлдырауына алып келді. 15 ғасырдың 2-жартысынан бастап Франция экономикасы біртіндеп қалпына келе бастады. Король билігі нығайып, елге жаңадан Бургундия, Пикардия, Ниверне герцогтіктері қосылды. 15 ғасырдың соңында Прованс пен Бретань бағындырылды. 16–17 ғасырларда Франция Батыс Еуропадағы үстемдік үшін [[Габсбургтер әулеті]]мен ([[Рим империясы|“Қасиетті Рим империясы”]] және Испаниямен) соғыстар жүргізді. Ұзаққа созылған сәтсіз соғыстар, елдің материалдық ресурстарының елеулі сарқылуы, салықтардың өсуі мен экономиканың кері кетуінің нәтижесінде терең қоғамдық-саяси дағдарыс қалыптасты. Халықтың әр түрлі топтарының әлеуметтік наразылығының идеологияның негізі сол кездегі кең тараған кальвин ілімі болды (бұл ілімді жақтаушыларды гугеноттар деп атады). Ел католиктер мен гугеноттар болып екіге жіктелді. Олардың абсолютизммен және өзара күресі ұзаққа созылған азамат соғысына (“Діни соғыстарға”) ұласты. Оның шарықтау шегі — 1572 жылы 24 тамызда Парижде гугеноттарды жаппай қырғынға ұшырату болды ([[Варфоломей түні|“Варфоломей түні”]]). Билікке келген Бурбондар әулеті діни соғыстарды тоқтатып, католик дінін Франциядағы ресми дін ретінде бекітті, ал гугеноттарға дін ұстану еркіндігі берілді. [[XIV Луи]] кезінде Францияны іс жүзінде бірінші министр кардинал А.Ж.П. Ришелье биледі (1634–1648). Ол король билігін елеулі нығайтып, елдің орталықтануын күшейтті. Отыз жылдық соғыстың нәтижесінде Франция өзіне Эльзасты қосып алып, Еуропадағы ең қуатты монархияға айналды. 1701–1714 жылы испан тағы үшін болған соғыста Англия, [[Аустрия]] мен олардың одақтастары Францияның Еуропадағы үстемдігіне тосқауыл қоюға тырысты. Жеті жылдық соғыста (1756–1763) Франция [[Үндістан]] мен [[Канада]]дағы отарларының көпшілігінен айрылып, Ұлыбританияға беруге мәжбүр болды. 1789 жылы басталған [[Француз төңкерісі|Француз революциясы]] нәтижесінде монархия мен феод. тәртіптер жойылып, Бірінші республика жарияланды. 1792 жылы революциялық соғыстар басталды. Ол [[Наполеон Бонапарт]]тың билікке келуімен және Еуропаны түгел қамтыған соғыстың нәтижесінде Францияның жеңілуімен аяқталды. Елде король билігі қалпына келтірілді. 1848 жылы ақпан революциясының нәтижесінде Екінші республика орнады. Либералдар мен социалистердің арасындағы жанжалды пайдаланған Луи Наполеон 1852 жылы Екінші империяны жариялап, таққа отырды. 1870–1871 жылдары Франция — [[Пруссия]] соғысының нәтижесінде Франция Эльзас пен [[Лотарингия]]дан айрылып, Екінші империя жойылды. 19 ғасырдың соңында отаршылдық империяның құрылуы негізінен аяқталды. 1914–1918 жылдары бірінші дүниежүзілік соғысқа Франция [[Антанта]]ның құрамында қатысты. 1919 жылы Версаль бітім шарты бойынша Францияға [[Эльзас]] пен [[Лотарингия]] қайтарылды. 1920–1930 жылдары елде экономикалық дағдарыстар жиі-жиі болып тұрды. Нәтижесінде жұмысшы қозғалысы күшейіп, фашистік ұйымдар құрылды. 1936 жылы Халықтық майдан құрылып, фашистік ұйымдарға тыйым салынды, еңбекшілердің жағдайын жақсарту жөніндегі шаралар (40 сағаттық жұмыс аптасын, ақысы төленетін демалыс енгізу, т.б.) жүзеге асырылды. 1938 жылы Халықтық майдан ыдырады. Екінші дүниежүзілік соғыс Франция үшін сәтсіз басталды. 1940 жылы Францияны [[Германия]] оккупациялады. Министрлер кабинетінің жаңа төрағасы маршал Анри Петен Германиямен бітімге қол қойып, елді екі аймаққа бөлуге келісті. Оның біреуі — немістер басып алған Солтүстік және Оңтүстік-батыс Франция аумағы болса, екіншісі Францияның қалған бөлігі мен теңіздің ар жағындағы аумақтар енген, астанасы Виши қала болған автономды француз мемлекеті атанған аймақ болды. Маршал Петен осы француз мемлекетінің президенті болып тағайындалды. 1944 жылы Францияны одақтастар әскері азат етті. [[Алжир]]дегі Француз Ұлттық азат ету комитеті өзін Француз Республикасының Уақытша үкіметі деп жариялады. 1946 жылы Төртінші республиканың конституциясы қабылданды. 1949 жылы Фрацния [[НАТО|НАТО-ның]] құрамына кірсе де, 1966 жылы оның әскери құрылымынан шықты. Соғыстан кейін Ф-ның отарлық жүйесі ыдырай бастады. 1954 жылы сегіз жылдық соғыстан кейін Ф. Үндіқытайды тастап шықты. 1954 жылы 1-қарашада Алжирде ұлт-азаттық көтеріліс басталды. 1956 жылы наурызда Франция [[Марокко]] мен [[Тунис]]тің тәуелсіздігін мойындауға мәжбүр болды. 1956 жылы қарашада Франция [[Мысыр]]ға қарсы ағылшын-француз-израиль агрессиясына белсене қатысты. Осындай қиын жағдайда 1957 жылы Батыс Еуропадағы бірнеше мемлекет “Ортақ рынок” құру жөнінде шарт жасасты. Дегенмен, Алжирдегі сәтсіздіктер, Суэц арандатушылығының күйреуі, әскери шығындардың көбеюі Төртінші республиканың дағдарысына әкеп соқты. Армия мен елде реакциялық күштер бас көтерді. 1958 жылы мамырда олар Алжирде республикаға қарсы бүлік бастады. Алжирдегі француз армиясының басшылығы да бүлікшілерге қосылып, генерал Шарль де Голль бастаған “Ұлттық құтқару” үкіметін құруды талап етті. 1 маусымда Ұлттық жиналыс Голльдің төтенше өкілеттілік жөніндегі заң жобаларын мақұлдады. 1958 жылы Бесінші республиканың конституциясы атқарушы билік құқықтарын кеңейтті. Президент Ұлттық жиналысты тарату мүмкіндігіне ие болып, референдум өткізуге, заң жобаларын ұсыну, төтенше жағдайларда бүкіл өкімет билігін өз қолына алуға құқылы болды. 1958 жылы 21 желтоқсандағы сайлаудың нәтижесінде Голль президент болып сайланды. 1958–1960 жылдары [[Африка]]дағы француз отарлары — [[Гвинея]], [[Судан]], [[Сенегал]], [[Мадагаскар]], [[Дагомея]], [[Нигер]], [[Жоғарғы Вольта]], [[Кот-д’Ивуар|Кот-д'Ивуар]], [[Чад]], [[Орталық Африка Республикасы]], [[Конго Республикасы|Конго]], [[Габон]], [[Мавритания]], [[Того]] мен [[Камерун]] тәуелсіздікке ие болды. 1962 жылы ұзаққа созылған соғыстан кейін Алжир толық тәуелсіздікке қол жеткізді. 1960–1990 жылдар аралығында Франция экономикасы дамыған, демократ. қоғамы толық қалыптасқан әлемдегі жетекші елдердің біріне айналды. 1981 жылы ел президенті болып бірінші рет социалист Франсуа Миттеран сайланды. 1995 жылдан ел президенті [[Жак Ширак]] болды. == Саясаты == {{Толық мақала|Францияның әкімшілік бөлінуі|Франция аймақтары|Франция департаменттері}} [[Сурет:Карта-Франции-2021.jpg|нобай|Францияның әкімшілік картасы]] [[Сурет:France Overseas.svg|нобай|Францияның шетелдегі иеліктері]] Франция 18 аймаққа бөлінген, оның 12-сі Еуропа құрлығында, біреуі (Корсика) — [[Корсика]] аралында, тағы бесеуі - мұхиттың арғы жағында орналасқан. Аймақтарда заңды автономия жоқ, бірақ олар [[салық]]тарды өздері белгілей алады және [[бюджет]]терді бекітеді. 18 аймақ 101 [[Франция департаменттері|департаментке]], сондай-ақ Лион метрополиясына бөлінеді, ол 342 округтен және 4039 кантоннан тұрады. Францияның негізін 36 682 коммуналар құрайды. Париж департаменті жалғыз [[коммуна]]дан тұрады. Мұхиттың арғы жағындағы бес аймақтың әрқайсысы ([[Гваделупа]], [[Мартиника]], [[Француз Гвианасы]], [[Реюньон]], [[Майотта]]) бір бөлімнен тұрады. Корсика аймағы (құрамына 2 департамент кіреді) метрополияның басқа аймақтарынан (құрлықтағы Франциядан) ерекшеленетін әкімшілік-аумақтық бірліктің ерекше мәртебесіне ие. Онда орталыққа бағынбайтын тәуелсіз басқару органдары бар. 2003 жылы Корсиканың 2 департаментін біріктіру туралы референдум сәтсіз аяқталды. Бұл аймақтардың барлығы Еуропалық Одақтың бөлігі болып табылады. Француз Республикасының құрамына мыналар кіреді деп айта аламыз: # Метрополия (13 аймаққа, 96 департаментке және Лион метрополиясына бөлінген). # 5 шалғай департамент: [[Гваделупа]], [[Мартиника]], [[Гвиана]], [[Реюньон]], [[Майотта]]<ref>Майотта (Маоре) аралының аймағы — даулы аумақты басқаратын Франция мен [[Комор]] арасындағы аумақтық дау-дамайдың нысаны. Францияның әкімшілік-аумақтық бөлінуіне сәйкес, Майотта Францияның шетелде орналасқан аймағы мәртебесіне ие. Комордың әкімшілік-аумақтық бөлінуіне сәйкес, Майотта Комор Одағы мемлекетінің төрт автономды аралдарының бірі мәртебесіне ие.</ref>. # 5 шалғай аймақ: [[Француз Полинезиясы]], [[Уоллис және Футуна]] аралдары, [[Сен-Пьер және Микелон]], [[Сен-Бартелеми]], [[Сен-Мартен]]. # Ерекше мәртебесі бар 3 аймақ: [[Жаңа Каледония]], [[Клиппертон]], [[Францияның оңтүстік және Антарктикалық аймақтары]]. === Мемлекеттік жүйенің негіздері === {{Толық мақала|Францияның саяси құрылымы}} Франция — [[Президенттік республика|президенттік типтегі]] [[Унитарлы мемлекет|унитарлық республика]]. Мемлекеттің негізгі заңы — 1958 жылы 4 қазанда қабылданған [[конституция]]. Ол Бесінші Республиканың билік органдарының қызметін реттейді: басқарудың республикалық президенттік-парламенттік формасын белгілейді ''(Франция Республикасының Конституциясы, 2 бөлім)''. Француз Республикасының Конституциясы келесі баптар бойынша бірнеше рет қайта қаралды: * тікелей жалпыға бірдей сайлау құқығы негізінде Президентті сайлау (1962), * үкімет мүшелерінің қылмыстық жауаптылығы туралы Конституцияның жаңа бөлімін енгізу (1993 ж.), * парламенттің бірыңғай сессиясын енгізу және референдумның құзыретін кеңейту (1995), * Жаңа Каледонияның мәртебесіне қатысты уақытша шараларды қабылдау (1998), * Экономикалық және Валюталық одақ құру, ерлер мен әйелдердің сайланбалы мандаттарға және сайланбалы функцияларға тең құқылы қол жеткізуі, Халықаралық қылмыстық соттың заңды құқығын тану (1999), * президенттік мандаттың мерзімін 7-ден 5 жылға дейін қысқарту (2000), * мемлекет басшысының қылмыстық жауапкершілігі туралы реформа, өлім жазасын жоюды Конституцияда бекіту, Жаңа Каледония автономиясын реформалау (2007), * мемлекеттік құрылымды жаңарту реформасы және өкілеттіктерді бөлуде тепе-теңдік орнату (2008 ж.). Францияда 9 мүшеден тұратын Конституциялық Кеңес жұмыс істейді. Оның міндеті — сайлаулардың дұрыстығына және Конституцияға өзгертулер енгізетін заңдарға, және де оған қарауға ұсынылған заңдардың конституциясына бақылау жасау. === Атқарушы билік === {{Толық мақала|Франция президенттерінің тізімі}} Мемлекет басшысы және атқарушы биліктің басшысы — [[президент]], қазіргі кезде [[Эммануэль Макрон]]. Бесінші республикада премьер-министр ішкі және экономикалық саясатқа жауап береді және жалпы жарлықтар шығаруға құқылы. Ол үкіметтің саясатына жауапты деп саналады (20-бап). Премьер-министр үкіметтің қызметін басқарады және заңдардың орындалуын қамтамасыз етеді (21-бап). Премьер-министрді президент тағайындайды. Оның кандидатурасын Ұлттық Ассамблеяның мақұлдауы талап етілмейді, себебі парламент кез келген уақытта үкіметке сенімсіздік вотумын жариялай алады. Әдетте премьер-министр партияның атынан Ұлттық жиналыстағы көп орынға ие болады. Премьер-министр өз кабинетінде министрлердің тізімін жасайды және оны президенттің бекітуіне ұсынады. Премьер-министр Ұлттық Ассамблеяда заңдар қабылдау туралы бастама көтереді және олардың орындалуын қамтамасыз етеді, ол сонымен бірге ұлттық қорғаныс үшін жауап береді. Премьер-министр Президенттің актілеріне қол қояды, оны Конституцияның 15-бабында белгіленген кеңестер мен комитеттердің төрағасы етіп ауыстырады<ref>1958 ж. Франция конституциясы. III бөлім. 20-23 баптар.</ref>. 2020 жылдың 3 шілдесінен бастап үкіметті [[Жан Кастекс]] басқарады. === Заң шығарушы орган === Франциядағы заң шығару билігі Парламентке тиесілі, оның құрамына екі палата — Сенат пен Ұлттық Ассамблея кіреді. Тікелей емес жаппай дауыс беру арқылы сайланатын Республика Сенаты 348 сенатордан тұрады, оның 305-і метрополиядан, 9-ы шалғай аумақтан, 5-і француз қауымдастығынан және 12-сі шетелде тұратын француз азаматтарынан тұрады. Сенаторларды алты жылдық мерзімге (2003 жылдан бастап, 2003 жылға дейін - 9 жылға) Ұлттық Ассамблея мүшелерінен, бас кеңесшілерден және муниципалдық кеңестердің делегаттарынан тұратын сайлау алқасы сайлайды, ал сенат үш жылда бір рет жаңарып отырады. == Экономикасы == {{Толық мақала|Франция экономикасы}} [[Сурет:La Défense vue depuis la Tour Eiffel.png|thumb|300x300px|[[La Défense]] ([[Эйфель мұнарасы]]нан көрініп тұрғандай) 2017 жылы [[Ernst & Young]] континентальды Еуропадағы жетекші орталық бизнес ауданы және әлемдегі төртінші болып танылды.<ref>[https://www.ey.com/Publication/vwLUAssets/ey-the-attractiveness-of-world-class-business-districts/$FILE/ey-the-attractiveness-of-world-class-business-districts.pdf The attractiveness of world-class business districts: Paris La Défense vs. its global competitors], [[Ernst & Young|EY]], November 2017</ref>]] [[Сурет:France Product Exports (2019).svg|upright=1.3|thumb|right|Франция экспортының пропорционалды ұсынысы, 2019]] Жетілік тобының (бұрынғы сегіздік тобы) жетекші индустриялық дамыған елдерінің мүшесі, 2020 жылғы жағдай бойынша ол [[Аларман қабілет тепетендігі|сатып алу қабілетінің паритеті]] бойынша әлемдегі [[ЖІӨ (АҚТ) бойынша елдер тізімі|оныншы]] және ЕО-ның екінші ірі экономикасы болып саналады. Франция 1999 жылы еуроны енгізу үшін ЕО-ның басқа 11 мүшесіне қосылды, ал еуро монеталары мен банкноттары 2002 жылы француз франкін (₣) толығымен алмастырды. Францияда әртараптандырылған экономика бар, онда қызмет көрсету секторы басым (2017 жылы ЖІӨ-нің 78,8% - ын құрады), ал [[Екінші қайтара сектор|өнеркәсіп секторы]] ЖІӨ-нің 19,5% -ын құрады, ал қалған 1,7% -ы бастапқы секторға тиесілі болды. Әлемдегі сауда көлемі бойынша бесінші ел (және Еуропада Германиядан кейін екінші). Бұл Германия мен Италиядан кейінгі Еуропадағы үшінші ірі өндіруші ел. Франция сонымен қатар әлемдегі ең көп баратын ел, сонымен қатар [[Еуропа одағы|Еуропалық Одақтың]] жетекші аграрлық державасы. Франция 2019 жылы Еуропадағы тікелей шетелдік инвестицияларды ең ірі алушы болды, Еуропа бойынша зерттеулер мен әзірлемелерге жұмсалатын қаржысы бойынша екінші орынды иеленген, 2020 жылы [[Bloomberg]] инновациялық индексі бойынша әлемдегі ең [[инновация]]лық 10 елдің қатарына кірді, сонымен қатар 2019 жылғы жаһандық бәсекеге қабілеттілік туралы есепке сәйкес әлемдегі ең бәсекеге қабілетті 15-ші ел болды (2018 жылмен салыстырғанда 2 сатыға жоғары). [[Халықаралық валюта қоры|ХВҚ]] мәліметтері бойынша, 2020 жылы Франция [[Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) бойынша елдер тізімі|жан басына шаққандағы ЖІӨ бойынша әлемдегі 20-шы ел]] болды, бір тұрғынға 39 257 доллар. 2019 жылы Франция Біріккен Ұлттар Ұйымының адам даму индексінде 0,901 мәнімен қосылды (бұл адам дамуының өте жоғары деңгейін көрсетеді) және 2019 жылы сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексінде 23 -ші орынға ие болды.<ref name="HDIFR">{{cite web |url=http://hdr.undp.org/en/2018-update |title=Human Development Index 2018 Statistical Update |publisher=[[United Nations Development Programme]] |website=hdr.undp.org |access-date=10 July 2019}}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.transparency.org/files/content/pages/CPI_2018_Executive_Summary_EN.pdf |title=Corruption Perceptions Index 2018 Executive summary p. 2 |publisher=[[Transparency International]] |website=transparency.org |access-date=10 July 2019}}</ref> [[Сурет:French economy 2016 - expenditures.png|thumb|left|2016 жылы шығыстар түрі бойынша Франция экономикасының (ЖІӨ) құрамы]] 2018 жылы Франция әлемдегі 5-ші ірі сауда мемлекеті болды, сонымен қатар Германиядан кейінгі Еуропадағы екінші ірі сауда мемлекеті болды.<ref name="wto">[https://www.wto.org/english/res_e/statis_e/wts2019_e/wts2019_e.pdf World Trade Statistical Review 2019], [[World Trade Organization]], p. 11</ref> [[Сурет:BlueEurozone.svg|thumb|alt=European map of Eurozone monetary union|Франция — валюталық одақтың, [[Еуроаймақ]]тың (қою көк) және [[Бірыңғай еуропалық нарық]]тың (ашық көк) бөлігі.]] Қаржылық қызметтер, банк және сақтандыру секторы экономиканың маңызды бөлігі болып табылады. Францияда олардың клиенттеріне тиесілі үш ірі қаржы институттары орналасқан. Париж қор биржасы ({{lang-fr|La Bourse de Paris}}) — 1724 жылы [[XV Луи]] құрған ескі мекеме. 2000 жылы Париж, Амстердам және Брюссель биржалары [[Euronext]]-ке қосылды. 2007 жылы Euronext [[Нью-Йорк қор биржасы]]мен бірігіп, әлемдегі ең ірі [[NYSE Euronext]] биржасын құрды. [[Euronext Paris]], NYSE Euronext тобының француз филиалы — [[Лондон қор биржасы]]нан кейінгі Еуропадағы 2-ші ірі биржалық нарық. Француз компаниялары сақтандыру мен банктік салада негізгі позицияларын сақтап қалды: [[AXA]] 2019 жылы банктік емес активтердің жалпы көлемі бойынша әлемдегі үшінші сақтандыру компаниясы болды. Жетекші француз банктері — [[BNP Paribas]] және [[Crédit Agricole]], 2020 жылы [[McGraw-Hill|S&P Global Market Intelligence]] есебіне сәйкес активтері бойынша ірі 10 банктердің қатарына кіреді. Сол дереккөзге сәйкес, [[Société Générale]] мен [[Groupe BPCE]] 2020 жылы тиісінше әлемдегі 17-ші және 19-шы ірі банктер болды. Франция — Еуропалық біртұтас нарықтың (500 миллионнан астам тұтынушы) бөлігі болып табылатын [[еуроаймақ]]тың мүшесі (шамамен 330 миллион тұтынушы). Бірнеше ішкі коммерциялық саясат Еуропалық Одақ (ЕО) мүшелері арасындағы келісімдермен және ЕО заңнамасымен анықталады. Франция ортақ еуропалық валюта — [[еуро]]ны 2002 жылы енгізді. === Сыртқы экономикалық байланыстар === Франция экономикасы дүниежүзілік шаруашылықтың ажырамас бөлігіне айналды. [[Сыртқы сауда]] экономикалық өрлеуге негіз болып отыр, оған оң [[сальдо]] тән. Экспорт көлемі жөнінен ел батыс Еуропада тек Германияны ғана алға салады, Францияның сыртқа шығаратын тауарларының жалпы құны дүниежүзілік [[тауар экспорты]]ның 5,1% -ын құрайды. Экспорт құрылымында машиналар мен жабдықтар 43 және ауыл шаруашылығы өнімдері мен шикізаты 20 басым болып отыр. Соңғы жылдары әскери техника мен қару–жарақты сыртқа сату жөнінде АҚШ–тан кейінгі екінші орынға шықты. [[Импорт]] көлемі жөнінен Франция Жапониямен қатар АҚШ, Германиядан кейінгі үшінші орынды бөліседі. Франция — [[халықаралық туризм]] орталығы. Қазіргі кезде Франция жылына 77 млн–дай шетел туристері қабылдайды. Елдің сыртқы экономикалық байланыстарын дамытуда [[туризм]]нің маңызы зор. === Өнеркәсібі === [[Сурет:poezdafr.jpg|thumb|right|200px|Темір жолы техникасы]] [[Сурет:samrf.jpg|thumb|right|200px|Авиациялық техника]] [[Сурет:sam2.jpg|thumb|right|200px|Әскери авиациялық техника]] [[Сурет:parfumc.jpg|thumb|right|200px|Парфюм мен косметика]] Франция — жоғары дамыған индустриялы-аграрлы ел. [[Өнеркәсіп]] өндірісінің жалпы көлемі бойынша дүние жүзінде 4-орын ([[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]], [[Жапония]], [[Германия]]дан кейін), Еуропада Германиядан кейін 2-орын алады. Ұлттық табысты жан басына шаққандағы жылдық мөлшелері 24990 [[АҚШ доллары]]на тең (2003 ж). Франция автомобильдер шығару жөнінде дүние жүзінде 3-орын, авиациялық және ғарыштық техника өндірісі бойынша Еуропада 1-орын алады. Сондай-ақ экспортқа көп мөлшерде қару-жарақ, [[Атом электр станциясы|АЭС-тер]] үшін құрал-жабдықтар, химикаттар, маталар мен киім-кешек шығарады. Француз өнеркәсібінің жетекші салаларына [[Автомобиль өнеркәсібі|автомобиль жасау]], [[химия]] мен мұнай химиясы, [[ұшақ]] жасау (аэробустар мен [[Әскери қызметтегі ұшақтар|әскери ұшақтар]]), [[электроника]], [[металлургия]], темір жолы техникасын шығару жатады. [[Парфюмерия]] — косметикалық сала мен жоғары талғамды сәнді киімдер шығаруда Франция дүние жүзінде бірінші орынды иеленеді. Жылына шамамен 3,5 млн. автомобиль шығарса, оның жартысына жуығы экспортқа жіберіледі. Автомобильдердің 90%-дан астамын [[Renault|“Рено”]] мен [[Groupe PSA|“Пежо-Ситроен”]] компаниялары шығарады. [[Кеме]] және [[Білдек|станок]] жасау, ауыл шаруашылық машиналары өндірісі де жақсы дамыған. Өнеркәсіп өнімдерінің 1/5-іне жуығы Париж бен оның айналасында, сондай мөлшері Лион мен солтүстік аудандарда өндіріледі. Экспортының негізін өнеркәсіптік құрал-жабдықтар, тұрмыстық бұйымдар, ауыл шаруашылық өнімдері, химиялық тауарлар мен шикізаттар, тігін бұйымдары, киім-кешек, аяқ киім, парфюмерия мен косметика, автомобильдер құрайды. Сырттан тұтыну тауарларын, өнеркәсіптік шикізаттар алады. Негізгі сауда серіктестері: Германия, Италия, Бельгия, Люксембург, Ұлыбритания мен [[АҚШ]]. Франция [[Қазақстан]]ның сауда серіктестері ішінде 12-орын алады. Француз кәсіпорындары Қазақстандағы өз қызметінің қарқынын біртіндеп арттырып келеді. 2005 ж. ҚР мен Франция арасындағы тауар айналысы 2665,1 млн. долларды құрады. Қазақстан Францияға мұнай, кентастар, химия өнеркәсібінің шикізаттарын, тері мен астық береді. Франциядан негізінен дәрі-дәрмектер, азық-түлік өнімдерін, қосалқы бөлшектер, автомобильдер, тұрмыстық электроника, шарап, теңіз өнімдерін, ірімшік, парфюмерия мен косметикалық бұйымдар, жоғары сән киімдерін алады. Қазіргі кезде Қазақстанда француз кәсіпкерлері араласқан 19 шағын кәсіпорын тіркелген. 4 француз банкі Қазақстанмен бірлесіп жұмыс атқаруда, мұнай-газ, тау-кен, энергетикада, көлік пен қызмет көрсету салаларында көптеген француз компаниялары еңбек етуде. 2004 ж. 10 наурызда Парижде экономикалық ынтымақтастық жөніндегі Қазақстан-француз үкіметаралық комиссиясының кезекті, алтыншы мәжілісі болып өтті. [[Екінші дүниежүзілік соғыс]]тан соң Франция үкіметі соғыста күйзелген экономикасын қалпына келтірумен қатар, [[өндіріс]]тің мүлдем жаңа салаларын дамыта бастады. [[1950 жыл]]дан бері өнеркәсіп өндірісі 4 есеге жуық өсіп, өнеркәсіпте жұмыс істейтіндердің саны соңғы 20 жылда 1,5 млн адамға қысқарды. Мұның өзі еңбек өнімділігінің артуы мен өнеркәсіп жүйесінің құрылымдық өзгерістері нәтижесінде мүмкін болды. Қазіргі кезде ел өнеркәсіп өндірісінің көлемі жөнінен дүние жүзінде бесінші орын алады. Өнеркәсіп елдегі ұлттық жиынтық өнімінің 25,4%-ын береді. Елдің экономикалық қуатының символы болып келген дәстүрлі өнеркәсіп салалары соңғы онжылдықтарда өзінің жетекші рөлінен айырылып, жаңа салаларға жол беруде. ==== Ауыл шаруашылығы өндірісі ==== Ауыл шаруашылық өнімдерін өндірудің көлемі бойынша Франция дүние жүзінде [[АҚШ]] пен [[Канада]]дан кейін 3-орынды иеленеді. Ол ауыл шаруашылық өнімдерімен өзін-өзі толық қамтамасыз етіп, 40%-ын экспортқа шығарады. Франция — Еуропадағы астық, сары май, ірі қара етін, ірімшікті ең көп мөлшерде өндіретін ел. [[Өсімдік шаруашылығы]]ның негізгі саласы — [[дәнді дақылдар]] өсіру (негізгілері — [[Бидайық (өсімдік)|бидай]], [[жүгері]], [[қара бидай]], [[арпа]], [[күріш]]). Картоп, қант қызылшасы, күнбағыс, рапс та көп мөлшерде өсіріледі. Ницца өңірінде гүл өсіру дамыған. Жүзімнің негізгі бөлігі шарап дайындауға (жылына 60 млн-дай л) жұмсалады, неғұрлым белгілі түрлері шампан, кагор, коньяк. Жеміс-жидек (алма, алмұрт, шабдалы, Жерорта теңізі жағалауларында цитрустық жемістер мен қара өрік) пен көкөніс өсіру дамыған. Ірі қара (20,6 млн. бас), шошқа, қой, жылқы өсіріледі. [[Балық аулау]] кәсібінің негізгі порттары [[Атлант мұхиты]] жағалауларында (Булонь, Лорьян, Ла-Рошель) орналасқан. ==== Химия өнеркәсібі ==== [[Химия өнеркәсібі]] минералды тыңайтқыштар, синтетикалық каучук пен пластмасса, парфюмерия, дәрі-дәрмектер жасауға маманданған. Ірі мұнай, химиялық кәсіпорындары көп. Химия өнеркәсібі биотехникалық және гендік инженериямен тығыз байланысты. ==== Тоқыма өнеркәсібі ==== [[Тоқыма өнеркәсібі]] өзінің бұрынғы маңызынан айрылса да, Франция киім-кешек пен маталар шығарудан Еуропада алдыңғы орындардың бірін иеленеді (мақта-мата, жібек, синтетикалық, жүн, кендір, зығыр маталары өндіріледі). Француз кәсіпорындары шығарған ірімшік, шараптар, кондитерлік бұйымдар дүние жүзіне танымал. ==== Қара металлургия өнеркәсібі ==== [[Лотарингия]] темір кені алабының қорын пайдаланатын [[қара металлургия]] өнеркәсібі XX ғасырдың 70-жылдарынан бастап дағдарысқа ұшырады. Оған Еуропа мен дүние жүзі нарығында неғұрлым қуатты бәсекелестердің [[Бразилия]], [[Шығыс Еуропа]] елдері, [[Корея]] және т.б. пайда болуы әсер етті. [[Еуропа одағы|Еуропа Одақ]] шеңберінде өнеркәсіптің осы саласын дамытуға бағытталған шаралар нәтижесінде өндірісті неғұрлым тиімді ұйымдастырып, қайта жабдықтауға мүмкіндік туды. Орталық аудандардағы тиімсіз кәсіпорындар жабылып, негізгі металлургиялық кешендер солтүстіктегі [[Дюнкерк]] маңы мен Лотарингиядағы Мозель өзені аңғарындағы шоғырланған. Қазіргі кезде жылына 19 млн тонна [[болат]] өндіріледі. [[Алюминий]] өндірісінде де аумақтық өзгерістер болды. Бұрын олар, негізінен, [[Альпі]] мен [[Пиреней таулары|Пиреней]] аудандарындағы [[Су электр станциясы|су электр станциялары]] маңында орналасса, қазіргі кезде шеттен әкелінетін шикізатты қабылдап алатын [[порт]]ты қалаларға көшірілген. ==== Мата өнеркәсібі ==== Құрамына [[Тоқыма кәсібі|тоқыма]], [[бояу]]лар жасау, [[кілем]] тоқу, [[еден төсеніші|еден төсеніштерін]] шығару өндірісі енетін Францияның мата өнеркәсібі дүние жүзіндегі жетекші орнын жоғалтқан жоқ. Бұл салада әсіресе [[жүн мата]]ларын шығарудан дүние жүзінде бірінші орын алатын «Шаржер – текстиль», [[мақта маталары]]н шығаруға маманданған DMC компаниялары көзге түседі. Қазіргі кезде сырттан әкелінетін [[жүн]] мен [[Мақта (шитті)|мақтадан]] басқа, бұл кәсіпорындарда [[Химиялық талшықтар|жасанды талшықтар]] да кеңінен пайдаланылады. Негізгі орталықтары – [[Мюлуз]], [[Труа]], [[Лион]] және [[Париж]] маңы. ==== Машина жасау өнеркәсібі ==== [[Сурет:avtofrlogo.jpg|thumb|left|200px|Француз автомобильдері]] [[Машинажасау|Машина жасау]] өнеркәсібінде көлік қатынасындағы машиналар мен электр техникасын жасау салалары күшті дамыған. Дүниежүзілік автомобиль өндірісінің дамуында елдің айрықша орны бар. [[1898 жыл]]ы ағайынды Рено негізін салған [[Renault|фирма]] алғашқы автомобилін жасап шығарған болатын, арада 15 жыл өткен соң бұл шағын кәсіпорын алуан түрлі машина шығаратын аса ірі [[концерн]]ге айналды. Қазіргі кезде бұл [[Renault|концерн]] мемлекеттік болып саналады. Мұнда [[Жүк автомобилі|жүк автомобильдері]], [[автобус]]тар, [[Ауыл шаруашылық техникасы|ауыл шаруашылығы машиналары]], сондай-ақ [[кеме]]лер мен [[ұшақ]]тардың қозғалтқыштары жасалады. Францияда жылына 3,5-4 млн автомобиль жасалса, соның 9/10 бөлігі жеңіл көлік болып табылады. Қазіргі кезде жеңіл автомобильдер, негізінен, [[Renault|Рено кәсіпорны]] мен жеке меншік Пежо – Ситроен концернінде жасалады. Француз компаниялары дүние жүзінің 30 елінде автомобиль тетіктерін жинайтын зауыттар ашқан. Елде жасалған автомобильдердің 60-ы шетке шығарылады. Көбінесе француз жеңіл көліктерін [[Португалия]], [[Испания]], [[Бразилия]] және [[Оңтүстік-шығыс Азия|Оңтүстік-Шығыс Азия]] елдері сатып алады. === Ауыл шаруашылығы === [[Сурет:Épône - récolte du maïs01.jpg|thumb|right|left|Париж маңындағы [[Епон]] қаласында жүгері жинау.|alt=Париж маңындағы Эпонедегі жүгері жинаудың суреті.]] [[Сурет:Bourgogne-charolais-cattle.jpg|thumb|right|left|Мал шаруашылығындағы Шароле ірі қара малы]] Франция — Еуропадағы ірі ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілердің бірі, ірі қара мал, шошқа, құс саны және сүт, жұмыртқа мен ет өндіру жағынан әлемде жетекші орындардың бірін алады.Ауыл шаруашылығының үлесіне ЖІӨ-нің шамамен 4% - ы және елдің еңбекке қабілетті халқының 6% - ы тиесілі. Ауылшаруашылық жерлері 48 миллион гектар аумақты алып жатыр, бұл елорданың 82% құрайды. Әлеуметтік-экономикалық құрылымның ерекшелігі — шаруа қожалықтарының шағын көлемі. Жердің орташа ауданы 28 [[Гектар|га]] құрайды, Жердің орташа ауданы 28 га құрайды, бұл көптеген ЕО елдерінің тиісті көрсеткіштерінен асып түседі. Жер иелігінде үлкен бытыраңқылық байқалады. Шаруашылықтардың жартысынан көбі меншік иелерінің жерінде. Ірі шаруашылықтар өндірістің жетекші күші болып табылады. Ауыл шаруашылығы жерлерінің 52% -ы 50 гектардан асатын шаруа қожалықтарына тиесілі, бұл олардың жалпы санының 16,8% құрайды. Олар ауыл шаруашылығының барлық салаларын өндіруде үстем жағдайға ие бола отырып, өнімнің 2/3 бөлігін қамтамасыз етеді. Ауыл шаруашылығының негізгі саласы — ет-сүт мал шаруашылығы. Өсімдік шаруашылығында астық шаруашылығы басым; негізгі дақылдар - бидай, арпа, жүгері. Шарап жасау (шарап өндіру бойынша әлемде жетекші орын), көкөніс өсіру мен бау-бақша дамыған; гүл өсіру; балық аулау және устрицаларды өсіру дамыған. Ауыл шаруашылығы өнімдері: бидай, жарма, қант қызылшасы, картоп, шарап жүзімі; сиыр еті, сүт өнімдері; балық. Ауыл шаруашылығы жоғары индустрияландырылған. Технологияға қанықтыру, химиялық тыңайтқыштарды қолдану бойынша Нидерланды, Германия, Даниядан кейін екінші орында. Шаруашылықтарды техникалық жарақтандыру, олардың ауыл шаруашылығы мәдениетін арттыру елдің ауыл шаруашылығы өнімдеріндегі өзін-өзі қамтамасыз ету деңгейін арттыруға алып келді. Астық, қант бойынша ол 200% -дан асады, сары май, жұмыртқа, ет бойынша — 100% -дан асады. == Табиғаты == [[Сурет:VillequierSeine.JPG|thumb|250px|right|[[Сена (река)|Сена]] өзені]] [[Сурет:Lac de roselend.jpg|thumb|250px|right|Рослен көлі]] Францияның көпшілік бөлігі жалпақ жапырақты ормандар аймағында орналасқан. Қиыр оңтүстік жерортатеңіздік субтропиктер алып жатыр. Жағалаулары негізінен аласа, аккумулятивті немесе лагуналы, құрлыққа еніңкіреп жатқан шығанақтары бар ([[Атлант мұхиты]] жағалауларында Бискай, Сен-Мало, [[Жерорта теңізі]] жағалауында Лион), [[Ла-Манш]] пен [[Па-де-Кале]] бұғаздарының жағалаулары — абразивті, аласалау, бірақ тік, Котантен мен Бретань түбектерінің жағалаулары риас типті болып келеді. Лион шығанағынан шығысқа қарай Жерорта теңізі жағалаулары жартасты, Альпі тауларының теңізге келіп тірелген сілемдерінен құралған ([[Француз Ривьера]]сы деп аталады). Аумағының 2/3-сі елдің солтүстік, орталық және батыс аудандарын алып жатқан аласа және көтеріңкі жазықтар. Олардың ішіндегі ең үлкені — солтүстікте орналасқан Париж бассейні болып табылады. Оңтүстік-батысын — [[Аквитания]] жазықтары алып жатыр. Солтүстік-батысында жазықтар Арморикан үстіртімен ұласады, олар солтүстік-шығысы мен шығысында биіктігі орташа [[Арденн]] (көп бөлігі Франциядан тыс жерде) және Вогез тауларымен қоршалған. Оңт-нде төбелері қатты мүжілген, биіктігі орташа таулардан құралған аудан — Орталық Француз массиві жатыр. Оның орталық бөлігіне (Овернь) жанартаулы жер бедері тән ([[Мон-Дор жанартау күмбезі]], [[Канталь кратері]], Пюп конустар тізбегі). Массивтің оңтүстік және оңтүстік-батыс шетінде терең каньондармен тілімденген карстанған тау жазықтары жүйесі орналасқан ([[Гран-Кос]], т.б.). Солт.-батыс, солт.-шығыс және шығыс аудандарында кристалданған аласа таулар ([[Лимузен]], [[Морван]], [[Севенна]], т.б.) басым. [[Альпі]] мен Орталық Француз массивінің арасында [[Рона ойпаты]] бар. Франция аумағына Жоғарғы [[Рейн]] ойпатының батыстағы шағын бөлігі де кіреді. Оңтүстік-батысында субмеридиандық бағытта Батыс Альпі созылып жатыр. Оның биік бөлігі — [[Савойя]], [[Грай]], [[Кот]] және Теңізжағалаулық Альпі таулары ұзынынан және көлденеңінен терең аңғарлармен тілімденген кристалдық қыраттардан тұрады, мұздықтар көп. Альпінің батыс жиегінде эрозиямен күшті бөлшектенген, кей жерлерінде карстанған әктасты қыраттары бар биіктігі орташа таулар орналасқан. Бұл таулардың солтүстіктегі жалғасы Юра таулары болып табылады. Елдің оңтүстік-батысын Пиреней таулары (ең биік жері — [[Виньмаль тауы]] — 3298 м) алып жатыр. Ол солтүстігінде Аквитаниямен терең жазықтары бар тік беткейлер арқылы жалғасады. Корсика аралының жер бедеріне биіктігі орташа таулар тән (ең биік жері [[Мон-Сенто тауы]] — 2710 м). Франция мен [[Батыс Еуропа]]ның ең биік шыңы — [[Монблан тауы]] (4807 м) болып есептеледі. Франция аумағының көпшілік бөлігі герциндік қатпарлық облысқа жатады. Қазіргі кездегі Франция аумағы кайнозойдың соңында аяқталған жалпы көтерілім нәтижесінде қалыптасқан. Негізгі қазба байлықтары — темір кентастары, боксит, калий тұздары, табиғи газ бен тас көмір, уран. Темір кентастарының кен орындары (Мец-Тионвиль, Лонгви, Брие, Нанси) Лотарингия бассейнінің Юра шөгінділерімен, бокситтің ірі кен орындары Прованстың мезозой әктастарымен байланысты. Калий тұздарының негізгі кендері [[Эльзас]]та, табиғи газ бен аз мөлшердегі мұнай кен орындары Аквитания бассейнінде. Францияның негізгі тас көмір бассейндері — Валансьенн мен Лотарингия эпигерциндік платформаның қатпарлық іргетасымен байланысқан. Сондай-ақ вольфрам, сүрме, қорғасын, мырыш, қалайы, алтын мен күміс, күкірт пен күкіртті колчедан, әр түрлі құрылыс материалдарының кен орындары бар. Елдің көпшілік бөлігінің климаты қоңыржай теңіздік, шығысында континенттікке өтпелі, Жерорта теңізі жағалауларында жерортатеңіздік субтропиктік (жазы құрғақ, қысы жауынды). Шығысы мен солтүстік-шығысындағы жазықтар мен аласа таулардағы қаңтар мен ақпан айларындағы орташа температура 1 — 3°С, батысы мен оңтүстік-батысында –5 — 7°С, оңтүстігінде 8 — 10°С-қа тең. Жазықтардағы шілде мен тамыз айларындағы орташа температура солтүстікте 16 — 18°С, оңтүстік-батыс пен оңтүстікте 20 — 24°С. Жылдық жауын-шашынның ең жоғарғы мөлшері (1500 — 2000 мм) Альпінің батыс беткейлеріне, [[Вогез]], [[Севенна]] мен [[Пиреней таулары]]ның батыс бөлігіне түседі. Бретань мен Котантен түбектерінде, Батыс Аквитанияда бұл көрсеткіш 800 — 1200 мм-ге, басқа жазықтарда 600 — 800 мм-ге тең. Жауын-шашынның ең аз мөлш. (500 — 800 мм) Рона ойпатына тау аңғарлары мен Жерорта теңізі жағалауларының шығыс бөлігіне түседі. Жазықтарда тұрақты қар жамылғысы қалыптаспағанмен, жыл сайын қар жауады. Таулардағы тұрақты қар жамылғысы 500 — 1000 м биіктікте байқалады, 2500 — 3000 м биіктікте ол 7 айдан 11 айға дейін сақталады. Қрі өзендері — Луара, Рона, Сена, Гаронна. Елдің солтүстік пен батыс аудандарындағы өзендер кең жазықтармен ағады, жаңбыр суымен толығады, жыл бойы суы мол болып, бетіне мұз қатпайды. Өзендерінде кеме қатынасы бар, бір-бірімен каналдар арқылы жалғастырылған. Альпі мен Пиреней тауларынан басталатын өзендер терең жазықтармен ағып өтеді, қар мен мұздықтардың еріген суымен толығады. Франция аумағында [[Женева]] көлінің оңтүстік бөлігі орналасқан, елде басқа ірі көлдер жоқ. Ормандар ел аумағының 27%-ын алып жатыр. Қрі орман массивтері Аквитанияның батысында (негізінен қолмен отырғызылған самырсын ормандары), Париж бассейнінің шығысы мен Альпі және Пиреней тауларында. Аквитанияның шығысында емен ормандары қолмен отырғызылған талшын ормандарымен үйлеседі, субтропиктік бұталар кездеседі. Елдің солтүстігінде шамшат, емен, шегіршін ормандары өседі. Оңтүстігінде еменнің мәңгі жасыл түрлері, самырсынның оңтүстік түрлерінен құралатын сирек ормандар, гарига мен маквис бұталары басым. Биіктігі орташа тауларда ормандар тау басына дейінгі жерлерді алып жатыр. Орманды аудандарды, тауларды жабайы [[орман мысығы]], [[түлкі]], [[елік]], [[жабайы шошқа]], [[Тиіндер|ақтиін]], [[Қояндар|қоян]], [[бұғылар]], [[ақкістер]] мекендейді. Биік тауларда [[тауешкі]], [[жайран]], [[альпі суыры]], [[атжалман]] кездеседі. [[Құр]], [[Шілдер|шіл]], [[Тауқұдіреттер|тауқұдірет]], [[сауысқан]], [[торғайлар]], [[көгершін]], [[Жылқышы (құс)|жылқышы]], [[қырғи]], [[Кезқұйрықтар|кезқұйрық]], т.б. құстар кең тараған. Оңтүстігінденде [[қоқиқаздар]] кездеседі. Өзендері мен Францияны қоршаған теңіздерде балық көп. 3 мыңнан астам қорғалатын аумақтар (1975), Ұлттық саяжайлар ([[Экрен]], Севенн, Вануаз, т.б.), көптеген резерваттар мен қорықтар бар. == Қазақстан мен Франция == [[Сурет:NazarbayevAndSarkozi.jpg|thumb|350px|right|Н.Саркози және [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Назарбаев Н.Ә.]]]] Француз Республикасы ресми түрде 1992 жылдың 7 қаңтарында Қазақстан Республикасының егемендігін мойындады. Екі ел арасындағы дипломатиялық қарым–қатынастар Франция Сыртқы істер министрі Ролан Дюманың 1992 жылы 25 қаңтарда Алматыға келген ресми сапары барысында орнады. Көп ұзамай [[Алматы]]да Франция елшілігі ашылды. 1992 жылы қырқүйек айында [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Республикасы Президенті]] [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Н.Ә.Назарбаевтың]] Францияға барған сапарында екі ел арасында өзара достық, түсінушілік және ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылды. Бұл келісімде [[энергетика]], [[Пайдалы қазба өндіру|пайдалы қазбаларды өндіру]], [[өнеркәсіп]], [[ауыл шаруашылығы]] саласында және ғылыми зерттеулер, мамандар дайындау ісінде ынтымақтастық мәселелері қамтылады. Франция үкіметі Қазақстанға экономикалық жәрдем ретінде 1993 жылы 300 млн француз франкі көлемінде несие берді. Қазақстан мен Франция арасындағы тауар айналымы 2008 жылы 6,201 миллиард дол­лар­ды құрады. Ал Қазақстан Фран­цияға негізінен [[мұнай]], [[металдар]] және металл құрылғыларын, химия өнімдерін, ауылшаруашылық өнім­дерін [[экспорт]]қа шығарып келеді. Қазақ­стан болса, Франциядан [[электр]] және элек­трондық бұйым­дар және оның жаб­дықтарын, медициналық [[дәрі-дәрмек]], [[Автомобиль|авто­­көлік]], тамақ өнімдерін және [[Құрылыс материалдары|құры­лыс материалдары]]н алады. Осы тұста айта ке­тейік, Франция эли­талық тауарлар ретінде [[шарап]], [[теңіз өнімдері]] шикізаттарын, [[киім|киім-кешектер]], тағы басқа тұрмысқа қа­жетті бұйымдарды жеткізеді. Екі елдің бірін-бірі инвестиция­лау көрсеткіші де жыл өткен сайын жақсарып келеді. Франция Эконо­мика министрлі­гі­нің деректері бойынша, Франция Қазақ­стан Республикасының экономи­касына жалпы көлемі 2,005 миллиард еуро көле­мінде қаржы салды. Ал Қазақ­станның Фран­ция экономикасына бағыттаған ин­вестициясы 10 мил­лион еуроны құрайды. Оның 4 мил­лион еуросы 2008 жылы са­лын­­ған. Қазіргі кезде Қазақстанда Фран­цияның бірқатар компания­лары табысты жұмыс істеуде. Әсі­ре­се, екі ел арасындағы ынтымақ­тастық отын-энергетика сала­сын­да жақсы жолға қойылған. Мысалы, қазіргі кезде 40-тан астам фран­циялық компания Қазақстанның мұнай-газ, тау-кен өндірісі, энер­гетика, көлік және қыз­мет көрсету салаларында жұмыс жасауда. Осы жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бой­ынша Қазақстанда француз капиталының қатысуымен 25 кәсіпорын ойдағыдай қыз­мет ат­қаруда. Бұл кәсіпорындар негізінен сауда, көлік-логистикалық қызмет­термен айналысады. Қазақстан-Франция қаты­настарында алдағы уақытта қаржы-банк ынтымақ­тастығынан көп үміт күтуге болады. Бұған қазіргі кезде Қазақстанда “Сөсьетэ Жэнэғәл”, “Натексис Баңк Попүлэғ”, “БНП Пәғиба” және “Кәлиоң” банктері­нің жұмыс істеуі нақты дәлел болады. Мемлекет басшыларының кез­десуі мен жүргізген келіссөз­дерінде нақтыланғанын­дай, екі мемлекеттің экономикалық байла­ныстарын дамытуда Үкіметаралық экономикалық ынтымақтастық жөніндегі комиссияның жұмысын оң бағалауға болады. Жалпы, 1992 жылдан бері жұмыс істеп келе жатқан аталған комиссия осы аралықта сегіз отырыс өткізген. Оларда Қазақстан мен Франция қарым-қатынастарын дамытуға қатысты көптеген мәселелер талқыланып жүр. Қазақстан мен Франция арасындағы мәдени-гуманитарлық қатынастар да соңғы жылдары ойдағыдай дамып келеді. 1993 жылы екі елдің арасында осы салада­ғы байланыстарын жандандыруға бағыт­талған үкіметаралық келісім жасалған. Осы қатынастар бүгінде екі ел халқының мәдениет пен өнер салаларындағы бай­ланыстың негізі болып отыр. Содан бергі уақытта Алматыда “Альяңс Фғаңсез” мәдени білім агенттігінің өкілдігі ашылды. Бұл агенттіктің 139 елде филиалдары жұ­мыс істейді. Олар негізінен Франция үкі­метінің франкофония және мәдени-гу­манитарлық ынтымақтастықты дамыту­дағы басты құралы болып табылады. Сондай-ақ Қазақстан мен Франция арасында білім беру жөніндегі қатынастар да ойдағыдай дамып келеді. Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев баспасөз мәслихатында атап өткеніндей, “Бола­шақ” бағдарламасы бойынша Қазақстан­ның көптеген жастары Францияның беделді жоғары оқу орындарында білім алып, қазіргі кезде ел экономикасының дамуына үлес қосып жатыр. == Әдебиеті == Франция аумағында бір-бірімен тығыз байланысты болған бірнеше әдебиет өмір сүрді. Неғұрлым ертеректе қалыптасқаны — жырлары мен аңыздары сақталмаған кельттердің (галлдардың) әдебиеті, оның бір тармағы бретон әдебиеті болды. 10 ғасырдан бастап елдің оңтүстігінде провансаль әдебиеті дами бастады. [[Каталон әдебиеті]] (Руссильондағы) аймақтық шеңберден аса алмады. 18 ғасырға дейін латын тіліндегі әдебиет басым болды. Ортағасырлық ауыз әдебиеті кейініректе өңделген немесе жазып алынған күйінде сақталған жырлардан, аңыздар мен ертегілерден басталады. Француз тіліндегі алғашқы жазба әдебиет — діни тақырыпқа арналған шығармалар (“Қасиетті Евлалия туралы кантилена”, т. б.) 9 ғасырдың 2-жартысына жатады. 10—11 ғасырларда әскери жасақтардың арасында латындық дәстүрлермен де, ауыз әдебиетімен де таныс-жонглерлер шығарған алғашқы эпикалық поэмалар-жесталар пайда болды. Олар 8 — 10 ғасырлардағы тарихи оқиғаларға арналды (Ұлы Шарль мен оның серіктеріне арналған “Роланд туралы жыр” , т. б.). 13 ғасырда сарай маңы, серілік бағыттағы — куртуаздық әдебиет және қалалық әдебиет пайда болды. 14—15 ғасырларда ақындар куртуаздық лирика әдістерін дамыта отырып, бұрынғы поэтик. тақырыптарды жетілдірді. 14—15 ғасырлардағы серілік романдар ұлттық мәселелер мен фольклорлық әуендерге толы болды (“[[Мелюзина]]”, 14 ғ., “[[Жан де Сантре тарихы]]”, 15 ғ.). 15 ғасырдың соңында Франция Қайта өрлеу дәуіріне өтті. [[Италия]]мен қарым-қатынас күшейіп, кітап басу ісі дами бастады, антикалық дүниеге деген қызығушылық өсті. Қайта өрлеу әдебиетінің неғұрлым жарқын өкілі — [[Франсуа Рабле]] болды. 16 ғасырдың ортасында Франция ақындары поэзияның адамгершілік мазмұнын тереңдетіп, оны жаңа формалармен (сонет, ода, буколика, эпик. поэма, т. б.) байытты, ұлттық әдеби тілдің қалыптасуына жағдай жасады. 17 ғасырдың бас кезінде француз әдебиетінде реалистік классицизм, барокколық бағыттар пайда болды. Классицизм комедиясының негізін салушы әрі аса көрнекті өкілі — Ж. Б. П. Мольер болды. 17 ғасырдың соңына таман француз мәдениетінде ағартушылық тенденциялар күшейді. Рококо әдебиеті пайда болды. 18 ғасырдың 1-жартысында комедия мен роман жанры дамыды. Комедия Мольер дәстүрін жалғастырса (Ш. Дюфрени, Ж. Ф. Реньяр, т.б.), [[Ален-Рене Лесаж|А. Р. Лесаж]] (1668 — 1747) шығармаларында әлеум. өткірлік пен тұрмыстық реализм күшейді (“Тюркаре”, 1709). Француз өмірін Ш. Л. Монтескье (“Парсы хаттары”, 1721) сатиралық тұрғыдан шебер бейнеледі. 18 ғасырдың 1-жартысындағы әдебиетте Ф. М. Вольтер жетекші рөл атқарды. 1751 жылдан бастап Д.Дидро, Ж.Л. Даламбер, т. б. ағартушылар “Энциклопедия” шығара бастады. Дидро “мещандық драма” жанрын қалыптастырды. Оның ізбасарларының қатарында М.Ж. Седен (1719 — 97), Л. С. Мерсье (1740 — 1814), П. О. К. Бомарше, т. б. болды. Ағартушылық рационализмнен аулақтау әдебиетте сентиментализм пайда болды. Оның көрнекті өкілі Ж. Ж. Руссоның шығармаларында адамдардың жаңа типі сипатталды. Француз романтизмінің 2-кезеңі В.Гюго шығармашылығынан айқын көрінді. Реализм белгілері П. Л. Курьенің (1772 — 1825) памфлеттерінде, П. Ж. Беранже, Э. Моро, О. Барбьелердің сатиралық өлеңдері мен әндерінде пайда болды. Реализмдегі психол. бағыттың нығая түсуі Ф.Стендальдың есімімен байланысты; Оноре де Бальзак 90 шығармадан тұратын “Адам комедиясы” эпопеясын жазды. П. Мериме (1803 — 70) реалистік новелланың шебері болды. 19 ғасырдың аяғына қарай прозада натурализм орын тепті. Ги де Мопассанның новеллалары мен романдары, А. Доденің (1840 — 97) сатиралық шығармалары, Ж.Верннің ғылыми, шытырман оқиғалы романдары көпке танылды. А. Дюма (әкесі) романдары әр түрлі стильдерді шебер ұштастыра білудің үлгісі болды. 20 ғ-дағы француз әдебиетінің аса көрнекті өкілдерінің қатарында А. Франс, Р. Роллан, Луи Арагон, Ж. П. Шарболь, А. Барбюс, А. Стиль, Ж. П. Сатр, т. б. бар. Француз әдебиетінен Ф. Рабленің “Гаргантюа мен Пантагрюэль” (1938), Гюгоның “Гаврош” (1972), Верннің “Сырлы арал” (1959), “Он бес жасар капитан” (1954), “Капитан Гранттың балалары” (1956), А. Барбюстің “От” (1956), А. Стильдің “Алғашқы соққы”, Ги де Мопассанның “Өмір” (1970), А. Дюманың “Үш ноян”, т. б. роман, повестері қазақ тілінде (кейбіреулері бірнеше рет) жарық көрді. Қазақ ақын-жазушыларының кейбір шығармалары (М. Әуезов — “Абай жолы”, Ә. Нұрпейісов — “Ымырт”, т. б.) француз тіліне аударылған. 2005 ж. наурызда Париж кітап жәрмеңкесінде Н. Ә. Назарбаевтың француз тіліндегі “Сындарлы он жыл” кітабының тұсаукесері болды. == Өнері == [[Сурет:France Loir-et-Cher Chambord Chateau 03.jpg|thumb|right|250px|Шамбор]] [[Сурет:Eiffel trocadero i.jpg|thumb|right|[[Эйфель мұнарасы|Эйфел мұнарасы]], [[Париж]]]] [[Сурет:nddp.jpg|thumb|right|200px|Notre Dame de Paris]] [[Сурет:Fratelli Lumiere.jpg|thumb|right|200px|Ағайынды Люмьерлер — кино өнерінің қалыптасушылар]] Франция аумағындағы өнердің ең көне ескерткіштері палеолит дәуіріне жатады (Ласко, Ла-Мадлен, Тюк-де-Одубер). Неолит және қола дәуірінде Карнакта мегалиттік құрылыстар салынды. Біздің заманымыздан 6-ғасырдың бас кезінде Оңтүстік Франция жағалауларында ежелгі грек колониялары пайда болып, кельт тайпаларының мәдениетіне елеулі ықпал етті. Римдіктер жаулап алғаннан кейін галл (кельт) қалаларында антикалық галл-рим өнері дамыды: ғибадатханалар, театрлар, жеңіс аркалары, мазарлар салынды. Саркофагтар, табыттарға бедерлер, мозаикалар жасалды, бейнелеу өнеріне рим стилі элементтері кельт дәстүрлерінің жергілікті белгілермен үйлесім тапты. Орта ғасырларда Каролинг өнерінің дәстүрлері роман стилінің қалыптасуына негіз болды (10 — 12 ғасырлар). Осы кезден бастап 2 — 3 қабатты үйлер салынған ортағасырлық француз қаласы қалыптаса бастады.Романдық сәулет өнерінде шіркеулер мен монастырьлар құрылысы жетекші рөл атқарды. 12 ғасырда Солтүстік Франция қалаларында готиканың негізі қалыптасты. Қала көшелері арнайы жоспармен салына бастады. Қалалардың негізгі қоғамдық ғимараттары — соборлар болды. Замоктар іші бай әшекейлерге толы сарайларға айналды (Авиньондағы папа сарайы — Пьерфон замогы, 1390 —1420). 15 ғасырдың 2-жартысында француз Қайта өрлеу дәуірі қалыптаса бастады. Король сарайы шақырған итальян шеберлерінен (ішінде Леонардо да Винчи де болған) үйренген жергілікті шеберлер өсіп-жетілді. Қайта өрлеудің інжу-маржаны — Париждегі Луврдың жаңа ғимараты (арх. П.Леско, мүсінші Ж.Гужон) болды. 16 ғасырдың бас кезінде көркемдік өнердің орталығы король сарайына ауысты. Италияға жасалған жорықтардан кейін Францияға антикалық мүсіндер, итальян қайта өрлеуінің туындылары әкелінді. Сарай маңындағы мәдениет маньеризмнің дамуына ықпал етті. Қарындашпен және майлы бояулармен портреттер жазу дамыды. Мүсін өнерінде қайта өрлеудің гуманистік идеалдары көрініс тапты. Абсолютизмнің нығаюына байланысты 17 ғасырда өнердің алдына монархтың жеке басы мен билігін мадақтау міндеті қойылды. Бейнелеу және мүсін өнерінің (1648), архитектураның (1671) Корольдік академиясы құрылды. Классицизм элементтері орын ала бастады. Париж бірыңғай стильмен салынған, геом. қатаң пішінді алаңдармен көркейе түсті [Дофин (1607), Вогез, Жеңіс (1685 — 86), Вандом]. Композициясы жағынан қатаң жоспарланған сарайлар (Пале — Руаяль, 1629 —36, арх. Ж.Лемерсье), қоғамдық ғимараттар [Мүгедектер үйі (1671—76), арх. Ж.Ардуэн-Мансор, шіркеуімен Сорбонна ғимараты (1629 — 54), арх. Ш. Лемерсье)], Жеңіс аркалары, көпірлер салынды. Қала сыртындағы замоктардың сырт бейнесі өзгеріп, сарайлары мен қызмет ғимараттары, саябақтары бар кешендерге айналды. Олардың ішіндегі әйгілісі — Версаль сарайы болды (арх. Л. Лево, Ж. Ардуэн — Мансар, саябақты жобалаушы — А. Ленотр). 17 ғасырдың ортасынан бастап бейнелеу өнерінде классицизм жетекші жағдайға ие болды. Париж бен Версальдағы сарайларды безендірудің орасан зор жұмыстарына басшылық еткен, “үлкен стиль” бағытының алыбы Ш. Лебрен болды. 18 ғасырдың бас кезіндегі кескіндемеде А.Ваттоның нәзік психологизм мен поэзияға толы туындылары салынды. Ватто шығармаларының сырт көрінісін рококо стилі қабылдағанмен (Ф. Буше), оның шын мәніндегі мұрагері француз реализмі (М. К. Латур, Ж.Б. Шарден, А. Гудон, М. Э. Фальконе) болды. 18 ғасырдың 2-жартысындағы сәулет өнерінде классицизм дәстүрлері қайта жаңғырды. Азаттық үшін күрескен көне заман батырларын, кейінірек революция қаһармандарын дәріптеген (Ш. Л. Давид) революцияшыл классицизм пайда болды. Наполеон империясы кезінде ампир стилі (Ш. Ф. Шлырен, Ш. Персье, П. Фоншен) үстемдік алды. Оған 1820 — 30 жылдардағы өнер шеберлері (Т.Жерико, Э.Делакруа, мүсінші Ф.Рюд) қарсы шығып, 1830 — 60 ж. сыншыл реализмнің ([[Оноре Викторьен Домие|О.Домье]]), реалистік ұлттық пейзаждың (К. Коро, барбизон мектебі өкілдері) гүлденуіне жағдай жасады. 1848 жылғы революциядан кейін еңбек адамын мадақтаған реалистік шығармалар ([[Гюстав Курбе|Г. Курбе]], Ж. Ф. Милле) дүниеге келді. 19 ғасырдың 2-жартысында сәулет өнерінде эклектизм етек алды, сондай-ақ темір-бетонды құрылымдар (А. Т. Эйфель) қолданыла бастады. Импрессионизмнің пленяр ([[Клод Моне|К. Моне]], [[Камиль Писсарро|К.Писсарро]], А.Сислей), жаңа импрессионизм (Ж. Сера, П. Синьяк) және постимпрессионизм ([[Ван Гог]], [[Поль Гоген|П. Гоген]], [[Анри де Тулуз-Лотрек]], П.Сезанн) бағыттары жаңа бейнелеу тәсілдерімен ([[Эдуард Манэ|Э. Мане]], Э. Дега, [[Пьер Огюст Ренуар|О. Ренуар]], мүсінші [[Огюст Роден|О. Роден]]) байи түсті. 20 ғасырдың бас кезінде О.Перре темір-бетон құрылымдарды қолданып, [[Ле Корбюзье]], т.б. қазіргі заманғы сәулет өнерінің тиімді қағидаларын жетілдіре түсті. 20 ғасырдағы құрылыс ісіне әр түрлі құрылыс материалдары (темір-бетон, шыны, металл, пластмасса, т. б.) батыл түрде қолданылды (Э.Бодуен, М.Лодс, А.Люрса, П.Ваго, Б.Зерфюс). Бірқатар қалаларды жаңа жобалармен қайта салу жүзеге асырылды ([[Гавр]], [[Сен-Дени (Сена-Сен-Дени)|Сен-Дени]], т. б.). 20 ғасырдың басында бейнелеу өнерінде көптеген жаңа ағымдар: фовизм ([[Анри Матисс|А.Матисс]], А.Дерен, М.Вламинк), кубизм ([[Пабло Пикассо|П.Пикассо]], Ж.Брак, Ф.Леже), [[дадаизм]] (М.Дюшан), [[сюрреализм]] (И. Танги), т. б. пайда болды. А. Майоль, А. Бурдель, Ш. Деспио өміршең, терең мазмұнды мүсіндер жасады. 2-дүниежүз. соғыстан кейін жаңа реализм қозғалысы (А.Фужерон, Б.Таслицкий) белең алды. Франция сән және қолданбалы өнер бұйымдарымен де (мата, жиһаз, керамика, шпалер, шыны, эмаль, шілтер, зергерлік бұйымдар, т.б.) даңқы шыққан ел. Елдің музыка мәдениетінің негізін құрайтын француз халық әндері өз бастауын қазіргі Франция аумағын мекендеген кельт, галл және франк тайпаларының ән-жырларынан алады. 9 ғ-да музыканың дамуына монастырьлар мен замоктардың жанындағы әншілік мектептері (метриздер) маңызды рөл атқарды. Мұнда шәкірттерді ән айтуға, әр түрлі аспаптарда ойнауға үйретті. Сонымен бірге негізгі орындаушылары менастрельдер мен жонглерлер болған халықтық өнер де дамыды. Олар көрермендерге балладалардың мазмұнын баяндады, тәлім-тәрбиелік және күлдіргі әндер орындап, ұрмалы-соқпалы, үрлемелі аспаптардыің сүйемелдеуімен көңілді билер биледі. 11 — 13 ғ-ларда кезбе әншілер-трубадурлардың өнері гүлденді. 1528 ж. П.Аттеньян Парижде зайырлық вокалдық шығармалар мен аспаптық пьесалар (дауылпаз, клавесин, спинет, арфа, гитараға, үрлемелі аспаптарға арналған) жинақтарын шығаратын муз. баспаның негізін қалады. 1581 ж. италиялық Б.Бальтазарини Луврда “Патшайымның комедиялық балеті” атты француздың бірінші балет спектаклін қойды. Парижге Венеция мен Болоньядан сазгерлер мен опералық труппалар шақырылды. Алғашқы француз операларының бірін ақын П.Перренмен біріге отырып сазгер Р.Камбер жазды (“Пастораль”, 1659). Олар 1669 — 71 ж. тұрақты опера театрын ұйымдастырды (кейіннен “Гранд-опера”). 18 ғасырдың ортасында симфония пайда болды (Ф. Ж. Госсек). 1830 — 40 ж. [[Париж]] өзіне басқа елдердің музыканттарын тартқан дүниежүз. орт-тардың біріне айналды. Мұнда сазгерлер Ф. Лист пен Ф. Шопен, әншілер П. Виардо-Гарсиа мен М.Малибран өз шеберліктерін шыңдап, шығарм. табыстарға жетті. 19 ғасырдан бастап француздық скрипка және вокалдық мектептері дүние жүзіне танымал болды. 1828 жылдан Париж консерваториясы қоғамының концерттері өткізіліп тұрды, 1835 ж. әуесқойлардың хор қоғамы — “Орфеон” ұйымдастырылды. 19 ғасырдың 1-жартысында романтик.-бағдарламалық симфонизмді жасаушы (“Фантастикалық симфония”, 1830) әйгілі сазгер, дирижер және сыншы Г.Берлиоздың даңқы шықты. Кафе-концерттер, театрлық ревю, шансонье, канкан өнерімен әуестену күшейді. Оперетта жанрының көрнекті өкілдері — [[Жак Оффенбах|Ж. Оффенбах]], Ш. Лекок, Р. Планкет, Ф. Эрве, т. б. болды. 19 ғасырдың 2-жартысында француз операсында реалистік ағым күшейіп, лирикалық опера жанры қалыптасты. Ол әсіресе, [[Шарль Гуно|Ш. Гуноның]] шығарм-нда кемеліне келтірілді (“Фауст, 1859, “Ромео мен Джульета”, 1867). Лирикалық опералар 1851 ж. Парижде ашылған “Лирикалар театрында” қойылды. Бұл жанрда А. Тома (“Миньон”, 1866, “[[Гамлет]]”, 1868), Ж. Массне (“Манон”, 1884), [[Шарль-Камиль Сен-Санс|К. Сен-Санс]] (“Самсон мен Далила”, 1877), Л. Делиб (“Лакме”, 1883) көзге түсті. Француз музыкасындағы опералық реализмнің шыңы — [[Жорж Бизе|Ж. Бизенің]] шығармашылығы еді. Орындау шеберлігі аса жоғары симфониялық оркестрлер құрылды. (Ш. Подлу, 1861). 20 ғасырдың бас кезінде француз музыкасында импрессионизм бағыты белең алды. Бұл бағыттың негізін қалаушы [[Клод Дебюсси]] еді. Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін неоклассицизм, экспрессионизм бағыттары бекіді. Сазгер Э.Сати драматургиялық кескіндемеші Ж.Кокшомен бірге жас сазгерлердің импрессионизмге қарсы қозғалысын басқарды. Олардың жолын қуушы сазгерлер А.Онеггер, [[Дариюс Мийо|Д.Мийо]], Ф.Пуленк, Ж.Орик, Л.Дюрей, Ж. Тайфер “Алтылық” деп аталатын шығарм. бірлестік құрылды. Оларға [[Игорь Стравинский|И. Ф. Стравинскийдің]] музыкасы мен Еуропада алғаш пайда болған америка джазы елеулі ықпал етті. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін жаңа бағыттар пайда болды. 20 ғасырдағы аса танымал француз орындаушыларының қатарына: дирижер — К. Шевильяр, П. Монше, И. Маркевич, А.Клюишенс, Ш.Мюнш, Л.Форестье, П.Паре, Ш.Брюк, С.Бодо, Ш.Маршинон, П.Булез; пианиношылар — Л.Дьемер, И.Нат, А. Корто, М. Лонг, Р. Казадезюс, С. Франсуа, Ж. Б. Помье, М.Бришольери, М.Ааз; скрипкашылар — Жак Тибо, З. Франческатти, Ж.Неве; виоленчельшілер — П.Фурнье, П.Тортелье, әншілер — Д.Дюваль, Ж.Креспен, Ж.Жириду; шансонье — А.Брюан, М. Шевалье, Мистангет, [[Эдит Пиаф|Э.Пиаф]], [[Серж Реджани|С. Реджани]], [[Жильбер Беко|Ж. Беко]], Ш. Трене, Ж. Брассенс, М. Матье, П. Каас, [[Джо Дассен|Д. Дассен]], т.б. жатады. Ағайынды Л. және О.Люмьерлер ойлап тапқан кинематограф өнерінің көпшілік алдындағы тұңғыш сеансы (“Поездың келуі”, “Сәбиді емізу”, т. б.) Парижде 1895 ж 28 желтоқсан күні болды. Француз киносының бастапқы кезеңінде шеберлікті қажет ететін қиын көріністерді түсіруді ойлап табушы, “кинофеерия” авторы Ж.Мельес кино саласында жұмыс істеуге көрнекті драматургтерді, театр актерлері мен сазгерлерді тартқан “Фильм дар” фирмасы маңызды рөл атқарды. М.Линдердің қатысуымен түсірілген кинокомедиялар, Л.Фейадтың арандатушылық топтамалары дүние жүзіне танымал болды. Біріш дүниежүзілік соғысқа дейін француз киносы дүние жүзіндегі бүкіл кино өнімдерінің 90%-ға жуығын шығарды (“Пате” және “Гомон” фирмалары). Соғыстан кейінгі жылдары “Авангард” деп аталған, құрамына Л. Деллюк, А. Ганс, М. Л. Эрбье, Ж. Дюлак сияқты кино теориктері мен шеберлері енген топ құрылды. “[[Авангард]]” қозғалысына қосылған реалист режиссерлердің бір тобы өнердің басқа түрлерінде қалыптасқан дәстүрлерге сүйене отырып, бірқатар мәнді туындыларды көрермендер назарына ұсынды. Дүниежүзілік киноның үздік үлгілерін насихаттайтын киноклубтар пайда болды. 1930 жылдан бастап дыбысты фильмдер шыға бастады. [[Екінші дүниежүзілік соғыс]]тан кейін Франция кино шеберлерінің “Жаңа толқын” атты тобы пайда болды. Киноның көркемдік шеберлігі жетілдіріліп, қысқа мерзім ішінде киноға 150-ден аса жаңа режиссерлер келді. Олардың ең әйгілі туындылары Кристиан-Жактың “Фанфан-Тюльпан” (1952), “Заңның аты заң” (1958), П.Этекстің “Йо-йо” (1965), т.б. болды. 20 ғ-дың 2-жартысындағы неғұрлым әйгілі француз киноактерлерінің қатарына Ж. Моро, Ж. Л. Трентиньян, Ж. П. Бельмондо, К. Денев, [[Ален Делон|А. Делон]], [[Жирардо|А. Жирардо]], [[Депардье|Ж. Депардье]], [[Рено]], [[Маре|Ж. Маре]], [[Ришар|П. Ришар]], т. б. жатады. Францияда режиссерлер, операторлар мен басқа да кино мамандарын даярлаумен 1943 ж. ұйымдастырылған жоғарғы кино білімі институты айналысады. Жылына 300-дей әр түрлі фильмдер түсіріледі. 1972 ж. Кино тарихының музейі ашылды. 1946 жылдан бастап Канны қаласында Халықараралық кинофестиваль өткізіліп тұрады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Навигациялық блок |тақырып = Франция |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}}; |state = collapsed |Еуропа елдері |Жерорта теңізімен шектесетін елдер |Еуроодақ мүшелері |Еуропа кеңесі |БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі |G8 |G20 |Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы |Франкофония |Қара теңіз экономикалық ынтымақтастығы ұйымы }} [[Санат:Франция|*]] 9x33bcxkpwy33xkqe3et2337b6qzeik Уикипедия:Форум/Жаңалықтар 4 6718 3479403 3479397 2025-06-12T12:23:25Z Arystanbek 14348 /* Қорытынды */ Жауап беру 3479403 wikitext text/x-wiki {{/Header}}<!-- Бұл жолды өшірмеңіз, АСТЫНА жазыңыз! және == Тақырып аты == қосып жазғанды ұмытпаңыз --> {{Жинақталған мазмұн|30|400}} == ''The Signpost'': 15 January 2025 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr" style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">[[File:WikipediaSignpostIcon.svg|40px|right]] ''News, reports and features from the English Wikipedia's newspaper''</div> <div style="column-count:2;"> * From the editors: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/From the editors|Looking back, looking forward]] * Traffic report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/Traffic report|The most viewed articles of 2024]] * In the media: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/In the media|Will you be targeted?]] * Technology report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/Technology report|New Calculator template brings interactivity at last]] * Essay: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/Essay|Meet the Canadian who holds the longest editing streak on Wikipedia]] * Opinion: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/Opinion|Reflections one score hence]] * News and notes: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/News and notes|It's a new dawn, it's a new day, it's a new life for me... and I'm feeling free]] * Serendipity: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/Serendipity|What we've left behind, and where we want to go next]] * Op-ed: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/Op-ed|Elon Musk and the right on Wikipedia]] * In focus: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/In focus|Twenty years of The Signpost: What did it take?]] * Arbitration report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/Arbitration report|Analyzing commonalities of some contentious topics]] * Humour: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/Humour|How to make friends on Wikipedia]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost|Read this Signpost in full]]''' · [[w:en:Wikipedia:Signpost/Single|Single-page]] · [[m:Global message delivery/Targets/Signpost|Unsubscribe]] · [[m:Global message delivery|Global message delivery]] 12:57, 2025 ж. қаңтардың 15 (+05) <!-- Sent via script ([[w:en:User:JPxG/SPS]]) --></div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Signpost&oldid=28061132 тізімін пайдаланып User:JPxG@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Universal Code of Conduct annual review: provide your comments on the UCoC and Enforcement Guidelines == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> My apologies for writing in English. {{Int:Please-translate}}. I am writing to you to let you know the annual review period for the Universal Code of Conduct and Enforcement Guidelines is open now. You can make suggestions for changes through 3 February 2025. This is the first step of several to be taken for the annual review. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find a conversation to join on the UCoC page on Meta]]. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|you may review the U4C Charter]]. Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 06:11, 2025 ж. қаңтардың 24 (+05) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27746256 тізімін пайдаланып User:Keegan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Презентация «Как ИИ может помочь вам в вашей жизни в Википедии?» == Уважаемые участники, CEE Hub приглашет вас принять участие в первом мероприятии из серии специально для русскоязычного сообщества Викимедиа. Эта инициатива призвана объединить участников, энтузиастов и экспертов со всего региона CEE (Центральной и Восточной Европы), а также Центральной Азии для обмена опытом и сотрудничества в продвижении проектов Викимедиа. Эта серия открыта для всех русскоязычных участников Викимедиа, независимо от уровня опыта. * '''Даты:''' в течение 2025 года (подробное расписание будет опубликовано в ближайшее время) * '''Формат:''' через Zoom * '''Язык:''' английский или украинский с последующим переводом на русский. Участие может быть анонимным, и мы не планируем записывать вопросы. Зарегистрироваться на первое мероприятие, «Как ИИ может помочь вам в вашей жизни в Википедии?» Наталия Цвик, (до недавнего времени исполнительный директор Викимедия Польша) можно '''[[meta:Event:Как ИИ может помочь вам в вашей жизни в Википедии? Наталия Цвик|здесь]]'''. 3 февраля, понедельник: 16:00 UTC / 17:00 CET / 18:00 EET / 21:00 UZT / 22:00 KGT От себя добавлю, что видела её презентацию на Украинской викиконференции, и это было интересно и полезно.--[[Қатысушы:Victoria|Victoria]] ([[Қатысушы талқылауы:Victoria|талқылау]]) 14:46, 2025 ж. қаңтардың 28 (+05) == Feminism and Folklore 2025 starts soon == <div style="border:8px maroon ridge;padding:6px;> [[File:Feminism and Folklore 2025 logo.svg|centre|550px|frameless]] ::<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <center>''{{int:please-translate}}''</center> Dear Wiki Community, You are humbly invited to organize the '''[[:m:Feminism and Folklore 2025|Feminism and Folklore 2025]]''' writing competition from February 1, 2025, to March 31, 2025 on your local Wikipedia. This year, Feminism and Folklore will focus on feminism, women's issues, and gender-focused topics for the project, with a [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025|Wiki Loves Folklore]] gender gap focus and a folk culture theme on Wikipedia. You can help Wikipedia's coverage of folklore from your area by writing or improving articles about things like folk festivals, folk dances, folk music, women and queer folklore figures, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales, and more. Users can help create new articles, expand or translate from a generated list of suggested articles. Organisers are requested to work on the following action items to sign up their communities for the project: # Create a page for the contest on the local wiki. # Set up a campaign on '''CampWiz''' tool. # Create the local list and mention the timeline and local and international prizes. # Request local admins for site notice. # Link the local page and the CampWiz link on the [[:m:Feminism and Folklore 2025/Project Page|meta project page]]. This year, the Wiki Loves Folklore Tech Team has introduced two new tools to enhance support for the campaign. These tools include the '''Article List Generator by Topic''' and '''CampWiz'''. The Article List Generator by Topic enables users to identify articles on the English Wikipedia that are not present in their native language Wikipedia. Users can customize their selection criteria, and the tool will present a table showcasing the missing articles along with suggested titles. Additionally, users have the option to download the list in both CSV and wikitable formats. Notably, the CampWiz tool will be employed for the project for the first time, empowering users to effectively host the project with a jury. Both tools are now available for use in the campaign. [https://tools.wikilovesfolklore.org/ '''Click here to access these tools'''] Learn more about the contest and prizes on our [[:m:Feminism and Folklore 2025|project page]]. Feel free to contact us on our [[:m:Talk:Feminism and Folklore 2025/Project Page|meta talk page]] or by email us if you need any assistance. We look forward to your immense coordination. Thank you and Best wishes, '''[[:m:Feminism and Folklore 2025|Feminism and Folklore 2025 International Team]]''' ::::Stay connected [[File:B&W Facebook icon.png|link=https://www.facebook.com/feminismandfolklore/|30x30px]]&nbsp; [[File:B&W Twitter icon.png|link=https://twitter.com/wikifolklore|30x30px]] </div></div> --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 07:35, 2025 ж. қаңтардың 29 (+05) == Wiki Loves Folklore is back! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:please-translate}} [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]] Dear Wiki Community, You are humbly invited to participate in the '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025|Wiki Loves Folklore 2025]]''' an international media contest organized on Wikimedia Commons to document folklore and intangible cultural heritage from different regions, including, folk creative activities and many more. It is held every year from the '''1st till the 31st''' of March. You can help in enriching the folklore documentation on Commons from your region by taking photos, audios, videos, and [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&campaign=wlf_2025 submitting] them in this commons contest. You can also [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025/Organize|organize a local contest]] in your country and support us in translating the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025/Translations|project pages]] to help us spread the word in your native language. Feel free to contact us on our [[:c:Commons talk:Wiki Loves Folklore 2025|project Talk page]] if you need any assistance. '''Kind regards,''' '''Wiki loves Folklore International Team''' --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 07:35, 2025 ж. қаңтардың 29 (+05) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikipedia&oldid=26503019 тізімін пайдаланып User:Tiven2240@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Reminder: first part of the annual UCoC review closes soon == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> My apologies for writing in English. {{Int:Please-translate}}. This is a reminder that the first phase of the annual review period for the Universal Code of Conduct and Enforcement Guidelines will be closing soon. You can make suggestions for changes through [[d:Q614092|the end of day]], 3 February 2025. This is the first step of several to be taken for the annual review. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find a conversation to join on the UCoC page on Meta]]. After review of the feedback, proposals for updated text will be published on Meta in March for another round of community review. Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 05:48, 2025 ж. ақпанның 3 (+05) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28198931 тізімін пайдаланып User:Keegan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == ''The Signpost'': 7 February 2025 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr" style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">[[File:WikipediaSignpostIcon.svg|40px|right]] ''News, reports and features from the English Wikipedia's newspaper''</div> <div style="column-count:2;"> * Recent research: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-07/Recent research|GPT-4 writes better edit summaries than human Wikipedians]] * News and notes: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-07/News and notes|Let's talk!]] * Opinion: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-07/Opinion|Fathoms Below, but over the moon]] * In the media: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-07/In the media|Wikipedia is an extension of legacy media propaganda, says Elon Musk]] * Community view: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-07/Community view|24th Wikipedia Day in New York City]] * Arbitration report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-07/Arbitration report|Palestine-Israel articles 5 has closed]] * Traffic report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-07/Traffic report|A wild drive]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost|Read this Signpost in full]]''' · [[w:en:Wikipedia:Signpost/Single|Single-page]] · [[m:Global message delivery/Targets/Signpost|Unsubscribe]] · [[m:Global message delivery|Global message delivery]] 06:59, 2025 ж. ақпанның 7 (+05) <!-- Sent via script ([[w:en:User:JPxG/SPS]]) --></div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Signpost&oldid=28179470 тізімін пайдаланып User:JPxG@metawiki деген хабарлама жіберген --> == <span lang="en" dir="ltr"> Upcoming Language Community Meeting (Feb 28th, 14:00 UTC) and Newsletter</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="message"/> Hello everyone! [[File:WP20Symbols WIKI INCUBATOR.svg|right|frameless|150x150px|alt=An image symbolising multiple languages]] We’re excited to announce that the next '''Language Community Meeting''' is happening soon, '''February 28th at 14:00 UTC'''! If you’d like to join, simply sign up on the '''[[mw:Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community_meetings#28_February_2025|wiki page]]'''. This is a participant-driven meeting where we share updates on language-related projects, discuss technical challenges in language wikis, and collaborate on solutions. In our last meeting, we covered topics like developing language keyboards, creating the Moore Wikipedia, and updates from the language support track at Wiki Indaba. '''Got a topic to share?''' Whether it’s a technical update from your project, a challenge you need help with, or a request for interpretation support, we’d love to hear from you! Feel free to '''reply to this message''' or add agenda items to the document '''[[etherpad:p/language-community-meeting-feb-2025|here]]'''. Also, we wanted to highlight that the sixth edition of the Language & Internationalization newsletter (January 2025) is available here: [[:mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/January|Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/January]]. This newsletter provides updates from the October–December 2024 quarter on new feature development, improvements in various language-related technical projects and support efforts, details about community meetings, and ideas for contributing to projects. To stay updated, you can subscribe to the newsletter on its wiki page: [[:mw:Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter|Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter]]. We look forward to your ideas and participation at the language community meeting, see you there! <section end="message"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 13:29, 2025 ж. ақпанның 22 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28217779 тізімін пайдаланып User:SSethi (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == ''The Signpost'': 27 February 2025 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr" style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">[[File:WikipediaSignpostIcon.svg|40px|right]] ''News, reports and features from the English Wikipedia's newspaper''</div> <div style="column-count:2;"> * News and notes: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-27/News and notes|Administrator elections up for reapproval and 1bil GET snagged on Commons]] * Serendipity: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-27/Serendipity|Guinea-Bissau Heritage from Commons to the World]] * Technology report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-27/Technology report|Hear that? The wikis go silent twice a year]] * In the media: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-27/In the media|The end of the world]] * Recent research: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-27/Recent research|What's known about how readers navigate Wikipedia; Italian Wikipedia hardest to read]] * Opinion: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-27/Opinion|Sennecaster's RfA debriefing]] * Tips and tricks: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-27/Tips and tricks|One year after this article is posted, will every single article on Wikipedia have a short description?]] * Community view: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-27/Community view|Open letter from French Wikipedians says "no" to intimidation of volunteer contributors]] * Traffic report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-27/Traffic report|Temporary scars, February stars]] * Essay: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-27/Essay|The source, the whole source, and nothing but the source]] * Obituary: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-27/Obituary|Ümüt Çınar (Kmoksy) and Vinícius Medina Kern (Vmkern)]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost|Read this Signpost in full]]''' · [[w:en:Wikipedia:Signpost/Single|Single-page]] · [[m:Global message delivery/Targets/Signpost|Unsubscribe]] · [[m:Global message delivery|Global message delivery]] 15:31, 2025 ж. ақпанның 27 (+05) <!-- Sent via script ([[w:en:User:JPxG/SPS]]) --></div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Signpost&oldid=28313070 тізімін пайдаланып User:JPxG@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Universal Code of Conduct annual review: proposed changes are available for comment == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> My apologies for writing in English. {{Int:Please-translate}}. I am writing to you to let you know that [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/Proposed_Changes|proposed changes]] to the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines]] and [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter]] are open for review. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/Proposed_Changes|You can provide feedback on suggested changes]]''' through the [[d:Q614092|end of day]] on Tuesday, 18 March 2025. This is the second step in the annual review process, the final step will be community voting on the proposed changes. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find relevant links about the process on the UCoC annual review page on Meta]]. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|you may review the U4C Charter]]. Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] 23:51, 2025 ж. наурыздың 7 (+05) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28307738 тізімін пайдаланып User:Keegan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == An improved dashboard for the Content Translation tool == <div lang="en" dir="ltr"> {{Int:hello}} Wikipedians, Apologies as this message is not in your language, {{Int:please-translate}}. The [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Wikimedia_Language_and_Product_Localization|Language and Product Localization team]] has improved the [https://test.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&filter-type=automatic&filter-id=previous-edits&active-list=suggestions&from=en&to=es Content Translation dashboard] to create a consistent experience for all contributors using mobile and desktop devices. The improved translation dashboard allows all logged-in users of the tool to enjoy a consistent experience regardless of their type of device. With a harmonized experience, logged-in desktop users now have access to the capabilities shown in the image below. [[file:Content_Translation_new-dashboard.png|alt=|center|thumb|576x576px|Notice that in this screenshot, the new dashboard allows: Users to adjust suggestions with the "For you" and "...More" buttons to select general topics or community-created collections (like the example of Climate topic).  Also, users can use translation to create new articles (as before) and expand existing articles section by section. You can see how suggestions are provided in the new dashboard  in two groups ("Create new pages" and "Expand with new sections")-one for each activity.]] [[File:Content_Translation_dashboard_on_desktop.png|alt=|center|thumb|577x577px|In the current dashboard, you will notice that you can't adjust suggestions to select topics or community-created collections. Also, you can't expand on existing articles by translating new sections.]] We will implement [[mw:Special:MyLanguage/Content translation#Improved translation experience|this improvement]] on your wiki '''on Monday, March 17th, 2025''' and remove the current dashboard '''by May 2025'''. Please reach out with any questions concerning the dashboard in this thread. Thank you! On behalf of the Language and Product Localization team. </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]]</bdi> 07:55, 2025 ж. наурыздың 13 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:UOzurumba_(WMF)/sandbox_CX_Unified_dashboard_announcement_list_1&oldid=28382282 тізімін пайдаланып User:UOzurumba (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == ''The Signpost'': 22 March 2025 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr" style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">[[File:WikipediaSignpostIcon.svg|40px|right]] ''News, reports and features from the English Wikipedia's newspaper''</div> <div style="column-count:2;"> * From the editor: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-03-22/From the editor|''Hanami'']] * News and notes: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-03-22/News and notes|Deeper look at takedowns targeting Wikipedia]] * In the media: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-03-22/In the media|The good, the bad, and the unusual]] * Recent research: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-03-22/Recent research|Explaining the disappointing history of Flagged Revisions; and what's the impact of ChatGPT on Wikipedia so far?]] * Traffic report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-03-22/Traffic report|All the world's a stage, we are merely players...]] * Gallery: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-03-22/Gallery|WikiPortraits rule!]] * Essay: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-03-22/Essay|Unusual biographical images]] * Obituary: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-03-22/Obituary|Rest in peace]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost|Read this Signpost in full]]''' · [[w:en:Wikipedia:Signpost/Single|Single-page]] · [[m:Global message delivery/Targets/Signpost|Unsubscribe]] · [[m:Global message delivery|Global message delivery]] 08:11, 2025 ж. наурыздың 22 (+05) <!-- Sent via script ([[w:en:User:JPxG/SPS]]) --></div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Signpost&oldid=28391577 тізімін пайдаланып User:Bri@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Final proposed modifications to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and U4C Charter now posted == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> The proposed modifications to the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines]] and the U4C Charter [[m:Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/2025/Proposed_Changes|are now on Meta-wiki for community notice]] in advance of the voting period. This final draft was developed from the previous two rounds of community review. Community members will be able to vote on these modifications starting on 17 April 2025. The vote will close on 1 May 2025, and results will be announced no later than 12 May 2025. The U4C election period, starting with a call for candidates, will open immediately following the announcement of the review results. More information will be posted on [[m:Special:MyLanguage//Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election|the wiki page for the election]] soon. Please be advised that this process will require more messages to be sent here over the next two months. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community so they can participate as well. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|talk]]) 07:04, 2025 ж. сәуірдің 4 (+05) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28469465 тізімін пайдаланып User:Keegan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == ''The Signpost'': 9 April 2025 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr" style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">[[File:WikipediaSignpostIcon.svg|40px|right]] ''News, reports and features from the English Wikipedia's newspaper''</div> <div style="column-count:2;"> * Special report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-04-09/Special report|Wikipedian and physician Ziyad al-Sufiani reportedly released from Saudi prison]] * In focus: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-04-09/In focus|WMF to explore "common standards" for NPOV policies; implications for project autonomy remain unclear]] * In the media: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-04-09/In the media|Indian judges demand removal of content critical of Asian News International]] * News and notes: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-04-09/News and notes|35,000 user accounts compromised, locked in attempted credential-stuffing attack]] * Op-ed: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-04-09/Op-ed|How crawlers impact the operations of the Wikimedia projects]] * Opinion: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-04-09/Opinion|Crawlers, hogs and gorillas]] * Debriefing: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-04-09/Debriefing|Giraffer's RfA debriefing]] * Obituary: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-04-09/Obituary|RHaworth, TomCat4680 and PawełMM]] * Traffic report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-04-09/Traffic report|Heigh-Ho, Heigh-Ho, off to report we go...]] * News from Diff: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-04-09/News from Diff|Strengthening Wikipedia’s neutral point of view]] * Comix: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-04-09/Comix|Thirteen]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost|Read this Signpost in full]]''' · [[w:en:Wikipedia:Signpost/Single|Single-page]] · [[m:Global message delivery/Targets/Signpost|Unsubscribe]] · [[m:Global message delivery|Global message delivery]] 23:25, 2025 ж. сәуірдің 9 (+05) <!-- Sent via script ([[w:en:User:JPxG/SPS]]) --></div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Signpost&oldid=28494227 тізімін пайдаланып User:JPxG@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025: Invitation == <div lang="en" dir="ltr"> [[File:UCDM 2025 general.png|180px|right]] {{int:please-translate}} Hello, dear Wikipedians!<br/> [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Ukraine|Wikimedia Ukraine]], in cooperation with the [[:en:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine|MFA of Ukraine]] and [[:en:Ukrainian Institute|Ukrainian Institute]], has launched the fifth edition of writing challenge "'''[[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]]'''", which lasts from '''14th April''' until '''16th May 2025'''. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design, and cultural phenomena of Ukraine that are now part of world heritage. We accept contributions in every language! The most active contesters will receive prizes. If you are interested in coordinating long-term community engagement for the campaign and becoming a local ambassador, we would love to hear from you! Please let us know your interest. <br/> We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia in your language! Also, we plan to set up a [[:m:CentralNotice/Request/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025|banner]] to notify users of the possibility to participate in such a challenge! [[:m:User:OlesiaLukaniuk (WMUA)|OlesiaLukaniuk (WMUA)]] ([[:m:User talk:OlesiaLukaniuk (WMUA)|talk]]) </div> 21:11, 2025 ж. сәуірдің 16 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:OlesiaLukaniuk_(WMUA)/list_of_wikis&oldid=28552112 тізімін пайдаланып User:Hide on Rosé@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Vote now on the revised UCoC Enforcement Guidelines and U4C Charter == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> The voting period for the revisions to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines ("UCoC EG") and the UCoC's Coordinating Committee Charter is open now through the end of 1 May (UTC) ([https://zonestamp.toolforge.org/1746162000 find in your time zone]). [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/2025/Voter_information|Read the information on how to participate and read over the proposal before voting]] on the UCoC page on Meta-wiki. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review of the EG and Charter was planned and implemented by the U4C. Further information will be provided in the coming months about the review of the UCoC itself. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community so they can participate as well. In cooperation with the U4C -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|talk]]) 05:34, 2025 ж. сәуірдің 17 (+05) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28469465 тізімін пайдаланып User:Keegan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Global bot approval request for KiranBOT == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> {{int:hello}}! I apologise for sending the message in English. {{int:please-translate}}. In accordance to [[:m:Bot policy#Global bots|the policy]], this message is to notify you that there is a new approval request for a global bot. The discussion is available at [[:m:Steward requests/Bot status#Global bot status for KiranBOT|Steward requests/Bot status#Global bot status for KiranBOT]] on Meta.<br />Kindly note that the request will remain open for 14 days starting today. Thank you for your time. Best regards,<br />[[Қатысушы:Usernamekiran|Usernamekiran]] ([[Қатысушы талқылауы:Usernamekiran|талқылау]]) 14:17, 2025 ж. сәуірдің 19 (+05) <!-- Message manually sent by User:usernamekiran@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Bot_policy/New_global_bot_discussion&oldid=28423712 --> == Sub-referencing: User testing == <div lang="en" dir="ltr"> [[File:Sub-referencing reuse visual.png|400px|right]] <small>''Apologies for writing in English, please help us by providing a translation below''</small> Hi I’m Johannes from [[:m:Wikimedia Deutschland|Wikimedia Deutschland]]'s [[:m:WMDE Technical Wishes|Technical Wishes team]]. We are making great strides with the new [[:m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|sub-referencing feature]] and we’d love to invite you to take part in two activities to help us move this work further: #'''Try it out and share your feedback''' #:[[:m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing# Test the prototype|Please try]] the updated ''wikitext'' feature [https://en.wikipedia.beta.wmflabs.org/wiki/Sub-referencing on the beta wiki] and let us know what you think, either [[:m:Talk:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|on our talk page]] or by [https://greatquestion.co/wikimediadeutschland/talktotechwish booking a call] with our UX researcher. #'''Get a sneak peak and help shape the ''Visual Editor'' user designs''' #:Help us test the new design prototypes by participating in user sessions – [https://greatquestion.co/wikimediadeutschland/gxk0taud/apply sign up here to receive an invite]. We're especially hoping to speak with people from underrepresented and diverse groups. If that's you, please consider signing up! No prior or extensive editing experience is required. User sessions will start ''May 14th''. We plan to bring this feature to Wikimedia wikis later this year. We’ll reach out to wikis for piloting in time for deployments. Creators and maintainers of reference-related tools and templates will be contacted beforehand as well. Thank you very much for your support and encouragement so far in helping bring this feature to life! </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:Johannes Richter (WMDE)|Johannes Richter (WMDE)]] ([[User talk:Johannes Richter (WMDE)|talk]])</bdi> 20:03, 2025 ж. сәуірдің 28 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johannes_Richter_(WMDE)/Sub-referencing/massmessage_list&oldid=28628657 тізімін пайдаланып User:Johannes Richter (WMDE)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == <span lang="en" dir="ltr">Vote on proposed modifications to the UCoC Enforcement Guidelines and U4C Charter</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> The voting period for the revisions to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and U4C Charter closes on 1 May 2025 at 23:59 UTC ([https://zonestamp.toolforge.org/1746162000 find in your time zone]). [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Annual review/2025/Voter information|Read the information on how to participate and read over the proposal before voting]] on the UCoC page on Meta-wiki. The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community in your language, as appropriate, so they can participate as well. In cooperation with the U4C -- <section end="announcement-content" /> </div> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 08:41, 2025 ж. сәуірдің 29 (+05)</div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 тізімін пайдаланып User:Keegan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == ''The Signpost'': 1 May 2025 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr" style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">[[File:WikipediaSignpostIcon.svg|40px|right]] ''News, reports and features from the English Wikipedia's newspaper''</div> <div style="column-count:2;"> * News and notes: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/News and notes|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/News and notes]] * In the media: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/In the media|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/In the media]] * Recent research: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Recent research|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Recent research]] * Arbitration report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Arbitration report|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Arbitration report]] * Discussion report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Discussion report|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Discussion report]] * Traffic report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Traffic report|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Traffic report]] * Disinformation report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Disinformation report|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Disinformation report]] * News from the WMF: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/News from the WMF|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/News from the WMF]] * Humour: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Humour|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Humour]] * Comix: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Comix|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Comix]] * In focus: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/In focus|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/In focus]] * Community view: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Community view|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Community view]] * Debriefing: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Debriefing|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Debriefing]] * Gallery: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Gallery|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Gallery]] * Obituary: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Obituary|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Obituary]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost|Read this Signpost in full]]''' · [[w:en:Wikipedia:Signpost/Single|Single-page]] · [[m:Global message delivery/Targets/Signpost|Unsubscribe]] · [[m:Global message delivery|Global message delivery]] 03:20, 2025 ж. Мамырдың 2 (+05) <!-- Sent via script ([[w:en:User:JPxG/SPS]]) --></div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Signpost&oldid=28562138 тізімін пайдаланып User:Bri@metawiki деген хабарлама жіберген --> == CEE Meeting 2025 == === Nurtenge === Қайырлы таң/күн/кеш/түн, құрметті Қазақша Уикипедия қауымдастығы! Осы жылғы қыркүйек айында өтетін [[:meta:CEE Meeting 2025|CEE Meeting 2025]] конференциясына қазақ тілді делегация ретінде өзімді ұсынамын. Өткен жылы да мен өзімді [[Уикипедия:Форум/Жаңалықтар#CEE_Meeting_2024|ұсынған]] болатынмын. Өкінішке қарай, жеке себептерге байланысты менің қатысудан бас тартуыма тура келді. Осы жылы олай тағы да қайталамауға уәде беремін. Осыған дейін әртүрлі халықаралық уикиконференциялар мен кездесулерге қатысып көрген соң менің әжептәуір тәжірибем бар. Және де сол тәжірибемді осы CEE Meeting-ке алғашқы рет қатысу арқылы молайтқым келеді. Халықаралық тәжірибе алу мен жаңа уикимедиашылармен танысу уики-үлесіме жақсы жағынан әсер ететініне сенімдімін. — [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 06:50, 2025 ж. Мамырдың 12 (+05) #{{Қолдаймын}} [[Қатысушы:Yessentaikyzy|Yessentaikyzy]] ([[Қатысушы талқылауы:Yessentaikyzy|талқылау]]) 09:12, 2025 ж. Мамырдың 12 (+05) #{{Қолдаймын}}. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 15:56, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қолдаймын}} – [[Қатысушы:Салиха]]--Салиха 17:50, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қолдаймын}} [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 19:32, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қолдаймын}} --[[Қатысушы:Amangeldi Mukhamejan|Amangeldi Mukhamejan]] ([[Қатысушы талқылауы:Amangeldi Mukhamejan|талқылау]]) 21:05, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қарсымын}}, жөні түзу мақаланы жоюға ұсынды. --[[Қатысушы:І Хәріполла|І Хәріполла]] ([[Қатысушы талқылауы:І Хәріполла|талқылау]]) 22:35, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қарсымын}}, шыныменде өте күмәнді өңдеме болды. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:06, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) #{{Қолдаймын}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:59, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) #{{Қолдаймын}} — [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылау]]) 06:17, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) #{{Қарсымын}}, былтырғы себеппен. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 09:45, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) # {{Қолдаймын}} — [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 10:58, 2025 ж. мамырдың 17 (+05) # {{Қолдаймын}} --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 17:24, 2025 ж. мамырдың 19 (+05) #{{Қарсымын}} --[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] ([[Қатысушы талқылауы:Джамбульский|талқылау]]) 23:06, 2025 ж. мамырдың 20 (+05) #{{Қолдаймын}}, бұрынғы іс-шаралардан тәжірибесі бар қатысушы, қауымдастығымызды халықаралық деңгейде көрсете алатындай ағылшын тілін жақсы меңгерген [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 00:27, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) #{{Қолдаймын}} -- Іске сәт! [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 23:29, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) #{{Қолдаймын}} -- --[[Қатысушы:Alphy Haydar|Alphy Haydar]] ([[Қатысушы талқылауы:Alphy Haydar|талқылау]]) 18:04, 2025 ж. мамырдың 25 (+05) #{{Қарсымын}} --[[Қатысушы:Шешен Исмаил|Шешен Исмаил]] ([[Қатысушы талқылауы:Шешен Исмаил|талқылау]]) 15:31, 2025 ж. мамырдың 28 (+05) :{{@|Шешен Исмаил}} даусыңызға рақмет! Не үшін қарсы екеніңізді жазып өтсеңіз? -- [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 10:00, 2025 ж. мамырдың 29 (+05) # {{Қолдаймын}}--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылау]]) 19:21, 2025 ж. мамырдың 31 (+05) === Muzaffar === Ассалаумағалайкум Қазақша Уикипедия қауымдастығы. Мен 2025 жыл қыркүйекте өтетін [[:meta:CEE Meeting 2025|CEE Meeting 2025]] конференциясына баруға кандидат ретінде өзімді ұсынамын. Осы кезге дейін халықаралық конференциялар мен марафондардан көп тәжірибе жинадым. Әр айда белсенді 10 қатысушылар тізіміндемін. Халықаралық конференцияда қатысу келесі уикипедиядағы белсенділігімге оң нәтиже береді деген үміттемін. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 13:00, 2025 ж. Мамырдың 12 (+05) #{{Қолдаймын}}. Менің ойымша Мұзаффар Уикипедия концепциясын жақсы түсінеді. Сонымен қатар, қазақ тіліндегі Уики қауымдастығының ішінде өзін өте белсенді көрсете білді --Алмас Мұстафа 12:40, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қолдаймын}} – [[Қатысушы:Салиха]]--Салиха 17:51, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қолдаймын}} [[Қатысушы:Yessentaikyzy|Yessentaikyzy]] ([[Қатысушы талқылауы:Yessentaikyzy|талқылау]]) 18:27, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қолдаймын}} [[Қатысушы:Alpasli|Alpasli]] ([[Қатысушы талқылауы:Alpasli|талқылау]]) 20:11, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қарсымын}} --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:18, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) #{{Қолдаймын}} – Мен википедияға үлес қосқандардың барлығын бағалаймын. Мұзаффар өзбекше және қазақша Уикипедияларға да үлкен үлес қосуда. — [[Қатысушы:Mirzoulugʻbek|Mirzoulugʻbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Mirzoulugʻbek|талқылау]]) 20:45, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) #{{Қолдаймын}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:00, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) #{{Қолдаймын}} — [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылау]]) 06:15, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) #{{Қарсымын}}, былтырғы себеппен. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 09:48, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) ##[[Уикипедия:Форум/Жаңалықтар#CEE_Meeting_2024|Былтырғы себепте]] мені атап өтпеген сияқты сіз? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 10:07, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) #{{Қолдаймын}} [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 18:27, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) #{{Қолдаймын}} — [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 11:02, 2025 ж. мамырдың 17 (+05) #{{Қарсымын}} --[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] ([[Қатысушы талқылауы:Джамбульский|талқылау]]) 23:11, 2025 ж. мамырдың 20 (+05) #{{Қолдаймын}} -- [[Қатысушы:Mahmud Abduvaliyev|Mahmud Abduvaliyev]] ([[Қатысушы талқылауы:Mahmud Abduvaliyev|талқылау]]) 23:13, 2025 ж. мамырдың 20 (+05) #{{Қолдаймын}} -- Сәттілік! [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 23:30, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) #{{Қарсымын}} --[[Қатысушы:Шешен Исмаил|Шешен Исмаил]] ([[Қатысушы талқылауы:Шешен Исмаил|талқылау]]) 15:31, 2025 ж. мамырдың 28 (+05) # {{Қолдаймын}}--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылау]]) 19:21, 2025 ж. мамырдың 31 (+05) === Batyrbek === Қайырлы күн, әріптестер! Биыл Грекияның Салоники қаласында болатын [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_CEE_Meeting_2025/Registration CEE Meeting 2025] конференциясына біздің қауымдастық атынан 2 делегат қатыса алады. Конференция тек ағылшын тілінде өтеді. Онда қатысушылар арасынан қауымдастыққа қатысты шешім шығаруға қатысатын адамдар болғаны жақсы деген ұсыныс бар. '''Соған байланысты өз үміткерлігімді ұсынамын'''. Көбіңіз білетіндей, Қазақ Уикипедиясында админ әрі бітікші қызметін атқарамын. Уикипедияға қатысты іс-шаралар ұйымдастыруда да тәжірибем бар. Жақында өткен [https://meta.wikimedia.org/wiki/Central_Asian_WikiCon_2025/Team/kk Орталық Азия WikiCon конференциясының ұйымдастырушылары қатарында болғам]. Бұған дейін 2017, 2018, 2022 жылдардағы CEE конференцияларына қатысқам. Биылғы жиында басқа уики-қауымдастықтарға өз қауымдастығымыз туралы айтып, жаңа идеялар әкелетін жоспарым бар. Қауымдастық атынан баратын болғандықтан, бастапқыда сіздердің дауысыңыз керек. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 15:54, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қолдаймын}} – ұсынысыңыз орынды. [[Қатысушы:Салиха]]--Салиха 17:42, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қолдаймын}}. [[Қатысушы:Murat Karibay|Murat Karibay]] ([[Қатысушы талқылауы:Murat Karibay|талқылау]]) 19:13, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қолдаймын}} --[[Қатысушы:Amangeldi Mukhamejan|Amangeldi Mukhamejan]] ([[Қатысушы талқылауы:Amangeldi Mukhamejan|талқылау]]) 21:04, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қолдаймын}} Batyrbek қазақ тіліндегі Уикипедияға үлес қосып жүрген көрнекті уикипедияшы. Бұл Википедияшы соңғы жылдары Қырғызстандағы бірнеше студенттермен тәжірибесімен бөліскен кәсіби википедияшылардың бірі. — [[Қатысушы:Mirzoulugʻbek|Mirzoulugʻbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Mirzoulugʻbek|талқылау]]) 20:51, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) #{{Қолдаймын}} – --[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 09:29, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) #{{Қолдаймын}} --[[Қатысушы:Орел Карл|Орел Карл]] ([[Қатысушы талқылауы:Орел Карл|талқылау]]) 17:46, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) #{{Қолдаймын}} -- [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 11:03, 2025 ж. мамырдың 17 (+05) #{{Қолдаймын}} -- [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 14:26, 2025 ж. мамырдың 18 (+05) #{{Қолдаймын}}. Айтып жатқан жоспарларыңызды көрсетсеңіз --Алмас Мұстафа 13:03, 2025 ж. мамырдың 19 (+05) #{{Қолдаймын}} --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 17:24, 2025 ж. мамырдың 19 (+05) #{{Қарсымын}} --[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] ([[Қатысушы талқылауы:Джамбульский|талқылау]]) 23:13, 2025 ж. мамырдың 20 (+05) #{{Қолдаймын}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:23, 2025 ж. мамырдың 20 (+05) #{{Қолдаймын}}, жақсы өкіліміз бола алатын қатысушы, Уикипедияда да, конференцияларда да тәжірибесі бар [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 00:31, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) #{{Қолдаймын}} -- [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 23:33, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) #{{Қолдаймын}} -- --[[Қатысушы:Alphy Haydar|Alphy Haydar]] ([[Қатысушы талқылауы:Alphy Haydar|талқылау]]) 18:06, 2025 ж. мамырдың 25 (+05) #{{Қолдаймын}} --[[Қатысушы:Шешен Исмаил|Шешен Исмаил]] ([[Қатысушы талқылауы:Шешен Исмаил|талқылау]]) 15:34, 2025 ж. мамырдың 28 (+05) :@Mustafaalmas, шамамен [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=File%3A%D0%91._%D3%98%D0%BB%D1%96%D0%BC%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2_%E2%80%93_%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%88%D0%B0_%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%B0_%D2%9B%D0%B0%D1%83%D1%8B%D0%B осындай], бірақ әлдеқайда жаңартылған презентация жасамақпын, сондай-ақ конференция тақырыбына сай (problem solver) бейімдейтін жоспарым бар. @Джамбульский, пікіріңізге рахмет! Не үшін қарсы екеніңізді білсем деп едім. Мүмкін жақсарту керек бір нәрсе бар шығар. Айтып жіберсеңіз. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 17:34, 2025 ж. мамырдың 21 (+05) # {{Қолдаймын}}--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылау]]) 19:21, 2025 ж. мамырдың 31 (+05) === Nurken === Армысыңдар, әріптестерім! Жоғарыдағы үміткерлердей өзімді осы жылғы қыркүйектегі CEE Meeting 2025 конференциясына ұсынамын. Осы мамырдағы [https://meta.wikimedia.org/wiki/Youth_Conference_2025 CEE Жастар конференциясында] қазақтілді қоғамдастықтың өкілі болған да мен едім. Тәжірибесі бар, ағылшын тілін меңгерген, CEE қоғамының мүшелерін танитын қатысушы ретінде өзімді нашар емес үміткер деп көремін. Қазақша Уикипедияда администратор атағым да бар. Халықаралық әріптестікті одан әрі нығайтуға, жобамызға одан әрі үлес қосуға үнемі дайынмын. Болашақ жоспарлар қатарында Қазақша Уикипедияның әлеуметтік желілеріне назар аудару, мүмкін халықаралық edit-a-thon (өңдеу марафондарын) ұйымдастыру бар. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 05:16, 2025 ж. мамырдың 27 (+05) # {{Қолдаймын}} -- [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 20:27, 2025 ж. мамырдың 27 (+05) # {{Қолдаймын}} [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 22:58, 2025 ж. мамырдың 27 (+05) # {{Қолдаймын}}--[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 01:32, 2025 ж. мамырдың 28 (+05) :@[[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ұлы мәртебелім, бұл айтқандарыңыз тым қарапайым, ұлы мәртебеліңізге лайық емес. Сіз бұл мінберде өте үлкен миссия, өте үлкен мақсат туралы сыр шертуіңіз керек. :Мәңгі лаулап жану үшін ғаламда, :Үлкен бақыт табу үшін ғаламда, :Үлкен болып қалу үшін ғаламда, :Үлкен арман керек екен адамға :[[Мұхтар Шаханов]] :[[Қатысушы талқылауы:Arystanbek/Мұрағат/1#Үлесіңіз|Мында жазғанымды]] 4-5 жылдан кейін оқып шынымен мынаны мен жаздым ба деп ойланатын кездерім болады. Бір емес бірнеше рет 2 жылға кетіп қайта қайта орала беруімнің мәнісі де осында шығар, білмеймін. Сондықтан әлдеқайда ұлы мақсаттарды армандап қияли болып жазсаңыз менде сізге өз дауысымды беремін. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 06:13, 2025 ж. мамырдың 28 (+05) #{{Қолдаймын}} --[[Қатысушы:Шешен Исмаил|Шешен Исмаил]] ([[Қатысушы талқылауы:Шешен Исмаил|талқылау]]) 15:34, 2025 ж. мамырдың 28 (+05) # {{Қолдаймын}}--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылау]]) 19:21, 2025 ж. мамырдың 31 (+05) ===Қорытынды=== Дауыс беру нәтижесінде: [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] және [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] көп дауыс жинап, конференцияға қатысуға лайықты деп табылды. Сәттілік тілейміз! --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 21:05, 2025 ж. маусымның 10 (+05) : {{@|Нұрлан Рахымжанов}}, бауырым, Nurtenge деген қатысушы керекті 75% дауыс жинай алмады ғой. 29% қарсы болды емеес пе... --[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] ([[Қатысушы талқылауы:Джамбульский|талқылау]]) 03:00, 2025 ж. маусымның 11 (+05) ::@[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] байқауымша бірнеше адам бірігіп ұйымдасқан түрде қарсы шығып отырған сияқтысыздар, немесе бір адам бірнеше тіркелгі жасап бір адам бірнеше рет дауыс беріп отырған сияқты. Ал мына қатысушы есіміңіз бірден бұғаттауға лайық деп санаймын. Біз мында қазақша орта қалыптастырамыз, мәңгүрттікке қарсы күресеміз, қазақ тілінің қолданыс аясын кеңейтеміз деп үлес қосып жүрміз ал сен сияқтылар кері кетіп прогеске қарсы шығып регреске кетіп барасыңдар. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 07:07, 2025 ж. маусымның 12 (+05) :::Ал менің байқауымша сен өте тәрбиесіз баласың! Біріншіден, жасы үлкен адамдарға ізет білдіріп жазғаның жөн. Екіншіден, менің жазғаным саған емес, басқа адамға арналған еді. Үшіншіден, менің осы сайттағы есіміме қатысты не шатағың бар? Мен сенің есімің туралы ештеңе айтып отырған жоқпын ғой. Мысалы, ол неге түрлі-түсті болып жазылған, бұл гомосексуализм бе? Неге латын әліпбиін пайдаландың, тыңшысың ба? Көрдің ба, ондай қарапайым дүниелерге қадала берме. Төртіншіден, өзің сияқты өз дауысымды еркін беріп отырмын, жоқ жерден қастандық іздей берме. Бесіншіден, менің зиянды деп санайтын өңдемелерімді атап шық, әйтпесе құр нақақа жала жапқаннан не пайда??? --[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] ([[Қатысушы талқылауы:Джамбульский|талқылау]]) 13:52, 2025 ж. маусымның 12 (+05) ::::Несіне кектеніп, мазаң кетіп отыр? Жасың қай жерде жазылған еді? Оны қайдан білейік? Тап үлкен болсаң, жасыңа сай болсайшы! Өз қазағыңды көре алмай, әр жерде қарсылық білдіріп жүргенің аз ба? Не өзің үміткер болмайсың, не үміткерді қолдамайсың да! Уикипедияда бір де бір дұрыс белсенділігіңді көрмедім, тек талқылауға кіріп жұртқа әңгіме айтасың да жүресің. Сөзің мен ісіңді дұрыстамағанша саған ешқандай сыйластық жоқ! Ескертемін, бұлай жалғаса берсе аяусыз бұғаттаймын. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 14:19, 2025 ж. маусымның 12 (+05) ::::: Енді қарасаш, Nurtenge деген бала [[Эрнест Төреханов|қазақтың дана жазушысын]] көре алмай, оны ешкіммен ақылдаспай жоюға ұсынды. Бұл нақұрыстың қылығы емес пе? Оған неге ешкім ештеңе демеді? Былтыр осы сияқты тағы біреше мәселе туындап еді, бірақ ол дұрыс жауап беруден қашқақтай бастады. Санасы аздау бір қатысушы екен. --[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] ([[Қатысушы талқылауы:Джамбульский|талқылау]]) 14:50, 2025 ж. маусымның 12 (+05) ::::::Сенің сол мақалаға қолыңның ұшы да тимеген ғой. Сақтап қалуға да тырыспағансың. Ол мақала әлі жойылмаған, тек жоюға ұсынылған. Сенің сол мақаланы реттеп, толықтырып, жаңартуға қарайтын уақытың болды ғой. ::::::Былай келісейік: мен мақаладан «жедел жойылсын» үлгісін және бұғаттауыңды алып тастаймын, бірақ сен ойыңды өзгерт — 10 күн ішінде сол мақаланы толықтыр, қосатын дерегіңді қос және қарсылық білдіруді тоқтат. Егер нәтиже болмаса, мақаланы да жоямын, сені де қайтадан бұғаттаймын. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 15:13, 2025 ж. маусымның 12 (+05) ::::::: Бауырым, сен өйтіп сөйлеме... Ондай талаптарыңды бас-аяғы бар мақаланы жоюға ұсынған адамға айт. Мынау кім, досың ба? Ертең ол Есенберлинді және Әуезовты жоюға ұсынса, тағы да лям-мим демей тыныш отырасың ба? --[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] ([[Қатысушы талқылауы:Джамбульский|талқылау]]) 15:25, 2025 ж. маусымның 12 (+05) ::::::::Мен саған тиімді жағын айтамын. ::::::::Жедел жоюға ұсынылған себептері міне: Энциклопедиялық маңызы жоқ, қысқа мақала, жетім мақала, мақала сапасы төмен. ::::::::Саған жақсы мақала болып көрінгенімен, бұл уикипедияның ережелеріне қайшы. Мақалада тек Еңбек жолы мен Шығармалары бар. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 15:35, 2025 ж. маусымның 12 (+05) ::::::::: Уикипедия не көп, ереже көп қой. Нақты қай ережеге қайшы? Сосын энциклопедиялық маңызы жоқ дегенді қалай түсінуге болады? Мысалы мен оны көріп тұрмын. Мақала көлемі туралы айтсаң да жақсы болады. Сапа жағынан нақты қай жері ұнамай тұр? Ашып айтсаш... --[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] ([[Қатысушы талқылауы:Джамбульский|талқылау]]) 16:16, 2025 ж. маусымның 12 (+05) ::::::::::@[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] [[Уикипедия:Маңыздылық]] осы бетті оқып шығыңыз, сосын қатысушы есіміңізді өзгертуге сұраныс жіберіңіз, түрлі түсті тек гомосексуализмнің симболы емес әр жерде тіпті табиғаттың өзінде бар, мысалы [[кемпірқосақ]]. Ал латынға келсек әлемнің көп бөлігі латынды қолданады, көп ел бір жазу түрін қолданса олардың арасындай қарым-қатынас жеңілдеп байланыс арады, кейбір елдер қырсығып латынға көшпей жатыр, мысалы біз, мына жазу орыстың жазуы, кейбір елдер өздерінің төл жазуын мәдени байлық ретінде бағалап керісінше сол өз жазуларын сақтап қалғысы келеді. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 17:23, 2025 ж. маусымның 12 (+05) == ''The Signpost'': 14 May 2025 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr" style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">[[File:WikipediaSignpostIcon.svg|40px|right]] ''News, reports and features from the English Wikipedia's newspaper''</div> <div style="column-count:2;"> * News and notes: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-14/News and notes|WMF to kick off new-CEO quest as Iskandar preps to move on — Supreme Court nixes gag of Wiki page for other India court row on ANI — code-heads give fix-up date for Charts in lieu of long-dead Graph gizmo]] * In the media: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-14/In the media|Wikimedia Foundation sues over UK government decision that might require identity verification of editors worldwide]] * Disinformation report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-14/Disinformation report|What does Jay-Z know about Wikipedia?]] * In focus: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-14/In focus|On the hunt for sources: Swedish AfD discussions]] * Technology report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-14/Technology report|WMF introduces unique but privacy-preserving browser cookie]] * Debriefing: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-14/Debriefing|Goldsztajn's RfA debriefing]] * Obituary: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-14/Obituary|Max Lum (User:ICOHBuzz)]] * Community view: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-14/Community view|A Deep Dive Into Wikimedia (part 2)]] * Comix: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-14/Comix|Collection]] * From the archives: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-14/From the archives|Humor from the Archives]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost|Read this Signpost in full]]''' · [[w:en:Wikipedia:Signpost/Single|Single-page]] · [[m:Global message delivery/Targets/Signpost|Unsubscribe]] · [[m:Global message delivery|Global message delivery]] 03:01, 2025 ж. Мамырдың 15 (+05) <!-- Sent via script ([[w:en:User:JPxG/SPS]]) --></div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Signpost&oldid=28671646 тізімін пайдаланып User:JPxG@metawiki деген хабарлама жіберген --> == <span lang="en" dir="ltr">Call for Candidates for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> The results of voting on the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter is [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Annual review/2025#Results|available on Meta-wiki]]. You may now [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025/Candidates|submit your candidacy to serve on the U4C]] through 29 May 2025 at 12:00 UTC. Information about [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025|eligibility, process, and the timeline are on Meta-wiki]]. Voting on candidates will open on 1 June 2025 and run for two weeks, closing on 15 June 2025 at 12:00 UTC. If you have any questions, you can ask on [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025|the discussion page for the election]]. -- in cooperation with the U4C, </div><section end="announcement-content" /> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|талқылау]])</bdi> 03:07, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 тізімін пайдаланып User:Keegan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == RfC ongoing regarding Abstract Wikipedia (and your project) == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> ''(Apologies for posting in English, if this is not your first language)'' Hello all! We opened a discussion on Meta about a very delicate issue for the development of [[:m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia|Abstract Wikipedia]]: where to store the abstract content that will be developed through functions from Wikifunctions and data from Wikidata. Since some of the hypothesis involve your project, we wanted to hear your thoughts too. We want to make the decision process clear: we do not yet know which option we want to use, which is why we are consulting here. We will take the arguments from the Wikimedia communities into account, and we want to consult with the different communities and hear arguments that will help us with the decision. The decision will be made and communicated after the consultation period by the Foundation. You can read the various hypothesis and have your say at [[:m:Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content|Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content]]. Thank you in advance! -- [[User:Sannita (WMF)|Sannita (WMF)]] ([[User talk:Sannita (WMF)|<span class="signature-talk">{{int:Talkpagelinktext}}</span>]]) 20:26, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Sannita_(WMF)/Mass_sending_test&oldid=28768453 тізімін пайдаланып User:Sannita (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == <span lang="en" dir="ltr">Wikimedia Foundation Board of Trustees 2025 Selection & Call for Questions</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Selection announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Selection announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Dear all, This year, the term of 2 (two) Community- and Affiliate-selected Trustees on the Wikimedia Foundation Board of Trustees will come to an end [1]. The Board invites the whole movement to participate in this year’s selection process and vote to fill those seats. The Elections Committee will oversee this process with support from Foundation staff [2]. The Governance Committee, composed of trustees who are not candidates in the 2025 community-and-affiliate-selected trustee selection process (Raju Narisetti, Shani Evenstein Sigalov, Lorenzo Losa, Kathy Collins, Victoria Doronina and Esra’a Al Shafei) [3], is tasked with providing Board oversight for the 2025 trustee selection process and for keeping the Board informed. More details on the roles of the Elections Committee, Board, and staff are here [4]. Here are the key planned dates: * May 22 – June 5: Announcement (this communication) and call for questions period [6] * June 17 – July 1, 2025: Call for candidates * July 2025: If needed, affiliates vote to shortlist candidates if more than 10 apply [5] * August 2025: Campaign period * August – September 2025: Two-week community voting period * October – November 2025: Background check of selected candidates * Board’s Meeting in December 2025: New trustees seated Learn more about the 2025 selection process - including the detailed timeline, the candidacy process, the campaign rules, and the voter eligibility criteria - on this Meta-wiki page [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025|[link]]]. '''Call for Questions''' In each selection process, the community has the opportunity to submit questions for the Board of Trustees candidates to answer. The Election Committee selects questions from the list developed by the community for the candidates to answer. Candidates must answer all the required questions in the application in order to be eligible; otherwise their application will be disqualified. This year, the Election Committee will select 5 questions for the candidates to answer. The selected questions may be a combination of what’s been submitted from the community, if they’re alike or related. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Questions_for_candidates|[link]]] '''Election Volunteers''' Another way to be involved with the 2025 selection process is to be an Election Volunteer. Election Volunteers are a bridge between the Elections Committee and their respective community. They help ensure their community is represented and mobilize them to vote. Learn more about the program and how to join on this Meta-wiki page [[m:Wikimedia_Foundation_elections/2025/Election_volunteers|[link].]] Thank you! [1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Results [2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Committee:Elections_Committee_Charter [3] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Resolution:Committee_Membership,_December_2024 [4] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections_committee/Roles [5] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2025/FAQ [6] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Questions_for_candidates Best regards, Victoria Doronina Board Liaison to the Elections Committee Governance Committee<section end="announcement-content" /> </div> [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 08:07, 2025 ж. мамырдың 28 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 тізімін пайдаланып User:RamzyM (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == <span lang="en" dir="ltr"> Upcoming Deployment of the CampaignEvents Extension</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="message"/> Hello everyone, ''(Apologies for posting in English if English is not your first language. Please help translate to your language.)'' The Campaigns Product Team is planning a global deployment of the '''[[:mw:Help:Extension:CampaignEvents|CampaignEvents extension]]''' to all Wikipedias, including this wiki, during the '''week of June 23rd'''. This extension is designed to help organizers plan and manage events, WikiProjects, and other on-wiki collaborations - and to make these efforts more discoverable. The three main features of this extension are: * '''[[:m:Event_Center/Registration|Event Registration]]''': A simple way to sign up for events on the wiki. * '''[[:m:CampaignEvents/Collaboration_list|Collaboration List]]''': A global list of events and a local list of WikiProjects, accessible at '''[[:m:Special:AllEvents|Special:AllEvents]]'''. * '''[[:m:Campaigns/Foundation_Product_Team/Invitation_list|Invitation Lists]]''': A tool to help organizers find editors who might want to join, based on their past contributions. '''Note''': The extension comes with a new user right called '''"Event Organizer"''', which will be managed by administrators on this wiki. Organizer tools like Event Registration and Invitation Lists will only work if someone is granted this right. The Collaboration List is available to everyone immediately after deployment. The extension is already live on several wikis, including '''Meta, Wikidata, English Wikipedia''', and more ( [[m:CampaignEvents/Deployment_status#Current_Deployment_Status_for_CampaignEvents_extension| See the full deployment list]]) If you have any questions, concerns, or feedback, please feel free to share them on the [[m:Talk:CampaignEvents| extension talkpage]]. We’d love to hear from you before the rollout. Thank you! <section end="message"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:Udehb-WMF|Udehb-WMF]] ([[User talk:Udehb-WMF|талқылау]]) 21:47, 2025 ж. мамырдың 29 (+05)</bdi> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Udehb-WMF/sandbox/deployment_audience&oldid=28803829 тізімін пайдаланып User:Udehb-WMF@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Стратегия 2030 == Армысыздар! Бұл тақырыпта мақала бар ма? Қайдан көруге болады? [[Қатысушы:І Хәріполла|І Хәріполла]] ([[Қатысушы талқылауы:І Хәріполла|талқылау]]) 02:13, 2025 ж. маусымның 10 (+05) :Армысыз! [https://meta.wikimedia.org/wiki/Movement_Strategy Мына жерден] көрсеңіз болады. Қазақшасы бар сияқты еді, бірақ бұл жерде жоқ екен. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 20:54, 2025 ж. маусымның 10 (+05) ebd7x35s2d8oh0a8mne8szhyfma14mx 3479412 3479403 2025-06-12T15:09:40Z Джамбульский 136464 3479412 wikitext text/x-wiki {{/Header}}<!-- Бұл жолды өшірмеңіз, АСТЫНА жазыңыз! және == Тақырып аты == қосып жазғанды ұмытпаңыз --> {{Жинақталған мазмұн|30|400}} == ''The Signpost'': 15 January 2025 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr" style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">[[File:WikipediaSignpostIcon.svg|40px|right]] ''News, reports and features from the English Wikipedia's newspaper''</div> <div style="column-count:2;"> * From the editors: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/From the editors|Looking back, looking forward]] * Traffic report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/Traffic report|The most viewed articles of 2024]] * In the media: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/In the media|Will you be targeted?]] * Technology report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/Technology report|New Calculator template brings interactivity at last]] * Essay: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/Essay|Meet the Canadian who holds the longest editing streak on Wikipedia]] * Opinion: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/Opinion|Reflections one score hence]] * News and notes: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/News and notes|It's a new dawn, it's a new day, it's a new life for me... and I'm feeling free]] * Serendipity: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/Serendipity|What we've left behind, and where we want to go next]] * Op-ed: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/Op-ed|Elon Musk and the right on Wikipedia]] * In focus: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/In focus|Twenty years of The Signpost: What did it take?]] * Arbitration report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/Arbitration report|Analyzing commonalities of some contentious topics]] * Humour: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-01-15/Humour|How to make friends on Wikipedia]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost|Read this Signpost in full]]''' · [[w:en:Wikipedia:Signpost/Single|Single-page]] · [[m:Global message delivery/Targets/Signpost|Unsubscribe]] · [[m:Global message delivery|Global message delivery]] 12:57, 2025 ж. қаңтардың 15 (+05) <!-- Sent via script ([[w:en:User:JPxG/SPS]]) --></div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Signpost&oldid=28061132 тізімін пайдаланып User:JPxG@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Universal Code of Conduct annual review: provide your comments on the UCoC and Enforcement Guidelines == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> My apologies for writing in English. {{Int:Please-translate}}. I am writing to you to let you know the annual review period for the Universal Code of Conduct and Enforcement Guidelines is open now. You can make suggestions for changes through 3 February 2025. This is the first step of several to be taken for the annual review. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find a conversation to join on the UCoC page on Meta]]. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|you may review the U4C Charter]]. Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 06:11, 2025 ж. қаңтардың 24 (+05) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=27746256 тізімін пайдаланып User:Keegan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Презентация «Как ИИ может помочь вам в вашей жизни в Википедии?» == Уважаемые участники, CEE Hub приглашет вас принять участие в первом мероприятии из серии специально для русскоязычного сообщества Викимедиа. Эта инициатива призвана объединить участников, энтузиастов и экспертов со всего региона CEE (Центральной и Восточной Европы), а также Центральной Азии для обмена опытом и сотрудничества в продвижении проектов Викимедиа. Эта серия открыта для всех русскоязычных участников Викимедиа, независимо от уровня опыта. * '''Даты:''' в течение 2025 года (подробное расписание будет опубликовано в ближайшее время) * '''Формат:''' через Zoom * '''Язык:''' английский или украинский с последующим переводом на русский. Участие может быть анонимным, и мы не планируем записывать вопросы. Зарегистрироваться на первое мероприятие, «Как ИИ может помочь вам в вашей жизни в Википедии?» Наталия Цвик, (до недавнего времени исполнительный директор Викимедия Польша) можно '''[[meta:Event:Как ИИ может помочь вам в вашей жизни в Википедии? Наталия Цвик|здесь]]'''. 3 февраля, понедельник: 16:00 UTC / 17:00 CET / 18:00 EET / 21:00 UZT / 22:00 KGT От себя добавлю, что видела её презентацию на Украинской викиконференции, и это было интересно и полезно.--[[Қатысушы:Victoria|Victoria]] ([[Қатысушы талқылауы:Victoria|талқылау]]) 14:46, 2025 ж. қаңтардың 28 (+05) == Feminism and Folklore 2025 starts soon == <div style="border:8px maroon ridge;padding:6px;> [[File:Feminism and Folklore 2025 logo.svg|centre|550px|frameless]] ::<div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <center>''{{int:please-translate}}''</center> Dear Wiki Community, You are humbly invited to organize the '''[[:m:Feminism and Folklore 2025|Feminism and Folklore 2025]]''' writing competition from February 1, 2025, to March 31, 2025 on your local Wikipedia. This year, Feminism and Folklore will focus on feminism, women's issues, and gender-focused topics for the project, with a [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025|Wiki Loves Folklore]] gender gap focus and a folk culture theme on Wikipedia. You can help Wikipedia's coverage of folklore from your area by writing or improving articles about things like folk festivals, folk dances, folk music, women and queer folklore figures, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales, and more. Users can help create new articles, expand or translate from a generated list of suggested articles. Organisers are requested to work on the following action items to sign up their communities for the project: # Create a page for the contest on the local wiki. # Set up a campaign on '''CampWiz''' tool. # Create the local list and mention the timeline and local and international prizes. # Request local admins for site notice. # Link the local page and the CampWiz link on the [[:m:Feminism and Folklore 2025/Project Page|meta project page]]. This year, the Wiki Loves Folklore Tech Team has introduced two new tools to enhance support for the campaign. These tools include the '''Article List Generator by Topic''' and '''CampWiz'''. The Article List Generator by Topic enables users to identify articles on the English Wikipedia that are not present in their native language Wikipedia. Users can customize their selection criteria, and the tool will present a table showcasing the missing articles along with suggested titles. Additionally, users have the option to download the list in both CSV and wikitable formats. Notably, the CampWiz tool will be employed for the project for the first time, empowering users to effectively host the project with a jury. Both tools are now available for use in the campaign. [https://tools.wikilovesfolklore.org/ '''Click here to access these tools'''] Learn more about the contest and prizes on our [[:m:Feminism and Folklore 2025|project page]]. Feel free to contact us on our [[:m:Talk:Feminism and Folklore 2025/Project Page|meta talk page]] or by email us if you need any assistance. We look forward to your immense coordination. Thank you and Best wishes, '''[[:m:Feminism and Folklore 2025|Feminism and Folklore 2025 International Team]]''' ::::Stay connected [[File:B&W Facebook icon.png|link=https://www.facebook.com/feminismandfolklore/|30x30px]]&nbsp; [[File:B&W Twitter icon.png|link=https://twitter.com/wikifolklore|30x30px]] </div></div> --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 07:35, 2025 ж. қаңтардың 29 (+05) == Wiki Loves Folklore is back! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:please-translate}} [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]] Dear Wiki Community, You are humbly invited to participate in the '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025|Wiki Loves Folklore 2025]]''' an international media contest organized on Wikimedia Commons to document folklore and intangible cultural heritage from different regions, including, folk creative activities and many more. It is held every year from the '''1st till the 31st''' of March. You can help in enriching the folklore documentation on Commons from your region by taking photos, audios, videos, and [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&campaign=wlf_2025 submitting] them in this commons contest. You can also [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025/Organize|organize a local contest]] in your country and support us in translating the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2025/Translations|project pages]] to help us spread the word in your native language. Feel free to contact us on our [[:c:Commons talk:Wiki Loves Folklore 2025|project Talk page]] if you need any assistance. '''Kind regards,''' '''Wiki loves Folklore International Team''' --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 07:35, 2025 ж. қаңтардың 29 (+05) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery/Wikipedia&oldid=26503019 тізімін пайдаланып User:Tiven2240@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Reminder: first part of the annual UCoC review closes soon == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> My apologies for writing in English. {{Int:Please-translate}}. This is a reminder that the first phase of the annual review period for the Universal Code of Conduct and Enforcement Guidelines will be closing soon. You can make suggestions for changes through [[d:Q614092|the end of day]], 3 February 2025. This is the first step of several to be taken for the annual review. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find a conversation to join on the UCoC page on Meta]]. After review of the feedback, proposals for updated text will be published on Meta in March for another round of community review. Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 05:48, 2025 ж. ақпанның 3 (+05) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28198931 тізімін пайдаланып User:Keegan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == ''The Signpost'': 7 February 2025 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr" style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">[[File:WikipediaSignpostIcon.svg|40px|right]] ''News, reports and features from the English Wikipedia's newspaper''</div> <div style="column-count:2;"> * Recent research: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-07/Recent research|GPT-4 writes better edit summaries than human Wikipedians]] * News and notes: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-07/News and notes|Let's talk!]] * Opinion: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-07/Opinion|Fathoms Below, but over the moon]] * In the media: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-07/In the media|Wikipedia is an extension of legacy media propaganda, says Elon Musk]] * Community view: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-07/Community view|24th Wikipedia Day in New York City]] * Arbitration report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-07/Arbitration report|Palestine-Israel articles 5 has closed]] * Traffic report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-07/Traffic report|A wild drive]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost|Read this Signpost in full]]''' · [[w:en:Wikipedia:Signpost/Single|Single-page]] · [[m:Global message delivery/Targets/Signpost|Unsubscribe]] · [[m:Global message delivery|Global message delivery]] 06:59, 2025 ж. ақпанның 7 (+05) <!-- Sent via script ([[w:en:User:JPxG/SPS]]) --></div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Signpost&oldid=28179470 тізімін пайдаланып User:JPxG@metawiki деген хабарлама жіберген --> == <span lang="en" dir="ltr"> Upcoming Language Community Meeting (Feb 28th, 14:00 UTC) and Newsletter</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="message"/> Hello everyone! [[File:WP20Symbols WIKI INCUBATOR.svg|right|frameless|150x150px|alt=An image symbolising multiple languages]] We’re excited to announce that the next '''Language Community Meeting''' is happening soon, '''February 28th at 14:00 UTC'''! If you’d like to join, simply sign up on the '''[[mw:Wikimedia_Language_and_Product_Localization/Community_meetings#28_February_2025|wiki page]]'''. This is a participant-driven meeting where we share updates on language-related projects, discuss technical challenges in language wikis, and collaborate on solutions. In our last meeting, we covered topics like developing language keyboards, creating the Moore Wikipedia, and updates from the language support track at Wiki Indaba. '''Got a topic to share?''' Whether it’s a technical update from your project, a challenge you need help with, or a request for interpretation support, we’d love to hear from you! Feel free to '''reply to this message''' or add agenda items to the document '''[[etherpad:p/language-community-meeting-feb-2025|here]]'''. Also, we wanted to highlight that the sixth edition of the Language & Internationalization newsletter (January 2025) is available here: [[:mw:Special:MyLanguage/Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/January|Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter/2025/January]]. This newsletter provides updates from the October–December 2024 quarter on new feature development, improvements in various language-related technical projects and support efforts, details about community meetings, and ideas for contributing to projects. To stay updated, you can subscribe to the newsletter on its wiki page: [[:mw:Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter|Wikimedia Language and Product Localization/Newsletter]]. We look forward to your ideas and participation at the language community meeting, see you there! <section end="message"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]]</bdi> 13:29, 2025 ж. ақпанның 22 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28217779 тізімін пайдаланып User:SSethi (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == ''The Signpost'': 27 February 2025 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr" style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">[[File:WikipediaSignpostIcon.svg|40px|right]] ''News, reports and features from the English Wikipedia's newspaper''</div> <div style="column-count:2;"> * News and notes: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-27/News and notes|Administrator elections up for reapproval and 1bil GET snagged on Commons]] * Serendipity: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-27/Serendipity|Guinea-Bissau Heritage from Commons to the World]] * Technology report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-27/Technology report|Hear that? The wikis go silent twice a year]] * In the media: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-27/In the media|The end of the world]] * Recent research: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-27/Recent research|What's known about how readers navigate Wikipedia; Italian Wikipedia hardest to read]] * Opinion: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-27/Opinion|Sennecaster's RfA debriefing]] * Tips and tricks: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-27/Tips and tricks|One year after this article is posted, will every single article on Wikipedia have a short description?]] * Community view: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-27/Community view|Open letter from French Wikipedians says "no" to intimidation of volunteer contributors]] * Traffic report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-27/Traffic report|Temporary scars, February stars]] * Essay: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-27/Essay|The source, the whole source, and nothing but the source]] * Obituary: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-02-27/Obituary|Ümüt Çınar (Kmoksy) and Vinícius Medina Kern (Vmkern)]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost|Read this Signpost in full]]''' · [[w:en:Wikipedia:Signpost/Single|Single-page]] · [[m:Global message delivery/Targets/Signpost|Unsubscribe]] · [[m:Global message delivery|Global message delivery]] 15:31, 2025 ж. ақпанның 27 (+05) <!-- Sent via script ([[w:en:User:JPxG/SPS]]) --></div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Signpost&oldid=28313070 тізімін пайдаланып User:JPxG@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Universal Code of Conduct annual review: proposed changes are available for comment == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> My apologies for writing in English. {{Int:Please-translate}}. I am writing to you to let you know that [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/Proposed_Changes|proposed changes]] to the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines]] and [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter]] are open for review. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/Proposed_Changes|You can provide feedback on suggested changes]]''' through the [[d:Q614092|end of day]] on Tuesday, 18 March 2025. This is the second step in the annual review process, the final step will be community voting on the proposed changes. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review|Read more information and find relevant links about the process on the UCoC annual review page on Meta]]. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee]] (U4C) is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|you may review the U4C Charter]]. Please share this information with other members in your community wherever else might be appropriate. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] 23:51, 2025 ж. наурыздың 7 (+05) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28307738 тізімін пайдаланып User:Keegan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == An improved dashboard for the Content Translation tool == <div lang="en" dir="ltr"> {{Int:hello}} Wikipedians, Apologies as this message is not in your language, {{Int:please-translate}}. The [[mediawikiwiki:Special:MyLanguage/Wikimedia_Language_and_Product_Localization|Language and Product Localization team]] has improved the [https://test.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&filter-type=automatic&filter-id=previous-edits&active-list=suggestions&from=en&to=es Content Translation dashboard] to create a consistent experience for all contributors using mobile and desktop devices. The improved translation dashboard allows all logged-in users of the tool to enjoy a consistent experience regardless of their type of device. With a harmonized experience, logged-in desktop users now have access to the capabilities shown in the image below. [[file:Content_Translation_new-dashboard.png|alt=|center|thumb|576x576px|Notice that in this screenshot, the new dashboard allows: Users to adjust suggestions with the "For you" and "...More" buttons to select general topics or community-created collections (like the example of Climate topic).  Also, users can use translation to create new articles (as before) and expand existing articles section by section. You can see how suggestions are provided in the new dashboard  in two groups ("Create new pages" and "Expand with new sections")-one for each activity.]] [[File:Content_Translation_dashboard_on_desktop.png|alt=|center|thumb|577x577px|In the current dashboard, you will notice that you can't adjust suggestions to select topics or community-created collections. Also, you can't expand on existing articles by translating new sections.]] We will implement [[mw:Special:MyLanguage/Content translation#Improved translation experience|this improvement]] on your wiki '''on Monday, March 17th, 2025''' and remove the current dashboard '''by May 2025'''. Please reach out with any questions concerning the dashboard in this thread. Thank you! On behalf of the Language and Product Localization team. </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]]</bdi> 07:55, 2025 ж. наурыздың 13 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:UOzurumba_(WMF)/sandbox_CX_Unified_dashboard_announcement_list_1&oldid=28382282 тізімін пайдаланып User:UOzurumba (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == ''The Signpost'': 22 March 2025 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr" style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">[[File:WikipediaSignpostIcon.svg|40px|right]] ''News, reports and features from the English Wikipedia's newspaper''</div> <div style="column-count:2;"> * From the editor: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-03-22/From the editor|''Hanami'']] * News and notes: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-03-22/News and notes|Deeper look at takedowns targeting Wikipedia]] * In the media: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-03-22/In the media|The good, the bad, and the unusual]] * Recent research: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-03-22/Recent research|Explaining the disappointing history of Flagged Revisions; and what's the impact of ChatGPT on Wikipedia so far?]] * Traffic report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-03-22/Traffic report|All the world's a stage, we are merely players...]] * Gallery: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-03-22/Gallery|WikiPortraits rule!]] * Essay: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-03-22/Essay|Unusual biographical images]] * Obituary: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-03-22/Obituary|Rest in peace]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost|Read this Signpost in full]]''' · [[w:en:Wikipedia:Signpost/Single|Single-page]] · [[m:Global message delivery/Targets/Signpost|Unsubscribe]] · [[m:Global message delivery|Global message delivery]] 08:11, 2025 ж. наурыздың 22 (+05) <!-- Sent via script ([[w:en:User:JPxG/SPS]]) --></div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Signpost&oldid=28391577 тізімін пайдаланып User:Bri@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Final proposed modifications to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and U4C Charter now posted == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> The proposed modifications to the [[foundation:Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines]] and the U4C Charter [[m:Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/2025/Proposed_Changes|are now on Meta-wiki for community notice]] in advance of the voting period. This final draft was developed from the previous two rounds of community review. Community members will be able to vote on these modifications starting on 17 April 2025. The vote will close on 1 May 2025, and results will be announced no later than 12 May 2025. The U4C election period, starting with a call for candidates, will open immediately following the announcement of the review results. More information will be posted on [[m:Special:MyLanguage//Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Election|the wiki page for the election]] soon. Please be advised that this process will require more messages to be sent here over the next two months. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community so they can participate as well. -- In cooperation with the U4C, [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|talk]]) 07:04, 2025 ж. сәуірдің 4 (+05) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28469465 тізімін пайдаланып User:Keegan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == ''The Signpost'': 9 April 2025 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr" style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">[[File:WikipediaSignpostIcon.svg|40px|right]] ''News, reports and features from the English Wikipedia's newspaper''</div> <div style="column-count:2;"> * Special report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-04-09/Special report|Wikipedian and physician Ziyad al-Sufiani reportedly released from Saudi prison]] * In focus: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-04-09/In focus|WMF to explore "common standards" for NPOV policies; implications for project autonomy remain unclear]] * In the media: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-04-09/In the media|Indian judges demand removal of content critical of Asian News International]] * News and notes: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-04-09/News and notes|35,000 user accounts compromised, locked in attempted credential-stuffing attack]] * Op-ed: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-04-09/Op-ed|How crawlers impact the operations of the Wikimedia projects]] * Opinion: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-04-09/Opinion|Crawlers, hogs and gorillas]] * Debriefing: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-04-09/Debriefing|Giraffer's RfA debriefing]] * Obituary: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-04-09/Obituary|RHaworth, TomCat4680 and PawełMM]] * Traffic report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-04-09/Traffic report|Heigh-Ho, Heigh-Ho, off to report we go...]] * News from Diff: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-04-09/News from Diff|Strengthening Wikipedia’s neutral point of view]] * Comix: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-04-09/Comix|Thirteen]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost|Read this Signpost in full]]''' · [[w:en:Wikipedia:Signpost/Single|Single-page]] · [[m:Global message delivery/Targets/Signpost|Unsubscribe]] · [[m:Global message delivery|Global message delivery]] 23:25, 2025 ж. сәуірдің 9 (+05) <!-- Sent via script ([[w:en:User:JPxG/SPS]]) --></div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Signpost&oldid=28494227 тізімін пайдаланып User:JPxG@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025: Invitation == <div lang="en" dir="ltr"> [[File:UCDM 2025 general.png|180px|right]] {{int:please-translate}} Hello, dear Wikipedians!<br/> [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Ukraine|Wikimedia Ukraine]], in cooperation with the [[:en:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine|MFA of Ukraine]] and [[:en:Ukrainian Institute|Ukrainian Institute]], has launched the fifth edition of writing challenge "'''[[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]]'''", which lasts from '''14th April''' until '''16th May 2025'''. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design, and cultural phenomena of Ukraine that are now part of world heritage. We accept contributions in every language! The most active contesters will receive prizes. If you are interested in coordinating long-term community engagement for the campaign and becoming a local ambassador, we would love to hear from you! Please let us know your interest. <br/> We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia in your language! Also, we plan to set up a [[:m:CentralNotice/Request/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2025|banner]] to notify users of the possibility to participate in such a challenge! [[:m:User:OlesiaLukaniuk (WMUA)|OlesiaLukaniuk (WMUA)]] ([[:m:User talk:OlesiaLukaniuk (WMUA)|talk]]) </div> 21:11, 2025 ж. сәуірдің 16 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:OlesiaLukaniuk_(WMUA)/list_of_wikis&oldid=28552112 тізімін пайдаланып User:Hide on Rosé@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Vote now on the revised UCoC Enforcement Guidelines and U4C Charter == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> The voting period for the revisions to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines ("UCoC EG") and the UCoC's Coordinating Committee Charter is open now through the end of 1 May (UTC) ([https://zonestamp.toolforge.org/1746162000 find in your time zone]). [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Annual_review/2025/Voter_information|Read the information on how to participate and read over the proposal before voting]] on the UCoC page on Meta-wiki. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review of the EG and Charter was planned and implemented by the U4C. Further information will be provided in the coming months about the review of the UCoC itself. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Coordinating_Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community so they can participate as well. In cooperation with the U4C -- [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|talk]]) 05:34, 2025 ж. сәуірдің 17 (+05) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28469465 тізімін пайдаланып User:Keegan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Global bot approval request for KiranBOT == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> {{int:hello}}! I apologise for sending the message in English. {{int:please-translate}}. In accordance to [[:m:Bot policy#Global bots|the policy]], this message is to notify you that there is a new approval request for a global bot. The discussion is available at [[:m:Steward requests/Bot status#Global bot status for KiranBOT|Steward requests/Bot status#Global bot status for KiranBOT]] on Meta.<br />Kindly note that the request will remain open for 14 days starting today. Thank you for your time. Best regards,<br />[[Қатысушы:Usernamekiran|Usernamekiran]] ([[Қатысушы талқылауы:Usernamekiran|талқылау]]) 14:17, 2025 ж. сәуірдің 19 (+05) <!-- Message manually sent by User:usernamekiran@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Bot_policy/New_global_bot_discussion&oldid=28423712 --> == Sub-referencing: User testing == <div lang="en" dir="ltr"> [[File:Sub-referencing reuse visual.png|400px|right]] <small>''Apologies for writing in English, please help us by providing a translation below''</small> Hi I’m Johannes from [[:m:Wikimedia Deutschland|Wikimedia Deutschland]]'s [[:m:WMDE Technical Wishes|Technical Wishes team]]. We are making great strides with the new [[:m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|sub-referencing feature]] and we’d love to invite you to take part in two activities to help us move this work further: #'''Try it out and share your feedback''' #:[[:m:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing# Test the prototype|Please try]] the updated ''wikitext'' feature [https://en.wikipedia.beta.wmflabs.org/wiki/Sub-referencing on the beta wiki] and let us know what you think, either [[:m:Talk:WMDE Technical Wishes/Sub-referencing|on our talk page]] or by [https://greatquestion.co/wikimediadeutschland/talktotechwish booking a call] with our UX researcher. #'''Get a sneak peak and help shape the ''Visual Editor'' user designs''' #:Help us test the new design prototypes by participating in user sessions – [https://greatquestion.co/wikimediadeutschland/gxk0taud/apply sign up here to receive an invite]. We're especially hoping to speak with people from underrepresented and diverse groups. If that's you, please consider signing up! No prior or extensive editing experience is required. User sessions will start ''May 14th''. We plan to bring this feature to Wikimedia wikis later this year. We’ll reach out to wikis for piloting in time for deployments. Creators and maintainers of reference-related tools and templates will be contacted beforehand as well. Thank you very much for your support and encouragement so far in helping bring this feature to life! </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:Johannes Richter (WMDE)|Johannes Richter (WMDE)]] ([[User talk:Johannes Richter (WMDE)|talk]])</bdi> 20:03, 2025 ж. сәуірдің 28 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johannes_Richter_(WMDE)/Sub-referencing/massmessage_list&oldid=28628657 тізімін пайдаланып User:Johannes Richter (WMDE)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == <span lang="en" dir="ltr">Vote on proposed modifications to the UCoC Enforcement Guidelines and U4C Charter</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> The voting period for the revisions to the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and U4C Charter closes on 1 May 2025 at 23:59 UTC ([https://zonestamp.toolforge.org/1746162000 find in your time zone]). [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Annual review/2025/Voter information|Read the information on how to participate and read over the proposal before voting]] on the UCoC page on Meta-wiki. The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee|Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)]] is a global group dedicated to providing an equitable and consistent implementation of the UCoC. This annual review was planned and implemented by the U4C. For more information and the responsibilities of the U4C, you may [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Charter|review the U4C Charter]]. Please share this message with members of your community in your language, as appropriate, so they can participate as well. In cooperation with the U4C -- <section end="announcement-content" /> </div> <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]]) 08:41, 2025 ж. сәуірдің 29 (+05)</div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 тізімін пайдаланып User:Keegan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == ''The Signpost'': 1 May 2025 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr" style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">[[File:WikipediaSignpostIcon.svg|40px|right]] ''News, reports and features from the English Wikipedia's newspaper''</div> <div style="column-count:2;"> * News and notes: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/News and notes|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/News and notes]] * In the media: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/In the media|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/In the media]] * Recent research: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Recent research|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Recent research]] * Arbitration report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Arbitration report|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Arbitration report]] * Discussion report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Discussion report|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Discussion report]] * Traffic report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Traffic report|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Traffic report]] * Disinformation report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Disinformation report|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Disinformation report]] * News from the WMF: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/News from the WMF|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/News from the WMF]] * Humour: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Humour|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Humour]] * Comix: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Comix|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Comix]] * In focus: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/In focus|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/In focus]] * Community view: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Community view|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Community view]] * Debriefing: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Debriefing|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Debriefing]] * Gallery: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Gallery|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Gallery]] * Obituary: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Obituary|en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-01/Obituary]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost|Read this Signpost in full]]''' · [[w:en:Wikipedia:Signpost/Single|Single-page]] · [[m:Global message delivery/Targets/Signpost|Unsubscribe]] · [[m:Global message delivery|Global message delivery]] 03:20, 2025 ж. Мамырдың 2 (+05) <!-- Sent via script ([[w:en:User:JPxG/SPS]]) --></div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Signpost&oldid=28562138 тізімін пайдаланып User:Bri@metawiki деген хабарлама жіберген --> == CEE Meeting 2025 == === Nurtenge === Қайырлы таң/күн/кеш/түн, құрметті Қазақша Уикипедия қауымдастығы! Осы жылғы қыркүйек айында өтетін [[:meta:CEE Meeting 2025|CEE Meeting 2025]] конференциясына қазақ тілді делегация ретінде өзімді ұсынамын. Өткен жылы да мен өзімді [[Уикипедия:Форум/Жаңалықтар#CEE_Meeting_2024|ұсынған]] болатынмын. Өкінішке қарай, жеке себептерге байланысты менің қатысудан бас тартуыма тура келді. Осы жылы олай тағы да қайталамауға уәде беремін. Осыған дейін әртүрлі халықаралық уикиконференциялар мен кездесулерге қатысып көрген соң менің әжептәуір тәжірибем бар. Және де сол тәжірибемді осы CEE Meeting-ке алғашқы рет қатысу арқылы молайтқым келеді. Халықаралық тәжірибе алу мен жаңа уикимедиашылармен танысу уики-үлесіме жақсы жағынан әсер ететініне сенімдімін. — [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 06:50, 2025 ж. Мамырдың 12 (+05) #{{Қолдаймын}} [[Қатысушы:Yessentaikyzy|Yessentaikyzy]] ([[Қатысушы талқылауы:Yessentaikyzy|талқылау]]) 09:12, 2025 ж. Мамырдың 12 (+05) #{{Қолдаймын}}. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 15:56, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қолдаймын}} – [[Қатысушы:Салиха]]--Салиха 17:50, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қолдаймын}} [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 19:32, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қолдаймын}} --[[Қатысушы:Amangeldi Mukhamejan|Amangeldi Mukhamejan]] ([[Қатысушы талқылауы:Amangeldi Mukhamejan|талқылау]]) 21:05, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қарсымын}}, жөні түзу мақаланы жоюға ұсынды. --[[Қатысушы:І Хәріполла|І Хәріполла]] ([[Қатысушы талқылауы:І Хәріполла|талқылау]]) 22:35, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қарсымын}}, шыныменде өте күмәнді өңдеме болды. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:06, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) #{{Қолдаймын}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:59, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) #{{Қолдаймын}} — [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылау]]) 06:17, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) #{{Қарсымын}}, былтырғы себеппен. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 09:45, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) # {{Қолдаймын}} — [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 10:58, 2025 ж. мамырдың 17 (+05) # {{Қолдаймын}} --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 17:24, 2025 ж. мамырдың 19 (+05) #{{Қарсымын}} --[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] ([[Қатысушы талқылауы:Джамбульский|талқылау]]) 23:06, 2025 ж. мамырдың 20 (+05) #{{Қолдаймын}}, бұрынғы іс-шаралардан тәжірибесі бар қатысушы, қауымдастығымызды халықаралық деңгейде көрсете алатындай ағылшын тілін жақсы меңгерген [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 00:27, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) #{{Қолдаймын}} -- Іске сәт! [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 23:29, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) #{{Қолдаймын}} -- --[[Қатысушы:Alphy Haydar|Alphy Haydar]] ([[Қатысушы талқылауы:Alphy Haydar|талқылау]]) 18:04, 2025 ж. мамырдың 25 (+05) #{{Қарсымын}} --[[Қатысушы:Шешен Исмаил|Шешен Исмаил]] ([[Қатысушы талқылауы:Шешен Исмаил|талқылау]]) 15:31, 2025 ж. мамырдың 28 (+05) :{{@|Шешен Исмаил}} даусыңызға рақмет! Не үшін қарсы екеніңізді жазып өтсеңіз? -- [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 10:00, 2025 ж. мамырдың 29 (+05) # {{Қолдаймын}}--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылау]]) 19:21, 2025 ж. мамырдың 31 (+05) === Muzaffar === Ассалаумағалайкум Қазақша Уикипедия қауымдастығы. Мен 2025 жыл қыркүйекте өтетін [[:meta:CEE Meeting 2025|CEE Meeting 2025]] конференциясына баруға кандидат ретінде өзімді ұсынамын. Осы кезге дейін халықаралық конференциялар мен марафондардан көп тәжірибе жинадым. Әр айда белсенді 10 қатысушылар тізіміндемін. Халықаралық конференцияда қатысу келесі уикипедиядағы белсенділігімге оң нәтиже береді деген үміттемін. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 13:00, 2025 ж. Мамырдың 12 (+05) #{{Қолдаймын}}. Менің ойымша Мұзаффар Уикипедия концепциясын жақсы түсінеді. Сонымен қатар, қазақ тіліндегі Уики қауымдастығының ішінде өзін өте белсенді көрсете білді --Алмас Мұстафа 12:40, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қолдаймын}} – [[Қатысушы:Салиха]]--Салиха 17:51, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қолдаймын}} [[Қатысушы:Yessentaikyzy|Yessentaikyzy]] ([[Қатысушы талқылауы:Yessentaikyzy|талқылау]]) 18:27, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қолдаймын}} [[Қатысушы:Alpasli|Alpasli]] ([[Қатысушы талқылауы:Alpasli|талқылау]]) 20:11, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қарсымын}} --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:18, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) #{{Қолдаймын}} – Мен википедияға үлес қосқандардың барлығын бағалаймын. Мұзаффар өзбекше және қазақша Уикипедияларға да үлкен үлес қосуда. — [[Қатысушы:Mirzoulugʻbek|Mirzoulugʻbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Mirzoulugʻbek|талқылау]]) 20:45, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) #{{Қолдаймын}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:00, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) #{{Қолдаймын}} — [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылау]]) 06:15, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) #{{Қарсымын}}, былтырғы себеппен. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 09:48, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) ##[[Уикипедия:Форум/Жаңалықтар#CEE_Meeting_2024|Былтырғы себепте]] мені атап өтпеген сияқты сіз? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 10:07, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) #{{Қолдаймын}} [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 18:27, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) #{{Қолдаймын}} — [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 11:02, 2025 ж. мамырдың 17 (+05) #{{Қарсымын}} --[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] ([[Қатысушы талқылауы:Джамбульский|талқылау]]) 23:11, 2025 ж. мамырдың 20 (+05) #{{Қолдаймын}} -- [[Қатысушы:Mahmud Abduvaliyev|Mahmud Abduvaliyev]] ([[Қатысушы талқылауы:Mahmud Abduvaliyev|талқылау]]) 23:13, 2025 ж. мамырдың 20 (+05) #{{Қолдаймын}} -- Сәттілік! [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 23:30, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) #{{Қарсымын}} --[[Қатысушы:Шешен Исмаил|Шешен Исмаил]] ([[Қатысушы талқылауы:Шешен Исмаил|талқылау]]) 15:31, 2025 ж. мамырдың 28 (+05) # {{Қолдаймын}}--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылау]]) 19:21, 2025 ж. мамырдың 31 (+05) === Batyrbek === Қайырлы күн, әріптестер! Биыл Грекияның Салоники қаласында болатын [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_CEE_Meeting_2025/Registration CEE Meeting 2025] конференциясына біздің қауымдастық атынан 2 делегат қатыса алады. Конференция тек ағылшын тілінде өтеді. Онда қатысушылар арасынан қауымдастыққа қатысты шешім шығаруға қатысатын адамдар болғаны жақсы деген ұсыныс бар. '''Соған байланысты өз үміткерлігімді ұсынамын'''. Көбіңіз білетіндей, Қазақ Уикипедиясында админ әрі бітікші қызметін атқарамын. Уикипедияға қатысты іс-шаралар ұйымдастыруда да тәжірибем бар. Жақында өткен [https://meta.wikimedia.org/wiki/Central_Asian_WikiCon_2025/Team/kk Орталық Азия WikiCon конференциясының ұйымдастырушылары қатарында болғам]. Бұған дейін 2017, 2018, 2022 жылдардағы CEE конференцияларына қатысқам. Биылғы жиында басқа уики-қауымдастықтарға өз қауымдастығымыз туралы айтып, жаңа идеялар әкелетін жоспарым бар. Қауымдастық атынан баратын болғандықтан, бастапқыда сіздердің дауысыңыз керек. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 15:54, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қолдаймын}} – ұсынысыңыз орынды. [[Қатысушы:Салиха]]--Салиха 17:42, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қолдаймын}}. [[Қатысушы:Murat Karibay|Murat Karibay]] ([[Қатысушы талқылауы:Murat Karibay|талқылау]]) 19:13, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қолдаймын}} --[[Қатысушы:Amangeldi Mukhamejan|Amangeldi Mukhamejan]] ([[Қатысушы талқылауы:Amangeldi Mukhamejan|талқылау]]) 21:04, 2025 ж. Мамырдың 14 (+05) #{{Қолдаймын}} Batyrbek қазақ тіліндегі Уикипедияға үлес қосып жүрген көрнекті уикипедияшы. Бұл Википедияшы соңғы жылдары Қырғызстандағы бірнеше студенттермен тәжірибесімен бөліскен кәсіби википедияшылардың бірі. — [[Қатысушы:Mirzoulugʻbek|Mirzoulugʻbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Mirzoulugʻbek|талқылау]]) 20:51, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) #{{Қолдаймын}} – --[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 09:29, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) #{{Қолдаймын}} --[[Қатысушы:Орел Карл|Орел Карл]] ([[Қатысушы талқылауы:Орел Карл|талқылау]]) 17:46, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) #{{Қолдаймын}} -- [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 11:03, 2025 ж. мамырдың 17 (+05) #{{Қолдаймын}} -- [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 14:26, 2025 ж. мамырдың 18 (+05) #{{Қолдаймын}}. Айтып жатқан жоспарларыңызды көрсетсеңіз --Алмас Мұстафа 13:03, 2025 ж. мамырдың 19 (+05) #{{Қолдаймын}} --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 17:24, 2025 ж. мамырдың 19 (+05) #{{Қарсымын}} --[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] ([[Қатысушы талқылауы:Джамбульский|талқылау]]) 23:13, 2025 ж. мамырдың 20 (+05) #{{Қолдаймын}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:23, 2025 ж. мамырдың 20 (+05) #{{Қолдаймын}}, жақсы өкіліміз бола алатын қатысушы, Уикипедияда да, конференцияларда да тәжірибесі бар [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 00:31, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) #{{Қолдаймын}} -- [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 23:33, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) #{{Қолдаймын}} -- --[[Қатысушы:Alphy Haydar|Alphy Haydar]] ([[Қатысушы талқылауы:Alphy Haydar|талқылау]]) 18:06, 2025 ж. мамырдың 25 (+05) #{{Қолдаймын}} --[[Қатысушы:Шешен Исмаил|Шешен Исмаил]] ([[Қатысушы талқылауы:Шешен Исмаил|талқылау]]) 15:34, 2025 ж. мамырдың 28 (+05) :@Mustafaalmas, шамамен [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=File%3A%D0%91._%D3%98%D0%BB%D1%96%D0%BC%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2_%E2%80%93_%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%88%D0%B0_%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%B0_%D2%9B%D0%B0%D1%83%D1%8B%D0%B осындай], бірақ әлдеқайда жаңартылған презентация жасамақпын, сондай-ақ конференция тақырыбына сай (problem solver) бейімдейтін жоспарым бар. @Джамбульский, пікіріңізге рахмет! Не үшін қарсы екеніңізді білсем деп едім. Мүмкін жақсарту керек бір нәрсе бар шығар. Айтып жіберсеңіз. --[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 17:34, 2025 ж. мамырдың 21 (+05) # {{Қолдаймын}}--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылау]]) 19:21, 2025 ж. мамырдың 31 (+05) === Nurken === Армысыңдар, әріптестерім! Жоғарыдағы үміткерлердей өзімді осы жылғы қыркүйектегі CEE Meeting 2025 конференциясына ұсынамын. Осы мамырдағы [https://meta.wikimedia.org/wiki/Youth_Conference_2025 CEE Жастар конференциясында] қазақтілді қоғамдастықтың өкілі болған да мен едім. Тәжірибесі бар, ағылшын тілін меңгерген, CEE қоғамының мүшелерін танитын қатысушы ретінде өзімді нашар емес үміткер деп көремін. Қазақша Уикипедияда администратор атағым да бар. Халықаралық әріптестікті одан әрі нығайтуға, жобамызға одан әрі үлес қосуға үнемі дайынмын. Болашақ жоспарлар қатарында Қазақша Уикипедияның әлеуметтік желілеріне назар аудару, мүмкін халықаралық edit-a-thon (өңдеу марафондарын) ұйымдастыру бар. [[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurken|талқылау]]) 05:16, 2025 ж. мамырдың 27 (+05) # {{Қолдаймын}} -- [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 20:27, 2025 ж. мамырдың 27 (+05) # {{Қолдаймын}} [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 22:58, 2025 ж. мамырдың 27 (+05) # {{Қолдаймын}}--[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 01:32, 2025 ж. мамырдың 28 (+05) :@[[Қатысушы:Nurken|Nurken]] ұлы мәртебелім, бұл айтқандарыңыз тым қарапайым, ұлы мәртебеліңізге лайық емес. Сіз бұл мінберде өте үлкен миссия, өте үлкен мақсат туралы сыр шертуіңіз керек. :Мәңгі лаулап жану үшін ғаламда, :Үлкен бақыт табу үшін ғаламда, :Үлкен болып қалу үшін ғаламда, :Үлкен арман керек екен адамға :[[Мұхтар Шаханов]] :[[Қатысушы талқылауы:Arystanbek/Мұрағат/1#Үлесіңіз|Мында жазғанымды]] 4-5 жылдан кейін оқып шынымен мынаны мен жаздым ба деп ойланатын кездерім болады. Бір емес бірнеше рет 2 жылға кетіп қайта қайта орала беруімнің мәнісі де осында шығар, білмеймін. Сондықтан әлдеқайда ұлы мақсаттарды армандап қияли болып жазсаңыз менде сізге өз дауысымды беремін. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 06:13, 2025 ж. мамырдың 28 (+05) #{{Қолдаймын}} --[[Қатысушы:Шешен Исмаил|Шешен Исмаил]] ([[Қатысушы талқылауы:Шешен Исмаил|талқылау]]) 15:34, 2025 ж. мамырдың 28 (+05) # {{Қолдаймын}}--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылау]]) 19:21, 2025 ж. мамырдың 31 (+05) ===Қорытынды=== Дауыс беру нәтижесінде: [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] және [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] көп дауыс жинап, конференцияға қатысуға лайықты деп табылды. Сәттілік тілейміз! --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 21:05, 2025 ж. маусымның 10 (+05) : {{@|Нұрлан Рахымжанов}}, бауырым, Nurtenge деген қатысушы керекті 75% дауыс жинай алмады ғой. 29% қарсы болды емеес пе... --[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] ([[Қатысушы талқылауы:Джамбульский|талқылау]]) 03:00, 2025 ж. маусымның 11 (+05) ::@[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] байқауымша бірнеше адам бірігіп ұйымдасқан түрде қарсы шығып отырған сияқтысыздар, немесе бір адам бірнеше тіркелгі жасап бір адам бірнеше рет дауыс беріп отырған сияқты. Ал мына қатысушы есіміңіз бірден бұғаттауға лайық деп санаймын. Біз мында қазақша орта қалыптастырамыз, мәңгүрттікке қарсы күресеміз, қазақ тілінің қолданыс аясын кеңейтеміз деп үлес қосып жүрміз ал сен сияқтылар кері кетіп прогеске қарсы шығып регреске кетіп барасыңдар. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 07:07, 2025 ж. маусымның 12 (+05) :::Ал менің байқауымша сен өте тәрбиесіз баласың! Біріншіден, жасы үлкен адамдарға ізет білдіріп жазғаның жөн. Екіншіден, менің жазғаным саған емес, басқа адамға арналған еді. Үшіншіден, менің осы сайттағы есіміме қатысты не шатағың бар? Мен сенің есімің туралы ештеңе айтып отырған жоқпын ғой. Мысалы, ол неге түрлі-түсті болып жазылған, бұл гомосексуализм бе? Неге латын әліпбиін пайдаландың, тыңшысың ба? Көрдің ба, ондай қарапайым дүниелерге қадала берме. Төртіншіден, өзің сияқты өз дауысымды еркін беріп отырмын, жоқ жерден қастандық іздей берме. Бесіншіден, менің зиянды деп санайтын өңдемелерімді атап шық, әйтпесе құр нақақа жала жапқаннан не пайда??? --[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] ([[Қатысушы талқылауы:Джамбульский|талқылау]]) 13:52, 2025 ж. маусымның 12 (+05) ::::Несіне кектеніп, мазаң кетіп отыр? Жасың қай жерде жазылған еді? Оны қайдан білейік? Тап үлкен болсаң, жасыңа сай болсайшы! Өз қазағыңды көре алмай, әр жерде қарсылық білдіріп жүргенің аз ба? Не өзің үміткер болмайсың, не үміткерді қолдамайсың да! Уикипедияда бір де бір дұрыс белсенділігіңді көрмедім, тек талқылауға кіріп жұртқа әңгіме айтасың да жүресің. Сөзің мен ісіңді дұрыстамағанша саған ешқандай сыйластық жоқ! Ескертемін, бұлай жалғаса берсе аяусыз бұғаттаймын. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 14:19, 2025 ж. маусымның 12 (+05) ::::: Енді қарасаш, Nurtenge деген бала [[Эрнест Төреханов|қазақтың дана жазушысын]] көре алмай, оны ешкіммен ақылдаспай жоюға ұсынды. Бұл нақұрыстың қылығы емес пе? Оған неге ешкім ештеңе демеді? Былтыр осы сияқты тағы біреше мәселе туындап еді, бірақ ол дұрыс жауап беруден қашқақтай бастады. Санасы аздау бір қатысушы екен. --[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] ([[Қатысушы талқылауы:Джамбульский|талқылау]]) 14:50, 2025 ж. маусымның 12 (+05) ::::::Сенің сол мақалаға қолыңның ұшы да тимеген ғой. Сақтап қалуға да тырыспағансың. Ол мақала әлі жойылмаған, тек жоюға ұсынылған. Сенің сол мақаланы реттеп, толықтырып, жаңартуға қарайтын уақытың болды ғой. ::::::Былай келісейік: мен мақаладан «жедел жойылсын» үлгісін және бұғаттауыңды алып тастаймын, бірақ сен ойыңды өзгерт — 10 күн ішінде сол мақаланы толықтыр, қосатын дерегіңді қос және қарсылық білдіруді тоқтат. Егер нәтиже болмаса, мақаланы да жоямын, сені де қайтадан бұғаттаймын. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 15:13, 2025 ж. маусымның 12 (+05) ::::::: Бауырым, сен өйтіп сөйлеме... Ондай талаптарыңды бас-аяғы бар мақаланы жоюға ұсынған адамға айт. Мынау кім, досың ба? Ертең ол Есенберлинді және Әуезовты жоюға ұсынса, тағы да лям-мим демей тыныш отырасың ба? --[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] ([[Қатысушы талқылауы:Джамбульский|талқылау]]) 15:25, 2025 ж. маусымның 12 (+05) ::::::::Мен саған тиімді жағын айтамын. ::::::::Жедел жоюға ұсынылған себептері міне: Энциклопедиялық маңызы жоқ, қысқа мақала, жетім мақала, мақала сапасы төмен. ::::::::Саған жақсы мақала болып көрінгенімен, бұл уикипедияның ережелеріне қайшы. Мақалада тек Еңбек жолы мен Шығармалары бар. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 15:35, 2025 ж. маусымның 12 (+05) ::::::::: Уикипедия не көп, ереже көп қой. Нақты қай ережеге қайшы? Сосын энциклопедиялық маңызы жоқ дегенді қалай түсінуге болады? Мысалы мен оны көріп тұрмын. Мақала көлемі туралы айтсаң да жақсы болады. Сапа жағынан нақты қай жері ұнамай тұр? Ашып айтсаш... --[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] ([[Қатысушы талқылауы:Джамбульский|талқылау]]) 16:16, 2025 ж. маусымның 12 (+05) ::::::::::@[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] [[Уикипедия:Маңыздылық]] осы бетті оқып шығыңыз, сосын қатысушы есіміңізді өзгертуге сұраныс жіберіңіз, түрлі түсті тек гомосексуализмнің симболы емес әр жерде тіпті табиғаттың өзінде бар, мысалы [[кемпірқосақ]]. Ал латынға келсек әлемнің көп бөлігі латынды қолданады, көп ел бір жазу түрін қолданса олардың арасындай қарым-қатынас жеңілдеп байланыс арады, кейбір елдер қырсығып латынға көшпей жатыр, мысалы біз, мына жазу орыстың жазуы, кейбір елдер өздерінің төл жазуын мәдени байлық ретінде бағалап керісінше сол өз жазуларын сақтап қалғысы келеді. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 17:23, 2025 ж. маусымның 12 (+05) ::::::::::: Ережені оқыдым делік. Бірақ мақала соның нақты қай тұсына қайшы? Және бір өтініш - кемпірқосақ туралы айта бермеш. --[[Қатысушы:Джамбульский|Джамбульский]] ([[Қатысушы талқылауы:Джамбульский|талқылау]]) 20:09, 2025 ж. маусымның 12 (+05) == ''The Signpost'': 14 May 2025 == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr" style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">[[File:WikipediaSignpostIcon.svg|40px|right]] ''News, reports and features from the English Wikipedia's newspaper''</div> <div style="column-count:2;"> * News and notes: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-14/News and notes|WMF to kick off new-CEO quest as Iskandar preps to move on — Supreme Court nixes gag of Wiki page for other India court row on ANI — code-heads give fix-up date for Charts in lieu of long-dead Graph gizmo]] * In the media: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-14/In the media|Wikimedia Foundation sues over UK government decision that might require identity verification of editors worldwide]] * Disinformation report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-14/Disinformation report|What does Jay-Z know about Wikipedia?]] * In focus: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-14/In focus|On the hunt for sources: Swedish AfD discussions]] * Technology report: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-14/Technology report|WMF introduces unique but privacy-preserving browser cookie]] * Debriefing: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-14/Debriefing|Goldsztajn's RfA debriefing]] * Obituary: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-14/Obituary|Max Lum (User:ICOHBuzz)]] * Community view: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-14/Community view|A Deep Dive Into Wikimedia (part 2)]] * Comix: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-14/Comix|Collection]] * From the archives: [[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost/2025-05-14/From the archives|Humor from the Archives]] </div> <div style="margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;">'''[[w:en:Wikipedia:Wikipedia Signpost|Read this Signpost in full]]''' · [[w:en:Wikipedia:Signpost/Single|Single-page]] · [[m:Global message delivery/Targets/Signpost|Unsubscribe]] · [[m:Global message delivery|Global message delivery]] 03:01, 2025 ж. Мамырдың 15 (+05) <!-- Sent via script ([[w:en:User:JPxG/SPS]]) --></div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Signpost&oldid=28671646 тізімін пайдаланып User:JPxG@metawiki деген хабарлама жіберген --> == <span lang="en" dir="ltr">Call for Candidates for the Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C)</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> The results of voting on the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines and Universal Code of Conduct Coordinating Committee (U4C) Charter is [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Annual review/2025#Results|available on Meta-wiki]]. You may now [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025/Candidates|submit your candidacy to serve on the U4C]] through 29 May 2025 at 12:00 UTC. Information about [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025|eligibility, process, and the timeline are on Meta-wiki]]. Voting on candidates will open on 1 June 2025 and run for two weeks, closing on 15 June 2025 at 12:00 UTC. If you have any questions, you can ask on [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Coordinating Committee/Election/2025|the discussion page for the election]]. -- in cooperation with the U4C, </div><section end="announcement-content" /> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[m:User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User_talk:Keegan (WMF)|талқылау]])</bdi> 03:07, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 тізімін пайдаланып User:Keegan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == RfC ongoing regarding Abstract Wikipedia (and your project) == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> ''(Apologies for posting in English, if this is not your first language)'' Hello all! We opened a discussion on Meta about a very delicate issue for the development of [[:m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia|Abstract Wikipedia]]: where to store the abstract content that will be developed through functions from Wikifunctions and data from Wikidata. Since some of the hypothesis involve your project, we wanted to hear your thoughts too. We want to make the decision process clear: we do not yet know which option we want to use, which is why we are consulting here. We will take the arguments from the Wikimedia communities into account, and we want to consult with the different communities and hear arguments that will help us with the decision. The decision will be made and communicated after the consultation period by the Foundation. You can read the various hypothesis and have your say at [[:m:Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content|Abstract Wikipedia/Location of Abstract Content]]. Thank you in advance! -- [[User:Sannita (WMF)|Sannita (WMF)]] ([[User talk:Sannita (WMF)|<span class="signature-talk">{{int:Talkpagelinktext}}</span>]]) 20:26, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Sannita_(WMF)/Mass_sending_test&oldid=28768453 тізімін пайдаланып User:Sannita (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == <span lang="en" dir="ltr">Wikimedia Foundation Board of Trustees 2025 Selection & Call for Questions</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="announcement-content" /> :''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Selection announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2025/Announcement/Selection announcement}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]'' Dear all, This year, the term of 2 (two) Community- and Affiliate-selected Trustees on the Wikimedia Foundation Board of Trustees will come to an end [1]. The Board invites the whole movement to participate in this year’s selection process and vote to fill those seats. The Elections Committee will oversee this process with support from Foundation staff [2]. The Governance Committee, composed of trustees who are not candidates in the 2025 community-and-affiliate-selected trustee selection process (Raju Narisetti, Shani Evenstein Sigalov, Lorenzo Losa, Kathy Collins, Victoria Doronina and Esra’a Al Shafei) [3], is tasked with providing Board oversight for the 2025 trustee selection process and for keeping the Board informed. More details on the roles of the Elections Committee, Board, and staff are here [4]. Here are the key planned dates: * May 22 – June 5: Announcement (this communication) and call for questions period [6] * June 17 – July 1, 2025: Call for candidates * July 2025: If needed, affiliates vote to shortlist candidates if more than 10 apply [5] * August 2025: Campaign period * August – September 2025: Two-week community voting period * October – November 2025: Background check of selected candidates * Board’s Meeting in December 2025: New trustees seated Learn more about the 2025 selection process - including the detailed timeline, the candidacy process, the campaign rules, and the voter eligibility criteria - on this Meta-wiki page [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025|[link]]]. '''Call for Questions''' In each selection process, the community has the opportunity to submit questions for the Board of Trustees candidates to answer. The Election Committee selects questions from the list developed by the community for the candidates to answer. Candidates must answer all the required questions in the application in order to be eligible; otherwise their application will be disqualified. This year, the Election Committee will select 5 questions for the candidates to answer. The selected questions may be a combination of what’s been submitted from the community, if they’re alike or related. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Questions_for_candidates|[link]]] '''Election Volunteers''' Another way to be involved with the 2025 selection process is to be an Election Volunteer. Election Volunteers are a bridge between the Elections Committee and their respective community. They help ensure their community is represented and mobilize them to vote. Learn more about the program and how to join on this Meta-wiki page [[m:Wikimedia_Foundation_elections/2025/Election_volunteers|[link].]] Thank you! [1] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Results [2] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Committee:Elections_Committee_Charter [3] https://foundation.wikimedia.org/wiki/Resolution:Committee_Membership,_December_2024 [4] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections_committee/Roles [5] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2025/FAQ [6] https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedia_Foundation_elections/2025/Questions_for_candidates Best regards, Victoria Doronina Board Liaison to the Elections Committee Governance Committee<section end="announcement-content" /> </div> [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 08:07, 2025 ж. мамырдың 28 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&oldid=28618011 тізімін пайдаланып User:RamzyM (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == <span lang="en" dir="ltr"> Upcoming Deployment of the CampaignEvents Extension</span> == <div lang="en" dir="ltr"> <section begin="message"/> Hello everyone, ''(Apologies for posting in English if English is not your first language. Please help translate to your language.)'' The Campaigns Product Team is planning a global deployment of the '''[[:mw:Help:Extension:CampaignEvents|CampaignEvents extension]]''' to all Wikipedias, including this wiki, during the '''week of June 23rd'''. This extension is designed to help organizers plan and manage events, WikiProjects, and other on-wiki collaborations - and to make these efforts more discoverable. The three main features of this extension are: * '''[[:m:Event_Center/Registration|Event Registration]]''': A simple way to sign up for events on the wiki. * '''[[:m:CampaignEvents/Collaboration_list|Collaboration List]]''': A global list of events and a local list of WikiProjects, accessible at '''[[:m:Special:AllEvents|Special:AllEvents]]'''. * '''[[:m:Campaigns/Foundation_Product_Team/Invitation_list|Invitation Lists]]''': A tool to help organizers find editors who might want to join, based on their past contributions. '''Note''': The extension comes with a new user right called '''"Event Organizer"''', which will be managed by administrators on this wiki. Organizer tools like Event Registration and Invitation Lists will only work if someone is granted this right. The Collaboration List is available to everyone immediately after deployment. The extension is already live on several wikis, including '''Meta, Wikidata, English Wikipedia''', and more ( [[m:CampaignEvents/Deployment_status#Current_Deployment_Status_for_CampaignEvents_extension| See the full deployment list]]) If you have any questions, concerns, or feedback, please feel free to share them on the [[m:Talk:CampaignEvents| extension talkpage]]. We’d love to hear from you before the rollout. Thank you! <section end="message"/> </div> <bdi lang="en" dir="ltr">[[User:Udehb-WMF|Udehb-WMF]] ([[User talk:Udehb-WMF|талқылау]]) 21:47, 2025 ж. мамырдың 29 (+05)</bdi> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Udehb-WMF/sandbox/deployment_audience&oldid=28803829 тізімін пайдаланып User:Udehb-WMF@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Стратегия 2030 == Армысыздар! Бұл тақырыпта мақала бар ма? Қайдан көруге болады? [[Қатысушы:І Хәріполла|І Хәріполла]] ([[Қатысушы талқылауы:І Хәріполла|талқылау]]) 02:13, 2025 ж. маусымның 10 (+05) :Армысыз! [https://meta.wikimedia.org/wiki/Movement_Strategy Мына жерден] көрсеңіз болады. Қазақшасы бар сияқты еді, бірақ бұл жерде жоқ екен. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 20:54, 2025 ж. маусымның 10 (+05) pk8hpn8w1b7wuf89zoomr9sv17g7x42 Ақпарат 0 11307 3479590 3454753 2025-06-13T07:17:40Z Мне лень создать себе имя 117112 /* Этимологиясы */ 3479590 wikitext text/x-wiki [[Image:WikipediaBinary.svg|thumbnail|right|190px|"Wikipedia" сөзінің [[Бинарлық санау жүйесі|бинарлық]] түрдегі [[ASCII]] коды]] '''Ақпарат''' ({{lang-la|informatio}} — түсіндіру, мазмұндау) ұғымы күнделікті өмірден бастап [[техника]]лық салада пайдаланылатын көп мағыналы ұғым. Жалпы алғанда бұл ұғым шектеу, байланыс, бақылау, форма, инструкция, білiм, мағына, құрылым, бейнелеу, сезіну тағы басқа ұғымдармен тығыз байланысты. Көп адам бұл жайлы Білім дәуірі немесе білім қоғамы тудырған ''Ақпарат дәуірі'' туралы айта бастады; ақпараттық қоғам, [[ақпараттық технологиялар]], тіпті [[информатика]], ақпарат ғылымы және [[компьютер]] ғылымы назарға көп түсуде, ал “ақпарат” сөзі білдіре бастаған мағыналары ұқыпсыз пайдаланылуда.<ref>Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7</ref> == Этимологиясы == Арабша: خَبَر (ḵabar) "хабар" ''>'' أَخْبَار (ʔaḵbār) "хабарлар" > парсыша: اخبار (axbâr) > اخبارات (axbârât) > қазақша: ақпарат. Когнаттар: ақпар, хабар, хабарат. == Ақпараттың тарихы, анықтамалары == Ақпарат - адамның өзіне қарағанда әлдеқайда көне құбылыс. Табиғат әлдеқашан өсімдіктер мен тірі организмдерде жұмбақталған (кодталған) ақпаратты өзінің даму барысында беріп отырған. Ал, жануарлар мен құстардың тілі ақпаратқа бай. Адамдар өздерінің алғашқы қадамдарынан бастап-ақ ақпарат беру мен сақтаудың жаңа құралдарын іздеуде және табуда. Бұған жартастағы суреттер де, "Жазбалар ғибадатханасындағы" Майя өркениетінің иероглифті тақталары да, ежелгі египеттіктердің абак тастары мен жасырын хабарларды жіберуге арналған дискілері де дәлел бола алады. "Ақпарат" термині латынның түсіндіру, баяндау, мәлімет деген ұғымдарды білдіретін "informatio" сөзінен шыққан. Бұл терминнің кең тарағанына қарамастан, ақпарат түсінігі ғылымдағы ең көп пікірталас тудырған түсініктердің бірі болып табылады. Қазіргі кезде ақпарат түсінігінің дәл анықтамасы жоқ, көптеген жағдайларда ол интуициялық болып келеді және оған адам әрекетінің әр түрлі салаларында әр түрлі мағына беріледі. Ақпараттың анықтамаларының көп болуы - бұл түсініктің мағынасын түсіндірудің күрделілігімен, ерекшелігімен және көп түрлілігімен байланысты. Қазіргі кезде ақпарат түсінігін айқындаудың кең таралған үш теориялық жолы бар. Олардың әрқайсысы оның мағынасын өзінше түсіндіреді. ''Бірінші теория ''(К. Шенон) сандық-ақпараттық тұрғыдан тұрғыдан қарастырады да, ақпаратты оқиғаның анықталмағандығының (энтропияның) өлшемі ретінде айқындайды. Ақпарат көлемі, қандай жағдайда болмасын, оны алу ықтималдылығына тәуелді: хабар неғұрлым ықтимал болып табылса, оның ақпараты соғұрлым аз болады. Бұл теория ақпараттың мағыналық жағын ескермесе де, хабарды оңтайлы кодтау мен ақпаратты өлшеуге негіз болды да, байланыс техникасы мен есептеуіш техникасында өте пайдалы болып шықты. Бұдан басқа, ол ақпараттың жаңалығы, хабардың жеделдігі сияқты маңызды қасиеттерін көрсету үші өте қолайлы Ақпаратты осы тұрғыдан түсінгенде - бұл анықталмағандықтың алынуы немесе мүмкін баламалар жинағынан таңдап алу нәтижесі. <ref>Ермеков Н.Т., Стифутина Н.Ф. Информатика. Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. Алматы: "Мектеп" баспасы, 2004. - 224 б.ISBN 9965-33-206-1</ref> ==Ақпарат хат ретінде== Ақпарат – қарастырылатын жүйе қалпы. Хабар – заттанған ақпарат. Ақпарат жіберушіден қабылдаушыға бағытталған хабардың сапасы болып табылады. Ақпарат әрқашан бірнәрсе (параметр өлшемі, оқиғаның болғаны, т.б.) туралы. Осылай қарастырылған ақпарат мағынасы ұқыпты болуы шарт емес. Ол ақиқат немесе жалған, тіпті сүюдің дауысы болуы мүмкін. Тіпті үзілісті шудың байланыс арнасын толтыруы, түсініспеушілік әкелу мүмкіндігі осы мағынасы бойынша ақпарат болып есептеледі. Дегенмен, жалпы айтсақ, ақпарат мөлшері көбейген сайын хабар дәлірек болады. Бұл модель белгілі жіберуші және кем дегенде бір қабылдаушы бар деп есептейді. Осы модельдың көптеген толықтырмаларында жіберуші мен кем дегенде бір қабылдаушының ортақ тілі барын жорамалдайды. Ақпараттың өзгеше маңызды анықтамасы оны қабылдаушы түсінетіндей жіберушіден шыққан хабар деп анықтайды. Бірақ, белгілi жіберуші болуын талап ететін “ақпарат - хат” моделі ақпараттың қоршаған ортадан, байқау, өлшеу, т.б. арқылы, алынатын нәрсе болуы мүмкіндігіне мән бермейді. Ақпарат ұғым ретінде контекстіне байланысты көптеген мағына білдіреді, дегенмен ол әдетте мағына, білім, тапсырма, байланыс, бейнелеу, сезіну дегендермен тығыз байланысты. Қысқа қайырғанда, қабылданған және түсінікті хабар. Дерек хақында айтылса, ақпарат деп әлдебір түйін жасауға болатындай ақиқаттар жиынтығын қарастыруға болады. Оқу, [[тәжірибе]] немесе тапсырмалар арқылы ақпарат алынатындықтан, оның т.б. түсініктемелері болуы мүмкін. Қалай болғанда да ақпарат деректерді өңдеу, реттеу және оларды қабылдаушыға жаңа білім болатындай ұйымдастыру [[нәтижес]]і болып табылады. Байланыс теориясы нәтиженің (шығыстың) анықсыздығының сандық өлшемі болып табылады. Мысалға, “мыңдаған биттерден тұратын ақпарат” деп айта аламыз. [[Байланыс теориясы]]нда жиі [[Шеннон, Клод Элвуд|Клод Шеннонның]] есімімен байланысты ''ақпарат энтропиясы'' деген ұғым пайдаланылады (төменде қара). Ақпараттың келесі бір түрі [[Фишер]] (R.A. Fisher) енгізген ұғым – ''Фишер ақпараты''. Бұл статистиканы бағалау теориясында және жалпы ғылымдарда пайдаланылады. Байқалмайтын параметр (unobserved) жайлы хабардың алып жүретін ақпарат мөлшері Фишер ақпараты болып табылады. Оны жүйені сипаттайтын ықтималдық функциясы ілімінен есептеп шығуға болады. Мысалы, қалыпты (normal) ықтималдық функциясы бойынша Фишер ақпараты заң variance керісі болып табылады. Ықтималдық заңы туралы ілімсіз Фишер ақпараты қалыпты (normal) ықтималдықпен тарайтын деректің екінші моментіне керісінен есептеуге болады. Тіпті ақпарат пен деректер бір-бірімен алмастырылып жиі қолданылатынына қарамастан, олар екі түрлі ұғымды береді. ''Деректер'' байланысы жоқ ақпараттар жинағы болып табылады және сәйкесінше өңделмейінше, пайдасыз болып табылады. Өңделу барысында өзара жетерліктей байланыс табылса және олардың маңызы бар болса ғана ол ақпарат санатына ауысады. Сондықтан жәй деректер түрлі мақсаттарға пайдаланылуы мүмкін. Яғни деректер әлдебір ақпарат қамтылмайынша, жарамсыз болады. ==Ақпарат энтропиясын өлшеу== Ақпаратқа хабар ретінде қарау [[1948]] жылғы [[Шеннон, Клод Элвуд|Клод Шеннонның]] әйгілі "Байланыстың Математикалық Теориясы" атты мақаласынан кейін қалыптасты. Мақала Байланыс теориясының негізін қалады және ақпарат ұғымына техникалық мағына беріп қана қоймай оған мөлшерін анықтады. Егер құрылғы бірдей ықтималдықпен N хабардың бірін жіберсе, онда “жиыннан хабар таңдалған кездегі ақпарат мөлшері” екі негіздегі логарифм N-ге тең (Бұл мөлшер өздік-ақпарат деп аталады). Сол мақалада Шеннон былай жалғастырады: Логарифм негізін таңдау ақпаратты өлшеу өлшем бірлігіне сәйкес келеді. Егер негізі 2 болса нәтижесінде ақпарат бірлiктері бинарлық сандар, немесе қысқаша Тюки (J. W. Tukey) енгізген [[бит]]тер болар еді. Екі бірқалыпты дәрежесі бар құрылым, мысалы – реле, бір бит ақпарат сақтай алады. Осындай N құрылым N бит сақтай алады…[1] Алгоритмдік байланыс теориясы ақпаратты өлшеудің қосымша жолын береді. Қысқаша қайырғанда, бұл тәсіл ақпарат мазмұнын белгілер тізімінің болжамдығына негіздеп өлшейді, немесе басқаша айтқанда бағдарлама арқылы тізімді есептеу қаншалықты оңай: тізімнің ақпарат мазмұны ең қысқа осы тізімді есептейтін бағдарламаның биттер саны болып табылады. Төмендегі тізімнің алгоритмдік өлшемі өте аз болар еді, өйткені ол - оңай болжауға болатын құрылым, және құрылым ретінде жалғасқанымен өлшемі өзгермейді. Шеннон ақпараты тізімнің әр белгісі үшін, олар статистикалық кездейсоқ болғандықтан, дәл осындай ақпарат өлшемін берер еді, ал әр жаңа белгі өлшемін үлкейтер еді. 123456789101112131415161718192021 Адамдық көзқараспен қарағанда дәстүрлі ақпарат теориясы мен алгоритмдік ақпарат теорияларының шектеулері бар. Мысалға, хабар мазмұны дегенде Шеннон “Жиі хабарлардың мәні бар… бұл байланыстың семантикалық жағы инженерлік мәселелерге маңызды емес. Маңызды жағы – нақтылы хабардың ықтимал хабарлар жиынының таңдалып алынған бірі болғандығында” (екпін түпнұсқадан сақталған). [[Ақпарат теориясы]]нда сигналдар процесстердің бөлігі болып табылады, субстанция емес; олар бірнәрсе істейді, олардың арнайы мәні жоқ. Алгоритмдік ақпарат теориясы мен ақпарат теориясын бірге пайдалана отырып ең кездейсоқ сигнал қалай тәржімеленсе де ең ауқымды ақпаратты қамтиды, әрі сығыла да алмайды деген тұжырымға келуге болады. Майкл Редди (Micheal Reddy) "математикалық теория 'сигналдары' 'алмаса алатын құрылымдар' деп байқаған. Сигналда еш хабар жоқ, онда тек мүмкін болатын хабарлар жиынынан бір хабарды таңдау қабілеті бар." Ақпарат теориясында "жүйе әр ықтимал болатын таңдаумен жұмыс істей алатындай жобалану керек, тек таңдалғанмен емес, себебі жобалану кезеңінде ол хабар беймәлім болған ".<ref>Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Ғылымтану. Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын- Павлодар: ҒӨФ «ЭКО», 2006 жыл. - 430 б. ISBN 9965-808-78-3</ref> ==Дереккөздер== <references group="3.Ермеков Н.Т., Стифутина Н.Ф. Информатика.Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. -Алматы: &quot;Мектеп&quot; баспасы, 2004. -224 б. ISBN 9965-33-206-1" /> ==Сыртқы сілтемелер== * [http://plato.stanford.edu/entries/information-semantic/ Semantic Conceptions of Information] Review by [[Luciano Floridi]] for the [[Stanford Encyclopedia of Philosophy]] * [http://pespmc1.vub.ac.be/ASC/NEGENTROPY.html Principia Cybernetica entry on negentropy] * [http://www.optics.arizona.edu/Frieden/Fisher_Information.htm Fisher Information, a New Paradigm for Science: Introduction, Uncertainty principles, Wave equations, Ideas of Escher, Kant, Plato and Wheeler.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100409115503/http://www.optics.arizona.edu/frieden/Fisher_Information.htm |date=2010-04-09 }} This essay is continually revised in the light of ongoing research. * [http://www2.sims.berkeley.edu/research/projects/how-much-info-2003/index.htm How Much Information? 2003] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100407145846/http://www2.sims.berkeley.edu/research/projects/how-much-info-2003/index.htm |date=2010-04-07 }} an attempt to estimate how much new information is created each year (study was produced by faculty and students at the [[UC Berkeley School of Information|School of Information Management and Systems]] at the [[University of California at Berkeley]].) {{wikify}} [[Санат:Әлеуметтану]] [[Санат:Терминология]] [[Санат:Ақпарат]] [[Санат:Әскери іс]] 9f810nj3gv38z9c3vqoe2fg5ubyi534 Мақаш әкім 0 12906 3479491 3390258 2025-06-13T02:06:32Z CommonsDelinker 165 «[[:File:Flag_of_the_Romanov_Monarchy.svg]]» деген «[[:File:Flag_of_Russia_(1858–1896).svg]]» дегенмен алмастырылды. 3479491 wikitext text/x-wiki {{Тұлға|Есімі=Мақаш әкім|Толық есімі=Мұхамбетжан Шолтырұлы Бекмұхамбетов|Сурет=Maqash akim.jpg|Сурет атауы=Ортада – Мақаш әкім|Туған күні=[[1830 жыл]]|Қайтыс болған күні=[[1904 жыл]]|Туған жері=[[Құрманғазы ауданы]], [[Бөкей Ордасы|Бөкей ордасы]]|Қайтыс болған жері=[[Бөкей Ордасы|Бөкей ордасы]]|Ұлты=[[Қазақтар|Қазақ]]|Азаматтығы=[[File:Flag of Russia (1858–1896).svg|22px|border]] [[Ресей империясы]] (Бөкей ордасы)|Әкесі=Шолтыр Бекмұхамбетұлы|Туған кездегі есімі=Мұхамбетжан|Балалары=Әміржан, Жәмилжан, Фазыл, Шафхат|Мансабы=Қоғам қайраткері, ғалым, ағартушы, ақын}} '''Мақаш әкім''' (нақты есімі – ''Мұхамбетжан Шолтырұлы Бекмұхамбетов;'' [[1830 жыл]], [[Құрманғазы ауданы]], [[Бөкей Ордасы|Бөкей ордасы]] – [[1904 жыл]], сонда) — қазақ қоғам қайраткері, ағартушы-ғалым. == Өмірбаяны == [[Байұлы]] тайпасы, [[Шеркеш]] руынан шыққан. Алғаш [[Жәңгір мектебі]]нде сауат ашқан соң, [[1844]]–[[1851]] жылдары [[Орынбор]]дағы Неплюев кадет корпусында оқып, кіші унтер-офицер атағын (зауряд-жүзбасы шені) алып шығады. [[1852]] жылдың басында 4 айдай [[шекара]] комиссиясында қызмет атқарады. Одан соң [[Бөкей ордасы]]н басқаратын Уақытша кеңестің [[Нарын Құмы|Нарын құмындағы]] ордасында [[тілмаш]]. [[1852]]–[[1892]] жылдары [[Каспий теңізі|Каспий]] жағалауы 1-ші және 2-ші аймақтарына әкімдікке тағайындалды. Осы қызметті ұзақ жыл атқарып, ел басқарған. 1875 жылы Меккеге қажылықа 25 қазақ барған. Олар ешбір төлқұжатсыз барған. Осыны Константинопольдегі патша елшісі Орынбор генерал-губернаторына хабарлайды: Одессадан шыққан орыс кемесімен Меккеге Құдайға құлшылық жасауға ешбір төлқұжатсыз 25 адам бара жатыр дейді. Көпшілік жағдайда бұл сапарда – тәжірибесі мол, терең діни білімді адамдар жол көрсетіп отырған. Осы 25 қазақты басқарып барған Кіші жүздің 12 ата байұлы тайпасының Шеркеш руынан, оның ішінде Қойыс, одан Дербіс тармағынан болатын Мақаш (Мұхамбетжан) Бекмұхамбетов (1830–1904). Ол Атырау мен Ақ Жайықтың бойында ХІХ ғасырдың екінші жартысында Бөкей ордасында елу жылдай ел басқарған. Есаул шенінде зейнеткерлікке шыққан. Осы топта оған қоса Кіші жүздің 12 ата байұлы тайпасының жаппас руынан Мырқы қажы (Мырқы қажы Жарасбаев), Мінайдар қажы Жарасбаев, Аппаз қажы Жарасбаев, Нұрпейіс хазірет Байғараұлы, Досжан Қашақұлы (1812 жыл, 1896 жыл) қажы, Кіші жүздің 12 ата байұлы тайпасының Шеркеш руынан, оның ішінде Қойыс, одан Дербіс тармағынан болатын Нұрпейіс қажы Бисембайұлы, Дәрібай қажы, Әлиасқар қажы, Жабақай қажы, Орта жүздің тобықты руынан – Құнанбай қажы Өскенбаев, шаншар руынан – Жүсіпқожа, матай руынан – Саудабай, қаракесек – Есбалақ, Өндірбай қалпе, Атбасардан – Егізек Жылқайдар, Қоспадан – Шешек қажы, Есілден – құлан қыпшақ руынан – Шаптыбай қажы, Батырқожа молда балалары (1–2 адам), Қанатбай сопы, Ұлы жүзден – Қасымбек датқа және қырғыздан – Шәбден батыр және т. б. Осы 25 адам Меккеде қазақтың беделді-бай адамдарының қаражатымен салынған Тәкия жайді (қажылыққа барғандар түсетін арнаулы үй-жай) ашуға барған. Айшығы әсем ғажап Тәкия жайды ашуға Бағдат ханы сөз бергенде, барғандардың атынан Мақаш (Мұхамбетжан) Бекмұхамбетов сөйлейді және ол осы Тәкия жәйді діни ағартушы Досжан ишан Қашақұлы атымен атауды ұсынады. Арабша сауаты бар, ислам діні туралы терең білімді Досжан қажы осы тәкия тамға ие болып, күтуші болып қалды. Мақаш (Мұхамбетжан) Бекмұхамбетовке сөз бергенде оның шені (князь атағы және есаул шені болған) мен осы Тәкия жәйға қосқан қаражатының қомақтылығы, терең білімі ескерілген болуы керек. Айта кету керек қажылыққа екі Нұрпейіс атты адам барған. Оның бірі жоғарыда көрсетілген Нұрпейіс қажы Бисембайұлы (1849–1936). Ол өзінің бір рудан шыққан ағайыны Мақаш (Мұхамбетжан) Бекмұхамбетовке еріп барған. Одан басқа Нұрпейіс хазірет Байғараұлы – белгілі дінбасы, қоғам қайраткері, діни сауаттылығымен қатар араб, парсы тілдерін меңгерген ғұлама, ғалым. Атақты ғұлама 1817–1880 жылдар аралығында өмір сүрген. Нұрпейіс қажы Байғараұлы Меккеге шамамен 1867–1868 жылдары барған болуы керек. Ол жеті жыл бойы қиыншылықпен Меккеде жүріп қырғыз бен қазақ халықтарын мұсылмандар тізіміне енгізеді. Мұхамед пайғамбар өсиеті арқасында оларға тиеслі жерді алады. Бағдат шәрісі кітапханасындағы құжаттар сақтайтын жерге «қазақ» деген халықты Құнанбай қажыдан бұрын мұсылмандар тізіміне кіргізген. [[1897]] жылы Уақытша Кеңестің кеңесшілігіне ауысады, [[есауыл]] шенімен зейнетке шығады. [[1881]] жылы шілдеде [[Бөкей ордасы|Ішкі орда]] өкілдерімен барған 4 казақтың бірі болып, патшаға жолыққан. Кейін де бірнеше рет өкілдер арасында Петерборға барған. [[1896]] жылы ол жергілікті әкім [[Өтешқали Атаниязов]] екеуі патшаға алтыннан жасалған [[киіз үй]] пішімін сыйға тартып, Ресей өкімшілігінің қазақ халқын шоқындырып, орыстандыру әрекетін тоқтатуды өтінеді.<ref>“Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9</ref> == Қоғамдық қарекеті == Мақаш әкім баспасөзде түрлі тақырыпта мақалалар жариялап тұрды. [[Этнография]]лық мақалалары [[Орыстар|орыс]] зиялылары тарапынан жоғары бағаланып, [[Астархан]] жағрапиялық қоғамына мүшелікке сайланады. [[1810]] жылы [[Астархан]]нан шыққан «Астархан гөбернесіндегі көшпелі қазақтар мен қалмақтар» атты кітапқа ел аузынан жинағын ауыз әдебиеті үлгілері енді. [[Ауыз әдебиеті]]нің нұсқаларын — нақыш-ғақлиялар, мақал-мәтел, т.б. жинап, әдет-ғұрып, жол-жоралғыларына ғылыми-танымдық түсініктемелер жазып, қазақтардың өзіндік мәдени дәстүрі бар, рухани әлемі бай халық екенін танытуға үлкен үлес қосады. Бұндай қолжазба мұралары [[Санкт-Петербург]]дағы Салтыков-Щедрин атындағы көпшілік кітапханада, Ресей ҒА Шығыстану институтының профессор И.Н. Березин қорында сақтаулы тұр. [[Доспамбет]], [[Жиембет жырау]]дың, [[Есет би]]дің нақыл сөздерін ел аузынан жинақтап, [[1908]] жылы «Жақсы үгіт» деген кітап шығарды. Өзі басқарған аймақта халықты сауаттандыру мақсатымен жеке қаражатына мектеп салдырып, бала оқытты. Мақаш әкімнен «Мақаштың Байжұмасы», «Көк жорға», т.б. күйлер қалды.<ref>Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 жыл. ISBN 9965-607-02-8</ref><ref>Мақаш әкім. құраст. Ө. Әлімгереев, А., 2001. М. Әбдеш, Т. Шәріпқалиев</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} [[Санат:Қазақ ғалымдары]] [[Санат:Қазақстан қажылары]] [[Санат:Қазақстан мұғалімдері]] [[Санат:1830 жылы туғандар]] [[Санат:1904 жылы қайтыс болғандар]] [[Санат:Қазақстан географтары]] {{Bio-stub}} kxgbgakl26v2wf9tthmlgbo9ualwtbt Ұрыс хан 0 20897 3479520 3464075 2025-06-13T05:28:36Z Sagzhan 29953 /* Шығу тегі */ 3479520 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Ұрыс хан | Шынайы есімі = اوروس خان | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 24-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1372 жыл|1372]] | Басқаруын аяқтады = [[1375 жыл|1375]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары = [[Шеркес хан]] | Титулы_2 = [[Алтын Орда]]ның 27-ші ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Ізашары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Титулы_3 = [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]]ның 9-шы ханы | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = [[1361 жыл|1361]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[1376 жыл|1376]] | Ізашары_3 = [[Шымтай хан]] | Ізбасары_3 = [[Тоқтақия хан]] | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = белгісіз | Туған жері = [[Қыпшақ даласы|Қазақ сахарасы]] | Қайтыс болған күні = 1376 | Қайтыс болған жері = [[Қазақстан]] | Жерленді = | Династия = [[Тоқа Темір әулеті]] немесе [[Орда Ежен әулеті]] | Балалары = [[Құтлұғ Бұға]]<br>[[Тоқтақия хан]]<br />[[Темірмәлік хан]]<br />[[Құйыршық хан]] |Әкесі=Бабақұл Ұғлан}} '''Ұрыс хан''' (اوروس خان;‎ [[1377 жыл]]ы қайтыс болған, '''Мұхаммед Ұрыс, Орыс, Арыс, Ұрұс, Орыс хан''' деп те аталады) - [[1368 жыл]]дан Алтын Орданың Шығыс бөлігінің ханы, 1372-1374 және 1375 ж . [[Алтын Орда]] ханы. Ол шығыс Дешті Қыпшақты өз билігіне біріктіре алды. Кейбір деректерде ол Тоқатеміридтер әулетінен шыққан делінеді, яғни – Жошының ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы, басқаларында Жошының тағы бір ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] ұрпағы деп аталады. Ұрыс ханның немерелері Барақ пен Болат бытыраңқы ұлыстарды біріктіріп, Алтын Орданы қалпына келтіруге тырысты, бірақ жеңіліске ұшырады. Олардың ұлдары Керей мен Жәнібек Алтын Орда тайпаларының бір бөлігін біріктіріп, Қазақ хандығын құрды. Қазақ хандығын көптеген көршілес елдер «Ұрыс Жұрты» деп атаған. Тарихшы Радик Темірғалиевтің пікірінше қазақ аңыздарында айтылатын Алаша хан дәл осы Ұрыс хан болуы әбден мүмкін. Керей мен Жәнібек өздерін жаңа хандық құрушы деп санамаған. Олар өздерін аталары Ұрыс ханның мемлекетін қалпына келтірушілер деп санаған. Жалпы Қазақ хандығы деген атау тек Қасым ханның тұсында қолданыла бастаған. Бұл атауды Мұхаммед Шайбани Ұрыс тұқымдарын кемсіту үшін қолданған. == Шығу тегі == Ұрыс ханның тегіне қатысты бірнеше дерек бар. Олардағы деректер бір-бірінен ерекшеленеді. Кейбір деректерге қарағанда, ол [[Шыңғыс хан]]ның тұңғышы [[Жошы хан|Жошының]] он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы болған. Басқалардың айтуынша, ол Жошының тұңғыш ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] (Орда) ұрпағы. Әр түрлі дереккөздерде Ұрыс ханның арғы аталарының шежірелері әртүрлі. Дереккөздердің бірінші тобына мыналар жатады: *«Муизз әл-ансаб». 829 (1426) жылы Темірид Шахрухтың тапсырмасы бойынша белгісіз автор құрастырған. Онда мынадай шежіре бар: [[Тоқа Темір]] - Ұрұңташ - Ашық - Бақтук - Тимур-Қожа - Бадақ - Ұрыс хан. *« Таварих-и Гузида-йи Нусрат Наме » («Нусрат-наме»). 1504 жылы жазылған. Онда мынадай шежіре бар: Туқа-Тимур - Үз-Тимур - Қожа - Бәдік - Ұрыс хан. *«Шаджара-и түрік». Хиуа хандығының ханы Әбу-л-Ғазидің (1603-1664) еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Тұқай-Тимур - Үз-Тимур - Қожа - Бадақұл - Ұрыс хан. *«Шыңғыс-наме». 1550 жылы жазылған Өтеміс-қажы трактаты. *« Бахр әл-асрар ». Тарихшы Махмұд ибн Уәлидің 1634-1640 жылдары жазылған еңбегі. Дереккөздердің екінші тобына мыналар жатады: «Мунтпаһаб ат-таварих-и Муини», немесе «Анонимді Ескендір». 1413/1414 жылы Муин ад-Дин Натанзи жазған. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Тұмақан – Ноғай – Сасы Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. «Нусах-и жаханара». 1564 - 1565 жылдары жазылған әл-Ғаффари еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Нұқай – Сасы-Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. «Тарих-и Хайдари». 1611-1619 жылдар аралығында Хайдар ибн Али Хусайни Рази жазған . Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Бұқай – Сасы-Бұқа – Идерең – Жижай – Ұрыс хан. «Джами ад-дувал». 17 ғасырдағы Османлы тарихшысы Мунаджим Башидің еңбегі Бірқатар заманауи тарихшылар Урусты Тук-Тимурдың ұрпағы деп есептейді және Муизз әл-ансаб келтірген шежіре деректері дұрыс деп тұжырымдайды, алайда басқа тарихшылар Урысты Шымтайдың ұлы . == Сығанақ ханы == 1361 жылы хан Шымтай қайтыс болғаннан кейін Алтын Орданың Шығыс бөлігінде аралық күрес басталып, одан Шымтайдың ұлы Ұрыс жеңіп шығып, 1368 жылы Сығанақта хан болып отырды. Ол шығыс Дешті Қыпшақты біріктіре алды. Бұл кезеңде ол Маңғышлақ ұлысының билеушісі Түй-Қожаны өлтірді, нәтижесінде соңғысының ұлы Тоқтамыс оның басты қарсыласы болды. Ұрыс хан Сығанақта таққа үміткерлердің пайда болуын болдырмау үшін Тоқатеміридтер руының қалған бөлігінің барлығын дерлік қырып салды. Ақсүйектердің қолдауымен ол өз билігін нығайту бағытын ұстанды. Ол өзін егемен билеуші деп жариялап, өз ақшасын шығара бастады. == Алтын Орда ханы == Бұл кезеңде Алтын Ордада өзара қақтығыстар орын алды. Оларды пайдалануды ұйғарып, Ұрыс Төменгі Еділ бойын өз иелігіне қосуға тырысты. Кейін Алтын Орда тағын алу үшін Мамай мен оның қолбасшыларына қарсы күреске өзі араласты . Ашсүйектерге арқа сүйеген Ұрыс хан 1372 жылы Ақ Ордаға қарсы жорық жасап, Алтын Орданың егемен билеушісі болды. 1370 жылдардың ортасында Қажы-Тарханды (қазіргі Астрахань) алды. 1374 жылы Ұрыс хан шығыста жүргенде Сарай-Беркеде хан атағынан айырылды. Черкес хан болды хан болды . Ұрыс хан Сарай-Беркеге қайтып оралғанда, Мамайдың қолбасы Бұлақ хан сол жерде билеп тұрған еді. 1375 жылы маусымда Ұрыс хан қайтадан Алтын Орда ханы болды. Алайда, Бұлақ хан көп ұзамай Сарай-Беркені қайтарып алып, Ұрыс ханды Сығнаққа айдап әкетті. Тоқтамыс Әмір Темірдің қалың әскерімен әкесінің өшін алу үшін Ақ Ордаға жорыққа шықты. Тоқтамыстың Сауран қаласына жақындағаны туралы хабарды алған Ұрыс хан оған қарсы екінші ұлы Құтлық Бұқа бастаған Алтын Орда әскерін жібереді. 1376 жылы Сауран маңында қанды шайқас болды. Бұл шайқаста Құтлұқ-Бұғаның өзі қаза тапты, бірақ оның жауынгерлері жау әскерін талқандады. Тоқтамыс Самарқанға шегінуге мәжбүр болды. Әмір Темір Тоқтамысқа қосымша әскер тапсырып, оны тағы да Сауранға жорыққа аттандырды. Бұл жолы Ұрыс хан үлкен ұлы Тоқтақияны қаланы қорғауға жібереді. Тоқтамыс шайқаста тағы жеңіліп, майдан даласынан қашады. 1377 жылы Темірлан Ұрыс ханға қарсы шайқасқа шықты, бірақ олардың арасындағы қарулы қақтығыс Ұрыс ханның күтпеген жерден қайтыс болуына байланысты болмады. Шыңғыснаманың жазуынша, оны шайқаста Тоқтамыстың ұлы Жалал ад-Дин өлтірген. == Ұрыс хан мен Алаша хан == Кейбір қазақ тарихшылары, атап айтқанда, Радик Темірғалиев Ұрыс хан мен Алаша ханды бір тұлға деп көрсетеді . Қазақ хандары дәстүр бойынша Ұрыс ханнан шыққанын білдірді. Ұрыс ханның Тоқтақия ұлы Керей ханнан шыққан шөбересі Ұрыс ханның тағы бір ұрпағы Қойрышақ ханның шөбересі және оның немересі Барақ ханның ұлы Жәнібек хан лақап аты Әбу Саидпен бірге Қазақ хандығының негізін қалаушылар болды. <ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> == Ұлдары == *[[Құтлұғ Бұға]] *[[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] *[[Темірмәлік хан|Темір Мәлік]] *[[Құйыршық хан|Құйыршық]] {{start}} {{s-bef|before=[[Шымтай хан]]}} {{s-ttl|title=[[Ақ Орда хандары|Ақ орда хандарының тізімі]]|years=1361–1376}} {{s-aft|after=[[Құйыршық хан]]}} {{s-bef|before=[[Мұхаммед Бұлақ хан]] және [[Арабшах хан]]}} {{s-ttl|title=[[Алтын Орда хандарының тізімі|Алтын Орда хандарының тізімі]]|years=1368–1376}} {{s-aft|after=[[Мұхаммед Бұлақ хан]], және [[Арабшах хан]]}} {{end}} ==Дереккөздер== <references/> == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:Ордаежендіктер]] [[Санат:Ақ Орда хандары]] r3eloohfrntj5igv5jgos44f7s3qxsj 3479521 3479520 2025-06-13T05:31:14Z Sagzhan 29953 /* Шығу тегі */ 3479521 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Ұрыс хан | Шынайы есімі = اوروس خان | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 24-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1372 жыл|1372]] | Басқаруын аяқтады = [[1375 жыл|1375]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары = [[Шеркес хан]] | Титулы_2 = [[Алтын Орда]]ның 27-ші ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Ізашары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Титулы_3 = [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]]ның 9-шы ханы | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = [[1361 жыл|1361]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[1376 жыл|1376]] | Ізашары_3 = [[Шымтай хан]] | Ізбасары_3 = [[Тоқтақия хан]] | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = белгісіз | Туған жері = [[Қыпшақ даласы|Қазақ сахарасы]] | Қайтыс болған күні = 1376 | Қайтыс болған жері = [[Қазақстан]] | Жерленді = | Династия = [[Тоқа Темір әулеті]] немесе [[Орда Ежен әулеті]] | Балалары = [[Құтлұғ Бұға]]<br>[[Тоқтақия хан]]<br />[[Темірмәлік хан]]<br />[[Құйыршық хан]] |Әкесі=Бабақұл Ұғлан}} '''Ұрыс хан''' (اوروس خان;‎ [[1377 жыл]]ы қайтыс болған, '''Мұхаммед Ұрыс, Орыс, Арыс, Ұрұс, Орыс хан''' деп те аталады) - [[1368 жыл]]дан Алтын Орданың Шығыс бөлігінің ханы, 1372-1374 және 1375 ж . [[Алтын Орда]] ханы. Ол шығыс Дешті Қыпшақты өз билігіне біріктіре алды. Кейбір деректерде ол Тоқатеміридтер әулетінен шыққан делінеді, яғни – Жошының ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы, басқаларында Жошының тағы бір ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] ұрпағы деп аталады. Ұрыс ханның немерелері Барақ пен Болат бытыраңқы ұлыстарды біріктіріп, Алтын Орданы қалпына келтіруге тырысты, бірақ жеңіліске ұшырады. Олардың ұлдары Керей мен Жәнібек Алтын Орда тайпаларының бір бөлігін біріктіріп, Қазақ хандығын құрды. Қазақ хандығын көптеген көршілес елдер «Ұрыс Жұрты» деп атаған. Тарихшы Радик Темірғалиевтің пікірінше қазақ аңыздарында айтылатын Алаша хан дәл осы Ұрыс хан болуы әбден мүмкін. Керей мен Жәнібек өздерін жаңа хандық құрушы деп санамаған. Олар өздерін аталары Ұрыс ханның мемлекетін қалпына келтірушілер деп санаған. Жалпы Қазақ хандығы деген атау тек Қасым ханның тұсында қолданыла бастаған. Бұл атауды Мұхаммед Шайбани Ұрыс тұқымдарын кемсіту үшін қолданған. == Шығу тегі == Ұрыс ханның тегіне қатысты бірнеше дерек бар. Олардағы деректер бір-бірінен ерекшеленеді. Кейбір деректерге қарағанда, ол [[Шыңғыс хан]]ның тұңғышы [[Жошы хан|Жошының]] он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы болған. Басқалардың айтуынша, ол Жошының тұңғыш ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] (Орда) ұрпағы. Әр түрлі дереккөздерде Ұрыс ханның арғы аталарының шежірелері әртүрлі. Дереккөздердің бірінші тобына мыналар жатады: *«Муизз әл-ансаб». 829 (1426) жылы Темірид Шахрухтың тапсырмасы бойынша белгісіз автор құрастырған. Онда мынадай шежіре бар: [[Тоқа Темір]] - Ұрұңташ - Ашық - Бақтук - Темір-Қожа - Бадақ - Ұрыс хан. *«Тауарих-и Гузида-йи Нусрат Наме» («Нусрат-наме»). 1504 жылы жазылған. Онда мынадай шежіре бар: Тоқа-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бәдік - Ұрыс хан. *«Шаджара-и түрік». Хиуа хандығының ханы Әбу-л-Ғазидің (1603-1664) еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Тұқай-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бадақұл - Ұрыс хан. *«Шыңғыс-нама». 1550 жылы жазылған Өтеміс-қажының трактаты. *«Бахр әл-асрар». Тарихшы Махмұд ибн Уәлидің 1634-1640 жылдары жазылған еңбегі. Дереккөздердің екінші тобына мыналар жатады: «Мунтпаһаб ат-таварих-и Муини», немесе «Анонимді Ескендір». 1413/1414 жылы Муин ад-Дин Натанзи жазған. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Тұмақан – Ноғай – Сасы Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. «Нусах-и жаханара». 1564 - 1565 жылдары жазылған әл-Ғаффари еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Нұқай – Сасы-Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. «Тарих-и Хайдари». 1611-1619 жылдар аралығында Хайдар ибн Али Хусайни Рази жазған . Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Бұқай – Сасы-Бұқа – Идерең – Жижай – Ұрыс хан. «Джами ад-дувал». 17 ғасырдағы Османлы тарихшысы Мунаджим Башидің еңбегі Бірқатар заманауи тарихшылар Урусты Тук-Тимурдың ұрпағы деп есептейді және Муизз әл-ансаб келтірген шежіре деректері дұрыс деп тұжырымдайды, алайда басқа тарихшылар Урысты Шымтайдың ұлы . == Сығанақ ханы == 1361 жылы хан Шымтай қайтыс болғаннан кейін Алтын Орданың Шығыс бөлігінде аралық күрес басталып, одан Шымтайдың ұлы Ұрыс жеңіп шығып, 1368 жылы Сығанақта хан болып отырды. Ол шығыс Дешті Қыпшақты біріктіре алды. Бұл кезеңде ол Маңғышлақ ұлысының билеушісі Түй-Қожаны өлтірді, нәтижесінде соңғысының ұлы Тоқтамыс оның басты қарсыласы болды. Ұрыс хан Сығанақта таққа үміткерлердің пайда болуын болдырмау үшін Тоқатеміридтер руының қалған бөлігінің барлығын дерлік қырып салды. Ақсүйектердің қолдауымен ол өз билігін нығайту бағытын ұстанды. Ол өзін егемен билеуші деп жариялап, өз ақшасын шығара бастады. == Алтын Орда ханы == Бұл кезеңде Алтын Ордада өзара қақтығыстар орын алды. Оларды пайдалануды ұйғарып, Ұрыс Төменгі Еділ бойын өз иелігіне қосуға тырысты. Кейін Алтын Орда тағын алу үшін Мамай мен оның қолбасшыларына қарсы күреске өзі араласты . Ашсүйектерге арқа сүйеген Ұрыс хан 1372 жылы Ақ Ордаға қарсы жорық жасап, Алтын Орданың егемен билеушісі болды. 1370 жылдардың ортасында Қажы-Тарханды (қазіргі Астрахань) алды. 1374 жылы Ұрыс хан шығыста жүргенде Сарай-Беркеде хан атағынан айырылды. Черкес хан болды хан болды . Ұрыс хан Сарай-Беркеге қайтып оралғанда, Мамайдың қолбасы Бұлақ хан сол жерде билеп тұрған еді. 1375 жылы маусымда Ұрыс хан қайтадан Алтын Орда ханы болды. Алайда, Бұлақ хан көп ұзамай Сарай-Беркені қайтарып алып, Ұрыс ханды Сығнаққа айдап әкетті. Тоқтамыс Әмір Темірдің қалың әскерімен әкесінің өшін алу үшін Ақ Ордаға жорыққа шықты. Тоқтамыстың Сауран қаласына жақындағаны туралы хабарды алған Ұрыс хан оған қарсы екінші ұлы Құтлық Бұқа бастаған Алтын Орда әскерін жібереді. 1376 жылы Сауран маңында қанды шайқас болды. Бұл шайқаста Құтлұқ-Бұғаның өзі қаза тапты, бірақ оның жауынгерлері жау әскерін талқандады. Тоқтамыс Самарқанға шегінуге мәжбүр болды. Әмір Темір Тоқтамысқа қосымша әскер тапсырып, оны тағы да Сауранға жорыққа аттандырды. Бұл жолы Ұрыс хан үлкен ұлы Тоқтақияны қаланы қорғауға жібереді. Тоқтамыс шайқаста тағы жеңіліп, майдан даласынан қашады. 1377 жылы Темірлан Ұрыс ханға қарсы шайқасқа шықты, бірақ олардың арасындағы қарулы қақтығыс Ұрыс ханның күтпеген жерден қайтыс болуына байланысты болмады. Шыңғыснаманың жазуынша, оны шайқаста Тоқтамыстың ұлы Жалал ад-Дин өлтірген. == Ұрыс хан мен Алаша хан == Кейбір қазақ тарихшылары, атап айтқанда, Радик Темірғалиев Ұрыс хан мен Алаша ханды бір тұлға деп көрсетеді . Қазақ хандары дәстүр бойынша Ұрыс ханнан шыққанын білдірді. Ұрыс ханның Тоқтақия ұлы Керей ханнан шыққан шөбересі Ұрыс ханның тағы бір ұрпағы Қойрышақ ханның шөбересі және оның немересі Барақ ханның ұлы Жәнібек хан лақап аты Әбу Саидпен бірге Қазақ хандығының негізін қалаушылар болды. <ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> == Ұлдары == *[[Құтлұғ Бұға]] *[[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] *[[Темірмәлік хан|Темір Мәлік]] *[[Құйыршық хан|Құйыршық]] {{start}} {{s-bef|before=[[Шымтай хан]]}} {{s-ttl|title=[[Ақ Орда хандары|Ақ орда хандарының тізімі]]|years=1361–1376}} {{s-aft|after=[[Құйыршық хан]]}} {{s-bef|before=[[Мұхаммед Бұлақ хан]] және [[Арабшах хан]]}} {{s-ttl|title=[[Алтын Орда хандарының тізімі|Алтын Орда хандарының тізімі]]|years=1368–1376}} {{s-aft|after=[[Мұхаммед Бұлақ хан]], және [[Арабшах хан]]}} {{end}} ==Дереккөздер== <references/> == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:Ордаежендіктер]] [[Санат:Ақ Орда хандары]] 4g2jf002jqsyp0rhe7tjebaawwlwudb 3479522 3479521 2025-06-13T05:33:15Z Sagzhan 29953 /* Шығу тегі */ 3479522 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Ұрыс хан | Шынайы есімі = اوروس خان | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 24-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1372 жыл|1372]] | Басқаруын аяқтады = [[1375 жыл|1375]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары = [[Шеркес хан]] | Титулы_2 = [[Алтын Орда]]ның 27-ші ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Ізашары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Титулы_3 = [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]]ның 9-шы ханы | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = [[1361 жыл|1361]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[1376 жыл|1376]] | Ізашары_3 = [[Шымтай хан]] | Ізбасары_3 = [[Тоқтақия хан]] | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = белгісіз | Туған жері = [[Қыпшақ даласы|Қазақ сахарасы]] | Қайтыс болған күні = 1376 | Қайтыс болған жері = [[Қазақстан]] | Жерленді = | Династия = [[Тоқа Темір әулеті]] немесе [[Орда Ежен әулеті]] | Балалары = [[Құтлұғ Бұға]]<br>[[Тоқтақия хан]]<br />[[Темірмәлік хан]]<br />[[Құйыршық хан]] |Әкесі=Бабақұл Ұғлан}} '''Ұрыс хан''' (اوروس خان;‎ [[1377 жыл]]ы қайтыс болған, '''Мұхаммед Ұрыс, Орыс, Арыс, Ұрұс, Орыс хан''' деп те аталады) - [[1368 жыл]]дан Алтын Орданың Шығыс бөлігінің ханы, 1372-1374 және 1375 ж . [[Алтын Орда]] ханы. Ол шығыс Дешті Қыпшақты өз билігіне біріктіре алды. Кейбір деректерде ол Тоқатеміридтер әулетінен шыққан делінеді, яғни – Жошының ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы, басқаларында Жошының тағы бір ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] ұрпағы деп аталады. Ұрыс ханның немерелері Барақ пен Болат бытыраңқы ұлыстарды біріктіріп, Алтын Орданы қалпына келтіруге тырысты, бірақ жеңіліске ұшырады. Олардың ұлдары Керей мен Жәнібек Алтын Орда тайпаларының бір бөлігін біріктіріп, Қазақ хандығын құрды. Қазақ хандығын көптеген көршілес елдер «Ұрыс Жұрты» деп атаған. Тарихшы Радик Темірғалиевтің пікірінше қазақ аңыздарында айтылатын Алаша хан дәл осы Ұрыс хан болуы әбден мүмкін. Керей мен Жәнібек өздерін жаңа хандық құрушы деп санамаған. Олар өздерін аталары Ұрыс ханның мемлекетін қалпына келтірушілер деп санаған. Жалпы Қазақ хандығы деген атау тек Қасым ханның тұсында қолданыла бастаған. Бұл атауды Мұхаммед Шайбани Ұрыс тұқымдарын кемсіту үшін қолданған. == Шығу тегі == Ұрыс ханның тегіне қатысты бірнеше дерек бар. Олардағы деректер бір-бірінен ерекшеленеді. Кейбір деректерге қарағанда, ол [[Шыңғыс хан]]ның тұңғышы [[Жошы хан|Жошының]] он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы болған. Басқалардың айтуынша, ол Жошының тұңғыш ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] (Орда) ұрпағы. Әр түрлі дереккөздерде Ұрыс ханның арғы аталарының шежірелері әртүрлі. Дереккөздердің бірінші тобына мыналар жатады: *«Муизз әл-ансаб». 829 (1426) жылы Темірид Шахрухтың тапсырмасы бойынша белгісіз автор құрастырған. Онда мынадай шежіре бар: [[Тоқа Темір]] - Ұрұңташ - Ашық - Бақтук - Темір-Қожа - Бадақ - Ұрыс хан. *«Тауарих-и Гузида-йи Нусрат Наме» («Нусрат-наме»). 1504 жылы жазылған. Онда мынадай шежіре бар: Тоқа-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бәдік - Ұрыс хан. *«Шаджара-и түрік». Хиуа хандығының ханы Әбу-л-Ғазидің (1603-1664) еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Тұқай-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бадақұл - Ұрыс хан. *«Шыңғыс-нама». 1550 жылы жазылған Өтеміс-қажының трактаты. *«Бахр әл-асрар». Тарихшы Махмұд ибн Уәлидің 1634-1640 жылдары жазылған еңбегі. Дереккөздердің екінші тобына мыналар жатады: *«Мунтпаһаб ат-таварих-и Муини», немесе «Анонимді Ескендір». 1413/1414 жылы Муин ад-Дин Натанзи жазған. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Тұмақан – Ноғай – Сасы Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Нусах-и жаханара». 1564 - 1565 жылдары жазылған әл-Ғаффари еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Нұқай – Сасы-Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Тарих-и Хайдари». 1611-1619 жылдар аралығында Хайдар ибн Али Хусайни Рази жазған . Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Бұқай – Сасы-Бұқа – Идерең – Жижай – Ұрыс хан. *«Джами ад-дувал». 17 ғасырдағы Османлы тарихшысы Мунаджим Башидің еңбегі Бірқатар заманауи тарихшылар Урусты Тук-Тимурдың ұрпағы деп есептейді және Муизз әл-ансаб келтірген шежіре деректері дұрыс деп тұжырымдайды, алайда басқа тарихшылар Урысты Шымтайдың ұлы . == Сығанақ ханы == 1361 жылы хан Шымтай қайтыс болғаннан кейін Алтын Орданың Шығыс бөлігінде аралық күрес басталып, одан Шымтайдың ұлы Ұрыс жеңіп шығып, 1368 жылы Сығанақта хан болып отырды. Ол шығыс Дешті Қыпшақты біріктіре алды. Бұл кезеңде ол Маңғышлақ ұлысының билеушісі Түй-Қожаны өлтірді, нәтижесінде соңғысының ұлы Тоқтамыс оның басты қарсыласы болды. Ұрыс хан Сығанақта таққа үміткерлердің пайда болуын болдырмау үшін Тоқатеміридтер руының қалған бөлігінің барлығын дерлік қырып салды. Ақсүйектердің қолдауымен ол өз билігін нығайту бағытын ұстанды. Ол өзін егемен билеуші деп жариялап, өз ақшасын шығара бастады. == Алтын Орда ханы == Бұл кезеңде Алтын Ордада өзара қақтығыстар орын алды. Оларды пайдалануды ұйғарып, Ұрыс Төменгі Еділ бойын өз иелігіне қосуға тырысты. Кейін Алтын Орда тағын алу үшін Мамай мен оның қолбасшыларына қарсы күреске өзі араласты . Ашсүйектерге арқа сүйеген Ұрыс хан 1372 жылы Ақ Ордаға қарсы жорық жасап, Алтын Орданың егемен билеушісі болды. 1370 жылдардың ортасында Қажы-Тарханды (қазіргі Астрахань) алды. 1374 жылы Ұрыс хан шығыста жүргенде Сарай-Беркеде хан атағынан айырылды. Черкес хан болды хан болды . Ұрыс хан Сарай-Беркеге қайтып оралғанда, Мамайдың қолбасы Бұлақ хан сол жерде билеп тұрған еді. 1375 жылы маусымда Ұрыс хан қайтадан Алтын Орда ханы болды. Алайда, Бұлақ хан көп ұзамай Сарай-Беркені қайтарып алып, Ұрыс ханды Сығнаққа айдап әкетті. Тоқтамыс Әмір Темірдің қалың әскерімен әкесінің өшін алу үшін Ақ Ордаға жорыққа шықты. Тоқтамыстың Сауран қаласына жақындағаны туралы хабарды алған Ұрыс хан оған қарсы екінші ұлы Құтлық Бұқа бастаған Алтын Орда әскерін жібереді. 1376 жылы Сауран маңында қанды шайқас болды. Бұл шайқаста Құтлұқ-Бұғаның өзі қаза тапты, бірақ оның жауынгерлері жау әскерін талқандады. Тоқтамыс Самарқанға шегінуге мәжбүр болды. Әмір Темір Тоқтамысқа қосымша әскер тапсырып, оны тағы да Сауранға жорыққа аттандырды. Бұл жолы Ұрыс хан үлкен ұлы Тоқтақияны қаланы қорғауға жібереді. Тоқтамыс шайқаста тағы жеңіліп, майдан даласынан қашады. 1377 жылы Темірлан Ұрыс ханға қарсы шайқасқа шықты, бірақ олардың арасындағы қарулы қақтығыс Ұрыс ханның күтпеген жерден қайтыс болуына байланысты болмады. Шыңғыснаманың жазуынша, оны шайқаста Тоқтамыстың ұлы Жалал ад-Дин өлтірген. == Ұрыс хан мен Алаша хан == Кейбір қазақ тарихшылары, атап айтқанда, Радик Темірғалиев Ұрыс хан мен Алаша ханды бір тұлға деп көрсетеді . Қазақ хандары дәстүр бойынша Ұрыс ханнан шыққанын білдірді. Ұрыс ханның Тоқтақия ұлы Керей ханнан шыққан шөбересі Ұрыс ханның тағы бір ұрпағы Қойрышақ ханның шөбересі және оның немересі Барақ ханның ұлы Жәнібек хан лақап аты Әбу Саидпен бірге Қазақ хандығының негізін қалаушылар болды. <ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> == Ұлдары == *[[Құтлұғ Бұға]] *[[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] *[[Темірмәлік хан|Темір Мәлік]] *[[Құйыршық хан|Құйыршық]] {{start}} {{s-bef|before=[[Шымтай хан]]}} {{s-ttl|title=[[Ақ Орда хандары|Ақ орда хандарының тізімі]]|years=1361–1376}} {{s-aft|after=[[Құйыршық хан]]}} {{s-bef|before=[[Мұхаммед Бұлақ хан]] және [[Арабшах хан]]}} {{s-ttl|title=[[Алтын Орда хандарының тізімі|Алтын Орда хандарының тізімі]]|years=1368–1376}} {{s-aft|after=[[Мұхаммед Бұлақ хан]], және [[Арабшах хан]]}} {{end}} ==Дереккөздер== <references/> == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:Ордаежендіктер]] [[Санат:Ақ Орда хандары]] fpx4i5noowmc1b1q404sp3fv458w445 3479523 3479522 2025-06-13T05:34:22Z Sagzhan 29953 /* Шығу тегі */ 3479523 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Ұрыс хан | Шынайы есімі = اوروس خان | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 24-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1372 жыл|1372]] | Басқаруын аяқтады = [[1375 жыл|1375]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары = [[Шеркес хан]] | Титулы_2 = [[Алтын Орда]]ның 27-ші ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Ізашары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Титулы_3 = [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]]ның 9-шы ханы | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = [[1361 жыл|1361]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[1376 жыл|1376]] | Ізашары_3 = [[Шымтай хан]] | Ізбасары_3 = [[Тоқтақия хан]] | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = белгісіз | Туған жері = [[Қыпшақ даласы|Қазақ сахарасы]] | Қайтыс болған күні = 1376 | Қайтыс болған жері = [[Қазақстан]] | Жерленді = | Династия = [[Тоқа Темір әулеті]] немесе [[Орда Ежен әулеті]] | Балалары = [[Құтлұғ Бұға]]<br>[[Тоқтақия хан]]<br />[[Темірмәлік хан]]<br />[[Құйыршық хан]] |Әкесі=Бабақұл Ұғлан}} '''Ұрыс хан''' (اوروس خان;‎ [[1377 жыл]]ы қайтыс болған, '''Мұхаммед Ұрыс, Орыс, Арыс, Ұрұс, Орыс хан''' деп те аталады) - [[1368 жыл]]дан Алтын Орданың Шығыс бөлігінің ханы, 1372-1374 және 1375 ж . [[Алтын Орда]] ханы. Ол шығыс Дешті Қыпшақты өз билігіне біріктіре алды. Кейбір деректерде ол Тоқатеміридтер әулетінен шыққан делінеді, яғни – Жошының ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы, басқаларында Жошының тағы бір ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] ұрпағы деп аталады. Ұрыс ханның немерелері Барақ пен Болат бытыраңқы ұлыстарды біріктіріп, Алтын Орданы қалпына келтіруге тырысты, бірақ жеңіліске ұшырады. Олардың ұлдары Керей мен Жәнібек Алтын Орда тайпаларының бір бөлігін біріктіріп, Қазақ хандығын құрды. Қазақ хандығын көптеген көршілес елдер «Ұрыс Жұрты» деп атаған. Тарихшы Радик Темірғалиевтің пікірінше қазақ аңыздарында айтылатын Алаша хан дәл осы Ұрыс хан болуы әбден мүмкін. Керей мен Жәнібек өздерін жаңа хандық құрушы деп санамаған. Олар өздерін аталары Ұрыс ханның мемлекетін қалпына келтірушілер деп санаған. Жалпы Қазақ хандығы деген атау тек Қасым ханның тұсында қолданыла бастаған. Бұл атауды Мұхаммед Шайбани Ұрыс тұқымдарын кемсіту үшін қолданған. == Шығу тегі == Ұрыс ханның тегіне қатысты бірнеше дерек бар. Олардағы деректер бір-бірінен ерекшеленеді. Кейбір деректерге қарағанда, ол [[Шыңғыс хан]]ның тұңғышы [[Жошы хан|Жошының]] он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы болған. Басқалардың айтуынша, ол Жошының тұңғыш ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] (Орда) ұрпағы. Әр түрлі дереккөздерде Ұрыс ханның арғы аталарының шежірелері әртүрлі. '''Дереккөздердің бірінші тобына мыналар жатады''': *«Муизз әл-ансаб». 829 (1426) жылы Темірид Шахрухтың тапсырмасы бойынша белгісіз автор құрастырған. Онда мынадай шежіре бар: [[Тоқа Темір]] - Ұрұңташ - Ашық - Бақтук - Темір-Қожа - Бадақ - Ұрыс хан. *«Тауарих-и Гузида-йи Нусрат Наме» («Нусрат-наме»). 1504 жылы жазылған. Онда мынадай шежіре бар: Тоқа-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бәдік - Ұрыс хан. *«Шаджара-и түрік». Хиуа хандығының ханы Әбу-л-Ғазидің (1603-1664) еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Тұқай-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бадақұл - Ұрыс хан. *«Шыңғыс-нама». 1550 жылы жазылған Өтеміс-қажының трактаты. *«Бахр әл-асрар». Тарихшы Махмұд ибн Уәлидің 1634-1640 жылдары жазылған еңбегі. '''Дереккөздердің екінші тобына мыналар жатады''': *«Мунтпаһаб ат-таварих-и Муини», немесе «Анонимді Ескендір». 1413/1414 жылы Муин ад-Дин Натанзи жазған. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Тұмақан – Ноғай – Сасы Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Нусах-и жаханара». 1564 - 1565 жылдары жазылған әл-Ғаффари еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Нұқай – Сасы-Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Тарих-и Хайдари». 1611-1619 жылдар аралығында Хайдар ибн Али Хусайни Рази жазған . Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Бұқай – Сасы-Бұқа – Идерең – Жижай – Ұрыс хан. *«Джами ад-дувал». 17 ғасырдағы Османлы тарихшысы Мунаджим Башидің еңбегі Бірқатар заманауи тарихшылар Урусты Тук-Тимурдың ұрпағы деп есептейді және Муизз әл-ансаб келтірген шежіре деректері дұрыс деп тұжырымдайды, алайда басқа тарихшылар Урысты Шымтайдың ұлы . == Сығанақ ханы == 1361 жылы хан Шымтай қайтыс болғаннан кейін Алтын Орданың Шығыс бөлігінде аралық күрес басталып, одан Шымтайдың ұлы Ұрыс жеңіп шығып, 1368 жылы Сығанақта хан болып отырды. Ол шығыс Дешті Қыпшақты біріктіре алды. Бұл кезеңде ол Маңғышлақ ұлысының билеушісі Түй-Қожаны өлтірді, нәтижесінде соңғысының ұлы Тоқтамыс оның басты қарсыласы болды. Ұрыс хан Сығанақта таққа үміткерлердің пайда болуын болдырмау үшін Тоқатеміридтер руының қалған бөлігінің барлығын дерлік қырып салды. Ақсүйектердің қолдауымен ол өз билігін нығайту бағытын ұстанды. Ол өзін егемен билеуші деп жариялап, өз ақшасын шығара бастады. == Алтын Орда ханы == Бұл кезеңде Алтын Ордада өзара қақтығыстар орын алды. Оларды пайдалануды ұйғарып, Ұрыс Төменгі Еділ бойын өз иелігіне қосуға тырысты. Кейін Алтын Орда тағын алу үшін Мамай мен оның қолбасшыларына қарсы күреске өзі араласты . Ашсүйектерге арқа сүйеген Ұрыс хан 1372 жылы Ақ Ордаға қарсы жорық жасап, Алтын Орданың егемен билеушісі болды. 1370 жылдардың ортасында Қажы-Тарханды (қазіргі Астрахань) алды. 1374 жылы Ұрыс хан шығыста жүргенде Сарай-Беркеде хан атағынан айырылды. Черкес хан болды хан болды . Ұрыс хан Сарай-Беркеге қайтып оралғанда, Мамайдың қолбасы Бұлақ хан сол жерде билеп тұрған еді. 1375 жылы маусымда Ұрыс хан қайтадан Алтын Орда ханы болды. Алайда, Бұлақ хан көп ұзамай Сарай-Беркені қайтарып алып, Ұрыс ханды Сығнаққа айдап әкетті. Тоқтамыс Әмір Темірдің қалың әскерімен әкесінің өшін алу үшін Ақ Ордаға жорыққа шықты. Тоқтамыстың Сауран қаласына жақындағаны туралы хабарды алған Ұрыс хан оған қарсы екінші ұлы Құтлық Бұқа бастаған Алтын Орда әскерін жібереді. 1376 жылы Сауран маңында қанды шайқас болды. Бұл шайқаста Құтлұқ-Бұғаның өзі қаза тапты, бірақ оның жауынгерлері жау әскерін талқандады. Тоқтамыс Самарқанға шегінуге мәжбүр болды. Әмір Темір Тоқтамысқа қосымша әскер тапсырып, оны тағы да Сауранға жорыққа аттандырды. Бұл жолы Ұрыс хан үлкен ұлы Тоқтақияны қаланы қорғауға жібереді. Тоқтамыс шайқаста тағы жеңіліп, майдан даласынан қашады. 1377 жылы Темірлан Ұрыс ханға қарсы шайқасқа шықты, бірақ олардың арасындағы қарулы қақтығыс Ұрыс ханның күтпеген жерден қайтыс болуына байланысты болмады. Шыңғыснаманың жазуынша, оны шайқаста Тоқтамыстың ұлы Жалал ад-Дин өлтірген. == Ұрыс хан мен Алаша хан == Кейбір қазақ тарихшылары, атап айтқанда, Радик Темірғалиев Ұрыс хан мен Алаша ханды бір тұлға деп көрсетеді . Қазақ хандары дәстүр бойынша Ұрыс ханнан шыққанын білдірді. Ұрыс ханның Тоқтақия ұлы Керей ханнан шыққан шөбересі Ұрыс ханның тағы бір ұрпағы Қойрышақ ханның шөбересі және оның немересі Барақ ханның ұлы Жәнібек хан лақап аты Әбу Саидпен бірге Қазақ хандығының негізін қалаушылар болды. <ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> == Ұлдары == *[[Құтлұғ Бұға]] *[[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] *[[Темірмәлік хан|Темір Мәлік]] *[[Құйыршық хан|Құйыршық]] {{start}} {{s-bef|before=[[Шымтай хан]]}} {{s-ttl|title=[[Ақ Орда хандары|Ақ орда хандарының тізімі]]|years=1361–1376}} {{s-aft|after=[[Құйыршық хан]]}} {{s-bef|before=[[Мұхаммед Бұлақ хан]] және [[Арабшах хан]]}} {{s-ttl|title=[[Алтын Орда хандарының тізімі|Алтын Орда хандарының тізімі]]|years=1368–1376}} {{s-aft|after=[[Мұхаммед Бұлақ хан]], және [[Арабшах хан]]}} {{end}} ==Дереккөздер== <references/> == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:Ордаежендіктер]] [[Санат:Ақ Орда хандары]] pzqs2jue6ihtcnon35gphbeti8qw1pe 3479524 3479523 2025-06-13T05:35:23Z Sagzhan 29953 /* Шығу тегі */ 3479524 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Ұрыс хан | Шынайы есімі = اوروس خان | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 24-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1372 жыл|1372]] | Басқаруын аяқтады = [[1375 жыл|1375]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары = [[Шеркес хан]] | Титулы_2 = [[Алтын Орда]]ның 27-ші ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Ізашары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Титулы_3 = [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]]ның 9-шы ханы | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = [[1361 жыл|1361]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[1376 жыл|1376]] | Ізашары_3 = [[Шымтай хан]] | Ізбасары_3 = [[Тоқтақия хан]] | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = белгісіз | Туған жері = [[Қыпшақ даласы|Қазақ сахарасы]] | Қайтыс болған күні = 1376 | Қайтыс болған жері = [[Қазақстан]] | Жерленді = | Династия = [[Тоқа Темір әулеті]] немесе [[Орда Ежен әулеті]] | Балалары = [[Құтлұғ Бұға]]<br>[[Тоқтақия хан]]<br />[[Темірмәлік хан]]<br />[[Құйыршық хан]] |Әкесі=Бабақұл Ұғлан}} '''Ұрыс хан''' (اوروس خان;‎ [[1377 жыл]]ы қайтыс болған, '''Мұхаммед Ұрыс, Орыс, Арыс, Ұрұс, Орыс хан''' деп те аталады) - [[1368 жыл]]дан Алтын Орданың Шығыс бөлігінің ханы, 1372-1374 және 1375 ж . [[Алтын Орда]] ханы. Ол шығыс Дешті Қыпшақты өз билігіне біріктіре алды. Кейбір деректерде ол Тоқатеміридтер әулетінен шыққан делінеді, яғни – Жошының ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы, басқаларында Жошының тағы бір ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] ұрпағы деп аталады. Ұрыс ханның немерелері Барақ пен Болат бытыраңқы ұлыстарды біріктіріп, Алтын Орданы қалпына келтіруге тырысты, бірақ жеңіліске ұшырады. Олардың ұлдары Керей мен Жәнібек Алтын Орда тайпаларының бір бөлігін біріктіріп, Қазақ хандығын құрды. Қазақ хандығын көптеген көршілес елдер «Ұрыс Жұрты» деп атаған. Тарихшы Радик Темірғалиевтің пікірінше қазақ аңыздарында айтылатын Алаша хан дәл осы Ұрыс хан болуы әбден мүмкін. Керей мен Жәнібек өздерін жаңа хандық құрушы деп санамаған. Олар өздерін аталары Ұрыс ханның мемлекетін қалпына келтірушілер деп санаған. Жалпы Қазақ хандығы деген атау тек Қасым ханның тұсында қолданыла бастаған. Бұл атауды Мұхаммед Шайбани Ұрыс тұқымдарын кемсіту үшін қолданған. == Шығу тегі == Ұрыс ханның тегіне қатысты бірнеше дерек бар. Олардағы деректер бір-бірінен ерекшеленеді. Кейбір деректерге қарағанда, ол [[Шыңғыс хан]]ның тұңғышы [[Жошы хан|Жошының]] он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы болған. Басқалардың айтуынша, ол Жошының тұңғыш ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] (Орда) ұрпағы. Әр түрлі дереккөздерде Ұрыс ханның арғы аталарының шежірелері әртүрлі. ===Дереккөздердің бірінші тобына мыналар жатады===: *«Муизз әл-ансаб». 829 (1426) жылы Темірид Шахрухтың тапсырмасы бойынша белгісіз автор құрастырған. Онда мынадай шежіре бар: [[Тоқа Темір]] - Ұрұңташ - Ашық - Бақтук - Темір-Қожа - Бадақ - Ұрыс хан. *«Тауарих-и Гузида-йи Нусрат Наме» («Нусрат-наме»). 1504 жылы жазылған. Онда мынадай шежіре бар: Тоқа-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бәдік - Ұрыс хан. *«Шаджара-и түрік». Хиуа хандығының ханы Әбу-л-Ғазидің (1603-1664) еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Тұқай-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бадақұл - Ұрыс хан. *«Шыңғыс-нама». 1550 жылы жазылған Өтеміс-қажының трактаты. *«Бахр әл-асрар». Тарихшы Махмұд ибн Уәлидің 1634-1640 жылдары жазылған еңбегі. '''Дереккөздердің екінші тобына мыналар жатады''': *«Мунтпаһаб ат-таварих-и Муини», немесе «Анонимді Ескендір». 1413/1414 жылы Муин ад-Дин Натанзи жазған. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Тұмақан – Ноғай – Сасы Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Нусах-и жаханара». 1564 - 1565 жылдары жазылған әл-Ғаффари еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Нұқай – Сасы-Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Тарих-и Хайдари». 1611-1619 жылдар аралығында Хайдар ибн Али Хусайни Рази жазған . Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Бұқай – Сасы-Бұқа – Идерең – Жижай – Ұрыс хан. *«Джами ад-дувал». 17 ғасырдағы Османлы тарихшысы Мунаджим Башидің еңбегі Бірқатар заманауи тарихшылар Урусты Тук-Тимурдың ұрпағы деп есептейді және Муизз әл-ансаб келтірген шежіре деректері дұрыс деп тұжырымдайды, алайда басқа тарихшылар Урысты Шымтайдың ұлы . == Сығанақ ханы == 1361 жылы хан Шымтай қайтыс болғаннан кейін Алтын Орданың Шығыс бөлігінде аралық күрес басталып, одан Шымтайдың ұлы Ұрыс жеңіп шығып, 1368 жылы Сығанақта хан болып отырды. Ол шығыс Дешті Қыпшақты біріктіре алды. Бұл кезеңде ол Маңғышлақ ұлысының билеушісі Түй-Қожаны өлтірді, нәтижесінде соңғысының ұлы Тоқтамыс оның басты қарсыласы болды. Ұрыс хан Сығанақта таққа үміткерлердің пайда болуын болдырмау үшін Тоқатеміридтер руының қалған бөлігінің барлығын дерлік қырып салды. Ақсүйектердің қолдауымен ол өз билігін нығайту бағытын ұстанды. Ол өзін егемен билеуші деп жариялап, өз ақшасын шығара бастады. == Алтын Орда ханы == Бұл кезеңде Алтын Ордада өзара қақтығыстар орын алды. Оларды пайдалануды ұйғарып, Ұрыс Төменгі Еділ бойын өз иелігіне қосуға тырысты. Кейін Алтын Орда тағын алу үшін Мамай мен оның қолбасшыларына қарсы күреске өзі араласты . Ашсүйектерге арқа сүйеген Ұрыс хан 1372 жылы Ақ Ордаға қарсы жорық жасап, Алтын Орданың егемен билеушісі болды. 1370 жылдардың ортасында Қажы-Тарханды (қазіргі Астрахань) алды. 1374 жылы Ұрыс хан шығыста жүргенде Сарай-Беркеде хан атағынан айырылды. Черкес хан болды хан болды . Ұрыс хан Сарай-Беркеге қайтып оралғанда, Мамайдың қолбасы Бұлақ хан сол жерде билеп тұрған еді. 1375 жылы маусымда Ұрыс хан қайтадан Алтын Орда ханы болды. Алайда, Бұлақ хан көп ұзамай Сарай-Беркені қайтарып алып, Ұрыс ханды Сығнаққа айдап әкетті. Тоқтамыс Әмір Темірдің қалың әскерімен әкесінің өшін алу үшін Ақ Ордаға жорыққа шықты. Тоқтамыстың Сауран қаласына жақындағаны туралы хабарды алған Ұрыс хан оған қарсы екінші ұлы Құтлық Бұқа бастаған Алтын Орда әскерін жібереді. 1376 жылы Сауран маңында қанды шайқас болды. Бұл шайқаста Құтлұқ-Бұғаның өзі қаза тапты, бірақ оның жауынгерлері жау әскерін талқандады. Тоқтамыс Самарқанға шегінуге мәжбүр болды. Әмір Темір Тоқтамысқа қосымша әскер тапсырып, оны тағы да Сауранға жорыққа аттандырды. Бұл жолы Ұрыс хан үлкен ұлы Тоқтақияны қаланы қорғауға жібереді. Тоқтамыс шайқаста тағы жеңіліп, майдан даласынан қашады. 1377 жылы Темірлан Ұрыс ханға қарсы шайқасқа шықты, бірақ олардың арасындағы қарулы қақтығыс Ұрыс ханның күтпеген жерден қайтыс болуына байланысты болмады. Шыңғыснаманың жазуынша, оны шайқаста Тоқтамыстың ұлы Жалал ад-Дин өлтірген. == Ұрыс хан мен Алаша хан == Кейбір қазақ тарихшылары, атап айтқанда, Радик Темірғалиев Ұрыс хан мен Алаша ханды бір тұлға деп көрсетеді . Қазақ хандары дәстүр бойынша Ұрыс ханнан шыққанын білдірді. Ұрыс ханның Тоқтақия ұлы Керей ханнан шыққан шөбересі Ұрыс ханның тағы бір ұрпағы Қойрышақ ханның шөбересі және оның немересі Барақ ханның ұлы Жәнібек хан лақап аты Әбу Саидпен бірге Қазақ хандығының негізін қалаушылар болды. <ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> == Ұлдары == *[[Құтлұғ Бұға]] *[[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] *[[Темірмәлік хан|Темір Мәлік]] *[[Құйыршық хан|Құйыршық]] {{start}} {{s-bef|before=[[Шымтай хан]]}} {{s-ttl|title=[[Ақ Орда хандары|Ақ орда хандарының тізімі]]|years=1361–1376}} {{s-aft|after=[[Құйыршық хан]]}} {{s-bef|before=[[Мұхаммед Бұлақ хан]] және [[Арабшах хан]]}} {{s-ttl|title=[[Алтын Орда хандарының тізімі|Алтын Орда хандарының тізімі]]|years=1368–1376}} {{s-aft|after=[[Мұхаммед Бұлақ хан]], және [[Арабшах хан]]}} {{end}} ==Дереккөздер== <references/> == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:Ордаежендіктер]] [[Санат:Ақ Орда хандары]] lngwy4g1z8ckpev955r1xaxv8l0oj6d 3479525 3479524 2025-06-13T05:35:45Z Sagzhan 29953 /* Шығу тегі */ 3479525 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Ұрыс хан | Шынайы есімі = اوروس خان | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 24-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1372 жыл|1372]] | Басқаруын аяқтады = [[1375 жыл|1375]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары = [[Шеркес хан]] | Титулы_2 = [[Алтын Орда]]ның 27-ші ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Ізашары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Титулы_3 = [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]]ның 9-шы ханы | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = [[1361 жыл|1361]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[1376 жыл|1376]] | Ізашары_3 = [[Шымтай хан]] | Ізбасары_3 = [[Тоқтақия хан]] | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = белгісіз | Туған жері = [[Қыпшақ даласы|Қазақ сахарасы]] | Қайтыс болған күні = 1376 | Қайтыс болған жері = [[Қазақстан]] | Жерленді = | Династия = [[Тоқа Темір әулеті]] немесе [[Орда Ежен әулеті]] | Балалары = [[Құтлұғ Бұға]]<br>[[Тоқтақия хан]]<br />[[Темірмәлік хан]]<br />[[Құйыршық хан]] |Әкесі=Бабақұл Ұғлан}} '''Ұрыс хан''' (اوروس خان;‎ [[1377 жыл]]ы қайтыс болған, '''Мұхаммед Ұрыс, Орыс, Арыс, Ұрұс, Орыс хан''' деп те аталады) - [[1368 жыл]]дан Алтын Орданың Шығыс бөлігінің ханы, 1372-1374 және 1375 ж . [[Алтын Орда]] ханы. Ол шығыс Дешті Қыпшақты өз билігіне біріктіре алды. Кейбір деректерде ол Тоқатеміридтер әулетінен шыққан делінеді, яғни – Жошының ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы, басқаларында Жошының тағы бір ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] ұрпағы деп аталады. Ұрыс ханның немерелері Барақ пен Болат бытыраңқы ұлыстарды біріктіріп, Алтын Орданы қалпына келтіруге тырысты, бірақ жеңіліске ұшырады. Олардың ұлдары Керей мен Жәнібек Алтын Орда тайпаларының бір бөлігін біріктіріп, Қазақ хандығын құрды. Қазақ хандығын көптеген көршілес елдер «Ұрыс Жұрты» деп атаған. Тарихшы Радик Темірғалиевтің пікірінше қазақ аңыздарында айтылатын Алаша хан дәл осы Ұрыс хан болуы әбден мүмкін. Керей мен Жәнібек өздерін жаңа хандық құрушы деп санамаған. Олар өздерін аталары Ұрыс ханның мемлекетін қалпына келтірушілер деп санаған. Жалпы Қазақ хандығы деген атау тек Қасым ханның тұсында қолданыла бастаған. Бұл атауды Мұхаммед Шайбани Ұрыс тұқымдарын кемсіту үшін қолданған. == Шығу тегі == Ұрыс ханның тегіне қатысты бірнеше дерек бар. Олардағы деректер бір-бірінен ерекшеленеді. Кейбір деректерге қарағанда, ол [[Шыңғыс хан]]ның тұңғышы [[Жошы хан|Жошының]] он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы болған. Басқалардың айтуынша, ол Жошының тұңғыш ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] (Орда) ұрпағы. Әр түрлі дереккөздерде Ұрыс ханның арғы аталарының шежірелері әртүрлі. === Дереккөздердің бірінші тобына мыналар жатады ===: *«Муизз әл-ансаб». 829 (1426) жылы Темірид Шахрухтың тапсырмасы бойынша белгісіз автор құрастырған. Онда мынадай шежіре бар: [[Тоқа Темір]] - Ұрұңташ - Ашық - Бақтук - Темір-Қожа - Бадақ - Ұрыс хан. *«Тауарих-и Гузида-йи Нусрат Наме» («Нусрат-наме»). 1504 жылы жазылған. Онда мынадай шежіре бар: Тоқа-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бәдік - Ұрыс хан. *«Шаджара-и түрік». Хиуа хандығының ханы Әбу-л-Ғазидің (1603-1664) еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Тұқай-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бадақұл - Ұрыс хан. *«Шыңғыс-нама». 1550 жылы жазылған Өтеміс-қажының трактаты. *«Бахр әл-асрар». Тарихшы Махмұд ибн Уәлидің 1634-1640 жылдары жазылған еңбегі. '''Дереккөздердің екінші тобына мыналар жатады''': *«Мунтпаһаб ат-таварих-и Муини», немесе «Анонимді Ескендір». 1413/1414 жылы Муин ад-Дин Натанзи жазған. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Тұмақан – Ноғай – Сасы Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Нусах-и жаханара». 1564 - 1565 жылдары жазылған әл-Ғаффари еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Нұқай – Сасы-Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Тарих-и Хайдари». 1611-1619 жылдар аралығында Хайдар ибн Али Хусайни Рази жазған . Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Бұқай – Сасы-Бұқа – Идерең – Жижай – Ұрыс хан. *«Джами ад-дувал». 17 ғасырдағы Османлы тарихшысы Мунаджим Башидің еңбегі Бірқатар заманауи тарихшылар Урусты Тук-Тимурдың ұрпағы деп есептейді және Муизз әл-ансаб келтірген шежіре деректері дұрыс деп тұжырымдайды, алайда басқа тарихшылар Урысты Шымтайдың ұлы . == Сығанақ ханы == 1361 жылы хан Шымтай қайтыс болғаннан кейін Алтын Орданың Шығыс бөлігінде аралық күрес басталып, одан Шымтайдың ұлы Ұрыс жеңіп шығып, 1368 жылы Сығанақта хан болып отырды. Ол шығыс Дешті Қыпшақты біріктіре алды. Бұл кезеңде ол Маңғышлақ ұлысының билеушісі Түй-Қожаны өлтірді, нәтижесінде соңғысының ұлы Тоқтамыс оның басты қарсыласы болды. Ұрыс хан Сығанақта таққа үміткерлердің пайда болуын болдырмау үшін Тоқатеміридтер руының қалған бөлігінің барлығын дерлік қырып салды. Ақсүйектердің қолдауымен ол өз билігін нығайту бағытын ұстанды. Ол өзін егемен билеуші деп жариялап, өз ақшасын шығара бастады. == Алтын Орда ханы == Бұл кезеңде Алтын Ордада өзара қақтығыстар орын алды. Оларды пайдалануды ұйғарып, Ұрыс Төменгі Еділ бойын өз иелігіне қосуға тырысты. Кейін Алтын Орда тағын алу үшін Мамай мен оның қолбасшыларына қарсы күреске өзі араласты . Ашсүйектерге арқа сүйеген Ұрыс хан 1372 жылы Ақ Ордаға қарсы жорық жасап, Алтын Орданың егемен билеушісі болды. 1370 жылдардың ортасында Қажы-Тарханды (қазіргі Астрахань) алды. 1374 жылы Ұрыс хан шығыста жүргенде Сарай-Беркеде хан атағынан айырылды. Черкес хан болды хан болды . Ұрыс хан Сарай-Беркеге қайтып оралғанда, Мамайдың қолбасы Бұлақ хан сол жерде билеп тұрған еді. 1375 жылы маусымда Ұрыс хан қайтадан Алтын Орда ханы болды. Алайда, Бұлақ хан көп ұзамай Сарай-Беркені қайтарып алып, Ұрыс ханды Сығнаққа айдап әкетті. Тоқтамыс Әмір Темірдің қалың әскерімен әкесінің өшін алу үшін Ақ Ордаға жорыққа шықты. Тоқтамыстың Сауран қаласына жақындағаны туралы хабарды алған Ұрыс хан оған қарсы екінші ұлы Құтлық Бұқа бастаған Алтын Орда әскерін жібереді. 1376 жылы Сауран маңында қанды шайқас болды. Бұл шайқаста Құтлұқ-Бұғаның өзі қаза тапты, бірақ оның жауынгерлері жау әскерін талқандады. Тоқтамыс Самарқанға шегінуге мәжбүр болды. Әмір Темір Тоқтамысқа қосымша әскер тапсырып, оны тағы да Сауранға жорыққа аттандырды. Бұл жолы Ұрыс хан үлкен ұлы Тоқтақияны қаланы қорғауға жібереді. Тоқтамыс шайқаста тағы жеңіліп, майдан даласынан қашады. 1377 жылы Темірлан Ұрыс ханға қарсы шайқасқа шықты, бірақ олардың арасындағы қарулы қақтығыс Ұрыс ханның күтпеген жерден қайтыс болуына байланысты болмады. Шыңғыснаманың жазуынша, оны шайқаста Тоқтамыстың ұлы Жалал ад-Дин өлтірген. == Ұрыс хан мен Алаша хан == Кейбір қазақ тарихшылары, атап айтқанда, Радик Темірғалиев Ұрыс хан мен Алаша ханды бір тұлға деп көрсетеді . Қазақ хандары дәстүр бойынша Ұрыс ханнан шыққанын білдірді. Ұрыс ханның Тоқтақия ұлы Керей ханнан шыққан шөбересі Ұрыс ханның тағы бір ұрпағы Қойрышақ ханның шөбересі және оның немересі Барақ ханның ұлы Жәнібек хан лақап аты Әбу Саидпен бірге Қазақ хандығының негізін қалаушылар болды. <ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> == Ұлдары == *[[Құтлұғ Бұға]] *[[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] *[[Темірмәлік хан|Темір Мәлік]] *[[Құйыршық хан|Құйыршық]] {{start}} {{s-bef|before=[[Шымтай хан]]}} {{s-ttl|title=[[Ақ Орда хандары|Ақ орда хандарының тізімі]]|years=1361–1376}} {{s-aft|after=[[Құйыршық хан]]}} {{s-bef|before=[[Мұхаммед Бұлақ хан]] және [[Арабшах хан]]}} {{s-ttl|title=[[Алтын Орда хандарының тізімі|Алтын Орда хандарының тізімі]]|years=1368–1376}} {{s-aft|after=[[Мұхаммед Бұлақ хан]], және [[Арабшах хан]]}} {{end}} ==Дереккөздер== <references/> == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:Ордаежендіктер]] [[Санат:Ақ Орда хандары]] qvxtaux4kpqcwxkylgpmzbh8bg4cuoa 3479526 3479525 2025-06-13T05:36:20Z Sagzhan 29953 /* Шығу тегі */ 3479526 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Ұрыс хан | Шынайы есімі = اوروس خان | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 24-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1372 жыл|1372]] | Басқаруын аяқтады = [[1375 жыл|1375]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары = [[Шеркес хан]] | Титулы_2 = [[Алтын Орда]]ның 27-ші ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Ізашары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Титулы_3 = [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]]ның 9-шы ханы | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = [[1361 жыл|1361]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[1376 жыл|1376]] | Ізашары_3 = [[Шымтай хан]] | Ізбасары_3 = [[Тоқтақия хан]] | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = белгісіз | Туған жері = [[Қыпшақ даласы|Қазақ сахарасы]] | Қайтыс болған күні = 1376 | Қайтыс болған жері = [[Қазақстан]] | Жерленді = | Династия = [[Тоқа Темір әулеті]] немесе [[Орда Ежен әулеті]] | Балалары = [[Құтлұғ Бұға]]<br>[[Тоқтақия хан]]<br />[[Темірмәлік хан]]<br />[[Құйыршық хан]] |Әкесі=Бабақұл Ұғлан}} '''Ұрыс хан''' (اوروس خان;‎ [[1377 жыл]]ы қайтыс болған, '''Мұхаммед Ұрыс, Орыс, Арыс, Ұрұс, Орыс хан''' деп те аталады) - [[1368 жыл]]дан Алтын Орданың Шығыс бөлігінің ханы, 1372-1374 және 1375 ж . [[Алтын Орда]] ханы. Ол шығыс Дешті Қыпшақты өз билігіне біріктіре алды. Кейбір деректерде ол Тоқатеміридтер әулетінен шыққан делінеді, яғни – Жошының ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы, басқаларында Жошының тағы бір ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] ұрпағы деп аталады. Ұрыс ханның немерелері Барақ пен Болат бытыраңқы ұлыстарды біріктіріп, Алтын Орданы қалпына келтіруге тырысты, бірақ жеңіліске ұшырады. Олардың ұлдары Керей мен Жәнібек Алтын Орда тайпаларының бір бөлігін біріктіріп, Қазақ хандығын құрды. Қазақ хандығын көптеген көршілес елдер «Ұрыс Жұрты» деп атаған. Тарихшы Радик Темірғалиевтің пікірінше қазақ аңыздарында айтылатын Алаша хан дәл осы Ұрыс хан болуы әбден мүмкін. Керей мен Жәнібек өздерін жаңа хандық құрушы деп санамаған. Олар өздерін аталары Ұрыс ханның мемлекетін қалпына келтірушілер деп санаған. Жалпы Қазақ хандығы деген атау тек Қасым ханның тұсында қолданыла бастаған. Бұл атауды Мұхаммед Шайбани Ұрыс тұқымдарын кемсіту үшін қолданған. == Шығу тегі == Ұрыс ханның тегіне қатысты бірнеше дерек бар. Олардағы деректер бір-бірінен ерекшеленеді. Кейбір деректерге қарағанда, ол [[Шыңғыс хан]]ның тұңғышы [[Жошы хан|Жошының]] он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы болған. Басқалардың айтуынша, ол Жошының тұңғыш ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] (Орда) ұрпағы. Әр түрлі дереккөздерде Ұрыс ханның арғы аталарының шежірелері әртүрлі. Дереккөздердің бірінші тобына мыналар жатады: *«Муизз әл-ансаб». 829 (1426) жылы Темірид Шахрухтың тапсырмасы бойынша белгісіз автор құрастырған. Онда мынадай шежіре бар: [[Тоқа Темір]] - Ұрұңташ - Ашық - Бақтук - Темір-Қожа - Бадақ - Ұрыс хан. *«Тауарих-и Гузида-йи Нусрат Наме» («Нусрат-наме»). 1504 жылы жазылған. Онда мынадай шежіре бар: Тоқа-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бәдік - Ұрыс хан. *«Шаджара-и түрік». Хиуа хандығының ханы Әбу-л-Ғазидің (1603-1664) еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Тұқай-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бадақұл - Ұрыс хан. *«Шыңғыс-нама». 1550 жылы жазылған Өтеміс-қажының трактаты. *«Бахр әл-асрар». Тарихшы Махмұд ибн Уәлидің 1634-1640 жылдары жазылған еңбегі. '''Дереккөздердің екінші тобына мыналар жатады''': *«Мунтпаһаб ат-таварих-и Муини», немесе «Анонимді Ескендір». 1413/1414 жылы Муин ад-Дин Натанзи жазған. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Тұмақан – Ноғай – Сасы Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Нусах-и жаханара». 1564 - 1565 жылдары жазылған әл-Ғаффари еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Нұқай – Сасы-Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Тарих-и Хайдари». 1611-1619 жылдар аралығында Хайдар ибн Али Хусайни Рази жазған . Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Бұқай – Сасы-Бұқа – Идерең – Жижай – Ұрыс хан. *«Джами ад-дувал». 17 ғасырдағы Османлы тарихшысы Мунаджим Башидің еңбегі Бірқатар заманауи тарихшылар Урусты Тук-Тимурдың ұрпағы деп есептейді және Муизз әл-ансаб келтірген шежіре деректері дұрыс деп тұжырымдайды, алайда басқа тарихшылар Урысты Шымтайдың ұлы . == Сығанақ ханы == 1361 жылы хан Шымтай қайтыс болғаннан кейін Алтын Орданың Шығыс бөлігінде аралық күрес басталып, одан Шымтайдың ұлы Ұрыс жеңіп шығып, 1368 жылы Сығанақта хан болып отырды. Ол шығыс Дешті Қыпшақты біріктіре алды. Бұл кезеңде ол Маңғышлақ ұлысының билеушісі Түй-Қожаны өлтірді, нәтижесінде соңғысының ұлы Тоқтамыс оның басты қарсыласы болды. Ұрыс хан Сығанақта таққа үміткерлердің пайда болуын болдырмау үшін Тоқатеміридтер руының қалған бөлігінің барлығын дерлік қырып салды. Ақсүйектердің қолдауымен ол өз билігін нығайту бағытын ұстанды. Ол өзін егемен билеуші деп жариялап, өз ақшасын шығара бастады. == Алтын Орда ханы == Бұл кезеңде Алтын Ордада өзара қақтығыстар орын алды. Оларды пайдалануды ұйғарып, Ұрыс Төменгі Еділ бойын өз иелігіне қосуға тырысты. Кейін Алтын Орда тағын алу үшін Мамай мен оның қолбасшыларына қарсы күреске өзі араласты . Ашсүйектерге арқа сүйеген Ұрыс хан 1372 жылы Ақ Ордаға қарсы жорық жасап, Алтын Орданың егемен билеушісі болды. 1370 жылдардың ортасында Қажы-Тарханды (қазіргі Астрахань) алды. 1374 жылы Ұрыс хан шығыста жүргенде Сарай-Беркеде хан атағынан айырылды. Черкес хан болды хан болды . Ұрыс хан Сарай-Беркеге қайтып оралғанда, Мамайдың қолбасы Бұлақ хан сол жерде билеп тұрған еді. 1375 жылы маусымда Ұрыс хан қайтадан Алтын Орда ханы болды. Алайда, Бұлақ хан көп ұзамай Сарай-Беркені қайтарып алып, Ұрыс ханды Сығнаққа айдап әкетті. Тоқтамыс Әмір Темірдің қалың әскерімен әкесінің өшін алу үшін Ақ Ордаға жорыққа шықты. Тоқтамыстың Сауран қаласына жақындағаны туралы хабарды алған Ұрыс хан оған қарсы екінші ұлы Құтлық Бұқа бастаған Алтын Орда әскерін жібереді. 1376 жылы Сауран маңында қанды шайқас болды. Бұл шайқаста Құтлұқ-Бұғаның өзі қаза тапты, бірақ оның жауынгерлері жау әскерін талқандады. Тоқтамыс Самарқанға шегінуге мәжбүр болды. Әмір Темір Тоқтамысқа қосымша әскер тапсырып, оны тағы да Сауранға жорыққа аттандырды. Бұл жолы Ұрыс хан үлкен ұлы Тоқтақияны қаланы қорғауға жібереді. Тоқтамыс шайқаста тағы жеңіліп, майдан даласынан қашады. 1377 жылы Темірлан Ұрыс ханға қарсы шайқасқа шықты, бірақ олардың арасындағы қарулы қақтығыс Ұрыс ханның күтпеген жерден қайтыс болуына байланысты болмады. Шыңғыснаманың жазуынша, оны шайқаста Тоқтамыстың ұлы Жалал ад-Дин өлтірген. == Ұрыс хан мен Алаша хан == Кейбір қазақ тарихшылары, атап айтқанда, Радик Темірғалиев Ұрыс хан мен Алаша ханды бір тұлға деп көрсетеді . Қазақ хандары дәстүр бойынша Ұрыс ханнан шыққанын білдірді. Ұрыс ханның Тоқтақия ұлы Керей ханнан шыққан шөбересі Ұрыс ханның тағы бір ұрпағы Қойрышақ ханның шөбересі және оның немересі Барақ ханның ұлы Жәнібек хан лақап аты Әбу Саидпен бірге Қазақ хандығының негізін қалаушылар болды. <ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> == Ұлдары == *[[Құтлұғ Бұға]] *[[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] *[[Темірмәлік хан|Темір Мәлік]] *[[Құйыршық хан|Құйыршық]] {{start}} {{s-bef|before=[[Шымтай хан]]}} {{s-ttl|title=[[Ақ Орда хандары|Ақ орда хандарының тізімі]]|years=1361–1376}} {{s-aft|after=[[Құйыршық хан]]}} {{s-bef|before=[[Мұхаммед Бұлақ хан]] және [[Арабшах хан]]}} {{s-ttl|title=[[Алтын Орда хандарының тізімі|Алтын Орда хандарының тізімі]]|years=1368–1376}} {{s-aft|after=[[Мұхаммед Бұлақ хан]], және [[Арабшах хан]]}} {{end}} ==Дереккөздер== <references/> == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:Ордаежендіктер]] [[Санат:Ақ Орда хандары]] j41iu3el5id7gjl9pgbfosdk341430g 3479527 3479526 2025-06-13T05:36:43Z Sagzhan 29953 /* Шығу тегі */ 3479527 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Ұрыс хан | Шынайы есімі = اوروس خان | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 24-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1372 жыл|1372]] | Басқаруын аяқтады = [[1375 жыл|1375]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары = [[Шеркес хан]] | Титулы_2 = [[Алтын Орда]]ның 27-ші ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Ізашары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Титулы_3 = [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]]ның 9-шы ханы | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = [[1361 жыл|1361]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[1376 жыл|1376]] | Ізашары_3 = [[Шымтай хан]] | Ізбасары_3 = [[Тоқтақия хан]] | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = белгісіз | Туған жері = [[Қыпшақ даласы|Қазақ сахарасы]] | Қайтыс болған күні = 1376 | Қайтыс болған жері = [[Қазақстан]] | Жерленді = | Династия = [[Тоқа Темір әулеті]] немесе [[Орда Ежен әулеті]] | Балалары = [[Құтлұғ Бұға]]<br>[[Тоқтақия хан]]<br />[[Темірмәлік хан]]<br />[[Құйыршық хан]] |Әкесі=Бабақұл Ұғлан}} '''Ұрыс хан''' (اوروس خان;‎ [[1377 жыл]]ы қайтыс болған, '''Мұхаммед Ұрыс, Орыс, Арыс, Ұрұс, Орыс хан''' деп те аталады) - [[1368 жыл]]дан Алтын Орданың Шығыс бөлігінің ханы, 1372-1374 және 1375 ж . [[Алтын Орда]] ханы. Ол шығыс Дешті Қыпшақты өз билігіне біріктіре алды. Кейбір деректерде ол Тоқатеміридтер әулетінен шыққан делінеді, яғни – Жошының ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы, басқаларында Жошының тағы бір ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] ұрпағы деп аталады. Ұрыс ханның немерелері Барақ пен Болат бытыраңқы ұлыстарды біріктіріп, Алтын Орданы қалпына келтіруге тырысты, бірақ жеңіліске ұшырады. Олардың ұлдары Керей мен Жәнібек Алтын Орда тайпаларының бір бөлігін біріктіріп, Қазақ хандығын құрды. Қазақ хандығын көптеген көршілес елдер «Ұрыс Жұрты» деп атаған. Тарихшы Радик Темірғалиевтің пікірінше қазақ аңыздарында айтылатын Алаша хан дәл осы Ұрыс хан болуы әбден мүмкін. Керей мен Жәнібек өздерін жаңа хандық құрушы деп санамаған. Олар өздерін аталары Ұрыс ханның мемлекетін қалпына келтірушілер деп санаған. Жалпы Қазақ хандығы деген атау тек Қасым ханның тұсында қолданыла бастаған. Бұл атауды Мұхаммед Шайбани Ұрыс тұқымдарын кемсіту үшін қолданған. == Шығу тегі == Ұрыс ханның тегіне қатысты бірнеше дерек бар. Олардағы деректер бір-бірінен ерекшеленеді. Кейбір деректерге қарағанда, ол [[Шыңғыс хан]]ның тұңғышы [[Жошы хан|Жошының]] он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы болған. Басқалардың айтуынша, ол Жошының тұңғыш ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] (Орда) ұрпағы. Әр түрлі дереккөздерде Ұрыс ханның арғы аталарының шежірелері әртүрлі. Дереккөздердің бірінші тобына мыналар жатады: *«Муизз әл-ансаб». 829 (1426) жылы Темірид Шахрухтың тапсырмасы бойынша белгісіз автор құрастырған. Онда мынадай шежіре бар: [[Тоқа Темір]] - Ұрұңташ - Ашық - Бақтук - Темір-Қожа - Бадақ - Ұрыс хан. *«Тауарих-и Гузида-йи Нусрат Наме» («Нусрат-наме»). 1504 жылы жазылған. Онда мынадай шежіре бар: Тоқа-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бәдік - Ұрыс хан. *«Шаджара-и түрік». Хиуа хандығының ханы Әбу-л-Ғазидің (1603-1664) еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Тұқай-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бадақұл - Ұрыс хан. *«Шыңғыс-нама». 1550 жылы жазылған Өтеміс-қажының трактаты. *«Бахр әл-асрар». Тарихшы Махмұд ибн Уәлидің 1634-1640 жылдары жазылған еңбегі. Дереккөздердің екінші тобына мыналар жатады: *«Мунтпаһаб ат-таварих-и Муини», немесе «Анонимді Ескендір». 1413/1414 жылы Муин ад-Дин Натанзи жазған. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Тұмақан – Ноғай – Сасы Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Нусах-и жаханара». 1564 - 1565 жылдары жазылған әл-Ғаффари еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Нұқай – Сасы-Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Тарих-и Хайдари». 1611-1619 жылдар аралығында Хайдар ибн Али Хусайни Рази жазған . Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Бұқай – Сасы-Бұқа – Идерең – Жижай – Ұрыс хан. *«Джами ад-дувал». 17 ғасырдағы Османлы тарихшысы Мунаджим Башидің еңбегі Бірқатар заманауи тарихшылар Урусты Тук-Тимурдың ұрпағы деп есептейді және Муизз әл-ансаб келтірген шежіре деректері дұрыс деп тұжырымдайды, алайда басқа тарихшылар Урысты Шымтайдың ұлы . == Сығанақ ханы == 1361 жылы хан Шымтай қайтыс болғаннан кейін Алтын Орданың Шығыс бөлігінде аралық күрес басталып, одан Шымтайдың ұлы Ұрыс жеңіп шығып, 1368 жылы Сығанақта хан болып отырды. Ол шығыс Дешті Қыпшақты біріктіре алды. Бұл кезеңде ол Маңғышлақ ұлысының билеушісі Түй-Қожаны өлтірді, нәтижесінде соңғысының ұлы Тоқтамыс оның басты қарсыласы болды. Ұрыс хан Сығанақта таққа үміткерлердің пайда болуын болдырмау үшін Тоқатеміридтер руының қалған бөлігінің барлығын дерлік қырып салды. Ақсүйектердің қолдауымен ол өз билігін нығайту бағытын ұстанды. Ол өзін егемен билеуші деп жариялап, өз ақшасын шығара бастады. == Алтын Орда ханы == Бұл кезеңде Алтын Ордада өзара қақтығыстар орын алды. Оларды пайдалануды ұйғарып, Ұрыс Төменгі Еділ бойын өз иелігіне қосуға тырысты. Кейін Алтын Орда тағын алу үшін Мамай мен оның қолбасшыларына қарсы күреске өзі араласты . Ашсүйектерге арқа сүйеген Ұрыс хан 1372 жылы Ақ Ордаға қарсы жорық жасап, Алтын Орданың егемен билеушісі болды. 1370 жылдардың ортасында Қажы-Тарханды (қазіргі Астрахань) алды. 1374 жылы Ұрыс хан шығыста жүргенде Сарай-Беркеде хан атағынан айырылды. Черкес хан болды хан болды . Ұрыс хан Сарай-Беркеге қайтып оралғанда, Мамайдың қолбасы Бұлақ хан сол жерде билеп тұрған еді. 1375 жылы маусымда Ұрыс хан қайтадан Алтын Орда ханы болды. Алайда, Бұлақ хан көп ұзамай Сарай-Беркені қайтарып алып, Ұрыс ханды Сығнаққа айдап әкетті. Тоқтамыс Әмір Темірдің қалың әскерімен әкесінің өшін алу үшін Ақ Ордаға жорыққа шықты. Тоқтамыстың Сауран қаласына жақындағаны туралы хабарды алған Ұрыс хан оған қарсы екінші ұлы Құтлық Бұқа бастаған Алтын Орда әскерін жібереді. 1376 жылы Сауран маңында қанды шайқас болды. Бұл шайқаста Құтлұқ-Бұғаның өзі қаза тапты, бірақ оның жауынгерлері жау әскерін талқандады. Тоқтамыс Самарқанға шегінуге мәжбүр болды. Әмір Темір Тоқтамысқа қосымша әскер тапсырып, оны тағы да Сауранға жорыққа аттандырды. Бұл жолы Ұрыс хан үлкен ұлы Тоқтақияны қаланы қорғауға жібереді. Тоқтамыс шайқаста тағы жеңіліп, майдан даласынан қашады. 1377 жылы Темірлан Ұрыс ханға қарсы шайқасқа шықты, бірақ олардың арасындағы қарулы қақтығыс Ұрыс ханның күтпеген жерден қайтыс болуына байланысты болмады. Шыңғыснаманың жазуынша, оны шайқаста Тоқтамыстың ұлы Жалал ад-Дин өлтірген. == Ұрыс хан мен Алаша хан == Кейбір қазақ тарихшылары, атап айтқанда, Радик Темірғалиев Ұрыс хан мен Алаша ханды бір тұлға деп көрсетеді . Қазақ хандары дәстүр бойынша Ұрыс ханнан шыққанын білдірді. Ұрыс ханның Тоқтақия ұлы Керей ханнан шыққан шөбересі Ұрыс ханның тағы бір ұрпағы Қойрышақ ханның шөбересі және оның немересі Барақ ханның ұлы Жәнібек хан лақап аты Әбу Саидпен бірге Қазақ хандығының негізін қалаушылар болды. <ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> == Ұлдары == *[[Құтлұғ Бұға]] *[[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] *[[Темірмәлік хан|Темір Мәлік]] *[[Құйыршық хан|Құйыршық]] {{start}} {{s-bef|before=[[Шымтай хан]]}} {{s-ttl|title=[[Ақ Орда хандары|Ақ орда хандарының тізімі]]|years=1361–1376}} {{s-aft|after=[[Құйыршық хан]]}} {{s-bef|before=[[Мұхаммед Бұлақ хан]] және [[Арабшах хан]]}} {{s-ttl|title=[[Алтын Орда хандарының тізімі|Алтын Орда хандарының тізімі]]|years=1368–1376}} {{s-aft|after=[[Мұхаммед Бұлақ хан]], және [[Арабшах хан]]}} {{end}} ==Дереккөздер== <references/> == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:Ордаежендіктер]] [[Санат:Ақ Орда хандары]] mj6y22m7w5fag0oidrr7jk17zcqoms7 3479529 3479527 2025-06-13T05:39:29Z Sagzhan 29953 /* Шығу тегі */ 3479529 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Ұрыс хан | Шынайы есімі = اوروس خان | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 24-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1372 жыл|1372]] | Басқаруын аяқтады = [[1375 жыл|1375]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары = [[Шеркес хан]] | Титулы_2 = [[Алтын Орда]]ның 27-ші ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Ізашары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Титулы_3 = [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]]ның 9-шы ханы | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = [[1361 жыл|1361]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[1376 жыл|1376]] | Ізашары_3 = [[Шымтай хан]] | Ізбасары_3 = [[Тоқтақия хан]] | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = белгісіз | Туған жері = [[Қыпшақ даласы|Қазақ сахарасы]] | Қайтыс болған күні = 1376 | Қайтыс болған жері = [[Қазақстан]] | Жерленді = | Династия = [[Тоқа Темір әулеті]] немесе [[Орда Ежен әулеті]] | Балалары = [[Құтлұғ Бұға]]<br>[[Тоқтақия хан]]<br />[[Темірмәлік хан]]<br />[[Құйыршық хан]] |Әкесі=Бабақұл Ұғлан}} '''Ұрыс хан''' (اوروس خان;‎ [[1377 жыл]]ы қайтыс болған, '''Мұхаммед Ұрыс, Орыс, Арыс, Ұрұс, Орыс хан''' деп те аталады) - [[1368 жыл]]дан Алтын Орданың Шығыс бөлігінің ханы, 1372-1374 және 1375 ж . [[Алтын Орда]] ханы. Ол шығыс Дешті Қыпшақты өз билігіне біріктіре алды. Кейбір деректерде ол Тоқатеміридтер әулетінен шыққан делінеді, яғни – Жошының ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы, басқаларында Жошының тағы бір ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] ұрпағы деп аталады. Ұрыс ханның немерелері Барақ пен Болат бытыраңқы ұлыстарды біріктіріп, Алтын Орданы қалпына келтіруге тырысты, бірақ жеңіліске ұшырады. Олардың ұлдары Керей мен Жәнібек Алтын Орда тайпаларының бір бөлігін біріктіріп, Қазақ хандығын құрды. Қазақ хандығын көптеген көршілес елдер «Ұрыс Жұрты» деп атаған. Тарихшы Радик Темірғалиевтің пікірінше қазақ аңыздарында айтылатын Алаша хан дәл осы Ұрыс хан болуы әбден мүмкін. Керей мен Жәнібек өздерін жаңа хандық құрушы деп санамаған. Олар өздерін аталары Ұрыс ханның мемлекетін қалпына келтірушілер деп санаған. Жалпы Қазақ хандығы деген атау тек Қасым ханның тұсында қолданыла бастаған. Бұл атауды Мұхаммед Шайбани Ұрыс тұқымдарын кемсіту үшін қолданған. == Шығу тегі == Ұрыс ханның тегіне қатысты бірнеше дерек бар. Олардағы деректер бір-бірінен ерекшеленеді. Кейбір деректерге қарағанда, ол [[Шыңғыс хан]]ның тұңғышы [[Жошы хан|Жошының]] он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы болған. Басқалардың айтуынша, ол Жошының тұңғыш ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] (Орда) ұрпағы. Әр түрлі дереккөздерде Ұрыс ханның арғы аталарының шежірелері әртүрлі. Дереккөздердің бірінші тобына мыналар жатады: *«Муизз әл-ансаб». 829 (1426) жылы Темірид Шахрухтың тапсырмасы бойынша белгісіз автор құрастырған. Онда мынадай шежіре бар: [[Тоқа Темір]] - Ұрұңташ - Ашық - Бақтук - Темір-Қожа - Бадақ - Ұрыс хан. *«Тауарих-и Гузида-йи Нусрат Наме» («Нусрат-наме»). 1504 жылы жазылған. Онда мынадай шежіре бар: Тоқа-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бәдік - Ұрыс хан. *«Шаджара-и түрік». Хиуа хандығының ханы Әбу-л-Ғазидің (1603-1664) еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Тұқай-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бадақұл - Ұрыс хан. *«Шыңғыс-нама». 1550 жылы жазылған Өтеміс-қажының трактаты. *«Бахр әл-асрар». Тарихшы Махмұд ибн Уәлидің 1634-1640 жылдары жазылған еңбегі. Дереккөздердің екінші тобына мыналар жатады: *«Мунтпаһаб ат-таварих-и Муини», немесе «Ескендір Анонимі». 1413/1414 жылы Муин ад-Дин Натанзи жазған. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Тұмақан – Ноғай – Сасы Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Нусах-и жаханара». 1564 - 1565 жылдары жазылған әл-Ғаффари еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Нұқай – Сасы-Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Тарих-и Хайдари». 1611-1619 жылдар аралығында Хайдар ибн Али Хусайни Рази жазған еңбек. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Бұқай – Сасы-Бұқа – Идерең – Жижай – Ұрыс хан. *«Джами ад-дувал». 17 ғасырдағы Османлы тарихшысы Мунаджим Башидің еңбегі. Бірқатар заманауи тарихшылар Ұрысты Тоқа Темірдің ұрпағы деп есептейді және Муизз әл-ансаб келтірген шежіре деректері дұрыс деп тұжырымдайды, алайда өзге тарихшылар Ұрысты Шымтайдың ұлы деп санайды. == Сығанақ ханы == 1361 жылы хан Шымтай қайтыс болғаннан кейін Алтын Орданың Шығыс бөлігінде аралық күрес басталып, одан Шымтайдың ұлы Ұрыс жеңіп шығып, 1368 жылы Сығанақта хан болып отырды. Ол шығыс Дешті Қыпшақты біріктіре алды. Бұл кезеңде ол Маңғышлақ ұлысының билеушісі Түй-Қожаны өлтірді, нәтижесінде соңғысының ұлы Тоқтамыс оның басты қарсыласы болды. Ұрыс хан Сығанақта таққа үміткерлердің пайда болуын болдырмау үшін Тоқатеміридтер руының қалған бөлігінің барлығын дерлік қырып салды. Ақсүйектердің қолдауымен ол өз билігін нығайту бағытын ұстанды. Ол өзін егемен билеуші деп жариялап, өз ақшасын шығара бастады. == Алтын Орда ханы == Бұл кезеңде Алтын Ордада өзара қақтығыстар орын алды. Оларды пайдалануды ұйғарып, Ұрыс Төменгі Еділ бойын өз иелігіне қосуға тырысты. Кейін Алтын Орда тағын алу үшін Мамай мен оның қолбасшыларына қарсы күреске өзі араласты . Ашсүйектерге арқа сүйеген Ұрыс хан 1372 жылы Ақ Ордаға қарсы жорық жасап, Алтын Орданың егемен билеушісі болды. 1370 жылдардың ортасында Қажы-Тарханды (қазіргі Астрахань) алды. 1374 жылы Ұрыс хан шығыста жүргенде Сарай-Беркеде хан атағынан айырылды. Черкес хан болды хан болды . Ұрыс хан Сарай-Беркеге қайтып оралғанда, Мамайдың қолбасы Бұлақ хан сол жерде билеп тұрған еді. 1375 жылы маусымда Ұрыс хан қайтадан Алтын Орда ханы болды. Алайда, Бұлақ хан көп ұзамай Сарай-Беркені қайтарып алып, Ұрыс ханды Сығнаққа айдап әкетті. Тоқтамыс Әмір Темірдің қалың әскерімен әкесінің өшін алу үшін Ақ Ордаға жорыққа шықты. Тоқтамыстың Сауран қаласына жақындағаны туралы хабарды алған Ұрыс хан оған қарсы екінші ұлы Құтлық Бұқа бастаған Алтын Орда әскерін жібереді. 1376 жылы Сауран маңында қанды шайқас болды. Бұл шайқаста Құтлұқ-Бұғаның өзі қаза тапты, бірақ оның жауынгерлері жау әскерін талқандады. Тоқтамыс Самарқанға шегінуге мәжбүр болды. Әмір Темір Тоқтамысқа қосымша әскер тапсырып, оны тағы да Сауранға жорыққа аттандырды. Бұл жолы Ұрыс хан үлкен ұлы Тоқтақияны қаланы қорғауға жібереді. Тоқтамыс шайқаста тағы жеңіліп, майдан даласынан қашады. 1377 жылы Темірлан Ұрыс ханға қарсы шайқасқа шықты, бірақ олардың арасындағы қарулы қақтығыс Ұрыс ханның күтпеген жерден қайтыс болуына байланысты болмады. Шыңғыснаманың жазуынша, оны шайқаста Тоқтамыстың ұлы Жалал ад-Дин өлтірген. == Ұрыс хан мен Алаша хан == Кейбір қазақ тарихшылары, атап айтқанда, Радик Темірғалиев Ұрыс хан мен Алаша ханды бір тұлға деп көрсетеді . Қазақ хандары дәстүр бойынша Ұрыс ханнан шыққанын білдірді. Ұрыс ханның Тоқтақия ұлы Керей ханнан шыққан шөбересі Ұрыс ханның тағы бір ұрпағы Қойрышақ ханның шөбересі және оның немересі Барақ ханның ұлы Жәнібек хан лақап аты Әбу Саидпен бірге Қазақ хандығының негізін қалаушылар болды. <ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> == Ұлдары == *[[Құтлұғ Бұға]] *[[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] *[[Темірмәлік хан|Темір Мәлік]] *[[Құйыршық хан|Құйыршық]] {{start}} {{s-bef|before=[[Шымтай хан]]}} {{s-ttl|title=[[Ақ Орда хандары|Ақ орда хандарының тізімі]]|years=1361–1376}} {{s-aft|after=[[Құйыршық хан]]}} {{s-bef|before=[[Мұхаммед Бұлақ хан]] және [[Арабшах хан]]}} {{s-ttl|title=[[Алтын Орда хандарының тізімі|Алтын Орда хандарының тізімі]]|years=1368–1376}} {{s-aft|after=[[Мұхаммед Бұлақ хан]], және [[Арабшах хан]]}} {{end}} ==Дереккөздер== <references/> == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:Ордаежендіктер]] [[Санат:Ақ Орда хандары]] n25zkaio3q6bc5t8x8j5ejmh79gatfs 3479530 3479529 2025-06-13T05:43:19Z Sagzhan 29953 3479530 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Ұрыс хан | Шынайы есімі = اوروس خان | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 24-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1372 жыл|1372]] | Басқаруын аяқтады = [[1375 жыл|1375]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары = [[Шеркес хан]] | Титулы_2 = [[Алтын Орда]]ның 27-ші ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Ізашары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Титулы_3 = [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]]ның 9-шы ханы | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = [[1361 жыл|1361]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[1376 жыл|1376]] | Ізашары_3 = [[Шымтай хан]] | Ізбасары_3 = [[Тоқтақия хан]] | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = Алтын Орда | Туған күні = белгісіз | Туған жері = [[Қыпшақ даласы|Қазақ сахарасы]] | Қайтыс болған күні = 1376 | Қайтыс болған жері = [[Қазақстан]] | Жерленді = | Династия = [[Тоқа Темір әулеті]] немесе [[Орда Ежен әулеті]] | Балалары = [[Құтлұғ Бұға]]<br>[[Тоқтақия хан]]<br />[[Темірмәлік хан]]<br />[[Құйыршық хан]] |Әкесі=Бабақұл Ұғлан}} немесе [[Шымтай хан]] '''Ұрыс хан''' (اوروس خان;‎ [[1377 жыл]]ы қайтыс болған, '''Мұхаммед Ұрыс, Орыс, Арыс, Ұрұс, Орыс хан''' деп те аталады) - [[1368 жыл]]дан Алтын Орданың оң қанатының ханы, 1372-1374 және 1375 ж . [[Алтын Орда]] ханы. Ол шығыс Дешті Қыпшақты өз билігіне біріктіре алды. Кейбір деректерде, ол Тоқатемір әулетінен шыққан делінеді, яғни – Жошының ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы, басқаларында Жошының тағы бір ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] ұрпағы деп аталады. Ұрыс ханның немерелері [[Барақ]] пен [[Болат]] бытыраңқы ұлыстарды біріктіріп, [[Алтын Орда]]ны қалпына келтіруге тырысты, бірақ жеңіліске ұшырады. Олардың ұлдары Керей мен Жәнібек Алтын Орда тайпаларының бір бөлігін біріктіріп, Қазақ хандығын құрды. Қазақ хандығын көптеген көршілес елдер «Ұрыс Жұрты» деп атаған. Тарихшы Радик Темірғалиевтің пікірінше қазақ аңыздарында айтылатын Алаша хан дәл осы Ұрыс хан болуы әбден мүмкін. Керей мен Жәнібек өздерін жаңа хандық құрушы деп санамаған. Олар өздерін аталары Ұрыс ханның мемлекетін қалпына келтірушілер деп санаған. Жалпы Қазақ хандығы деген атау тек Қасым ханның тұсында қолданыла бастаған. Бұл атауды Мұхаммед Шайбани Ұрыс тұқымдарын кемсіту үшін қолданған. == Шығу тегі == Ұрыс ханның тегіне қатысты бірнеше дерек бар. Олардағы деректер бір-бірінен ерекшеленеді. Кейбір деректерге қарағанда, ол [[Шыңғыс хан]]ның тұңғышы [[Жошы хан|Жошының]] он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы болған. Басқалардың айтуынша, ол Жошының тұңғыш ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] (Орда) ұрпағы. Әр түрлі дереккөздерде Ұрыс ханның арғы аталарының шежірелері әртүрлі. Дереккөздердің бірінші тобына мыналар жатады: *«Муизз әл-ансаб». 829 (1426) жылы Темірид Шахрухтың тапсырмасы бойынша белгісіз автор құрастырған. Онда мынадай шежіре бар: [[Тоқа Темір]] - Ұрұңташ - Ашық - Бақтук - Темір-Қожа - Бадақ - Ұрыс хан. *«Тауарих-и Гузида-йи Нусрат Наме» («Нусрат-наме»). 1504 жылы жазылған. Онда мынадай шежіре бар: Тоқа-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бәдік - Ұрыс хан. *«Шаджара-и түрік». Хиуа хандығының ханы Әбу-л-Ғазидің (1603-1664) еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Тұқай-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бадақұл - Ұрыс хан. *«Шыңғыс-нама». 1550 жылы жазылған Өтеміс-қажының трактаты. *«Бахр әл-асрар». Тарихшы Махмұд ибн Уәлидің 1634-1640 жылдары жазылған еңбегі. Дереккөздердің екінші тобына мыналар жатады: *«Мунтпаһаб ат-таварих-и Муини», немесе «Ескендір Анонимі». 1413/1414 жылы Муин ад-Дин Натанзи жазған. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Тұмақан – Ноғай – Сасы Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Нусах-и жаханара». 1564 - 1565 жылдары жазылған әл-Ғаффари еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Нұқай – Сасы-Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Тарих-и Хайдари». 1611-1619 жылдар аралығында Хайдар ибн Али Хусайни Рази жазған еңбек. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Бұқай – Сасы-Бұқа – Идерең – Жижай – Ұрыс хан. *«Джами ад-дувал». 17 ғасырдағы Османлы тарихшысы Мунаджим Башидің еңбегі. Бірқатар заманауи тарихшылар Ұрысты Тоқа Темірдің ұрпағы деп есептейді және Муизз әл-ансаб келтірген шежіре деректері дұрыс деп тұжырымдайды, алайда өзге тарихшылар Ұрысты Шымтайдың ұлы деп санайды. == Сығанақ ханы == 1361 жылы хан Шымтай қайтыс болғаннан кейін Алтын Орданың Шығыс бөлігінде аралық күрес басталып, одан Шымтайдың ұлы Ұрыс жеңіп шығып, 1368 жылы Сығанақта хан болып отырды. Ол шығыс Дешті Қыпшақты біріктіре алды. Бұл кезеңде ол Маңғышлақ ұлысының билеушісі Түй-Қожаны өлтірді, нәтижесінде соңғысының ұлы Тоқтамыс оның басты қарсыласы болды. Ұрыс хан Сығанақта таққа үміткерлердің пайда болуын болдырмау үшін Тоқатеміридтер руының қалған бөлігінің барлығын дерлік қырып салды. Ақсүйектердің қолдауымен ол өз билігін нығайту бағытын ұстанды. Ол өзін егемен билеуші деп жариялап, өз ақшасын шығара бастады. == Алтын Орда ханы == Бұл кезеңде Алтын Ордада өзара қақтығыстар орын алды. Оларды пайдалануды ұйғарып, Ұрыс Төменгі Еділ бойын өз иелігіне қосуға тырысты. Кейін Алтын Орда тағын алу үшін Мамай мен оның қолбасшыларына қарсы күреске өзі араласты . Ашсүйектерге арқа сүйеген Ұрыс хан 1372 жылы Ақ Ордаға қарсы жорық жасап, Алтын Орданың егемен билеушісі болды. 1370 жылдардың ортасында Қажы-Тарханды (қазіргі Астрахань) алды. 1374 жылы Ұрыс хан шығыста жүргенде Сарай-Беркеде хан атағынан айырылды. Черкес хан болды хан болды . Ұрыс хан Сарай-Беркеге қайтып оралғанда, Мамайдың қолбасы Бұлақ хан сол жерде билеп тұрған еді. 1375 жылы маусымда Ұрыс хан қайтадан Алтын Орда ханы болды. Алайда, Бұлақ хан көп ұзамай Сарай-Беркені қайтарып алып, Ұрыс ханды Сығнаққа айдап әкетті. Тоқтамыс Әмір Темірдің қалың әскерімен әкесінің өшін алу үшін Ақ Ордаға жорыққа шықты. Тоқтамыстың Сауран қаласына жақындағаны туралы хабарды алған Ұрыс хан оған қарсы екінші ұлы Құтлық Бұқа бастаған Алтын Орда әскерін жібереді. 1376 жылы Сауран маңында қанды шайқас болды. Бұл шайқаста Құтлұқ-Бұғаның өзі қаза тапты, бірақ оның жауынгерлері жау әскерін талқандады. Тоқтамыс Самарқанға шегінуге мәжбүр болды. Әмір Темір Тоқтамысқа қосымша әскер тапсырып, оны тағы да Сауранға жорыққа аттандырды. Бұл жолы Ұрыс хан үлкен ұлы Тоқтақияны қаланы қорғауға жібереді. Тоқтамыс шайқаста тағы жеңіліп, майдан даласынан қашады. 1377 жылы Темірлан Ұрыс ханға қарсы шайқасқа шықты, бірақ олардың арасындағы қарулы қақтығыс Ұрыс ханның күтпеген жерден қайтыс болуына байланысты болмады. Шыңғыснаманың жазуынша, оны шайқаста Тоқтамыстың ұлы Жалал ад-Дин өлтірген. == Ұрыс хан мен Алаша хан == Кейбір қазақ тарихшылары, атап айтқанда, Радик Темірғалиев Ұрыс хан мен Алаша ханды бір тұлға деп көрсетеді . Қазақ хандары дәстүр бойынша Ұрыс ханнан шыққанын білдірді. Ұрыс ханның Тоқтақия ұлы Керей ханнан шыққан шөбересі Ұрыс ханның тағы бір ұрпағы Қойрышақ ханның шөбересі және оның немересі Барақ ханның ұлы Жәнібек хан лақап аты Әбу Саидпен бірге Қазақ хандығының негізін қалаушылар болды. <ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> == Ұлдары == *[[Құтлұғ Бұға]] *[[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] *[[Темірмәлік хан|Темір Мәлік]] *[[Құйыршық хан|Құйыршық]] {{start}} {{s-bef|before=[[Шымтай хан]]}} {{s-ttl|title=[[Ақ Орда хандары|Ақ орда хандарының тізімі]]|years=1361–1376}} {{s-aft|after=[[Құйыршық хан]]}} {{s-bef|before=[[Мұхаммед Бұлақ хан]] және [[Арабшах хан]]}} {{s-ttl|title=[[Алтын Орда хандарының тізімі|Алтын Орда хандарының тізімі]]|years=1368–1376}} {{s-aft|after=[[Мұхаммед Бұлақ хан]], және [[Арабшах хан]]}} {{end}} ==Дереккөздер== <references/> == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:Ордаежендіктер]] [[Санат:Ақ Орда хандары]] gax21clhoiorug8bvnuzc8at7v5s33z 3479532 3479530 2025-06-13T05:44:17Z Sagzhan 29953 3479532 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Ұрыс хан | Шынайы есімі = اوروس خان | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 24-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1372 жыл|1372]] | Басқаруын аяқтады = [[1375 жыл|1375]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары = [[Шеркес хан]] | Титулы_2 = [[Алтын Орда]]ның 27-ші ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Ізашары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Титулы_3 = [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]]ның 9-шы ханы | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = [[1361 жыл|1361]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[1376 жыл|1376]] | Ізашары_3 = [[Шымтай хан]] | Ізбасары_3 = [[Тоқтақия хан]] | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = Алтын Орда | Туған күні = белгісіз | Туған жері = [[Қыпшақ даласы|Қазақ сахарасы]] | Қайтыс болған күні = 1376 | Қайтыс болған жері = [[Қазақстан]] | Жерленді = | Династия = [[Тоқа Темір әулеті]] немесе [[Орда Ежен әулеті]] | Балалары = [[Құтлұғ Бұға]]<br>[[Тоқтақия хан]]<br />[[Темірмәлік хан]]<br />[[Құйыршық хан]] |Әкесі=Бабақұл Ұғлан}} немесе [[Шымтай хан]] }} '''Ұрыс хан''' (اوروس خان;‎ [[1377 жыл]]ы қайтыс болған, '''Мұхаммед Ұрыс, Орыс, Арыс, Ұрұс, Орыс хан''' деп те аталады) - [[1368 жыл]]дан Алтын Орданың оң қанатының ханы, 1372-1374 және 1375 ж . [[Алтын Орда]] ханы. Ол шығыс Дешті Қыпшақты өз билігіне біріктіре алды. Кейбір деректерде, ол Тоқатемір әулетінен шыққан делінеді, яғни – Жошының ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы, басқаларында Жошының тағы бір ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] ұрпағы деп аталады. Ұрыс ханның немерелері [[Барақ]] пен [[Болат]] бытыраңқы ұлыстарды біріктіріп, [[Алтын Орда]]ны қалпына келтіруге тырысты, бірақ жеңіліске ұшырады. Олардың ұлдары Керей мен Жәнібек Алтын Орда тайпаларының бір бөлігін біріктіріп, Қазақ хандығын құрды. Қазақ хандығын көптеген көршілес елдер «Ұрыс Жұрты» деп атаған. Тарихшы Радик Темірғалиевтің пікірінше қазақ аңыздарында айтылатын Алаша хан дәл осы Ұрыс хан болуы әбден мүмкін. Керей мен Жәнібек өздерін жаңа хандық құрушы деп санамаған. Олар өздерін аталары Ұрыс ханның мемлекетін қалпына келтірушілер деп санаған. Жалпы Қазақ хандығы деген атау тек Қасым ханның тұсында қолданыла бастаған. Бұл атауды Мұхаммед Шайбани Ұрыс тұқымдарын кемсіту үшін қолданған. == Шығу тегі == Ұрыс ханның тегіне қатысты бірнеше дерек бар. Олардағы деректер бір-бірінен ерекшеленеді. Кейбір деректерге қарағанда, ол [[Шыңғыс хан]]ның тұңғышы [[Жошы хан|Жошының]] он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы болған. Басқалардың айтуынша, ол Жошының тұңғыш ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] (Орда) ұрпағы. Әр түрлі дереккөздерде Ұрыс ханның арғы аталарының шежірелері әртүрлі. Дереккөздердің бірінші тобына мыналар жатады: *«Муизз әл-ансаб». 829 (1426) жылы Темірид Шахрухтың тапсырмасы бойынша белгісіз автор құрастырған. Онда мынадай шежіре бар: [[Тоқа Темір]] - Ұрұңташ - Ашық - Бақтук - Темір-Қожа - Бадақ - Ұрыс хан. *«Тауарих-и Гузида-йи Нусрат Наме» («Нусрат-наме»). 1504 жылы жазылған. Онда мынадай шежіре бар: Тоқа-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бәдік - Ұрыс хан. *«Шаджара-и түрік». Хиуа хандығының ханы Әбу-л-Ғазидің (1603-1664) еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Тұқай-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бадақұл - Ұрыс хан. *«Шыңғыс-нама». 1550 жылы жазылған Өтеміс-қажының трактаты. *«Бахр әл-асрар». Тарихшы Махмұд ибн Уәлидің 1634-1640 жылдары жазылған еңбегі. Дереккөздердің екінші тобына мыналар жатады: *«Мунтпаһаб ат-таварих-и Муини», немесе «Ескендір Анонимі». 1413/1414 жылы Муин ад-Дин Натанзи жазған. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Тұмақан – Ноғай – Сасы Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Нусах-и жаханара». 1564 - 1565 жылдары жазылған әл-Ғаффари еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Нұқай – Сасы-Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Тарих-и Хайдари». 1611-1619 жылдар аралығында Хайдар ибн Али Хусайни Рази жазған еңбек. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Бұқай – Сасы-Бұқа – Идерең – Жижай – Ұрыс хан. *«Джами ад-дувал». 17 ғасырдағы Османлы тарихшысы Мунаджим Башидің еңбегі. Бірқатар заманауи тарихшылар Ұрысты Тоқа Темірдің ұрпағы деп есептейді және Муизз әл-ансаб келтірген шежіре деректері дұрыс деп тұжырымдайды, алайда өзге тарихшылар Ұрысты Шымтайдың ұлы деп санайды. == Сығанақ ханы == 1361 жылы хан Шымтай қайтыс болғаннан кейін Алтын Орданың Шығыс бөлігінде аралық күрес басталып, одан Шымтайдың ұлы Ұрыс жеңіп шығып, 1368 жылы Сығанақта хан болып отырды. Ол шығыс Дешті Қыпшақты біріктіре алды. Бұл кезеңде ол Маңғышлақ ұлысының билеушісі Түй-Қожаны өлтірді, нәтижесінде соңғысының ұлы Тоқтамыс оның басты қарсыласы болды. Ұрыс хан Сығанақта таққа үміткерлердің пайда болуын болдырмау үшін Тоқатеміридтер руының қалған бөлігінің барлығын дерлік қырып салды. Ақсүйектердің қолдауымен ол өз билігін нығайту бағытын ұстанды. Ол өзін егемен билеуші деп жариялап, өз ақшасын шығара бастады. == Алтын Орда ханы == Бұл кезеңде Алтын Ордада өзара қақтығыстар орын алды. Оларды пайдалануды ұйғарып, Ұрыс Төменгі Еділ бойын өз иелігіне қосуға тырысты. Кейін Алтын Орда тағын алу үшін Мамай мен оның қолбасшыларына қарсы күреске өзі араласты . Ашсүйектерге арқа сүйеген Ұрыс хан 1372 жылы Ақ Ордаға қарсы жорық жасап, Алтын Орданың егемен билеушісі болды. 1370 жылдардың ортасында Қажы-Тарханды (қазіргі Астрахань) алды. 1374 жылы Ұрыс хан шығыста жүргенде Сарай-Беркеде хан атағынан айырылды. Черкес хан болды хан болды . Ұрыс хан Сарай-Беркеге қайтып оралғанда, Мамайдың қолбасы Бұлақ хан сол жерде билеп тұрған еді. 1375 жылы маусымда Ұрыс хан қайтадан Алтын Орда ханы болды. Алайда, Бұлақ хан көп ұзамай Сарай-Беркені қайтарып алып, Ұрыс ханды Сығнаққа айдап әкетті. Тоқтамыс Әмір Темірдің қалың әскерімен әкесінің өшін алу үшін Ақ Ордаға жорыққа шықты. Тоқтамыстың Сауран қаласына жақындағаны туралы хабарды алған Ұрыс хан оған қарсы екінші ұлы Құтлық Бұқа бастаған Алтын Орда әскерін жібереді. 1376 жылы Сауран маңында қанды шайқас болды. Бұл шайқаста Құтлұқ-Бұғаның өзі қаза тапты, бірақ оның жауынгерлері жау әскерін талқандады. Тоқтамыс Самарқанға шегінуге мәжбүр болды. Әмір Темір Тоқтамысқа қосымша әскер тапсырып, оны тағы да Сауранға жорыққа аттандырды. Бұл жолы Ұрыс хан үлкен ұлы Тоқтақияны қаланы қорғауға жібереді. Тоқтамыс шайқаста тағы жеңіліп, майдан даласынан қашады. 1377 жылы Темірлан Ұрыс ханға қарсы шайқасқа шықты, бірақ олардың арасындағы қарулы қақтығыс Ұрыс ханның күтпеген жерден қайтыс болуына байланысты болмады. Шыңғыснаманың жазуынша, оны шайқаста Тоқтамыстың ұлы Жалал ад-Дин өлтірген. == Ұрыс хан мен Алаша хан == Кейбір қазақ тарихшылары, атап айтқанда, Радик Темірғалиев Ұрыс хан мен Алаша ханды бір тұлға деп көрсетеді . Қазақ хандары дәстүр бойынша Ұрыс ханнан шыққанын білдірді. Ұрыс ханның Тоқтақия ұлы Керей ханнан шыққан шөбересі Ұрыс ханның тағы бір ұрпағы Қойрышақ ханның шөбересі және оның немересі Барақ ханның ұлы Жәнібек хан лақап аты Әбу Саидпен бірге Қазақ хандығының негізін қалаушылар болды. <ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> == Ұлдары == *[[Құтлұғ Бұға]] *[[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] *[[Темірмәлік хан|Темір Мәлік]] *[[Құйыршық хан|Құйыршық]] {{start}} {{s-bef|before=[[Шымтай хан]]}} {{s-ttl|title=[[Ақ Орда хандары|Ақ орда хандарының тізімі]]|years=1361–1376}} {{s-aft|after=[[Құйыршық хан]]}} {{s-bef|before=[[Мұхаммед Бұлақ хан]] және [[Арабшах хан]]}} {{s-ttl|title=[[Алтын Орда хандарының тізімі|Алтын Орда хандарының тізімі]]|years=1368–1376}} {{s-aft|after=[[Мұхаммед Бұлақ хан]], және [[Арабшах хан]]}} {{end}} ==Дереккөздер== <references/> == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:Ордаежендіктер]] [[Санат:Ақ Орда хандары]] 8640qi9yiddb2q3ipd119c2q82hbcme 3479534 3479532 2025-06-13T05:44:54Z Sagzhan 29953 3479534 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Ұрыс хан | Шынайы есімі = اوروس خان | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 24-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1372 жыл|1372]] | Басқаруын аяқтады = [[1375 жыл|1375]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары = [[Шеркес хан]] | Титулы_2 = [[Алтын Орда]]ның 27-ші ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Ізашары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Титулы_3 = [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]]ның 9-шы ханы | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = [[1361 жыл|1361]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[1376 жыл|1376]] | Ізашары_3 = [[Шымтай хан]] | Ізбасары_3 = [[Тоқтақия хан]] | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = Алтын Орда | Туған күні = белгісіз | Туған жері = [[Қыпшақ даласы|Қазақ сахарасы]] | Қайтыс болған күні = 1376 | Қайтыс болған жері = [[Қазақстан]] | Жерленді = | Династия = [[Тоқа Темір әулеті]] немесе [[Орда Ежен әулеті]] | Балалары = [[Құтлұғ Бұға]]<br>[[Тоқтақия хан]]<br />[[Темірмәлік хан]]<br />[[Құйыршық хан]] |Әкесі=Бабақұл Оғлан немесе [[Шымтай хан]]}} '''Ұрыс хан''' (اوروس خان;‎ [[1377 жыл]]ы қайтыс болған, '''Мұхаммед Ұрыс, Орыс, Арыс, Ұрұс, Орыс хан''' деп те аталады) - [[1368 жыл]]дан Алтын Орданың оң қанатының ханы, 1372-1374 және 1375 ж . [[Алтын Орда]] ханы. Ол шығыс Дешті Қыпшақты өз билігіне біріктіре алды. Кейбір деректерде, ол Тоқатемір әулетінен шыққан делінеді, яғни – Жошының ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы, басқаларында Жошының тағы бір ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] ұрпағы деп аталады. Ұрыс ханның немерелері [[Барақ]] пен [[Болат]] бытыраңқы ұлыстарды біріктіріп, [[Алтын Орда]]ны қалпына келтіруге тырысты, бірақ жеңіліске ұшырады. Олардың ұлдары Керей мен Жәнібек Алтын Орда тайпаларының бір бөлігін біріктіріп, Қазақ хандығын құрды. Қазақ хандығын көптеген көршілес елдер «Ұрыс Жұрты» деп атаған. Тарихшы Радик Темірғалиевтің пікірінше қазақ аңыздарында айтылатын Алаша хан дәл осы Ұрыс хан болуы әбден мүмкін. Керей мен Жәнібек өздерін жаңа хандық құрушы деп санамаған. Олар өздерін аталары Ұрыс ханның мемлекетін қалпына келтірушілер деп санаған. Жалпы Қазақ хандығы деген атау тек Қасым ханның тұсында қолданыла бастаған. Бұл атауды Мұхаммед Шайбани Ұрыс тұқымдарын кемсіту үшін қолданған. == Шығу тегі == Ұрыс ханның тегіне қатысты бірнеше дерек бар. Олардағы деректер бір-бірінен ерекшеленеді. Кейбір деректерге қарағанда, ол [[Шыңғыс хан]]ның тұңғышы [[Жошы хан|Жошының]] он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы болған. Басқалардың айтуынша, ол Жошының тұңғыш ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] (Орда) ұрпағы. Әр түрлі дереккөздерде Ұрыс ханның арғы аталарының шежірелері әртүрлі. Дереккөздердің бірінші тобына мыналар жатады: *«Муизз әл-ансаб». 829 (1426) жылы Темірид Шахрухтың тапсырмасы бойынша белгісіз автор құрастырған. Онда мынадай шежіре бар: [[Тоқа Темір]] - Ұрұңташ - Ашық - Бақтук - Темір-Қожа - Бадақ - Ұрыс хан. *«Тауарих-и Гузида-йи Нусрат Наме» («Нусрат-наме»). 1504 жылы жазылған. Онда мынадай шежіре бар: Тоқа-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бәдік - Ұрыс хан. *«Шаджара-и түрік». Хиуа хандығының ханы Әбу-л-Ғазидің (1603-1664) еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Тұқай-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бадақұл - Ұрыс хан. *«Шыңғыс-нама». 1550 жылы жазылған Өтеміс-қажының трактаты. *«Бахр әл-асрар». Тарихшы Махмұд ибн Уәлидің 1634-1640 жылдары жазылған еңбегі. Дереккөздердің екінші тобына мыналар жатады: *«Мунтпаһаб ат-таварих-и Муини», немесе «Ескендір Анонимі». 1413/1414 жылы Муин ад-Дин Натанзи жазған. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Тұмақан – Ноғай – Сасы Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Нусах-и жаханара». 1564 - 1565 жылдары жазылған әл-Ғаффари еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Нұқай – Сасы-Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Тарих-и Хайдари». 1611-1619 жылдар аралығында Хайдар ибн Али Хусайни Рази жазған еңбек. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Бұқай – Сасы-Бұқа – Идерең – Жижай – Ұрыс хан. *«Джами ад-дувал». 17 ғасырдағы Османлы тарихшысы Мунаджим Башидің еңбегі. Бірқатар заманауи тарихшылар Ұрысты Тоқа Темірдің ұрпағы деп есептейді және Муизз әл-ансаб келтірген шежіре деректері дұрыс деп тұжырымдайды, алайда өзге тарихшылар Ұрысты Шымтайдың ұлы деп санайды. == Сығанақ ханы == 1361 жылы хан Шымтай қайтыс болғаннан кейін Алтын Орданың Шығыс бөлігінде аралық күрес басталып, одан Шымтайдың ұлы Ұрыс жеңіп шығып, 1368 жылы Сығанақта хан болып отырды. Ол шығыс Дешті Қыпшақты біріктіре алды. Бұл кезеңде ол Маңғышлақ ұлысының билеушісі Түй-Қожаны өлтірді, нәтижесінде соңғысының ұлы Тоқтамыс оның басты қарсыласы болды. Ұрыс хан Сығанақта таққа үміткерлердің пайда болуын болдырмау үшін Тоқатеміридтер руының қалған бөлігінің барлығын дерлік қырып салды. Ақсүйектердің қолдауымен ол өз билігін нығайту бағытын ұстанды. Ол өзін егемен билеуші деп жариялап, өз ақшасын шығара бастады. == Алтын Орда ханы == Бұл кезеңде Алтын Ордада өзара қақтығыстар орын алды. Оларды пайдалануды ұйғарып, Ұрыс Төменгі Еділ бойын өз иелігіне қосуға тырысты. Кейін Алтын Орда тағын алу үшін Мамай мен оның қолбасшыларына қарсы күреске өзі араласты . Ашсүйектерге арқа сүйеген Ұрыс хан 1372 жылы Ақ Ордаға қарсы жорық жасап, Алтын Орданың егемен билеушісі болды. 1370 жылдардың ортасында Қажы-Тарханды (қазіргі Астрахань) алды. 1374 жылы Ұрыс хан шығыста жүргенде Сарай-Беркеде хан атағынан айырылды. Черкес хан болды хан болды . Ұрыс хан Сарай-Беркеге қайтып оралғанда, Мамайдың қолбасы Бұлақ хан сол жерде билеп тұрған еді. 1375 жылы маусымда Ұрыс хан қайтадан Алтын Орда ханы болды. Алайда, Бұлақ хан көп ұзамай Сарай-Беркені қайтарып алып, Ұрыс ханды Сығнаққа айдап әкетті. Тоқтамыс Әмір Темірдің қалың әскерімен әкесінің өшін алу үшін Ақ Ордаға жорыққа шықты. Тоқтамыстың Сауран қаласына жақындағаны туралы хабарды алған Ұрыс хан оған қарсы екінші ұлы Құтлық Бұқа бастаған Алтын Орда әскерін жібереді. 1376 жылы Сауран маңында қанды шайқас болды. Бұл шайқаста Құтлұқ-Бұғаның өзі қаза тапты, бірақ оның жауынгерлері жау әскерін талқандады. Тоқтамыс Самарқанға шегінуге мәжбүр болды. Әмір Темір Тоқтамысқа қосымша әскер тапсырып, оны тағы да Сауранға жорыққа аттандырды. Бұл жолы Ұрыс хан үлкен ұлы Тоқтақияны қаланы қорғауға жібереді. Тоқтамыс шайқаста тағы жеңіліп, майдан даласынан қашады. 1377 жылы Темірлан Ұрыс ханға қарсы шайқасқа шықты, бірақ олардың арасындағы қарулы қақтығыс Ұрыс ханның күтпеген жерден қайтыс болуына байланысты болмады. Шыңғыснаманың жазуынша, оны шайқаста Тоқтамыстың ұлы Жалал ад-Дин өлтірген. == Ұрыс хан мен Алаша хан == Кейбір қазақ тарихшылары, атап айтқанда, Радик Темірғалиев Ұрыс хан мен Алаша ханды бір тұлға деп көрсетеді . Қазақ хандары дәстүр бойынша Ұрыс ханнан шыққанын білдірді. Ұрыс ханның Тоқтақия ұлы Керей ханнан шыққан шөбересі Ұрыс ханның тағы бір ұрпағы Қойрышақ ханның шөбересі және оның немересі Барақ ханның ұлы Жәнібек хан лақап аты Әбу Саидпен бірге Қазақ хандығының негізін қалаушылар болды. <ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> == Ұлдары == *[[Құтлұғ Бұға]] *[[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] *[[Темірмәлік хан|Темір Мәлік]] *[[Құйыршық хан|Құйыршық]] {{start}} {{s-bef|before=[[Шымтай хан]]}} {{s-ttl|title=[[Ақ Орда хандары|Ақ орда хандарының тізімі]]|years=1361–1376}} {{s-aft|after=[[Құйыршық хан]]}} {{s-bef|before=[[Мұхаммед Бұлақ хан]] және [[Арабшах хан]]}} {{s-ttl|title=[[Алтын Орда хандарының тізімі|Алтын Орда хандарының тізімі]]|years=1368–1376}} {{s-aft|after=[[Мұхаммед Бұлақ хан]], және [[Арабшах хан]]}} {{end}} ==Дереккөздер== <references/> == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:Ордаежендіктер]] [[Санат:Ақ Орда хандары]] j70co33htlh8a2875sbatwnm46h0yja 3479535 3479534 2025-06-13T05:45:40Z Sagzhan 29953 3479535 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Ұрыс хан | Шынайы есімі = اوروس خان | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 24-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1372 жыл|1372]] | Басқаруын аяқтады = [[1375 жыл|1375]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары = [[Шеркес хан]] | Титулы_2 = [[Алтын Орда]]ның 27-ші ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Ізашары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Титулы_3 = [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]]ның 9-шы ханы | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = [[1361 жыл|1361]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[1376 жыл|1376]] | Ізашары_3 = [[Шымтай хан]] | Ізбасары_3 = [[Тоқтақия хан]] | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = Алтын Орда | Туған күні = белгісіз | Туған жері = Сығанақ | Қайтыс болған күні = 1376 | Қайтыс болған жері = [[Қазақстан]] | Жерленді = | Династия = [[Тоқа Темір әулеті]] немесе [[Орда Ежен әулеті]] | Балалары = [[Құтлұғ Бұға]]<br>[[Тоқтақия хан]]<br />[[Темірмәлік хан]]<br />[[Құйыршық хан]] |Әкесі=Бабақұл Оғлан немесе [[Шымтай хан]]}} '''Ұрыс хан''' (اوروس خان;‎ [[1377 жыл]]ы қайтыс болған, '''Мұхаммед Ұрыс, Орыс, Арыс, Ұрұс, Орыс хан''' деп те аталады) - [[1368 жыл]]дан Алтын Орданың оң қанатының ханы, 1372-1374 және 1375 ж . [[Алтын Орда]] ханы. Ол шығыс Дешті Қыпшақты өз билігіне біріктіре алды. Кейбір деректерде, ол Тоқатемір әулетінен шыққан делінеді, яғни – Жошының ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы, басқаларында Жошының тағы бір ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] ұрпағы деп аталады. Ұрыс ханның немерелері [[Барақ]] пен [[Болат]] бытыраңқы ұлыстарды біріктіріп, [[Алтын Орда]]ны қалпына келтіруге тырысты, бірақ жеңіліске ұшырады. Олардың ұлдары Керей мен Жәнібек Алтын Орда тайпаларының бір бөлігін біріктіріп, Қазақ хандығын құрды. Қазақ хандығын көптеген көршілес елдер «Ұрыс Жұрты» деп атаған. Тарихшы Радик Темірғалиевтің пікірінше қазақ аңыздарында айтылатын Алаша хан дәл осы Ұрыс хан болуы әбден мүмкін. Керей мен Жәнібек өздерін жаңа хандық құрушы деп санамаған. Олар өздерін аталары Ұрыс ханның мемлекетін қалпына келтірушілер деп санаған. Жалпы Қазақ хандығы деген атау тек Қасым ханның тұсында қолданыла бастаған. Бұл атауды Мұхаммед Шайбани Ұрыс тұқымдарын кемсіту үшін қолданған. == Шығу тегі == Ұрыс ханның тегіне қатысты бірнеше дерек бар. Олардағы деректер бір-бірінен ерекшеленеді. Кейбір деректерге қарағанда, ол [[Шыңғыс хан]]ның тұңғышы [[Жошы хан|Жошының]] он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы болған. Басқалардың айтуынша, ол Жошының тұңғыш ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] (Орда) ұрпағы. Әр түрлі дереккөздерде Ұрыс ханның арғы аталарының шежірелері әртүрлі. Дереккөздердің бірінші тобына мыналар жатады: *«Муизз әл-ансаб». 829 (1426) жылы Темірид Шахрухтың тапсырмасы бойынша белгісіз автор құрастырған. Онда мынадай шежіре бар: [[Тоқа Темір]] - Ұрұңташ - Ашық - Бақтук - Темір-Қожа - Бадақ - Ұрыс хан. *«Тауарих-и Гузида-йи Нусрат Наме» («Нусрат-наме»). 1504 жылы жазылған. Онда мынадай шежіре бар: Тоқа-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бәдік - Ұрыс хан. *«Шаджара-и түрік». Хиуа хандығының ханы Әбу-л-Ғазидің (1603-1664) еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Тұқай-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бадақұл - Ұрыс хан. *«Шыңғыс-нама». 1550 жылы жазылған Өтеміс-қажының трактаты. *«Бахр әл-асрар». Тарихшы Махмұд ибн Уәлидің 1634-1640 жылдары жазылған еңбегі. Дереккөздердің екінші тобына мыналар жатады: *«Мунтпаһаб ат-таварих-и Муини», немесе «Ескендір Анонимі». 1413/1414 жылы Муин ад-Дин Натанзи жазған. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Тұмақан – Ноғай – Сасы Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Нусах-и жаханара». 1564 - 1565 жылдары жазылған әл-Ғаффари еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Нұқай – Сасы-Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Тарих-и Хайдари». 1611-1619 жылдар аралығында Хайдар ибн Али Хусайни Рази жазған еңбек. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Бұқай – Сасы-Бұқа – Идерең – Жижай – Ұрыс хан. *«Джами ад-дувал». 17 ғасырдағы Османлы тарихшысы Мунаджим Башидің еңбегі. Бірқатар заманауи тарихшылар Ұрысты Тоқа Темірдің ұрпағы деп есептейді және Муизз әл-ансаб келтірген шежіре деректері дұрыс деп тұжырымдайды, алайда өзге тарихшылар Ұрысты Шымтайдың ұлы деп санайды. == Сығанақ ханы == 1361 жылы хан Шымтай қайтыс болғаннан кейін Алтын Орданың Шығыс бөлігінде аралық күрес басталып, одан Шымтайдың ұлы Ұрыс жеңіп шығып, 1368 жылы Сығанақта хан болып отырды. Ол шығыс Дешті Қыпшақты біріктіре алды. Бұл кезеңде ол Маңғышлақ ұлысының билеушісі Түй-Қожаны өлтірді, нәтижесінде соңғысының ұлы Тоқтамыс оның басты қарсыласы болды. Ұрыс хан Сығанақта таққа үміткерлердің пайда болуын болдырмау үшін Тоқатеміридтер руының қалған бөлігінің барлығын дерлік қырып салды. Ақсүйектердің қолдауымен ол өз билігін нығайту бағытын ұстанды. Ол өзін егемен билеуші деп жариялап, өз ақшасын шығара бастады. == Алтын Орда ханы == Бұл кезеңде Алтын Ордада өзара қақтығыстар орын алды. Оларды пайдалануды ұйғарып, Ұрыс Төменгі Еділ бойын өз иелігіне қосуға тырысты. Кейін Алтын Орда тағын алу үшін Мамай мен оның қолбасшыларына қарсы күреске өзі араласты . Ашсүйектерге арқа сүйеген Ұрыс хан 1372 жылы Ақ Ордаға қарсы жорық жасап, Алтын Орданың егемен билеушісі болды. 1370 жылдардың ортасында Қажы-Тарханды (қазіргі Астрахань) алды. 1374 жылы Ұрыс хан шығыста жүргенде Сарай-Беркеде хан атағынан айырылды. Черкес хан болды хан болды . Ұрыс хан Сарай-Беркеге қайтып оралғанда, Мамайдың қолбасы Бұлақ хан сол жерде билеп тұрған еді. 1375 жылы маусымда Ұрыс хан қайтадан Алтын Орда ханы болды. Алайда, Бұлақ хан көп ұзамай Сарай-Беркені қайтарып алып, Ұрыс ханды Сығнаққа айдап әкетті. Тоқтамыс Әмір Темірдің қалың әскерімен әкесінің өшін алу үшін Ақ Ордаға жорыққа шықты. Тоқтамыстың Сауран қаласына жақындағаны туралы хабарды алған Ұрыс хан оған қарсы екінші ұлы Құтлық Бұқа бастаған Алтын Орда әскерін жібереді. 1376 жылы Сауран маңында қанды шайқас болды. Бұл шайқаста Құтлұқ-Бұғаның өзі қаза тапты, бірақ оның жауынгерлері жау әскерін талқандады. Тоқтамыс Самарқанға шегінуге мәжбүр болды. Әмір Темір Тоқтамысқа қосымша әскер тапсырып, оны тағы да Сауранға жорыққа аттандырды. Бұл жолы Ұрыс хан үлкен ұлы Тоқтақияны қаланы қорғауға жібереді. Тоқтамыс шайқаста тағы жеңіліп, майдан даласынан қашады. 1377 жылы Темірлан Ұрыс ханға қарсы шайқасқа шықты, бірақ олардың арасындағы қарулы қақтығыс Ұрыс ханның күтпеген жерден қайтыс болуына байланысты болмады. Шыңғыснаманың жазуынша, оны шайқаста Тоқтамыстың ұлы Жалал ад-Дин өлтірген. == Ұрыс хан мен Алаша хан == Кейбір қазақ тарихшылары, атап айтқанда, Радик Темірғалиев Ұрыс хан мен Алаша ханды бір тұлға деп көрсетеді . Қазақ хандары дәстүр бойынша Ұрыс ханнан шыққанын білдірді. Ұрыс ханның Тоқтақия ұлы Керей ханнан шыққан шөбересі Ұрыс ханның тағы бір ұрпағы Қойрышақ ханның шөбересі және оның немересі Барақ ханның ұлы Жәнібек хан лақап аты Әбу Саидпен бірге Қазақ хандығының негізін қалаушылар болды. <ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> == Ұлдары == *[[Құтлұғ Бұға]] *[[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] *[[Темірмәлік хан|Темір Мәлік]] *[[Құйыршық хан|Құйыршық]] {{start}} {{s-bef|before=[[Шымтай хан]]}} {{s-ttl|title=[[Ақ Орда хандары|Ақ орда хандарының тізімі]]|years=1361–1376}} {{s-aft|after=[[Құйыршық хан]]}} {{s-bef|before=[[Мұхаммед Бұлақ хан]] және [[Арабшах хан]]}} {{s-ttl|title=[[Алтын Орда хандарының тізімі|Алтын Орда хандарының тізімі]]|years=1368–1376}} {{s-aft|after=[[Мұхаммед Бұлақ хан]], және [[Арабшах хан]]}} {{end}} ==Дереккөздер== <references/> == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:Ордаежендіктер]] [[Санат:Ақ Орда хандары]] oa5f8ui6cxs4plmwxtwg62d56fdi3jj 3479538 3479535 2025-06-13T05:47:01Z Sagzhan 29953 3479538 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Ұрыс хан | Шынайы есімі = اوروس خان | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 24-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1372 жыл|1372]] | Басқаруын аяқтады = [[1375 жыл|1375]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары = [[Шеркес хан]] | Титулы_2 = [[Алтын Орда]]ның 27-ші ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Ізашары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Титулы_3 = [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]]ның 9-шы ханы | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = [[1361 жыл|1361]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[1376 жыл|1376]] | Ізашары_3 = [[Шымтай хан]] | Ізбасары_3 = [[Тоқтақия хан]] | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = Алтын Орда | Туған күні = белгісіз | Туған жері = Сығанақ | Қайтыс болған күні = 1376 | Қайтыс болған жері = [[Қазақстан]] | Жерленді = | Династия = [[Тоқа Темір әулеті]] немесе [[Орда Ежен әулеті]] | Балалары = [[Құтлұғ Бұға]]<br>[[Тоқтақия хан]]<br />[[Темірмәлік хан]]<br />[[Құйыршық хан]] |Әкесі=Бабақұл Оғлан немесе [[Шымтай хан]]}} '''Ұрыс хан''' (اوروس خان;‎ [[1377 жыл]]ы қайтыс болған, '''Мұхаммед Ұрыс, Орыс, Арыс, Ұрұс, Орыс хан''' деп те аталады) - [[1368 жыл]]дан Алтын Орданың оң қанатының ханы, 1372-1374 және 1375 жылдан [[Алтын Орда]] ханы. Ол шығыс Дешті Қыпшақты өз билігіне біріктіре алды. Кейбір деректерде, ол Тоқатемір әулетінен шыққан делінеді, яғни – Жошының ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы, басқаларында Жошының тағы бір ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] ұрпағы деп аталады. Ұрыс ханның немерелері [[Барақ]] пен [[Болат]] бытыраңқы ұлыстарды біріктіріп, [[Алтын Орда]]ны қалпына келтіруге тырысты, бірақ жеңіліске ұшырады. Олардың ұлдары Керей мен Жәнібек Алтын Орда тайпаларының бір бөлігін біріктіріп, Қазақ хандығын құрды. Қазақ хандығын көптеген көршілес елдер «Ұрыс Жұрты» деп атаған. Тарихшы Радик Темірғалиевтің пікірінше қазақ аңыздарында айтылатын Алаша хан дәл осы Ұрыс хан болуы әбден мүмкін. Керей мен Жәнібек өздерін жаңа хандық құрушы деп санамаған. Олар өздерін аталары Ұрыс ханның мемлекетін қалпына келтірушілер деп санаған. Жалпы Қазақ хандығы деген атау тек Қасым ханның тұсында қолданыла бастаған. Бұл атауды Мұхаммед Шайбани Ұрыс тұқымдарын кемсіту үшін қолданған. == Шығу тегі == Ұрыс ханның тегіне қатысты бірнеше дерек бар. Олардағы деректер бір-бірінен ерекшеленеді. Кейбір деректерге қарағанда, ол [[Шыңғыс хан]]ның тұңғышы [[Жошы хан|Жошының]] он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы болған. Басқалардың айтуынша, ол Жошының тұңғыш ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] (Орда) ұрпағы. Әр түрлі дереккөздерде Ұрыс ханның арғы аталарының шежірелері әртүрлі. Дереккөздердің бірінші тобына мыналар жатады: *«Муизз әл-ансаб». 829 (1426) жылы Темірид Шахрухтың тапсырмасы бойынша белгісіз автор құрастырған. Онда мынадай шежіре бар: [[Тоқа Темір]] - Ұрұңташ - Ашық - Бақтук - Темір-Қожа - Бадақ - Ұрыс хан. *«Тауарих-и Гузида-йи Нусрат Наме» («Нусрат-наме»). 1504 жылы жазылған. Онда мынадай шежіре бар: Тоқа-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бәдік - Ұрыс хан. *«Шаджара-и түрік». Хиуа хандығының ханы Әбу-л-Ғазидің (1603-1664) еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Тұқай-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бадақұл - Ұрыс хан. *«Шыңғыс-нама». 1550 жылы жазылған Өтеміс-қажының трактаты. *«Бахр әл-асрар». Тарихшы Махмұд ибн Уәлидің 1634-1640 жылдары жазылған еңбегі. Дереккөздердің екінші тобына мыналар жатады: *«Мунтпаһаб ат-таварих-и Муини», немесе «Ескендір Анонимі». 1413/1414 жылы Муин ад-Дин Натанзи жазған. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Тұмақан – Ноғай – Сасы Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Нусах-и жаханара». 1564 - 1565 жылдары жазылған әл-Ғаффари еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Нұқай – Сасы-Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Тарих-и Хайдари». 1611-1619 жылдар аралығында Хайдар ибн Али Хусайни Рази жазған еңбек. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Бұқай – Сасы-Бұқа – Идерең – Жижай – Ұрыс хан. *«Джами ад-дувал». 17 ғасырдағы Османлы тарихшысы Мунаджим Башидің еңбегі. Бірқатар заманауи тарихшылар Ұрысты Тоқа Темірдің ұрпағы деп есептейді және Муизз әл-ансаб келтірген шежіре деректері дұрыс деп тұжырымдайды, алайда өзге тарихшылар Ұрысты Шымтайдың ұлы деп санайды. == Сығанақ ханы == 1361 жылы хан Шымтай қайтыс болғаннан кейін Алтын Орданың Шығыс бөлігінде аралық күрес басталып, одан Шымтайдың ұлы Ұрыс жеңіп шығып, 1368 жылы Сығанақта хан болып отырды. Ол шығыс Дешті Қыпшақты біріктіре алды. Бұл кезеңде ол Маңғышлақ ұлысының билеушісі Түй-Қожаны өлтірді, нәтижесінде соңғысының ұлы Тоқтамыс оның басты қарсыласы болды. Ұрыс хан Сығанақта таққа үміткерлердің пайда болуын болдырмау үшін Тоқатеміридтер руының қалған бөлігінің барлығын дерлік қырып салды. Ақсүйектердің қолдауымен ол өз билігін нығайту бағытын ұстанды. Ол өзін егемен билеуші деп жариялап, өз ақшасын шығара бастады. == Алтын Орда ханы == Бұл кезеңде Алтын Ордада өзара қақтығыстар орын алды. Оларды пайдалануды ұйғарып, Ұрыс Төменгі Еділ бойын өз иелігіне қосуға тырысты. Кейін Алтын Орда тағын алу үшін Мамай мен оның қолбасшыларына қарсы күреске өзі араласты . Ашсүйектерге арқа сүйеген Ұрыс хан 1372 жылы Ақ Ордаға қарсы жорық жасап, Алтын Орданың егемен билеушісі болды. 1370 жылдардың ортасында Қажы-Тарханды (қазіргі Астрахань) алды. 1374 жылы Ұрыс хан шығыста жүргенде Сарай-Беркеде хан атағынан айырылды. Черкес хан болды хан болды . Ұрыс хан Сарай-Беркеге қайтып оралғанда, Мамайдың қолбасы Бұлақ хан сол жерде билеп тұрған еді. 1375 жылы маусымда Ұрыс хан қайтадан Алтын Орда ханы болды. Алайда, Бұлақ хан көп ұзамай Сарай-Беркені қайтарып алып, Ұрыс ханды Сығнаққа айдап әкетті. Тоқтамыс Әмір Темірдің қалың әскерімен әкесінің өшін алу үшін Ақ Ордаға жорыққа шықты. Тоқтамыстың Сауран қаласына жақындағаны туралы хабарды алған Ұрыс хан оған қарсы екінші ұлы Құтлық Бұқа бастаған Алтын Орда әскерін жібереді. 1376 жылы Сауран маңында қанды шайқас болды. Бұл шайқаста Құтлұқ-Бұғаның өзі қаза тапты, бірақ оның жауынгерлері жау әскерін талқандады. Тоқтамыс Самарқанға шегінуге мәжбүр болды. Әмір Темір Тоқтамысқа қосымша әскер тапсырып, оны тағы да Сауранға жорыққа аттандырды. Бұл жолы Ұрыс хан үлкен ұлы Тоқтақияны қаланы қорғауға жібереді. Тоқтамыс шайқаста тағы жеңіліп, майдан даласынан қашады. 1377 жылы Темірлан Ұрыс ханға қарсы шайқасқа шықты, бірақ олардың арасындағы қарулы қақтығыс Ұрыс ханның күтпеген жерден қайтыс болуына байланысты болмады. Шыңғыснаманың жазуынша, оны шайқаста Тоқтамыстың ұлы Жалал ад-Дин өлтірген. == Ұрыс хан мен Алаша хан == Кейбір қазақ тарихшылары, атап айтқанда, Радик Темірғалиев Ұрыс хан мен Алаша ханды бір тұлға деп көрсетеді . Қазақ хандары дәстүр бойынша Ұрыс ханнан шыққанын білдірді. Ұрыс ханның Тоқтақия ұлы Керей ханнан шыққан шөбересі Ұрыс ханның тағы бір ұрпағы Қойрышақ ханның шөбересі және оның немересі Барақ ханның ұлы Жәнібек хан лақап аты Әбу Саидпен бірге Қазақ хандығының негізін қалаушылар болды. <ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> == Ұлдары == *[[Құтлұғ Бұға]] *[[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] *[[Темірмәлік хан|Темір Мәлік]] *[[Құйыршық хан|Құйыршық]] {{start}} {{s-bef|before=[[Шымтай хан]]}} {{s-ttl|title=[[Ақ Орда хандары|Ақ орда хандарының тізімі]]|years=1361–1376}} {{s-aft|after=[[Құйыршық хан]]}} {{s-bef|before=[[Мұхаммед Бұлақ хан]] және [[Арабшах хан]]}} {{s-ttl|title=[[Алтын Орда хандарының тізімі|Алтын Орда хандарының тізімі]]|years=1368–1376}} {{s-aft|after=[[Мұхаммед Бұлақ хан]], және [[Арабшах хан]]}} {{end}} ==Дереккөздер== <references/> == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:Ордаежендіктер]] [[Санат:Ақ Орда хандары]] 291v5d4o4rgfzoq9aoq3nkzd266tvzf 3479551 3479538 2025-06-13T06:05:20Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3479551 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Ұрыс хан | Шынайы есімі = اوروس خان | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 24-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1372 жыл|1372]] | Басқаруын аяқтады = [[1375 жыл|1375]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары = [[Шеркес хан]] | Титулы_2 = [[Алтын Орда]]ның 27-ші ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1375 жыл|1375]] | Ізашары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Ізбасары_2 = [[Мұхаммед Бұлақ хан]] | Титулы_3 = [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]]ның 9-шы ханы | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = [[1361 жыл|1361]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[1376 жыл|1376]] | Ізашары_3 = [[Шымтай хан]] | Ізбасары_3 = [[Тоқтақия хан]] | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = Алтын Орда | Туған күні = белгісіз | Туған жері = Сығанақ | Қайтыс болған күні = 1376 | Қайтыс болған жері = [[Қазақстан]] | Жерленді = | Династия = [[Тоқа Темір әулеті]] немесе [[Орда Ежен әулеті]] | Балалары = [[Құтлұғ Бұға]]<br>[[Тоқтақия хан]]<br />[[Темірмәлік хан]]<br />[[Құйыршық хан]] |Әкесі=Бабақұл Оғлан немесе [[Шымтай хан]]}} '''Ұрыс хан''' (اوروس خان;‎ [[1377 жыл]]ы қайтыс болған, '''Мұхаммед Ұрыс, Орыс, Арыс, Ұрұс, Орыс хан''' деп те аталады) - [[1368 жыл]]дан Алтын Орданың оң қанатының ханы, 1372-1374 және 1375 жылдан [[Алтын Орда]] ханы. Ол шығыс Дешті Қыпшақты өз билігіне біріктіре алды. Кейбір деректерде, ол Тоқатемір әулетінен шыққан делінеді, яғни – Жошының ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы, басқаларында Жошының тағы бір ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] ұрпағы деп аталады. Ұрыс ханның немерелері [[Барақ хан|Барақ]] пен [[Болат сұлтан|Болат]] бытыраңқы ұлыстарды біріктіріп, [[Алтын Орда]]ны қалпына келтіруге тырысты, бірақ жеңіліске ұшырады. Олардың ұлдары Керей мен Жәнібек Алтын Орда тайпаларының бір бөлігін біріктіріп, Қазақ хандығын құрды. Қазақ хандығын көптеген көршілес елдер «Ұрыс Жұрты» деп атаған. Тарихшы Радик Темірғалиевтің пікірінше қазақ аңыздарында айтылатын Алаша хан дәл осы Ұрыс хан болуы әбден мүмкін. Керей мен Жәнібек өздерін жаңа хандық құрушы деп санамаған. Олар өздерін аталары Ұрыс ханның мемлекетін қалпына келтірушілер деп санаған. Жалпы Қазақ хандығы деген атау тек Қасым ханның тұсында қолданыла бастаған. Бұл атауды Мұхаммед Шайбани Ұрыс тұқымдарын кемсіту үшін қолданған. == Шығу тегі == Ұрыс ханның тегіне қатысты бірнеше дерек бар. Олардағы деректер бір-бірінен ерекшеленеді. Кейбір деректерге қарағанда, ол [[Шыңғыс хан]]ның тұңғышы [[Жошы хан|Жошының]] он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]дің ұрпағы болған. Басқалардың айтуынша, ол Жошының тұңғыш ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] (Орда) ұрпағы. Әр түрлі дереккөздерде Ұрыс ханның арғы аталарының шежірелері әртүрлі. Дереккөздердің бірінші тобына мыналар жатады: *«Муизз әл-ансаб». 829 (1426) жылы Темірид Шахрухтың тапсырмасы бойынша белгісіз автор құрастырған. Онда мынадай шежіре бар: [[Тоқа Темір]] - Ұрұңташ - Ашық - Бақтук - Темір-Қожа - Бадақ - Ұрыс хан. *«Тауарих-и Гузида-йи Нусрат Наме» («Нусрат-наме»). 1504 жылы жазылған. Онда мынадай шежіре бар: Тоқа-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бәдік - Ұрыс хан. *«Шаджара-и түрік». Хиуа хандығының ханы Әбу-л-Ғазидің (1603-1664) еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Тұқай-Темір - Өз-Темір - Қожа - Бадақұл - Ұрыс хан. *«Шыңғыс-нама». 1550 жылы жазылған Өтеміс-қажының трактаты. *«Бахр әл-асрар». Тарихшы Махмұд ибн Уәлидің 1634-1640 жылдары жазылған еңбегі. Дереккөздердің екінші тобына мыналар жатады: *«Мунтпаһаб ат-таварих-и Муини», немесе «Ескендір Анонимі». 1413/1414 жылы Муин ад-Дин Натанзи жазған. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Тұмақан – Ноғай – Сасы Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Нусах-и жаханара». 1564 - 1565 жылдары жазылған әл-Ғаффари еңбегі. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Нұқай – Сасы-Бұқа – Ерзен – Шымтай – Ұрыс хан. *«Тарих-и Хайдари». 1611-1619 жылдар аралығында Хайдар ибн Али Хусайни Рази жазған еңбек. Онда мынадай шежіре бар: Орда – Құлы – Бұқай – Сасы-Бұқа – Идерең – Жижай – Ұрыс хан. *«Джами ад-дувал». 17 ғасырдағы Османлы тарихшысы Мунаджим Башидің еңбегі. Бірқатар заманауи тарихшылар Ұрысты Тоқа Темірдің ұрпағы деп есептейді және Муизз әл-ансаб келтірген шежіре деректері дұрыс деп тұжырымдайды, алайда өзге тарихшылар Ұрысты Шымтайдың ұлы деп санайды. == Сығанақ ханы == 1361 жылы хан Шымтай қайтыс болғаннан кейін Алтын Орданың Шығыс бөлігінде аралық күрес басталып, одан Шымтайдың ұлы Ұрыс жеңіп шығып, 1368 жылы Сығанақта хан болып отырды. Ол шығыс Дешті Қыпшақты біріктіре алды. Бұл кезеңде ол Маңғышлақ ұлысының билеушісі Түй-Қожаны өлтірді, нәтижесінде соңғысының ұлы Тоқтамыс оның басты қарсыласы болды. Ұрыс хан Сығанақта таққа үміткерлердің пайда болуын болдырмау үшін Тоқатеміридтер руының қалған бөлігінің барлығын дерлік қырып салды. Ақсүйектердің қолдауымен ол өз билігін нығайту бағытын ұстанды. Ол өзін егемен билеуші деп жариялап, өз ақшасын шығара бастады. == Алтын Орда ханы == Бұл кезеңде Алтын Ордада өзара қақтығыстар орын алды. Оларды пайдалануды ұйғарып, Ұрыс Төменгі Еділ бойын өз иелігіне қосуға тырысты. Кейін Алтын Орда тағын алу үшін Мамай мен оның қолбасшыларына қарсы күреске өзі араласты . Ашсүйектерге арқа сүйеген Ұрыс хан 1372 жылы Ақ Ордаға қарсы жорық жасап, Алтын Орданың егемен билеушісі болды. 1370 жылдардың ортасында Қажы-Тарханды (қазіргі Астрахань) алды. 1374 жылы Ұрыс хан шығыста жүргенде Сарай-Беркеде хан атағынан айырылды. Черкес хан болды хан болды . Ұрыс хан Сарай-Беркеге қайтып оралғанда, Мамайдың қолбасы Бұлақ хан сол жерде билеп тұрған еді. 1375 жылы маусымда Ұрыс хан қайтадан Алтын Орда ханы болды. Алайда, Бұлақ хан көп ұзамай Сарай-Беркені қайтарып алып, Ұрыс ханды Сығнаққа айдап әкетті. Тоқтамыс Әмір Темірдің қалың әскерімен әкесінің өшін алу үшін Ақ Ордаға жорыққа шықты. Тоқтамыстың Сауран қаласына жақындағаны туралы хабарды алған Ұрыс хан оған қарсы екінші ұлы Құтлық Бұқа бастаған Алтын Орда әскерін жібереді. 1376 жылы Сауран маңында қанды шайқас болды. Бұл шайқаста Құтлұқ-Бұғаның өзі қаза тапты, бірақ оның жауынгерлері жау әскерін талқандады. Тоқтамыс Самарқанға шегінуге мәжбүр болды. Әмір Темір Тоқтамысқа қосымша әскер тапсырып, оны тағы да Сауранға жорыққа аттандырды. Бұл жолы Ұрыс хан үлкен ұлы Тоқтақияны қаланы қорғауға жібереді. Тоқтамыс шайқаста тағы жеңіліп, майдан даласынан қашады. 1377 жылы Темірлан Ұрыс ханға қарсы шайқасқа шықты, бірақ олардың арасындағы қарулы қақтығыс Ұрыс ханның күтпеген жерден қайтыс болуына байланысты болмады. Шыңғыснаманың жазуынша, оны шайқаста Тоқтамыстың ұлы Жалал ад-Дин өлтірген. == Ұрыс хан мен Алаша хан == Кейбір қазақ тарихшылары, атап айтқанда, Радик Темірғалиев Ұрыс хан мен Алаша ханды бір тұлға деп көрсетеді . Қазақ хандары дәстүр бойынша Ұрыс ханнан шыққанын білдірді. Ұрыс ханның Тоқтақия ұлы Керей ханнан шыққан шөбересі Ұрыс ханның тағы бір ұрпағы Қойрышақ ханның шөбересі және оның немересі Барақ ханның ұлы Жәнібек хан лақап аты Әбу Саидпен бірге Қазақ хандығының негізін қалаушылар болды. <ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> == Ұлдары == *[[Құтлұғ Бұға]] *[[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] *[[Темірмәлік хан|Темір Мәлік]] *[[Құйыршық хан|Құйыршық]] {{start}} {{s-bef|before=[[Шымтай хан]]}} {{s-ttl|title=[[Ақ Орда хандары|Ақ орда хандарының тізімі]]|years=1361–1376}} {{s-aft|after=[[Құйыршық хан]]}} {{s-bef|before=[[Мұхаммед Бұлақ хан]] және [[Арабшах хан]]}} {{s-ttl|title=[[Алтын Орда хандарының тізімі|Алтын Орда хандарының тізімі]]|years=1368–1376}} {{s-aft|after=[[Мұхаммед Бұлақ хан]], және [[Арабшах хан]]}} {{end}} ==Дереккөздер== <references/> == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:Ордаежендіктер]] [[Санат:Ақ Орда хандары]] 3tlroxv85mf5h3t2ub3bih8zqx26mvt Барақ хан 0 20963 3479542 3465863 2025-06-13T05:54:10Z Sagzhan 29953 Sagzhan [[Барақ хан (Алтын Орда)]] бетін [[Барақ хан]] деген бағыттау үстіне жылжытты 3465863 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Барақ хан | Шынайы есімі = ﺒﻪﺭﻪﻙ ﺣﺎن | Суреті = Барак-Хан в битве с Куидатом.png | Атауы = | Сурет ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1423]] | Басқаруын аяқтады = [[1426]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Ұлық Мұхаммед хан]] | Ізбасары = [[Ұлық Мұхаммед хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Титулы_2 = [[Алтын Орда]]ның ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1427]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1428]] | Ізашары_2 = [[Ұлық Мұхаммед хан]] | Ізбасары_2 = [[Ұлық Мұхаммед хан]] | Титулы_3 = [[Ақ Орда]]ның ханы | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = [[1410]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[1428]] | Ізашары_3 = [[Құйыршық хан]] | Ізбасары_3 = Әбілқайыр хан | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = белгісіз | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1428 | Қайтыс болған жері = [[Сығанақ]] | Жерленді = | Династия = [[Орда Ежен хан|Ордаежендіктер]], [[Төре]] | Туған кездегі есімі = | Әкесі = [[Құйыршық хан]] | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = ұлдары: [[Жәнібек хан]], Мір-Сайид, Мір-Қасым <br>қызы: Саадат-бегім | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = }} '''Барақ хан''' (''Мұхамммед Барақ)''(туған жылы белгісіз – [[1428 жыл]]ы қайтыс болған) — 1423–1426 және 1427–1428 жылдары [[Алтын Орда|Алтын Орданың]] ханы болды. 1410-1428 жылдар аралығында [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орданы]] басқарды. [[Алтын Орда]] тағы үшін [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммед]], [[Худайдат|Худайдад]] және [[Дәулетберді хан|Дәулетберді]] хандарға қарсы күрес жүргізді. 1426-1427 жылдары [[Сырдария]] қалалары үшін [[Ұлықбек]] [[Ұлықбек|әмірге]] қарсы соғысты. Барақ 1428 жылы [[Ноғай ордасы|Ноғай Ордасының]] мырзалары [[Ғази мырза|Ғази]] мен [[Наурыз мырза|Наурызға]] қарсы шайқаста қаза тапты. Барақ қайтыс болғаннан кейін, балалары билік үшін таласқа жасы жетпей, [[Қыпшақ даласы|Шығыс Дешті Қыпшақтағы]] билік 40 жылға [[Шибанидтер әулеті|Шибанидтер әулетінен]] шыққан [[Әбілқайыр хан (Өзбек хандығы)|Әбілқайыр ханға]] көшті.<ref name=":0">Тарихи тұлғалар. Танымдық — көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. — Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2</ref> == Өмірбаяны == === Шыққан тегі === Мұхаммед Барақ хан – [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] немересі, [[Құйыршық хан|Құйыршақтың]] баласы. Шамамен 1390-1400 жылдар арасында дүниеге келді. [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] тегіне қатысты бірнеше дерек бар. Кейбір деректерге қарағанда, ол [[Жошы хан|Жошының]] он үшінші ұлы [[Тоқа Темір|Тоқа Темірдің]] ұрпағы. Басқалардың айтуынша, ол Жошының тұңғыш ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] ұрпағы. === Жастық шағы === Әкесі [[Құйыршық хан|Құйыршықтың]] билігі нық болмай, ол 1410 жылы [[Алтын Орда]] тағы үшін күресте өлтірілгеннен кейін, оның жақтастары баласы Барақпен бірге [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Ордаға]] қайтуға мәжбүр болды. Кезінде атасы [[Ұрыс хан]] отырған [[Алтын Орда]] тағы – Барақ үшін бүкіл өмірін арнаған мақсатқа айналады. Алайда [[Алтын Орда|Алтын орда]] әмірі [[Едіге]] тірісінде, Барақтың оған ашық түрде қарсы шығатын мүмкіндігі де жақтастары да жетпеді. Ал [[Едіге]] өмірінің соңын [[Еділ|Еділдің]] батысындағы хандармен күресте өткізіп, [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] оның назарынан тыс қалды. Сондықтан 1419 жылы [[Едіге]] қайтыс болған соң ғана, Барақтың [[Алтын Орда|Алтын Ордадағы]] билік үшін күресі басталады. === Алтын орда үшін күресі === 1419 жылы [[Едіге|Едігені]] Елек өзені бойындағы шайқаста [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] ұрпақтары өлтіреді. Бұл шайқаста жеңіліс тапқаннан кейін [[Едіге әулеті|Едіге]] [[Едіге әулеті|әулеті]] әлсірейді. [[Едіге|Едігенің]] ұлдары шығысқа қашып, әкесін [[Ұлытау таулары|Ұлытаудың]] бір шыңына жерлейді. Алайда, ол жерде де маңғыт мырзалары қауіпте болды. Әулеттің жаңа басшысы Едігенің үлкен ұлы [[Мансұр мырза|Мансұр]] атанды, ол солтүстікке, Сібір астанасы [[Шыңғы-Тура|Шыңғы-Тураға]] көшуді ұйғарды. Мұнда [[Мансұр мырза|Мансұр]] Едігеге берген уәдесін орындап, [[Сибан (Шибан)|Шибан]] ұрпағы [[Мұхаммед Қажы|Мұхаммед Қажыны]] [[Сібір хандығы|Сібір хандығына]] хан етіп жариялады. [[Едіге]] өлімінен кейін [[Алтын Орда]] бірнеше тәуелсіз ұлыстарға ыдырай бастады. Қырым [[Тұқай-Темір әулеті|Тұқай-Темір]] [[Тұқай-Темір әулеті|әулетінен]] шыққан [[Дәулетберді хан|Дәулетбердінің]] билігіне өтті. Еділ бойында [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммед]] патша болды. [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] Барақтың қол астында еді. Осы кезде [[Алтын Орда|Алтын Орданың]] бірлігін қалпына келтіру мүмкін болмайтыны байқалды. Әр шайқастан кейін бөлінген ордалардың шекаралары айқындалып, ыдыраудың алғашқы белгілері көріне бастады. Алайда хандар мен мырзалар ортақ билік үшін күрестерін жалғастыра берді. [[Сурет:Одоевский Чёрный Юрий Романович.png|нобай|435x435 нүкте|Барақ ханның Одоевқа шабуылы]] 1419 жылы сәуірде Барақ, [[Самарқан]] билеушісі [[Әмір Темір|Темірдің]] немересі [[Ұлықбек|Ұлықбектің]] алдына келіп, қолдауына ие болды. Ұлықбек көмектесуге келісіп, әскерлерін дайындады. 1420 жылы қыркүйекте Барақ [[Шибан әулеті|Шибан]] және [[Едіге әулеті|Едіге]] әулеттерімен одақ құрады. Келіссөздер нәтижесінде [[Мансұр мырза]] Барақты хан қылып мойындап, [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орданың]] басында Барақ – хан болып, ал [[Мансұр мырза|Мансұр]] – [[Беклер бегі|беклербек]] болып тағайындалады. [[Шибан әулеті|Шибан әулетінің]] сұлтандары [[Қажы Мұхаммед хан|Қажы Мұхаммед]] пен Жұмадық сұлтандар да Барақтың жағына өтті. Мемлекетті нығайту үшін – сауда, ал сауда үшін қалалар қажет болды, сондықтан соғысқа бару туралы шешім қабылданды. 1422 жылы Барақ пен Мансұр батысқа жорыққа шықты. Олар үш ханды – [[Худайдат|Худайдад]], [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық-Мұхаммед]] және [[Дәулетберді хан|Дәулетбердіні]] жеңіп, [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] мен [[Алтын Орда|Алтын Орданы]] уақытша біріктіріп, [[Сарай-Берке|Сарайды]] басып алды. Одақтасы [[Ұлықбек|Ұлықбекке]] бұл жеңіс хабарын жеткізген [[Жұмадық]] сұлтан, үлкен елшілікпен [[Самарқан|Самарқанға]] барып қайтқандығы туралы [[Мирхонд Мұхаммед ибн Хавандшах|Мирхонд ғалым]] деректер қалдырды.<ref>''Ахмедов Б. А.'' Улугбек и политическая жизнь Мавераннахра первой половины XV в. // Из истории эпохи Улугбека (сборник). — 2-е изд. — Ташкент: ФАН, 1965. — С. 5-66.</ref> 1423 жылы Барақ Ресейдің Одоев қаласына шабуыл жасады, бірақ қамал алатын қаруының жоқтығынан оны ала алмады.<ref>''Селезнёв Ю. В.'' Русско-ордынские конфликты XIII—XV веков. Справочник. — Воронежский государственный университет. Музей "Куликово поле". — <abbr>М.</abbr>: Квадрига, 2010. — 224 с. — (Музейная библиотека).</ref> Ауылдарды тонап, тұтқындырды алып шегінді. Бірақ князь Юрий Одоевский оны қуып жетіп, тұтқындарды қайтарып алды. Бұл сәтсіз жорық Барақ билігіне нұқсан келтірді. Бірақ тарихшы Р.Ю.Почекаев ойынша бұл шайқас Ресейдің Орда істеріне аралсыуының алдын алу мақсатында жасалған, және өз мақсатына жетті деп есептейді. Себебі Ресей князьдері бұл жылдары [[Алтын Орда]] тағына мүдделес хандардың ешбірін ашығынан қолдамады. 1424 жылы Шибандық [[Худайдат|Худайдад]] та Одоевты ала алмай, біріккен [[Витовт]] пен [[Мәскеу князі]] [[Василий II|Василий Васильевичтен]] жеңіліп, ақыры Барақтың қолынан қаза табады.<ref>Парунин А.В. Политическая биография Барак-хана // Улы даланын тарихы: турiктер мен монголдар. - Астана. Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, 2014. - С.93-101</ref> 1426 жылы [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммед]] хан Литва князі [[Витовт|Витовттың]] қолдауымен жаңа әскер жинап, Барақты [[Сарай-Берке|Сарайдан]] қуып, [[Алтын Орда|Алтын орда]] тағын қайтарып алды. === Сығанақ үшін күресі === [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммедтің]] қолынан жеңіліске ұшыраған Барақ хан, Ақ Орданы қалпына келтіру үшін, [[Сыр бойындағы қалалар|Сыр бойындағы]] қалаларды қайтаруға тырысты. Оның ішінде [[Ұрыс хан]] кезіндегі [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орданың]] астанасы болған [[Сығанақ]] ерекше маңызды еді. Бұл қаланы [[Жошы әулеті|өз әулетінің]] мұрасы деп білген Барақ [[Темір әулеті|Темір әулетінен]] [[Сығанақ|Сығанақты]] талап етті, алайда [[Ұлықбек]] бұл талаптарды қабылдамады. Тиісінше Барақ Сығанақты қайтару мақсатында жорық бастайды. 1426 жылы Барақ хан әскері [[Сығанақ|Сығнақты]] еш қиындықсыз басып алады. Бұған жауап ретінде [[Ұлықбек]] [[Хорасан|Хорасаннан]] қосымша күштер жинап, [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Ордаға]] әскерлерін жібереді. Барақтың ескертулері мен қоқан-лоқыларына қарамастан, [[Ұлықбек]] қарсыласын жете бағаламады. [[Самарқан]] мен [[Хорасан|Хорасанның]] әскери басшылары көшпелілерді далаға шегінуге мәжбүрлеу үшін әскери күш көрсетудің өзі жеткілікті деп есептеді. Алайда, әскері көп болмаған Барақ, күтпеген жерден [[Ұлықбек|Ұлықбектің]] әскеріне қарсы шықты. Барақ хан өзіне тиімді таулы жерді пайдаланып, атты әскерінің «тұлғама» деп аталатын классикалық дала тактикасын қолданды. Шайқас кезінде өз жеңісіне сенімді [[Темір әулеті|Тимурид]] қолбасшылары күтпеген жерден тылдан шабуылға ұшырады. Көшпелі атты әскердің шабуылы [[Ұлықбек|Ұлықбектің]] сапын мүлдем бұзды. Бұған дейін табанды қарсылық көрсеткен әскер тез арада ретсіз шегінетін тобырға айналды. Алайда, жау әскерін толық қоршауға алып, жоюға Барақтың күші жетпеді. Ұлықбек толық жеңіліске жол бермей, шегінді. Осы жеңістен кейін Барақ [[Мәуереннаһр|Мавераннахр]] аумағына жыртқыш жорықтар жасап, аймаққа айтарлықтай зиян келтірді. Бұл оқиға [[Ұлықбек]] үшін соңғы шайқас болды. Бұдан кейін ол әскери жорықтардан бас тартып, ғылыми жұмысқа басы ауып, соның арқасында көрнекті ғалым ретінде тарихқа енді. Ал Ұлықбектің әкесі [[Шахрух]] бұл жағдайға көңілі толмай, 1427 жылы [[Герат|Гераттан]] өзінің ізбасар ұлы [[Байсұңқар|Байсұңқар мырзаны]] Бараққа қарсы жорыққа жібереді. Бұл жолы Барақтың еш мүмкіндігі болмай, Сығанақты қалдыруына тура келді. [[Сурет:Қазақстан және Орта Азияның картасы(1428 жылға дейінгі).png|нобай|440x440 нүкте|Барақ билігіндегі Ақ Орда]] === Алтын ордаға оралуы және қазасы === 1427 жылы Барақ [[Қыпшақ даласы|Шығыс Дешті Қыпшақ]] даласында қалған бүкіл жақтастарынан әскер жинап, [[Еділ|Еділ бойына]] оралады. Бұл кезде [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммед]] [[Қырым хандығы|Қырымдағы]] билікті басып алған [[Даулетберді хан|Даулет-Бердімен]] соғыста еді. Барақ [[Ұлық Мұхаммед хан|Мұхаммедтен]] [[Сарай-Берке|Сарайды]] тартып алады, бірақ [[Қажы-Тархан|Қажытарханды]] ала алмады. Кейін Даулет-Берді Қырымнан шығып, Бараққа шабуыл жасап, Сарайды басып алып, өзін хан деп жариялады. Бірақ үш күннен кейін Барақ қайтып келіп, Даулет-Бердіні өлтіріп, Сарайды қайтарады. Алайда, Қырым ханымен күрес оны әлсіретіп, [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммед]] жасаған шабуылға төтеп бере алмай, Сарайды беріп қойады.<ref>Парунин А.В. Политическая биография Барак-хана // Улы даланын тарихы: турiктер мен монголдар. - Астана. Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, 2014. - С.93-101</ref> Барақ жеңілген соң өз иелігі [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Ордаға]] шегінеді, онда [[Мансұр мырза|Мансұрды]] сатқын деп жанжалдасып, алты айдан кейін ыңғайы келгенде Мансұрды өлтіреді. Қасында болған [[Едіге|Едігенің]] басқа ұлдары [[Ғази мырза|Ғази]] мен [[Наурыз мырза|Наурыз]] дереу батысқа қарай [[Кіші Мұхаммед Хан|Кіші-Мұхаммедке]] қашады. Шамамен 1428 жылы соның әскерімен оралып, Барақты өлтіреді. Бұған себеп – ағалары [[Мансұр мырза|Мансұр би]] үшін кек қайтару, сондықтан оларды бұл ісінде Мансұрдың бұрынғы жақтастары қолдайды.<ref>Барак-хан // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2004. — Т. I. — <nowiki>ISBN 9965-9389-9-7</nowiki>. <small>(CC BY-SA 3.0)</small></ref> Барақ қайтыс болғаннан кейін, балалары мен туыстары [[Моғолстан|Моғолстанға]] қашып пана табады. Ал [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] құлдырап, [[Қыпшақ даласы|Шығыс Дешті Қыпшақтағы]] билікті 16 жасар [[Әбілқайыр хан (Өзбек хандығы)|Әбілқайыр хан]] тартып алады. Ол құрған мемлекетті бүгін [[Әбілқайыр Ордасы|Көшпелі Өзбек хандығы]] деп те атайды.<ref>''Ахмедов В. А.'' Государство Кочевых Узбеков / И. П. Петрушевский. — Москва: Издательство «Наука», 1965. — 193 с</ref> == Жанұясы == «Муизз әл-ансаб» және «Нусрат-нама» деректері бойынша Барақ ханның үш ұлы мен [[Саадат-бегім]] атты бір қызы болған. Ұлдарының аттары: Мір-Сейід, Мір-Қасым, [[Жәнібек хан|Әбу Сейід]] – «оны Жәнібек деп те атайды».<ref>''Сабитов Ж. М.'' Генеалогия Джучидов в 13-18 веках // Генеалогия Торе. — Алма-Ата, 2008. — 326 с. — 1000 экз. — <nowiki>ISBN 9965-9416-2-9</nowiki>. <small>Архивировано 27 января 2012 года.</small></ref> [[Еділ|Еділ өзенінің]] батысын Барақтан кейін оның еш бір ұрпағы ала алмай, [[Дешті қыпшақ|Еділдің шығысында]] ғана билік құрады. Ханның ұлы [[Жәнібек хан]] мен немере інісі [[Керей хан]] 1465 жылы [[Қазақ хандығы|Қазақ хандығының]] негізін қалады.<ref>Мирза Мухаммед Хайдар, «Тарих-и Рашиди», Введ., пер. с персидского А. Урунбаева, Р.П.Джалиловой, Л.М. Епифановой. Ташкент, 1996;</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} [[Санат:Ақ Орда хандары]] [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Ордаежендіктер]] 4wc2rj6ec19tzc2kbiwaxvn2syxij8v 3479546 3479542 2025-06-13T06:01:25Z Sagzhan 29953 "[[Барақ хан]]" бетін қорғады ([Жылжыту=Тек администраторларға рұқсат ету] (мәңгі)) 3465863 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Барақ хан | Шынайы есімі = ﺒﻪﺭﻪﻙ ﺣﺎن | Суреті = Барак-Хан в битве с Куидатом.png | Атауы = | Сурет ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1423]] | Басқаруын аяқтады = [[1426]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Ұлық Мұхаммед хан]] | Ізбасары = [[Ұлық Мұхаммед хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Титулы_2 = [[Алтын Орда]]ның ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1427]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1428]] | Ізашары_2 = [[Ұлық Мұхаммед хан]] | Ізбасары_2 = [[Ұлық Мұхаммед хан]] | Титулы_3 = [[Ақ Орда]]ның ханы | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = [[1410]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[1428]] | Ізашары_3 = [[Құйыршық хан]] | Ізбасары_3 = Әбілқайыр хан | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = белгісіз | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1428 | Қайтыс болған жері = [[Сығанақ]] | Жерленді = | Династия = [[Орда Ежен хан|Ордаежендіктер]], [[Төре]] | Туған кездегі есімі = | Әкесі = [[Құйыршық хан]] | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = ұлдары: [[Жәнібек хан]], Мір-Сайид, Мір-Қасым <br>қызы: Саадат-бегім | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = }} '''Барақ хан''' (''Мұхамммед Барақ)''(туған жылы белгісіз – [[1428 жыл]]ы қайтыс болған) — 1423–1426 және 1427–1428 жылдары [[Алтын Орда|Алтын Орданың]] ханы болды. 1410-1428 жылдар аралығында [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орданы]] басқарды. [[Алтын Орда]] тағы үшін [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммед]], [[Худайдат|Худайдад]] және [[Дәулетберді хан|Дәулетберді]] хандарға қарсы күрес жүргізді. 1426-1427 жылдары [[Сырдария]] қалалары үшін [[Ұлықбек]] [[Ұлықбек|әмірге]] қарсы соғысты. Барақ 1428 жылы [[Ноғай ордасы|Ноғай Ордасының]] мырзалары [[Ғази мырза|Ғази]] мен [[Наурыз мырза|Наурызға]] қарсы шайқаста қаза тапты. Барақ қайтыс болғаннан кейін, балалары билік үшін таласқа жасы жетпей, [[Қыпшақ даласы|Шығыс Дешті Қыпшақтағы]] билік 40 жылға [[Шибанидтер әулеті|Шибанидтер әулетінен]] шыққан [[Әбілқайыр хан (Өзбек хандығы)|Әбілқайыр ханға]] көшті.<ref name=":0">Тарихи тұлғалар. Танымдық — көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. — Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2</ref> == Өмірбаяны == === Шыққан тегі === Мұхаммед Барақ хан – [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] немересі, [[Құйыршық хан|Құйыршақтың]] баласы. Шамамен 1390-1400 жылдар арасында дүниеге келді. [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] тегіне қатысты бірнеше дерек бар. Кейбір деректерге қарағанда, ол [[Жошы хан|Жошының]] он үшінші ұлы [[Тоқа Темір|Тоқа Темірдің]] ұрпағы. Басқалардың айтуынша, ол Жошының тұңғыш ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] ұрпағы. === Жастық шағы === Әкесі [[Құйыршық хан|Құйыршықтың]] билігі нық болмай, ол 1410 жылы [[Алтын Орда]] тағы үшін күресте өлтірілгеннен кейін, оның жақтастары баласы Барақпен бірге [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Ордаға]] қайтуға мәжбүр болды. Кезінде атасы [[Ұрыс хан]] отырған [[Алтын Орда]] тағы – Барақ үшін бүкіл өмірін арнаған мақсатқа айналады. Алайда [[Алтын Орда|Алтын орда]] әмірі [[Едіге]] тірісінде, Барақтың оған ашық түрде қарсы шығатын мүмкіндігі де жақтастары да жетпеді. Ал [[Едіге]] өмірінің соңын [[Еділ|Еділдің]] батысындағы хандармен күресте өткізіп, [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] оның назарынан тыс қалды. Сондықтан 1419 жылы [[Едіге]] қайтыс болған соң ғана, Барақтың [[Алтын Орда|Алтын Ордадағы]] билік үшін күресі басталады. === Алтын орда үшін күресі === 1419 жылы [[Едіге|Едігені]] Елек өзені бойындағы шайқаста [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] ұрпақтары өлтіреді. Бұл шайқаста жеңіліс тапқаннан кейін [[Едіге әулеті|Едіге]] [[Едіге әулеті|әулеті]] әлсірейді. [[Едіге|Едігенің]] ұлдары шығысқа қашып, әкесін [[Ұлытау таулары|Ұлытаудың]] бір шыңына жерлейді. Алайда, ол жерде де маңғыт мырзалары қауіпте болды. Әулеттің жаңа басшысы Едігенің үлкен ұлы [[Мансұр мырза|Мансұр]] атанды, ол солтүстікке, Сібір астанасы [[Шыңғы-Тура|Шыңғы-Тураға]] көшуді ұйғарды. Мұнда [[Мансұр мырза|Мансұр]] Едігеге берген уәдесін орындап, [[Сибан (Шибан)|Шибан]] ұрпағы [[Мұхаммед Қажы|Мұхаммед Қажыны]] [[Сібір хандығы|Сібір хандығына]] хан етіп жариялады. [[Едіге]] өлімінен кейін [[Алтын Орда]] бірнеше тәуелсіз ұлыстарға ыдырай бастады. Қырым [[Тұқай-Темір әулеті|Тұқай-Темір]] [[Тұқай-Темір әулеті|әулетінен]] шыққан [[Дәулетберді хан|Дәулетбердінің]] билігіне өтті. Еділ бойында [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммед]] патша болды. [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] Барақтың қол астында еді. Осы кезде [[Алтын Орда|Алтын Орданың]] бірлігін қалпына келтіру мүмкін болмайтыны байқалды. Әр шайқастан кейін бөлінген ордалардың шекаралары айқындалып, ыдыраудың алғашқы белгілері көріне бастады. Алайда хандар мен мырзалар ортақ билік үшін күрестерін жалғастыра берді. [[Сурет:Одоевский Чёрный Юрий Романович.png|нобай|435x435 нүкте|Барақ ханның Одоевқа шабуылы]] 1419 жылы сәуірде Барақ, [[Самарқан]] билеушісі [[Әмір Темір|Темірдің]] немересі [[Ұлықбек|Ұлықбектің]] алдына келіп, қолдауына ие болды. Ұлықбек көмектесуге келісіп, әскерлерін дайындады. 1420 жылы қыркүйекте Барақ [[Шибан әулеті|Шибан]] және [[Едіге әулеті|Едіге]] әулеттерімен одақ құрады. Келіссөздер нәтижесінде [[Мансұр мырза]] Барақты хан қылып мойындап, [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орданың]] басында Барақ – хан болып, ал [[Мансұр мырза|Мансұр]] – [[Беклер бегі|беклербек]] болып тағайындалады. [[Шибан әулеті|Шибан әулетінің]] сұлтандары [[Қажы Мұхаммед хан|Қажы Мұхаммед]] пен Жұмадық сұлтандар да Барақтың жағына өтті. Мемлекетті нығайту үшін – сауда, ал сауда үшін қалалар қажет болды, сондықтан соғысқа бару туралы шешім қабылданды. 1422 жылы Барақ пен Мансұр батысқа жорыққа шықты. Олар үш ханды – [[Худайдат|Худайдад]], [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық-Мұхаммед]] және [[Дәулетберді хан|Дәулетбердіні]] жеңіп, [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] мен [[Алтын Орда|Алтын Орданы]] уақытша біріктіріп, [[Сарай-Берке|Сарайды]] басып алды. Одақтасы [[Ұлықбек|Ұлықбекке]] бұл жеңіс хабарын жеткізген [[Жұмадық]] сұлтан, үлкен елшілікпен [[Самарқан|Самарқанға]] барып қайтқандығы туралы [[Мирхонд Мұхаммед ибн Хавандшах|Мирхонд ғалым]] деректер қалдырды.<ref>''Ахмедов Б. А.'' Улугбек и политическая жизнь Мавераннахра первой половины XV в. // Из истории эпохи Улугбека (сборник). — 2-е изд. — Ташкент: ФАН, 1965. — С. 5-66.</ref> 1423 жылы Барақ Ресейдің Одоев қаласына шабуыл жасады, бірақ қамал алатын қаруының жоқтығынан оны ала алмады.<ref>''Селезнёв Ю. В.'' Русско-ордынские конфликты XIII—XV веков. Справочник. — Воронежский государственный университет. Музей "Куликово поле". — <abbr>М.</abbr>: Квадрига, 2010. — 224 с. — (Музейная библиотека).</ref> Ауылдарды тонап, тұтқындырды алып шегінді. Бірақ князь Юрий Одоевский оны қуып жетіп, тұтқындарды қайтарып алды. Бұл сәтсіз жорық Барақ билігіне нұқсан келтірді. Бірақ тарихшы Р.Ю.Почекаев ойынша бұл шайқас Ресейдің Орда істеріне аралсыуының алдын алу мақсатында жасалған, және өз мақсатына жетті деп есептейді. Себебі Ресей князьдері бұл жылдары [[Алтын Орда]] тағына мүдделес хандардың ешбірін ашығынан қолдамады. 1424 жылы Шибандық [[Худайдат|Худайдад]] та Одоевты ала алмай, біріккен [[Витовт]] пен [[Мәскеу князі]] [[Василий II|Василий Васильевичтен]] жеңіліп, ақыры Барақтың қолынан қаза табады.<ref>Парунин А.В. Политическая биография Барак-хана // Улы даланын тарихы: турiктер мен монголдар. - Астана. Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, 2014. - С.93-101</ref> 1426 жылы [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммед]] хан Литва князі [[Витовт|Витовттың]] қолдауымен жаңа әскер жинап, Барақты [[Сарай-Берке|Сарайдан]] қуып, [[Алтын Орда|Алтын орда]] тағын қайтарып алды. === Сығанақ үшін күресі === [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммедтің]] қолынан жеңіліске ұшыраған Барақ хан, Ақ Орданы қалпына келтіру үшін, [[Сыр бойындағы қалалар|Сыр бойындағы]] қалаларды қайтаруға тырысты. Оның ішінде [[Ұрыс хан]] кезіндегі [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орданың]] астанасы болған [[Сығанақ]] ерекше маңызды еді. Бұл қаланы [[Жошы әулеті|өз әулетінің]] мұрасы деп білген Барақ [[Темір әулеті|Темір әулетінен]] [[Сығанақ|Сығанақты]] талап етті, алайда [[Ұлықбек]] бұл талаптарды қабылдамады. Тиісінше Барақ Сығанақты қайтару мақсатында жорық бастайды. 1426 жылы Барақ хан әскері [[Сығанақ|Сығнақты]] еш қиындықсыз басып алады. Бұған жауап ретінде [[Ұлықбек]] [[Хорасан|Хорасаннан]] қосымша күштер жинап, [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Ордаға]] әскерлерін жібереді. Барақтың ескертулері мен қоқан-лоқыларына қарамастан, [[Ұлықбек]] қарсыласын жете бағаламады. [[Самарқан]] мен [[Хорасан|Хорасанның]] әскери басшылары көшпелілерді далаға шегінуге мәжбүрлеу үшін әскери күш көрсетудің өзі жеткілікті деп есептеді. Алайда, әскері көп болмаған Барақ, күтпеген жерден [[Ұлықбек|Ұлықбектің]] әскеріне қарсы шықты. Барақ хан өзіне тиімді таулы жерді пайдаланып, атты әскерінің «тұлғама» деп аталатын классикалық дала тактикасын қолданды. Шайқас кезінде өз жеңісіне сенімді [[Темір әулеті|Тимурид]] қолбасшылары күтпеген жерден тылдан шабуылға ұшырады. Көшпелі атты әскердің шабуылы [[Ұлықбек|Ұлықбектің]] сапын мүлдем бұзды. Бұған дейін табанды қарсылық көрсеткен әскер тез арада ретсіз шегінетін тобырға айналды. Алайда, жау әскерін толық қоршауға алып, жоюға Барақтың күші жетпеді. Ұлықбек толық жеңіліске жол бермей, шегінді. Осы жеңістен кейін Барақ [[Мәуереннаһр|Мавераннахр]] аумағына жыртқыш жорықтар жасап, аймаққа айтарлықтай зиян келтірді. Бұл оқиға [[Ұлықбек]] үшін соңғы шайқас болды. Бұдан кейін ол әскери жорықтардан бас тартып, ғылыми жұмысқа басы ауып, соның арқасында көрнекті ғалым ретінде тарихқа енді. Ал Ұлықбектің әкесі [[Шахрух]] бұл жағдайға көңілі толмай, 1427 жылы [[Герат|Гераттан]] өзінің ізбасар ұлы [[Байсұңқар|Байсұңқар мырзаны]] Бараққа қарсы жорыққа жібереді. Бұл жолы Барақтың еш мүмкіндігі болмай, Сығанақты қалдыруына тура келді. [[Сурет:Қазақстан және Орта Азияның картасы(1428 жылға дейінгі).png|нобай|440x440 нүкте|Барақ билігіндегі Ақ Орда]] === Алтын ордаға оралуы және қазасы === 1427 жылы Барақ [[Қыпшақ даласы|Шығыс Дешті Қыпшақ]] даласында қалған бүкіл жақтастарынан әскер жинап, [[Еділ|Еділ бойына]] оралады. Бұл кезде [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммед]] [[Қырым хандығы|Қырымдағы]] билікті басып алған [[Даулетберді хан|Даулет-Бердімен]] соғыста еді. Барақ [[Ұлық Мұхаммед хан|Мұхаммедтен]] [[Сарай-Берке|Сарайды]] тартып алады, бірақ [[Қажы-Тархан|Қажытарханды]] ала алмады. Кейін Даулет-Берді Қырымнан шығып, Бараққа шабуыл жасап, Сарайды басып алып, өзін хан деп жариялады. Бірақ үш күннен кейін Барақ қайтып келіп, Даулет-Бердіні өлтіріп, Сарайды қайтарады. Алайда, Қырым ханымен күрес оны әлсіретіп, [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммед]] жасаған шабуылға төтеп бере алмай, Сарайды беріп қойады.<ref>Парунин А.В. Политическая биография Барак-хана // Улы даланын тарихы: турiктер мен монголдар. - Астана. Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, 2014. - С.93-101</ref> Барақ жеңілген соң өз иелігі [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Ордаға]] шегінеді, онда [[Мансұр мырза|Мансұрды]] сатқын деп жанжалдасып, алты айдан кейін ыңғайы келгенде Мансұрды өлтіреді. Қасында болған [[Едіге|Едігенің]] басқа ұлдары [[Ғази мырза|Ғази]] мен [[Наурыз мырза|Наурыз]] дереу батысқа қарай [[Кіші Мұхаммед Хан|Кіші-Мұхаммедке]] қашады. Шамамен 1428 жылы соның әскерімен оралып, Барақты өлтіреді. Бұған себеп – ағалары [[Мансұр мырза|Мансұр би]] үшін кек қайтару, сондықтан оларды бұл ісінде Мансұрдың бұрынғы жақтастары қолдайды.<ref>Барак-хан // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2004. — Т. I. — <nowiki>ISBN 9965-9389-9-7</nowiki>. <small>(CC BY-SA 3.0)</small></ref> Барақ қайтыс болғаннан кейін, балалары мен туыстары [[Моғолстан|Моғолстанға]] қашып пана табады. Ал [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] құлдырап, [[Қыпшақ даласы|Шығыс Дешті Қыпшақтағы]] билікті 16 жасар [[Әбілқайыр хан (Өзбек хандығы)|Әбілқайыр хан]] тартып алады. Ол құрған мемлекетті бүгін [[Әбілқайыр Ордасы|Көшпелі Өзбек хандығы]] деп те атайды.<ref>''Ахмедов В. А.'' Государство Кочевых Узбеков / И. П. Петрушевский. — Москва: Издательство «Наука», 1965. — 193 с</ref> == Жанұясы == «Муизз әл-ансаб» және «Нусрат-нама» деректері бойынша Барақ ханның үш ұлы мен [[Саадат-бегім]] атты бір қызы болған. Ұлдарының аттары: Мір-Сейід, Мір-Қасым, [[Жәнібек хан|Әбу Сейід]] – «оны Жәнібек деп те атайды».<ref>''Сабитов Ж. М.'' Генеалогия Джучидов в 13-18 веках // Генеалогия Торе. — Алма-Ата, 2008. — 326 с. — 1000 экз. — <nowiki>ISBN 9965-9416-2-9</nowiki>. <small>Архивировано 27 января 2012 года.</small></ref> [[Еділ|Еділ өзенінің]] батысын Барақтан кейін оның еш бір ұрпағы ала алмай, [[Дешті қыпшақ|Еділдің шығысында]] ғана билік құрады. Ханның ұлы [[Жәнібек хан]] мен немере інісі [[Керей хан]] 1465 жылы [[Қазақ хандығы|Қазақ хандығының]] негізін қалады.<ref>Мирза Мухаммед Хайдар, «Тарих-и Рашиди», Введ., пер. с персидского А. Урунбаева, Р.П.Джалиловой, Л.М. Епифановой. Ташкент, 1996;</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} [[Санат:Ақ Орда хандары]] [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Ордаежендіктер]] 4wc2rj6ec19tzc2kbiwaxvn2syxij8v 3479548 3479546 2025-06-13T06:01:56Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3479548 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Барақ хан | Шынайы есімі = ﺒﻪﺭﻪﻙ ﺣﺎن | Суреті = Барак-Хан в битве с Куидатом.png | Атауы = | Сурет ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1423]] | Басқаруын аяқтады = [[1426]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Ұлық Мұхаммед хан]] | Ізбасары = [[Ұлық Мұхаммед хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Титулы_2 = [[Алтын Орда]]ның ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1427]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1428]] | Ізашары_2 = [[Ұлық Мұхаммед хан]] | Ізбасары_2 = [[Ұлық Мұхаммед хан]] | Титулы_3 = [[Ақ Орда]]ның ханы | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = [[1410]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[1428]] | Ізашары_3 = [[Құйыршық хан]] | Ізбасары_3 = Әбілқайыр хан | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = белгісіз | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1428 | Қайтыс болған жері = [[Сығанақ]] | Жерленді = | Династия = [[Орда Ежен хан|Ордаежендіктер]], [[Төре]] | Туған кездегі есімі = | Әкесі = [[Құйыршық хан]] | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = ұлдары: [[Жәнібек хан]], Мір-Сайид, Мір-Қасым <br>қызы: Саадат-бегім | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = }} '''Барақ хан''' (''Мұхамммед Барақ)'' (туған жылы белгісіз – [[1428 жыл]]ы қайтыс болған) — 1423–1426 және 1427–1428 жылдары [[Алтын Орда|Алтын Орданың]] ханы болды. 1410-1428 жылдар аралығында [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орданы]] басқарды. [[Алтын Орда]] тағы үшін [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммед]], [[Худайдат|Худайдад]] және [[Дәулетберді хан|Дәулетберді]] хандарға қарсы күрес жүргізді. 1426-1427 жылдары [[Сырдария]] қалалары үшін [[Ұлықбек]] [[Ұлықбек|әмірге]] қарсы соғысты. Барақ 1428 жылы [[Ноғай ордасы|Ноғай Ордасының]] мырзалары [[Ғази мырза|Ғази]] мен [[Наурыз мырза|Наурызға]] қарсы шайқаста қаза тапты. Барақ қайтыс болғаннан кейін, балалары билік үшін таласқа жасы жетпей, [[Қыпшақ даласы|Шығыс Дешті Қыпшақтағы]] билік 40 жылға [[Шибанидтер әулеті|Шибанидтер әулетінен]] шыққан [[Әбілқайыр хан (Өзбек хандығы)|Әбілқайыр ханға]] көшті.<ref name=":0">Тарихи тұлғалар. Танымдық — көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. — Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2</ref> == Өмірбаяны == === Шыққан тегі === Мұхаммед Барақ хан – [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] немересі, [[Құйыршық хан|Құйыршақтың]] баласы. Шамамен 1390-1400 жылдар арасында дүниеге келді. [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] тегіне қатысты бірнеше дерек бар. Кейбір деректерге қарағанда, ол [[Жошы хан|Жошының]] он үшінші ұлы [[Тоқа Темір|Тоқа Темірдің]] ұрпағы. Басқалардың айтуынша, ол Жошының тұңғыш ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] ұрпағы. === Жастық шағы === Әкесі [[Құйыршық хан|Құйыршықтың]] билігі нық болмай, ол 1410 жылы [[Алтын Орда]] тағы үшін күресте өлтірілгеннен кейін, оның жақтастары баласы Барақпен бірге [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Ордаға]] қайтуға мәжбүр болды. Кезінде атасы [[Ұрыс хан]] отырған [[Алтын Орда]] тағы – Барақ үшін бүкіл өмірін арнаған мақсатқа айналады. Алайда [[Алтын Орда|Алтын орда]] әмірі [[Едіге]] тірісінде, Барақтың оған ашық түрде қарсы шығатын мүмкіндігі де жақтастары да жетпеді. Ал [[Едіге]] өмірінің соңын [[Еділ|Еділдің]] батысындағы хандармен күресте өткізіп, [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] оның назарынан тыс қалды. Сондықтан 1419 жылы [[Едіге]] қайтыс болған соң ғана, Барақтың [[Алтын Орда|Алтын Ордадағы]] билік үшін күресі басталады. === Алтын орда үшін күресі === 1419 жылы [[Едіге|Едігені]] Елек өзені бойындағы шайқаста [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] ұрпақтары өлтіреді. Бұл шайқаста жеңіліс тапқаннан кейін [[Едіге әулеті|Едіге]] [[Едіге әулеті|әулеті]] әлсірейді. [[Едіге|Едігенің]] ұлдары шығысқа қашып, әкесін [[Ұлытау таулары|Ұлытаудың]] бір шыңына жерлейді. Алайда, ол жерде де маңғыт мырзалары қауіпте болды. Әулеттің жаңа басшысы Едігенің үлкен ұлы [[Мансұр мырза|Мансұр]] атанды, ол солтүстікке, Сібір астанасы [[Шыңғы-Тура|Шыңғы-Тураға]] көшуді ұйғарды. Мұнда [[Мансұр мырза|Мансұр]] Едігеге берген уәдесін орындап, [[Сибан (Шибан)|Шибан]] ұрпағы [[Мұхаммед Қажы|Мұхаммед Қажыны]] [[Сібір хандығы|Сібір хандығына]] хан етіп жариялады. [[Едіге]] өлімінен кейін [[Алтын Орда]] бірнеше тәуелсіз ұлыстарға ыдырай бастады. Қырым [[Тұқай-Темір әулеті|Тұқай-Темір]] [[Тұқай-Темір әулеті|әулетінен]] шыққан [[Дәулетберді хан|Дәулетбердінің]] билігіне өтті. Еділ бойында [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммед]] патша болды. [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] Барақтың қол астында еді. Осы кезде [[Алтын Орда|Алтын Орданың]] бірлігін қалпына келтіру мүмкін болмайтыны байқалды. Әр шайқастан кейін бөлінген ордалардың шекаралары айқындалып, ыдыраудың алғашқы белгілері көріне бастады. Алайда хандар мен мырзалар ортақ билік үшін күрестерін жалғастыра берді. [[Сурет:Одоевский Чёрный Юрий Романович.png|нобай|435x435 нүкте|Барақ ханның Одоевқа шабуылы]] 1419 жылы сәуірде Барақ, [[Самарқан]] билеушісі [[Әмір Темір|Темірдің]] немересі [[Ұлықбек|Ұлықбектің]] алдына келіп, қолдауына ие болды. Ұлықбек көмектесуге келісіп, әскерлерін дайындады. 1420 жылы қыркүйекте Барақ [[Шибан әулеті|Шибан]] және [[Едіге әулеті|Едіге]] әулеттерімен одақ құрады. Келіссөздер нәтижесінде [[Мансұр мырза]] Барақты хан қылып мойындап, [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орданың]] басында Барақ – хан болып, ал [[Мансұр мырза|Мансұр]] – [[Беклер бегі|беклербек]] болып тағайындалады. [[Шибан әулеті|Шибан әулетінің]] сұлтандары [[Қажы Мұхаммед хан|Қажы Мұхаммед]] пен Жұмадық сұлтандар да Барақтың жағына өтті. Мемлекетті нығайту үшін – сауда, ал сауда үшін қалалар қажет болды, сондықтан соғысқа бару туралы шешім қабылданды. 1422 жылы Барақ пен Мансұр батысқа жорыққа шықты. Олар үш ханды – [[Худайдат|Худайдад]], [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық-Мұхаммед]] және [[Дәулетберді хан|Дәулетбердіні]] жеңіп, [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] мен [[Алтын Орда|Алтын Орданы]] уақытша біріктіріп, [[Сарай-Берке|Сарайды]] басып алды. Одақтасы [[Ұлықбек|Ұлықбекке]] бұл жеңіс хабарын жеткізген [[Жұмадық]] сұлтан, үлкен елшілікпен [[Самарқан|Самарқанға]] барып қайтқандығы туралы [[Мирхонд Мұхаммед ибн Хавандшах|Мирхонд ғалым]] деректер қалдырды.<ref>''Ахмедов Б. А.'' Улугбек и политическая жизнь Мавераннахра первой половины XV в. // Из истории эпохи Улугбека (сборник). — 2-е изд. — Ташкент: ФАН, 1965. — С. 5-66.</ref> 1423 жылы Барақ Ресейдің Одоев қаласына шабуыл жасады, бірақ қамал алатын қаруының жоқтығынан оны ала алмады.<ref>''Селезнёв Ю. В.'' Русско-ордынские конфликты XIII—XV веков. Справочник. — Воронежский государственный университет. Музей "Куликово поле". — <abbr>М.</abbr>: Квадрига, 2010. — 224 с. — (Музейная библиотека).</ref> Ауылдарды тонап, тұтқындырды алып шегінді. Бірақ князь Юрий Одоевский оны қуып жетіп, тұтқындарды қайтарып алды. Бұл сәтсіз жорық Барақ билігіне нұқсан келтірді. Бірақ тарихшы Р.Ю.Почекаев ойынша бұл шайқас Ресейдің Орда істеріне аралсыуының алдын алу мақсатында жасалған, және өз мақсатына жетті деп есептейді. Себебі Ресей князьдері бұл жылдары [[Алтын Орда]] тағына мүдделес хандардың ешбірін ашығынан қолдамады. 1424 жылы Шибандық [[Худайдат|Худайдад]] та Одоевты ала алмай, біріккен [[Витовт]] пен [[Мәскеу князі]] [[Василий II|Василий Васильевичтен]] жеңіліп, ақыры Барақтың қолынан қаза табады.<ref>Парунин А.В. Политическая биография Барак-хана // Улы даланын тарихы: турiктер мен монголдар. - Астана. Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, 2014. - С.93-101</ref> 1426 жылы [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммед]] хан Литва князі [[Витовт|Витовттың]] қолдауымен жаңа әскер жинап, Барақты [[Сарай-Берке|Сарайдан]] қуып, [[Алтын Орда|Алтын орда]] тағын қайтарып алды. === Сығанақ үшін күресі === [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммедтің]] қолынан жеңіліске ұшыраған Барақ хан, Ақ Орданы қалпына келтіру үшін, [[Сыр бойындағы қалалар|Сыр бойындағы]] қалаларды қайтаруға тырысты. Оның ішінде [[Ұрыс хан]] кезіндегі [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орданың]] астанасы болған [[Сығанақ]] ерекше маңызды еді. Бұл қаланы [[Жошы әулеті|өз әулетінің]] мұрасы деп білген Барақ [[Темір әулеті|Темір әулетінен]] [[Сығанақ|Сығанақты]] талап етті, алайда [[Ұлықбек]] бұл талаптарды қабылдамады. Тиісінше Барақ Сығанақты қайтару мақсатында жорық бастайды. 1426 жылы Барақ хан әскері [[Сығанақ|Сығнақты]] еш қиындықсыз басып алады. Бұған жауап ретінде [[Ұлықбек]] [[Хорасан|Хорасаннан]] қосымша күштер жинап, [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Ордаға]] әскерлерін жібереді. Барақтың ескертулері мен қоқан-лоқыларына қарамастан, [[Ұлықбек]] қарсыласын жете бағаламады. [[Самарқан]] мен [[Хорасан|Хорасанның]] әскери басшылары көшпелілерді далаға шегінуге мәжбүрлеу үшін әскери күш көрсетудің өзі жеткілікті деп есептеді. Алайда, әскері көп болмаған Барақ, күтпеген жерден [[Ұлықбек|Ұлықбектің]] әскеріне қарсы шықты. Барақ хан өзіне тиімді таулы жерді пайдаланып, атты әскерінің «тұлғама» деп аталатын классикалық дала тактикасын қолданды. Шайқас кезінде өз жеңісіне сенімді [[Темір әулеті|Тимурид]] қолбасшылары күтпеген жерден тылдан шабуылға ұшырады. Көшпелі атты әскердің шабуылы [[Ұлықбек|Ұлықбектің]] сапын мүлдем бұзды. Бұған дейін табанды қарсылық көрсеткен әскер тез арада ретсіз шегінетін тобырға айналды. Алайда, жау әскерін толық қоршауға алып, жоюға Барақтың күші жетпеді. Ұлықбек толық жеңіліске жол бермей, шегінді. Осы жеңістен кейін Барақ [[Мәуереннаһр|Мавераннахр]] аумағына жыртқыш жорықтар жасап, аймаққа айтарлықтай зиян келтірді. Бұл оқиға [[Ұлықбек]] үшін соңғы шайқас болды. Бұдан кейін ол әскери жорықтардан бас тартып, ғылыми жұмысқа басы ауып, соның арқасында көрнекті ғалым ретінде тарихқа енді. Ал Ұлықбектің әкесі [[Шахрух]] бұл жағдайға көңілі толмай, 1427 жылы [[Герат|Гераттан]] өзінің ізбасар ұлы [[Байсұңқар|Байсұңқар мырзаны]] Бараққа қарсы жорыққа жібереді. Бұл жолы Барақтың еш мүмкіндігі болмай, Сығанақты қалдыруына тура келді. [[Сурет:Қазақстан және Орта Азияның картасы(1428 жылға дейінгі).png|нобай|440x440 нүкте|Барақ билігіндегі Ақ Орда]] === Алтын ордаға оралуы және қазасы === 1427 жылы Барақ [[Қыпшақ даласы|Шығыс Дешті Қыпшақ]] даласында қалған бүкіл жақтастарынан әскер жинап, [[Еділ|Еділ бойына]] оралады. Бұл кезде [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммед]] [[Қырым хандығы|Қырымдағы]] билікті басып алған [[Даулетберді хан|Даулет-Бердімен]] соғыста еді. Барақ [[Ұлық Мұхаммед хан|Мұхаммедтен]] [[Сарай-Берке|Сарайды]] тартып алады, бірақ [[Қажы-Тархан|Қажытарханды]] ала алмады. Кейін Даулет-Берді Қырымнан шығып, Бараққа шабуыл жасап, Сарайды басып алып, өзін хан деп жариялады. Бірақ үш күннен кейін Барақ қайтып келіп, Даулет-Бердіні өлтіріп, Сарайды қайтарады. Алайда, Қырым ханымен күрес оны әлсіретіп, [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммед]] жасаған шабуылға төтеп бере алмай, Сарайды беріп қойады.<ref>Парунин А.В. Политическая биография Барак-хана // Улы даланын тарихы: турiктер мен монголдар. - Астана. Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, 2014. - С.93-101</ref> Барақ жеңілген соң өз иелігі [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Ордаға]] шегінеді, онда [[Мансұр мырза|Мансұрды]] сатқын деп жанжалдасып, алты айдан кейін ыңғайы келгенде Мансұрды өлтіреді. Қасында болған [[Едіге|Едігенің]] басқа ұлдары [[Ғази мырза|Ғази]] мен [[Наурыз мырза|Наурыз]] дереу батысқа қарай [[Кіші Мұхаммед Хан|Кіші-Мұхаммедке]] қашады. Шамамен 1428 жылы соның әскерімен оралып, Барақты өлтіреді. Бұған себеп – ағалары [[Мансұр мырза|Мансұр би]] үшін кек қайтару, сондықтан оларды бұл ісінде Мансұрдың бұрынғы жақтастары қолдайды.<ref>Барак-хан // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2004. — Т. I. — <nowiki>ISBN 9965-9389-9-7</nowiki>. <small>(CC BY-SA 3.0)</small></ref> Барақ қайтыс болғаннан кейін, балалары мен туыстары [[Моғолстан|Моғолстанға]] қашып пана табады. Ал [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] құлдырап, [[Қыпшақ даласы|Шығыс Дешті Қыпшақтағы]] билікті 16 жасар [[Әбілқайыр хан (Өзбек хандығы)|Әбілқайыр хан]] тартып алады. Ол құрған мемлекетті бүгін [[Әбілқайыр Ордасы|Көшпелі Өзбек хандығы]] деп те атайды.<ref>''Ахмедов В. А.'' Государство Кочевых Узбеков / И. П. Петрушевский. — Москва: Издательство «Наука», 1965. — 193 с</ref> == Жанұясы == «Муизз әл-ансаб» және «Нусрат-нама» деректері бойынша Барақ ханның үш ұлы мен [[Саадат-бегім]] атты бір қызы болған. Ұлдарының аттары: Мір-Сейід, Мір-Қасым, [[Жәнібек хан|Әбу Сейід]] – «оны Жәнібек деп те атайды».<ref>''Сабитов Ж. М.'' Генеалогия Джучидов в 13-18 веках // Генеалогия Торе. — Алма-Ата, 2008. — 326 с. — 1000 экз. — <nowiki>ISBN 9965-9416-2-9</nowiki>. <small>Архивировано 27 января 2012 года.</small></ref> [[Еділ|Еділ өзенінің]] батысын Барақтан кейін оның еш бір ұрпағы ала алмай, [[Дешті қыпшақ|Еділдің шығысында]] ғана билік құрады. Ханның ұлы [[Жәнібек хан]] мен немере інісі [[Керей хан]] 1465 жылы [[Қазақ хандығы|Қазақ хандығының]] негізін қалады.<ref>Мирза Мухаммед Хайдар, «Тарих-и Рашиди», Введ., пер. с персидского А. Урунбаева, Р.П.Джалиловой, Л.М. Епифановой. Ташкент, 1996;</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} [[Санат:Ақ Орда хандары]] [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Ордаежендіктер]] es78wsv1cjw7ij4govq33hxgxgpp2yw 3479549 3479548 2025-06-13T06:02:24Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3479549 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Барақ хан | Шынайы есімі = ﺒﻪﺭﻪﻙ ﺣﺎن | Суреті = Барак-Хан в битве с Куидатом.png | Атауы = | Сурет ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1423]] | Басқаруын аяқтады = [[1426]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Ұлық Мұхаммед хан]] | Ізбасары = [[Ұлық Мұхаммед хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Титулы_2 = [[Алтын Орда]]ның ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1427]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1428]] | Ізашары_2 = [[Ұлық Мұхаммед хан]] | Ізбасары_2 = [[Ұлық Мұхаммед хан]] | Титулы_3 = [[Ақ Орда]]ның ханы | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = [[1410]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[1428]] | Ізашары_3 = [[Құйыршық хан]] | Ізбасары_3 = Әбілқайыр хан | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = белгісіз | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1428 | Қайтыс болған жері = [[Сығанақ]] | Жерленді = | Династия = [[Орда Ежен хан|Ордаежендіктер]], [[Төре]] | Туған кездегі есімі = | Әкесі = [[Құйыршық хан]] | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = ұлдары: [[Жәнібек хан]], Мір-Сайид, Мір-Қасым <br>қызы: Саадат-бегім | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = }} '''Барақ хан''' (''Мұхамммед Барақ)'' (? – [[1428 жыл]]ы қайтыс болған) — 1423–1426 және 1427–1428 жылдары [[Алтын Орда|Алтын Орданың]] ханы болды. 1410-1428 жылдар аралығында [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орданы]] басқарды. [[Алтын Орда]] тағы үшін [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммед]], [[Худайдат|Худайдад]] және [[Дәулетберді хан|Дәулетберді]] хандарға қарсы күрес жүргізді. 1426-1427 жылдары [[Сырдария]] қалалары үшін [[Ұлықбек]] [[Ұлықбек|әмірге]] қарсы соғысты. Барақ 1428 жылы [[Ноғай ордасы|Ноғай Ордасының]] мырзалары [[Ғази мырза|Ғази]] мен [[Наурыз мырза|Наурызға]] қарсы шайқаста қаза тапты. Барақ қайтыс болғаннан кейін, балалары билік үшін таласқа жасы жетпей, [[Қыпшақ даласы|Шығыс Дешті Қыпшақтағы]] билік 40 жылға [[Шибанидтер әулеті|Шибанидтер әулетінен]] шыққан [[Әбілқайыр хан (Өзбек хандығы)|Әбілқайыр ханға]] көшті.<ref name=":0">Тарихи тұлғалар. Танымдық — көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. — Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2</ref> == Өмірбаяны == === Шыққан тегі === Мұхаммед Барақ хан – [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] немересі, [[Құйыршық хан|Құйыршақтың]] баласы. Шамамен 1390-1400 жылдар арасында дүниеге келді. [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] тегіне қатысты бірнеше дерек бар. Кейбір деректерге қарағанда, ол [[Жошы хан|Жошының]] он үшінші ұлы [[Тоқа Темір|Тоқа Темірдің]] ұрпағы. Басқалардың айтуынша, ол Жошының тұңғыш ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] ұрпағы. === Жастық шағы === Әкесі [[Құйыршық хан|Құйыршықтың]] билігі нық болмай, ол 1410 жылы [[Алтын Орда]] тағы үшін күресте өлтірілгеннен кейін, оның жақтастары баласы Барақпен бірге [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Ордаға]] қайтуға мәжбүр болды. Кезінде атасы [[Ұрыс хан]] отырған [[Алтын Орда]] тағы – Барақ үшін бүкіл өмірін арнаған мақсатқа айналады. Алайда [[Алтын Орда|Алтын орда]] әмірі [[Едіге]] тірісінде, Барақтың оған ашық түрде қарсы шығатын мүмкіндігі де жақтастары да жетпеді. Ал [[Едіге]] өмірінің соңын [[Еділ|Еділдің]] батысындағы хандармен күресте өткізіп, [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] оның назарынан тыс қалды. Сондықтан 1419 жылы [[Едіге]] қайтыс болған соң ғана, Барақтың [[Алтын Орда|Алтын Ордадағы]] билік үшін күресі басталады. === Алтын орда үшін күресі === 1419 жылы [[Едіге|Едігені]] Елек өзені бойындағы шайқаста [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] ұрпақтары өлтіреді. Бұл шайқаста жеңіліс тапқаннан кейін [[Едіге әулеті|Едіге]] [[Едіге әулеті|әулеті]] әлсірейді. [[Едіге|Едігенің]] ұлдары шығысқа қашып, әкесін [[Ұлытау таулары|Ұлытаудың]] бір шыңына жерлейді. Алайда, ол жерде де маңғыт мырзалары қауіпте болды. Әулеттің жаңа басшысы Едігенің үлкен ұлы [[Мансұр мырза|Мансұр]] атанды, ол солтүстікке, Сібір астанасы [[Шыңғы-Тура|Шыңғы-Тураға]] көшуді ұйғарды. Мұнда [[Мансұр мырза|Мансұр]] Едігеге берген уәдесін орындап, [[Сибан (Шибан)|Шибан]] ұрпағы [[Мұхаммед Қажы|Мұхаммед Қажыны]] [[Сібір хандығы|Сібір хандығына]] хан етіп жариялады. [[Едіге]] өлімінен кейін [[Алтын Орда]] бірнеше тәуелсіз ұлыстарға ыдырай бастады. Қырым [[Тұқай-Темір әулеті|Тұқай-Темір]] [[Тұқай-Темір әулеті|әулетінен]] шыққан [[Дәулетберді хан|Дәулетбердінің]] билігіне өтті. Еділ бойында [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммед]] патша болды. [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] Барақтың қол астында еді. Осы кезде [[Алтын Орда|Алтын Орданың]] бірлігін қалпына келтіру мүмкін болмайтыны байқалды. Әр шайқастан кейін бөлінген ордалардың шекаралары айқындалып, ыдыраудың алғашқы белгілері көріне бастады. Алайда хандар мен мырзалар ортақ билік үшін күрестерін жалғастыра берді. [[Сурет:Одоевский Чёрный Юрий Романович.png|нобай|435x435 нүкте|Барақ ханның Одоевқа шабуылы]] 1419 жылы сәуірде Барақ, [[Самарқан]] билеушісі [[Әмір Темір|Темірдің]] немересі [[Ұлықбек|Ұлықбектің]] алдына келіп, қолдауына ие болды. Ұлықбек көмектесуге келісіп, әскерлерін дайындады. 1420 жылы қыркүйекте Барақ [[Шибан әулеті|Шибан]] және [[Едіге әулеті|Едіге]] әулеттерімен одақ құрады. Келіссөздер нәтижесінде [[Мансұр мырза]] Барақты хан қылып мойындап, [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орданың]] басында Барақ – хан болып, ал [[Мансұр мырза|Мансұр]] – [[Беклер бегі|беклербек]] болып тағайындалады. [[Шибан әулеті|Шибан әулетінің]] сұлтандары [[Қажы Мұхаммед хан|Қажы Мұхаммед]] пен Жұмадық сұлтандар да Барақтың жағына өтті. Мемлекетті нығайту үшін – сауда, ал сауда үшін қалалар қажет болды, сондықтан соғысқа бару туралы шешім қабылданды. 1422 жылы Барақ пен Мансұр батысқа жорыққа шықты. Олар үш ханды – [[Худайдат|Худайдад]], [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық-Мұхаммед]] және [[Дәулетберді хан|Дәулетбердіні]] жеңіп, [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] мен [[Алтын Орда|Алтын Орданы]] уақытша біріктіріп, [[Сарай-Берке|Сарайды]] басып алды. Одақтасы [[Ұлықбек|Ұлықбекке]] бұл жеңіс хабарын жеткізген [[Жұмадық]] сұлтан, үлкен елшілікпен [[Самарқан|Самарқанға]] барып қайтқандығы туралы [[Мирхонд Мұхаммед ибн Хавандшах|Мирхонд ғалым]] деректер қалдырды.<ref>''Ахмедов Б. А.'' Улугбек и политическая жизнь Мавераннахра первой половины XV в. // Из истории эпохи Улугбека (сборник). — 2-е изд. — Ташкент: ФАН, 1965. — С. 5-66.</ref> 1423 жылы Барақ Ресейдің Одоев қаласына шабуыл жасады, бірақ қамал алатын қаруының жоқтығынан оны ала алмады.<ref>''Селезнёв Ю. В.'' Русско-ордынские конфликты XIII—XV веков. Справочник. — Воронежский государственный университет. Музей "Куликово поле". — <abbr>М.</abbr>: Квадрига, 2010. — 224 с. — (Музейная библиотека).</ref> Ауылдарды тонап, тұтқындырды алып шегінді. Бірақ князь Юрий Одоевский оны қуып жетіп, тұтқындарды қайтарып алды. Бұл сәтсіз жорық Барақ билігіне нұқсан келтірді. Бірақ тарихшы Р.Ю.Почекаев ойынша бұл шайқас Ресейдің Орда істеріне аралсыуының алдын алу мақсатында жасалған, және өз мақсатына жетті деп есептейді. Себебі Ресей князьдері бұл жылдары [[Алтын Орда]] тағына мүдделес хандардың ешбірін ашығынан қолдамады. 1424 жылы Шибандық [[Худайдат|Худайдад]] та Одоевты ала алмай, біріккен [[Витовт]] пен [[Мәскеу князі]] [[Василий II|Василий Васильевичтен]] жеңіліп, ақыры Барақтың қолынан қаза табады.<ref>Парунин А.В. Политическая биография Барак-хана // Улы даланын тарихы: турiктер мен монголдар. - Астана. Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, 2014. - С.93-101</ref> 1426 жылы [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммед]] хан Литва князі [[Витовт|Витовттың]] қолдауымен жаңа әскер жинап, Барақты [[Сарай-Берке|Сарайдан]] қуып, [[Алтын Орда|Алтын орда]] тағын қайтарып алды. === Сығанақ үшін күресі === [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммедтің]] қолынан жеңіліске ұшыраған Барақ хан, Ақ Орданы қалпына келтіру үшін, [[Сыр бойындағы қалалар|Сыр бойындағы]] қалаларды қайтаруға тырысты. Оның ішінде [[Ұрыс хан]] кезіндегі [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орданың]] астанасы болған [[Сығанақ]] ерекше маңызды еді. Бұл қаланы [[Жошы әулеті|өз әулетінің]] мұрасы деп білген Барақ [[Темір әулеті|Темір әулетінен]] [[Сығанақ|Сығанақты]] талап етті, алайда [[Ұлықбек]] бұл талаптарды қабылдамады. Тиісінше Барақ Сығанақты қайтару мақсатында жорық бастайды. 1426 жылы Барақ хан әскері [[Сығанақ|Сығнақты]] еш қиындықсыз басып алады. Бұған жауап ретінде [[Ұлықбек]] [[Хорасан|Хорасаннан]] қосымша күштер жинап, [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Ордаға]] әскерлерін жібереді. Барақтың ескертулері мен қоқан-лоқыларына қарамастан, [[Ұлықбек]] қарсыласын жете бағаламады. [[Самарқан]] мен [[Хорасан|Хорасанның]] әскери басшылары көшпелілерді далаға шегінуге мәжбүрлеу үшін әскери күш көрсетудің өзі жеткілікті деп есептеді. Алайда, әскері көп болмаған Барақ, күтпеген жерден [[Ұлықбек|Ұлықбектің]] әскеріне қарсы шықты. Барақ хан өзіне тиімді таулы жерді пайдаланып, атты әскерінің «тұлғама» деп аталатын классикалық дала тактикасын қолданды. Шайқас кезінде өз жеңісіне сенімді [[Темір әулеті|Тимурид]] қолбасшылары күтпеген жерден тылдан шабуылға ұшырады. Көшпелі атты әскердің шабуылы [[Ұлықбек|Ұлықбектің]] сапын мүлдем бұзды. Бұған дейін табанды қарсылық көрсеткен әскер тез арада ретсіз шегінетін тобырға айналды. Алайда, жау әскерін толық қоршауға алып, жоюға Барақтың күші жетпеді. Ұлықбек толық жеңіліске жол бермей, шегінді. Осы жеңістен кейін Барақ [[Мәуереннаһр|Мавераннахр]] аумағына жыртқыш жорықтар жасап, аймаққа айтарлықтай зиян келтірді. Бұл оқиға [[Ұлықбек]] үшін соңғы шайқас болды. Бұдан кейін ол әскери жорықтардан бас тартып, ғылыми жұмысқа басы ауып, соның арқасында көрнекті ғалым ретінде тарихқа енді. Ал Ұлықбектің әкесі [[Шахрух]] бұл жағдайға көңілі толмай, 1427 жылы [[Герат|Гераттан]] өзінің ізбасар ұлы [[Байсұңқар|Байсұңқар мырзаны]] Бараққа қарсы жорыққа жібереді. Бұл жолы Барақтың еш мүмкіндігі болмай, Сығанақты қалдыруына тура келді. [[Сурет:Қазақстан және Орта Азияның картасы(1428 жылға дейінгі).png|нобай|440x440 нүкте|Барақ билігіндегі Ақ Орда]] === Алтын ордаға оралуы және қазасы === 1427 жылы Барақ [[Қыпшақ даласы|Шығыс Дешті Қыпшақ]] даласында қалған бүкіл жақтастарынан әскер жинап, [[Еділ|Еділ бойына]] оралады. Бұл кезде [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммед]] [[Қырым хандығы|Қырымдағы]] билікті басып алған [[Даулетберді хан|Даулет-Бердімен]] соғыста еді. Барақ [[Ұлық Мұхаммед хан|Мұхаммедтен]] [[Сарай-Берке|Сарайды]] тартып алады, бірақ [[Қажы-Тархан|Қажытарханды]] ала алмады. Кейін Даулет-Берді Қырымнан шығып, Бараққа шабуыл жасап, Сарайды басып алып, өзін хан деп жариялады. Бірақ үш күннен кейін Барақ қайтып келіп, Даулет-Бердіні өлтіріп, Сарайды қайтарады. Алайда, Қырым ханымен күрес оны әлсіретіп, [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммед]] жасаған шабуылға төтеп бере алмай, Сарайды беріп қойады.<ref>Парунин А.В. Политическая биография Барак-хана // Улы даланын тарихы: турiктер мен монголдар. - Астана. Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, 2014. - С.93-101</ref> Барақ жеңілген соң өз иелігі [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Ордаға]] шегінеді, онда [[Мансұр мырза|Мансұрды]] сатқын деп жанжалдасып, алты айдан кейін ыңғайы келгенде Мансұрды өлтіреді. Қасында болған [[Едіге|Едігенің]] басқа ұлдары [[Ғази мырза|Ғази]] мен [[Наурыз мырза|Наурыз]] дереу батысқа қарай [[Кіші Мұхаммед Хан|Кіші-Мұхаммедке]] қашады. Шамамен 1428 жылы соның әскерімен оралып, Барақты өлтіреді. Бұған себеп – ағалары [[Мансұр мырза|Мансұр би]] үшін кек қайтару, сондықтан оларды бұл ісінде Мансұрдың бұрынғы жақтастары қолдайды.<ref>Барак-хан // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2004. — Т. I. — <nowiki>ISBN 9965-9389-9-7</nowiki>. <small>(CC BY-SA 3.0)</small></ref> Барақ қайтыс болғаннан кейін, балалары мен туыстары [[Моғолстан|Моғолстанға]] қашып пана табады. Ал [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] құлдырап, [[Қыпшақ даласы|Шығыс Дешті Қыпшақтағы]] билікті 16 жасар [[Әбілқайыр хан (Өзбек хандығы)|Әбілқайыр хан]] тартып алады. Ол құрған мемлекетті бүгін [[Әбілқайыр Ордасы|Көшпелі Өзбек хандығы]] деп те атайды.<ref>''Ахмедов В. А.'' Государство Кочевых Узбеков / И. П. Петрушевский. — Москва: Издательство «Наука», 1965. — 193 с</ref> == Жанұясы == «Муизз әл-ансаб» және «Нусрат-нама» деректері бойынша Барақ ханның үш ұлы мен [[Саадат-бегім]] атты бір қызы болған. Ұлдарының аттары: Мір-Сейід, Мір-Қасым, [[Жәнібек хан|Әбу Сейід]] – «оны Жәнібек деп те атайды».<ref>''Сабитов Ж. М.'' Генеалогия Джучидов в 13-18 веках // Генеалогия Торе. — Алма-Ата, 2008. — 326 с. — 1000 экз. — <nowiki>ISBN 9965-9416-2-9</nowiki>. <small>Архивировано 27 января 2012 года.</small></ref> [[Еділ|Еділ өзенінің]] батысын Барақтан кейін оның еш бір ұрпағы ала алмай, [[Дешті қыпшақ|Еділдің шығысында]] ғана билік құрады. Ханның ұлы [[Жәнібек хан]] мен немере інісі [[Керей хан]] 1465 жылы [[Қазақ хандығы|Қазақ хандығының]] негізін қалады.<ref>Мирза Мухаммед Хайдар, «Тарих-и Рашиди», Введ., пер. с персидского А. Урунбаева, Р.П.Джалиловой, Л.М. Епифановой. Ташкент, 1996;</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} [[Санат:Ақ Орда хандары]] [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Ордаежендіктер]] pjpdl208z2cx4qryhee9xjsc08mri5a 3479550 3479549 2025-06-13T06:03:38Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3479550 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Барақ хан | Шынайы есімі = ﺒﻪﺭﻪﻙ ﺣﺎن | Суреті = Барак-Хан в битве с Куидатом.png | Атауы = | Сурет ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1423]] | Басқаруын аяқтады = [[1426]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Ұлық Мұхаммед хан]] | Ізбасары = [[Ұлық Мұхаммед хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Титулы_2 = [[Алтын Орда]]ның ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1427]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1428]] | Ізашары_2 = [[Ұлық Мұхаммед хан]] | Ізбасары_2 = [[Ұлық Мұхаммед хан]] | Титулы_3 = [[Ақ Орда]]ның ханы | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = [[1410]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[1428]] | Ізашары_3 = [[Құйыршық хан]] | Ізбасары_3 = Әбілқайыр хан | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = белгісіз | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1428 | Қайтыс болған жері = [[Сығанақ]] | Жерленді = | Династия = [[Орда Ежен хан|Ордаежендіктер]], [[Төре]] | Туған кездегі есімі = | Әкесі = [[Құйыршық хан]] | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = ұлдары: [[Жәнібек хан]], Мір-Сайид, Мір-Қасым <br>қызы: Саадат-бегім | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = }} '''Барақ хан''' (''Мұхамммед Барақ)'' (? – [[1428 жыл]]ы қайтыс болған) — 1423–1426 және 1427–1428 жылдары [[Алтын Орда|Алтын Орданың]] ханы болды. 1410-1428 жылдар аралығында Алтын Орданың сол қанатын, Орда Ежен ұлысын басқарды. [[Алтын Орда]] тағы үшін [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммед]], [[Худайдат|Худайдад]] және [[Дәулетберді хан|Дәулетберді]] хандарға қарсы күрес жүргізді. 1426-1427 жылдары [[Сырдария]] қалалары үшін [[Ұлықбек]] [[Ұлықбек|әмірге]] қарсы соғысты. Барақ 1428 жылы [[Ноғай ордасы|Ноғай Ордасының]] мырзалары [[Ғази мырза|Ғази]] мен [[Наурыз мырза|Наурызға]] қарсы шайқаста қаза тапты. Барақ қайтыс болғаннан кейін, балалары билік үшін таласқа жасы жетпей, [[Қыпшақ даласы|Шығыс Дешті Қыпшақтағы]] билік 40 жылға [[Шибанидтер әулеті|Шибанидтер әулетінен]] шыққан [[Әбілқайыр хан (Өзбек хандығы)|Әбілқайыр ханға]] көшті.<ref name=":0">Тарихи тұлғалар. Танымдық — көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. — Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2</ref> == Өмірбаяны == === Шыққан тегі === Мұхаммед Барақ хан – [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] немересі, [[Құйыршық хан|Құйыршақтың]] баласы. Шамамен 1390-1400 жылдар арасында дүниеге келді. [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] тегіне қатысты бірнеше дерек бар. Кейбір деректерге қарағанда, ол [[Жошы хан|Жошының]] он үшінші ұлы [[Тоқа Темір|Тоқа Темірдің]] ұрпағы. Басқалардың айтуынша, ол Жошының тұңғыш ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнің]] ұрпағы. === Жастық шағы === Әкесі [[Құйыршық хан|Құйыршықтың]] билігі нық болмай, ол 1410 жылы [[Алтын Орда]] тағы үшін күресте өлтірілгеннен кейін, оның жақтастары баласы Барақпен бірге [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Ордаға]] қайтуға мәжбүр болды. Кезінде атасы [[Ұрыс хан]] отырған [[Алтын Орда]] тағы – Барақ үшін бүкіл өмірін арнаған мақсатқа айналады. Алайда [[Алтын Орда|Алтын орда]] әмірі [[Едіге]] тірісінде, Барақтың оған ашық түрде қарсы шығатын мүмкіндігі де жақтастары да жетпеді. Ал [[Едіге]] өмірінің соңын [[Еділ|Еділдің]] батысындағы хандармен күресте өткізіп, [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] оның назарынан тыс қалды. Сондықтан 1419 жылы [[Едіге]] қайтыс болған соң ғана, Барақтың [[Алтын Орда|Алтын Ордадағы]] билік үшін күресі басталады. === Алтын орда үшін күресі === 1419 жылы [[Едіге|Едігені]] Елек өзені бойындағы шайқаста [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] ұрпақтары өлтіреді. Бұл шайқаста жеңіліс тапқаннан кейін [[Едіге әулеті|Едіге]] [[Едіге әулеті|әулеті]] әлсірейді. [[Едіге|Едігенің]] ұлдары шығысқа қашып, әкесін [[Ұлытау таулары|Ұлытаудың]] бір шыңына жерлейді. Алайда, ол жерде де маңғыт мырзалары қауіпте болды. Әулеттің жаңа басшысы Едігенің үлкен ұлы [[Мансұр мырза|Мансұр]] атанды, ол солтүстікке, Сібір астанасы [[Шыңғы-Тура|Шыңғы-Тураға]] көшуді ұйғарды. Мұнда [[Мансұр мырза|Мансұр]] Едігеге берген уәдесін орындап, [[Сибан (Шибан)|Шибан]] ұрпағы [[Мұхаммед Қажы|Мұхаммед Қажыны]] [[Сібір хандығы|Сібір хандығына]] хан етіп жариялады. [[Едіге]] өлімінен кейін [[Алтын Орда]] бірнеше тәуелсіз ұлыстарға ыдырай бастады. Қырым [[Тұқай-Темір әулеті|Тұқай-Темір]] [[Тұқай-Темір әулеті|әулетінен]] шыққан [[Дәулетберді хан|Дәулетбердінің]] билігіне өтті. Еділ бойында [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммед]] патша болды. [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] Барақтың қол астында еді. Осы кезде [[Алтын Орда|Алтын Орданың]] бірлігін қалпына келтіру мүмкін болмайтыны байқалды. Әр шайқастан кейін бөлінген ордалардың шекаралары айқындалып, ыдыраудың алғашқы белгілері көріне бастады. Алайда хандар мен мырзалар ортақ билік үшін күрестерін жалғастыра берді. [[Сурет:Одоевский Чёрный Юрий Романович.png|нобай|435x435 нүкте|Барақ ханның Одоевқа шабуылы]] 1419 жылы сәуірде Барақ, [[Самарқан]] билеушісі [[Әмір Темір|Темірдің]] немересі [[Ұлықбек|Ұлықбектің]] алдына келіп, қолдауына ие болды. Ұлықбек көмектесуге келісіп, әскерлерін дайындады. 1420 жылы қыркүйекте Барақ [[Шибан әулеті|Шибан]] және [[Едіге әулеті|Едіге]] әулеттерімен одақ құрады. Келіссөздер нәтижесінде [[Мансұр мырза]] Барақты хан қылып мойындап, [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орданың]] басында Барақ – хан болып, ал [[Мансұр мырза|Мансұр]] – [[Беклер бегі|беклербек]] болып тағайындалады. [[Шибан әулеті|Шибан әулетінің]] сұлтандары [[Қажы Мұхаммед хан|Қажы Мұхаммед]] пен Жұмадық сұлтандар да Барақтың жағына өтті. Мемлекетті нығайту үшін – сауда, ал сауда үшін қалалар қажет болды, сондықтан соғысқа бару туралы шешім қабылданды. 1422 жылы Барақ пен Мансұр батысқа жорыққа шықты. Олар үш ханды – [[Худайдат|Худайдад]], [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық-Мұхаммед]] және [[Дәулетберді хан|Дәулетбердіні]] жеңіп, [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] мен [[Алтын Орда|Алтын Орданы]] уақытша біріктіріп, [[Сарай-Берке|Сарайды]] басып алды. Одақтасы [[Ұлықбек|Ұлықбекке]] бұл жеңіс хабарын жеткізген [[Жұмадық]] сұлтан, үлкен елшілікпен [[Самарқан|Самарқанға]] барып қайтқандығы туралы [[Мирхонд Мұхаммед ибн Хавандшах|Мирхонд ғалым]] деректер қалдырды.<ref>''Ахмедов Б. А.'' Улугбек и политическая жизнь Мавераннахра первой половины XV в. // Из истории эпохи Улугбека (сборник). — 2-е изд. — Ташкент: ФАН, 1965. — С. 5-66.</ref> 1423 жылы Барақ Ресейдің Одоев қаласына шабуыл жасады, бірақ қамал алатын қаруының жоқтығынан оны ала алмады.<ref>''Селезнёв Ю. В.'' Русско-ордынские конфликты XIII—XV веков. Справочник. — Воронежский государственный университет. Музей "Куликово поле". — <abbr>М.</abbr>: Квадрига, 2010. — 224 с. — (Музейная библиотека).</ref> Ауылдарды тонап, тұтқындырды алып шегінді. Бірақ князь Юрий Одоевский оны қуып жетіп, тұтқындарды қайтарып алды. Бұл сәтсіз жорық Барақ билігіне нұқсан келтірді. Бірақ тарихшы Р.Ю.Почекаев ойынша бұл шайқас Ресейдің Орда істеріне аралсыуының алдын алу мақсатында жасалған, және өз мақсатына жетті деп есептейді. Себебі Ресей князьдері бұл жылдары [[Алтын Орда]] тағына мүдделес хандардың ешбірін ашығынан қолдамады. 1424 жылы Шибандық [[Худайдат|Худайдад]] та Одоевты ала алмай, біріккен [[Витовт]] пен [[Мәскеу князі]] [[Василий II|Василий Васильевичтен]] жеңіліп, ақыры Барақтың қолынан қаза табады.<ref>Парунин А.В. Политическая биография Барак-хана // Улы даланын тарихы: турiктер мен монголдар. - Астана. Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, 2014. - С.93-101</ref> 1426 жылы [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммед]] хан Литва князі [[Витовт|Витовттың]] қолдауымен жаңа әскер жинап, Барақты [[Сарай-Берке|Сарайдан]] қуып, [[Алтын Орда|Алтын орда]] тағын қайтарып алды. === Сығанақ үшін күресі === [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммедтің]] қолынан жеңіліске ұшыраған Барақ хан, Ақ Орданы қалпына келтіру үшін, [[Сыр бойындағы қалалар|Сыр бойындағы]] қалаларды қайтаруға тырысты. Оның ішінде [[Ұрыс хан]] кезіндегі [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орданың]] астанасы болған [[Сығанақ]] ерекше маңызды еді. Бұл қаланы [[Жошы әулеті|өз әулетінің]] мұрасы деп білген Барақ [[Темір әулеті|Темір әулетінен]] [[Сығанақ|Сығанақты]] талап етті, алайда [[Ұлықбек]] бұл талаптарды қабылдамады. Тиісінше Барақ Сығанақты қайтару мақсатында жорық бастайды. 1426 жылы Барақ хан әскері [[Сығанақ|Сығнақты]] еш қиындықсыз басып алады. Бұған жауап ретінде [[Ұлықбек]] [[Хорасан|Хорасаннан]] қосымша күштер жинап, [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Ордаға]] әскерлерін жібереді. Барақтың ескертулері мен қоқан-лоқыларына қарамастан, [[Ұлықбек]] қарсыласын жете бағаламады. [[Самарқан]] мен [[Хорасан|Хорасанның]] әскери басшылары көшпелілерді далаға шегінуге мәжбүрлеу үшін әскери күш көрсетудің өзі жеткілікті деп есептеді. Алайда, әскері көп болмаған Барақ, күтпеген жерден [[Ұлықбек|Ұлықбектің]] әскеріне қарсы шықты. Барақ хан өзіне тиімді таулы жерді пайдаланып, атты әскерінің «тұлғама» деп аталатын классикалық дала тактикасын қолданды. Шайқас кезінде өз жеңісіне сенімді [[Темір әулеті|Тимурид]] қолбасшылары күтпеген жерден тылдан шабуылға ұшырады. Көшпелі атты әскердің шабуылы [[Ұлықбек|Ұлықбектің]] сапын мүлдем бұзды. Бұған дейін табанды қарсылық көрсеткен әскер тез арада ретсіз шегінетін тобырға айналды. Алайда, жау әскерін толық қоршауға алып, жоюға Барақтың күші жетпеді. Ұлықбек толық жеңіліске жол бермей, шегінді. Осы жеңістен кейін Барақ [[Мәуереннаһр|Мавераннахр]] аумағына жыртқыш жорықтар жасап, аймаққа айтарлықтай зиян келтірді. Бұл оқиға [[Ұлықбек]] үшін соңғы шайқас болды. Бұдан кейін ол әскери жорықтардан бас тартып, ғылыми жұмысқа басы ауып, соның арқасында көрнекті ғалым ретінде тарихқа енді. Ал Ұлықбектің әкесі [[Шахрух]] бұл жағдайға көңілі толмай, 1427 жылы [[Герат|Гераттан]] өзінің ізбасар ұлы [[Байсұңқар|Байсұңқар мырзаны]] Бараққа қарсы жорыққа жібереді. Бұл жолы Барақтың еш мүмкіндігі болмай, Сығанақты қалдыруына тура келді. [[Сурет:Қазақстан және Орта Азияның картасы(1428 жылға дейінгі).png|нобай|440x440 нүкте|Барақ билігіндегі Ақ Орда]] === Алтын ордаға оралуы және қазасы === 1427 жылы Барақ [[Қыпшақ даласы|Шығыс Дешті Қыпшақ]] даласында қалған бүкіл жақтастарынан әскер жинап, [[Еділ|Еділ бойына]] оралады. Бұл кезде [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммед]] [[Қырым хандығы|Қырымдағы]] билікті басып алған [[Даулетберді хан|Даулет-Бердімен]] соғыста еді. Барақ [[Ұлық Мұхаммед хан|Мұхаммедтен]] [[Сарай-Берке|Сарайды]] тартып алады, бірақ [[Қажы-Тархан|Қажытарханды]] ала алмады. Кейін Даулет-Берді Қырымнан шығып, Бараққа шабуыл жасап, Сарайды басып алып, өзін хан деп жариялады. Бірақ үш күннен кейін Барақ қайтып келіп, Даулет-Бердіні өлтіріп, Сарайды қайтарады. Алайда, Қырым ханымен күрес оны әлсіретіп, [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммед]] жасаған шабуылға төтеп бере алмай, Сарайды беріп қойады.<ref>Парунин А.В. Политическая биография Барак-хана // Улы даланын тарихы: турiктер мен монголдар. - Астана. Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, 2014. - С.93-101</ref> Барақ жеңілген соң өз иелігі [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Ордаға]] шегінеді, онда [[Мансұр мырза|Мансұрды]] сатқын деп жанжалдасып, алты айдан кейін ыңғайы келгенде Мансұрды өлтіреді. Қасында болған [[Едіге|Едігенің]] басқа ұлдары [[Ғази мырза|Ғази]] мен [[Наурыз мырза|Наурыз]] дереу батысқа қарай [[Кіші Мұхаммед Хан|Кіші-Мұхаммедке]] қашады. Шамамен 1428 жылы соның әскерімен оралып, Барақты өлтіреді. Бұған себеп – ағалары [[Мансұр мырза|Мансұр би]] үшін кек қайтару, сондықтан оларды бұл ісінде Мансұрдың бұрынғы жақтастары қолдайды.<ref>Барак-хан // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2004. — Т. I. — <nowiki>ISBN 9965-9389-9-7</nowiki>. <small>(CC BY-SA 3.0)</small></ref> Барақ қайтыс болғаннан кейін, балалары мен туыстары [[Моғолстан|Моғолстанға]] қашып пана табады. Ал [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] құлдырап, [[Қыпшақ даласы|Шығыс Дешті Қыпшақтағы]] билікті 16 жасар [[Әбілқайыр хан (Өзбек хандығы)|Әбілқайыр хан]] тартып алады. Ол құрған мемлекетті бүгін [[Әбілқайыр Ордасы|Көшпелі Өзбек хандығы]] деп те атайды.<ref>''Ахмедов В. А.'' Государство Кочевых Узбеков / И. П. Петрушевский. — Москва: Издательство «Наука», 1965. — 193 с</ref> == Жанұясы == «Муизз әл-ансаб» және «Нусрат-нама» деректері бойынша Барақ ханның үш ұлы мен [[Саадат-бегім]] атты бір қызы болған. Ұлдарының аттары: Мір-Сейід, Мір-Қасым, [[Жәнібек хан|Әбу Сейід]] – «оны Жәнібек деп те атайды».<ref>''Сабитов Ж. М.'' Генеалогия Джучидов в 13-18 веках // Генеалогия Торе. — Алма-Ата, 2008. — 326 с. — 1000 экз. — <nowiki>ISBN 9965-9416-2-9</nowiki>. <small>Архивировано 27 января 2012 года.</small></ref> [[Еділ|Еділ өзенінің]] батысын Барақтан кейін оның еш бір ұрпағы ала алмай, [[Дешті қыпшақ|Еділдің шығысында]] ғана билік құрады. Ханның ұлы [[Жәнібек хан]] мен немере інісі [[Керей хан]] 1465 жылы [[Қазақ хандығы|Қазақ хандығының]] негізін қалады.<ref>Мирза Мухаммед Хайдар, «Тарих-и Рашиди», Введ., пер. с персидского А. Урунбаева, Р.П.Джалиловой, Л.М. Епифановой. Ташкент, 1996;</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} [[Санат:Ақ Орда хандары]] [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Ордаежендіктер]] 2w9nqx88s6n5mgdok05oawcq7nkg7p4 Ақан сері 0 22922 3479492 3329590 2025-06-13T02:13:57Z CommonsDelinker 165 «[[:File:Flag_of_the_Romanov_Monarchy.svg]]» деген «[[:File:Flag_of_Russia_(1858–1896).svg]]» дегенмен алмастырылды. 3479492 wikitext text/x-wiki {{Тұлға |Есімі=Ақан сері |Туған күні=1843 |Сурет=Stamp of Kazakhstan kz011st.jpg |Сурет атауы=Қазақстанның пошта маркасындағы Ақан сері, 1993 |Туған жері=[[Үлкен Қоскөл]]дің маңы, [[Ақмола облысы (Ресей империясы)|Ақмола облысы]], [[Ресей империясы]] |Туған кездегі есімі=Ақжігіт Қорамсаұлы |Қайтыс болған күні=1913 |Қайтыс болған жері=сол жерде, [[Ақмола облысы (Ресей империясы)|Ақмола облысы]], [[Ресей империясы]] |Азаматтығы=[[File:Flag of Russia (1858–1896).svg|22px|border]] [[Ресей империясы]]<br/> |Ұлты=[[Қазақтар|Қазақ]] |Әкесі=Қорамса |Анасы=Жаңыл |Мансабы=Ақын, әнші, сазгер }} '''Ақан сері Қорамсаұлы''' ([[1843 жыл|1843 жылы]], [[Үлкен Қоскөл|Үлкен Қоскөлдің]] маңы, [[Ақмола облысы (Ресей империясы)|Ақмола облысы]], [[Ресей империясы]] – [[1913 жыл|1913 жылы]], сонда) — қазақ ақын, әнші, және сазгер. == Өмірбаян == [[Арғын]] тайпасы [[Қарауыл руы]]ның Есенбай тармағынан шыққан.<ref>[http://adebiportal.kz/web/viewer.php?file=/upload/iblock/13f/13fdd8c9e6ea3c5bd2e5f34bd0f9d871.pdf&ln=kz PDF.js viewer<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> Әкесінің есімі Қорамса, шешесі – Жаңыл. Ақан сері жас кезінен өнерімен көзге түсіп, кейін ақындық, әншілік өнері кемелденген соң алты алашқа аты мәлім сері атанған. Әуелі ауылда, содан соң Қызылжардағы Уәли (Ахметуәли) молдадан оқыған. 16 – 17 жасынан өнер жолына түскен. Шоқанның қазасына көңіл айтып, оны Көкшенің биігіне, теңіздегі кемеге теңейді, “40 темірдің қылауын қосқан өнерпаз” деп бағалайды. Ақан серінің бірінші әйелі Жұман қызы Бәтимадан туған жалғыз ұлы Ыбан (Ыбырайым). Оған Ақан сері жазу-сызу үйреткен. Бәтима өлген соң, аз күн отасқан әйелі [[Тінәлі қызы Ұрқия]]ға Ақан серінің “Хат жаздым қағаз алып, қалам, сия” деген өлеңің арнаған. Ақан серінің тірідей айрылған сүйген қызы – Ақтоқты. Бұл – арты аңызға айналған оқиға. Ақтоқты есімі Ақан серінің шығармаларынан кең орын алды. “Ақ көйлек”, “Аужар”, “Алтыбасар”, “Ғашық жарға”, “Тағрипың”, “Ж-ға” – Ақтоқтыға арналған махаббат толғаулары. Құлагердің мерт болуы (80 жылдардың ортасы) да егде тартқан Ақан серінің өмірі мен шығармашылығында ұмытылмас оқиға болды. Керей Сағынайдың асындағы аламан бәйгеде Құлагер кісі қолынан мерт болды. Құлагер туралы өлеңдерінде ақынның көңіл күйі, ашу-ыза, күйініш, үміт-сезімі тебірене жырланған. Өмір соққысын көрген Ақан сері енді: “Жақсылықтан жамандық асып кетті, Бой бағып тұру артық келсе шамаң” дейді. Ел аралауды сиретіп, бойын бағуды ойлайды. Жайлауға көшпей, Ыбан екеуі қыстауда қалады. Дұшпандары оны әр саққа жүгіртіп өсек таратады. Бірақ Ақан сері өмірден де, өнерден де қол үзбейді. “Өнерді бойға біткен іркіп болмас” деп қарайды. Осы тұстағы ән-өлеңдерінің елеулісі – “Балқадиша”. Бұл – өз теңіне атастырылған әдепті, сыпайы қыздың өнерлі ағаны қадір тұтқан сүйкімді қылығына разы ағалық қарыздар көңілден туған ән. 90 жылдардағы Ақан сері шығармашылығында айтыс едәуір орын алды. Ақан серінің алғашқы айтыс-қағыс өлеңдерінің бірі – “Жүсіп төреге” (Тәкінің Жүсібіне қайтарған жауап өлеңі). Орынбай, Нүркей тағы басқа он шақты ақынмен айтыстарының үзінділері ғана сақталған. Толығырағы – Нұрқожамен айтысы. Онда Ақан сері ел-жұртты тірек тұтады (“Хақ қалаған Есенбай қарашамын, Алтын бесік халқыма жарасамын”), ақындық өнерді қадірлейді, туған жерді, халықты мақтан етеді. Ақан серінің елдің жер-судан, қоныстан айырылуына наразылық білдірген азаматтық лирикалары мен сықақ өлеңдері де өткірлігімен ерекшеленеді. Атбасардың указной молдасы Көктөбеттің Смағұлын, Атығай-Қарауылдың болысы Сұрағанды, болыс Шоғармақты өлтіре сықақ етеді. Осы өлеңдері мен “Замана адамында” сері ел билеген әкімдерді “Кей жаман мал бітті деп әкім болар”,- деп әшкерелейді. Қонысынан айрылған елдің мұң-мұқтажын ақын халық атынан айтады. Мемлекет 2-думаға шағынады, әділдік, үміт күтеді. Өмірінің соңғы кезеңінде жазылған өлеңінің бірі – “Қаратай”. Ақан сері аулы қонысынан айрылып, орнына Комаровка ауылы орнағанда, ескі мекенге барып жүрген Қаратайды (Ақан серінің мінген аты) егінге түсті деген сылтаумен ұстап алып, сатып жіберіпті. Ат пен иесінің диалогы түрінде жазылған бұл өлеңде қуғыншы 4 орыстан қашып барғанда “бүбірнай” (выборнай) Көшербайдың рақым етпегені, судьяның әділ үкім шығармағаны айтылады. Соңында: “Орыс пенен қазақтың алдым несін?! Тәңір берген әркімнің несібесін. Ол түгіл жан салмаған Құлагердің, сөйлейді граммофонда әңгімесін”, – деп, “Құлагер” әнінің сол заманда пластинкаға түсірілгенін ескертеді. Өлер алдында шығарған “Мінажат” өлеңінде иман тілейді. Ақан сері – өмір шындығын үлкен суреткерлікпен жырлаған заманының асқақ ақыны ғана емес, мұңшыл да сыршыл, лирикалық тебіреністі сазымен, әншілік-орындаушылық өнерімен танылған өзгеше дарын иесі. Оның композиторлығы ақындығынан кем түспейді. Әділіне көшсек, “Ақан сері” атанып, кезінде жұртшылыққа кең танылуы, атақ, даңқының шар-тарапқа жетуі – әншілік-композиторлық өнерінің жемісі. Жасынан халықтың ән-күйінен сусындап, өзіне дейінгі әншілік дәстүрді толық меңгерген Ақан сері бертін келе, жігіт шағында серілік құрып, өзі де ән шығарады. Көкшенің сұлу табиғатына көз тігіп, оны албырт сезімді, әсерлі музыка үніне бөлейді. Осы әншілік өнерде Ақан сері жалғыз болмайды. Айналасына әнші-күйші жастарды жинап, өзгеше бір өнерлі топ болып ел аралайды. Ақын, әнші серілердің бәрімен достасады. [[Балуан Шолақ]], [[Жаяу Мұса Байжанұлы|Жаяу Мұса]], [[Естай Беркімбайұлы|Естай]], [[Иманжүсіп Құтпанұлы|Иманжүсіп]], [[Құлтума]] сияқты атақты ақын-әншілер Ақан серінің ең жақын достары болған. Олардың бәрі Ақан серінің әншілік өнеріне игі әсер еткен, композиторлық талантын жетілдіріп, шеберлік, суреткерлік талғамын шыңдай түскен. Ол қазақтың ұлттық өнерін профессионалдық биікке көтеріп, дәстүрлі өнердің классикалық үлгісін жасады. Сан қырлы дарындылық, поэзия мен музыканың тел қозыдай табысуы, өзіне ғана тән нақыш, жоғары деңгейдегі орындаушылық шеберлік — Ақан сері шығармашылығына тән басты-басты қасиеттер. Қазақ мәдениетінің алтын қорына Ақан серінің елуге жуық муз.-поэтик. мұрасы енген. Ақан сері шығармалары поэтик. тұнықтығымен, образдар әлемінің тереңдігімен, поэтик. және муз. тілінің шырайлылығымен, айрықша талғампаздығымен, нақыштық тазалығымен ерекшеленеді. Оның шығармашылық болмысының басты қасиеттері – өмір шындығын боямасыз жырлауы, психологиялық иірімдерге толы, эмоциялық бояуының қанықтығы. Шығармаларының басым бөлігін қамтитын кеңінен танымал көңіл-күй және махаббат лирикаларында ғажайып табиғат суреттері мен нәзік мұң, өмір қиыншылықтары туралы трагедиялық пайымдаулар шынайы да шымыр қатар өріліп жатады. Оның стиліндегі жоғары жетістігі – кең тыныстылық, ән иірімдерінің нәзіктігі, әуен әсемдігі, интонация суреттерінің молдығы, сазының биік те асқақ, ырғақтары мен қайырымдарының ұзақтығы.<ref>[[Қазақ Энциклопедиясы|"Қазақ Энциклопедиясы"]]</ref> ==Шығармалары== Ақан серінің “Ақтоқты”, “Алтыбасар”, “Тер қатқан”, “Мақпал”, “Балқадиша”, “Сырымбет”, “Майда қоңыр”, т.б. әндері әйел жанының сұлулығын жарқырата көрсетуімен бірге, махаббат құдіретін асқақтата суреттеуімен де құнды. Кеңінен танымал бұл әндер әйелдер образының галереясын жасап, шынайы махаббат рухын ту етіп көтереді. Ақан сері ақын-әнші ғана емес, саңлақ аңшы, атбегі де. Ақынның сүйікті досына, қимас өмірлік серігіне айналған сәйгүлігі мен қыран құстарына арналған “Маңмаңгер”, “Қараторғай”, “Көкжендет”, “Құлагер” әндерінде Ақан серіның ішкі жан дүниесіндегі бұрқаныс, қан жылаған жүрек, телегей теңіз мұң мөймілдеп тұрғандай. Ақан сері басындағы трагедиялық күй кез келген жүректі толқытады. Әсіресе “Құлагердегі” экспрессивті интонация, толқыған мұңлы әуен, драмаға суарылған қайғылы оқиға шынайылығымен баурайды. Ән ақын өмірінің трагедиялық сәтін бейнелеумен қатар, сол қоғамдағы өнер адамдарының тағдырын қамти отырып, өзі өмір сүрген қоғамның әділетсіз бет-бейнесін ашады. Ақан серінің музыка туындылары қазақ өнерінің өркендеуіне зор ықпалын тигізді. Оның шығармаларын белгілі әншілер [[Ә.Қашаубаев]], [[Ж.Елебеков]], М.Ержанов, Ж.Кәрменов т.б. ел игілігіне айналдырды. Қазақстан композиторларының симфониялық және опералық шығармаларында кеңінен енгізіліп, Ақан әндері екінші өмірін бастады. Серінің өмірі мен тағдыры туралы Ілияс Жансүгіров “Құлагер” поэмасын, [[Ғабит Мүсірепов]] [[“Ақан сері — Ақтоқты” драмасы]]н, [[С.Мұхамеджанов]] осы аттас операсын, С.Жүнісов “Ақан сері” романын жазды. [[Ақтоқты]] есімі [[Ақан]] шығармаларынан кең орын алды. «[[Ақ көйлек]]», «[[Аужар]]», «[[Алтыбасар]]», «[[Ғашық жарға]]», «[[Тағрипың]]», «[[Ж-ға]]» – Ақтоқтыға арналған [[махаббат]] толғаулары. Құлагердің мерт болуы ([[1880]]-жылдардың ортасы) да егде тартқан серінің өмірі мен шығармашылығында ұмытылмас оқиға болды. Өмір соққысын көрген ол жайлауға көшпей, баласы Ыбан екеуі қыстауда қалады. Дұшпандары оны әр саққа жүгіртіп өсек таратады. Ақан Серінің ''«[[Ақтоқты]]», «[[Алтыбасар]]», «[[Тер қатқан]]», «[[Мақпал]]», «[[Балқадиша]]», «Сырымбет», «[[Майда қоңыр]]»,'' т.б. әндері әйел жанының сұлулығын жарқырата көрсетуімен бірге, махаббат құдіретін асқақтата суреттеуімен де құнды. Кеңінен танымал бұл әндер әйелдер образының галереясын жасап, шынайы махаббат рухын ту етіп көтереді. Ақан Сері ақын-әнші ғана емес, саңлақ аңшы, атбегі де. Ақынның сүйікті досына, қимас өмірлік серігіне айналған ''сәйгүлігі мен қыран құстарына'' арналған ''«[[Маңмаңгер]]», «[[Қараторғай]]», «[[Көкжендет]]», «[[Құлагер]]» '' әндерінде Ақан Серіның ішкі жан дүниесіндегі ''бұрқаныс, қан жылаған жүрек, телегей теңіз мұң'' мөймілдеп тұрғандай. Бірақ Ақан өмірден де, өнерден де қол үзбейді. Осы тұстағы ән-өлеңдерінің елеулісі – ''«[[Балқадиша]]». '' [[1890]] жылдардағы шығармашылығында айтыс едәуір орын алды. Ақанның елдің жер-судан, қоныстан айырылуына наразылық білдірген азаматтық лирикалары мен сықақ өлеңдері де өткірлігімен ерекшеленеді. Қонысынан айрылған елдің мұң-мұқтажын ақын халық атынан айтады. [[1913]] ж. Ақан өзінің туған жерінде дүние салды. [[Ақан сері]] – өмір шындығын үлкен суреткерлікпен жырлаған заманының асқақ ақыны ғана емес, мұңшыл да сыршыл, әншілік-орындаушылық өнерімен танылған өзгеше дарын иесі. Оның композиторлығы ақындығынан кем түспейді. «Ақан сері» атанып, кезінде жұртшылыққа кең танылуы, атақ, даңқының шар-тарапқа жетуі – әншілік-композиторлық өнерінің жемісі. Ол жас кезінде айналасына әнші-күйші жастарды жинап, өзгеше бір өнерлі топ болып ел аралады. [[Балуан шолақ]], [[Жаяу Мұса]], [[Естай]], [[Иман Жүсіп]], [[Құлтума]] сияқты атақты ақын-әншілер Ақанның ең жақын достары болған. ==Музыка және әдебиеттегі үлесі== Ол қазақтың ұлттық өнерін кәсіби биікке көтеріп, дәстүрлі өнердің классикалық үлгісін жасады. Елуге жуық музыкалық мұрасы қазақ мәдениетінің алтын қорына енді. Оның шығармаларын белгілі әншілер Әміре Қашаубаев, Жүсіпбек [[Елебеков]], [[Манарбек Ержанов]], [[Жәнібек Кәрменов]], т.б. ел игілігіне айналдырды. Қазақстан композиторларының симфониялық және опералық шығармаларына кеңінен енгізіліп, Ақан әндері екінші өмірін бастады. Серінің өмірі мен тағдыры туралы [[Ілияс Жансүгіров]] «[[Құлагер]]» поэмасын, [[Ғабит Мүсірепов]] «[[Ақан сері – Ақтоқты]]» драмасын, Сыдық Мұхамеджанов осы аттас операсын, Сәкен Жүнісов «Ақан сері» романын жазды.[[Әуезов]] ''«Казак халкының эпосы мен фольклоры»'' атты зерттеу еңбегінде Ақан серінің ақындық өнерін жоғары бағалап, оның жел жетпес жүйрігіне арнаған ''«Құлагер»'', қыран бүркітіне арнаған ''«Көк жендет»'' әндерін жоқтау өлеңіне жатқызған<ref>Мұхтар Әуезов энциклопедиясы — Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011 жыл. ISBN 978-601-282-175-8</ref><ref>Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2</ref><ref>Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8</ref> ==Қосымша мәліметтер== * [http://mukhanov.ucoz.kz/publ/1-1-0-11] — Ақан сері Қорамсаұлы * [http://www.adebiet.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=8019&Itemid=23/ Ақан сері]{{Deadlink|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} [[Санат:1843 жылы туғандар]] [[Санат:Күйшілер]] [[Санат:Көкшетау тұлғалары]] [[Санат:Қазақстан сазгерлері]] [[Санат:1913 жылы қайтыс болғандар]] {{Bio-stub}} tqt1vzzjd1040h9rsdjgnj4v7ww73by Тайыр Жарықұлы Жароков 0 27669 3479493 3385683 2025-06-13T02:20:54Z CommonsDelinker 165 «[[:File:Flag_of_the_Romanov_Monarchy.svg]]» деген «[[:File:Flag_of_Russia_(1858–1896).svg]]» дегенмен алмастырылды. 3479493 wikitext text/x-wiki {{Тұлға |Есімі=Тайыр Жарықұлы |Сурет=Stamp of Kazakhstan kz625.jpg |Туған күні=26.09.1908 |Туған жері=Хан Ордасы (ауыл), Астрахан губерниясы (қазіргі [[Батыс Қазақстан облысы]]) |Қайтыс болған күні=11.03.1965 |Қайтыс болған жері=[[Алматы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]] |Азаматтығы=[[File:Flag of Russia (1858–1896).svg|22px|border]] [[Ресей империясы]]<br/> [[File:Flag of the Kazakh Soviet Socialist Republic (1953–1991); Flag of Kazakhstan (1991–1992).svg|22px|border]] [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]]<br/>{{USSR}} |Ұлты=[[Қазақтар|Қазақ]]|Мансабы=Ақын|Марапаттары={{{!}} style="background:transparent;" {{!}}{{Еңбек Қызыл Ту ордені|1959}}{{!}}{{!}}{{Құрмет Белгісі ордені|1939}}{{!}} {{!}}} }} '''Тайыр Жарықұлы''' ([[26 қыркүйек]] [[1908 жыл]], [[Хан Ордасы (ауыл)|Хан Ордасы ауылы]], Астрахан губерниясы (қазіргі [[Батыс Қазақстан облысы]]) – [[11 наурыз]] [[1965 жыл]], [[Алматы]]) — қазақ ақыны. == Өмірбаяны == [[Байұлы]] тайпасы [[Шеркеш]] руынан шыққан.<ref>http://emirb.org/mhambetaliev-s-ahmetov-kf-fabdullin-h-a-bajli-men-jetiru-jene.html?page=2</ref> * 1923 — 1927 жылы [[Орынбор]]дағы Қазақ халық ағарту институтында * 1928 — 1932 жылы [[Қазақ ұлттық педагогикалық университеті|ҚазПИ-де]] * 1934 — 1935 жылы [[Ленинград]] тарих [[философия]] және әдебиет институтының аспирантурасында оқыған. * 1932 — 1933 жылы жаңадан құрылған Қазақстан Жазушылар одағы ұйымдастыру комитетітінің хатшысы * 1933 — 1934 жылы Қазақ мемлекеттік көркем әдебиет баспасының редакторы * 1936 — 1938 жылы “''Қазақ әдебиеті''” газеті редакторының орынбасары * 1938 — 1942 жылы [[Жамбыл Жабаев]]тың әдеби хатшысы қызметтерін атқарды. * [[Ұлы Отан соғысы]]на қатысқан. * 1946 — 1965 жылы Қазақстан Жазушылар одағы мен Қазақ мемлекеттік көркем әдебиет баспасында (қазіргі “''Жазушы''” баспасы) жауапты қызметтер атқарды. == Ақынның шығармашылығы == Ақынның алғашқы өлеңдері * “''Аэроплан''” * “''Күлімдейді күміс күн де''” 1927 — 1928 жылы жарияланды. Бірінші өлеңдер жинағы 1932 жылы * “''Жұлдыз жарығы''” деген атпен басылып шықты. Әр жылдарда * “''Нефстан''” * “''Мотор жыры''” * “''Күн тіл қатты''” (1934) * “''Мұз тұтқыны''” (1935) * “''Тасқын''” (1937, 1949) * “''Нарын''” (1935) * “''Тастағы жазу''” (1940) * ”''Бақыт жырлары''” * “''Жапанды орман жаңғыртты''” (1949) * “''Қырда туған құрыш''” (1954, 1955, 1956) * “''Жыр қанаты''” (1956) * “''Құмдағы дауыл''” (1958) * “''Тау жырлайды''” (1962) * “''Теңіз баласы''” (1963) * “''Тасқынға тосқын''” (1965), т.б. кітаптары жарық көрді. * Ақынның таңдамалы шығармаларының 1958 — 1959 жылы екі томдығы * 1972 — 1975 жылы төрт томдығы * 1951 — 1978 жылы бір томдығы басылды. == Тақырыптары == Жароков, әсіресе, саяси-әлеуметтік лириканың шебері. Ақын поэзиясына өмір жаңалықтарын дер кезінде көре біліп, оны публицистикалық леппен, романтикалық сезіммен шабыттана жырлау тән. “''Күн тіл қатты''” поэмасында кеңес ұшқыштарының 1934 жылы 22 км биіктікке көтеріліп, дүниежүзілік рекорд жасаған ерлігін романтикалық қуатпен шаттана жырлады. “''Тасқын''” поэмасында 1921 жылы Алматыда болған су тасқынын суреттей отырып, «Қайсар мен Жамал» секілді қарапайым жастардың бейнесін типтік дәрежеде жасай білді. Ақын бұл тақырыпқа кейін қайта оралып, “Тасқынға тосқын” (1965) поэмасын жазды. Бұл шығармалар тек Жароков шығармашылығының ғана емес, қазақ поэзиясының елеулі табысы ретінде бағаланды. 1940 жылы жазылған “''Нарын''” поэмасында ақын тарихи өлкенің өткені мен бүгінгісін салыстыра отырып жыр төгеді. “''Қырда туған құрыш''” поэмасы Қазақстан магниткасы — Теміртауға арналған. Ақын қазақ өлеңі өрнегіне өзіндік өзгерістер әкеліп, жаңашыл ақын атанады. == Аудармалары == Жароков аудармашылық өнермен де айналысты. Ол [[Пушкин|А.С. Пушкиннің]] “''Цыгандар''”, “''Кавказ тұтқыны''”, “''Коломнадағы кішкене үй''”, “''Ағайынды қарақшылар''”, “''Граф Нулин''”, “''Қысқы кеш''”, “''Қысқы ертеңгілік''”, М.Ю. Лермонтовтың “''Черкестер''”, “''Қылмыскер''”, сондай-ақ, Ш.Руставелидің, [[Шевченко Тарас Григорьевич|Т.Шевченконың]], Н.Некрасовтың, В.Маяковскийдің, М. Алигеридің, А.Сурковтың шығармаларын қазақ тіліне аударады. == Марапаттары == * Екі мәрте Еңбек [[Қызыл ту]] орденімен * “[[Құрмет Белгісі]]” орденімен марапатталған.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998. ISBN 5-89800-123-9</ref><ref>Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 жыл. ISBN 9965-607-02-8</ref><ref>Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл.ISBN 9965-26-096-6</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті түлектері]] [[Санат:КСРО ақындары]] [[Санат:Қазақстан ақындары]] [[Санат:Қазақ ақындары]] [[Санат:Ұлы Отан соғысының қатысушылары]] [[Санат:КОКП мүшелері]] iuhm4o1cn5rvn0cjebilflufv4gftxo Жаяу Мұса Байжанұлы 0 27710 3479494 3329595 2025-06-13T02:24:22Z CommonsDelinker 165 «[[:File:Flag_of_the_Romanov_Monarchy.svg]]» деген «[[:File:Flag_of_Russia_(1858–1896).svg]]» дегенмен алмастырылды. 3479494 wikitext text/x-wiki {{Тұлға |Есімі=Жаяу Мұса |Сурет=Жаяу Мұса.jpg |Туған кездегі есімі=Мұса Байжанұлы |Туған күні=30.07.1835 |Туған жері=Жасыбай көлінің жағасы, Ақшоқы алқабы, {{туғанжері|Баянауыл ауданы|Баянауыл ауданында}}, [[Семей облысы (Ресей империясы)|Семей облысы]], [[Ресей империясы]] |Қайтыс болған күні=31.07.1929|Қайтыс болған жері=Сол жерде, {{қайтысболғанжері|Баянауыл ауданы|Баянауыл ауданында}}, [[Павлодар облысы]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]|Азаматтығы=[[File:Flag of Russia (1858–1896).svg|22px|border]] [[Ресей империясы]]<br/> {{USSR}}|Ұлты=[[Қазақтар|Қазақ]]|Мансабы=Ақын, әнші, сазгер|Әкесі=Байжан|Анасы=Нақыш}} '''Жаяу Мұса Байжанұлы''' ([[30 шілде]] [[1835 жыл]], [[Семей облысы (Ресей империясы)|Семей облысы,]] [[Баянауыл ауданы]], Жасыбай көлінің жағасы, Ақшоқы алқабы – [[1929 жыл]]) — [[Қазақтар|қазақ халқының]] әйгілі [[әнші]]-[[сазгер]]і, [[ақын]]ы. Шыққан тегі — [[Орта жүз]], [[Арғын]] ішіндегі [[Сүйіндік (Орта жүз)|Сүйіндік]] руының Айдабол бөлімі. == Өмірбаяны == Алғаш ауыл молдасынан оқып, сауат ашады. Оң-солын тани келе өнер-білім қуып, [[Қызылжар]], [[Омбы]] қалаларына келеді. Омбыдағы орыс мектебінде оқиды, қала өнерпаздарымен араласып, [[домбыра]], [[сырнай]], [[скрипка]] аспаптарын тартуды меңгереді, өзінің сезім-күйін әнге қосуға машықтанады, музыкалық әдеби кештерге араласады. Бойындағы өнерін жұрт алдында көрсете бастайды. [[Сурет:Stamps of Kazakhstan, 2010-13.jpg|left|200px|нобай|Қазақстанның пошта маркасындағы Жаяу Мұса, 2010.ж]] Қалада өткерген жылдарында Жаяу Мұса сол кездің саяси-әлеуметтік өмірін тереңірек танып, туған елінің бодандықтағы мүшкіл халіне ой зерделетіп, санасы толысқан шағында елге оралады. Ел ішіндегі әлеуметтік әділетсіздіктер мен сыртқы өктемдікті жай ғана бақылаушы болып қана қалмайды, өзінің ұстанымын тиісті жерінде өнерімен де, іс-әрекетімен де көрсетіп отырады. «Ақ сиса» сияқты әлеуметтік теңсіздікті әшкерелеген әндері ел ішіне тарай бастайды. Ақыры Жаяу Мұсаға «Патша саясатына наразы адам» деген айып тағылып, Тобылға жер аударылады. Тобыл түрмесінде ол генерал-губернаторға хат жазып, әскер қатарына сұранады. Мұсаның өтініші қабылданады. Осылайша, оның әскер қатарындағы әр қиырды шарлаған күрделі өмірі басталады. Тобыл, [[Орынбор]], [[Қазан]], [[Новгород]], [[Мәскеу]], [[Владимир]], [[Петербор]] қалаларында, [[Польша]], [[Литва]] жерінде болады. Кейін [[Қоқан хандығы]]ның саясатына қарсы жұмсалған полковник М.Черняевтің әскерінің құрамында [[Алатау]], [[Әулие-ата]], [[Шымкент]] жорығына қатысады. Осы жорықта Ресей әскерінің зорлықшыл әрекеттерін көзімен көрген Жаяу Мұса қатты налиды, ән-жырына қосады. == Шығармалары == Алыста жүріп, туған жерін сағынып «[[Сүйіндік]]» әнін шығарады. «[[Толғау]]», «Арап ұрыға», «Бозторғай», «Хаулау» әндеріне өмірден көрген сондай қиындық қиянаттар арқау болады. Өмірдің көп тауқыметін бастан өткеріп, еліне оралған Жаяу Мұса әлеуметтік-саяси теңсіздікке арналған әндер шығаруды одан әрі жалғастырады. Ақмола уезіне қарасты Құлбай деген байдың немере қызы Сапармен көңіл жарастырып, ұрпақ құрып, саясатшылықпен айналысады. Жаяу Мұса қазақтың ән өнерін мазмұн, түр жағынан байытып, шығармашылық жаңалықтар енгізіп, әуен сазын жаңа биіктерге көтерген аса дарынды композитор. Ол өз шығармаларында қазақтың мұңын мұңдап, жоғын жоқтап, өз заманының арман-аңсарын әнмен бедерлей білді. Оның әлеуметтік көзқарастары, азаматтық ұстанымдары сол кездің демократтық-ағартушылық озық идеяларымен астасып жатты.<ref>Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2</ref><ref>Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл.ISBN 9965-26-096-6</ref> {{Start citation }} Жаяу Мұса әндерін күні бүгінге дейін халық сүйіп тыңдайды. Оның алуан нақысты асқақ әндері Қазақстан композиторларының көптеген шығармаларына арқау болған. '''''Мұса атақты "Ақ сиса" әнін шығарған:''''' :Ақ сиса, қызыл сиса, сиса-сиса, :Қалмайды кімдер жаяу зорлық қылса. :Шорманның Мұстафасы атымды алып, :Атандым сол себепті "Жаяу Мұса". :Жаныма батқандықтан ашынамын, :Мен неге жаяумын деп басыламын? :Малым жоқ Шорман айдап алатұғын, :Қылығын Мұстафаның паш қыламын! {{End citation}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{бастама}} [[Санат:Қазақстан ақындары]] [[Санат:Қазақстан сазгерлері]] dqk2q5dv3jrj44lsvz2y29aqsmqjx7g Жыршы Қазақ 0 28018 3479495 3329596 2025-06-13T02:27:57Z CommonsDelinker 165 «[[:File:Flag_of_the_Romanov_Monarchy.svg]]» деген «[[:File:Flag_of_Russia_(1858–1896).svg]]» дегенмен алмастырылды. 3479495 wikitext text/x-wiki {{Жазушы |Есімі = Жыршы Қазақ |Шынайы есімі = {{lang-kum|Йирчы Къазакъ}} |Суреті = |Ені = |Суреттің аты = |Туған кездегі есімі = |Лақап аты = |Туған күні = 1830 |Туған жері = [[Атланауыл|Мүслімауыл]] ауылы, [[Тарқы шамқалығы]] |Қайтыс болған күні = 1879 |Қайтыс болған жері = [[Дағыстан облысы]], [[Ресей империясы]] <br />немесе<br />[[Дағыстан|Дағыстан Республикасы]], [[Ресей]] |Азаматтығы = [[Сурет:Flag of Russia (1858–1896).svg|25px]] [[Ресей империясы]] |Ұлты = |Мансабы = ақын, жыршы, прозаик |Шығармашылық жылдары = |Бағыты = |Жанры = өлең, поэма |Шығармалардың тілі = [[Құмық тілі|құмықша]] |Дебюті = |Марапаттары = |Сыйлықтары = |Қолтаңбасы = |Сайты = |Commons = }} '''Жыршы Қазақ''' ({{lang-kum|Йирчы Къазакъ}}, шын есімі — ''Қазақ Татарханов''; шам. 1830, [[Атланауыл|Мүслімауыл]] ауылы, [[Тарқы шамқалығы]], – шам. 1879, [[Темірхан Шора округі]], [[Дағыстан облысы]], [[Ресей империясы]]) – құмық ақыны. Жасынан суырып салма ақын атанады. [[Солтүстік Кавказдағы мұхажырлық|Мұхажырлыққа]] қатысты өлеңдері Кавказда кеңінен таралды. Жазықсыз қараланып, үш жыл Сібірде айдауда болады. Одан аман оралған Ж. Қ. қастандық жасаушылар қолынан қаза тапты. Оның “Өсиет”, “Түстік темір тұзаққа”, “Арыз айтты деп айып етпе”, “Күн бұрын хан зұлымдығын қайдан білген”, т.б. қоғам өміріндегі әділетсіздікті айтып, адамгершілікті дәріптейтін өлеңдері құмық халқының арасында кең таралған. <ref> [[Қазақ энциклопедиясы]] </ref> ==Сілтемелер== * ==Дереккөздер== <references /> {{Сыртқы сілтемелер}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:Дағыстан тұлғалары]] {{stub}} kspu6053ooalqpucvak74qziud6b022 Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті 0 29133 3479637 3452067 2025-06-13T10:12:03Z Casserium 68287 3479637 wikitext text/x-wiki {{Университет |Аты = Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті |Қысқартылған аты = |Эмблемасы = |Шынайы аты = |Халықаралық атауы = Kazakh National Women's Teacher Training University |Бұрынғы атауы = Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық иституты |Ұраны = |Құрылған жылы = [[1944 жыл]] |Жабылған жылы = |Қайта құрылған = |Қайта құрылған жылы = |Түрі = Ұлттық педагогикалық университет |Президенті = |Ғылыми жетекшісі = |Ректоры = |Студенттер = 9275 |Шетел студенттері = ||Күндізгі бөлімде = 4484 ||Грантта = 2708 ||Ректор гратында = 16 |Профессор-оқытушылар = 700-ден астам |Орналасқан жері = {{KAZ}}, [[Алматы]] |Кампус = қалалық |Мекенжайы = {{flagicon|Kazakhstan}} [[Гоголь көшесі (Алматы)|Гоголь көшесі]], 114, [[Алматы]] |Сайты = https://qyzpu.edu.kz/kz |Марапаттары = Педагогикалық оқу орындары ішінде екінші орында |lat_dir = N |lat_deg = 43|lat_min = 15|lat_sec = 09 |lon_dir = E |lon_deg = 76|lon_min = 55|lon_sec = 36 |CoordScale = 3000 |CoordAddon = type:city(1226000)_region:KZ |edu_region = KZ }} '''Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті''' – [[Қазақстан Республикасы]]ның [[жоғары оқу орны]]. Республикамызда ғана емес, бұрынғы [[КСРО]], қазіргі [[ТМД]] елдері арасында тек аруларға арналған баламасыз бірден-бір жалғыз жоғары білім ордасы. Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің символы – тұмар.<br />Қыздар институты құрылғаннан бастап 70 жыл ішінде оқу ордасын 60 мыңнан астам түлек бітіріп, республикамыздың түкпір-түкпірінде ұстаздық және қоғамдық жұмыстарда, өнер мен мәдениет салаларында жемісті еңбек етуде. Қыздар университеті қазақ аруларының шамшырағына айналған, қазақ халқы сеніп тапсырған мыңдаған жандардың үкілі үміті. Университеттің студенттері жақсы оқумен қатар, әндері және билерімен үлкен сахналарды әуелетіп, спорттық жетістіктерімен әлемді таңғалдыруда. Білікті маман, мықты педагог, ұлт тәрбиелеуші жастар осы парасат мектебінен түлеп ұшады.<br /> ==Университет тарихы== ===Құрылуы=== Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты және М.[[Мәметова]] атындағы қыздар педагогикалық училищесі 1944 жылдың сәуір айында [[СОКП Орталық Комитеті бюросы]]ның қабылдаған “Қазақ жастарынан жоғары дәрежелі педагог-мамандар дайындау” туралы қаулысы негізінде [[ҚазКСР Халық Комиссарлар кеңесі]]нің №457 қаулысымен [[Алматы қаласы]]нда ашылды. Қабырғасы жаңа қаланған институттың құрамындағы [[физика-математика]], [[тарих]], тіл және әдебиет факультеттерінің әрқайсысына 30-дан студент қабылдауға және 2 жылдық дайындық курсын ашу, оған 60 талапкер қабылдау және олардың тамағы, киімі, кітап т.б. керек-жарағын мемлекет тарапынан қаржыландыру туралы шешім шығарылды. Инсти-тутқа [[Гоголь көшесі]]ндегі 119 үйді оқу ғимараты, Лесная көшесіндегі 86 үй жатақхана ретінде пайдалануға берілді. Сондай-ақ, [[Алматы құрылыс тресі]]не оқу орнын қажетті құралдармен қамтамасыз ету, ал [[ҚазКСР Мемлекеттік жоспарлау комитеті]]не 300 адамды жиһаз, төсек-орынмен жабдықтау тапсырылды. Институт ашылуын [[Қаныш Сәтбаев]], [[Мұхтар Әуезов]], [[Сәбит Мұқанов]], [[Ғабит Мүсірепов]], [[Ілияс Омаров]] бастаған еліміздің күллі зиялы қауымы, өнер-білім саласындағы қайраткерлері қызу қолдап, ақжолтай тілектерін білдірді. ===Алғашқы құрылысы=== Оқу жылының бірінші жартысында ''9 кафедра''дан тұратын ''3 факультет''те ''20 ұстаз'', оның ішінде 5 ғылым кандидаты, 8 аға оқытушы, 7 оқытушы дәріс берді. Институттың директоры болып '''Қ.Оспанов''' тағайындалды.<br /> Ал 1945 жылдың 11 қыркүйегінде институттың ''алғашқы ректоры'' болып '''[[Тұрсын Мырзабекова]]''' тағайындалды. Соғыстан кейінгі кезеңнің ауыртпашылығына қарамай, ұйымдастыру, қалыптастыру сияқты қыруар жұмыстарға көп күш салған алғашқы ректор-дың ерен еңбегін ерекше атаған жөн.<br /> ===Алғашқы оқытушылар=== Білім алуға келген қыздарға [[Мұхтар Омарханұлы Әуезов|М.Әуезов]], [[Әлкей Хақанұлы Марғұлан|Ә.Марғұлан]], [[Ғарифолла Құрманғалиев|Ғ.Құрманғалиев]], [[Т.Тәжібаев]], [[К.П.Персидский]], [[Ахмет Қуанұлы Жұбанов|А.Жұбанов]], [[Ш.Батталова]], [[Орымбек Ахметбекұлы Жәутіков|О.А.Жәутіков]], [[Нығмет Сауранбаев|Н.Сауранбаев]], [[Ә.С.Тұрсынбаев]], [[В.А.Есенғалиева]], [[Х.Х.Махмутов]], [[С.Т.Толыбеков]], [[Х.Жұманов]], [[К.Қармысов]], [[К.Айманов]], М.Балақаев, Е.Косюхин, Ө.Байділдаев, К.Барманқұлов, И.Маманов, А.А.Федулова, Д.Т.Тұрсынов, З.Ахметов сынды көптеген көрнекті ғалымдар дәріс берді. ===Институттың толығуы=== Жылдар өткен сайын институтта оқытушылар құрамы ғылыми атақтары бар ұла-ғатты ұстаздармен толығып, материалдық-техникалық және оқыту-әдістемелік мүмкін-діктері арта түсті, осылайша білім ордасының бұғанасы бекіп, ауқымы кеңейе бастады.<br /> Соғыс біткен соң республикада оқу орындары, мәдени орталықтар, кітапханалар санының өсуіне байланысты жоғары білімді мамандар керек болды да, институтта [[педагогикалық мамандықтар]]ға қоса [[кітапханатану]], [[ән-музыка]] кафедралары ашылып, кейін олар жеке факультетке айналды.<br /> Музыка факультетінің аяқтан тік тұруына белгілі композитор Б.[[Байқадамов]]тың ат-қарған еңбегі зор болды. Кафедра құрамында пианист-концертмейстер В.С.Пирогова, музыка теориясының мамандары Б.М.Жүсіпалиев, Ә.Әбдікәрімов, Қазақстан компози-торлар одағының мүшесі Ө.Бәйділдаев, Д.Б.Ботпаев, И.К.Кереев, А.Ф.Славопицкая, Ә.Бапи, З.А.Попова т.б. жұмыс істеді.<br /> 1968 жылы Е.[[Хасанғалиев]]тың ұйымдастыруымен құрылған [[“Айгүл”]] квартеті [[Марат Балтабаев]]тың басқаруымен вокальды-аспаптық ансамбль жетпісінші, сексенінші жылда-ры Бүкілодақтық жастар сыйлығының лауреаты, Халықаралық, Республикалық байқау-лардың жүлдегері атанды.<br /> Оның құрамында – Г.Қарамолдаева, А.Исағұлова, Д.Ерғалиева, М.Жүнісова, С.Ұзақбаева, А.Арықова, Қ.Омарова, Р.Әлисова, М.Ысқақова, З.Әлібековалар өнерімен қалың жұртшылыққа ертеден-ақ танымал болды.<br /> ===Түлектерінің арасында елімізге танымал тұлғалар=== Аты аңызға айналған [[Социалистік Еңбек Ерлері]] [[Рафиқа Нұртазина]], [[Рыскүл Мақатова]], ҰҒА академигі ''осы оқу орнын 16 жыл басқарған'' [[Күләш Құнантаева]], “[[Даңқ белгісі” ордені]]мен, “Қажырлы еңбегі үшін” медалінің иегері, институттың ''үшінші ректоры'' болған [[Ажар Ыбраева]], [[Жоғарғы Кеңестің депутаты]] Ж.[[Күленова]], қоғам қайраткерлері — [[Халықты әлеуметтік қорғау министрі]] болған, Парламент Мәжілісінің үш шақырылымының депутаты З.[[Қадырова]], "[[Мемлекеттік тілге құрмет" бірлестігі]]нің төрайымы, филология ғылымдарының кандидаты А.[[Османова]], белгілі қоғам қайраткерлері Ж.[[Әмірханова]], О.Асангазиева, ғалымдар Ү.Сұбханбердина, С.Ұзақбаева, З.Жәкішева, көрнекті ақындар Ә.Беркенова, А.Бақтыгереева, белгілі әдебиет сыншысы Ә.Бөпежанова, әншілер М.Ералиева, Ұ.Айнақұлова, Д.Хамзина, Т.Асар, Г.Өмірбаева, Ұ.Белғозиевалар – университет мақтаны-шы, халықтың алдында шоқтығы биік аяулы қыздары.<br /> Институт ашыларда заманымыздың заңғар жазушысы М.Әуезовтің “Тәңір жазса, бұл институт қазіргі және болашақтағы қазақ қыздарының шамшырағына айна-лады. Осы шамшырақтың жарық сәулесі ешқашан сөнбесін дейік” деген ақ тілегі қабыл болып, бүгінде бұл оқу орнының қоғамдағы мәртебесі биікке көтерілді.<br /> ===Қазіргі жағдайы=== Қыздар ғана білім алатын ЖОО-на Елбасының қамқорлығы өлшеусіз. Қазіргі таңда барлық оқу корпустары, жатақханалар, асхана, спортзал күр-делі жөндеуден өтті. Дағдарысқа қарамай, «Студенттер үйі» салынды. '''[[Университет]] мәртебесі''' берілуі 2008 жылы 11 қыркүйекте Үкімет қаулысымен рәсімделді.<br /> ====Білім беру жүйесі==== Бүгінде магистратурадан 22 мамандық ашылып, қазірде 19 мамандық бойынша ғылыми-педагогикалық кадр дайындалуда. Сонымен қатар 12 мамандық бойынша мемлекеттік білім беру стандартын және басқа жоғары оқу орындарымен 6 мамандық бойынша оқу стандартын жасауы – біздің ғалымдардың ғылыми әлеуетінің үнемі артуының дәлелі. Соңғы бес жылда 17 ғылыми-теориялық халықаралық және республикалық конференциялар өтті.<br /> Ғылыми зерттеу жұмысы 33 кафедра, әлеуметтік және гендерлік институты, іргелі ғылыми-зерттеу орталығы, 3 дербес зертханалар арқылы жүргізіледі. Университеттің профессор-оқытушылар құрамы жоғары педагогикалық оқу орында-рының студенттеріне арналған ''“Педагогика тарихы” оқулығын, «Педагогика» термино-логиялық сөздігін, “Мәдени мұра” мемлекеттік бағдарламасы аясында 10 томдық “Адам-зат ақыл-ойының қазынасы” және “Қазақтың тәлімдік ойлар Антологиясын”'''' құрастырды. Осы факторлар білім сапасының жақсаруына тікелей әсер етуде. Университет алғаш-қылардың бірі болып [[кредиттік оқу жүйесі]]не көшіп, [[бакалавриат-магистратура]] нәтижелі жұмыс жасауда. Жуырда 4 мамандық бойынша [[докторантура]] (PҺD) ашылды.<br /> ====Сапа==== Оқу сапасы және білім берудегі қызметті көтеру мақсатында Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінде сапа менеджменті жүйесінің элементтері негізінде автоматтандырылған басқару жүйесі жасалынып, оқу үдерісіне енгізілді. Сол арқылы әр студенттің оқуға түскеннен бітіргенше оқу сапасын қадағалап отыруға болады. Егер ата-ананың интернетке шығатын мүмкіндігі болса әр кезде өз баласы туралы мәлімет алуына болады.<br /> Білім беру сапасын жоғарылату мақсатында “Сапа менеджменті” жүйесі 2004 жылдан бері университетте ресми мақұлданып, халықаралық, отандық стандарт талаптарына сәйкес білім беру нәтижелері мен білім беру сапасын жоспарлау, басқару, бағалау рәсімдерін іске асыруға қатысты ауқымды іс-шаралар жүзеге асырылды. Білім сапасы менеджментін енгізудегі басты мақсат - педагогикалық білім беру саласындағы озық технологияларды басшылыққа ала отырып, университеттің тиімді қызмет етуін үнемі жетілдіру арқылы студенттердің білім сапасын жоғарылату мен білім берудегі алдыңғы қатарлы отандық және шетелдік ұйымдармен тығыз қарым-қатынас орнату болып табылады. Атқарылған іргелі жұмыстар барысында 2008-2009 оқу жылының басында ЖШС “ІnterCert” Сертификаттау Орталығының университеттегі жоғары кәсіби мамандар даярлаудың деңгейіне жоспарлы аудит өткізіп, нәтижесінде бакалавриат және магист-ратура бағдарламасы бойынша жоғары мамандандырылған білім беру сапасының ҚР СТ ИСО 9001:2001 стандартының базалық талаптарына сай екендігін растады. Бұны аталған сертификаттау ұйымының 2008 жылдың 4 желтоқсанында университетке берген №04185 (тіркеу нөмірі №01915) Сәйкестік сертификаты дәлелдейді.<br /> Оқу үдерісін жетілдіру барысындағы үздіксіз жүргізілетін мақсатты жұмыстардың айқын нәтижесі – жыл сайын 2 курс студенттерінің Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі тарапынан өткізілетін мемлекетік аралық бақылауда (МАБ) жоғары көрсеткішке қол жеткізуі болып табылады. Мәселен, 2008-2009 оқу жылында МАБ нәти-жесі 92 пайызға өсіп, білім сапасының артып отырғанын аңғартты.<br /> Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігіне қарасты Ұлттық Акредиттеу Орталығының басшылығымен 2006 жылдан бері жоспарлы түрде жүргізіліп келе жатқан рейтингте университетіміз педагогикалық оқу орындары ішінде абыройлы екінші орынға ие болып келеді.<br /> ====Рухани іс-шаралар==== Білім, ғылыммен қатар рухани-мәдени тәрбиеге аса мән беретін арулардың ақ ордасында “Қазақ аруы” атты жаңа инновациялық оқу бағдарламасы енгізілген. Халық-аралық “Бөбек” балалар қорының президенті, қыздарымыздың жанашыр анасы, “Өзін-өзі тану” адамгершілік-рухани білім инновациялық жобасының авторы Сара Назарбаеваның эксперименттік бағдарламасы да біздің университет қабырғасында бастау алған.<br /> Рухани маңызы зор іс-шаралардың ұйытқысы саналатын, қазақ қыздарына тәрбие берудің өзіндік ерекше тұжырымдамасын жүзеге асырып отырған Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті республика деңгейінде тәрбие мәселелері бойынша ғылыми-әдістемелік орталық болып есептеледі.<br /> Біздің қыздар өте өнерлі, мұнда үлкен ұлт аспаптар оркестрі, хор, «Айгүл», «Ұлар», «Томирис» ансамбльдері, «Өнер-жастан» опера студиясы бар. Университет студенттері көптеген халықаралық, республикалық байқаулардан жүлделі орындарды иеленді. Спорт-тағы жетістіктеріміз қуантады. Соңғы универсиададан 89 ЖОО ішінде 7 орынға шықты. ==Университет құрылымы== ===Ректор=== Педагогика ғылымдарының докторы,профессор <br /> [[Гаухар Төремұратқызы Алдамбергенова]]<br /> ==Факультеттер== ====Мақсаты==== Дүниежүзілік білім нарығы мен бәсекелестікке қабілетті терең білімді, жоғары кәсіби деңгейдегі ұлт мамандарын, тілшілер мен әдебиетшілерді, аудармашыларды даярлауға лайықты үлес қосу.<br /> ====Кафедралар==== #Қазақ тіл білімі,<br /> #Қазақ әдебиеті,<br /> #Тіл теориясы және оқыту әдістемесі,<br /> #Орыс тілі мен әдебиеті,<br /> #Шет тілін оқыту әдістемесі,<br /> #Базалық негізгі және екінші шетел тілдері,<br /> #Практикалық шетел тілдері кафедрасы. ====Mамандықтар==== *'''Жоғары кәсіптік білім (бакалавриат)''': «5В011700 – Қазақ тілі мен әдебиеті»<br /> «5В050205 – Филология»<br /> «5В011800 – Орыс тілі мен әдебиеті»<br /> «5В012100 - Қазақ тілінде оқытпайтын мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті»<br /> «5В012200 - Орыс тілінде оқытпайтын мектептердегі орыс тілі мен әдебиеті»<br /> «5В011900 – Шет тілі: екі шет тілі»<br /> «5В020700 - Аударма ісі»<br /> *'''Жоғары ғылыми-педагогикалық білім (магистратура):''' «6М020500 - Филология: қазақ филологиясы»<br /> «6М011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті»<br /> «6М012200 – Орыс тілінде оқытпайтын мектептердегі орыс тілі мен әдебиеті»<br /> «6M011900 – Шет тілі: екі шетел тіл»<br /> *'''Докторантура:''' «6Д020500 - Филология: қазақ филологиясы»<br /> «6Д011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті»<br /> '''Оқу мерзімі:'''<br /> *Бакалавриат (4 жыл)<br /> *Магистратура (2 жыл)<br /> ====Профессор-оқытушылар құрамы==== [[Ғылым доктор]]лары - 14<br /> [[Ғылым кандидат]]тары - 38<br /> [[Академ.доцент]] – 1<br /> [[Аға оқытушы]]лар – 49<br /> [[Магистр]]лер – 20<br /> [[Оқытушы]]лар –28<br /> Ғылыми атағы және ғылыми дәрежесі бар ПОҚ-ы 48,6% құрайды ====Факультет деканы==== Педагогика ғылымдарының докторы, профессор<br /> [[Сатбекова Айгүл Амантайқызы]]<br /> 27 мамыр 1967 жыл.<br /> 1989 жылы Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институтын бітірді ====Факультет тарихы==== Филология факультеті университет қабырғасы қаланған 1944 жылы құрылды. 67 жылдық тарихы бар филология факультеті жоғары білімді ұлттық кадрларды даярлауға зор үлес қосып келеді. <br /> =====Факультет декандары===== #К.Барманқұлов (1944-1946жж; 1947-1951 жж.),<br /> #Г.Акабова (1946-1947жж.),<br /> #Х.У.Ишанов (1951ж; 1952-1959жж.),<br /> #Н.А.Еремина (1952ж),<br /> #Б.Искаков (1959-1967жж.),<br /> #Г.Искакова (1967-1968 жж. ),<br /> #З.Ахметов (1969-1975жж.),<br /> #С.И.Исаев (1975-1987жж.),<br /> #Қ.Түліков (1987-1988жж.),<br /> #Х.Садыков (1989-1990жж.) <br /> =====Бөліну кезеңі===== Факультет 1992 жылы қазақ филологиясы және орыс филологиясы болып екіге бөлінді. Орыс филологиясын К.Ж.Мыңжасарова (1990-1992 жж.), Б.Х.Исмағұлова (1994-2000 жж.) басқарса, қазақ филологиясына Б.Ш.[[Болатжан Шайзадаұлы Абылқасымов|Абылқасымов]] (1992–2000 жж.), Б.Ө.Сманов (2000-2004 жж.), А.Сәтбекова (2004-2008 жж.), Г.Ж.Пірәлиева (2008-2010) жетекшілік етті. Қазіргі уақытта факультетке п.ғ.д., профессор А.А.Сатбекова басшылық жасайды. =====Қайта құрылу кезеңі===== 2001 жылы тарих-филология факультеті болып қайта құрылған кезде 7 кафедра жұмыс істеді. 2007 жылдан бастап тарих пен шетел тілдері өз алдына жеке факультет болып бөлініп шығып, таза филология факультеті деп аталды. 2011 жылдың 14 қазанындағы Университет ректорының №160 бұйрығына сәйкес кредиттік оқыту жүйесі негізінде оқу үдерісін ұйымдастыру және оңтайландыру мақсатында Шетел тілдері факультеті Филология факультетінің құрамына енгізілді. =====Оқытушы қызметін атқарған танымал ғалымдар===== *М.Ә.Сүлейменова, <br /> *И.Е.Маманов,<br /> *М.Балақаев, <br /> *Ж.Жулаева, <br /> *Д.Нұрқанова, <br /> *М.Дүйсебаева, <br /> *Х.Ишанов, <br /> *Қ.Құттыбаев, <br /> *Т.Р.Қордабаев, <br /> *К.Барманқұлов, <br /> *З.Ахметов, <br /> *Х.Садықов, <br /> *Б.Балапанова, <br /> *С.Нұғманова, <br /> *Б.Әбілқасымов т.б. =====Танымал түлектер===== Бұрынғы университет ректоры, профессор Ш.[[Беркімбаева]],<br /> профессор К.[[Құнантаева]], <br /> Еңбек ері [[Р.Нұртазина]], <br /> Парламент депутаттары М.М.[[Жүйріктаева]] мен З.[[Қадырова]], <br /> ғалым [[Үшкөлтай Хасенқызы Субханбердина|Ү. Субханбердина]], <br /> ақын А.[[Бақтыгереева]], <br /> ғалым, қоғам қайраткері А.Ә.[[Осман]]. =====Оқу-әдістемелік кабинеттер===== #Факультетте әр жылдары өнімді еңбек еткен әлемге танымал әдебиетші, тілші ғалым академик З.[[Ахметов]] атындағы, <br /> #Әлемге танымал әдебиетші, тілші ғалымА.Байтұрсынов атындағы, <br /> #Профессор С.Исаев атындағы, <br /> #Профессор Ә.Құрышжанұлы атындағы , <br /> #Профессор А.Аблақов атындағы , <br /> #әйгілі ұстаз, Еңбек ері Р.Нұртазина атындағы . =====Үйірмелер===== «Назқоңыр», <br /> «Ізденіс», <br /> «Інжу-маржан», <br /> «Үміт», <br /> «Пегас», <br /> «Жас әдіскер», <br /> «Лингва». ===Жаратылыстану факультеті=== ====Кафедралар==== #Химия, <br /> #Биология, <br /> #География, <br /> #Экология ====Профессор-оқытушылар құрамы==== 10 ғылым докторы, профессор, <br /> 1 профессор міндетін атқарушы, <br /> 8 ғылым кандидаттары доцент, <br /> 17 ғылым кандидаттары, доцент міндетін атқарушы,<br /> 22 аға оқытушы, <br /> 25 оқытушы. <br /> Орташа жас көрсеткіші 50 жас шамасында.<br /> ====Mамандықтар==== *Бакалавриатура «5В011300-Биология»<br /> «5В060700-Биология»<br /> «5В060900-География»<br /> «5В011600-География»<br /> «5В011200-Химия»<br /> «5В060800-Экология»<br /> *Магистратура «6М060900 – география»<br /> «6М011200-химия»<br /> «6М011300-Биология»<br /> *(PhD) докторантура 6D060600-химия,<br /> 6D011300-биология ====Факультет тарихы==== 1944 жылы ұйымдастырылған Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық институтының құрамында алғашқы ашылған факультеттердің бірі – жаратылыстану факультеті болды. Іргесі университетпен бірге қаланып, еліміз мектептерін жарты ғасырдан аса жоғары білімді химия, биология жғне география пәні мұғалімдерімен қамтамасыз етіп келе жатқан іргелі факультет – жаратылыстану-география. =====Факультет декандары===== #Н.Баяндин, <br /> #Т.Т.Таубаев,<br /> #C.Д.Дүймағамбетова, #К.С.Сахибзадаев, <br /> #Р.Ғ.Хамитов, <br /> #Ғ.Б.Бірмағамбетов, <br /> #М.Ғ.Тартенова, <br /> #А.Ү.Үмбеталина, <br /> #Б.Ю.Юсупов, <br /> #Ж.Ж.Қожантаева =====Факультеттің аса көрнекті ұстаздары===== ҚР Ұлттық Ғылым Академиясының академигі, биология ғылымдарының докторы, профессор Т.Н.[[Досжанов]], <br /> елімізге және басқа да шет елдерге белгілі ғалымдар ҚР ҰҒА академигі Л.К.[[Клышев]], <br /> академик М.К.[[Гильманов]], <br /> биология ғылымдарының докторы, профессор Ж.Ж.[[Қожантаева]]. =====Бірігу кезеңі===== Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы студенттер контингентінің күрт қысқарған экономикалық қиыншылық кезінде физика-математика факультетімен біріксе, 2006 жылдың тамыз айының 2-ші жұлдызындағы №100 бұйрықпен жаратылыстану факультеті «Жаратылыстану-география» факультеті болып ашылды. 2011 жылы қазанның 5 жұлдызындағы №154 бұйрығымен «Жаратылыстану-география» факультеті «Жаратылыстану» болып өзгертілді. Алғашында факультет құрамында химия және тіршілік қауіпсіздігінің негіздері, биология және география кафедралары болды. =====Бөлініп шығу кезеңі===== Студенттер контингентінің артуына байланысты 2007 жылы биология кафедрасының құрамынан экология кафедрасы жеке бөлініп шықты. Экология кафедрасы 2007 жылдан ашылып, жұмыс істеп келеді. ===Өнер және мәдениет факультеті=== ====Бағыты==== Жоғары дәрежелі кәсіби білім беруді қамтамасыз ету, халықаралық сапа менеджменті, білім берудің жаңа технологияларын қолдану, бәсекеге қабілетті білікті мамандар даярлайтын ғылыми және кәсіби-біліми ортаны; 2011-2020 жылдарға арналған стратегиялық даму жоспары негізінде жоғары оқу орнын басқару жүйесін, ғылыми кадрлар әлеуетін, оқу-тәрбие үдерісін және материалдық базаны қалыптастыру.<br /> ====Кафедралар==== #Музыкалық білім берудің теориясы мен әдістемесі (кафедра меңгерушісі ф.ғ.д.,профессор Т.Ә.Қоңыратбай) #Музыкалық аспаптар (кафедра меңгерушісінің м.а. доцент м.а. Д.С.Жанайдарова) #Хорды дирижерлау және ән (кафедра меңгерушісі профессор М.М.Бурунчин); #Хореография (кафедра меңгерушісінің м.а. аға оқытушы Р.Б.Сабдалиева) #Мәдени-бұқаралық жұмыстардың теориясы мен әдістемесі (кафедра меңгерушісі п.ғ.к., доцент Д.О.Қарамолдаева) #Кітапханатану және библиография (кафедра меңгерушісі п.ғ.к., аға оқытушы Г.И.Нұржанова); #Кәсіптік білім (кафедра меңгерушісі п.ғ.к., доцент Р.А.Дәрменова) ====Мамандықтар==== *Бакалавриат: 5В010600 – «Музыкалық білім»<br /> 5В040400 – «Дәстүрлі музыка өнері»<br /> 5В040900 – «Хореография»<br /> 5В091000 – «Кітапхана ісі»<br /> 05041800 – «Кітапханатану және библиография»<br /> 5В090600 – «Мәдени-тынығу жұмысы»<br /> 5В012000 – «Кәсіптік білім»<br /> 5В010700 – «Бейнелеу өнері және сызу»<br /> *Магистратура: • 6N0106 – «Музыкалық білім» (магистратура)<br /> • 6М012000 – «Кәсіптік білім» (магистратура) ====Факультет тарихы==== Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің ең жетекші факультеттерінің бірі. Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық институтының тіл-әдебиет факультетінде 1961-1962 оқу жылында музыкалық бөлім болып ашылып, 1967-1968 оқу жылы өз алдына жеке факультет болып құрылды. Бұл - музыка мамандығы бойынша мектеп мұғалімдерін дайындайтын тұңғыш ұйымдастырылған бірден-бір факультет болатын.<br /> Факультеттің ашылуына және оған білікті мамандар жинап ұйымдастыру ісіне ат салысқан белгілі композитор, ҚР еңбек сіңірген өнер қайраткері [[Бақытжан Байқадамов]]. =====Факультет декандары===== #Искакова Бәкібала, <br /> #Байділдаев Өмірбек, <br /> #Ботбаев Дүнгенбай, <br /> #Балтабаев Марат, <br /> #Есназаров Өмірзақ, <br /> #Жуйкова Людмила, <br /> #Меңдіаяқова Қуанышкүл, <br /> #Тульков Қансейіт, <br /> #Амирова Әмина, <br /> #Бекмұхамедов Бекен, <br /> #Момбек Әлия. =====Факультет өзгерістері===== 1991 жылы факультетте 13.00.02-оқыту және тәрбие теориясы мен әдістемесі (бастауыш, орта және жоғары білім жүйесіндегі музыка) мамандығы бойынша аспирантура ашылды.<br /> 2001 жылы факультет 050106-музыкалық білім мамандығы бойынша Республикада тұңғыш болып кредиттік оқыту жүйесіне көшті, еліміздегі 15 ЖОО-да қолданылып отырған жаңа стандарттар, типтік бағдарламаларды құрастырды.<br /> 2002 жылы магистратура бойынша лицензияға ие болды.<br /> 2009 жылы Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінде тұңғыш рет І Республикалық “Үздік музыка мұғалімі” конкурс-фестивалі өткізілді, оған ЖОО-ы студенттері мен профессор-оқытушы құрамы қатысты. Қазіргі уақытта бұл конкурс-фестиваль Қазақстанның басқа ЖОО-да жалғасын тауып келеді. ===Әлеуметтік - гуманитарлық факультеті=== ====Факультетінің миссиясы==== Үздіксіз және іргелі білім беруді қамтамасыз ету, халықаралық сапа стандарттарын қолдану, жаңа білім технологияларын енгізу, еңбек нарығында бәсекеге қабілетті болу, ойластырылған әлеуметтік саясатты жүзеге асыру негізінде ғылымның, білім берудің және инновацияның тығыз байланысқан түрдегі жаһандану ұстанымы негізінде жоғары біліктілікті кадрларды дайындауды жүргізетін заманауи ғылыми-білім беру ортаны қалыптастыру.<br /> ====Стратегиялық мақсаты==== «Факультеттің 2011-2020 жылдарға арналған стратегиялық даму жоспары» жоғары білім беру жүйесіндегі кешенді өзара байланысқан бағыттарды қамти отырып, жоғары оқу орнын басқару жүйесі, кадрлық потенциал, білім беру үрдісі, ғылыми қызмет, тәрбие үрдісі, ақпаратты-коммуникациялық жүйелер және материалдық база қалыптастыру. Факультеттің стратегиялық бағытары мынадай: * инновациялық технологиялар негізінде білім беру жүйесін және ғылыми зерттеулерді модернизациялау арқылы экономикалық кеңістікте Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін арттыру; * әрбір студентке оқытудың мазмұнын, түрін және әдістерін таңдауда барынша мүмкіндіктерді беру арқылы білім берудің еуропалық стандарттарын ендіру; * ғылымның, жоғары технологиялардың және экономикадағы инновациялық сектордың басым бағыттарына бет-бұрыс жасау; * ақпараттық айқындылықтың жоғары дәрежелілігі және халықаралық білім беру кеңістігіне және ғылыми зерттеулерге жаһандану; * университетте ерекше интеллектуальды ортаны, инновациялық бөлімдермен инфрақұрылымды құрайтын арнайы ғылыми-техникалық және білім беру кеңістігін қалыптастыру; * еліміздің барлық кеңістігінде алдыңғы қатарда болуға ұмтылу, сондай-ақ әлемдік және білім беру кеңестігінде университеттің мақұлдануын және имиджінің жақсаруына қол жеткізу. ====Факультет мақсаты==== Жоғары біліктілікті, алдыңғы қатарлы білімдерді жинақтай білетін, креативті ойлау қабілеті бар кадрларды дайындау үшін факультет базасы негізінде бірегей ғылыми-білім беру және инновациялық кешен ретіндегі инновациялық университетке айналу, еліміздің инновациялық экономикасы үшін үнемі өзін-өзі жетілдіру және интеллектуальды капиталды жинақтап көбейту.<br /> Оқыту жүйесін модернизациялау арқылы қойылатын мүдде – жоғары кәсіби және интеллектуалды деңгейдегі мамандарды дайындаумен қажеттілігі артып жатқан еңбек нарығын қанағаттандыру.<br /> ====Кафедралар==== #«Дүниежүзі тарихы»; #«Құқық және басқару негіздері»; #«Қазақстан тарихы»; #«Экономика, есеп және туризм» #«Қоғамдық-гуманитарлық пәндер». ====Мамандықтар==== *Бакалавриат: 5В011400 – Тарих<br /> 5В011500 – Құқық және экономика негіздері<br /> 5В020300 – Тарих<br /> 5В050100 – Әлеуметтану<br /> 5В050600 – Экономика<br /> 5В050700 – Менеджмент<br /> 5В050800 – Есеп және аудит<br /> 5В051000 – Мемлекеттік және жергілікті басқару<br /> 5В090200 – Туризм<br /> 5В090500 – Әлеуметтік жұмыс<br /> *Магистратура: 6М020300 – Тарих<br /> 6М050100 – Әлеуметтану<br /> 6М090500 – Әлеуметтік жұмыс<br /> *Оқу мерзімі: Орта біліммен – 4 жыл (кїндізгі)<br /> Орта біліммен – 5 жыл (сырттай)<br /> Орта кәсіптік біліммен – 3 жыл<br /> Жоғары кәсіби біліммен – 2 жыл<br /> ====Оқытушылар құрамы==== Факультетте 9 ғылым докторы, 35 ғылым кандидатын, профессор қызмет атқарады. ===Физика-математика факультеті=== ====Кафедралар==== #Физика #Математика #Информатика және қолданбалы математика #Ақпараттық жүйелерді оқыту ====Мамандықтар==== 5В010900 - Математика<br /> 5В011000 - Физика<br /> 5В011100 - Информатика<br /> 5В060200 - Информатика<br /> 5В070300 - Ақпараттық жүйелерді оқыту<br /> *Магистратура 6М010900 - Математика<br /> 6М011000 - Физика<br /> 6М011100 - Информатика<br /> 6М060200 - Информатика<br /> *Оқу мерзімі:<br /> Орта біліммен – 4 жыл (күндізгі)<br /> Орта кәсіптік біліммен– 3 жыл<br /> Жоғары кәсіби біліммен–2 жыл ====Профессор-оқытушылар құрамы==== Факультетте барлығы 86 профессор-оқытушылар қызмет атқарады. <br /> Оның ішінде тәжірибесі мол <br /> 11 - ғылым докторы, <br /> 26 - ғылым кандидаты, доценттер, <br /> 22 - аға оқытушы, <br /> 27 - оқытушылар. ===Педагогика-психология факультеті=== ====Кафедралар==== #Мектепке дейінгі және бастауыш білім:<br /> #Теориялық және практикалық психология:<br /> #Дене тәрбиесі және валеология:<br /> #Арнайы және әлеуметтік педагогика:<br /> #Жалпы педагогика. <br /> ====Мамандықтар==== *Бакалавриатура 5В010100 - “Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу”<br /> 5В010200 - “Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі”<br /> 5В010300 - “Педагогика және психология”<br /> 5В050300 - “Психология”<br /> 5В010800 – “Денешынықтыру және спорт”<br /> 5В010500 – “Дефектология”<br /> 5В012300 - “Әлеуметтік педагогика және өзін-өзі тану”<br /> *Магистратура 6М0101 - “Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу”<br /> 6М0503 - “Психология”<br /> 6М0105 – «Дефектология»<br /> 6М0103 - “Педагогика және психология” == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Ұлттық университеттер}} [[Санат:Алматы университеттері]] [[Санат:Алматы қаласының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері]] gl15581q97g29hnrh515c7a1wi53dhe Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі 0 29197 3479643 3478390 2025-06-13T10:14:46Z Casserium 68287 /* Құрылымы */ 3479643 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік орган |атауы = Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі |қысқартылған атауы = |шынайы атауы = |шынайы атауы1 = |шынайы атауы2 = |мемлекет = {{байрақ|Қазақстан}} |құзыреті = |құзерет_тақырып_мәтіні = |эмблема = Flag of the President of Kazakhstan.svg |эмблеманың ені = |эмблеманың тақырыбы = [[Қазақстан президентінің байрағы|Қазақстан Президентінің туы]] |мөрі = |мөрдің ені = |мөрдің тақырыбы = |сурет = |сурет ені = |сурет тақырыбы = |құрылған жылы = [[20 қазан]] [[1995 жыл|1995]] |ізашары1 = |ізашары2 = |таратылған жылы = |ізбасары = |бағынады = |штаб-пәтері = {{байрақ|Астана}}, [[Ақорда (резиденция)|Ақорда резиденциясы]] |қызметкерлер = 450 адам (2024)<ref name="casp">[https://caspian.institute/product/sektor-kazahstana-kisi/politicheskij-shtab-prezidenta-tokaeva-38734.shtml Политический штаб президента Токаева]</ref> |бюджет = 250 миллион $<ref name="casp" /> |министрдің есімі1 = |министрдің міндеті1 = |министрдің есімі2 = |министрдің міндеті2 = |басшылықтың есімі1 = [[Айбек Арқабайұлы Дәдебаев|Айбек Дәдебаев]] |басшылықтың лауазымы1 = Басшысы |басшылықтың есімі2 = |басшылықтың лауазымы2 = Басшының бірінші орынбасары |жоғарыда тұрған мекеме = |бір мекемеге қарасты орган1 = |бір мекемеге қарасты орган2 = |құжат1 = |сайты = https://www.akorda.kz/ |түсініктемелер = |карта = |карта ені = |картаның тақырыбы = }} '''Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі''' — [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан президентіне]] тікелей бағынатын және есеп беретін, Президенттің қызметін ақпараттық-талдамалық, құқықтық, хаттамалық-ұйымдастырушылық, құжаттамалық жағынан қамтамасыз ететін мемлекеттік орган.<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/U080000552_ Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі туралы ережені бекіту туралы]</ref> == Тарихы == 1990 жылы 24 сәуірде Президент лауазымының енгізілуіне байланысты оның қызметін қамтамасыз ету үшін Президент кеңсесі (аппараты) құрылды. 1990 жылы 20 қарашада Министрлер Кеңесінің аппараты Президент аппаратына қосылды. 1991 жылдан бастап ол Президент пен Министрлер Кабинетiнiң аппараты деп атала бастады. 1994 жылы 13 сәуірде одан Президент аппараты қайта бөлінді. Жаңа Конституция қабылдануына байланысты Президент аппараты 1995 жылғы 20 қазаннан бастап Президент Әкімшілігі болып өзгертілді. == Қызметі == Негізгі міндеттері Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы кеңесші органдардың қызметін қамтамасыз ету, мемлекеттік органдардың қызметіне жалпы бақылау, соның ішінде мемлекет басшысының актілері мен тапсырмаларының орындалуын қадағалау, Қазақстан Республикасы Президентінің шешімдерін сөзсіз, мүлтіксіз және дер кезінде орындауды қамтамасыз ету, Қазақстан Республикасының Президентін елдегі және шет елдегі жағдай туралы дер кезінде әрі толық хабардар ету болып табылады. Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі мемлекет басшысының халық пен мемлекет биліктің бірлігін, конституциялық заңдылықтың мызғымай сақталуын, адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету, мемлекеттік егемендікті, конституцияны. құрылысты қорғау және нығайту, Қазақстан Республикасының қауіпсіздігі мен аумақтық тұтастығын қамтамасыз ету жөніндегі саясатын іске асыруға, елдің әлеуметтік-экоомикалық даму стратегиясын іске асыру жөніндегі шаралар кешенін әзірлеуге қатысады, Елбасының Қазақстан халқына арналған жыл сайынғы Жолдауын даярлауға қатысады. Ол мемлекет басшысы айқындайтын еліміздің сыртқы саяси стратегиясын әзірлейді, сыртқы экономиялық мәселелер бойынша ұсыныстарды тұжырымдайды, Қазақстан Республикасының Президентінің сыртқы саяси құзыретін протоколдық қамтамасыз етуді жүзеге асырады. Құқық қорғау және өзге мемлекет органдардың қылмысқа қарсы күресін, ұлттық қауіпсіздікті, құқықтық тәртіп пен заңдылықты қамтамасыз ету жөніндегі қызметін үйлестіруді және бақылау жасауды жүзеге асыра отырып, Президентке мемлекеттің құқықтық саясатының негізгі бағыттары жөнінде ұсыныстар енгізеді. Мемлекет басшысының Қазақстан Республикасының Парламентіне қатысты өкілеттіктерін қамтамасыз ету мақсатында оны Парламенттегі заң шығарудың жай-күйі және онда қаралатын мәселелер туралы ұдайы хабардар етіп отырады. Қазақстан Республикасы Президентіне: Парламент Мәжілісіне заң жобаларын енгізу туралы, Үкімет актілерінің күшін жою не толық немесе ішінара тоқтата тұру, Үкіметтің аса маңызды мәселелер жөніндегі отырыстарында мемлекет басшысының төрағалық етуі, мемлекеттің орталық атқарушы органдарын құру, тарату және қайта ұйымдастыру туралы ұсыныстар енгізеді. Қазақстан Республикасы Президентінің Конституциялық Кеңеске өтініштерін және оның шешімдеріне мемлекет басшысының қарсылықтарын дайындауды жүзеге асырады, мемлекет басшысының оған тікелей бағынатын әрі есеп беретін мемлекеттік органдарға және Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы кеңесші органдарға қатысты өкілеттіктерін қамтамасыз етеді. Әкімшілік елдің аймақтық саясатының стратегиясы, жергілікті өкілді және атқарушы органдардың сындарлы түрде бірлесіп жұмыс істеуі, олардың елдің орталық органдарымен, көршілес мемлекеттердің шекара маңындағы аймақтарымен өзара іс-қимылдары жөнінде болжам жасауды және Қазақстан Республикасының Президентіне ұсыныстар тұжырымдауды жүзеге асырады, мемлекет басшысының әкімдермен өзара іс-қимылын қамтамасыз етеді. Қазақстан Республикасының Президентінің актілері мен тапсырмаларын барлық мемлекеттік органдар мен мемлекеттің лауазымды тұлғаларының сөзсіз және мүлтіксіз орындауына, Үкіметтің, орталық атқарушы және өзге мемлекеттік органдардың және лауазымды тұлғалардың актілерінің Конституцияға, ел заңдарына, Президент актілеріне сәйкестігіне бақылау жасауды жүзеге асырады. Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі жүргізетін тексерулердің нәтижелері мен олар бойынша жасалынған қорытындылар ұдайы Қазақстан Республикасының Президентіне баяндалып отырады. Мемлекет басшысының қызметін ақпараттық-талдау тұрғысында қамтамасыз етуді жүзеге асыра отырып, ішкі және сыртқы саяси ахуалға талдау жүргізеді, Қазақстан Республикасының Президентінің БАҚ-мен өзара іс-қимылын қамтамасыз етеді, мемлекет басшысының қарауына республикадағы мемлекеттік қызметтің заңдары мен жүйесін жетілдіру, кадрларды іріктеу және орналастыру жөнінде ұсыныстар енгізеді, қызметке тағайындау және қызметтен босату кезінде материалдарды рәсімдейді. Елбасының өзге өкілеттіктерін іске асыруды қамтамасыз ету мақсатында Президенттің азаматтық, саяси баспана беру мәселелері жөніндегі шешімдерінің жобаларын әзірлейді, Президентке мемлекеттік наградалармен марапаттау әрі құрметті, жоғары әскери және өзге атақтарды, сыныптық шендерді, дипломатиялық дәрежелерді беру жөнінде ұсыныстар енгізеді, Президенттің азаматтарға кешірім жасауды жүзеге асыруын қамтамасыз етеді, Елбасы бекітетін мемлекеттік бағдарламаларды әзірлеуге қатысады. Президент әкімшілігі Қазақстан Республикасынң Президенті жанындағы кеңесші органдарға тапсырмалар беруге хақылы, көзделген өкілеттіктерін іске асыру үшін мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардан қажетті ақпаратты, құжаттар мен өзге материалдарды сұратуға және алуға хақысы бар.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия // Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, V том</ref> == Құрылымы == Президент Әкімшілігінің 2025 жылғы құрылымы: ; Басшылық * [[Қазақстан Республикасының Мемлекеттік кеңесшісі]]: [[Ерлан Тынымбайұлы Қарин|Ерлан Қарин]] * Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің Басшысы: [[Айбек Арқабайұлы Дәдебаев|Айбек Дәдебай]] * [[Қазақстан Қауіпсіздік кеңесі|Қазақстан Республикасы Қауіпсіздік Кеңесінің]] хатшысы: [[Ғизат Дәуренбекұлы Нұрдәулетов|Ғизат Нұрдәулетов]] * Қазақстан Республикасы Президентінің ішкі саясат және коммуникациялар мәселелері жөніндегі көмекшісі: [[Арман Оразбайұлы Қырықбаев|Арман Қырықбаев]] * Қазақстан Республикасы Президентінің халықаралық мәселелер жөніндегі көмекшісі: [[Ержан Хозеұлы Қазыханов|Ержан Қазыхан]] * Қазақстан Республикасы Президентінің құқықтық мәселелер жөніндегі көмекшісі: [[Ержан Нұрланұлы Жиенбаев|Ержан Жиенбаев]] * Қазақстан Республикасы Президентінің экономикалық мәселелер жөніндегі көмекшісі: [[Қанат Бисимбайұлы Шарлапаев|Қанат Шарлапаев]] * Қазақстан Республикасы Президентінің көмекшісі: [[Тамара Босымбекқызы Дүйсенова|Тамара Дүйсенова]] * Қазақстан Республикасы Президенті Кеңсесінің бастығы: [[Бақытжан Шөмішбайұлы Сариев|Бақытжан Сариев]] * Қазақстан Республикасы Президентінің кеңесшісі: [[Бауыржан Жұмаханұлы Омаров|Бауыржан Омаров]] * Қазақстан Республикасы Президентінің кеңесшісі: [[Мәлік Нұржанұлы Отарбаев|Мәлік Отарбаев]] * Қазақстан Республикасы Президентінің кеңесшісі: [[Әсел Жұбанышқызы Жанасова|Әсел Жанасова]] * Қазақстан Республикасы Президентінің кеңесшісі: [[Ернар Жеңісұлы Баспаев|Ернар Баспаев]] * Қазақстан Республикасы Президентінің кеңесшісі – Президенттің халықаралық экологиялық ынтымақтастық жөніндегі арнаулы өкілі: [[Зүлфия Болатқызы Сүлейменова|Зүлфия Сүлейменова]] * Қазақстан Республикасы Президентінің ғылым және инновациялар мәселелері жөніндегі кеңесшісі: [[Күнсұлу Дальтонқызы Закария|Күнсұлу Закария]] * Қазақстан Республикасы Президентінің кеңесшісі: [[Қуанышбек Бақытбекұлы Есекеев|Қуанышбек Есекеев]] * Қазақстан Республикасы Президентінің кеңесшісі: [[Мағзұм Маратұлы Мырзағалиев|Мағзұм Мырзағалиев]] * Қазақстан Республикасы Президентінің кеңесшісі — [[Қазақстан президентінің баспасөз хатшысы|Баспасөз хатшысы]]: [[Руслан Сұлтанұлы Желдібай|Руслан Желдібай]] * Қазақстан Республикасы Қауіпсіздік Кеңесі хатшысының орынбасары: [[Мұрат Қалибекұлы Баймұқашев|Мұрат Баймұқашев]] * Қазақстан Республикасы Қауіпсіздік Кеңесі хатшысының орынбасары: [[Нұржан Хажимұратұлы Каджиақбаров|Нұржан Каджиақбаров]] * Қазақстан халқы Ассамблеясы төрағасының орынбасары – ҚХА хатшылығының меңгерушісі: [[Марат Алмасұлы Әзілханов|Марат Әзілханов]] * Қазақстан халқы Ассамблеясы төрағасының орынбасары: [[Дмитрий Валерьевич Останькович|Дмитрий Останькович]] * Қазақстан халқы Ассамблеясы төрағасының орынбасары: [[Расул Сурмалиевич Ахметов|Расул Ахметов]] ; Құрылымдық бөлімшелер * Ақпараттық ресурстарды қорғау бөлімі (меңгерушісі: Ержан Сейітқұлов) * Әлеуметтік-экономикалық саясат бөлімі (меңгерушісі: Рақымжан Ерназар) * Жалпы бөлім (меңгерушісі: Ербол Адаев) * Коммуникациялар бөлімі (меңгерушісі: Қанат Құлшыманов) * Құқық қорғау жүйесі бөлімі (меңгерушісі: Дәурен Ерғарин) * Мемлекеттік бақылау бөлімі (меңгерушісі: Бақытжан Сапиев) * Мемлекеттік құқық бөлімі (меңгерушісі: Айдар Жарылғанов) * Мемлекеттік қызмет бөлімі (меңгерушісі: Руслан Тұрғаналы) * Өңірлік даму мониторингі бөлімі (меңгерушісі: Рустам Баялиев) * Өтініштерді қарауды бақылау бөлімі (меңгерушісі: Қанатбек Жайсаңбаев) * Сыртқы саясат бөлімі (меңгерушісі: Ернар Лазар) * Цифрландыруды дамыту бөлімі (меңгерушісі: Қуат Сандалов) * Ішкі саясат бөлімі (меңгерушісі: Абзал Нүкенов) * Қазақстан Республикасы Президентінің Кеңсесі (бастығы: Бақытжан Сариев) * Қазақстан Республикасы Президентінің Баспасөз қызметі (Президенттің баспасөз хатшысы: Руслан Желдібай) * Қазақстан Республикасы Президентінің Протокол қызметі (бастығы: Марат Әшім) * Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасы Парламентіндегі Өкілдігі (басшысы: Әмірбек Оспанбеков) * Қазақстан Республикасы Мемлекеттік кеңесшісінің хатшылығы (меңгерушісі: Жанна Нұржанова) * Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігі Басшысының хатшылығы (меңгерушісі: Берік Беркімбаев) * Қазақстан халқы Ассамблеясы хатшылығы (меңгерушісі: Марат Әзілханов) * Қазақстан Республикасы Қауіпсіздік Кеңесінің Ахуалдық орталығы (меңгерушісі: ''бос орын'') * Қазақстан Республикасы Қауіпсіздік Кеңесінің Әскери қауіпсіздік және қорғаныс бөлімі (меңгерушісі: Марат Аймашев) * Қазақстан Республикасы Қауіпсіздік Кеңесінің Қауіпсіздіктің өзекті мәселелері бөлімі (меңгерушісі: Расул Оразғұлов) * Қазақстан Республикасы Қауіпсіздік Кеңесінің Талдау бөлімі (меңгерушісі: Александр Суханов)<ref>[https://www.akorda.kz/kz/executive_office/executive_office_stucture Президент Әкімшілігінің құрылымы]</ref> ; Қарамағындағы мемлекеттік мекемелер * [[Қазақстан Республикасы Президентінің Архиві|«Қазақстан Республикасы Президентінің Архиві» РММ]] * Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы «Орталық коммуникациялар қызметі» РММ * Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы [[Қазақстан стратегиялық зерттеулер институты|«Қазақстанның стратегиялық зерттеулер институты»]] РММ == Басшылары == {| class="wikitable sortable" style="text-align:center" ! № ! Суреті ! Аты-жөні<br>{{small|(Өмір сүрген жылдары)}} ! colspan="2"| Басқарған уақыты |- | colspan="5"| '''Қазақ КСР Президентінің кеңсесі, аппараты (1990)<br>Қазақстан Республикасы Президенті мен Министрлер Кабинетiнiң аппараты (1991–1994) <br>Қазақстан Республикасы Президентінің аппараты (1990–1991, 1994–1995)''' |- | 1 || [[Сурет:Nurtai Abykayev.jpg|99px]] || [[Нұртай Әбіқайұлы Әбіқаев|Нұртай Әбіқаев]]<br>{{small|(1947 туған)}} || мамыр 1990 || қазан 1995 |- | colspan="5"| '''Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі (1995–)''' |- | 1 || [[Сурет:Replace this image male (blue).svg|99px]] || [[Сағынбек Тоқабайұлы Тұрсынов|Сағынбек Тұрсынов]]<br>{{small|(1946 туған)}} || қазан 1995 || маусым 1996 |- style="background-color:#E6E6AA" | м.а. || [[Сурет:AEsimov2013.jpg|99px]] || [[Ахметжан Смағұлұлы Есімов|Ахметжан Есімов]]<br>{{small|(1950 туған)}} || маусым 1996 || қазан 1996 |- | 2 || [[Сурет:Oralbay Abdikarimov.jpg|99px]] || [[Оралбай Әбдікәрімов]]<br>{{small|(1944 туған)}} || қазан 1996 || қазан 1997 |- | 3 || [[Сурет:Replace this image male (blue).svg|99px]] || [[Сарыбай Сұлтанұлы Қалмырзаев|Сарыбай Қалмырзаев]]<br>{{small|(1949—2012)}} || қазан 1997 || қаңтар 1998 |- style="background-color:#E6E6AA" | м.а. || [[Сурет:Replace this image male (blue).svg|99px]] || [[Владимир Николаевич Шепель|Владимир Шепель]]<br>{{small|(1947—2021)}} || қаңтар 1998 || ақпан 1998 |- | 4 || [[Сурет:AEsimov2013.jpg|99px]] || [[Ахметжан Смағұлұлы Есімов|Ахметжан Есімов]]<br>{{small|(1950 туған)}} || ақпан 1998 || тамыз 1998 |- | 5 || [[Сурет:Baimenov Alikhan.jpg|99px]] || [[Әлихан Мұхамедияұлы Бәйменов|Әлихан Бәйменов]]<br>{{small|(1959 туған)}} || тамыз 1998 || ақпан 1999 |- | 6 || [[Сурет:Replace this image male (blue).svg|99px]] || [[Сарыбай Сұлтанұлы Қалмырзаев|Сарыбай Қалмырзаев]]<br>{{small|(1949—2012)}} || ақпан 1999 || қаңтар 2002 |- | 7 || [[Сурет:Nurtai Abykayev.jpg|99px]] || [[Нұртай Әбіқайұлы Әбіқаев|Нұртай Әбіқаев]]<br>{{small|(1947 туған)}} || 29 қаңтар 2002 || 10 наурыз 2004 |- | 8 || [[Сурет:Imangali Tasmagambetov (2015-04-16) (cropped).jpg|99px]] || [[Иманғали Нұрғалиұлы Тасмағамбетов|Иманғали Тасмағамбетов]]<br>{{small|(1956 туған)}} || 10 наурыз 2004 || 9 желтоқсан 2004 |- | 9 || [[Сурет:Adilbek Dzhaksybekov (2013).jpg|99px]] || [[Әділбек Рыскелдіұлы Жақсыбеков|Әділбек Жақсыбеков]]<br>{{small|(1954 туған)}} || 19 желтоқсан 2004 || 23 қаңтар 2008 |- | 10 || [[Сурет:Kairat Kelimbetov at the World Economic Forum on Europe 2011.jpg|99px]] || [[Қайрат Нематұлы Келімбетов|Қайрат Келімбетов]]<br>{{small|(1969 туған)}} || 23 қаңтар 2008 || 13 қазан 2008 |- | 11 || [[Сурет:Aslan Musin (2008-06-10).jpg|99px]] || [[Аслан Есболайұлы Мусин|Аслан Мусин]]<br>{{small|(1954 туған)}} || 13 қазан 2008 || 21 қыркүйек 2012 |- | 12 || [[Сурет:Karim Massimov (2011-04-01) (cropped).jpg|99px]] || [[Кәрім Қажымқанұлы Мәсімов|Кәрім Мәсімов]]<br>{{small|(1965 туған)}} || 24 қыркүйек 2012 || 3 сәуір 2014 |- | 13 || [[Сурет:Nurlan Nigmatulin 09 (cropped).jpg|99px]] || [[Нұрлан Зайроллаұлы Нығматулин|Нұрлан Нығматулин]]<br>{{small|(1962 туған)}} || 3 сәуір 2014 || 21 маусым 2016 |- | 14 || [[Сурет:Adilbek Dzhaksybekov (2013).jpg|99px]] || [[Әділбек Рыскелдіұлы Жақсыбеков|Әділбек Жақсыбеков]]<br>{{small|(1954 туған)}} || 21 маусым 2016 || 10 қыркүйек 2018 |- | 15 || [[Сурет:Aset Isekeshev (cropped).jpg|99px]] || [[Әсет Өрентайұлы Исекешев|Әсет Исекешев]]<br>{{small|(1971 туған)}} || 10 қыркүйек 2018 || 24 наурыз 2019 |- | 16 || [[Сурет:Bakhytzhan Sagintayev (2018-07-04) (cropped).jpg|99px]] || [[Бақытжан Әбдірұлы Сағынтаев|Бақытжан Сағынтаев]]<br>{{small|(1963 туған)}} || 24 наурыз 2019 || 28 маусым 2019 |- | 17 || [[Сурет:Kusherbayev Krymbek.jpg|99px]] || [[Қырымбек Елеуұлы Көшербаев|Қырымбек Көшербаев]]<br>{{small|(1955 туған)}} || 28 маусым 2019 || 18 қыркүйек 2019 |- | 18 || [[Сурет:Erlan Qoşanov (2023-06-19, B).jpg|99px]] || [[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]]<br>{{small|(1962 туған)}} || 18 қыркүйек 2019 || 1 ақпан 2022 |- | 19 || [[Сурет:Murat Nurtleu (P061051-486119) (cropped).jpg|99px]] || [[Мұрат Әбуғалиұлы Нұртілеу|Мұрат Нұртілеу]]<br>{{small|(1976 туған)}} || 1 ақпан 2022 || 3 сәуір 2023 |- | 20 || [[Сурет:Oljas Bektenov (February 2020, cropped).jpg|99px]] || [[Олжас Абайұлы Бектенов|Олжас Бектенов]]<br>{{small|(1980 туған)}} || 3 сәуір 2023 || 6 ақпан 2024 |- | 21 || [[Сурет:Replace this image male (blue).svg|99px]] || [[Айбек Арқабайұлы Дәдебаев|Айбек Дәдебаев]]<br>{{small|(1980 туған)}} || 6 ақпан 2024 || — |} === Президент әкімшілігі басшысының бірінші орынбасарлары === {| class="wikitable sortable" style="text-align:center" ! № ! Суреті ! Аты-жөні<br>{{small|(Өмір сүрген жылдары)}} ! colspan="2"| Басқарған уақыты |- | colspan="5"| '''Қазақстан Республикасы Президентінің аппараты''' |- | 1 || [[Сурет:Replace this image male (blue).svg|99px]] || [[Владимир Васильевич Ни|Владимир Ни]]<br>{{small|(1933—2010)}} || 1991 || 1992 |- | 2 || [[Сурет:Replace this image male (blue).svg|99px]] || [[Қайыржан Шайхыұлы Тақуов|Қайыржан Тақуов]]<br>{{small|(1947 туған)}} || 1993 || 1994 |- | 3 || [[Сурет:Replace this image male (blue).svg|99px]] || [[Михаил Иванович Тимкин|Михаил Тимкин]]<br>{{small|(1933—2010)}} || 1994 || 1995 |- | colspan="5"| '''Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі''' |- | rowspan="2"| 1 || rowspan="2"| [[Сурет:Marat Tajin 2009 (cropped).jpg|99px]] || rowspan="2"| [[Марат Мұханбетқазыұлы Тәжин|Марат Тәжин]]<br>{{small|(1960 туған)}} || тамыз 2002 || 13 сәуір 2006 |- | 12 қаңтар 2017 || 24 наурыз 2019 |- | 2 || [[Сурет:Darhan Kaletaev (2018).jpg|99px]] || [[Дархан Аманұлы Кәлетаев|Дархан Кәлетаев]]<br>{{small|(1972 туған)}} || 25 наурыз 2019 || 18 желтоқсан 2019 |- | 3 || [[Сурет:Mäulen Äşimbaev (2022-12-08).jpg|99px]] || [[Мәулен Сағатханұлы Әшімбаев|Мәулен Әшімбаев]]<br>{{small|(1971 туған)}} || 18 желтоқсан 2019 || 4 мамыр 2020 |- | 4 || [[Сурет:Dauren Abaev, 2018 (cropped).jpg|99px]] || [[Дәурен Әскербекұлы Абаев|Дәурен Абаев]]<br>{{small|(1979 туған)}} || 4 мамыр 2020 || 11 қаңтар 2022 |- | 5 || [[Сурет:Replace this image male (blue).svg|99px]] || [[Тимур Мұратұлы Сүлейменов|Тимур Сүлейменов]]<br>{{small|(1978 туған)}} || 13 қаңтар 2022 || 1 қыркүйек 2023 |- | 6 || [[Сурет:Д.Сатыбалды.jpg|99px]] || [[Дархан Амангелдіұлы Сатыбалды|Дархан Сатыбалды]]<br>{{small|(1974 туған)}} || 6 қаңтар 2025 || 24 мамыр 2025 |- |} === Президент кеңсесінің бастықтары === {| class="wikitable sortable" style="text-align:center" ! № ! Суреті ! Аты-жөні<br>{{small|(Өмір сүрген жылдары)}} ! colspan="2"| Басқарған уақыты |- | 1 || [[Сурет:Replace this image male (blue).svg|99px]] || [[Владимир Николаевич Шепель|Владимир Шепель]]<br>{{small|(1947—2021)}} || 1995 || 1996 |- | 2 || [[Сурет:Replace this image male (blue).svg|99px]] || [[Махмұд Базарқұлұлы Қасымбеков|Махмұд Қасымбеков]]<br>{{small|(1952 туған)}} || 1996 || 19 наурыз 2019 |- | 3 || [[Сурет:Replace this image male (blue).svg|99px]] || [[Нұрлан Баймолдаұлы Оңжанов|Нұрлан Онжанов]]<br>{{small|(1960 туған)}} || 21 наурыз 2019 || 13 маусым 2022 |- | 4 || [[Сурет:Replace this image male (blue).svg|99px]] || [[Бақытжан Шөмішбайұлы Сариев|Бақытжан Сариев]]<br>{{small|(1971 туған)}} || 14 маусым 2022 || — |} === Президент протокол қызметінің бастықтары === {| class="wikitable sortable" style="text-align:center" ! № ! Суреті ! Аты-жөні<br>{{small|(Өмір сүрген жылдары)}} ! colspan="2"| Басқарған уақыты |- | 1 || [[Сурет:Replace this image male (blue).svg|99px]] || [[Асқар Ахметұлы Мусинов|Асқар Мусинов]]<br>{{small|(1961—2024)}} || 1997 || 1999 |- | 2 || [[Сурет:Жансеит Кансеитович (cropped 2).jpg|99px]] || [[Жансейіт Қансейітұлы Түймебаев|Жансейіт Түймебаев]]<br>{{small|(1958 туған)}} || қыркүйек 1999 || 1 ақпан 2006 |- | 3 || [[Сурет:Bauyrzhan Baibek (cropped).jpg|99px]] || [[Бауыржан Қыдырғалиұлы Байбек|Бауыржан Байбек]]<br>{{small|(1974 туған)}} || 1 ақпан 2006 || 25 тамыз 2009 |- | 4 || [[Сурет:Replace this image male (blue).svg|99px]] || [[Румиль Тауфикұлы Тауфиков|Румиль Тауфиков]]<br>{{small|(1974 туған)}} || 25 тамыз 2009 || 20 қазан 2015 |- | 5 || [[Сурет:Replace this image male (blue).svg|99px]] || [[Мәди Бәкірұлы Атамқұлов|Мәди Атамқұлов]]<br>{{small|(1974 туған)}} || 28 қазан 2015 || 2 шілде 2021 |- | 6 || [[Сурет:Replace this image male (blue).svg|99px]] || [[Дмитрий Леонидович Михно|Дмитрий Михно]]<br>{{small|(1978 туған)}} || 2 шілде 2021 || 15 наурыз 2023 |- | 7 || [[Сурет:Replace this image male (blue).svg|99px]] || [[Марат Кенжеғалиұлы Әшім|Марат Әшім]]<br>{{small|(1987 туған)}} || 15 наурыз 2023 || — |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Мемлекет басшыларының кеңсесі]] [[Санат:Қазақстан Президенті Әкімшілігі]] dkpn70deyacyzm439bed1lo0ib1d8q3 Левон Исаевич Мирзоян 0 30259 3479496 3452517 2025-06-13T02:34:51Z CommonsDelinker 165 «[[:File:Flag_of_the_Romanov_Monarchy.svg]]» деген «[[:File:Flag_of_Russia_(1858–1896).svg]]» дегенмен алмастырылды. 3479496 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер|Есімі=Левон Исаевич Мирзоян|Титулы=Қазақстан КП(б) ОК 1 - бірінші хатшысы|Басқара бастады=[[23 сәуір]] [[1937 жыл]]|Басқаруын аяқтады=[[23 мамыр]] [[1938 жыл]]|Туған жері=Шуша, Шуша уезі, Елизаветполь губерниясы, [[Ресей империясы]]|Туған күні= 14.11.1897|Қайтыс болған күні=26.02.1939|Қайтыс болған жері=Лефортово түрмесі, [[Мәскеу]]|Ізашары=Лауазымы бекітілді; ол өзі, БКП (б)Қазақстан өлкелік комитетінің хатшысы ретінде|Ізбасары=[[Николай Александрович Скворцов|Николай Скворцов]]|Діні=Армян шіркеуі|Ту2_3=Symbol-hammer-and-sickle.svg|Басқара бастады_3=[[21 қаңтар]] [[1926 жыл]]|Басқаруын аяқтады_3=[[5 тамыз]] [[1929 жыл]]|Марапаттары={{Ленин ордені}}|Жерленді=Дон зираты (Мәскеу)|Жұбайы=Юлия Федоровна Тевосян|Партиясы=[[Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы|КОКП]] (1917 жылдан)|Commons=Levon Mirzoyan|Ізбасары_3=Николай Гикало|Ту_3=Symbol-hammer-and-sickle.svg|Басқара бастады_2=[[Ақпан]] [[1933 жыл]]|Ізашары_3=Рухулла Ахундов|Титулы_3=Әзірбайжан Компартиясы ОК 3-бірінші хатшысы|Ізашары_2=[[Филипп Исаевич Голощёкин|Филипп Голощёкин]]|Басқаруын аяқтады_2=[[23 сәуір]] [[1937 жыл]]|Ту2_2=Symbol-hammer-and-sickle.svg|Ту_2=Symbol-hammer-and-sickle.svg|Титулы_2=БКП(б)Қазақстан Өлкелік Комитетінің 3-хатшысы|Ту2=Symbol-hammer-and-sickle.svg|Ту=Symbol-hammer-and-sickle.svg|Шынайы есімі={{Lang-hy|Լևոն Եսայիի Միրզոյան}}|Суреті=Levon Mirzoyan.jpg|Азаматтығы=[[File:Flag of Russia (1858–1896).svg|22px|border]] [[Ресей империясы]]<br/> {{USSR}}}} '''Левон Исаевич Мирзоян''' ({{lang-hy|Լևոն Եսայիի Միրզոյան}}, [[14 қараша]] [[1897 жыл]], Шуша, Елизаветполь губерниясы – [[26 ақпан]] [[1939 жыл]], [[Мәскеу]]) — мемлекет қайраткері. == Өмірбаяны == Ұлты – армян. 1912 жылдан [[Баку]]дегі төңкерісшіл қозғалысқа қатысты. * 1917 – 18 жылдары Баку Кеңесінің мүшесі болған. * 1918 жылы 31 шілдеде Бакуде [[Кеңес үкіметі|Кеңес]] өкіметі құлағаннан кейін Закавказьеде жасырын жұмыс жүргізген. * 1920 – 25 жылдары [[кәсіподақ]]тардың Әзірбайжан Кеңесінің төрағасы, Әзірбайжан КСР Еңбек Халкомы, * 1925 – 29 жылдары Әзірбайжан Коммунистік партиясы ОК-нің хатшысы қызметінде болды. * 1929 – 33 жылдары БК(б)П Пермь округі кенесінің, [[Орал облысы]] кенесінің 2-хатшысы болған. * 1933 жылғы қаңтардан БК(б)П [[Қазақ]] [[Өлке]]лік партия кенесінің, * 1937 жылы маусым – желтоқсан аралығында [[Қазақстан]] Коммунистік партиясы ОК-нің 1-хатшысы қызметінде болды. [[Қазақстан]]да 1931 – 33 жылы [[Филипп Исаевич Голощёкин|Ф.Голощекин]] ұйымдастырған ашаршылық салдарын жою мақсатында жүргізген шаралары үшін қазақ халқы оны “мырзажан” деп құрмет тұтқан. Мирзоян басшылық еткен кезеңде [[Қазақстан]] [[мәдениет]]і алға дамыды. 1934 жылы [[Қазақ ұлттық университеті|ҚазМУ]] ашылды, 1936 жылы. [[Мәскеу]]де [[Қазақстан]] әдебиеті мен өнерінің онкүндігі өтті, 1938 жылы алғашқы қазақ кино туындысы “Амангелді” жарыққа шықты. 1936 жылы [[Қазақ]] АКСР-і РКСФР құрамынан шығып, жеке одақтас [[республика]]ға айналды. Ол саяси қуғын-сүргінге ұшырап КСРО Жоғарғы Соты әскери алқасының шешімімен ату жазасына кесілген. 1955 жылы 10 қарашада ақталды. == Марапаттары == [[Ленин]] [[орден]]імен марапатталған. [[Алматы]] көшелерінің бірі Мирзоян есімімен аталады.<ref>Қазақ энциклопедиясы, 6 том</ref> [[Алматы]]дағы көше Шафик Чокин атына өзгертілді.<ref>https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/stalo-izvestno-kakie-ulitsyi-pereimenuyut-v-almatyi-307276/</ref> == Дереккөздер == <references/> {{Қазақстан елбасылары}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Қазақстан мемлекет қайраткерлері]] [[Санат:Қазақстан саясаткерлері]] [[Санат:Қазақстан Компартиясы ОК бірінші хатшылары]] qmen3tnc4brato8pqlmjzy9sw86o1r4 Иван Васильевич Панфилов 0 30851 3479497 3329599 2025-06-13T02:38:46Z CommonsDelinker 165 «[[:File:Flag_of_the_Romanov_Monarchy.svg]]» деген «[[:File:Flag_of_Russia_(1858–1896).svg]]» дегенмен алмастырылды. 3479497 wikitext text/x-wiki {{Әскери қайраткер|толық есімі=Иван Васильевич Панфилов|суреті=The Soviet Union 1963 CPA 2828 stamp (World War II Hero Major General of the Guard Ivan Panfilov and Feat of the Panfilov's Twenty-Eight Guardsmen) 600 dpi.jpg|туған күні=1.1.1893|қайтыс болған күні=19.11.1941|сурет тақырыбы=Генерал-майор Иван Панфилов кеңес маркасында, 1963 жыл|сурет ені=300px|туған жері=Петровск, Саратов губерниясы, [[Ресей империясы]]|қайтыс болған жері=Гусенево, Волоколам ауданы, Мәскеу облысы, [[РКФСР]], [[КСРО]]|мемлекет=[[File:Flag of Russia (1858–1896).svg|22px|border]] [[Ресей империясы]] <br/> [[File:Flag of the Russian Soviet Federative Socialist Republic (1954–1991).svg|22px|border]] [[Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы|РКФСР]] <br/> {{USSR}}|әскер түрі=[[Жаяу әскер]]|қызмет еткен жылдары=[[File:Flag of Russia (1858–1896).svg|22px|border]] [[1915 жыл|1915]] – [[1918 жыл|1918]]<br/> [[File:Flag of the Soviet Union.svg|22px|border]] [[1918 жыл|1918]] – [[1941 жыл|1941]]|атағы=Фельдфебель<br/> Генерал-майор (1940)|әскери бөлімі=16-шы әскер<br/> [[8-ші гвардиялық атқыштар дивизиясы]]|шайқасы=[[Бірінші дүниежүзілік соғыс]]<br/> [[Ресей империясының азамат соғысы]]<br/> Кеңес-поляк соғысы<br/> [[Екінші дүниежүзілік соғыс]]<br/> [[Ұлы Отан соғысы]]|Commons=Ivan Panfilov}} '''Иван Васильевич Панфилов''' ([[1 қаңтар|1 қантар]] [[1893 жыл]], [[Ресей]], [[Саратов]] облысы [[Петровск]] қаласы – [[19 қараша]] [[1941 жыл]], [[Мәскеу]] облысы [[Волоколамск]] ауданы [[Гусеново]] ауылы) — әскери қайраткер, генерал-майор (1940), Кеңес Одағының Батыры (12.4.1942)<ref>[http://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1942/1942_013.pdf Указ Президиума Верховного Совета СССР «О присвоении звания Героя Советского Союза начальствующему и рядовому составу Красной Армии» от 12 апреля 1942 года] // Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик : газета. — 1942. — 24 апреля (№ 13 (172)). — С. 1.</ref>. Бірінші-дүниежүзілік соғысқа, 1918 – 1920 жылы Азамат соғысына қатысып, 25-атқыштар дивизиясында взвод, рота командирі болды.<ref name="source1">[[Қазақ Энциклопедиясы]]</ref> * 1923 Киевтегі жоғары әскери мектепті бітірді, батальон, полк басқарды. * 1937 жылы [[Орта Азия]] әскери округы штабының бөлім бастығы, * 1938 жылы [[Қырғыз КСР]]-інің әскери комиссары болды. * 1941 жылы соғыс басталғаннан кейін [[Алматы]] қаласында жергілікті ұлт өкілдерінен 316-атқыштар дивизиясын жасақтап, Мәскеуді қорғауға жіберілді. * 1941 жылдың қазан-қараша айларында [[Мәскеу]] түбіндегі қорғаныс кезінде Панфилов басқарған 316-атқыштар дивизиясының жауынгерлері Волоколамск бағытын қорғауда асқан ерлік көрсетті (қ. Жиырма сегіз гвардияшы панфиловшылар). Панфиловшы батырлар тобының ерлігі Кеңес әскері жауынгерлерінің жаппай ерлік көрсетуінің үлгісі болды. 17 қарашада 316-атқыштар дивизиясы Сегізінші гвардиялық атқыштар дивизиясы болып аталып, [[Қызыл Ту]] орденімен марапатталды. Панфилов қаза тапқаннан кейін дивизия оның есімімен аталды. [[Ленин]], 2 рет [[Қызыл Ту ордені|Қызыл Ту ордендерімен]] және медальдармен марапатталған. Панфилов Мәскеудегі Новодевичье зиратына жерленген. [[Алматы облысы]]нда аудан Панфиловтың есімімен аталады. Алматыда оның атында бір көше, [[28-гвардияшы-панфиловшылар атындағы парк]] бар, онда батыр-генералға ескерткіш орнатылған.<ref>А 31 Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет. ISBN 9965-893-73-Х</ref> == Галереясы == <gallery widths="180" heights="180"> File:Pamyatnik Panfilovu.JPG|<small>Алматыдағы Панфиловтың Ескерткіші</small> </gallery> == Естеліктер == [[Сурет:Graves_of_Lev_Dovator,_Viktor_Talalikhin_and_Ivan_Panfilov.jpg|нобай|оңға|Иван Панфилов, Лев Доватор мен Виктор Талалихин жерлеген қабірлеріне орнатылған құлпытас. Мәскеу, Новодевичий зираты]] * Мәскеуде Новодевичий зиратында жерленген. [[Сурет:Бюст_Героя_Советского_Союза_генерала_И._В._Панфилова,_проспект_Красноармейский,_110,_Барнаул,_Алтайский_край.jpg|нобай|оңға|Барынауылдағы бюсті]] * Гусенево ауылында қайтыс болған жерге ескерткіш орнатылды ([[Мәскеу]] облысы Волоколам ауданы Чисменский ауылдық елді мекені). * [[Алматы]]дағы 28 батыр-панфиловшылар атындағы саябақта ескерткіш орнатылды. [[Сурет:Statue_of_Ivan_Panfilov_in_Bishkek_2.jpg|нобай|оңға|Бішкектегі ескерткіші]] * Бішкектегі ескерткіш 1941 жылы генерал Панфиловтың ескерткішіне конкурс нәтижесінде тұрғызылған (авторлары Аполлон Мануйлов, Александр Могилевский, Ольга Мануйлова, И. Фрех-Хар және М. Епштейн). Бұл Ұлы Отан соғысы батырының құрметіне қойылған КСРО-дағы ең алғашқы ескерткіш. Ескерткіштің ашылуы 1942 жылдың қарашасында болды. * 2015 жылы 9 мамырда Астанада генерал Панфилов пен 28 батыр-панфиловшыға ескерткіш ашылды. * Қырғызстанда 1942 жылы Шу облысының Панфилов ауданы құрылды. [[Сурет:Панфилов_Иван_Васильевич_(Бюст_в_Волоколамске).jpg|нобай|оңға|Волоколамскідегі бюсті]] * Волоколамск қаласында Панфилов көшесінде – № 4 үйде мемориалдық тақта; Волоколамск қаласындағы Октябрь алаңында – қола бюст. * Оның атымен Алматы облысындағы [[Жаркент]] қаласы (1942-1991 ж. - Панфилов) және Қазақстандағы үлкен ауыл аталды, Қырғызстандағы ауыл. * [[Тараз]] қаласындағы мектеп оның есімімен аталады. * Оңтүстік Қазақстан облысындағы 57 мектеп оның есімімен аталады. * [[Алматы]] қаласындағы №54 мектеп оның есімімен аталады. * [[Самара]] қаласындағы №116 мектеп оның есімімен аталады. * [[Саратов]] облысы Петровск қаласының №3 мектебіне оның есімі – өзі оқыған мектеп берілді, сонымен қатар мектепте И.В.Панфиловтың мұражайы бар. * [[Саратов]] қаласындағы №64 мектеп онык есімімен аталады. * Қазақстан Республикасы Қостанай облысы Қарасу ауданындағы И.В.Панфилов атындағы ауыл. * Қырғыз Республикасы Қарулы Күштерінің [[8-ші гвардиялық атқыштар дивизиясы]] Панфилов атымен аталады. ==Тағы қараңыз== <references/> ==Дереккөздер== * [[Момышұлы]] Б., Генерал Панфилов, А., 1965 * Совет Одағының Қазақстандық батырлары, А., 1969 * [[Панфилова]] М., Панфилов Иван Васильевич, А.-А., 1975. {{wikify}} [[Санат:Кеңес Одағының батырлары]] [[Санат:КСРО генерал-майорлары]] {{stub}} ghj7ipxjcqmik8wqx43n151g4h4l7et Бейімбет Майлин ауданы 0 31471 3479593 3440497 2025-06-13T08:03:49Z Talgautb 91847 /* Халқы */ 3479593 wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауданы |ауданның атауы = Бейімбет Майлин ауданы |елтаңба = |елтаңба аты = |карта = Taran District Kazakhstan.png |әкімшілік бірліктің картасы = |lat_dir = N |lat_deg = 52 |lat_min = 34 |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = 62 |lon_min = 47 |lon_sec = |облысы = Қостанай облысы |құрылған уақыты = [[29 шілде]] [[1936 жыл]] |тұрғыны = 22 892<ref>[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]</ref> |халық саны бойынша орны = |санақ жылы = 2023 |ұлттық құрамы = [[орыстар]] (44,44%)<br /> [[қазақтар]] (27,15%)<br /> [[украиндар]] (12,19%)<br /> [[немістер]] (7,79%)<br /> [[белорустар]] (2,71%)<br /> [[татарлар]] (1,82%)<br /> басқалары (3,9%)<ref>[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]</ref> |жер аумағы = 7,6 мың |жер аумағы бойынша орны = |тығыздығы = |телефон коды = |пошта индексі = |аудан орталығы = [[Әйет (Бейімбет Майлин ауданы)|Әйет]] |ауылдық округтер саны = 8 |кенттік әкімдіктер саны = 1 |қалалық әкімдіктер саны = |ауылдар саны = 34 |қалалар саны = |әкімдіктің мекенжайы = Әйет ауылы, Тәуелсіздік көшесі, №60 |әкімі = Қайсар Батырханұлы Мыржақыпов |сайты = https://www.gov.kz/memleket/entities/kostanai-bmalin-audany-akimat?lang=kk Бейімбет Майлин ауданының әкімдігі }} '''Бейімбет Майлин ауданы''' (2019 ж. 24 маусымына дейін ''Таран ауданы'') – [[Қостанай облысы]]ның солтүстік-батысында орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлік. [[1936 жыл|1936]] жылы құрылған. Жер аумағы 7,6 мың км². Орталығы – [[Әйет (Бейімбет Майлин ауданы)|Әйет]] ауылы. Аудан жері негізінен жазық. == Географиялық орны == Шығысында [[Әулиекөл ауданы|Әулиекөл]], батысында [[Денисов ауданы|Денисов]], оңтүстік-батысында [[Қамысты ауданы|Қамысты]], солтүстігінде [[Фёдоров ауданы|Фёдоров]], [[Қостанай ауданы|Қостанай]] аудандарымен және [[Ресей|Ресей Федерациясымен]] шектеседі. == Халқы == {| class="wikitable" ! 1939 !! 1959 !! 1970 !! 1979 !! 1989<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/census.php Ресей империясы, КСРО халық санақтары]</ref> !! 1999 !! 2000 !! 2001 !! 2002 !! 2003 !! 2004 !! 2005 !! 2006 !! 2007 !! 2008 !! 2009 !! 2010 !! 2011 !! 2012 !! 2013 !! 2014 !! 2015 !! 2016 !! 2017 !! 2018 !! 2019 !! 2020 !! 2021 !! 2022 !! 2023 !! 2024<ref>[https://old.stat.gov.kz/for_users/national/ ҚР халық санақтары] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231010011948/https://old.stat.gov.kz/for_users/national |date=2023-10-10 }}</ref> |- | 21502 || {{өсім}}53516 || {{өсім}}71177 || {{құлдырау}}49227 || {{өсім}}52217 || {{құлдырау}}39206 || {{құлдырау}}37900 || {{құлдырау}}35934 || {{құлдырау}}33619 || {{құлдырау}}31417 || {{құлдырау}}30069 || {{құлдырау}}29150 || {{құлдырау}}28430 || {{құлдырау}}28338 || {{құлдырау}}28054 || {{өсім}}29403 || {{құлдырау}}28967 || {{құлдырау}}28449 || {{құлдырау}}27920 || {{құлдырау}}27704 || {{құлдырау}}27353 || {{құлдырау}}26841 || {{құлдырау}}26380 || {{құлдырау}}25965 || {{құлдырау}}25432 || {{құлдырау}}24853 || {{құлдырау}}24251 || {{құлдырау}}23712 || {{құлдырау}}23550 || {{құлдырау}}22888 || {{құлдырау}}22543 |} Тұрғындар саны – 24 853 адам ([[2019 жыл|2019]]). Ұлттық құрамы: [[қазақтар]] – 27,41%, [[орыстар]] – 43,49%, [[украиндар]] – 12,80%, [[немістер]] – 7,81%, [[беларустар]] – 2,69%, [[татарлар]] – 1,85%, [[әзербайжандар]] – 0,93%, [[башқұрттар]] – 0,48%, [[армяндар]] – 0,43%, [[молдовандар]] – 0,36%, [[мордвалар]] – 0,26%, [[удмурттар]] – 0,25%, басқа ұлт өкілдері – 0,24%. == Әкімшілік бөлінісі == 34 елді мекен 1 кенттік әкімдік пен 8 ауылдық округке біріктірілген: {| class="wikitable" |+ ! Әкімшілік бірлік !! Орталығы !! Елді мекендері !! Халқы (2021) |- | [[Асенкритов ауылдық округі]] || [[Асенкритовка]] ауылы || 6 || {{құлдырау}}1649 |- | [[Әйет ауылдық округі (Бейімбет Майлин ауданы)|Әйет ауылдық округі]] || [[Әйет (Бейімбет Майлин ауданы)|Әйет]] ауылы || 5 || {{құлдырау}}5684 |- | [[Байшуақ ауылдық округі]] || [[Байшуақ]] ауылы || 2 || {{құлдырау}}1215 |- | [[Белинский ауылдық округі]] || [[Қайыңдыкөл (ауыл)|Қайыңдыкөл]] ауылы || 3 || {{құлдырау}}485 |- | [[Калинин ауылдық округі (Қостанай облысы)|Калинин ауылдық округі]] || [[Береговое (Қостанай облысы)|Береговое]] ауылы || 3 || {{құлдырау}}2608 |- | [[Май ауылдық округі (Қостанай облысы)|Май ауылдық округі]] || [[Майское (Бейімбет Майлин ауданы)|Майское]] ауылы || 2 || {{құлдырау}}2099 |- | [[Новоильин ауылдық округі]] || [[Новоильиновка]] ауылы || 8 || {{құлдырау}}2425 |- | [[Павлов ауылдық округі (Бейімбет Майлин ауданы)|Павлов ауылдық округі]] || [[Павловка (Бейімбет Майлин ауданы)|Павловка]] ауылы || 3 || {{құлдырау}}838 |- | [[Тобыл кенттік әкімдігі (Бейімбет Майлин ауданы)|Тобыл кенттік әкімдігі]] || [[Тобыл (кент)|Тобыл]] кенті || 2 || {{құлдырау}}6612 |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қостанай облысы}} {{Бейімбет Майлин ауданы елді мекендері}} [[Санат:Бейімбет Майлин ауданы]] 8ikwqdcocegj9fbl4ipu4395pyf2sbx 3479614 3479593 2025-06-13T09:43:34Z Talgautb 91847 /* Халқы */ 3479614 wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауданы |ауданның атауы = Бейімбет Майлин ауданы |елтаңба = |елтаңба аты = |карта = Taran District Kazakhstan.png |әкімшілік бірліктің картасы = |lat_dir = N |lat_deg = 52 |lat_min = 34 |lat_sec = |lon_dir = E |lon_deg = 62 |lon_min = 47 |lon_sec = |облысы = Қостанай облысы |құрылған уақыты = [[29 шілде]] [[1936 жыл]] |тұрғыны = 22 892<ref>[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT478686 Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)]</ref> |халық саны бойынша орны = |санақ жылы = 2023 |ұлттық құрамы = [[орыстар]] (44,44%)<br /> [[қазақтар]] (27,15%)<br /> [[украиндар]] (12,19%)<br /> [[немістер]] (7,79%)<br /> [[белорустар]] (2,71%)<br /> [[татарлар]] (1,82%)<br /> басқалары (3,9%)<ref>[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT453226 Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)]</ref> |жер аумағы = 7,6 мың |жер аумағы бойынша орны = |тығыздығы = |телефон коды = |пошта индексі = |аудан орталығы = [[Әйет (Бейімбет Майлин ауданы)|Әйет]] |ауылдық округтер саны = 8 |кенттік әкімдіктер саны = 1 |қалалық әкімдіктер саны = |ауылдар саны = 34 |қалалар саны = |әкімдіктің мекенжайы = Әйет ауылы, Тәуелсіздік көшесі, №60 |әкімі = Қайсар Батырханұлы Мыржақыпов |сайты = https://www.gov.kz/memleket/entities/kostanai-bmalin-audany-akimat?lang=kk Бейімбет Майлин ауданының әкімдігі }} '''Бейімбет Майлин ауданы''' (2019 ж. 24 маусымына дейін ''Таран ауданы'') – [[Қостанай облысы]]ның солтүстік-батысында орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлік. [[1936 жыл|1936]] жылы құрылған. Жер аумағы 7,6 мың км². Орталығы – [[Әйет (Бейімбет Майлин ауданы)|Әйет]] ауылы. Аудан жері негізінен жазық. == Географиялық орны == Шығысында [[Әулиекөл ауданы|Әулиекөл]], батысында [[Денисов ауданы|Денисов]], оңтүстік-батысында [[Қамысты ауданы|Қамысты]], солтүстігінде [[Фёдоров ауданы|Фёдоров]], [[Қостанай ауданы|Қостанай]] аудандарымен және [[Ресей|Ресей Федерациясымен]] шектеседі. == Халқы == <div class="noresize"> {| class="wikitable" ! 1939 !! 1959 !! 1970 !! 1979 !! 1989<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/census.php Ресей империясы, КСРО халық санақтары]</ref> !! 1999 !! 2000 !! 2001 !! 2002 !! 2003 !! 2004 !! 2005 !! 2006 !! 2007 !! 2008 !! 2009 !! 2010 !! 2011 !! 2012 !! 2013 !! 2014 !! 2015 !! 2016 !! 2017 !! 2018 !! 2019 !! 2020 !! 2021 !! 2022 !! 2023 !! 2024<ref>[https://old.stat.gov.kz/for_users/national/ ҚР халық санақтары] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20231010011948/https://old.stat.gov.kz/for_users/national |date=2023-10-10 }}</ref> |- | 21502 || {{өсім}}53516 || {{өсім}}71177 || {{құлдырау}}49227 || {{өсім}}52217 || {{құлдырау}}39206 || {{құлдырау}}37900 || {{құлдырау}}35934 || {{құлдырау}}33619 || {{құлдырау}}31417 || {{құлдырау}}30069 || {{құлдырау}}29150 || {{құлдырау}}28430 || {{құлдырау}}28338 || {{құлдырау}}28054 || {{өсім}}29403 || {{құлдырау}}28967 || {{құлдырау}}28449 || {{құлдырау}}27920 || {{құлдырау}}27704 || {{құлдырау}}27353 || {{құлдырау}}26841 || {{құлдырау}}26380 || {{құлдырау}}25965 || {{құлдырау}}25432 || {{құлдырау}}24853 || {{құлдырау}}24251 || {{құлдырау}}23712 || {{құлдырау}}23550 || {{құлдырау}}22888 || {{құлдырау}}22543 |} </div> Тұрғындар саны – 24 853 адам ([[2019 жыл|2019]]). Ұлттық құрамы: [[қазақтар]] – 27,41%, [[орыстар]] – 43,49%, [[украиндар]] – 12,80%, [[немістер]] – 7,81%, [[беларустар]] – 2,69%, [[татарлар]] – 1,85%, [[әзербайжандар]] – 0,93%, [[башқұрттар]] – 0,48%, [[армяндар]] – 0,43%, [[молдовандар]] – 0,36%, [[мордвалар]] – 0,26%, [[удмурттар]] – 0,25%, басқа ұлт өкілдері – 0,24%. == Әкімшілік бөлінісі == 34 елді мекен 1 кенттік әкімдік пен 8 ауылдық округке біріктірілген: {| class="wikitable" |+ ! Әкімшілік бірлік !! Орталығы !! Елді мекендері !! Халқы (2021) |- | [[Асенкритов ауылдық округі]] || [[Асенкритовка]] ауылы || 6 || {{құлдырау}}1649 |- | [[Әйет ауылдық округі (Бейімбет Майлин ауданы)|Әйет ауылдық округі]] || [[Әйет (Бейімбет Майлин ауданы)|Әйет]] ауылы || 5 || {{құлдырау}}5684 |- | [[Байшуақ ауылдық округі]] || [[Байшуақ]] ауылы || 2 || {{құлдырау}}1215 |- | [[Белинский ауылдық округі]] || [[Қайыңдыкөл (ауыл)|Қайыңдыкөл]] ауылы || 3 || {{құлдырау}}485 |- | [[Калинин ауылдық округі (Қостанай облысы)|Калинин ауылдық округі]] || [[Береговое (Қостанай облысы)|Береговое]] ауылы || 3 || {{құлдырау}}2608 |- | [[Май ауылдық округі (Қостанай облысы)|Май ауылдық округі]] || [[Майское (Бейімбет Майлин ауданы)|Майское]] ауылы || 2 || {{құлдырау}}2099 |- | [[Новоильин ауылдық округі]] || [[Новоильиновка]] ауылы || 8 || {{құлдырау}}2425 |- | [[Павлов ауылдық округі (Бейімбет Майлин ауданы)|Павлов ауылдық округі]] || [[Павловка (Бейімбет Майлин ауданы)|Павловка]] ауылы || 3 || {{құлдырау}}838 |- | [[Тобыл кенттік әкімдігі (Бейімбет Майлин ауданы)|Тобыл кенттік әкімдігі]] || [[Тобыл (кент)|Тобыл]] кенті || 2 || {{құлдырау}}6612 |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қостанай облысы}} {{Бейімбет Майлин ауданы елді мекендері}} [[Санат:Бейімбет Майлин ауданы]] m7j3c1ljr1obvhocmqn0b7raotnb1kn Өтебай Тұрманжанов 0 31691 3479498 3385704 2025-06-13T02:42:25Z CommonsDelinker 165 «[[:File:Flag_of_the_Romanov_Monarchy.svg]]» деген «[[:File:Flag_of_Russia_(1858–1896).svg]]» дегенмен алмастырылды. 3479498 wikitext text/x-wiki {{Жазушы|Есімі=Өтебай Тұрманжанов|Суреті=Utebay Turmanzhanov.jpg|Туған күні=15.12.1905|Қайтыс болған күні=1978|Туған жері=Бөген ауылы, {{туғанжері|Ордабасы ауданы|Ордабасы ауданында}}, [[Түркістан облысы]], [[Ресей империясы]]|Қайтыс болған жері={{қайтысболғанжері|Алматы|Алматыда}}, [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]]|Азаматтығы=[[File:Flag of Russia (1858–1896).svg|22px|border]] [[Ресей империясы]]<br/> {{USSR}}|Ұлты=[[Қазақтар|Қазақ]]|Мансабы=Ақын, Прозашы, Әдебиеттанушы, Фольклоршысы, Балалар жазушысы|Шығармашылық жылдары=[[1925 жыл|1925]] – [[1978 жыл|1978]]|Жанры=Әңгімелер, Өлеңдер, Поэмалар|Шығармалардың тілі=[[Қазақ тілі]]|Бағыты=Балалар әдебиеті, социалистік реализм|Марапаттары={{Еңбек Қызыл Ту ордені}}}} '''Өтебай Тұрманжанов''' ([[15 желтоқсан]] [[1905 жыл]], Бөген ауылы, [[Ордабасы ауданы]], [[Түркістан облысы]] – [[1978 жыл]], [[Алматы]]) — қазақ ақыны, прозашы, әдебиеттанушы, фольклоршысы, қазақ балалар әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі және классигі. == Өмірбаяны == Өтебай Тұрманжанов 1905 жылы 15 желтоқсанда қазіргі Ордабасы ауданындағы "Бөген" ауылында туған. Ташкентте N14 жетім балалар үйінде тәрбиеленді. Мәскеуде [[Шығыс еңбекшілері Коммунистік университеті]]нде оқып білім алды. Ташкенттегі [[Орта Азия университеті]]нің оқытушысы, кафедра меңгерушісі болды (1927 - 30 жылдары). 1939 жылы Өзбекстан Жазушылар Одағы жанынан құрылған қазақ секциясын басқарды. 1931 жылы өлкелік партия комитетінің шақыруымен Алматыға ауысады. ҚазПИ - де профессор міндетін атқарады. Кейін Қазақ мемлекеттік баспасында бөлім меңгерушісі, "Қазақ әдебиеті", "Әдебиет майданы", "Жұлдыз" газет - журналдары бас редакторларының орынбасары, бас редакторы (1935 - 37 жылы) болды. Саяси қуғын - сүргінге ұшырап, түрмеде лагерьде айдауда болды. Өмірінің соңғы жылдары "Жазушы" баспасында бөлім меңгерушісі кызметін атқарған. Тұңғыш жинағы "Таң өлеңдері" (1925 жыл) Мәскеуден шықты. 1937 жылы - "Қошан кедей", 1929 жылы - "Таң сыры" т. б. 40 - тан аса кітаптың авторы. Таңдамалылары 1959, 1964, 1975 жылдары жарық көрді. Л. Н. Толстойдың балаларға арналған шығармаларын аударды. "Қазақтың мақал - мәтелдері", "Асыл сөздер" атты жинақтарды құрастырды. Ауыз әдебиетінің белгілі зерттеушісі, көрнекті ақын Ө. Тұрманжанов Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталды. Ө. Тұрманжанов 1978 жылы Алматы қаласында дүние салды. * [[Мәскеу]]дегі Шығыс жастарының коммунистік университетін бітірген (1927). * 1927 – 1978 жылы [[Ташкент]]тегі Орта Азия университетінің оқытушысы, даярлық курстың және қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының меңгерушісі (1927 – 1930) * Өзбекстан Жазушылар одағы жанындағы қазақ секциясының басшысы (1929) * ҚазПИ-де (қазіргі [[Қазақ ұлттық педагогикалық университеті|ҚазҰПУ]]) профессоры * Қазақ мемлекеттік баспасында бөлім меңгерушісі * “Қазақ әдебиеті” газетінде редактордың орынбасары. * “Әдебиет майданы” (қазіргі “Жұлдыз”) журналында редактордың орынбасары, редактор (1935 – 37) * [[Жазушы баспасы|“Жазушы” баспасында]] бөлім меңгерушісі қызметтерін атқарған. == Шығармашылығы == Тұрманжанов шығармалары негізінен балаларға арналған. === Кітаптары === * Алғашқы өлеңі Ташкентте қазақ тілінде шығып тұрған “Ақ жол” газетінде 1920 жылы жарияланған. * “Таң өлеңдері” жинағы Мәскеуде жарық көрген (1925). * 1927 жылы тұңғыш әңгімелер жинағы (“Қошан кедей”) * 1929 жылы өлең кітабы (“Таң сыры”) басылған. Тұрманжанов 40-қа жуық еңбектің авторы. === Аудармалары === Ол [[Толстой|Л.Н.Толстойдың]] балаларға арналған көптеген шығармаларын қазақ тіліне аударған. === Басқа тілдерде шыққан кітаптары === * “Родные просторы” * “Орлиное племя” * “Моя книга” * “Медовой город” * “Золотой топор”, т.б. орыс тілінде жарияланды === Оқулықтар === * Ш.Сарыбаевпен бірге “[[Әліппе]]ні” (“Пионер”, 1931) * С.Сейфуллинмен бірлесіп 5-сыныпқа арналған әдебиет оқулығын (1933) жазды * әдебиет [[хрестоматия]]сы (“[[Еңбек пен мектеп]]”, 1934) авторларының бірі болды. === Жинақтаған қазақ ауыз әдебиеті үлгілері === * “[[Қазақтың мақал-мәтелдері]]” (1934, 1957, 1959, 1972, 1980) * Балаларға арналған нақылдарды “[[Асыл сөздер]]”, (1963) құрастырып шығарған. == Марапаттары == * Еңбек Қызыл Ту орденін (1974) * бірнеше медальдармен марапатталған.<ref>“ Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл.ISBN 9965-26-096-6</ref><ref>“Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * http://bilimdiler.kz/akin_zhazushi/23051-otebay-turmanzhanovtyn-olenderi-kyskasha-omirbayany.html [[Санат:КСРО ақындары]] [[Санат:Қазақстан ақындары]] [[Санат:Балалар ақындары]] [[Санат:КСРО фольклоршылары]] [[Санат:Қазақстан фольклоршылары]] [[Санат:КСРО-да қуғындалғандар]] [[Санат:КСРО-да ақталғандар]] [[Санат:Шығыс еңбекшілері Коммунистік университеті түлектері]] mg48dz6gw0ww82wft9if1kw68vrammj Шыңғыс Уәлиұлы Уәлиханов 0 31745 3479499 3368838 2025-06-13T02:46:23Z CommonsDelinker 165 «[[:File:Flag_of_the_Romanov_Monarchy.svg]]» деген «[[:File:Flag_of_Russia_(1858–1896).svg]]» дегенмен алмастырылды. 3479499 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер |Суреті = Chingis Walikhanov.jpg |Титулы = [[Көкшетау сыртқы округі|Көкшетау]] [[Аға сұлтан]]ы |Басқара бастады = 1863 |Басқаруын аяқтады = 1866 |Ізашары = [[Құсбек Тәукеұлы]] |Ізбасары = Мұса Жылғарин |Ту = Coat of Arms of Omsk oblast, 1825. Russian empire.png |Ту2 = Flag of Russia (1858–1896).svg |тақырыпша_2 = Патша |мәтін_2 =[[II Александр (Ресей)|II Александр]] |Басқара бастады_2 = 1860 |Басқаруын аяқтады_2 = 1862 |Ізашары_2 = Мұса Жылғарин |Ізбасары_2 = [[Құсбек Тәукеұлы]] |Ту_2 = |Ту2_2 = |Тақырыпша2_2 = Патша |Мәтін2_2 =[[II Александр (Ресей)|II Александр]] |Титулы_3 = [[Құсмұрын округі|Құсмұрын]] [[Аға сұлтан]]ы |Басқара бастады_3 = 1834 |Басқаруын аяқтады_3 = 1853 |Ізашары_3 = ''лауазым пайда болды'' |Ізбасары_3 =[[Есеней Естемесұлы]] |Ту_3 = |Ту2_3 = Flag of Russia (1858–1896).svg |Титулы_4 = Аманқарағай [[Аға сұлтан]]ы |Басқара бастады_4 = 1834 |Басқаруын аяқтады_4 = 1844 |Ізашары_4 = Жалбыр Абдоллаұлы |Ізбасары_4 = ''белгісіз'' |Ту_4 = Coat of Arms of Omsk oblast, 1825. Russian empire.png |Ту2_4 = Flag of Russia (1858–1896).svg |Білімі = [[Омбы]]дағы әскери училище |Әскери атағы = 1. Майор<br>2. Полковник |Туған күні = 1811 |Туған жері = [[Уәли хан]]ның Сырымбеттегі ордасы |Қайтыс болған күні = 1895 |Қайтыс болған жері = Сырымбет қонысы |Әкесі = [[Уәли хан]] |Анасы = [[Айғаным Сарғалдаққызы]] |Династия = [[Төре]] |Балалары = '''ұлы'''<br>[[Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов| Шоқан]] }} '''Шыңғыс Уәлиұлы Уәлихан ''' ([[1811 жыл|1811]], [[Уәли хан]]ның Сырымбеттегі ордасы – [[1895 жыл|1895]], Сырымбет қонысы) – Көкшетау округінің [[аға сұлтан]]ы, [[Абылай хан|Абылай ханның]] немересі, [[Уәли хан|Уәли ханның]] ұлы, [[Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов|Шоқан Уәлиханның]] әкесі.<ref>“Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9</ref> Полковник және Батыс Сібір мен Солтүстік Қазақстанның қоғам қайраткері. == Өмірбаяны == Ауыл мектебінен бастауыш білім алған соң, шешесі Айғанымның айтуымен Омбы әскери училищесінде білім алған. Училищені майор шенінде бітіріп, Аманқарағай (1834–1844), Құсмұрын (1844–1853), Көкшетау (1857–1868) округтерінің аға сұлтаны болған. 1853–1857 жылдары Омбы облысы Сібір қазақтары басқармасында кеңесші болды. Қазақтардың қалыптасқан қоғамдық және шаруашылық тұрмыс-салтын қайта құруға ат салысты. Кенесары Қасымұлының ұлт-азаттық қозғалысына қолдау көрсетті. Уәлиханов оқу-ағарту және ғылымның рөлін жоғары бағалады, ғалымдармен, саяхатшылармен, декабристермен жақын қарым-қатынас орнатып, Орыс географиялық қоғамының ғалымдарына қазақ халқы мен даласы жөніндегі ғылыми, этногр. материалдар жинауға көмектесті. Уәлихановтың жинаған жәдігерлері мен мәліметтері Мәскеудегі көрмеге қойылып, Санкт-Петерургте өткен шығыстанушылардың 3-Конгресінде көрсетілді. 1868 жылы полковник шенінде отставкаға шықты. Этнографиялық топтама үшін жинаған жеке заттары [[Мәскеу]], [[Санкт-Петербург]], [[Омбы]] және [[Гамбург]] мұражайларында сақтаулы. Қалтқысыз қызметі үшін Ресейдің бірнеше орден, медальдарымен марапатталған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Күйшілер]] [[Санат:Аға сұлтан]] [[Санат:Шыңғыс ханның ұрпақтары]] [[Санат:Қазақ би-шешендері]] [[Санат:Ресей Империясының офицерлері]] [[Санат:Төрелер]] p8arxwuh2cswl4kxob6xur00x0sb3lx Уфа Меңдібайұлы Ахмедсафин 0 37180 3479502 3329601 2025-06-13T02:50:01Z CommonsDelinker 165 «[[:File:Flag_of_the_Romanov_Monarchy.svg]]» деген «[[:File:Flag_of_Russia_(1858–1896).svg]]» дегенмен алмастырылды. 3479502 wikitext text/x-wiki {{Ғалым |Есімі=Уфа Ахмедсафин |Суреті=Stamps of Kazakhstan, 2012-09.jpg |Туған күні=15.07.1912 |Қайтыс болған күні=21.10.1984 |Туған жері=2-ауыл, [[Петропавл уезі]], [[Ақмола облысы (Ресей империясы)|Ақмола облысы]], [[Ресей империясы]] |Қайтыс болған жері=[[Алматы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]] |Азаматтығы=[[File:Flag of Russia (1858–1896).svg|22px|border]] [[Ресей империясы]]<br/> {{USSR}} |Ғылыми аясы=[[География]], [[Гидрология]], [[Геология]], [[Минералогия]] |Ғылыми дәрежесі=геология–минералогия ғылымының докторы (1947) |Марапаттары={{Орақ пен Балға медалі}} {{Ленин ордені}} {{Құрмет Белгісі ордені}} |Commons=Ufa Akhmedsafin |Альма-матер=Ташкент мемлекеттік техникалық университеті (1935) |Сурет тақырыбы=Қазақстанның пошталық марка, 2012 жыл |Шынайы есімі=Уфа Меңдібайұлы Ахмедсафин }} '''Уфа Меңдібайұлы Ахмедсафин''' ([[15 шілде]] [[1912 жыл]], 2-ауыл, [[Петропавл уезі]], [[Ақмола облысы (Ресей империясы)|Ақмола облысы]] – [[21 қазан]] [[1984 жыл]], [[Алматы]]) — көрнекті [[ғалым]], қазақ кеңес [[гидрогеология|гидрогеологы]], [[геология]] – [[минералогия]] [[ғылым]]ының докторы (1947), Қаз.КСР Ғылым Академиясының академигі (1954; корр. мүшесі 1951). Қазақстан КСР-інің ғылымға еңбек сіңірген қайраткері (1961), [[Социалистік еңбек ері|Социалистік Еңбек Ері]] (1969). * [[Орта Азия индустрия институты]]нын бітірген (1935). * КСРО Ғылым Академиясының Қазақ филиалында, кейін [[Қазақстан]] Ғылым Академиясының Геология ғылымдары институтынында бөлім меңгерушісі (1940 – 1965) * Қазақ [[тау-кен]] институтынының (қазіргі Ұлттық техникалық [[университет]]) кафедра меңгерушісі (1948 – 1951) * Қазақстан Ғылым Академиясының Гидрогеология және гидрофизика институтынының директоры (1965 – 1984) болды. Қазақстанның гидрогеологиялық мектебінің негізін қалаушылардың бірі. Оның ғылым еңбектері Қазақстан мен Орта Азия шөлді аймақтарының гидрогеологиясын зерттеуге арналған.<ref>Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2</ref> == Ғылыми саладағы еңбектері == Ахмедсафин жерасты [[су]] көздерін, олардың пайда болу, қалыптасу, таралу заңдылықтарын ашты. Сондай-ақ жерасты суларын картаға түсіру, гидрогеологиялық карталарды жасаудың жаңа тәсілдерін қарастырып, гедрогеологиялық болжамдаудың негізін қалады. Ахмедсафин ұсынған басты теориялық және әдістемелік қағидалар тұңғыш рет Қазақстанның түбегейлі гидрогеологиялық болжам карталарын жасауға мүмкіндік берді, бұрын сусыз деп саналып келген шөл-шөлейт аймақтарда көптеген тұщы сулы артезиан және [[грунт]] суларының алаптарын ашуға негіз болды. Ол жер астындағы тұзды және аз [[тұз]]ды сулардың табиғи және пайдаланылатын, жылма-жыл толықтырылатын қорын анықтап, оны өнеркәсіпке ауыл шаруашылығында, елді мекендерде, мал жайылымдарында, сусыз жерлерді суғаруға тиімді пайдаланудың жолдарын негіздеді. Ахметсафин 200 ғылыми еңбек жазды, оның 150-і жарияланды, 30 ғылым кандидатын дайындады, Қазақстандағы гидрогеология мектебінің негізін салды. Оның еңбектері Қазақстан мен Орта Азияның шөлді аудандарының жер асты су көздерін, олардың жаралу жөне қалыптасу заңдылықтарын анықтауда бірден-бір ғылыми тұжырым болып есептеледі. Оны мен қатар гидрогеология болжау, картаға түсіру жөне классификациялау принңиптерін негіздеуге арналған. Ахмедсафин ұсынған басты теориялық қағидалар тұңғыш рет Қазақстанның түбегейлі гидрогеология болжам картасын жасауға мүмкіндік беріп, бұрын сусыз деп саналып келген аймақта 70 артезиан алабын ашуға негіз болды. == Қоғамдық жұмысы == * Көп жылдар бойы Қаз КСР Жоспарлау комиссиясы ғылыми-техникалық кеңесінің су секциясының төрағасы және бірқатар ғылыми және ғылыми-техникалық кеңестердің мүшесі болып келді. * 1955–59 жылдары Қаз КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты (1955 – 1959) және Төралқа мүшесі болды. * Ахметсафин гидрогеологиялық саласынан 8 ғылым докторын, 40-тан астам ғылым кандидатын даярлаған. == Марапаттары == * Қазақстан Мемлекеттік сыйлығының иегері (1980). * Ленин орденімен т.б. ордендер және медальдармен марапатталған.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, I том</ref> ==Шығармалары== * Методика составления карт прогнозов и обзор артезианских бассейнов Казахстана, А-А., 1961; * Формирование и гидродинамика артезианских вод Южного Казахстана, А.-А., 1973 (соавт); * Прогнозная карта региональной водообеспеченности Казахстана ресурсами подземных вод, А.-А., 1983 (соавт); * Формирования подземных вод Казахстана, А.-А., 1985. == Дереккөздер== <references/> ==Сыртқы сілтеме== *[http://ns1.inform.kz/kaz/article/2187453 АХМЕДСАФИН Уфа Меңдібайұлы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304221244/http://ns1.inform.kz/kaz/article/2187453 |date=2016-03-04 }} {{Bio-stub}} [[Санат:28 шілдеде туғандар]] [[Санат:1912 жылы туғандар]] [[Санат:Аққайың ауданында туғандар]] [[Санат:21 қазанда қайтыс болғандар]] [[Санат:1984 жылы қайтыс болғандар]] [[Санат:Алматыда қайтыс болғандар]] [[Санат:КСРО геологтары]] [[Санат:Қазақстан геологтары]] [[Санат:Социалистік еңбек ерлері]] [[Санат:Қазақстан мемлекеттік сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Ленин орденінің иегерлері]] [[Санат:Халықтар Достығы орденінің иегерлері]] [[Санат:Құрмет Белгісі орденінің иегерлері]] [[Санат:Геология-минералогия ғылымдарының докторлары]] [[Санат:Қазақстан Ұлттық ғылым академиясы академиктері]] [[Санат:Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің депутаттары]] ql1qt26w05ca4gpe9g7ymah9np4ts5r Мұқатай Жәнібеков 0 37980 3479503 3329603 2025-06-13T02:53:24Z CommonsDelinker 165 «[[:File:Flag_of_the_Romanov_Monarchy.svg]]» деген «[[:File:Flag_of_Russia_(1858–1896).svg]]» дегенмен алмастырылды. 3479503 wikitext text/x-wiki {{Тұлға |Есімі=Мұқатай Жәнібеков |Туған күні=1887 |Қайтыс болған күні=1932 |Туған жері=[[Қарқаралы уезі]], [[Семей облысы (Ресей империясы)|Семей облысы]], [[Ресей империясы]] |Қайтыс болған жері=[[Семей]], [[Семей облысы (Қазақстан)|Семей облысы]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]|Азаматтығы=[[File:Flag of Russia (1858–1896).svg|22px|border]] [[Ресей империясы]]<br/> {{USSR}}|Мансабы=Қоғам-саяси қайраткері, Большевик, Төңкерісші}} '''Мұқатай Жәнібеков''' ([[1887 жыл]], бұрынғы [[Семей облысы]] [[Қарқаралы уезі]], [[Темірші болысы]] – [[1932 жыл]]) — қоғам-саяси қайраткері, большевик және төңкерісші. == Өмірбаян == [[Арғын]] тайпасы, [[Қаракесек (Арғын)|Қаракесек руының]] Майлық бұтағынан шыққан.<ref>«Қаракесек шежіресі», екінші том, Павлодар, «ЭКО» ЖШС баспаханасы, Т.А. Еңсебаев . Кітаптың таралымы – 500 дана. 2017</ref> [[Ресей империясы|Ресей империясының]] [[Чита қаласы]] маңындағы [[Замятин]] шахтасында жұмыс істеп жүріп, 1905 жылы жұмысшылар ереуіліне қатысқаны үшін [[шахта|шахтадан]] қуылады. Кейін [[Лена]] алтын кеніндегі жұмысшы қозғалысына қатысып (1912), 12 жылға жер аударылады. 1917 жылы босап шығып, [[Омбы|Омбыдағы]] депутаттар кеңесінің жұмысына араласады. Омбы маңындағы [[Куломзино]] станциясындағы ақ гвардияшылармен соғыста бір топ достарымен тұтқынға алынып, ату жазасына кесіледі. Қамаудан шығып, астыртын [[большевик|большевиктер]] ұйымын басқарады. Кейін Колчак әскерлерінің қолына түсіп, [[Красноярск]] түрмесіне жөнелтіледі. Бұдан қашып шығып, Омбы уездік [[милиция|милициясының]] атты әскеріне алынады. Жәнібеков өмірінің соңғы жылдары [[Петропавл]] губерниялық атқару комитетіті революциялық трибуналының нұсқаушысы, мүшесі, Қарқаралы уездік милиция бөлімінің, [[Қазақстан]] өлкелік милиция мектебінің, Семей қалалық милиция бөлімінің бастығы болып қызмет атқарды. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{stub}} {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Қазақстан қоғам қайраткерлері]] [[Санат:Большевиктер]] [[Санат:Ресей империясы революционерлері]] 60scnqob3cz4wfkgfrdkgfev84yl0o1 Ералиев ісі 0 42352 3479417 2945359 2025-06-12T16:42:42Z 1nter pares 146705 3479417 wikitext text/x-wiki '''Ералиев ісі''' — [[1928]] жылы қараша айында бұрынғы [[Адай округі]]нің басшы қызметкерлері мен қатардағы еңбек адамдарының үстінен қозғалған қылмыстық іс. 1920 жылдары кеңес өкіметінің жергілікті халықтың тұрмыс-тіршілігін, өлкенің табиғи-экономикалық ерекшеліктерін ескермей, таптық саясат негізінде жүргізген саяси-әлеуметтік шаралары [[Маңғыстау]] өлкесінің жергілікті халқының наразылығын туғызады. Осыған байланысты әр түрлі себеппен орнынан алынған бұрынғы [[Адай уезі]] ревкомының төрағасы [[Тобанияз Әлниязұлы]]ның және т.б. кеңес өкіметіне қарсы әрекет етуде деген адамдардың үстінен қылмыстық іс қозғалуы керек еді. Осы істің орайы тек 1928 жылы 2 қарашада іс-сапар кезінде округтік атқару комитеті төрағасының орынбасары [[Шабден Ералиев]]тің кемеден із-түзсіз жоғалып кетуіне байланысты туды. “Бұрынғы Адай округінің байларының, саудагерлерінің, баяғы патша өкіметінің қызметкерлері мен кеңес қызметкерлерінің контрреволюциялық ұйымы туралы” деген атпен қылмыстық істер кодексінің 58-бабының 2-тармағы бойынша қозғалған осы іс бойынша 70 адам тұтқынға алынды. 1930 ж. 9 қазанда [[ОГПУ]] үштігінің үкімімен 61 адам сотталды (9 адам тергеу кезінде түрмеде өлген). Жауапқа тартылғандардың ішінде Әлниязов, С. Жұбаев, Б. Қилыбаев, [[Оспан Көбеев|О. Көбеев]], Қ. Қожықов сияқты елге белгілі адамдар, Ш. Үсенбаев, Қ. Құлшаров сияқты жергілікті басшы қызметкерлер, 11 коммунист болды. Бір жылдан кейін денесі теңізден табылған Ералиев қастандықпен өлтірілген деген медициналық сараптау қорытындысының негізсіз екенін [[КСРО Жоғарғы соты]]ның әскери коллегиясы [[1958 жыл]]ғы 8 наурызда анықтап, сотталғандардың қимылында қылмыстық құрам болмағандығын дәлелдеді. Кезінде атылып кеткен Әлниязов, Жұбаев және т.б. ісі [[Қазақ КСР Жоғарғы соты]]ның 8.2.1962 ж. және 26.4.1990 ж. шешімдерімен тоқтатылып, өздері ақталды. Алайда “Ералиев ісі” Маңғыстаудағы халық наразылығына тежеу бола алмады. Күштеп ұжымдастыру мен 1931—32 ж. ашаршылық қаупіне байланысты бұл іс [[Адай көтерілісі]]не ұласып кетті. Кезінде Ералиев есімі берілген аудан мен ауыл аты 90-жылдары өзгертіліп, [[Қарақия ауданы]] (орт. [[Құрық (ауыл)|Құрық]]) деп аталды.<ref>«Маңғыстау» энциклопедиясына, Компьютерлік-баспа орталығы, 2007</ref><ref>«Қазақ Совет энциклопедиясы» (12 томдық), Алматы, 1972–1978</ref><ref>[[Маңғыстау энциклопедиясы]], Алматы, 1997</ref> == Тағы қараңыз == * [[1928 жылғы партия-кеңес қызметкерлерін тұтқындау толқыны]] == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Сталиндік репрессия кезеңіндегі сот процестері]] [[Санат:Маңғыстау облысы тарихы]] [[Санат:1928 жылғы қараша]] [[Санат:Адай уезі]] nxom2segiukruukzdbueh6jhtzyxo2i 3479418 3479417 2025-06-12T16:43:52Z 1nter pares 146705 3479418 wikitext text/x-wiki '''Ералиев ісі''' — [[1928]] жылы қараша айында бұрынғы [[Адай округі]]нің басшы қызметкерлері мен қатардағы еңбек адамдарының үстінен қозғалған қылмыстық іс. 1920 жылдары кеңес өкіметінің жергілікті халықтың тұрмыс-тіршілігін, өлкенің табиғи-экономикалық ерекшеліктерін ескермей, таптық саясат негізінде жүргізген саяси-әлеуметтік шаралары [[Маңғыстау]] өлкесінің жергілікті халқының наразылығын туғызады. Осыған байланысты әр түрлі себеппен орнынан алынған бұрынғы [[Адай уезі]] ревкомының төрағасы [[Тобанияз Әлниязұлы]]ның және т.б. кеңес өкіметіне қарсы әрекет етуде деген адамдардың үстінен қылмыстық іс қозғалуы керек еді. Осы істің орайы тек 1928 жылы 2 қарашада іс-сапар кезінде округтік атқару комитеті төрағасының орынбасары [[Шабден Ералиев]]тің кемеден із-түзсіз жоғалып кетуіне байланысты туды. “Бұрынғы Адай округінің байларының, саудагерлерінің, баяғы патша өкіметінің қызметкерлері мен кеңес қызметкерлерінің контрреволюциялық ұйымы туралы” деген атпен қылмыстық істер кодексінің 58-бабының 2-тармағы бойынша қозғалған осы іс бойынша 70 адам тұтқынға алынды. 1930 ж. 9 қазанда [[ОГПУ]] үштігінің үкімімен 61 адам сотталды (9 адам тергеу кезінде түрмеде өлген). Жауапқа тартылғандардың ішінде Әлниязов, С. Жұбаев, Б. Қилыбаев, [[Оспан Көбеев|О. Көбеев]], Қ. Қожықов сияқты елге белгілі адамдар, Ш. Үсенбаев, Қ. Құлшаров сияқты жергілікті басшы қызметкерлер, 11 коммунист болды. Бір жылдан кейін денесі теңізден табылған Ералиев қастандықпен өлтірілген деген медициналық сараптау қорытындысының негізсіз екенін [[КСРО Жоғарғы соты]]ның әскери коллегиясы [[1958 жыл]]ғы 8 наурызда анықтап, сотталғандардың қимылында қылмыстық құрам болмағандығын дәлелдеді. Кезінде атылып кеткен Әлниязов, Жұбаев және т.б. ісі [[Қазақ КСР Жоғарғы соты]]ның 8.2.1962 ж. және 26.4.1990 ж. шешімдерімен тоқтатылып, өздері ақталды. Алайда “Ералиев ісі” Маңғыстаудағы халық наразылығына тежеу бола алмады. Күштеп ұжымдастыру мен 1931–1932 жылдары ашаршылық қаупіне байланысты бұл іс [[Адай көтерілісі (1929–1932)|Адай көтерілісі]]не ұласып кетті. Кезінде Ералиев есімі берілген аудан мен ауыл аты 90-жылдары өзгертіліп, [[Қарақия ауданы]] (орт. [[Құрық (ауыл)|Құрық]]) деп аталды.<ref>«Маңғыстау» энциклопедиясына, Компьютерлік-баспа орталығы, 2007</ref><ref>«Қазақ Совет энциклопедиясы» (12 томдық), Алматы, 1972–1978</ref><ref>[[Маңғыстау энциклопедиясы]], Алматы, 1997</ref> == Тағы қараңыз == * [[1928 жылғы партия-кеңес қызметкерлерін тұтқындау толқыны]] == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Сталиндік репрессия кезеңіндегі сот процестері]] [[Санат:Маңғыстау облысы тарихы]] [[Санат:1928 жылғы қараша]] [[Санат:Адай уезі]] ikfdnv91m9cwuh8ry4vta9wiy2syj7n Өсімдіктер морфологиясы 0 50266 3479603 3384463 2025-06-13T09:09:00Z Andre Engels 153 merge 3479603 wikitext text/x-wiki {{merge|Фитоморфология}} {{Ботаника}} '''Өсімдіктер морфорлогиясы''' ( {{lang-el|morphe}} – ''пішін'', ''бейне'' және {{lang-el|logos}} – ''ілім'') – [[өсімдіктер]]дің жекеше даму барысындағы ішкі құрылысы мен пішінін зерттейтін ғылым; [[ботаника]] саласы. Қазақстанда Өсімдіктер морфорлогиясы саласындағы зерттеулер жоғары және төмен сатыдағы өсімдіктер [[флора]]сын зерттеуге, республикада өсетін өсімдіктер картасын жасауға байланысты 20 ғ-дың 50 жылдарында басталды. Зерттеу жұмыстарымен ҚР Білім және ғылым министлігінің [[Ботаника және фитоинтродукция институты]], Бас ботаник. бақ, [[Қазақ ұлттық университеті|ҚазҰУ]], кейбір ауыл шаруашылығы жоғары оқу орындары шұғылданады. Өсімдіктер морфорлогиясының негізгі зерттеу тәсілі – бақылау мен бейнелеу, сонымен қатар өсімдіктердің осы күнгі және ежелгі түрлерін салыстыру. Сыртқы ортаның өсімдік құрылысына тигізер әсерін тәжірибе арқылы анықтайды. Тарихи тұрғыдан өсімдіктер морфологиясы сипаттамалық морфология ретінде дами бастады, өсімдіктер әлемінің түрлерінің әртүрлілігін сипаттаумен айналысады{{sfn|Коровкин|2007|с=125}}. Ботаника толыққанды ғылым ретінде сипаттамалық морфология бойынша [[Линней, Карл|Карл Линней]] (1707-1778) еңбектерінің арқасында ғана дами бастады{{sfn|Коровкин|2007|с=3}}. Өсімдіктер морфорлогиясының негізінде ботаника ғылымының жеке салалары бөлінді: * [[органография]] — өсімдіктер морфологиясының негізгі бөлімі; өсімдік мүшелерінің сыртқы құрылымын сипаттаумен және салыстырмалы талдаумен айналысады; * [[өсімдіктер анатомиясы]] — [[жасуша (биология)|жасуша]] мен [[ұлпалар (Биология)|ұлпалар]] деңгейінде өсімдіктердің құрылымын зерттеу; * [[өсімдіктер эмбриологиясы]] — өсімдік [[ұрық (ботаника)|ұрығының]] пайда болу, құрылу және даму заңдылықтарын зерттеу; * [[өсімдіктер цитологиясы]] - өсімдік жасушасын зерттеу; * [[өсімдік гистологиясы]] — өсімдік тіндерін зерттеу; * [[биоморфология]], немесе [[экологиялық морфология]] — өсімдіктердің жеке даму процестері, соның ішінде олардың мүшелерінің қалыптасу заңдылықтары мен қоршаған орта факторлары арасындағы байланыстар мен тәуелділіктерді зерттеу. Өсімдіктер морфологиясының бұл бөлімі әсіресе ХХ ғасырдың екінші жартысында белсенді дами бастады{{sfn|Коровкин|2007|с=4}}. Өсімдіктер морфорлогиясы зерттейтін нысанына қарай: *[[полинология]] *[[карпология]] *[[ризология]] <ref>«Қазақ Энциклопедиясы»</ref>.<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Экология және табиғат қорғау / Жалпы редакциясын басқарған – түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А.Қ.Құсайынов. – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} == Тағы қараңыз == * [[Өсімдіктер физиологиясы]] * [[Өсімдіктер биотехнологиясы]] * [[Өсімдіктер биохимиясы]] * [[Өсімдіктер генетикасы]] {{Өсімдіктер морфологиясы}} [[Санат:Ботаника]] [[Санат:Өсімдіктер]] {{Botanics-stub}} krp5gf0pynq2mluvy0yhj5utsu73din Абдолла Ахметұлы Розыбакиев 0 52057 3479504 3470069 2025-06-13T03:00:57Z CommonsDelinker 165 «[[:File:Flag_of_the_Romanov_Monarchy.svg]]» деген «[[:File:Flag_of_Russia_(1858–1896).svg]]» дегенмен алмастырылды. 3479504 wikitext text/x-wiki {{Саясаткер|Есімі=Абдолла Ахметұлы Розыбакиев|Шынайы есімі={{Lang-ug|Абдулла Ахмет огли Розибакиев}}|Сурет=Rozybakiev Abdulla Ahmetovich.jpg|Ені=150px|Туған күні=31.10.1897|Қайтыс болған күні=28.11.1937|Туған жері=[[Көлжат]], [[Жетісу облысы (Ресей империясы)|Жетісу облысы]], [[Ресей империясы]]|Қайтыс болған жері=белгісіз|Азаматтығы=[[File:Flag of Russia (1858–1896).svg|22px|border]] [[Ресей империясы]]<br/> {{USSR}}|Білімі=Верный мұғалімдер семинариясы<br/> Я.М.Свердлов атындағы коммунистік университеті|Ұлты=[[Ұйғырлар|Ұйғыр]]|Партиясы=[[Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы|КОКП]]}} '''Абдолла Ахметұлы Розыбакиев'''<ref>Қазақ энциклопедиясы, 7 - том</ref>([[31 қазан]] [[1897 жыл]], [[Верный]] уезінің, Көлжат ауылы – [[28 қараша]] [[1937 жыл]]) — ұйғыр текті кеңестік қоғам қайраткері. 1917 ж. сәуірде Верный ([[Алматы]]) қалалық мұсылман жұмысшылар одағының хатшысы болып сайланды. 1918 ж. Жетісу облыстық ревкомына мүшелікке өтті. Ол [[Ораз Қыйқымұлы Жандосов|Ораз Жандосов]], [[Павел Михайлович Виноградов|Павел Виноградов]], [[Тоқаш Бокин]], т.б. қоғам қайраткерлерімен бірге [[Жетісу]] өңірінде [[Кеңес үкіметі|Кеңес үкіметін]] орнатуға қатысты. 1920 жылдың көктемінде [[Жаркент]] уездік, қалалық ревкомының төрағасы болып тағайындалды. Сол жылдың соңында өзі ұйымдастырған ерікті ұйғыр полкінің комиссары ретінде [[Ферғана]] “даласында” басмашыларға қарсы күреске қатысты. 1921 ж. тамызда БК(б)П Жетісу облыстық комитетінің хатшылығына әрі облыстық “Қосшы” одағының төрағалығына сайланды. 1924 ж. [[Орта Азия]]ны ұлттық-мемлекеттік межелеу жөніндегі комиссияның мүшесі болды. 1925 – 27 ж. [[Мәскеу]]дегі коммунистік университетте оқыды. БК(б)П [[Қызылорда]] округтік комитетінің бірінші хатшысы (1929, мамыр – 1930, наурыз), [[Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ АКСР]]-інің дайындау комиссары (1930 жылдың соңы – 1932 ж.), [[Шығыс Қазақстан облысы]]ның [[Павлодар]] аудандық (кейін округтік) партия комитетінің хатшысы қызметтерін атқарды.<ref>Жүсіпбеков С., Жетісу большевиктері Совет өкіметін орнату жолындағы күресте. 1917 — 1918 жж., А., 1958;</ref><ref>Иностранная военная истервенция и гражданская война в Средней Азии и Казахстане, Сб. документов и материалов, т. 2, А.-А., 1964;</ref> Өмірінің соңғы жылдары [[Қазақстан]] КП ОК-нің баспасөз және баспа бөлімі меңгерушісінің орынбасары болды. 1921 ж. маусым айының басында [[Ташкент]]те, кейін Алматыда [[ұйғыр тілі]]нде шыға бастаған “Камбағарлар авази” (“Кедей дауысы”) газетін ұйымдастырушы әрі редакторы болды. 1937 ж. саяси қуғын-сүргін құрбаны болды. Алматы қаласындағы [[Розыбакиев көшесі (Алматы)|бір көшеге]] Розыбакиев есімі берілген.<ref>Хасанов К., Абдулла Розыбакиев, А.-А., 1974.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{stub}} [[Санат:Қазақстан КП ОК мүшелері]] [[Санат:КСРО-да бұйрықпен атылғандар]] 0hef0ya3cwpeqhndnoxrw02xj3i37fa Орта мектеп 0 53215 3479489 2395737 2025-06-13T02:05:48Z ShadZ01 56180 3479489 wikitext text/x-wiki [[File:Velké Pavlovice school.JPG|thumb|Орта мектеп]] '''Орта мектеп —''' жалпы не арнаулы орта білім беретін оқу орны. Орта ғасырлардағы еуропалық Орта мектептерде діни және «[[“жеті салалық классикалық өнер”|жеті салалық классикалық өнер»]] атты білім түрлері сатылана оқытылды. Қайта өрлеу дәуірінде қоғам дамуының жаңа талаптарына сәйкес түрлі типтегі [[гимназия, колледж, пансионаттар мен арнаулы (әскери) училищелер]] пайда болды. Орта ғасырлардағы Орта Азия елдерінде, оның ішінде қазақ даласында медреселер кең тарады. Олар '''мешіттер''' жанында болды, ал қалалардағы ірі оқу орындары дербес жұмыс істеді. Медреселерде [[діни]] және [[дүнияуи]] пәндер оқытылды. Медресе ''ұстаздары жекелеген шәкірттерді бейімділігі мен қабілетіне орай жеке-дара баулып, дінтану, философия, математика, астрономия, медицина'', т.б. ғылым салаларын тереңдете оқытты. Ресей отарына айналғаннан кейін Қазақстанда ''медреселермен қатар орыс, орыс-қазақ және қазақ мектептері мен училещелері ашыла'' бастады. ''1917 жылы Қазақстанда 17 Орта мектеп– 4 реалдық училеще, 4 ерлер және 9 қыздар гимназиясы жұмыс істеді. Оларда қазақтан 139 ұл, 76 қыз бала'' оқыды. Кеңес өкіметі құрылған соң Орта мектептер '''9 жылдық бірыңғай еңбек мектебі''' болып қайта құрылды. Сонымен қатар Орта мектептің жаңа түрі – '''жұмысшы факультеттері''' дүниеге келді. 1932 – 33 оқу жылынан бастап Орта мектеп онжылдыққа айналды. [[КСРО-дағы]] Орта мектептер қатарын дүниежүзілік соғыс жылдары жұмысшы және шаруа жастары мектептері толықтыра түсті. Соғыстан кейінгі жылдары жалпы білім беретін ''еңбек политехникалық мектептері, жалпы және арнаулы орта білім беретін техникумдар мен училещелер'' құрылды. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңде жалпы орта білім Орта мектептерде ''бастауыш, негізгі және жоғары сатылар бойынша, кәсіптік мектептер (лицейлер) мен колледждерде күндізгі және кешкі оқыту түрінде'' беріледі. [[Кәсіптік мектептер]] мен [[колледждерде]] кәсіби біліммен қатар ''жалпы орта мектептің жоғары сатысының бағдарламасы да'' оқытылады. <ref name="source1">«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VII том</ref> <ref name="source2">Щукина Г.И., Педагогика школы, М., 1977; Бержанов І., Мусин С., Педагогика тарихы, А., 1984; Әбиев Ж., Бабаев С., Құдиярова А., Педагогика, А., 200.</ref><ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> == Дереккөздер== <references/> {{wikify}} [[Мектеп]] [[Санат:Тарих]] {{stub}} 70m9v4dmw7wvg1vgd0eo2bmf4smeq6a 3479490 3479489 2025-06-13T02:05:55Z ShadZ01 56180 3479490 wikitext text/x-wiki [[File:Velké Pavlovice school.JPG|thumb|Орта мектеп]] '''Орта мектеп''' — жалпы не арнаулы орта білім беретін оқу орны. Орта ғасырлардағы еуропалық Орта мектептерде діни және «[[“жеті салалық классикалық өнер”|жеті салалық классикалық өнер»]] атты білім түрлері сатылана оқытылды. Қайта өрлеу дәуірінде қоғам дамуының жаңа талаптарына сәйкес түрлі типтегі [[гимназия, колледж, пансионаттар мен арнаулы (әскери) училищелер]] пайда болды. Орта ғасырлардағы Орта Азия елдерінде, оның ішінде қазақ даласында медреселер кең тарады. Олар '''мешіттер''' жанында болды, ал қалалардағы ірі оқу орындары дербес жұмыс істеді. Медреселерде [[діни]] және [[дүнияуи]] пәндер оқытылды. Медресе ''ұстаздары жекелеген шәкірттерді бейімділігі мен қабілетіне орай жеке-дара баулып, дінтану, философия, математика, астрономия, медицина'', т.б. ғылым салаларын тереңдете оқытты. Ресей отарына айналғаннан кейін Қазақстанда ''медреселермен қатар орыс, орыс-қазақ және қазақ мектептері мен училещелері ашыла'' бастады. ''1917 жылы Қазақстанда 17 Орта мектеп– 4 реалдық училеще, 4 ерлер және 9 қыздар гимназиясы жұмыс істеді. Оларда қазақтан 139 ұл, 76 қыз бала'' оқыды. Кеңес өкіметі құрылған соң Орта мектептер '''9 жылдық бірыңғай еңбек мектебі''' болып қайта құрылды. Сонымен қатар Орта мектептің жаңа түрі – '''жұмысшы факультеттері''' дүниеге келді. 1932 – 33 оқу жылынан бастап Орта мектеп онжылдыққа айналды. [[КСРО-дағы]] Орта мектептер қатарын дүниежүзілік соғыс жылдары жұмысшы және шаруа жастары мектептері толықтыра түсті. Соғыстан кейінгі жылдары жалпы білім беретін ''еңбек политехникалық мектептері, жалпы және арнаулы орта білім беретін техникумдар мен училещелер'' құрылды. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңде жалпы орта білім Орта мектептерде ''бастауыш, негізгі және жоғары сатылар бойынша, кәсіптік мектептер (лицейлер) мен колледждерде күндізгі және кешкі оқыту түрінде'' беріледі. [[Кәсіптік мектептер]] мен [[колледждерде]] кәсіби біліммен қатар ''жалпы орта мектептің жоғары сатысының бағдарламасы да'' оқытылады. <ref name="source1">«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VII том</ref> <ref name="source2">Щукина Г.И., Педагогика школы, М., 1977; Бержанов І., Мусин С., Педагогика тарихы, А., 1984; Әбиев Ж., Бабаев С., Құдиярова А., Педагогика, А., 200.</ref><ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> == Дереккөздер== <references/> {{wikify}} [[Мектеп]] [[Санат:Тарих]] {{stub}} g9ygvc8h25fsgkdj82dzhiorup0yjzq Пайғамбар 0 60207 3479415 3152724 2025-06-12T15:54:21Z InternetArchiveBot 105421 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 3479415 wikitext text/x-wiki {{Ислам}} <!-- [[Wikipedia:WikiProject_Composers#Biographical_infoboxes]]-->[[Сурет:Dcp7323-Edirne-Eski Camii Allah gold5a.svg|thumb|right|100px|Алла сөзінің араб тіліндегі жазылуы]] '''Пайғамбар''' – діндер (мысалы, иудаизм, христиан және ислам) бойынша, қауымға Құдайдың ақиқатын жеткізіп, Құдайдың барлығы мен оның талаптарын мойындауға шақыратын, адамды Құдаймен байланыстыратын адам.<ref>[http://www.thefreedictionary.com/prophet prophet – definition of prophet by the Free Online Dictionary, Thesaurus and Encyclopedia<!-- Bot generated title -->]</ref><ref>[http://mw1.m-w.com/dictionary/prophet prophet – Definition from the Merriam-Webster Online Dictionary<!-- Bot generated title -->] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120628232343/http://mw1.m-w.com/dictionary/prophet |date=2012-06-28 }}</ref> Ол халыққа Құдіретті күштің бұйрығын жеткізіп, оған бойсұнуға үндейді. Бұл діндер бойынша, табиғатта ақылымен және ұйымдасуымен ерекшеленетін адам баласына Құдай тағы Пайғамбарлар жіберіп, кітаптар түсіріп, оларды дінге тәрбиелейді деп есептеледі. Пайғамбар ұғымы мәдениет тарихында көптеген халықтардың діни сенімінде кездеседі: иудаизм, христиан, ислам, ежелгі грек діні, зороастризм, манихеизм, және басқалары. Мысалы [[Зороастризм]] бойынша [[Заратуштрa]] үш мың жыл бұрын Алтай тауларынан түйемен түсіп, парсы жұртына дін тарқатқан алғашқы пайғамбар есептеледі. Иудаизм бойынша, Адам атадан басталып, Дәуіт, Сүлеймен, Мұсалар түгел пайғабар есептеледі. Ислам діні өзіне дейінгі еврей пайғамбарларын мойындай отырып, Мұхаммедті ең соңғы пайғамбар деп дәріптейді және бес парыздың алғашқысы "Алла бір, мұхаммед оның елшісі" деген шариғаттан басталады. ==Этимологиясы== Қазақ тіліндегі пайғамбар сөзі парсы тілінен келген, Пайғамбар - "پیغمبر" [[Парсы тілі|парсы]] ''پیغم'' ''“пайғам”'' – хабар және "بر" ''“бар”'' – беруші мағынасында болып, "болашақты көретін айтатын әулие адам" мағынасын береді. Грек тілінде prophet (profétés, προφήτης) сөзі де болашақты көріп айта алатын, көреген, көсем, ғұлама, әулие деген мағына береді екен. [[Сурет:Duccio di Buoninsegna 066.jpg|thumb|right|100px|Малахи, Израильдің соңғы пайғамбарларының бірі, Duccio di Buoninssegna кескіндеме, c. 1310. «Ол [Малахи] ата-аналарының жүректерін балаларына және балалардың жүректерін ата-аналарына айналдырады» (Малахи 4: 6) [6]]] Ибраһимдік діндердің басы болған [[иудаизм]]де көне еврейлік Нәби (נָבִיא, nāvî) сөзі түпнұсқасында "айтушы, уағыздаушы" деген мағына берген, әрі пайғамбар сөзінің қазіргі мағынасында айтылған. [[Тәурат]]та Нәби дегеніміз Құдаймен тілдесе алатын, Құдайдың сөзін жеткізетін адам ретінде аталады. Нәби сөзінің сөзтөркіні "ашықтық", "саңлау" деген мағына береді екен. Сөйтіп ол "даналыққа ашық болу, айналасына жеткізу" деген сөз болып шығады. Христиан діні бойынша, Құдайдың қасиетті рухы нәби арқылы хабар жібереді. Інжіл бойынша, Құдай өзінің айтарын пайғамбары [[Ғайса]] арқылы айтып отырады. Мұндағы хабар жеке немесе әлеуметтік болуы мүмкін. Католик бойынша, әлеумет шіркеуден Ғайсаға жеткізген Құдайдың ізгі хабарын алып отырады. Інжіл бойынша, Құдайдың сөзін өз бетінше айтып, еш пайғамбарды атамаса, ол жалған пайғамбарлық делінеді. Ислам дінінде нәби, әнбие, расул деген сөздер қатар кездеседі. * [[Нәби]] ({{lang-ar|نبي}}) – періште арқылы уаһи (арнайы хабар) түсірілген немесе жүрегіне илһам арқылы білдірілген яки аян-түс арқылы хабар алып отырған Құдай тарапынан таңдалған ерекше пенделер. * Ал [[расул]] ({{lang-ar|رسول}}) – пайғамбарлық хабарын қабылдап, [[Жәбірейіл]] [[періште]] арқылы арнайы кітап түсірілген, [[Аллаһ]] тағаланың үкімдерін халыққа жеткізуші ретінде жіберілген, кемелдікке жеткен адам. Сондықтан [[расул]]дың бәрін [[нәби]] деуге болғанымен, әрбір нәбиді расул деуге болмайды. Құранда 24 пайғамбар аталғанымен, хадистер бойынша 124,000 (кейде 224 000) дай пайғамбар болған делінеді. Ал, кейбіреулер одан да көп, санын Алла ғана біледі дейді. ===Ислам дініндегі пайғамбарларлық сипаттар=== * Пайғамбарлардың бәрі ер кісілерден болған. * Олар күнәдан пәк, бірақ қателіктері болған. * Олар ең сенімді адамдар, Алла тағаланың бұйрықтарын қоспай-кемітпей жұртқа жеткізіп отырған, Алла тағаланың үкімін адамдарға жеткізетін кезде жанқиярлық ерлікпен, аса шыншыл әрі турашылдығымен ерекшеленген. * Кез келген адам ұрпақтары біле бермейтін құпия нәрселерді уаһидің сәулесімен біліп, жұртқа үйреткен, адамдарға Алла тағаланың аяттарын оқыған, кітап пен хикметті үйреткен. * Игіліктің бұл дүниеде адамдардан емес, ақыретте, әлемдерді жаратып тәрбиелеуші болған Алла тағаладан алынатындығын көрсеткен жандар. Пайғамбарлар адамдардың сұрауына байланысты, өздерінің пайғамбарлығын дәлелдеу және Алла тағаланың құдіретін көрсету үшін арнайы мұғжиза (әдеттен тыс жағдайлар) көрсеткен құлдар. Алғашқы пайғамбар '''[[Адам ата]]''' (ғ.с.) туралы ең соңғы пайғамбардың сахабаларының бірі болған [[Әбу Зәр әл-Ғифари]] былай дейді, мен пайғамбардан: ''“Я расулаллаһ! Ең алғашқы пайғамбар кім болған?”'' деп сұрадым. Пайғамбарымыз: ''“Әзіреті Адам”'' деп жауап қайырды. ''“Ол кісі де пайғамбар болған ба?”'' деп сұрадым. Ол ''“әрине ол толық пайғамбар болған”'' деді. Тағы да мен ''“Расулаллаһ! Пайғамбарлардың саны қанша болған?”'' деп сұрадым. Ол кісі: ''“жүз жиырма төрт мың”'' деп жауап қайырды. ''“Я расулаллаһ! Олардың нешеуі расул?”'' деп сұрадым. Ол кісі: ''“үш жүз он бес кісілік бір жамағаты”'' деді ([[Ибн Сад]], [[Табақат]] 1-т., 32-б.). Кейбір деректерде ''“үш жүз он үш”'' деп келтірілген. Ал соңғы Пайғамбар – [[Мұхаммед]] пайғамбар [[расул]] әрі [[нәби]]. Бұл туралы [[Құран Кәрім]]де: “...[[Алла]]ның елшісі және пайғамбарлардың соңы. [[Алла]] әр нәрсені толық білуші” делінген (Аһзаб; 40). [[Құран Кәрім]]де '''жиырма сегіз''' пайғамбардың аты кездеседі. Олардың үшеуі [[Лұқман]], [[Зұлқарнайын]] және [[Узайр]] – пайғамбар ма, әулие ме деген сұрақтар туындап, ихтилафты мәселе болып қалған. Пайғамбарлардың арасында ең ұлықтары, құрметтілері бар. Олар: [[Нұх пайғамбар|Нұқ пайғамбар]], [[Ибраһим]], [[Мұса]] пайғамбар, [[Иса]], [[Мұхаммед]] пайғамбар (ғ.с.) ([[Табари тәпсір]]і; 26-т., 37-б.). [[Алла]] тағала тарапынан Пайғамбарларға ''жүз төрт'' кітап түсірілген. Төртеуі ұлық кітап, олар: [[Тәурат|Таурат]], [[Інжіл]], [[Зәбур]], [[Құран Кәрім]], қалған жүзі парақ күйінде болған. == Пайғамбарлардың қасиетi == Ей, перзентiм, бiлгенiң жақсы, Алла Тағала күллi өзiнiң құдiрет күшi әдiлдiгiн әмбеге паш еттi. Әрбiр зат, жан-жануарға қадiр-қасиет, түр-тұлға, көрiк, сипат бердi. Алла Тағала бiлiмсiзден - бiлiмдiнiң, көрiксiзден - көрiктi сұлудың, жоқшылықтан - баршылықтың абзалдығын танытып, адам мен хайуанның парқын аспан мен жердей ете бiлдi. Әрбiрiне өзiне тән түр-тұлға, сыр-сипат бердi. Және ол қасиеттi өзiнен соңғы үрiм-бұтақтарына да дарытты. Көру үшiн көз, сөйлеу үшiн сөз, ойланып пайымдау үшiн ақыл-ес бердi. Алла Тағаланың құдiретi күштiлiгiн, күнсiз сәуле және жылылық таратуға, бұлтсыз күн жаудыруға шамасы келетiндiгiнен байқауға болады. Алла Тағаланың кереметiнiң шегiн болжауға ешкiмнiң де ақылы жетпейдi. Жұлдыздар әсерiмен дүниеге iзгiлiк немесе апат жiберуге құдiретi бар. Жақсылық пен жамандыққа өзiнен басқа бiр қалыс заттарды себепшi етедi. Мәселен, бұлт - жаууға, күн - дүниенiң нұрлануына, түн - қараңғылануына, жұлдыздардың ағуы - қараңғыда жарқырап көрiнуге себепшi болады. Бұлардың алма-кезек ауысып тұратын қозғалысына тән жүйелi заңдылықтар бар. Егер бұл заңдылықтар бұзылса, жүйесiздiк, тәртiпсiздiк белең алып, дүние астан-кестең болады. Осы табиғи заңдылықтардың сақталу нәтижесiнде күллi әлемде жүйелi тәртiп орнайды. Осыған орайлас дүние түйсiгiн де жаратқан. Дүниеде бiр нәрсе пайда болса, ол екiншi нәрсеге айналып, Алла Тағаланың әмiрiне дәлел болады. Ей, перзентiм, қалайда дүние заңдылықтарына немқұрайды бейтарап қарауға болмайды. Оның оңы мен терiсiнен, өңi мен астарынан хабарың болсын. Мысалы, тұқымның өнiп шығуына топырақ пен су себепшi. Егер жерге сепкен ұрығың уақтылы бөртiп шықпаса, ол тек қана жердiң кiнәсi деп түсiнбе. Сол сияқты ойлаған мақсатың орындалмаса, оған жұлдыздар немесе замана айыпты деп ойлама. Олардың кейбiр керi әсерi болғанымен, тiкелей қатысы болмауы ықтимал. Мәселен, ұрықтың өнiп шығуына жердiң тiкелей қатысы бар, бiрақ бидай ексең, одан арпа өндiруге шамасы келмейдi. Жұлдыздардың да ықпалын осылай түсiну керек. Дүние түзiлгенде ұлы даналықпен түзiлiп, оған көркемдiк пен сұлулықты үйлестiрдi. Егер оған жiтi көзбен назар салсаң, көркемдiк көкжиегiнiң шексiз екендiгiн байқайсың. Дүниедегi өсiмдiк пен жан-жануар iшiп-жемек, киiм кимек, жақсылық пен жамандықтың бәрi де дүниенiң мүлкi, көркi, сұлулығы деуге болады. Алла Тағаланың кереметiнен де осыларды байқау керек. Ей, перзентiм, бiлгенiң жақсы, Алла Тағалам дүниенi жаратумен бiрге, ризық-несiбенi қоса жаратты, iшiп-жеудi, нәпсiнi жаратты. Бұлар болмаған жағдайда дүние бiр ойыншық сияқты ғана болар едi. Алла Тағала адамзатты жаратты, оған қажеттi заттық игiлiктердiң алуан түрiн пайда қылды. Адамның өмiр сүруiне қажеттi өнер, бiлiм, саясат ағымдарын жаратты. Егер саясат салтанат құрмаған жағдайда, адам баласы көп нәрседен хабарсыз қалған болар едi. Сондықтан адамзатқа саясат ауадай қажет болады. Саясатсыз қоғамда әдiлетсiздiк үстемдiк құруы сөзсiз. Алла Тағала саясатты дұрыс алып бару үшiн, пенделерiне пайғамбарларды (елшiлердi) жiбердi. Халыққа, құдайға құлшылық етудiң жолдарын үйретсiн дедi. Алла Тағаланың берген ризық-несiбесiне, түр-тұлға, көрiк-сипатына шүкiрлiк етiп, мойынсұндыру үшiн жiбердi. Адамның қасиетi басқа түрлi жан-жануардан әлдеқайда жоғары дәрежеде. Сондықтан да адам баласы өзiн тура жолға салушыларды танып-бiлуге мiндеттi. Ризық-несiбенi жеткiзушiнi ойында сақтауы шарт. Пайғамбарлардың бар екенiн ақиқат деп түсiнiп, әзiрет Адамнан Мұхаммед пайғамбарға дейiнгiлердi бiрiнен бiрiн кем демей, дiнге шын көңiлiмен сенiп, Алла Тағалаға құлдық етушiлер дүниеде өзiнен соңғыларға жақсы атақ қалдырады. («Қабуснама» кiтабынан) == Пайғамбар туралы аяттар == Нұх (عليه السلام): وَأُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْمُسْلِمِينَ {72}10 - يونس «Сондай-ақ мен мұсылмандардан болуға әмір етілдім» Юнус сүресі 72 аят. Иброһим(عليه السلام): وَمَن يَرْغَبُ عَن مِّلَّةِ إِبْرَاهِيمَ إِلاَّ مَن سَفِهَ نَفْسَهُ وَلَقَدِ اصْطَفَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ {130} إِذْ قَالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ {131} وَوَصَّى بِهَا إِبْرَاهِيمُ بَنِيهِ وَيَعْقُوبُ يَا بَنِيَّ إِنَّ اللّهَ اصْطَفَى لَكُمُ الدِّينَ فَلاَ تَمُوتُنَّ إَلاَّ وَأَنتُم مُّسْلِمُونَ {132}2 - البقرة «Ақылсыздан басқа кім Ибраһимнің жолынан бас тартады? Расында біз оны бұл дүниеде таңдамалы еттік. Және ол ахиретте салихалылардан болады. Раббысы оған: «Бой ұсын!» - деді. Ол: «Бүкіл әлемнің Раббысына бой ұсындым» - деді. Ибраһим бұны өз ұрпағына өсиет етті, және Яғқұп та: «Әй ұлдарым, расында Аллаһ сендерге бір дін таңдады. Ендеше мұсылман болмайынша өлмеңдер!» - деді». Бақара сүресі 131-132 аяттары. Иағқуб(عليه السلام): أَمْ كُنتُمْ شُهَدَاء إِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قَالَ لِبَنِيهِ مَا تَعْبُدُونَ مِن بَعْدِي قَالُواْ نَعْبُدُ إِلَـهَكَ وَإِلَـهَ آبَائِكَ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ إِلَـهاً وَاحِداً وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ {133}2 - البقرة «Яғқұпқа өлім сәті келгенде куәгер ме едің? Ол өз ұлдарына: «Менен кейін кімге құлшылық қыласыңдар?» - деді. Сонда олар: «Біз сенің тәңіріңе, және аталарың Иброһим, Исмаил, Исхақтың тәңірі (болған бір Аллаға) құлшылық қылымыз, және біз оған бой ұсынамыз». Бақара сүресі 133 аят Юусуф(عليه السلام): رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِي مِنَ الْمُلْكِ وَعَلَّمْتَنِي مِن تَأْوِيلِ الأَحَادِيثِ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ أَنتَ وَلِيِّي فِي الدُّنُيَا وَالآخِرَةِ تَوَفَّنِي مُسْلِماً وَأَلْحِقْنِي بِالصَّالِحِينَ {101}12 – يوسف «Раббым маған патшалық бердің және түстерді жоруды үйреттің. Көктер мен жердің жаратушысы, Сен дүние-ахиретімде Иемсің, менің жанымды мұсылман күйде алып, салихалалардың қатарына қоса гөр». Юсуф сүресі 101 аят. Балқис пен Сүлеймен(عليه السلام): قَالَتْ رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي وَأَسْلَمْتُ مَعَ سُلَيْمَانَ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ {44}27 – النمل «Раббым, шынында мен өз-өзіме зұлымдық жасаған екенмін. Енді Сүлейменмен бірге барша әлемнің Раббысы Аллаға бой ұсындым». Нәмл сүресі 44 аят. Мұса(عليه السلام) : وَقَالَ مُوسَى يَا قَوْمِ إِن كُنتُمْ آمَنتُم بِاللّهِ فَعَلَيْهِ تَوَكَّلُواْ إِن كُنتُم مُّسْلِمِينَ {84}10 – يونس «Мұса еліне: «Әй, елім! Егер Аллаға иман келтіріп, мұсылман болсаңдар, Оған тәуекел етіңдер!». Юнус сүресі 84 аят. Иса, (عليه السلام): فَلَمَّا أَحَسَّ عِيسَى مِنْهُمُ الْكُفْرَ قَالَ مَنْ أَنصَارِي إِلَى اللّهِ قَالَ الْحَوَارِيُّونَ نَحْنُ أَنصَارُ اللّهِ آمَنَّا بِاللّهِ وَاشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ {52} 3 - سورة آل عمران «Сонда Иса олардан карсылық (күпірлік) сезген кезде: «Алла жолында жәрдемшім кім?» - деп сұрайды. Хауарилер: «Біз Алла үшін көмекшіміз, куә бол, Аллаға иман келтірдік, және біз шынайы мұсылманбыз» - деді. Әли Ғимран сүресі 52 аят. Жындардың хақ діні ислам: وَأَنَّا مِنَّا الْمُسْلِمُونَ وَمِنَّا الْقَاسِطُونَ فَمَنْ أَسْلَمَ فَأُوْلَئِكَ تَحَرَّوْا رَشَداً {14} وَأَمَّا الْقَاسِطُونَ فَكَانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً {15}72- الجن «Біздің арамызда мұсылмандар да тура жолдан адасқандар да бар. Кім мұсылман болса, тура жолға ерді. Ал енді адасқандар, тозаққа отын болады». Жын сүресі 14-15 аят. Пайғамбарымыз Мұхаммед : الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلاَمَ دِيناً{3} المائدة «Бүгін діндеріңді кәміл қылдым, және Өз нығметімді тәмәмдадым. Сондай-ақ сендерге Ислам дінімен (ғана) разы болдым» – деді. Мәида сүресі 4 аят. == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.imam.ru Ислам] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110712221003/http://www.imam.ru/ |date=2011-07-12 }} * [http://islam.com.kz Ислам Қазақша торабы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140718144614/http://islam.com.kz/ |date=2014-07-18 }} == Тағы қараңыз == [[Аллаһ]]<br /> [[Ислам]]<br /> [[Мұхаммед]]<br /> [[Құран]]<br /> [[Исмәт]]<br /> [[Сыдық]]<br /> [[Аманат]]<br /> [[Фәтәнат]]<br /> [[Тәблиғ]]<br /> {{stub}} {{wikify}} [[Санат:Дін]] [[Санат:Ислам]] [[Санат:Пайғамбарлар]] 9lleh6r1aqibx1gvnjjl1hocy40dub3 Иммануил Кант 0 68612 3479505 3329608 2025-06-13T03:04:50Z CommonsDelinker 165 «[[:File:Flag_of_the_Romanov_Monarchy.svg]]» деген «[[:File:Flag_of_Russia_(1858–1896).svg]]» дегенмен алмастырылды. 3479505 wikitext text/x-wiki {{Философ|есімі=Иммануил Кант|Бағыты=Неміс идеализмі <br/>(неміс классикалық философиясы)|Қолтаңбасы=Immanuel Kant signature.svg|Мұрагерлері=[[Фридрих Ницше]], [[Георг Вильгельм Фридрих Гегель]], [[Артур Шопенгауэр]], [[Фридрих Генрих Якоби]], [[Людвиг Витгенштейн]], Карл Леонхард Рейнхольд, Мозес Мендельсон, Иоганн Фридрих Гербарт, [[Йоһанн Готтлиб Фихте]], Соломон Маймон, [[Фридрих Вильгельм Йозеф Шеллинг]], Якоб Фридрих Фриз, Герман Людвиг Фердинанд Гельмгольц, Герман Кохен, [[Пауль Герхард Наторп]], Вильгельм Виндельбанд, Генрих Риккерт, Алоис Риль, Ганс Файхингер, Эрнст Кассирер, Эдмунд Гуссерль, [[Мартин Хайдеггер]], Карл-Отто Апель, [[Юрген Хабермас]], Питер Фредерик Стросон, Уиллард Ван Орман Куайн, Жиль Делёз, Мишель Фуко, Константин Бранкович, [[Николай Александрович Бердяев]]|Ізашарлары=Платон, Готфрид Вильгельм Лейбниц, Христиан фон Вольф, Иоганнес Николаус Тетенс, Рене Декарт, Мишель де Монтень, Николя Мальбранш, Жан-Жак Руссо, Исаак Ньютон, Джордж Беркли, Джон Локк, Дэвид Юм, Бенедикт Спиноза|Қызығушылығы=[[Эпистемология]], [[Этика]], [[Метафизика]]|Кезең=XVIII ғасыр философиясы|Мектеп=Кантианизм|Азаматтығы=[[File:Flag of Prussia (1892-1918).svg|22px|border]] [[Пруссия|Пруссия патшалығы]] (1724–1758; 1762–1804)<br/> [[File:Flag of Russia (1858–1896).svg|22px|border]] [[Ресей империясы]] (1758–1762)|шынайы есімі={{lang-de|Immanuel Kant}}|Шығармалардың тілі=[[Неміс тілі]]|Ұлты=[[Немістер|Неміс]]|Қайтыс болған жері=[[Калининград|Кёнигсберг]], [[Пруссия|Пруссия патшалығы]]|Туған жері=[[Калининград|Кёнигсберг]], [[Пруссия|Пруссия патшалығы]]|Қайтыс болған күні=12.02.1804|Туған күні=22.04.1724|сурет=Immanuel Kant portrait c1790.jpg|nocat=Immanuel Kant}} '''Иммануил Кант''' ({{lang-de|Immanuel Kant}}; [[22 сәуір]] [[1724 жыл]] – [[12 ақпан]] [[1804 жыл]]) — XVIII ғасырда Пруссия патшалығының [[Кенигсберг]] қаласында тұрған [[Германия|неміс]] философ. Ол қазіргі заман [[Еуропа]]сының және [[Ағарту дәуірі]]нің аса ықпалды ойшылдарының бірі болып, әсіресе [[Таным философиясы|адам танымы философиясында]] ежелгі Грек ойшылы [[Аристотель]]ден кейінгі ең ықпалды тұлға есептеледі. == Өмірбаяны == Кант [[1724]] жылы Қазіргі Ресей иелігіндегі [[Кенигсберг]] қаласындағы бір отбасының он бір баласының төртіншісі болып дүниеге келген екен, өкінішке орай олардың алтауы балалық шағында көз жұмыпты. Оған шіркеудегі рәсімде "Емануел" деген ат берілген болатын, бірақ Канттың өзі кейінірек еврей тілін үйренген соң оны "Иммануил" деп өзгертіп алады. Ол бүкіл өмірін өзінің туған қаласында өткізеді, өмірінде одан ұзап тек 180км қашықтыққа ғана барған көрінеді.<ref>Lewis, Rick. 2007. 'Kant 200 Years On'. ''Philosophy Now''. No. 62.</ref> Оның әкесі Йоһанн Георг Кант (1682-1746) [[Пруссия]]ның солтүстік-шығысындағы [[Клайпеда|Мемель]] қаласында туған, кәсібі қолөнерші, ұлты неміс. Анасы Анна Регина Портер (1697-1737) Нюрнберг қаласында туған, Шотландиядан көшіп келген ер-тұрман жасаушының қызы. Жас шағында Кант тиянақты, бірақ ерекше жетістік көрсете қоймаған студент болатын. Ол шынайы діни сенім, кішіпейілдік және [[Киелі кітап]]ты көп зерттеуге баса назар аударатын [[пиетизм|пиетистік]] көзқарастарды ұстанатын отбасында туып-өсті. Соның арқасында Кант қатаң тәрбие алды, оның алған білімінде математика мен ғылымға қарағанда [[латын тілі]] мен діни тәрбие басым болды.. Бар өмірі Кенигсбергте өткен, сонда университетін бітірді ([[1745]]), университеттің 1755 – 70 жылдары доценті, ал 1790 – 96 жылдары профессоры болды.<ref>Өмірбаяндық мәліметтер мына дереккөзден алынды: Kuehn, Manfred. ''Kant: A Biography.'' Cambridge University Press, 2001. ISBN 0-521-49704-3 which is now the standard biography of Kant in English.</ref> Қарапайым отбасының түлегі, әкесі теріден ер-тұрман, жүген, шідер жасайтын шаруа болған. Канттың гимназияға, кейін Кенигсберг университетіне түсіп, білім алуына Шульц деген пастор қол ұшын берген. Университетте Кант философия мен қатар жаратылыстану ғылымдарын (математиканы, физиканы, астрономияны, географияны және меднцинаны) тиянақты оқып, меңгереді. Белгілі грузин, кеңес философы М.К. Мамардашвилидің жазғанындай, біз үшін Канттың ілімімен, еңбектерімен бірге оның өзі, оның өмірі - сабақ аларлық. Бір қызық жәйт - Канттың өмірінде, дейді Мамардашвили, назар аударарлық ешқандай оқиғалар болмаған деуге болады. Өмір бойы бір қалада – Кенигсбергте тұрған. Шығыс Пруссия жерінен ешқайда шықпаған. Басқа жерлерден оны көруге, онымен сөйлесуге атақты адамдар оған келіп тұрған (Фихте, Карамзин т.б.), ал өзі ешқайда, ешкімге бармаған. Сөйткен адам, оқымысты кейін университетте өне бойы географиядан сабақ беріп, «Физикалық география» деген үш томдық еңбек жазған. Еш жерде болмаған адам калайша мұхиттар, теңіздер, кұрлықтар, таулар, жан - жануарлар жөнінде, әр түрлі халықтар, елдер, олардың салт-дәстүрлері, әдет - ғұрыптары, мәдениеті жөнінде мамандар күмән келтірмейтіндей мағлұматтар береді?! Ғажап емес пе? Канттың не нәрсені болса да көзімен көргендей, сол жерге, сол елге, өзі арнай барғандай көз алдына келтіре алатын, сол жерді, сол елді, сол нәрсені сонда тұрған адамдардай суреттей алатын ойлау қабілеті болған. Кант ойлау, киял қабілеті жөнінде кеп жазды, терең пікірлер айтты. Тектен тек емес екен. Канттың априорлық (латынша аргіогі-бұрынғыдан) ұғымдар, априорлық түсінік жөніндегі ілімі бар: адам санасында тәжірибеден тыс пайда болатын түсінік. Кант өмір бойы үйленбеген, ұрпақ сүймеген. Бірақ бала оқыту, тәрбиелеу жөнінде аса құнды пікірлерге толы «Педагогика» деген еңбек жазып қалдырған. Кант жасынан шалағай, әлсіз, әлжуаз болып, бала кезінде көп ауырған. Тума - туысқандары, көршілері «бұл бала көп тұрмайтын шығар» деген ойда болған. Жоқ, Кант творчестволық табысқа толы ұзақ ғұмыр кешкен; ержеткен соң еш те бір ауырмаған. Бұл күйге ол өзінің табандылығымен, еңбекқорлығымен, езін-өзі шынықтырып, жетілдіруімен, қатаң тәртіппен (режиммен) жеткен. Ұзақ жылдар бойы бір мезгілде жатып, бір мезгілде тұрып, бір мезгілде серуенге шығуды әдетке айналдырған. Қала тұрғындары Канттың аскан ұкыптылығын, дәлдігін ескеріп, ол серуенге шыққанда, айталық, кешкі сағат 5-те, сағаттарын түзей бастайтын болған. Кант жөнінде біз: «ол өзін өзі жасады» деп айта аламыз. Канттың өмірбаянын зерттеушілер оның асқан еңбекқорлығын атап көрсетеді. Күн сайын (Кант демалыс, мереке күндерін білмеген) 10-12 сағат студенттерге дәріс оку және ғылыммен айналысу Кант үшін үйреншікті әдет болған. Демалғанда шаршатқан бір пәнді (ғылымды), мысалы, математиканы қоя тұрып, баска пәнмен (логикамен), философиямен, физикамен т.т. мен айналысады екен. Кант - жан-жақты ғұлама. Ол университетте жыл сайын 5-6 паннен сабақ беріп, әртүрлі ғылым салаларынан күрделі еңбектер жазған. Өзінін ерен еңбекқорлығының, дарындылығының арқасында қарапайым отбасында дүниеге келген Кант әлем таныған философ, ғалым, ұстаз болды, үш академияның толық мүшесі болды. Әдебиетте Кант шығармашылығын екі кезеңге бөліп қарастыру дәстүрге айналды: 1770 жылдарға - сыни кезеңге дейінгі (докритический) және одан кейінгі сыни кезең (критический период). Алғашқы кезеңде Кант өз еңбектерінде жаратылыстанушы – ғалым ретінде танылады және объективтік дүние жөнінде материалистік тұжырымдар жасайды. Оның әйгілі бағдарламалық пікірі мынадай: «маған материяны беріндер, мен одан дүниені калай құру керек екендігін көрсетейін». Бізді қоршаған дүние, Канттың пікірінше, адамға тәуелсіз өз алдына объективтік реалдылық ретінде өмір сүреді. Бұл, - әрине, материалистік түсінік. Кант өзінің аспан әлемінің механикалық заңдарға сай табиғи жолмен пайда болуы жөніндегі ғылыми тұжырымын «Аспанның жалпы табиғи тарихы және теориясы» (1755) деген еңбегінде жария қылады. Аспандағы планеталар бір кезде табиғи жолмен заңды түрде пайда болған, бір кезде олар жоқ болуы мүмкін; Күн де мәңгі жанып тұрмайды, түбі сөнеді; табиғат құбылыстарына тарихи тұрғыдан қарау керек деген диалектикалық тұжырым жасайды. 1754 жылы Кант бір еңбегінде «Жер физикалық тұрғыдан картая ма?» - деген мәселе көтереді. Кант жаратылыстану саласындағы еңбектерімен, дейді Энгельс, метафизикалық көзқарасқа түңғыш соқкы берді. Ағылшын философы А.Н. Уайтхед Кант жөнінде: егерде Кант барлық күш-жігерін философияға жұмсамағанда, ол аты әлемге жайылған ұлы физик болар еді - деп жазды<ref>Уайтхед А. Избранные работы по философии. М.:Прогресс, 1990, с. 199</ref>. Кант бірақ ғылымда жаратылыстану саласымен шектеліп калмады. Оны қызықтырған тағы бір ғылым саласы философия болды. Философтың өзінің айтқаны бар: «өмір бойы мені екі нәрсе таңдандырумен келеді: төбемдегі жүлдызды аспан мен бойымдағы моральдық заң»<ref>Кант И. Соч. в 6-т. М., «Мысль» 1965 ч. 1. с.499</ref>. 1770 жылдан бастап Канттың шығармашылық өмірінің екінші — «сыни» кезеңі басталады. Кант философиясын әдебиетте сыни философия деп атайды. Әңгіме неміс ойшылының өзіне дейінгі болмаса өз заманындағы философтарды, философиялық көзқарасты сынауы жөнінде емес: Кант теориялық және практикалык зердені, таным теориясын, адам санасында орын алып келе жатқан түсініктерді, бәрін де танып білуге болады деген оптимистік көзқарасты талдап, сын елегінен өткізеді. Осы екінші кезеңде Кант өзінің философиялық жүйесін құраған атақты сыни кітаптарын жазады: «[[Таза пайымға сын]]» (1781), «[[Практикалық пайымға сын]]» (1788) және «[[Тұжырым қабілеті сыны]]» (1790). Кант ғылымда ғана емес, философия саласында да іргелі жаңалықтар ашты, өзі айтқандай, «коперниктік төңкеріс» жасады. Бұлай деп мәлімдеуге оның толық құқы болды.<ref name="Кант философиясы">{{cite web | url=http://www.uniface.kz/index.php?post=article&section=3&id=8 | title=Кант философиясы}}</ref> == Канттың философиядағы таным мәселесі == Кант таным мәселелерін жаңаша қойды және жаңаша шешті. Ең алдымен ол таным процесінін аумағын, шекарасын анықтады: бұл-субъект пен объектің ара - қатынасы, өзара әрекеті. Субъект және объект жөнінде Кантқа дейінгі таным теориясында әңгіме болмады: таным процесінде қайдағы бір абстракты адам кайдағы бір абстракты дүниені қалай болса солай тануға тырысады. Кантқа дейін тіпті философияда субъект жоғалып кетті. Субъекті философияға енгізген Кант және оның ізбасары И.Г. Фихте болды. Адам мен сыртқы дүниенің қарым-қатынасында бұрынғы түсінік бойынша, белсенді рөлді сыртқы дүниедегі құбылыстар атқарады деп есептелді. Адам санасы, адам («субъект») сыртқы дүниенің әсерін қабылдаушы ғана. Сыртқы дүниенің (Кант ілімінде «объектің») әсерімен адам ол жөнінде мағлұматтар ала алады. Объектпен қарым-қатынас жасап, объект субъектіге әсер еткенше адам санасында ешқандай мәлімет жоқ («таза тақта»). Кант осы түсінікті қатал сынады. Оның ойынша. объект субъектіге тәуелді: объекті анықтайтын, объект ретінде қарастыратын субъект. Субъект болмаса объект жоқ. Таным процесі,- деп атап көрсетеді неміс философы, жай пайымдау, бейнелеу емес, белсенді әрекет. Сананың, ойлаудың, танымның, субъектің белсенділігі, жасампаздығы жөніндегі идея, сөйтіп, Канттаң бастау алады. Адам кез келген объектіні тани бермейді, өзіне қажет, өзін қызықтырған объектіні ғана таниды. Кант философияда алғаш рет практика жөнінде мәселе қойып, практиканы адамның іс - әрекетімен байланыстырып, танымның негізі практика болып табылатынын болжап білді. Таным процесін жай бейнелеу деп тану жеткіліксіз екендігін ескерткенде Кант мына жәйтты естерімізге салып отыр: таным процесінде субъект объектіні сырттан жай бақылап қоймайды, оның ішкі құрылымын, байланыстарын ашады, объектіні өзгертеді. Кант «таным субъекті» және «таным объекті» деген ұғымдарды жаңаша қарастырды. Таным субъекті - өзімен өзі өмір сүретін, дара адам, аралдағы Робинзон емес; Ол - басқа адамдармен әр алуан қарым-қатынаста болатын, әлеуметтік ортада тәрбиеленіп жетілген қоғам өкілі; таным субъекті — бүкіл қоғам. Субъект бүкіл адамзат игілігіне — мәдениетіне, ғылымына, біліміне, техникасына арқа сүйеді. Таным процесінде, ғылымда, философияда қоғам алға тартқан мәселелер қойылып, шешімін табады. Таным объектін де Кант жаңаша түсінеді: бұл - бүкіл объективтік реалдылық емес, онымен субъект қарым-қатынас жасай алмайды. Объективтік дүние - шексіз. Таным объекті сол шексіз дүниенің бір жағы, бөлшегі (фрагменті) ғана. Сондықтан философиядағы дәстүрлі мәселе: «дүние таныла ма?» деген мәселе - абстракты қойылған мәселе. Ол жөніндегі әдеттегі түсінікте: «дүние танылады» деген тұжырым - абстракты. Дәұрысында - «дүние таныла ма?» - деген сұраққа: - «Жок, танылмайды» - деп жауап беру орынды. Әрине, Кант-ғалым дүниенің танылатынына күмән келтірмейді, бірақ дүние шексіз болғандықтан, ол ешкашан да бұратала танылмайды. Канттың кезінде де, одан кейінде де Кантты «агностик» деп айыптау Канттын ұстанымын түсінбеуден туған. Кант таным процесіне нақты, тарихи тұрғыдан карауды талап етеді. Формальды тұрғыдан «дүние танылмайды» деген пікір агностицизмді білдіреді. Бірақ Канттың пікірі таным процесінін күрделілігін, дүниенің шексіздігін, ал субъект пен объектің тарихи, нақты кұбылыстар екендігін түсінуден туған. Кант объективтік реалдылық ретіндегі шексіз дүние мен белгілі бір кезеңде таным объектіне айналған нақты дүниені (құбылыстарды) ажыратады. Алғашқысын «өзіндік зат» деп атайды; ол жөнінде біздің санамызда нақты түсінік жоқ, біз онымен қарым-қатынасқа енген жоқпыз. Сондықтан ол дүние танылмайды. Ал объект - бұл «біздік зат», бізді қызықтырған, біз танығымыз келетін дүние. Объект, сөз жоқ, ерте ме, кеш пе танылады. «Өзіндік зат» та, дейді Ленин, бүгін танылмағанмен кейін бара-бара танылады, «біздік затқа» айналады. Болашақта қойылатын осындай сұрақтарға жауап ретінде Кант мынаны ескертеді: таным объектері үнемі өзгеріп, күрделеніп отырады, жаңа объектер пайда болады, бірақ қай кезде де әлі таным объектіне айналмаған, сондықтан танылмаған «өзіндік заттар» болады. Кант философияда тұңғыш рет таным ерекшелігі жөніндегі мәселені қойды. Нақты таным процесіне кіріспестен бұрын, дейді Кант, «таным дегеніміз не?», «таным қалай жүзеге асады?», «танитын кім және танылатын не?», «танымның шегі бар ма?» деген сияқты мәселелерді шешіп алу керек. Таным процесімен барлық ғылымдар айналысады, бірақ жаңағыдай мәселелерді шешу тек философияның ғана қолынан келеді. Өйткені, философияны таным нәтижесі ғана қызықтырмайды, сол нәтижеге, яғни объект жөніндегі ақиқат білімге апаратын жол да қызықтырады. Философияның гносеологиялық тұжырымдары басқа ғылымдар үшін методологиялық нұсқау болып табылады. Сонымен, философия, Канттың ойынша, нақты таным процесінен тыс, оған дейін таным жайын, мүмкіндігін анықтап алуы керек. Ұстазының бұл идеясын кейін Гегель келеке кылады: «Кант бұл арада суға түспей тұрып, суда жүзуді үйренбек болған схоластка ұқсап кеткен» - дейді. Гегель сөзінің де жаны бар: суда жүзуді үйрену үшін суға түсу керек, әлденеше рет батып шығу керек. Сол сияқты танымның мәні, мүмкіндігі таным процесінде ғана анықталады. Оған дейін оны қалай білесің? Сонымен бірге Канттың ойында да терең мағына жатыр: танымның өзіндік ерекшеліктері бар, таным жайын объект арқылы да, субъект арқылы да тиянақты біліп алу мүмкін емес. Адамға салсаң, ол бәрін де танып білгісі келеді, ал бұл мүмкін емес. Кантқа дейінгі материалистер танымды сыртқы дүниедегі заттардың айнадағыдай бейнесі деп танып, таным жайын сыртқы дүние арқылы түсіндірмек болды. Мұндай әрекеттен бірақ ештеңе шықпады. Субъективтік идеалистер, керісінше, таным процесін субъектің іс-әрекеті деп, ал субъекті «Менге», ойлауға, санаға теңеп, таным мәнін субъект арқылы түсіндіруге тырысты. Бұдан да нәтиже шықпады. Таным күрделі кұбылыс болып шықты. Кант ілімінде осы кезге дейін мәнін жоймаған құнды идеялар жетерлік. Мына бір идеяға назар аударып көрейік: адам кімге, неге болса да құрал болмауы керек; керісінше, өзіне де, басқаға да, қоғамға да мақсат болғандай дәрежеге жетуі керек<ref>Кант И. Соч. в 6 т. Т.4,4.1, с. 209-270</ref>. Нағыз гуманистік, адами идея! Өкінішке орай, бұл идея әлі де еш елде, еш жерде жүзеге аса қойған жоқ. Барлық жерде адам өзін де, басқаларды да құрал ретінде пайдаланып келеді және басқаға да, қоғамға да өзін құрал етіп пайдалануға мүмкіндік беріп келеді. Бұрынғы кеңес кеністігінде соңғы кезге дейін Кантты дұрыс түсініп, орынды бағалау деген болған жоқ. Кеңес философтары, маркстік-лениндік философияның өкілдері Канттың алдында үлкен қарыздар. Ол жөнінде сөз бола қалса, еститініміз бір сарын еді: Кант - агностик, Кант - субъективтік идеалист, Кант - дуалист т.т.; Кант танымның өрісін тарылтып жіберді; тұтас дүниені танылатын затқа және танылмайтын затқа бөліп тастады; мән мен құбылыстың арасына өтпестей шек қойды; Кант білімнің, ұғымнын субъект пен объектің әр алуан қарым-қатынасынан, тәжірибеден туғанын көре тұра, априоризмге бой ұрды, яғни, тәжірибеден тыс, тәжірибеден бұрын пайда болатын білім бар деген пікірге келді; материализм мен идеализмнің арасында ауытқып, дәйексіздік танытқанмен, Кант негізінде субъективтік идеализмді жақтайды деген сияқты алып-қашпа пікірлер келтірілетін еді. Кант ілімінде дүниенің, өмірдің қайшылықты сипаты терең ашылған. Осының салдарынан таным да қайшылыққа, антиномияларға кездесіп отырады. Мысалы, дүние шекті ме, әлде шексіз бе? Бұл сұраққа бір мағынада - шекті не шексіз деп - жауап бере алмайсың; шекті де, шексіз де деп жауап беруге тура келеді. Адам қашан да дүниенің шегіне жете алмайды. Сонымен қатар дүние шегі бар, шекарасы бар заттардан тұрады. Басқаша айтқанда, дүниенің шексіздігі шекті заттардың болуымен байланысты. Бірінсіз бірі болмайды, қарама-қарсылықтар (шектілік және шексіздік) бірін бірі керек етіп тұрады.<ref name="Кант философиясы"/> == Шығармашылығы == :Кант шығармашылығы төрт кезеңге бөлінеді<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9,, IV-том</ref>: * 1) жаратылыстану саласындағы ғылым ізденістер кезеңі, ол ''“Жалпыға бірдей жаратылыстану тарихы және аспан теориясы”'' ([[1755]]) туындысымен аяқталады. Бұл кезеңнің негізгі өзегі – табиғаттың дамуы мәселелеріне арналды. Бұл идея метафиз. көзқарасқа берілген алғашқы соққы болды; * 2) метафизикалық зерттеулер кезеңі, онда Кант вольфтік философиядан гносеологияға қадам басты және Сведенборг мистикасын сын тезіне алды (''“Аруақшыл адамның қиялы”, “Сезім дүниесі мен парасат дүниесінің формасы мен негіздері туралы”''), ([[1770]]); * 3) сын кезеңі. Іс жүзінде мұнда гносеология жасалады және таным теориясына субъект пен оның қызметі енгізіледі. Бұл кезең “[[Таза пайымға сын]]нан” ([[1781]]) басталып, сонан соң “[[Практикалық пайымға сын]]” ([[1788]]), ''“[[Тұжырым қабілеті сыны]]”'' ([[1790]]) сияқты, іргелі еңбектерде жалғасын тапты. Кейбір философия тарихшылары К-тың осы еңбектерінен кейін философияның бүкіл тарихын “сынға дейінгі” және “сыншылдық” деген екі кезеңге бөледі, мұның өзі оның жалпы философияға орасан зор дәрежеде ықпал еткендігін көрсетеді; * 4) Кант шығармашылығының соңғы кезеңі [[логика]], [[педагогика]], [[физика]], [[география]] және [[антропология]] туралы дәрістерінің жариялануымен сипатталады. Мұнда ол гносеология мен табиғат метафизикасының арасындағы байланыстырушы буынды табуға тырысты. Кант өзіне дейінгі ойшылдардың эмпиризм мен рационализм саласындағы сыңаржақ кеткен кемшіліктерін көрсете отырып, философияда бұрын-соңды болмаған үлкен жаңалық ашты. Ол бұл жаңалықты философиядағы'' “коперниктік төңкеріс”'' деп атады. Кантқа дейінгі ойшылдар табиғатты зерттей отырып, болмысты, материяны философияның негізгі нысанына айналдырса, ол керісінше, философиялық талдау-ойлауға, идеяға, ақыл-зердеге, субъектіге бағытталуға тиіс деді. Ал болмыс, материя, объекті осы ойлауға, идеяға, ақыл-зердеге, субъектіге бағынады және солардан келіп шығады деп білді. Мұның өзі Канттың сол уақытқа дейін кеңінен орын алып келген таным теориясындағы және философиядағы көзқарасты толығынан қайта қарап, жаңа ілімнің, ағымның іргетасын қалағанын көрсетеді. Кант таным процесіндегі қайшылықтарды кеңінен ашып, олардан шығудың жолын көрсетті. Ол адамның таным қабілетін: сезім, пайым және зерде деп үшке бөледі. Таным процесін бұлай үшке бөлу философия тарихында [[ренессанс]] дәуіріндегі [[Николай Кузанский]]дің шығармасында алғаш рет байқалған болатын. Бірақ Кант таным процесін басқа тарихи жағдайда басқаша қарастырды. Оның мақсаты – жаңа дәуірдегі эмпиризм мен рационализмнің тар өрістілігінен шығып, оларды өзара ымыраластыру еді. Сондықтан ол априорлы (латынша априорлы – тәжірибеден тыс пайда болған ұғым, ой, идея) синтетикалық пікірдің жаратылыстану саласында қандай орын алғандығын көрсету үшін білімдердің әр түрлі салаларын алды. Кант, ең алдымен, математиканы, жаратылыстануды және метафизиканы (философияны) априорлы синтетикалық тұжырым арқылы талдай келіп, таным процесінің қалыптасуы мен белгілі бір сатылардан өту жағдайын көрсетті. Осыдан математика – сезімділікке, жаратылыстану – пайымға, метафизика, яғни философия – зердеге қатысты екені анықталды. == Канттың “Таза пайымға сын” еңбегі == Канттың :''“Таза зердеге сын”'' еңбегінің трансцендентальды эстетика деп аталатын бөлімі сезімнің формалары туралы ілім. Сезімнің априорлы формалары – уақыт пен кеңістік, математика ілімімен тығыз байланысты болғанымен, олардың дүниетанымға тікелей қатысы бар. Кеңістік – априорлық танымдағы сезімділіктің сыртқы формасы, ал уақыт болса – сезімділіктің ішкі формасы. Міне, осы анықтамасы арқылы ол өзіне дейінгі философтардың сезімділіктің формалары – кеңістік пен уақытты тек онтологиялық түрде, яғни оларды заттардың өмір сүруінің формалары ретінде қарастыруына қарсы шықты. Сөйтіп, Кант уақыт пен кеңістік жаратылыстану саласындағы ұғымдар ғана емес, олар дүниетанудың сезімдік формалары екендігін философия тарихында алғаш рет айқындап берді. Мұндай көзқарас уақыт пен кеңістікті метафизикалық тұрғыдан пайымдап келген жаратылыстану саласының өкілдеріне ғана емес, сондай-ақ, осы формаларды философиялық танымдық негізде түсіне алмаған ойшылдарға да қарсы бағытталған. Өйткені, әрбір ғалым, әсіресе, жаратылыстану саласымен айналысатындар белгілі бір нысанды уақыт пен кеңістік арқылы зерттеп тани алады. Канттың айтуынша, сыртқы дүние біздің сезім мүшелерімізге әсер ете отырып, көптеген түйсіктер жинақтаған материалдар мен фактілердің пайда болуына жол ашады. Бірақ, олар тек құбылыстарды, заттарды бейнелейді. Олар әлі де білімге әкелмейді. Ал бұл құбылыстарды білу – адамның ойлау қызметінің жемісі. Ендеше, таным туралы ғылым, ол ең алдымен ойлау туралы ғылым – логика. Канттың “Таза зердеге сын” еңбегінің негізгі бөлігі'' “трансцендентальды логика” ''(''латынша трансцендентальды – аттап өту'') білім категорияларының пайда болуын қарастырды. Философияда білім, ұғым, сана, идея тәжірибе арқылы пайда болмайды, оны аттап өтеді. Ал тәжірибе білімдердің жиынтығынан пайда болады. Сезімділік формалары жинақталған материалдар мен фактілер белгілі бір ұғымдар арқылы анықталуға тиісті. Осы заттар мен құбылыстар пайымдау категорияларын тудырады. Категориялар, Канттың айтуынша, тәжірибе заттарындағы объективті, жалпы және қажетті байланыстардың пайымдық синтезінің формалары. Кант зерденің кемшілігін таным теориясынан аңғарып қана қоймай, оның практикалық өмірдегі мәнін анықтауға да ұмтылды. Бұл жағынан алғанда оның зерде туралы ілімі екінші бір қырынан көрінеді. “Мен нені білуім мүмкін?” деп сұрақ қойған [[Сурет:Kant gemaelde 1.jpg|нобай|308x308 нүкте|Иммануил Кант 1791.ж]] ==Кант философиясындағы Пайым== [[Жаңа заман]] философиясында, әсіресе, оның таным теориясында пайым мен сананың бір-бірінен алшақ кеткенін, ендігі жерде олардың ымыраға келмейтінін айқын көріп, соларға ерекше назар аударған И.[[Кант]] (1724 – 1804) болды. Канттың айтуынша, зерде дегеніміз - ол да пайым. Бірақ ол – пайымның жоғары формасы. Зерде таным процесінде категориялар арқылы емес, принциптер арқылы көрініс береді. Канттың тілімен айтқанда, адамның “''зердесі дегеніміздің өзі - принциптерді тудыру қабілеті''”. Кант өзінің философиясында зерденің идеяны тудыратын ерекшелігін айқындап берді. Зерденің негізгі идеялары адам, әлем және [[Құдай]] туралы. Бірақ бұл идеяларды тану, оны толығымен зерттеп шығу мүмкін емес. Өйткені олар бір жағынан – жалпылама әрі абстрактылы, екінші жағынан – ешқандай мазмұны, мәні жоқ. Сондықтан зерде әлемді, бүкіл дүниені және олар туралы идеялардың негізін ашамын деп шешілмейтін қайшылықтарға тап болады. Бұл қайшылықтарды Кант өзінің философиясында “зерденің антиномиялары” деп атады. Кант бұл жерде қайшылық тек зерденің табиғатына ғана тән деп анықтама берді. Себебі, зерденің өзі “бүкіл әлемді, дүниені қалай да толық білемін, оның мәнін ашамын” деп өнбейтін іспен айналысады. Осындай ой-пікірлер арқылы Кант өзінің дәуіріне дейінгі философтар мен ойшылдардың арасында кеңінен өркен жайып келген “философия бүкіл әлем туралы ілім” деген көзқарасты қатты сынап отыр. Оның ойынша, бүкіл әлемді білу және оны толығынан тану мүмкін емес. Адам тек қана өзін-өзі білуге ұмтылып, өзінің рухани қызметінен шыққан білімдерге ғана ие бола алады. Ендеше зерденің бұл әрекеті қайшылықтан басқа ештеңе тудырмайды. Кант зерде тудырған қайшылықтарға ерекше назар аудара отырып, оның антиномияларын да жан-жақты талдағанымен, олардың мәнін аша алмады. Олардың белгілі бір шешімге келмейтін себебін зерденің әлемді тануға ұмтылудағы дәрменсіздігі деп білді. Сондықтан Кант ендігі жерде зердені, оның дәрменсіздігін қатты сынға алып, оны айыптауға кірісті. Ал шындығына келгенде, бұл мәселеде ол күтпеген жерден табиғат пен қоғамдағы орын алған қайшылықтарды танимын деп ұмтыла отырып, зерденің диалектикалық сипатына тап болғанын байқамады. Мәселе зердеде емес, дүниедегі шым-шытырық диалектикалық қайшылықтарға толы процесте жатыр еді. Таным процесінің мақсаты – осы қайшылықтардың мәнін ашып, оның шешімін табу болмақ. Кант өз заманының саяси-әлеуметтік тар өрісті жағдайына байланысты бұл қайшылықтардың мәнін түсіне алмады. Сондықтан ол зердені айыптауға, сынауға көшті. Канттың ойынша, зерденің даму тарихының үш кезеңі бар. ''Алғашқы кезеңде'' зерде бүкіл әлемге, барлық ойлау процесіне әсерін тигізіп тұрған құдіретті күшке ие болады. Оның қағидалары ешбір өзгермейтін, мәңгі жасайтындай көрінеді. Сөйтіп, ол барлық ғылымдардың ғылымына айналды. Кант бұл жерде зерденің тарихы арқылы философияның бір кезде, яғни жаңа дәуірде барлық ғылымдар үшін шешуші рөл атқарғанын көрсетіп отыр. Шынында да, сол бір кезде философия ғылымдарының атасы болғаны сөзсіз. ''Екінші кезең'' зерденің идеялары мен принциптеріне деген сенімсіздіктің, күмәннің бірте-бірте пайда болуымен сипатталады. Бұл кезеңде зерденің қағидалары әрі жалпы, әрі абсолюттік рөл атқарудан қала бастады. Сондықтан оның негізгі идеялары мен принциптері жаңа заман ағымына ілесе алмай, өзінің дәрменсіздігін көрсетті. Дәл осы кезде ағылшынның атақты ойшылы [[Давид Юм]] өзінің [[скептицизм]]і мен [[агностицизм]]і арқылы зерденің бүкіл дүниені, әлемді тануға болады деген қағидасына алғаш рет күмән келтірді. Зерденің дамуының үшінші кезеңі, Канттың ойынша, сыншылдық дәуір деп аталады. Бұл кезең Канттың өз философиясынан басталады. Канттың бұл ойын кейбір зерттеушілер түсінбей, “Кант зердеден бас тартты, ендігі жерде ол ғылымды мойындамайды, діни сенімге ғана есік ашық деп жариялады” деп айыптады. Ал, шындығында, бұл дұрыс емес еді. Өйткені, ол дәл осы кезде өзінің ''“Дін зерденің шектелуінде”'' атты атақты шығармасын жазған болатын. Ұлы философ бұл еңбегінде зерденің дінге шек қойып, оның аумағын тарылта беретінен айқын көрсетті. Жалпы зерде мен пайым ұғымдарын тек [[философия]] тарихы үшін маңызды “ескірген категориялар” ретінде қарастыруға болмайды. Қазіргі заманғы философиядағы дүниені рационалды және иррационалды қабылдау пішіндерін зерттеу ойлаудың зерде мен пайым түріндегі пішімдерінің мәнін терең зерделеумен тығыз байланысты. Зерде категориясы, сондай-ақ, қазіргі заманғы [[психология]], [[педагогика]] ғылымдарының болашақ даму бағдарларын анықтауда да маңызды рөл атқарады.<ref>[["Қазақ Энциклопедиясы"]],4 том 3 бөлім</ref> == Канттың «Практикалық пайымға сын» еңбегі == Кант оған :''«Практикалық зердеге сын»'' деген шығармасында жауап беруге тырысты. Бұл шығарма негізінен этика мәселелерін, яғни адамгершілік, мораль, парасат мәселелерін және оларды шешуді қамтиды. Сөйтіп, Кант теориялық зердеден, оның шешілмейтін шым-шытырық қайшылықтарынан – практикалық зердеге қарай өтті. Кант адамның еркі, бостандығы туралы мәселелерде, негізінен алғанда, француз ағартушылығының, әсіресе, оның көрнекті өкілі [[Жан-Жак Руссо|Жан-Жак Руссоның]] ықпалында болғандығы байқалады. Сондықтан Кант тірі жандардың ішінде ең саналысы – адам деп санады. Осы мәселелерді өзінің «Практикалық зердеге сын» деген шығармасында жан-жақты талдады. Атап айтқанда, философ еркіндіктегі себептілік идеясы арқылы жаңа заман ойшылдарының біразына сын айтты. Ол, әсіресе, Спинозаның жалпыға тән себептілікті қамтамасыз ету ілімін барынша сынады. Канттың ойынша, адамның адамдығын айқындайтын нәрсе – парасат пен адамгершілік. Ендеше, адамгершіліктің өзі адамның еркіндікте екендігін көрсетеді. Сонымен бірге адамгершілік, парасат адам баласының бақытқа қарай ұмтылуымен тығыз байланысты. Бірақ бақыт деген ұғымның өзі эмпирикалық, оның өзгеруі мен дамуы белгілі бір дәуірдің жағдайымен байланысты. Ендеше, адамгершілік деген не? Біз адамгершілікке ие болған адамды қалай қалыптастырамыз? Шындығында, ондай адамды қалыптастыру үшін материя керек. Ендеше, бұл мүмкіндіктің жүзеге асуы үшін, ол адамгершілік болуы үшін форма қажет. Мұндай категориялы форма, Канттың ойынша, парыз деп аталады. Егер адам белгілі бір іс-әрекетте парызға сәйкес іс атқарса, ондай адамда адамгершілік бар, ол парасатты. Алайда, адамның іс-қимылында әлі де адамгершілік, парасаттылық жоқ. Қайырымдылық өзінен-өзі адамгершілік не парасат бола кетпейді. Өйткені қайырымдылық міндетті түрде белгілі бір парызға сәйкес келуі керек. Бірақ бір мәселенің шешілмей тұрған жайы бар.'' “Мен мұның адамгершілік, әлде адамгершілік емес екендігін қайдан білемін?”''. Бұған жауап ретінде Кант барлық адам баласына ортақ болып есептелетін тұжырымды императив ұсынады. Бұл адамгершіліктің заңы. Ендеше, адамгершілікті адамгершілік сақталмайтын кездегіден айыру үшін адамның өзін мақсат деп білу міндет. Сен өзіңнің іс-әрекетіңде басқаға, барлық адамға мақсат ретінде қарауың қажет. Кімге болмасын, сен оған тек құрал ретінде қарама. Сондықтан, Кант мақсат – оған жету жолындағы құралдарды ақтайды деген теріс принципке жан-тәнімен қарсы шықты. Сөйтіп, ол философия тарихында алғашқылардың бірі болып гуманистік, адамгершілік рухтағы этиканың негізін қалады. Канттың ойынша, адамгершілік заңын жай ғана қағазға жазып, іліп қоюға болмайды. Адамға, ең алдымен, құдайдың болмысын және мәңгі өшпейтін, өлмейтін идеяны беру керек. Бұл адамгершіліктің мақсатына жатады. Сондықтан ұлы философ бұл шығармасында зердеге қарсы шығып, сенімге қарай жол ашады. Оның айтуынша, Құдайдың болмысын ғылыми түрде дәлелдеу мүмкін емес, бірақ Құдайға сену адамгершілікке бастайды. Канттың осы идеясы, зерделі ойы кейінгі ойшылдар мен ақын-жазушыларға ерекше әсер етті. Канттың философиясына талдау жасай отырып, қысқаша мынадай қорытындыға келуге болады. Ол өзінің зерделі философиясы арқылы өткен заман ойшылдары тап болған қайшылықтарды шешуге тырысты. Ең алдымен ол 17 – 18 ғасырлардағы философияда өріс алып, кейін келе өзара сыйыспай, бір-бірінен алшақ кеткен эмпиризм мен рационализмнің басын біріктірмекші болады. Бұл жағынан алғанда, Кант үлкен жетістіктерге жетті. Ол таным теориясында адам танымының қабілеттілігін сезімділік пен пайым деп бөле отырып, олардың бірлігін көрсетті. Канттың ойынша, сезімділік пен пайымның айырмашылығы, танымның бірі – мазмұны, екіншісі – формасы болғандығында.'' “Сезімділіксіз бірде бір зат бізге берілмес еді, ал пайымсыз олардың бірде бірін ойдан өткізу мүмкін емес. Ойда мазмұн болмаса, ол бос нәрсе, ал аңдаушылық ұғымдарсыз соқыр...”''. Бұл екі қабілеттіліксіз таным процесі болмайды. Міне, өзінің осындай ілімі арқылы Кант ұзақ жылдар бойы айтыс-тартыстың қайнар көзі болған эмпиризм мен рационализмді бірлікте деп қарап, проблеманың шешімін тапты. == Философ ұмтылысы == Сондай-ақ, Кант пайым мен зерденің диалектикалық бірлігін анықтауға да ұмтылды. Оның ойынша, пайым мен зерде бір-бірінен онша алшақ кете қойған жоқ. Қайта ұлы философтың айтуынша, пайым категориялармен, ұғымдармен қарулана отырып, зердеден гөрі адамға жақынырақ тұрады. Ал зерде болса, өзінің идеялары және принциптері арқылы өмірден қол үзіп, “бүкіл әлемді танимын, білемін” деп бос әрекеттеніп, шешілмейтін қайшылықтарға ұрынады. Пайым мен зерденің өзара байланысын айқындау процесінде Канттың не себептен пайымға ерекше бет бұрғанын аңғаруға болады (қ. Зерде, Пайым). Өйткені, ұлы ойшыл шығармашылығының алғашқы кезеңі жаратылыстану саласында өткен болатын. Ол, ең алдымен, математик, астроном, биолог, сондай-ақ, тағы басқа да ғылымдар саласының маманы болды. Алайда шығарм. өмірінің келесі, сыншылдық кезеңінде оның философияға бет бұруы зердеге ерекше мән беруіне, сол арқылы адамзатты ғасырлар бойы толғандырып келген әлемдік проблемаларға бой ұруына жол ашты. Алайда оның зерде туралы ілімі таным теориясы, логика, диалектика мәселелерінде, сондай-ақ, адамгершілік, мораль және сезімділік, проблемаларында таңғажайып жаңалықтарды ашты. Дегенмен оның зерделі философиясы шешілмейтін қайшылықтарға тап болып, адам баласының алдында тұрған көптеген сұрақтарға жауап бере алмады. Біз оның зерделі философиясы шешпеген аса бір үлкен мәселе “өзіндік зат” идеясы дер едік. Өйткені, Кант “өзіндік зат” біздің санамыздан, бізден тыс өмір сүреді деп мойындай отырып, “бірақ оны тану мүмкін емес, өйткені оған біздің зердеміздің шамасы келмейді” деген қайшылыққа ұрынады. Оның зерделі философиясынан туған осындай қайшылықтарды шешу және ''“өзіндік зат”'' проблемасын белгілі бір нысан етіп қарау, философия тарихында жаңа бағытқа жол бастаған философтардың үлесіне тиді. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{commons|Immanuel Kant}} [[Санат:Германия философтары]] [[Санат:Пруссия ғылым академиясының мүшелері]] [[Санат:Натурфилософтар]] hejf925dpst5samz1vcooc1skspkqe8 Мамай Салпықов 0 76385 3479419 2452369 2025-06-12T16:44:56Z 1nter pares 146705 3479419 wikitext text/x-wiki '''Салпықов Мамай''' (1894, [[Маңғыстау ауданы]], [[Тұщықұдық (Маңғыстау облысы)|Тұщықұдық ауылы]] – 1931) — Адай көтерілісінің басшыларының бірі. Маңғыстаудағы [[Адай көтерілісі (1929–1932)|Адай көтерілісі]] Ф.И. Голощекиннің «Кіші Қазан» орнатпақ саясатына қарсы басталды. Осындай қиын кезеңде жер-жерде өкіметке қарсы астыртын ұйымдар жұмыс жасап, жасақтар құрылды. Сондай жасақтардың бірін Тұщықұдық, [[Ақшымырау]] бағытында беріш руынан шыққан Салпықов басқарды. Салпықов соңына жасақ ертіп, халықтан тартып алынған малдарды иелеріне қайтару жолында да еңбек етті. «Шәудір» жерінде күші әлденеше есе басым қызылдармен шайқасып, жеңіліске ұшырайды. Өз жасағы мен көшін Үстірттің тасалау жерлерімен шегіндіре отырып, «Бесшымырау» құдығына жақындау жердегі «Мықтыбайдың қызыл үйігі» жеріне келгенде, қызылдардың қоршауына түсіп, өзі де мерт болады. Салпықов туралы Т.Орақовтың «Қасіретті көш» кітабы жарық көрді. <ref>«Маңғыстау» энциклопедиясына, Компьютерлік-баспа орталығы, 2007</ref> <ref>«Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы (10 томдық), Алматы, 1998 – 2007</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} {{Stub}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Маңғыстау облысы тұлғалары]] opb4mxpfv89p70o6bki7vlc16v4wx42 3479420 3479419 2025-06-12T16:45:56Z 1nter pares 146705 3479420 wikitext text/x-wiki '''Салпықов Мамай''' (1894, [[Маңғыстау ауданы]], [[Тұщықұдық (Маңғыстау облысы)|Тұщықұдық ауылы]] – 1931) — Адай көтерілісінің басшыларының бірі. Маңғыстаудағы [[Адай көтерілісі (1929–1932)|Адай көтерілісі]] Ф.И. Голощекиннің «Кіші Қазан» орнатпақ саясатына қарсы басталды. Осындай қиын кезеңде жер-жерде өкіметке қарсы астыртын ұйымдар жұмыс жасап, жасақтар құрылды. Сондай жасақтардың бірін [[Тұщықұдық (Маңғыстау облысы)|Тұщықұдық]], [[Ақшымырау]] бағытында беріш руынан шыққан Салпықов басқарды. Салпықов соңына жасақ ертіп, халықтан тартып алынған малдарды иелеріне қайтару жолында да еңбек етті. «Шәудір» жерінде күші әлденеше есе басым қызылдармен шайқасып, жеңіліске ұшырайды. Өз жасағы мен көшін Үстірттің тасалау жерлерімен шегіндіре отырып, «Бесшымырау» құдығына жақындау жердегі «Мықтыбайдың қызыл үйігі» жеріне келгенде, қызылдардың қоршауына түсіп, өзі де мерт болады. Салпықов туралы Т. Орақовтың «Қасіретті көш» кітабы жарық көрді.<ref>«Маңғыстау» энциклопедиясына, Компьютерлік-баспа орталығы, 2007</ref><ref>«Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы (10 томдық), Алматы, 1998–2007</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{wikify}} {{Stub}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Маңғыстау облысы тұлғалары]] 7xxm8lg58dih20le8db9zifnxh8dl5t Рамазан Әкімов 0 90697 3479611 3066656 2025-06-13T09:38:38Z InternetArchiveBot 105421 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 3479611 wikitext text/x-wiki {{Тұлға |Есімі = Әкімов Рамазан |Шынайы есімі = |Сурет = |Сурет ені = |Сурет атауы = |Туған кездегі есімі = |Туған күні = 1881 |Туған жері = {{KAZ}}, Орал болысы (қазіргі [[Батыс Қазақстан облысы]]), Фурманов ауданында (қазіргі {{туғанжері|Казталов ауданы|Казталов ауданында}} |Мансабы = [[жылқышы]] | Азаматтығы = |Ұлты = |Қайтыс болған күні = 1971 |Қайтыс болған жері = {{KAZ}}, [[Батыс Қазақстан облысы]], [[Жалпақтал|Жалпақтал ауылы]] |Әкесі = |Анасы = |Жұбайы = |Балалары = |Марапаттары = * {{Ленин ордені}} *{{Құрмет Белгісі ордені}} * [[Сурет:Sickle and Hammer.jpg|50px|Социалистік еңбек ері]] ([[1948]]) |Сайты = |Басқалары = |Commons = }} '''Рамазан Әкімов''' ([[1881]]-[[1971]])<ref>Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002. ISBN 9965-607-02-8 </ref>— [[жылқышы]], [[Социалистік еңбек ерлері|Социалистік Еңбек Ері]] ([[1948]]). [[1881]] жылы, Орал болысы (қазіргі [[Батыс Қазақстан облысы]]), Фурманов ауданында (қазіргі [[Жалпақтал|Жалпақтал ауданы]]) туған. == Еңбек жолы == * 10 жасынан бастап байдың атын бақты. * [[1933]]-[[1960]] жылдары - "Правда" газеті атындағы [[Колхоз|колхозда]] (қазіргі "[[Көктерек (Казталов ауданы)|Көктерек]]") жылқышы, аға жылқышы болып еңбек еткен. == Жетістігі == * [[1947]] жылы 50 [[Бие|биеден]] 50 [[құлын]], ал [[1948]] жылы 60 биден 60 құлын алған. * [[1948]] жылы [[жылқы]] басын 293-тен 580-ге өсірген. == Наградалары == * [[Социалистік еңбек ерлері|Социалистік Еңбек Ері]] ([[1948]]) * [[Социалистік еңбек ері|Социалистік Еңбек Ері]] - Жоғарғы Кеңес Президиумының 1948 жылғы 21 шілдедегі Жарлығымен. * [[Құрмет Белгісі ордені|Құрмет Белгісі]] ордені == Дереккөздер == <references/> == Сыртқы сілтемелер == * [http://darvblago.ru/586.html История народов Средней Азии]{{Deadlink|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} [[Санат:Социалистік еңбек ерлері]] r9yk1n5h08mrkuhx1m5ltdqq79370p4 Орталық Азиядағы су проблемалары 0 93325 3479404 3265274 2025-06-12T12:48:26Z InternetArchiveBot 105421 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 3479404 wikitext text/x-wiki '''Орталық Азиядағы су проблемалары''' — бұл Орталық Азия мемлекеттерінің су қорының азаюы. [[Орталық Азия|Орталық Азия республикаларының]] мемлекетаралық қарым-қатынастарындағы потенциалды проблемалардың бірі — көпшілік қоршаған ортаға антропогендік әсер етудің салдары ретінде қарауға бейім ''су ресурстарының жетіспеушілігі''. Сондықтан көптеген су проблемаларының пайда болуы бір ауыздан кеңестік жоспарлы экономиканың мұрасы ретінде қарастырылады. [[Қырғызстан]] мен ішінара [[Тәжікстан]]ның аймақтағы су қожайындарына айналуының нәтижесінде, қазіргі кезде орын алып отырған алауыздықтар мен Орталық Азия республикалары арасында аймақтық [[су ресурстары]]н бөлісу мәселелері бойынша [[келіспеушілік]]тер пайда болды. Оның үстіне сирек табиғи құнарлы аңғарларды ([[Ферғана аңғары]]ндай), ірі және шағын өзен шұраттарын жөне тауларға жапсарлас аумақтарды есепке алмасақ, Орталык Азияның көпшілік бөлігін [[шөл]]дер мен [[шөлейт]] аймақтар құрайды. Отырықшылық егіншілік мәдениеттің шектеулі ошақтарының Орталық Азияның нақ осы шамалы бөлігінде пайда болғаны [[кездейсоқтық]] емес. Сирек [[шұрат]]тарда [[демографиялық жағдай]] табиғи жағдайларда шектеулі мөлшерден аспаған кезде судың жетіспеушілік проблемасы шын мәнінде пайда бола койған жоқ. == Ресей имериясы құрамындағы Орталық Азия == Жағдай Орталық Азияның [[Ресей империясы]]ның құрамына енуінен кейін біртіндеп өзгере бастады. Өйтені қоғамның дәстүрлі құрылымын өзгертуге бағытталған [[метрополия]] саясаты табиғи демографиялық жағдайға өз ізін қалдыратын еді. ''Ресей Ғылым академиясы [[этнология]] мен [[антропология]] институтының Орталық Азия бөлімінің меңгерушісі [[Бушков|В. Бушковтың]] пікірінше:'' ::'''''«Орталық Азиядағы судың жетіспеушілігі проблемасы XIX ғасырдың екінші жартысында, Орталық Азияның көптеген аудандарында малшы-көшпелілердің елеулі бұқарасын отырықшы өмір салтына көшірген кезде (мұнда әңгіме, негізінен, кейіннен мемлекеттің этнониміне айналған көшпелі өзбектер жөнінде болып отыр) пайда болып, сумен қамтамасыз ету мәселесі елеулі түрде шиеленісе түсті. Мысал үшін, сол кезде Қоқан кандығының өкімет орындары заманы үшін орасан болып табылатын жаңа ирригациялық тармақты салуга күш-жігерлерін жұмсады.»''''' Алайда техникалық мүмкіндіктер шаруашылықты жүргізудің жаңа жағдайларына бейімделуге мүмкіндік бермеді. XIX ғасырдың соңы XX ғасырдың бас кезіндегі халықтың табиғи өсімінің күрт артуы басқа проблемалармен қатар су проблемаларының шиеленісуіне әкеп соқты. ::'''''«1906 жылға жататын бір құжатта: "Тәжіктер мүмкіндігі болған жердің бәрінде суарылатын жердің ауданын кеңейтуде, бұл мақсат үшін жаңа магистральдың арықтар Жүргізді және баяғыда тастап кеткен ескілерін қайта қалпына келтірді", — деп хабарланды.»''''' Сумен жеткіліксіз қамтамасыз етілу мәселесімен Ресейлік императорлық әкімшілік те кездесті. Оның "[[аштық]]" даласын [[суландыру]] жолында көп күш жұмсауына тура келді. [[Николай I|I Николай]] атындағы, [[Романовский]] және [[Бахур-арық]] атанған каналдарды салудың нәтижесінде 1915 жылы 45 мың десятина жер суландырылды. "Аштық даласының" батыс бөлігін суландыру мақсатында 1912 жылы [[Ескі Түйетартар каналы]]н тазарту жұмыстары басталды. ::'''''«Мұнда бір жарым айдың ішінде 100 мың адам жұмыс істеді, нәтижесінде 2 мың десятина жер суландырылды. XX ғасыр үшін жұмыстың жеткілікті дәрежедегі орасан көлемінің өзі, суды пайдалану төңірегіндегі күрделі жағдайдың сол кезде-ақ орын алғанын айтып тұр.(В. Бушков).»''''' == Су мәселелерінің себептері == Бoc жатқан жерлерді белсенді түрде игеру, ,белсенді шаруашылық жүргізу аумағын кеңейтіп, әлеуметтік жағынан Орталық Азия халқының табиғи өсімінің қарқынын арттыруға себеп болды. Мысалы, Ресей империясының құрамына кірген уақыт ішінде бұл аймақтың халқы өсе түсті: [[Тәжікстан]] — 10,2 есе, [[Өзбекстан]] мен [[Түрікменстан]] — 7,2 есе. [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|Кеңестік кезеңде]] халықты [[ауыз су]]мен қамтамасыз ету жөніндегі қыруар шараларды іске асыру қолға алынғанына қарамастан, Өзбекстанда 1980 жылдардың соңында аңғарлардағы елді мекендердің елеулі бөлігінде (оның ішінде Ферғана аңғарында орналасқандары да бар) өздерінің ауыз су көздері болған жоқ. Бұл аудандарға ол су тасушы көліктермен жеткізіліп, әрбір отбасына күніне екі шелек мөлшерінде ғана берілді. [[1990]] жылдары [[өзбек]] мамандары жүргізген есептер бойынша [[Ташкент облысы]] 2005 жылға қарай өзінің өмір сүруді қамтамасыз ету мүмкіндіктерін, оның ішінде [[су ресурстары]]н толықтай сарқып болмақ. Солтүстік Тәжікстан жан басына шаққанда сумен бүкіл республикадағыға карағанда 7 есе аз қамтамасыз етілген. Мысалға, [[Дальверзин]] даласын игерудің бүкіл барысында ([[1950]] жылдардың ортасынан басталды) онда ауыз судың өте шиеленіскен жағдайы сақталып отыр. Бірақ ең апатты антропогендік әсер ету бір жағынан Қазақстанның [[Қызылорда облысы]], Өзбекстан жағынан [[Қарақалпақстан]] жапсарласатын Арал теңізінің алабында қалыптасты. 1960 жылдан басталган [[Арал теңізі]]нің жылдам құрғай бастауы, негізінен, су ресурстарын тиімсіз пайдаланудың салдары ретінде түсіндірілді. Алайда ол жөнінде үнсіз қалуды орынды көретін тағы бір себеп бар. Теңіздің өле бастауы өзі аттас шөл даланы бойлай жасанды [[Қарақұм каналы]]н салып, оны іске қосудан басталды. Түркістанның көптеген километрлерге созылып жатқан сусыз оңтүстік аудандарын суландыру жөніндегі КСРО Су ресурстары министрлігінің алып жобасы және Хауз-Хан, Копетдаг су қоймаларын жасау шын мәнінде жоғарыда еске алынған су ресурстарының көпшілік бөлігі Қарақұм каналының арнасына түскен соң күйдіріп тұрған күн астында шексіз шөл дала құмдарына сіңіп, кайтпайтындай болып жоғалып жатты. Әмудария ішінра Өзбекстандағы [[Әмубұхар каналы]] құрылысынан да зардап шекті. Нәтижесінде, бүгінгі күні Арал суының 75%-дан астамынан, аумағының 50%-дан астамынан айырылып, бұрынғы жағалауларынан 100—120 км-ге кейін шегінді, бұрынғы теңіз түбінде 3,5 млн га жер қалды. [[Сурет:Aral Sea 1989-2008.jpg|нобай|350x350 нүкте|Арал теңізінің тартылуы]] ==XX ғасырдағы ең зардапты экологиялық апаттың салдарлары== ''XX ғасырдағы ең зардапты экологиялық апаттың салдарлары:'' :— [[Арал]]дың құрғаған түбінен [[тұздар]] мен [[шаң]]ның ұшуы; :— [[пестицидтер]]мен қауіпті ластану және [[Сырдария]]ның тұздануы; :— [[грунт]] сулары деңгейінің көтерілуі және құрылыстардың қирауы; :— [[топырақ құнарлылығы]]ның төмендеуі және жайылымдардың толықтай азып-тозуы; :— өсімдік және жануарлар дүниесінің гендік корларының жоғалуы; :— халықтың тұрмыс жағдайы мен денсаулығының нашарлауы; :— жалпы және балалар өлімі деңгейінің өсуі. [[Ауыз суы]] мен [[жер суаратын су]]дың тапшылығымен қоса оның [[сапа]]сы да күрт нашарлап кетті. Бұл өзендер мен коллекторлық-кәріздік тармаққа ауыл шаруашылығында пайдаланылған [[улы химикат]]тар және [[пестицидтер]]мен ластанған суды, сондай-ақ өнеркәсіптік және коммуналдық шаруашылықтардан шыққан ластанған суларды ағызуға байланысты болды. Аймақтың бес елінің негізгі су көздері екі мемлекеттің аумағында орналасқан. [[Арал теңізі]] алабының басты тамырлары [[Сырдария өзені]] (80%), негізінен, [[Қырғызстан]] аумағында және [[Әмудария өзені]] (83%) [[Тәжікстан]]да қалыптасады. Аймақтың [[экология]]сына кері әсер еткен тағы бір фактор (онсыз да су ресурстарына жұтаң аймақта) мақта өсіретін жерлердің ауданын кеңейту. Ылғал сүйгіш ауыл шаруашылығы дақылдарының бірі ретінде, оның су тұтыну деңгейі өте жоғары болды. [[Техникалық мүмкіндіктер]]іне қарамастан [[ирригация]]лық ескірген технологиялармен жасалды. Нәтижесінде, 1950 жылдардың өзінде өзеннен алынған судың 50%-дайы, тек қана сүзілу процесіне жұмсалды. Істің мұндай жағдайы 1960 жылдары бетон науаларды қолдана бастағаннан кейін ғана біршама өзгерді. Алайда суаруға кететін су шығыны бұрынғыша қалып қойды, кейбір септеулер бойынша ол қажетті мөлшерден 4 есе асып кетті. Толып жатқан күріш егістіктері де өз үлестерін қосты. [[Көктем]]де оларды терең [[арық]]тармен өзеннен алған сумен толтырды. Күзде қалдық суды өзенге қарай кері жібереді. [[Шалшық]]та көптеген балықтар қырылады. Жағдайдың қауіптілігі сондай, қазіргі мәселе Арал теңізін құтқару емес, Арал теңізінің маңайында тұрып, ішуге жарамайтын суды тұтынуға мәжбүр болып отырған адамдарға қалай көмектесу керектігі жөнінде болып отыр. Бұлардан бөлек алыстағы [[1970]] жылдары [[Сібір өзені|Сібір өзендері]] суының бір бөлігін [[Қазақстан]] мен [[Орта Азия]]ға жіберетін канал жобасы (ол ресми түрде "''Солтүстік және Сібір өзендері суларының бір бөлігін елдің оңтүстік аудандарына жіберу жобасы''" деп аталды) бойынша ол өтетін жерлердің табиғи жағдайларын зерттеген Арал гидрогеологиялық партиясының [[гидролог]]тері арнайы зерттеулер жүргізді. Олар ұшақпен барлау жұмыстарын жүргізген кездө [[Қарақұм]]да шағын көлдердің өте көптігіне назар аударды. ''Құм шағылдарының арасында олар қалай пайда болған?'' Жауапты жер бетіндегі зерттеулер берді. [[Көлшік]]тер жасанды техногенді болып шықты: жер асты [[артезиан сулары]] негізінде мал шаруашылығы мұқтаждықтары үшін бұрғыланған көптеген ұңғылардан немесе барлау немесе пайдалану ұңғыларынан атқылап жатыр екен. Жерге тесік [[бұрғылау]] қиын іс емес, ал нығыздап цементтеу әлдеқайда күрделірек. Міне, сондықтан да қымбат жер асты суы тектен текке желмен, күнмен құрғап, шығын болды. Осылайша Арал жыл өткен сайын судың орасан зор мөлшерін алй алмайды, жер асты [[горизонт]]тары сарқыла бастайды, ал жер бетінде құнарсыз ақ [[дақ]]тар мен тұз қабаттары пайда болады. [[Орталық Азия]]дағы су ресурстарын тиімді пайдаланудың көкейкестілігі, көбінесе жер бетіндегі және жер асты суларын [[экология]]лық жағынан ойлы, саналы пайдалану қажеттігімен өзара байланысты. Ондай сулар ішінара Аралдың айналасында, тұтастай алғанда бүкіл аймақта онша кші қалған жоқ. [[Су дилеммасы]] төңірегіндегі жағдайға талдау жасаған кезде [[Қырғызстан]]ның өз көршілерін су және энергетикалық ресурстармен қамтамасыз етуге байланысты мәселелердің шешілу деңгейі Орталық Азия мемлекетерінің мемлекетаралық қарым-қатынастарының жағдайына тікелей тәуелді болатынын сенімділікпен атап көрсетуге болады.<ref>Қазіргі дүние географиясы: Хрестоматия. Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 11-сыныбына арналған оқу құралы. / Қ. Ахметов, Т. Увалиев, Г. Түсіпбекова. - Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. ISBN 9965-36-216-5</ref> [[Сурет:Evaluation-of-the-water-scarcity-index-WSI-for-Central-Asia-based-on-a-combination-of.png|нобай|350x350 нүкте|Орталық Азия үшін су тапшылығы индексін (WSI) бағалау]] == Қазіргі жағдай == === {{Байрақ|Қазақстан}} === Жылдан жылға су мәселесі тек күшейе түседі. Дүниежүзілік банктің болжамы бойынша, Қазақстандағы су ресурстарының көлемі 2030 жылға қарай жылына 90-нан 76 км<sup>3</sup>-ке дейін төмендейді. Бұл дегеніміз, сегіз жылдан кейін елдегі су тапшылығы жылына шамамен 12-15 км<sup>3</sup> құрайды, яғни шамамен 15%. 2021 жылғы байқаулардың қорытындысы бойынша 32 су объектісіндегі судың сапасы нашар класқа, ал 28 су объектісінде ең нашар класқа жатқызылды. Су сапасының нашарлауы айтарлықтай техногендік ластануға ұшырайтын Балқаш-Алакөл, Арал-Сырдария, Ертіс және Тобыл-Торғай бассейндері үшін бірінші кезектегі проблема болып табылады. Су сапасының одан әрі нашарлауы және су ресурстарына жүктеменің артуы осы бассейндердегі экожүйе тепе теңдігінің сөзсіз бұзылуына әкелуі мүмкін<ref>[https://www.zakon.kz/6395634-vodnyy-vopros-ekolog-obyasnila-prichinu-defitsita-vody-v-kazakhstane.html#:~:text=%D0%9F%D0%BE%20%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B3%D0%BD%D0%BE%D0%B7%D0%B0%D0%BC%20%D0%92%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%B8%D1%80%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%B1%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%B0%2C%20%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%BC,%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%BD%D1%8B%20%D0%B3%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0%20%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%81%D1%8F%2C%20%D0%B8%20%D0%BD%D0%B5%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%B5. https://www.zakon.kz/6395634-vodnyy-vopros-ekolog-obyasnila-prichinu-defitsita-vody-v-kazakhstane.html#:~:text=%D0%9F%D0%BE%20%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B3%D0%BD%D0%BE%D0%B7%D0%B0%D0%BC%20%D0%92%D1%81%D0%B5%D0%BC%D0%B8%D1%80%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%B1%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%B0%2C%20%D0%BE%D0%B1%D1%8A%D0%B5%D0%BC,%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%BD%D1%8B%20%D0%B3%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0%20%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D0%BC%D0%B0%D1%8E%D1%82%D1%81%D1%8F%2C%20%D0%B8%20%D0%BD%D0%B5%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D1%8B%D0%B5.]</ref> Республикада жалпы ауданы шамамен 1 миллион км<sup>2</sup> және көлемі 187 км<sup>3</sup> астам 17 мыңнан астам өзен, 4 мың көл және 2,6 мың мұздық бар. Сондай-ақ, 6 мыңға жуық су шаруашылығы құрылыстары бар, олардың ішінде 300-ден астам су қоймалары бар. Айта кетейік, республикада суды пайдаланудың негізгі үлесі ауыл шаруашылығына тиесілі – жалпы су қабылдаудың шамамен 65%. Трансшекаралық өзендер мәселесі туралы айта отырып, республиканың оңтүстік және батыс аймақтары оларға көбірек тәуелді екендігі атап өтілді. Атап айтқанда, [[Қызылорда облысы|Қызылорда]] және [[Түркістан облысы|Түркістан]] облыстары трансшекаралық ағындарға 90%-дан астам, [[Батыс Қазақстан]] және [[Атырау облысы|Атырау]] облыстары 80% - ға, [[Жамбыл облысы|Жамбыл]] облыстары 75% - дан астам, [[Алматы]] облыстары 48% - ға тәуелді. Қазақстанның Экология министрлігінің деректері бойынша қазір барлық елдердің мүдделерінің теңгерімін сақтауға мүмкіндік беретін Орталық Азияның су-энергетикалық консорциумын құру бойынша жұмыс жүргізілуде. Сондай-ақ, трансшекаралық өзендер бойынша Қазақстанның мүдделерін қорғау мақсатында Қазақстан премьер-Министрінің төрағалығымен су кеңесі құрылды.   Ведомство халықтың, өнеркәсіптің өсуіне және мал басының ұлғаюына байланысты республикада суды тұтыну көлемі 29,7 км3-ке дейін ұлғаятынын атап өтті. Егер шұғыл шаралар қабылданбаса, онда 2040 жылға қарай сумен қамтамасыз ету жағдайы біржола нашарлауы мүмкін. <ref>https://el.kz/ru/nazvany_osnovnye_prichiny_defitsita_vody_v_kazakhstane_42427/</ref> === {{Байрақ|Қырғызстан}} === Жаңа су тартудың құрылысы және қолданыстағыларын кеңейту Бішкекті 5-6 жылға сумен қамтамасыз ету үшін уақытша шешім болып табылады. БГК депутаты Қадыр Атамбаевтың айтуынша, егер қаланың қарқынды өсуін басқару бойынша шаралар қабылданбаса, елорда болашақта су дағдарысына тап болады. Ол БҰҰ-ның 2050 жылға қарай 10 адамның 7-сі қалаларда өмір сүреді деген болжамдарын көрсетеді, бұл өңірлерден Бішкек пен Ош-қа көші-қонның айтарлықтай өсуіне әкеледі. Қазіргі уақытта елордада 53 жаңа ғимарат бар. Депутат Қара Балта, Шопоков, Қайыңды және Канта сияқты Бішкектің спутниктік қалаларын дамытуды ынталандыруға шақырады, осылайша олар аймақтардан халықтың бір бөлігін қабылдап, елордадағы шиеленісті төмендете алады. Ол сондай-ақ халықты тарту және олардың "елес қалаларға"айналуына жол бермеу үшін осы спутниктік қалаларда жұмыс орындарын құрудың маңыздылығын атап өтеді. Қалалық әкімдіктің бағалауы бойынша, Есік суын тарту жобасының құны 200 миллион долларды құрайды және оны іске асыру үш жылдан кем емес уақытты алады. Құрылыс аяқталғанға дейін (бұл тағы 3 жылға созылады) сумен жабдықтау проблемалары болуы мүмкін. Сондай-ақ, қолданыстағы су қабылдағыштардың аумағын кеңейту және қосымша Ұңғымаларды бұрғылау жоспарлануда. Баш-Қарасу және Орто-Алыш су қабылдағыштары сияқты қазірдің өзінде іске асырылған кейбір жобалар тұрғындардың едәуір санын сумен қамтамасыз етуге мүмкіндік берді. Депутат сондай-ақ су арнасының абоненттерінде есептегіштердің жетіспеушілігіне және суды ұтымсыз пайдалануға, сондай-ақ ықтимал күйреуді болдырмау үшін жаңартуды қажет ететін сумен жабдықтау инфрақұрылымының жай-күйіне назар аударады. Жақында елорданың кейбір аудандарында, мысалы, жеке моншалар, көлік жуу орындары мен бассейндерде суды пайдалануға уақытша шектеулер енгізілді және күндізгі уақытта үй маңындағы учаскелер мен көкөніс бақтарын ауыз сумен суару бойынша рейдтер жүргізілуде. <ref>https://24.kg/obschestvo/268286_nehvatka_vodyi_vbishkeke_kadyir_atambaev_predlojil_razvivat_goroda-sputniki/</ref> === {{Байрақ|Өзбекстан}} === Өзбекстан әлемдік ресурстар институты жариялаған су стрессінен зардап шеккен елдер рейтингінде 164 елдің ішінде 25-ші орынға ие болды. Өзбекстан үшін су тапшылығы өте өзекті мәселе болып табылады, өйткені оның Өзбекстанның бірқатар аймақтарында, атап айтқанда Қарақалпақияда тапшылығы әлеуметтік және экологиялық дағдарысқа әкелуі мүмкін. Қазірдің өзінде аграрлық мақсаттар үшін ғана емес, халықтың тұрмыстық қажеттіліктері үшін де судың жетіспеушілігі байқалады.  Өзбекстанның гидроэнергетикалық ресурстары бүкіл ел аумағының небәрі 4,92%–. құрайды, жалпы су ресурстары – жылына 50-60 км3, оның тек 12,2 км3-і республика аумағында қалыптасады, ал қалған су көлемі Тянь-Шань және Памир-Алтай тауларынан, жазда еріген қар мен мұздықтардан келеді. Су ресурстарының негізгі бөлігі мақта алқаптарын суаруға жұмсалады. 2030 жылға қарай республика халқы шамамен 40 млн. адамға дейін өседі деп болжануда, бұл қолда бар су ресурстарының 7-8 км3 қысқаруына әкеледі. Мұндай жағдайларда су ресурстарының тапшылығы 2030 жылға қарай қазіргі 13-14% - дан 44-46% - ға дейін артады, бұл ауыл шаруашылығының ғана емес, басқа да салалардың дамуын тежейді.<ref>https://e-cis.info/news/566/107472/</ref> Дүниежүзілік банктің мәліметінше, 2018 жылы Өзбекстандағы ауыз судың шығыны 469 млн. текше метрді немесе өндірілген ауыз судың жалпы көлемінің 32% - % құрады. Судың ауқымды шығыны Орталық Азия өңірін, атап айтқанда Өзбекстанды сумен қамтамасыз етудің келешектегі жағдайы туралы қолайсыз болжамдар аясында орын алуда. 2050 жылға қарай Дүниежүзілік банктің болжамы бойынша Сырдария өзенінің бассейніндегі су ағыны 2-5% – ға, ал Амудария өзенінің бассейнінде су тапшылығын күшейтетін 10-15% - ға төмендеуі мүмкін. Бұл ауыл шаруашылығына ғана емес, гидроэнергетикаға да әсер етеді, өйткені гидроэлектростанциялардың өнімділігі 2050 жылға қарай аймақтың кейбір бөліктерінде 20% -ға дейін төмендеуі мүмкін. <ref>https://uz.sputniknews.ru/20220122/jdet-li-uzbekistan-defitsit-vody-v-2040-godu-mnenie-ekspertov-22277717.html</ref> === {{Байрақ|Түрікменстан}} === Орта ағымда тапшылық Түрікменстанда – 102 миллион м3 немесе су алу лимитінің 15%, Өзбекстанда – 19 миллион м3 немесе 6% құрады. Чуямюн су торабына нақты ағын 1356 миллион м3 болжамнан аз болды. Су торабының су қоймасынан су жіберу кесте бойынша есептік мәннен 497 миллион м3 кем. Су қоймаларындағы су көлемі өлі деңгейден төмен және 2,3 км 3 құрады.<ref>[https://meteojurnal.ru/v-nizovyah-amudari-sohranyaetsya-silnyj-deficzit-vody/#:~:text=%D0%92%20%D1%81%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%BD%D0%B5%D0%BC%20%D1%82%D0%B5%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8%20%D0%B4%D0%B5%D1%84%D0%B8%D1%86%D0%B8%D1%82%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D0%BB,%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B3%D0%BD%D0%BE%D0%B7%D0%B0%20%D0%BD%D0%B0%201356%20%D0%BC%D0%B8%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%B2%20%D0%BC3. https://meteojurnal.ru/v-nizovyah-amudari-sohranyaetsya-silnyj-deficzit-vody/#:~:text=%D0%92%20%D1%81%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%BD%D0%B5%D0%BC%20%D1%82%D0%B5%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8%20%D0%B4%D0%B5%D1%84%D0%B8%D1%86%D0%B8%D1%82%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D0%BB,%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B3%D0%BD%D0%BE%D0%B7%D0%B0%20%D0%BD%D0%B0%201356%20%D0%BC%D0%B8%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%B2%20%D0%BC3.]</ref> Соңғы мәліметтерге сәйкес, Түркіменстанда құрғақ және ыстық климатқа қарамастан, үй шаруашылықтарының шамамен 82%-ы жақсартылған ауыз су көздерін пайдаланады (көп индикаторлық кластерлік зерттеу, 2015). Қолды сабынмен және сумен жуу-бұл пневмония мен диареяны азайтуға бағытталған ең тиімді медициналық араласу. Емдеудің болмауы бес жасқа дейінгі балалар арасында дұрыс тамақтанбауға әкеледі. Осылайша, бұл алдын алуға болатын өлімге ұшыраған балалардың өмірін сақтап қалудың кілті.<ref>https://www.unicef.org/turkmenistan/ru/%D0%9F%D1%80%D0%B5%D1%81%D1%81-%D1%80%D0%B5%D0%BB%D0%B8%D0%B7%D1%8B/%D0%BA-2040-%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D1%83-%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%BE-600-%D0%BC%D0%B8%D0%BB%D0%BB%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%B2-%D0%B4%D0%B5%D1%82%D0%B5%D0%B9-%D0%B1%D1%83%D0%B4%D1%83%D1%82-%D0%B6%D0%B8%D1%82%D1%8C-%D0%B2-%D1%80%D0%B0%D0%B9%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%85-%D1%81-%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%80%D1%8B%D0%BC-%D0%B4%D0%B5%D1%84%D0%B8%D1%86%D0%B8%D1%82%D0%BE%D0%BC-%D0%B2%D0%BE%D0%B4%D1%8B</ref> === {{Байрақ|Тәжікстан}} === Әр түрлі мәліметтер бойынша, Тәжікстан халқының 33-49 пайызы ауыз суға қол жеткізе алмайды. Су тапшылығы мәселесі Тәжікстанның көптеген аудандарына, соның ішінде Хатлон облысының көптеген аудандарына әсер етеді-ең көп қоныстанған аймақ.<ref>[https://asiaplustj.info/ru/news/tajikistan/society/20230429/kak-problemi-iz-za-nehvatki-vodi-privodyat-k-drakam-boleznyam-i-otkazu-ot-nevest#:~:text=%D0%9F%D0%BE%20%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BD%D1%8B%D0%BC%20%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%BC%2C%20%D0%BE%D1%82%2033,%D0%A5%D0%B0%D1%82%D0%BB%D0%BE%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8%20%E2%80%93%20%D1%81%D0%B0%D0%BC%D1%8B%D0%B9%20%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%B9%20%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD. https://asiaplustj.info/ru/news/tajikistan/society/20230429/kak-problemi-iz-za-nehvatki-vodi-privodyat-k-drakam-boleznyam-i-otkazu-ot-nevest#:~:text=%D0%9F%D0%BE%20%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BD%D1%8B%D0%BC%20%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%BC%2C%20%D0%BE%D1%82%2033,%D0%A5%D0%B0%D1%82%D0%BB%D0%BE%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8%20%E2%80%93%20%D1%81%D0%B0%D0%BC%D1%8B%D0%B9%20%D0%B3%D1%83%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D0%B9%20%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD.]</ref> Барлық күш-жігерге қарамастан, халықты ауыз сумен қамтамасыз ету мәселесі негізгі проблемалардың бірі болып қала береді. Аумағында Орталық Азия өңірінің су ресурстарының 60% - на дейін қалыптасатын Тәжікстан халықтың жартысы үшін ауыз суға қол жеткізуді қамтамасыз ете алмайды. Бүгінгі таңда су ресурстарының жалпы көлемінің тек 17-20% ғана пайдаланылады. Халықты ауыз сумен қамтамасыз ету жөніндегі 15 бағдарламаны, стратегияларды және іс-қимыл жоспарларын қоса алғанда, көптеген нормативтік-құқықтық актілер әртүрлі кезеңдерде әзірленді және енгізілді, олардың кейбіреулері іске асыру процесінде. Барлық күш - жігерге қарамастан, халықты ауыз сумен қамтамасыз ету мәселесі елдің негізгі проблемаларының бірі болып қала береді <ref>https://central-asia.institute/pochemu-tadzhikistanu-ne-hvataet-vody/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230721073752/https://central-asia.institute/pochemu-tadzhikistanu-ne-hvataet-vody/ |date=2023-07-21 }}</ref> == Орталық Азия елдеріндегі су дағдарысын шешу жолдары == '''Елдер арасындағы ынтымақтастық.''' Орталық Азиядағы су дағдарысын еңсерудің негізгі факторларының бірі өңір мемлекеттері арасындағы ынтымақтастық болып табылады. Амудария және Сырдария өзендері сияқты Орталық Азияның су ресурстары трансшекаралық болып табылады және бірлескен басқаруды білдіреді. Елдер су ресурстарын әділ және тиімді пайдалану қағидаттарына негізделген келісілген іс-қимыл жоспарларын әзірлеп, іске асыруы қажет. Алайда, су мәселелерімен айналысатын аймақтық құрылымдар шектеулі әлеуетке және мүдделі тараптар арасындағы өзара сенімділіктің болмауына тап болады. Орталық Азияның су-энергетикалық бағдарламасы шеңберінде өңірде су және энергетикалық қауіпсіздікті арттыру үшін қолайлы жағдайлар жасау мақсатында жыл сайынғы су форумдары мен түрлі деңгейдегі кездесулер жүзеге асырылады. Алайда, қазіргі уақытта су саласындағы ынтымақтастықты жақсарту бойынша нақты қадамдардың жоқтығы байқалады. '''Су ресурстарын пайдалану тиімділігін арттыру.''' Өңір елдері суару жүйелерінің тиімділігін арттыруға, су ресурстарын басқарудың озық технологиялары мен әдістерін енгізуге күш салуы керек. Бұған суару жүйелерін жаңарту, тамшылатып суаруды пайдалану, су шығынын азайтуға және өнімділікті арттыруға мүмкіндік беретін заманауи ауылшаруашылық тәжірибелерін енгізу кіруі мүмкін. Сонымен қатар, жаңбыр суын жинау және сақтау, сондай-ақ өнеркәсіптік және тұрмыстық пайдалану үшін инфрақұрылымды дамыту маңызды. '''Баламалы су көздерін дамыту''' Орталық Азиядағы су дағдарысын шешуде маңызды рөл атқаруы мүмкін. Мүмкін болатын жолдардың бірі-жер асты су ресурстарын игеру және теңіз суын пайдалану. Өңір елдері трансшекаралық су жобалары саласындағы ынтымақтастық мүмкіндіктерін де қарастыра алады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} [[Санат:Орталық Азия]] {{Stub}} 6a1vf1wu6mb1fona27c4m4yk74eqd9n Үлгі:ПозКарта Конго Демократиялық Республикасы 10 119760 3479480 1775990 2025-06-12T21:03:58Z Milenioscuro 18230 3479480 wikitext text/x-wiki {{#switch:{{{1}}} |name = Конго Демократиялық Республикасы |top = 6 |bottom = -14 |left = 11 |right = 32 |image={{#switch: {{{2|}}} |physical=Democratic Republic of the Congo relief location map.jpg |#default=Democratic Republic of the Congo adm location map.svg }} }}<noinclude>{{ПозКарта/Инфо|Конго Демократиялық Республикасы}} [[Санат:Үлгілер:Позициялық карталар:Конго Демократиялық Республикасы]] </noinclude> myh67rq1bpbzqwei0ye8qj75w5b9ipr Қатысушы талқылауы:Kasymov 3 122375 3479468 3479218 2025-06-12T20:05:23Z Kasymov 10777 /* Жеке кеңістігімдегі мақалалар */ Жауап беру 3479468 wikitext text/x-wiki {{Мұрағат|қыркүйек 2011 — қаңтар 2015|қаңтар 2015 — 2016 қаңтар|қаңтар 2016 — қаңтар 2017|қаңтар 2017 — сәуір 2019|маусым 2019 — желтоқсан 2020|ақпан 2021 — қаңтар 2022|ақпан 2022 — қаңтар 2023|қаңтар 2023 — сәуір 2024}} {{астынан}} == Жою №1 == Қайырлы күн. Мына қажетсіз айрық бетті <s>Мұқыр ауылдық округі</s> жою керек болып тұр. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 05:29, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05) :Алматы облысындағысының атауы шынымен Мұқыры ма? [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 08:34, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05) ::Иә, шынымен Мұқыры. Орысшасы ''Мукры''. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:51, 2024 ж. сәуірдің 29 (+05) :Жетісу облысында мұндай ауыл бар ғой [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 16:51, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05) == Павел Архипович Загребельный‎ == Павел Архипович Загребельный‎ мақаласынан не үшін «КСРО мемлекеттік сыйлығының иегерлері» деген санатты алып тастадың? Себебін айта кетсең, келесіде қоймас үшін. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) --[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 12:38, 2024 ж. мамырдың 1 (+05) : Түсіндім, кешірерсің, автоматты шығатын болып тұр ғой.--[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 12:41, 2024 ж. мамырдың 1 (+05) ::Кеш жарық {{@|Мағыпар}}! Сонымен қатар {{tl|туғанжері}}, {{tl|қайтысболғанжері}} деген үлгілерді қолдансаңыз, автоматты түрде туған/қайтыс болған жерлердің санаты пайда болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:58, 2024 ж. мамырдың 1 (+05) == Үлгі:Азаматтық қақтығыс == Қайырлы күн, ''[[Үлгі:Азаматтық қақтығыс|Азаматтық қақтығыс]]'' үлгісін дұрыстап жібересіз ба? ''Себеп'' деген істемей тұр. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:30, 2024 ж. мамырдың 7 (+05) :Сосын, ''Нәтиже'' дегенде алғашқы сөйлемде * белгісі істемейді, мысалы [[Қазақстандағы жер наразылығы (2016)]] мақаласында көрсеңіз болады. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:41, 2024 ж. мамырдың 7 (+05) :Иә, енді істейді. Бірақ "жұлдызшаны" білмедім. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 17:29, 2024 ж. мамырдың 7 (+05) ::{{@|Casserium}}''*'' барлық үлгілерде солай дұрыс көрсетпейді, метауикиден болу керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 01:15, 2024 ж. мамырдың 8 (+05) :::Иә солай шығар онда -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 01:27, 2024 ж. мамырдың 8 (+05) == Албан тілі мақалам жоққа шығарылды. == Менің жақында істегем мақаламда қате кеткен болар, мақаланың қате кеткен жері бар ма? Болмаса жоққа шығарудың себе не? [[Қатысушы:Nafpeg|Nafpeg]] ([[Қатысушы талқылауы:Nafpeg|талқылау]]) 17:21, 2024 ж. мамырдың 8 (+05) :Себебі, сіз аудару функция арқылы мақаланы аяғына дейін өңдеген жоқсыз. Тыныс белгілер, дереккөздер арасында интервал қалып қойған, сонымен қатар дайын үлгіні пайдаланбай отырсыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:46, 2024 ж. мамырдың 9 (+05) == Мақалада қате бар == Қайырлы күн, [[Egov.Press|мына мақалада]] суретті жойып жіберген екен. Қырғызша нұсқасындағыдай түзеп жіберсеңіз керемет болар еді. [[Арнайы:Үлесі/37.99.97.162|37.99.97.162]] 17:42, 2024 ж. мамырдың 11 (+05) : Қайырлы күн! Суретті түзеп қойдым;-[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:52, 2024 ж. мамырдың 11 (+05) == Қате == Қайырлы кеш. Біраздан бері [[Үлгі:Елді мекен-Қазақстан]] дұрыс істемей тұр. Атырау облысының барлық елді мекендерінде '''<imagemap>: 2 жолдағы кескін жарамсыз, әрбір жол мынаның біреуінен басталу қажет:''' деген жазу шығады. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 23:06, 2024 ж. мамырдың 15 (+05) ::{{@|Casserium}}, үлгі қате емес. Позкарта үлгісіне қосымша үлгі жасалды. Түзетілді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:39, 2024 ж. мамырдың 16 (+05) :::Көп рақмет -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 22:52, 2024 ж. мамырдың 16 (+05) == Жеңіл атлетші == Сәлеметсізбе! Жеңіл атлетші‎ үлгісі дүрыс істемей жатыр. ең төменгі жағында ақпаратты көрсетпейді (10 000м ден бастап). мүмкін шаблон тым созылғандықтан шығар? қалай түзетуге болады? [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 22:54, 2024 ж. мамырдың 18 (+05) :{{@|TalgatSnow}}Қайырлы күн, уақыт болғанда тексерістен өткіземін. Ұзақ үлгі екен, асықпай қарау керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 16:56, 2024 ж. мамырдың 19 (+05) ::Ok [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 21:56, 2024 ж. мамырдың 19 (+05) == Мақалаларды жою == Қайырлы кеш, мына мақалаларды жоюға ұсынамын. * <s>Атбасар түсті металдар тресі (Атбасцветмет)</s> * <s>ХVІІІ ғасырдың екінші жартысы – ХІХ ғасырдың басында Ертістің оң жағалауына көшу.</s> * <s>Қорғанысқа және басқаруға жұмсалатын шығыстар</s> * <s>Гринвуд Джеймс</s> * <s>Зат мөлшері. Авогадро саны. Молярлық масса</s> * <s>Ең кіші шекті өлшем</s> * <s>Ең үлкен шекті өлшем</s> * ''Есенжол Қаниұлы Әлиаров'' * <s>Шіркеулік славянизмдер</s> * ''Байзақ ауданының ескерткіштері'' * <s>Иоганни Густав Ренат</s> * <s>Әбілқайыр Мұқамбет Ғази Баһадур хан</s> * <s>Әуе-десанттық күштер күні</s> * <s>Өздігінен даму</s> * <s>Сесиль Джон Родс</s> [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 02:25, 2024 ж. мамырдың 20 (+05) :Қалғандары не себеппен жойылмады? [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 04:37, 2024 ж. мамырдың 21 (+05) == Үш мақала жою == Мыналарды жоюға ұсынамын: * <s>Өзіндік маркетинг</s> * ''Өзін-өзі өлтіру‎'' * <s>Мен</s> --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 14:38, 2024 ж. мамырдың 24 (+05) == Өзін-өзі өлтіру‎ == Бұл мақаланы неге жоймадыңыз? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 13:30, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) :{{@|Жанна Ж}} Керек мақала, әлде дубликаты бар ма? Ретке келтіру керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:43, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) :: Ол сізге не үшін керек? Оны қашан ретке келтіресіз? Менің ойымша, бұл мақала қажет емес. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 07:18, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) :::{{@|Жанна Ж}}, маған керек деп жазбадым, сосын мен ретке келтіремін деген жоқпын. Мақала маңызды, сіз жой деп талқыға салмай мұндай керек мақалалар жойыла бермейді. Сіздің талқылау бетіңізге қалдырып кеткен жұмысты жасасаңыз дұрыс болар еді, уақытыңыз бен ынтаңыз бар сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:54, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) :::: Бірақ мен айтқан ''Өзіндік маркетинг'' және ''Мен'' мақалаларын жойдыңыз ғой. Оларды талқыға салған жоқсыз. Ендеше мына мақаланы да жойыңыз. Оның тіпті '''Суицидтік ой''' деген дубликаты да бар. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:56, 2024 ж. мамырдың 28 (+05) :{{@|Жанна Ж}} Себебі басқа тілмен байланыспаған, сондықтан маңыздылығы төмен болғандықтан, жойылды. Ендеше жойыңыз деп бұйрық бере алмайсыз, мұнда өз еркімен. Қай нұқасының атауы ресми түрде дұрыс, соны қалдыру керек. Сізге айтылған жұмысты орындау қолыңыздан келмейтін сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:30, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) : Мен сізді түсінбей отырмын: сапасы жоғары ''Өзіндік маркетинг'', ''Өздігінен даму'' және ''Мен'' мақалаларын сіз оңай жойып, сапасы төмен ''Өзін-өзі өлтіру''‎ мақаласын белгісіз бір себеппен қалдырып отырсыз, оның тіпті дубликаты да бар. Бұл екіжүзділік пе? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:26, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) : Жалпы сіз маңыздылықтың басқа тілдерге қатысы жоқ екенін білмейді екенсіз. Бірақ бұған соншама қадалып қалсаңыз, мысалы, ''Мен'' мақаласының 27 интеруики сілтемесі бар екенін біліп жүріңіз. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:32, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) ::{{@|Жанна Ж}}Жақсы, сізге айтылған жұмысты білмейді екенсіз. Жасай алмайды екенсіз, бірақ маған сын айтып, білгіш болып, екіжүзділік танытып отырсыз. Немесе өтірікші екенсіз. 134 мақаланы тексерістен өткізіп, жоюға болатын мақалаларға үлгі қалдырып кетсеңіз. Ақыры сондай нәрсенің сарапшысына қатты ұқсайсыз. Іске сәт. Уақыт пен энергияны маған құртпаңыз, өмір онсызда қысқа. Пайдалы нәрсеге жұмсаңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:09, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) ::: Әңгімені басқа жаққа бұрудың шебері екенсіз! Екіжүзділік дегеніміз екі бірдей тақырыпты қарама-қарсы тәсілдермен шешу. Мысалы, мен айтқан '''Өзіндік маркетинг''' мақаласын сіз тез-ақ жоя салдыңыз, бірақ мен айтқан ''Өзін-өзі өлтіру''‎ мақаласын сіз «жой деп талқыға салмай мұндай керек мақалалар жойыла бермейді» деген сылтаумен қалдырдыңыз. Яғни мұнда екіжүзділік таныттыңыз!!! --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 10:38, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) :{{@|Жанна Ж}}Егер басқа сұрақтарыңыз бен артық әңгімеңіз бітсе, құр босқа менің мазамды алмаңыз. Сау болыңыз, іске сәт --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 01:00, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :: Екіжүзді болып танылмас үшін жаңағы үш мақаланы жойғандай [[Өзін-өзі өлтіру]] мақаласын да жойыңыз! --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 10:06, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :::Ол мақаланы не себеппен жою керек? '''Біріншіден''', бұл бетке көп бет сілтеніп тұр. '''Екіншіден''', энциклопедиялық маңызы сіз айтқандай жоқ емес айтарлықтай маңызы бар ([[wikidata:Q10737|141 тілде жазылған]]). '''Үшіншіден''', мақаланы жоюға [[Талқылау:Өзін-өзі өлтіру#Жедел жоюға ұсынысы|қарсылықтар бар]]. Нақты аргументтер ұсынсаңыз. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 10:44, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :::: Бірақ ол '''Өздігінен даму''' және '''Мен''' мақалаларын жойды ғой. Олардың сапасы шамамен бірдей, оларға да көп тілде сілтеме қойылған. Бұл кедергі болған жоқ қой. Сонда бұны да жойсын, әлде алдыңғы мақалаларды қайтара ма? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:44, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :::::Тағы айтам '''нақты аргументтер''' келтірсеңіз. Өздігінен даму бетіне [[Арнайы:Мында сілтегендер/Өздігінен даму|еш бет сілтеніп тұрған жоқ]], ал Мен бетіне [[Арнайы:Мында сілтегендер/Мен|2 бет қана сілтеніп тұр]]. Сонымен қатар, бұл мақалалар көлемі аз және сапасы жағынан өте нашар жазылған. Өтіп кеткен нәрсені қайта қозғаудың қажеті жоқ. Осымен бұл тақырып жабылсын. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 03:00, 2024 ж. маусымның 2 (+05) == Күндерек == Сәлеметсізбе! неліктен басты беттегі күндерек жаңартылмайды? кейбір күндері мүлдем бос тұр [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 19:10, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) :{{@|TalgatSnow}} Кеш жарық, себебі ешкім жасамаған, жасалғандардың өзі ескі ақпарат сияқты. Егер ынтаңыз болса жасауға болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:47, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) ::жазсам қосқан ақпарат басты бетте көрстілмейді. Бетті жаңалау батырмасы істемейді [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 10:28, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) :::{{@|TalgatSnow}} қайырлы күн! Сіз тек ақпаратты «26 мамыр» сияқты деген бетке қосып жатқанға ұқсайсыз. Басты беттегі күндеректі өңдеу үшін «Уикипедия:Бүгін/26 мамыр» дегенді өңдеу қажет -- [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 13:10, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) ::::Ок [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 13:23, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) == [[Әйелдердің қоғамдағы орны]] == Kasymov, сізге не болды??? Бұл мақалаға енгізіп жүрген түзетулерімді неге жойып жүрсіз? Бір жерден қатені таптыңыз ба? --[[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 22:49, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) :{{@|Амантаева Дарига}} Ешнәрсе болған жоқ) Сіз мақалаға тікелей қатысы '''жоқ''' сөздерге сілтеме қойып жатыр екенсіз. Олай дұрыс емес, ''Әйелдердің қоғамдағы орны'' мақаласында ''генерал'', ''қазақ әйелдері'' (жоқ мақала, әрі ондай мақала болмайды да) сөздерге сілтенген соң кері қайтардым. Сіз қойған санатты қойдым --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:04, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) :: Салт-дәстүр, қоғам, дала сөздерінің бұл мақалаға қатысы жоқ деп неге санайсыз? Тарихымызда болған төрт әйгілі әйелдің есіміне сілтеме қосу қалайша бұл мақалаға қатысты емес болады? Қайтарыңыз ол сілтемелерді... --[[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 22:26, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) :::Есімдерді сілтеймін, бірақ сал-дәстүр сияқты сөздер мақалаға тікелей қатысы жоқ --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 01:02, 2024 ж. маусымның 1 (+05) == Аралтұз == Қайырлы күн, ''Аралтұз'' мақаласын жойып, <s>Аралтұз комбинаты</s> мақаласын ''Аралтұз'' бетіне жылжытсаңыз. Себебі ол бұрын басталған және мен оны толықтырдым. Сосын ''Арал теңізі мәселелері жөніндегі мемлекетаралық кеңес'', ''Арал теңізі мәселелері жөніндегі мемлекетаралық келісім'' мақалаларын жоя салсаңыз. Арал теңізі мәселелері жөніндегі келісім дубликаты. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:58, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) == Сайт == Қайырлы кеш. [[Үлгі:Компания|Мына үлгінің кодына]] сайтқа қойылатын ''URL'' үлгісін қоса қоясыз ба. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:18, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :{{@|Casserium}}, өңдеуге болады. Болғаннан кейін, жаза салыңыз. Қайтадан жабамын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 02:46, 2024 ж. маусымның 2 (+05) ::Рақмет, қостым. Жаба берсеңіз болады -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 01:52, 2024 ж. маусымның 4 (+05) :::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]], Енді [[Үлгі:Мемлекеттік орган|мына]] үлгіні уақытша аша тұрасыз ба. Өткендегі себеппен -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:18, 2024 ж. маусымның 6 (+05) :::Қайырлы күн, сіздер осы [[Үлгі:Компания]] үлгісінде логотиптен бөлек '''сурет''' бөлімін қоса аласыздар ма, яғни компания логотипі сосын астында мысалға штаб-пәтерінің суреті тұрады. Мәселен, орыс уикипедиясындағы [https://ru.m.wikipedia.org/wiki/Apple Apple] мақаласынан қарасаңыздар болады. Солай істелсе, жақсы болар еді. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 14:24, 2024 ж. маусымның 6 (+05) ::::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]], екі үлгіні қайта аша қойыңызшы онда. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 19:47, 2024 ж. маусымның 7 (+05) :{{@|Casserium}}, {{@|Тұран}} дайын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:53, 2024 ж. маусымның 10 (+05) == [[Әйелдің отбасындағы орны]] == Сіз антифеминистсіз бе? Бұл мақаланы неге жойдыңыз? Өте жақсы жазылған мақала еді ғой. [[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 19:04, 2024 ж. маусымның 3 (+05) :Иә ''сексистпін''!! Мақаланың маңыздылығы төмен, мәселе әйел, ер болсын! Энциклопедиялық мақалаға қандай қатысы бар??? Неге жойдыңыз деудің орнына, ойыңызға келгенін ойланбай жазуға бола ма?!. Ескерту, бір-бірімізді танитын құрбы емеспіз, этика пен шекараны ұстаңыз! --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:50, 2024 ж. маусымның 4 (+05) == Медиа Уики == <s>Қайырлы кеш. Уикипедияда [https://translatewiki.net/wiki/MediaWiki:Tooltip-n-portal/kk-cyrl Translatewiki] сайтында аударылып қойған [[МедиаУики:Tooltip-n-portal]] [[МедиаУики:Articleexists]] бар. Соны жою мүмкін бе екен?</s> -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 19:46, 2024 ж. маусымның 7 (+05) == Procter & Gamble == ''Проктер мен Гэмбл'' мақаласын '''Procter & Gamble''' деп жылжытып бересіз бе? Себебі бұл компанияның ресми атауы. Сосын, <s>Проктер және Гэмбл</s>, ''Проктер мен Гэмбл'' жоя салу керек, ешкім олай іздемейді. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 01:24, 2024 ж. маусымның 9 (+05) :{{@|Тұран}} Дайын, есік атауға мақалалар сільеніп тұр --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:55, 2024 ж. маусымның 10 (+05) ::Рақмет, оны өзім жөндей саламын. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 10:23, 2024 ж. маусымның 11 (+05) ::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]] енді <s>Проктер мен Гэмбл</s> жоя салыңыз. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 11:08, 2024 ж. маусымның 11 (+05) == Жақсы мақалалардағы хаос == Сәлеметсіз бе, Kasymov мырза! Жақсы мақалаларда бүртүрлі жағдай. [[Қымыз]] мақаласы жақсы мақалалар қатарында болса да, ол таңдаулы мақала белгсіне ие. [[Биология]] мақаласында белгі мүлдем жоқ. Бұл ситуацияны түзейсіз бе [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 00:35, 2024 ж. маусымның 13 (+05) :{{@|Рахман999}}Кеш жарық, шешімді қателеспесем Амангелді мен Нұрлан мырзалар шешкен. Солардан нақты жауап алып, түзетпесе. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 02:05, 2024 ж. маусымның 14 (+05) ::Солардан сұрап көрейім бе? [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 02:08, 2024 ж. маусымның 14 (+05) :Иә --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 02:09, 2024 ж. маусымның 14 (+05) == Вандализм == ‎Мықтыбек Оразтайұлы деген қатысушы менің [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа чемпионаты (финал)]] мақаламды жойып, жылжытудың орнына көшіріп басқа атпен бастады [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)]]. өзгенің еңбегін өзіңе жатқызу админге сай келмейтін нәрсе. бұған дейін менің рұқсатымсыз жеке бетімді бастап өндеген [[Қатысушы:TalgatSnow]]. сан үшін мақалаларды бастап бітірмейді:[[Футболдан Литва чемпионаты 2023]], [[Футболдан Украина кубогы 2021/22]]. мақала санатаулары дұрыс емес. әрекет етуіңізді сұраймын @[[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]], @[[Қатысушы:Amangeldi Mukhamejan|Amangeldi Mukhamejan]], @[[Қатысушы:Салиха|Салиха]] [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 16:13, 2024 ж. шілденің 17 (+05) :{{@|TalgatSnow}}Қалпына келді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:46, 2024 ж. шілденің 18 (+05) == Мақаланың көрінуі == Қайырлы күн! [[Айбар Қайнарұлы Олжаев]] мақаласы неге гуглдан іздесе шықпайды? Тек уикидің ішінен іздегенде ғана шығады екен. Жауабыңызға алдын ала рақмет. [[Қатысушы:Daniyal.aidarov5|Daniyal.aidarov5]] ([[Қатысушы талқылауы:Daniyal.aidarov5|талқылау]]) 12:41, 2024 ж. шілденің 22 (+05) :{{@|Daniyal.aidarov5}} кеш жарық, меніңше біршама уақыт керек сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:54, 2024 ж. шілденің 22 (+05) == Research about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, We would like to invite you to submit your responses to the survey dedicated to the tools that are used currently across the Wikimedia projects and the tools that you want to have. This survey was made by the working group of the [[:m:Wikimedia CEE Hub|CEE Hub]], and your responses will be reviewed afterwards, as we want to continue supporting the communities. That support can be documentation for certain most used tools by other communities across the region per specific topics, finding solutions for new tools to be created in the future, creating most needed tools in the region (so called "regional wishlist list"), and many other options. ''Deadline to fill in the survey is '''20th of August, 2024'''.'' Submit your answers [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSeIwzCDKs6jXPG7EpZe-JH2Mm1odU0_MAv1bO-z-nLOq9dlug/viewform?usp=sf_link '''here'''] Thank you in advance for your time that you will dedicate in filling in this survey --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 18:07, 2024 ж. шілденің 26 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Мақаладағы қате == Қайырлы күн, [[Egov.Press|мына мақалада]] Instagram-парақшасы қате сілтемеге жолдайды екен. Сілтемені алып тастасаңыз жақсы болар еді. [[Арнайы:Үлесі/37.99.45.88|37.99.45.88]] 18:49, 2024 ж. шілденің 27 (+05) :Түзетілді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 19:38, 2024 ж. шілденің 29 (+05) == [[Жоба:Инкубатор/Astana Vision]] == Қайырлы күн Мен өңдеуге жіберген мақаланы тексере аласыз ба? Қарау кезегінде әлі көп мақалалар бар екенін түсінемін және осы мақалаға ерекше назар аударғаным үшін кешірім сұраймын. Алдын ала көп рахмет! [[Қатысушы:Nomini Meo|Nomini Meo]] ([[Қатысушы талқылауы:Nomini Meo|талқылау]]) 13:48, 2024 ж. тамыздың 9 (+05) == Мақаланы жою == Какого хуя менің қазақша мақалаларымды жоясыз ? Мен оларды орысша мақаладан өз қолыммен аударып, толықтай өзім өңдеп жарияласам, өшіріп тастағансыз. Какого хуя ? Қазақ тіліне деген құрметсіздік пе ?[[Қатысушы:Balgymbek Has Been|Balgymbek Has Been]] ([[Қатысушы талқылауы:Balgymbek Has Been|талқылау]]) 07:37, 2024 ж. тамыздың 14 (+05) :{{@|Balgymbek Has Been}} Мақалаңызда '''қ**тақта''' ақпарат жоқ екен, саған ескерткенмін! Мақаласымақты артынан құл сияқты тегін кім өңдеп толықтыру керек?? Дым ақпарат жоқ, өтірік аудару функциясы арқылы топаста жасай алады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:57, 2024 ж. тамыздың 16 (+05) == "Бергамаск Сиютасы" мақаласы жойылды. == Сәлеметсіз бе! Менің "Бергамаск Сиютасы" атты мақалам тамыздың 4, сағат 21:00-де жойылды. Не себеппен жойылғанын айтып береңізші, мен қателерін түзетіп қайта жазып көрейін. Деректер ағылшын тілді мақала нұсқасынан алынды өйткені қазақ тілінде Бергамаск Сиютасы туралы мәлеметтер жоқ. [[Қатысушы:Nafpeg|Бекзат Азатұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Nafpeg|талқылау]]) 22:18, 2024 ж. тамыздың 17 (+05) : {{@|Nafpeg}}Сіз мақала емес, жоба бастапсыз, атауы өзгеріп, тексерістен өтпей тұр: ''Бергамаск сюитасы'' --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 19:45, 2024 ж. тамыздың 19 (+05) == Шақырым — километрдің қазақшасы == Қайырлы күн! Мен кей елді мекендердегі орысша сөздерді қазақшалап жатсам, оларды неге қайтадан орыс нұсқасына келтіріп жүрсіз? --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 13:35, 2024 ж. тамыздың 20 (+05) Мысалы, мынау жерде [[Ақшоқы (Солтүстік Қазақстан облысы)]]. :{{@|Kyzyljar muzei}}Ресми түрде қалай? шақырым деген сөзге дереккөздер көрсетсеңіз. Халықаралық сөзді аударған дұрыс па? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:16, 2024 ж. тамыздың 22 (+05) :: Ойбай, сіз жаңалықтарды қай тілде көресіз, оқисыз?! [https://egemen.kz/article/371013-kolik-infraqurylymyn-damytugha-568-mlrd-tenhge-bolinedi Мынау кешегі жаңалықта] басты газетте шыққан ақпарат — километр емес. --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 07:03, 2024 ж. тамыздың 28 (+05) :::{{@|Kyzyljar muzei}} Осы туралы телеграмм тобына қосылып, сонда талқылаңыз. Егер шақырым деген 100 пайыз сенімді болсаңыз СІЗ барлық мақала өзгерте аласыз ба???? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:44, 2024 ж. тамыздың 28 (+05) :::: Бұл талқылайтын дүние емес. Бұны бәрі біледі, сізден басқа. --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 09:03, 2024 ж. тамыздың 30 (+05) :{{@|Kyzyljar muzei}} Сізден 100 пайыз дәлел болмағандықтан '''км''' қалады. ''Бұны бәрі біледі'', 20 млн халықтан немесе осында белсенді 250 қатысушыдан сұрадыңыз ба? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:21, 2024 ж. тамыздың 30 (+05) :: Сіз теледидардан референдум сияқты сөздерді естіп, шақырым деген сөзді қалай елемей қалғансыз? --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 12:18, 2024 ж. қыркүйектің 1 (+05) == Түркістан облысы бауырлас қалалары == неге алынып тасталды? [[Қатысушы:Nurbol9393|Nurbol9393]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurbol9393|талқылау]]) 18:53, 2024 ж. тамыздың 20 (+05) == Үлгі-инфобокс керек еді == Қайырлы күн! Тарихи нысандар мен ескерткіштер бойынша енгізілген беттерді өңдеп, жаңа материалдар енгізбекші едім, соған үлгі-инфобокс жасап бере аласыз ба? (мен жасауды білмеймін). Жасау барысында үлгіде - атауы/суреті/орналасқан жері/ескерткіш түрі/кезеңі/авторы/нысан мәртебесі деген тұстар көрсетілсе. Мысалы, [[Тәнеке батыр мазары]]. Алдын ала рахмет! Салиха 16:39, 2024 ж. тамыздың 21 (+05) :{{@|Салиха}} Кеш жарық, мысалға көрсетіп жіберсеңіз (үлгіні) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:17, 2024 ж. тамыздың 22 (+05) :Қайырлы күн! Мысалы, :{{Тарихи нысан : | атауы = Тәнеке батыр мазары : | Суреті = : | сурет атауы = : | орналасуы = Жетісу облысы, Ақсу ауданы : | жасалу кезеңі = ХІХ ғасыр : | сәулетші = : | мүсінші = : | нысанның түрі = қала құрылысы және сәулет : | нысан мәртебесі = киелі нысан :}} : қосарыңыз болса қосуға болады. Салиха 11:06, 2024 ж. тамыздың 23 (+05) :Жақсы --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:59, 2024 ж. тамыздың 24 (+05) == “Мұса пайғамбар” мақалаға енгізілген өзгерістерді қайтару == Bekzat Alibek есімді қолданушы жазған мәтін Уикипедияның стильдік талаптарына сәйкес келмейді. Мысалы, бүкіл мәтін тек жеке және исламдық тұрғыдан сипатталған. ("Ғ.С", стиль, анықтама) [[Қатысушы:Jondjas|Jondjas]] ([[Қатысушы талқылауы:Jondjas|талқылау]]) 09:24, 2024 ж. тамыздың 25 (+05) :{{@|Jondjas}} Ол жағы дұрыс, бірақ сіз неге '''Киелі кітапқа''' сілтеп тұрсыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:40, 2024 ж. тамыздың 26 (+05) == Мақалаларды жою == Ассалаумағалейкүм! [[Назар]] мен [[Абыл Өтембетұлы]] мақалаларын жоюға ұсынамын. Біріншісі түсініксіз, екіншісі қайталанған. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 16:47, 2024 ж. тамыздың 25 (+05) == Үлгі-инфобокс туралы == Қайырлы таң, Айдын! Тарихи нысанға үлгі-инфобокс жасауға мысал ретінде [[Қызыл таң маталар үйі]] бетін көріңізші, жаңа ғана жаздым. Салиха 11:30, 2024 ж. тамыздың 31 (+05) :Жақсы, уақыт тығыз болғандықтан, уикипедияға көңіл бөле алмай жатырмын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:15, 2024 ж. қыркүйектің 2 (+05) == Жою №2 == Кеш жарық! ''Асыл Тұрсынбекұлы Шубай''‎ және ''Әйел тілі'' мақалаларын жоюды ұсынамын. --[[Қатысушы:І Хәріполла|І Хәріполла]] ([[Қатысушы талқылауы:І Хәріполла|талқылау]]) 00:33, 2024 ж. қыркүйектің 5 (+05) :Жойылды, {{@|І Хәріполла}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 14:35, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) == Мақалада қате бар == Қайырлы күн. [[Egov.Press|Мына мақаладағы]] Instagram сілтемесі дұрыс емес екен. Түзеп жіберсеңіз. egov.kz орнына egovpress болуы керек. [[Арнайы:Үлесі/37.99.44.42|37.99.44.42]] 09:58, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) : Инстапарашаңызды түзеп қойдым. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 10:24, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) == Қ.К. Тоқаев туралы == Тоқаевтың Тимурдан басқа тағы Манира (1987 ж.т.) деген қызы бар екен ғой. Оны неге ешкім жазбайды ? Рақмет [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 11:06, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) == Аналды секс == Сәлем, ''бұл мақаланы'' жою керек! Масқара емес пе? --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 21:31, 2024 ж. қыркүйектің 11 (+05) :Кеш жарық, енді ол масқара болғанда көп тілде жазылған, бар нәрсені қайтіп жоямыз. Басқа админдерден сұрап көріңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:56, 2024 ж. қыркүйектің 12 (+05) == Қазақстанның темір жол бекеттері == Жалпы фотосуреттер қосқанда түсірген жылы міндетті түрде болу керек деп ойлаймын. Себебі қай жылы түсірілгенін оқырман білу керек. Екіншіден сол суретті, мысалы вокзалдардың дизайны өзгерсе, қайта жіберсең сурет бар деп қабылдамайды, егер жылы болмаса. Мен 10 жылдан бері Фотопланета энциклопедиясына суреттер жіберіп жүрмін, бәрінде де түсірген күнін, айын сұрайды. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 09:54, 2024 ж. қыркүйектің 13 (+05) :{{@|Мағыпар}}Кеш жарық, суреттің атауы ұзақ сияқты. Сипаттамасы бөлімінде бәрін жазып көрсетуге болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:21, 2024 ж. қыркүйектің 14 (+05) ::Жақсы, келесілерін қысқартармын. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 10:40, 2024 ж. қыркүйектің 15 (+05) == Үлгілер == == Үлгілер == Ассалаумағалейкум! [[АФК чемпиондар лигасы элитасы|АФК чемпиондар лигасы]] мен [[КОНКАКАФ чемпиондары кубогы|КОНКАКАФ чемпиондар лигасы]]ның атауы өзгеріпті. Үлгілерді қайтеміз? Атауын өзгертеміз бе? --[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 12:27, 2024 ж. қыркүйектің 16 (+05) :Кеш жарық! Навигациялық үлгілерді ма, егер сол болса иә. Әрі ескі атаудағы үлгіні жою керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 20:01, 2024 ж. қыркүйектің 16 (+05) == Жою №3 == Қайырлы кеш. Мақала атауларын бір үлгіге келтіру үшін мына сілтеме беттерді жою керек болып тұр: * ''КИМЭП'' * Үлгі:Кәрім Мәсімовтың министрлер кабинеті (2016 жыл 6 мамыр) -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 00:40, 2024 ж. қыркүйектің 30 (+05) :{{@|Casserium}}Екіншісін не үшін жою керек? Атын өзгерту керек, тарихы сақталады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:45, 2024 ж. қазанның 1 (+05) ::Ол дубликат болып тұрған үлгі. Ішіндегі мазмұны [[Үлгі:Кәрім Мәсімовтің II министрлер кабинеті]] осы үлгімен біріктірілген. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 22:57, 2024 ж. қазанның 1 (+05) == Санат == Кеш жарық! "Қазақ билері" санатында [[Би (өнер)]] мен [[Би (тұлға)]] аралас екен. Бұл санатты [[Би (өнер)]]-ге қалдырып, қазақ тұлғаларын "Қазақ би-шешендері" санатына көшірсек қайтеді? [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 23:19, 2024 ж. қазанның 2 (+05) * Санаттар дұрысталды, мәселе шешілді. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:39, 2024 ж. қазанның 3 (+05) == Results from the survey about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, During August 2024, we sent you a survey about the tools, so now we would like to bring to your attention the conclusions and results from the survey, which you can explore on this '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Tools|Meta page]]'''. I hope you will enjoy exploring the mentioned tools on the page, along with other conclusions from the survey. Thanks for your time, and we will continue working on this important topic. --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 17:10, 2024 ж. қазанның 7 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Біріктіруге немесе жоюға ұсынылған мақалалар тізімі == Біріктіруге немесе жоюға ұсынылған мақалалар тізімі: 1.0 – ''Қазақстандағы хандық биліктің жойылуы'' (жақсысы) 1.1 – <s>Қазақ хандығындағы биліктің жойылуы</s> 1.0 – [[Саңырақ Тоқтыбайұлы батыр]] (жақсысы) 1.1 – [[Саңырық Тоқтыбайұлы]] 1.2 – [[Саңырақ батыр Тоқтыбайұлы]] 1.0 – [[Хангелді Сырымбетұлы]] 1.1 – [[Ханкелді батыр]] 1.0 – [[Жолбарыс би]] 1.1 – [[Жолбарыс Жылқайдарұлы]] 1.0 – [[Әлмерек абыз]] 1.1 – [[Әлмерек Жаншықұлы]] [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 20:03, 2024 ж. қазанның 9 (+05) == Translation request == Hello, Kasymov. Can you translate and upload the article about the prominent Turkish economist [[:en:Dani Rodrik]]/[[:ru:Родрик, Дэни]] in Kazakh Wikipedia? Yours sincerely, [[Қатысушы:Oirattas|Oirattas]] ([[Қатысушы талқылауы:Oirattas|талқылау]]) 16:14, 2024 ж. қазанның 14 (+05) == Координаттар == Ассалаумағалейкум! Қала туралы мақала жазғанда картадан географиялық орнын көрсетпей жатыр ғой. [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 13:50, 2024 ж. қазанның 28 (+05) : Уағалейкум салам! Бұл кемшілік кейбір үлгілердің әлі жазылмағанына байланысты болып отыр. Мысалы, мен екі жаңа үлгіні жүктеп қойдым, енді [[Кайенна]] мен [[Уагадугу]] қалалары картада көрсетіліп тұр. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 17:25, 2024 ж. қазанның 28 (+05) ::{{@|Мықтыбек Оразтайұлы}} қай мақала? Позкартасы жасалмаған болу керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:14, 2024 ж. қазанның 29 (+05) :::[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup>, [[Сан-Томе (қала)|Сан-Томе]], [[Сент-Джорджес]] мақалаларында тұр. Кей қалалардікі әдемі боп шығады, ал кейбіреуде олай емес--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 00:39, 2024 ж. қазанның 30 (+05) :жақсы --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 20:04, 2024 ж. қазанның 31 (+05) : Иә, мәселе Позкартада болып тұр. Мен тағы Сальвадор және Эритреяны қостым, әрі қарай іліп әкетсеңдер жақсы болар ед... --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:26, 2024 ж. қазанның 31 (+05) ::Иә, жасап жатырмын--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:27, 2024 ж. қазанның 31 (+05) :{{@|Мықтыбек Оразтайұлы}} Елді мекен үлгісін толық толтыру керек. Ауданы, халқы, телефоны сияқты мәліметтер жоқ қой және дұрыс толтыру керек, ел деген параметрге ешқандай сілтеме немесе туды қоюға болмайды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:27, 2024 ж. қазанның 31 (+05) ::[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup>, ел деген параметрге тек елдің атын жазып жатырмын, еш сілтемесіз, үлгісіз--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 01:15, 2024 ж. қарашаның 1 (+05) == Неге жойдың? == ''Махмет Құлмағамбетов'' деген танымал саясаткер туралы мақаланы не пиғылмен жойғансың? --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 21:53, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :{{@|Елмұрат Х}} жедел жоюға ұсыныпты, содан соң жойылды. '''Пиғылға келсек ата жауым болу керек''' --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:00, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :: Ата жауың болатындай саған бірдеңке істеп қойған ба? [[File:Face-smile-big.svg|23px]] Негізі әйгілі тұлға, сақтап қалуға болатын еді. --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 22:05, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :{{@|Елмұрат Х}} Қалпына келтірілді, жедел жоюға ұсынған қатысушыдан сұрап көріңіз. Мүмкін дубликат мақала ма екен? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:11, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :Мақала тым қысқа, екіншіден қайталанған. Сондықтан жедел жоюға ұсынылған. Міне жақсысы: [[Махмет Ибатоллаұлы Құлмағамбетов]]. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 22:15, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) ::{{@|Елмұрат Х}} мақаланы жоюға ұсынған себебім көрсетілген, бір тұлға туралы екі мақала бола алмайды, "Махмет Ибатоллаұлы Құлмағамбетов" мақаласы бірінші басталған, сондықтан сол қалуға құқылы деп ойлаймын. Жалпы бұл тұлғаның маңыздылығы күмән тудырады. Қосатын ақпаратыңызды осы мақалаға қосуды сұраймын.--[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 22:37, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) ::: Алғашқыда жоюға себеп ретінде дубликат деп көрсетілмеген еді. Дубликат болса, жояйық әрине. --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 22:57, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) == Үлгі == Ассалаумағалейкүм. <nowiki>{{Договор}}</nowiki> үлгісі жарамсыз сияқты, дұрыстап бересіз ба? [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 12:34, 2024 ж. қарашаның 27 (+05) : Уағалейкум салам! Үлгі жарамды, бірақ орысша қалып қойған сөзді қазақшаға ауыстыру керек, сонда бәрі жақсы шығады. Мен қазір осы үлгіні мақалаға қосамын. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 09:57, 2024 ж. қарашаның 28 (+05) ::Рақмет! [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 10:45, 2024 ж. қарашаның 28 (+05) == Неге жойылды? == Сурет:Maska--kazahstan-shou1.jpeg осы суретті "Маска" мақаласына кірістіріп қоям деп жүктеп қойсам жойып тастапсыз. Адамның еңбегін еш етуді білесіз, ә. Толықтырамын оны әлі!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 23:39, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) :{{@|Madi Dos}}Екеуі де жойылады, себебі авторы мен қайнаркөзі көрсетілмеген. дайын суретті жүктеу қандай еңбек? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:42, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) ::Білем, оны көрсету керек екендігін. Менің енгізген бұрынғы суреттерімде дереккөздер бар. Кейінірек енгіземін, оның үстіне бұл еркін сурет емес. Тек осы Қазуикиде ғана орналасатын сурет, сосын адамның жасаған ісін құнсыздандырмаңыз. Админ болсаңыз, өзіңізге админсіз.Дайын суреті де енгізілмеген қаншама мақала бар. [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 23:48, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) :::Қалпына келтіремін, бірақ авторы мен дереккөзін көрсете кетсеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:54, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) == Координат модулін жаңарту == Module:Coordinates модуліне көптеген жаңартулар енгізілді, соларды қазақша нұсқасына енгізіп, координаттардың мақаладағы орналасуын дұрыстау керек. Модульді соңғы рет сіз өңдепсіз, жаңартып жіберуіңізді сұраймын. [[Қатысушы:Murat Karibay|Murat Karibay]] ([[Қатысушы талқылауы:Murat Karibay|талқылау]]) 22:45, 2024 ж. желтоқсанның 22 (+05) <s>:Дайын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:41, 2024 ж. желтоқсанның 23 (+05)</s> Нақтылау керек :Мысалы: [[Екібастұз]] немесе кез келген қала жайлы мақаланы ашқанда, коориднаттар инфобокспен бірге жабысып тұрады. Соны түзесеңіз. [[Қатысушы:Murat Karibay|Murat Karibay]] ([[Қатысушы талқылауы:Murat Karibay|талқылау]]) 23:38, 2024 ж. желтоқсанның 25 (+05) ::{{@|Murat Karibay}}Ол үлгіден емес, уикипедияның интерфейсі жаңарғаннан болып тұр. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:09, 2024 ж. желтоқсанның 27 (+05) == Кедергі == Саламатсыз ба, мазалағыныма кешірім сұраймын. Мен қазақша Википедияға өз үлесімді қосқым келеді, алайда шегіндіруші 1nter pares деген адам менің әрбір өңдеуімді себепсіз жойып жатыр. Мен одан неге өңдеулерімді жойғаның сұрадым, бірақ нақты жауап ала алмадым. Осы жайында шара қолдансаңыз. Алдын ала рақмет [[Қатысушы:Әбдіқадыр Асхат|Әбдіқадыр Асхат]] ([[Қатысушы талқылауы:Әбдіқадыр Асхат|талқылау]]) 20:33, 2024 ж. желтоқсанның 25 (+05) == Айдаушы мақала == Француз және үнді соғысы деген жойылған мақаланы айдаушы бет ретінде қалпына келтіру үшін сыртқы сілтемелерді қалай қолдансам болады және оған рұқсатым бар ма [[Қатысушы:Әбдіқадыр Асхат|Әбдіқадыр Асхат]] ([[Қатысушы талқылауы:Әбдіқадыр Асхат|талқылау]]) 20:43, 2024 ж. желтоқсанның 25 (+05) == Администраторды сайлау == Кеш жарық! [[Уикипедия:Администраторларды сайлау‎|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 21:56, 2025 ж. қаңтардың 1 (+05) == Үлгі == Кеш жарық! Осы үлгінің басқасы бар ма? (Үлгі:Апат). Көрсетілімі нашарлау, не қолдануға болады орнына? [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 00:08, 2025 ж. қаңтардың 22 (+05) :Бсақасын біле алмадым, мүмкін дубликат жасай бермей, осы үлгіні жаңарту керек шығар --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:11, 2025 ж. қаңтардың 22 (+05) == Администратор құқығынан айыру == Кеш жарық! [[Уикипедия:Администратор құқығынан айыру|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 19:31, 2025 ж. қаңтардың 23 (+05) == Thank you for being a medical contributors! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |rowspan="2" style="vertical-align: middle; padding: 5px;" | [[File:Wiki Project Med Foundation logo.svg|130px]] |style="font-size: x-large; padding: 3px 3px 0 3px; height: 1.5em;" |'''The 2024 Cure Award''' |- | style="vertical-align: middle; padding: 3px;" |In 2024 you '''[[mdwiki:WikiProjectMed:WikiProject_Medicine/Stats/Top_medical_editors_2024_(all)|were one of the top medical editors in your language]]'''. Thank you from [[m:WikiProject_Med|Wiki Project Med]] for helping bring free, complete, accurate, up-to-date health information to the public. We really appreciate you and the vital work you do! Wiki Project Med Foundation is a [[meta:Wikimedia_thematic_organizations|thematic organization]] whose mission is to improve our health content. '''[[meta:Wiki_Project_Med#People_interested|Consider joining for 2025]]''', there are no associated costs. Additionally one of our primary efforts revolves around translating health content. We invite you to '''[https://mdwiki.toolforge.org/Translation_Dashboard/index.php try our new workflow]''' if you have not already. Our dashboard automatically [https://mdwiki.toolforge.org/Translation_Dashboard/leaderboard.php collects statistics] of your efforts and we are working on [https://mdwiki.toolforge.org/fixwikirefs.php tools to automatically improve formating]. |} Thanks again :-) -- [[mdwiki:User:Doc_James|<span style="color:#0000f1">'''Doc James'''</span>]] along with the rest of the team at '''[[m:WikiProject_Med|Wiki Project Med Foundation]]''' 11:23, 2025 ж. қаңтардың 26 (+05) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Top_Other_Language_Editors_2024&oldid=28172893 тізімін пайдаланып User:Doc James@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Байланыс == Kasymov мырза сізбен қалай байланысқа шықсақ болады, мақала өңдеуге қатысты кейбір сұрақтар бар еді? [[Қатысушы:Nirvana 0099|Nirvana 0099]] ([[Қатысушы талқылауы:Nirvana 0099|талқылау]]) 11:21, 2025 ж. ақпанның 5 (+05) == Бітікші сайлауы == Қайырлы таң! [[Уикипедия:Бітікшілерді сайлау|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 07:34, 2025 ж. ақпанның 19 (+05) == Господин Касымов == Господин Касымов, как с вами связаться? У нас есть вопросы по редактированию статьи [[Қатысушы:1lockeny|1lockeny]] ([[Қатысушы талқылауы:1lockeny|талқылау]]) 19:54, 2025 ж. наурыздың 14 (+05) == Assistance with Template Updates on Kazakh Wikipedia == Hello Kasymov, I hope you're doing well. I recently made a request on the Kazakh Wikipedia village pump regarding updating certain country data templates to align with standard formatting. Since this impacts multiple pages, I’d appreciate your input or assistance in addressing it. You can find my request here: [[Уикипедия:Форум#Replacing "Country data" templates with "Үлгі:Байрақ".]] Please let me know if you need any clarification. Thank you for your time and consideration! Best regards. [[Қатысушы:OperationSakura6144|OperationSakura6144]] ([[Қатысушы талқылауы:OperationSakura6144|талқылау]]) 07:35, 2025 ж. наурыздың 26 (+05) == Sorting files in categories == Hi! I hope you can help me a bit. [[Үлгі:Non-free media]] seems to put files in [[:Category:Тегін мақалалар]] and according to Google Translate it means free files. It should say something like "All non-free files" like [[:en:Template:Non-free media]]. Also [[Үлгі:Free media]] should put files in "All free files" like [[:en:Template:Free media]]. Can you help fix? Finally there seems to be a lot of redundant categories in [[:Санат:Уикипедия:Суреттер]]. Can you delete those that are not needed? If you want to rename the categories wit files without machine-readable source, author etc. you need to use Translatewiki. You can see more at [[:m:File_metadata_cleanup_drive/How_to_fix_metadata#Finding_images_without_an_information_template]]. [[Қатысушы:MGA73|MGA73]] ([[Қатысушы талқылауы:MGA73|талқылау]]) 23:23, 2025 ж. сәуірдің 11 (+05) == Бетті жою == Қайырлы күн, Қасымов мырза. ''Қатысушы:Austrian Cat/зертхана/Осман империясы'' бетімді жоюыңыздың себебі не? [[Қатысушы:Austrian Cat|Austrian Cat]] ([[Қатысушы талқылауы:Austrian Cat|талқылау]]) 09:55, 2025 ж. сәуірдің 25 (+05) :қалпына келтірдім, бірақ ондай мақала бар ғой. Бұрынғы автордың еңбегін жоққа шығарып, зертханаңыздан көшіре салу болмайды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:54, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) ::неге? Қазақша Уикипедияда мақалалардың көбісі безендіру, яғни эстетика, дереккөздер мен сілтемелердің болуы тараптарынан біраз ақсап, және жалпы сапа критерийлерін қанағаттандырмайды деп айтуға болады. Әсіресе ол басқа тілдік бөлімдермен салыстырғанда байқалады. Егер де біздегі мақаланы ағылшын бөлімінде қолданылған сілтемелер мен деректерге негізделіп, оны бейімдеп һәм безендіріп, қайтадан жазғаннан не залал? Бір түсіндіріп жіберсеңіз [[File:Face-grin.svg|25px]] [[Қатысушы:Austrian Cat|Austrian Cat]] ([[Қатысушы талқылауы:Austrian Cat|талқылау]]) 23:15, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) :::соны неге мақаланың өзің безендіріп, толықтырып жаңартпасқа --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:22, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) ::::әзірше жазылу үрдісінде, зертханамда мәтін толық дайын болған соң, мақаланың өзіне бір-ақ өңдеме арқылы көшіре салам деген ой болған негізі. Себебі қазуикидегі кейбір үлгілер, мысалға [[Үлгі:Sfn]] жеке өзіме қазірше шамалы түсініксіз болып тұр (себебі орыс Уикипедиясында бұл үлгіні қолдану үшін, [[Үлгі:Cite book]] дегеннің "| ref =" қатарында автор есімін енгізіп, дәл соны ''sfn'' үлгісіне қоясың). Жазып аяқтаған соң, бұл үлгі дұрыс жұмыс істеп, барлық ақпарат толық екеніне көзім жеткенде жария етемін (деп ойлағанмын). Ондайға тыйым салынған ба? [[Қатысушы:Austrian Cat|Austrian Cat]] ([[Қатысушы талқылауы:Austrian Cat|талқылау]]) 23:32, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) :Сапаға көмектесер еді, түсінгенім көп өңделген уикипедия тереңдігі көп болады екен --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:46, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) Балам, ''Абсурдизм'' деген мақаланы неге жойдың? Қайтара салшы... --[[Қатысушы:І Хәріполла|І Хәріполла]] ([[Қатысушы талқылауы:І Хәріполла|талқылау]]) 23:37, 2025 ж. Мамырдың 2 (+05) :Қалпына келді, {{@|І Хәріполла}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:38, 2025 ж. Мамырдың 9 (+05) Сәлем, [[Хасанкейф]] және [[Ойжұмбақ]] мақалаларын неге жойғансың? Қалпыларына келтіргенің дұрыс болады. --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 22:05, 2025 ж. Мамырдың 7 (+05) :Кеш жарық! {{@|Елмұрат Х}} Ол қатысушы тоқтамай мақалалар жазған екен, барлық мақаласын жойғанмын. Қалпына келтірмеймін, себебі біреудің шала жұмысын админдер артынан неге ретке келтіріп отыру керек? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:38, 2025 ж. Мамырдың 9 (+05) :: Сәлем! Жалпы ондай жерде «тексерілмеген мақала» деген үлгіні қолданған жөн. Басқа қатысушылардың еңбегін елейтін болсақ, әрине. Немесе «бастама» деген үлгі де бар және оған қатысты көптеген нақтылау белгілерін қолдануға болады, егер мақалалар санын күрт азаюын қаламасақ. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 23:57, 2025 ж. Мамырдың 11 (+05) :{{@|Еститін Азамат}} кеш жарық! Онсызда сондай үлгі қойылады, бірақ оның мазмұнын, сапасын, грамматикасын кім тексереді. Біреудің артын кім тегін тексеріп, көзді қызартып, қиналып отыру керек. Ынтасы мен жауапкершілігі жоғары адам жазатын нәрсені жазады, жай шетелге барып қайту үшін жасамайды. Шындық солай --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:49, 2025 ж. Мамырдың 13 (+05) :: Қызықсың. Сені мұнда біреу мәжбүрлеп жатыр ма? --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:00, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) :Бірнеше қатысушы ғана тексеріп, уақытын бөліп, сапасыз дүниемен күресіп жүр. Соның ішінен Сені байқамадым. Сондықтан уақытты маған құрта бермей, жақсы мақалалар дамытуға үлес қоссаң немесе қате, жетіспейтін үлгілерлі толықтырса жақсы болар еді. Егер оларды түзетіп тексеріске салсаң, жоюға болмайды. Осыны әсіресе оқушылар мен студенттер көп пайдаланады. Мазмұны копи паст жасалған нәрседен қазуикипедияның сапасына күмәнмен қарайтын болады. Айдаладағы біреудің мақаласына басты ауыртудың қажеті шамалы. Болмаса телеграм топқа жаз, осы мәселені шулатып жүргенімізге біраз болды. Бірақ көбісі робот сияқты, қыстырмайды, бір рет қана өңделген, аударылған, конвейер мақалаларын минут сайын жазып отырады. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:58, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) :: Әлгі [[Абсурдизм]] мақаласын алайықшы — оны өзің жойдың, өзің қалпына келтірдің. Жалпы оны жоятындай ештеңе көріп жатқан жоқпын, әжептәуір мақала. Орфографиялық қателер бар әрине, бірақ ол енді басқа әңгіме. Мүмкін, жойғанда сен оны оқымаған да шығарсың? Солай болып көрінеді. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 17:36, 2025 ж. мамырдың 18 (+05) :Ол да мүмкін, себебі жоймай қарап шыққанымда түзететін заттары көп болды. Сондықтан 2-3 минут аралықта жасалған мақалалардың сапасына күмн тудырдым. Сондықтан соған ұқсас дүниелерді қарамай жойғаным бар. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:09, 2025 ж. мамырдың 20 (+05) :: Сөйтіп жүріп сапалы мақалаларды құртып жүрсің. Басқа қатысушылар Қазақ уикипедиясындағы мақалалар санын арттырып жатқанда, сен осындай керағар әрекетпен айналысып, не пайда таппақшысың? --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 23:17, 2025 ж. мамырдың 21 (+05) :{{@|Еститін Азамат}} сені және басқа да ұқсас '''фейк''' аккаунтарды бұғаттау жайлы талқылап жатыр. Соған қарағанда шынымен 4-5 аккаунт бір адамға тиесілі болу керек. Сен мені қадалағанша басқа шаруалармен айналыссай, істейтін тірлігін, жұмысын жоқ па? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:58, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) :: Мұнда фейк жұмыспен айналысқанды сені ғана көріп тұрмын. Жарайды, сен мылжи бермей, қатесіз жазуды үйреніп алсаш. Әртүрлі фейк тапсырмаларды «қадалағамай». --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 08:09, 2025 ж. мамырдың 23 (+05) :::Бұл даудың қажеті жоқ, бір-біріміздің уақытымызды алып нестейміз? :::Әркім барынша жұмыстанып жатыр, арасында қателерде болады, мінсіз адам жоқ) :::@[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]], сізге ұсыныс, басқа қатысушылардың әрекеттерін «қадағаламай» өзіңіз де мақала жазып бастаңыз. Мүмкін сіздікі ең үздігі болып шығар? :::Осы талқылау былай (агрессивті түрде) жалғаса берсе шынымен де бұғаттау шараларын еңгізуге тура келеді. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 08:25, 2025 ж. мамырдың 23 (+05) :::: Артық кетсем, кешірерсіз. Жалпы бейтарап болуға тырысқанмын... --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 09:18, 2025 ж. мамырдың 23 (+05) :{{@|Еститін Азамат}} не деген екі жүзділік пен жасанды жауап. Бейтарап дей ма... деп Сен, не пайда таппақшысың деген жауаптар ше? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 13:33, 2025 ж. мамырдың 24 (+05) *{{@|Еститін Азамат}} Айтқаным келді. Құрметті админдер осы және осыған ұқсас '''ФЕЙК-ПРОВОКАТОР''' аккаунттың бәрін бұғаттап жою керек. ''Мира бел, Джамбул, осы аккаунт, Хәриполла'' деген аккаунт бір адамның артында. Кім екенін де сезіп тұрмын. {{@|Batyrbek.kz}}, {{@|Нұрлан Рахымжанов}} шара қолдансаңыздар. '''Ң''' әрпіне әдейі қате жіберіп, айтқан жауабынан байқадым. Өзінің жұмысы мен жеке өмірі жоқ па? Дені дұрыс емес-ау (осындай сөздер жазуға тура келіп тұр). Егер сіздер әрекет қылмасаңыздар өзім ретке келтіремін --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 13:28, 2025 ж. мамырдың 24 (+05) *:Еститін Азамат деген қатысушыны 6 айға блоктадым. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 16:29, 2025 ж. мамырдың 29 (+05) == CEE Meeting 2025 == Сәлеметсізбе. Биыл Грекияның Салоники қаласында CEE Meeting 2025 конференциясы болады. Біздің қауымдастық атынан 2 делегат қатыса алады. [[Уикипедия:Форум/Жаңалықтар#CEE_Meeting_2025|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 23:25, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) :дауыс берілді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:01, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) == Техникалық мәселе == Ұлы мәртебелім, мен жоқ кезде қандай техникалық мәселе туындады? Мүмкін кейбіреуін шеше алармын. Талқылау легінне жазайын десем жаза алмай қалыппын, бұл менде ғана ма білейін деп едім. Әзірге себебін таба алмай жатырмын. Санатта неге мақалалар қазақ алфавитімен ретттелмейді деген сұраққа әлі жауап тапқам жоқ, мен жоқта анау үш нұсқа деген пәле жоғалыпты, қуанып қалдым. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 20:51, 2025 ж. мамырдың 21 (+05) :Арыстанбек, үш нұсқаны алдырттық қой әйтүп-бүйтіп. Талқылау легін барлық уики бойынша аламыз деп жатыр еді. Сол алып тастаған болар. Санаттар туралы сұрап көрейін. Осы бет иесінен кешірім өтінем, оның атынан жауап беріп отырғаным үшін. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 08:52, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) ::@[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek.kz]] Талқылау легі деген керемет дүние еді, жақсы дүниені неге құртқанды жақсы көреді екен. Фейсбуктың да алғашқы кездегі дизайны мен талқылау құрылымы өте әдемі еді, қазір быт-шыт бірдеңе болып кетткен. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 10:18, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) == [[Бауыржан]] == Why are you removing the name I added? [[Қатысушы:Altenmann|Altenmann]] ([[Қатысушы талқылауы:Altenmann|талқылау]]) 00:25, 2025 ж. мамырдың 28 (+05) == Join us at the Next CEE Catch up! Learn about Temporary accounts! == Hi everyone, We want to announce the tenth '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Catch up|CEE Catch Up]]''' session, which will be dedicated to the '''Temporary accounts''', as this important change is going to affect every Wikipedia soon, so it is important for patrollers and functionaries like you to understand this change. On wikis where temporary accounts are enabled, IP addresses of unregistered editors are not visible publicly. Only those who fight spam, vandalism, harassment and disinformation have access to IP addresses there. The session will take place on '''10th of June 2025, 18:00-19:00 CEST''' (check your ''[https://zonestamp.toolforge.org/1749571200 local time]''). If you are interested in this topic, then '''[[:m:Event:CEE Catch up Nr. 10 (June 2025)|sign-up for the session here]]'''. [[User:TRistovski-CEEhub|TRistovski-CEEhub]] ([[User talk:TRistovski-CEEhub|талқылау]]) 16:17, 2025 ж. мамырдың 29 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_admins&oldid=28802724 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Үлгі == Қайырлы кеш! Апат және Оқиға үлгілерін ретке келтіре аласыз ба? Нашарлау екен. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 21:56, 2025 ж. маусымның 1 (+05) :Кеш жарық! Қазір өңдей алмаймын, кейінірек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:57, 2025 ж. маусымның 1 (+05) == Жеке кеңістігімдегі мақалалар == Қайырлы күн.Неліктен менің жеке кеңістігімдегі мақалаларды түсіндірместен өшірдіңіз? Мен негізгі мақала кеңістігін толтырмау үшін бос уақытымда жұмыс істейтін жаңа мақалалар жасадым. (Қатысушы:Programman/Kickstarter, т.д.). Барлық жойылған мақалаларды қалпына келтіруді сұраймын. [[Қатысушы:Programman|Programman]] ([[Қатысушы талқылауы:Programman|талқылау]]) 15:46, 2025 ж. маусымның 11 (+05) :Кеш жарық! Ол жерде ешқандай мақалалар көріп тұрған жоқпын. Бәрі бос бет қой? [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 01:05, 2025 ж. маусымның 13 (+05) m2s4f8rx1bdwxerkcvtaiaxi7jo1h0z 3479598 3479468 2025-06-13T08:40:15Z Programman 28305 /* Жеке кеңістігімдегі мақалалар */ Жауап беру 3479598 wikitext text/x-wiki {{Мұрағат|қыркүйек 2011 — қаңтар 2015|қаңтар 2015 — 2016 қаңтар|қаңтар 2016 — қаңтар 2017|қаңтар 2017 — сәуір 2019|маусым 2019 — желтоқсан 2020|ақпан 2021 — қаңтар 2022|ақпан 2022 — қаңтар 2023|қаңтар 2023 — сәуір 2024}} {{астынан}} == Жою №1 == Қайырлы күн. Мына қажетсіз айрық бетті <s>Мұқыр ауылдық округі</s> жою керек болып тұр. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 05:29, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05) :Алматы облысындағысының атауы шынымен Мұқыры ма? [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 08:34, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05) ::Иә, шынымен Мұқыры. Орысшасы ''Мукры''. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:51, 2024 ж. сәуірдің 29 (+05) :Жетісу облысында мұндай ауыл бар ғой [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 16:51, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05) == Павел Архипович Загребельный‎ == Павел Архипович Загребельный‎ мақаласынан не үшін «КСРО мемлекеттік сыйлығының иегерлері» деген санатты алып тастадың? Себебін айта кетсең, келесіде қоймас үшін. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) --[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 12:38, 2024 ж. мамырдың 1 (+05) : Түсіндім, кешірерсің, автоматты шығатын болып тұр ғой.--[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 12:41, 2024 ж. мамырдың 1 (+05) ::Кеш жарық {{@|Мағыпар}}! Сонымен қатар {{tl|туғанжері}}, {{tl|қайтысболғанжері}} деген үлгілерді қолдансаңыз, автоматты түрде туған/қайтыс болған жерлердің санаты пайда болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:58, 2024 ж. мамырдың 1 (+05) == Үлгі:Азаматтық қақтығыс == Қайырлы күн, ''[[Үлгі:Азаматтық қақтығыс|Азаматтық қақтығыс]]'' үлгісін дұрыстап жібересіз ба? ''Себеп'' деген істемей тұр. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:30, 2024 ж. мамырдың 7 (+05) :Сосын, ''Нәтиже'' дегенде алғашқы сөйлемде * белгісі істемейді, мысалы [[Қазақстандағы жер наразылығы (2016)]] мақаласында көрсеңіз болады. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:41, 2024 ж. мамырдың 7 (+05) :Иә, енді істейді. Бірақ "жұлдызшаны" білмедім. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 17:29, 2024 ж. мамырдың 7 (+05) ::{{@|Casserium}}''*'' барлық үлгілерде солай дұрыс көрсетпейді, метауикиден болу керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 01:15, 2024 ж. мамырдың 8 (+05) :::Иә солай шығар онда -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 01:27, 2024 ж. мамырдың 8 (+05) == Албан тілі мақалам жоққа шығарылды. == Менің жақында істегем мақаламда қате кеткен болар, мақаланың қате кеткен жері бар ма? Болмаса жоққа шығарудың себе не? [[Қатысушы:Nafpeg|Nafpeg]] ([[Қатысушы талқылауы:Nafpeg|талқылау]]) 17:21, 2024 ж. мамырдың 8 (+05) :Себебі, сіз аудару функция арқылы мақаланы аяғына дейін өңдеген жоқсыз. Тыныс белгілер, дереккөздер арасында интервал қалып қойған, сонымен қатар дайын үлгіні пайдаланбай отырсыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:46, 2024 ж. мамырдың 9 (+05) == Мақалада қате бар == Қайырлы күн, [[Egov.Press|мына мақалада]] суретті жойып жіберген екен. Қырғызша нұсқасындағыдай түзеп жіберсеңіз керемет болар еді. [[Арнайы:Үлесі/37.99.97.162|37.99.97.162]] 17:42, 2024 ж. мамырдың 11 (+05) : Қайырлы күн! Суретті түзеп қойдым;-[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:52, 2024 ж. мамырдың 11 (+05) == Қате == Қайырлы кеш. Біраздан бері [[Үлгі:Елді мекен-Қазақстан]] дұрыс істемей тұр. Атырау облысының барлық елді мекендерінде '''<imagemap>: 2 жолдағы кескін жарамсыз, әрбір жол мынаның біреуінен басталу қажет:''' деген жазу шығады. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 23:06, 2024 ж. мамырдың 15 (+05) ::{{@|Casserium}}, үлгі қате емес. Позкарта үлгісіне қосымша үлгі жасалды. Түзетілді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:39, 2024 ж. мамырдың 16 (+05) :::Көп рақмет -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 22:52, 2024 ж. мамырдың 16 (+05) == Жеңіл атлетші == Сәлеметсізбе! Жеңіл атлетші‎ үлгісі дүрыс істемей жатыр. ең төменгі жағында ақпаратты көрсетпейді (10 000м ден бастап). мүмкін шаблон тым созылғандықтан шығар? қалай түзетуге болады? [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 22:54, 2024 ж. мамырдың 18 (+05) :{{@|TalgatSnow}}Қайырлы күн, уақыт болғанда тексерістен өткіземін. Ұзақ үлгі екен, асықпай қарау керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 16:56, 2024 ж. мамырдың 19 (+05) ::Ok [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 21:56, 2024 ж. мамырдың 19 (+05) == Мақалаларды жою == Қайырлы кеш, мына мақалаларды жоюға ұсынамын. * <s>Атбасар түсті металдар тресі (Атбасцветмет)</s> * <s>ХVІІІ ғасырдың екінші жартысы – ХІХ ғасырдың басында Ертістің оң жағалауына көшу.</s> * <s>Қорғанысқа және басқаруға жұмсалатын шығыстар</s> * <s>Гринвуд Джеймс</s> * <s>Зат мөлшері. Авогадро саны. Молярлық масса</s> * <s>Ең кіші шекті өлшем</s> * <s>Ең үлкен шекті өлшем</s> * ''Есенжол Қаниұлы Әлиаров'' * <s>Шіркеулік славянизмдер</s> * ''Байзақ ауданының ескерткіштері'' * <s>Иоганни Густав Ренат</s> * <s>Әбілқайыр Мұқамбет Ғази Баһадур хан</s> * <s>Әуе-десанттық күштер күні</s> * <s>Өздігінен даму</s> * <s>Сесиль Джон Родс</s> [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 02:25, 2024 ж. мамырдың 20 (+05) :Қалғандары не себеппен жойылмады? [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 04:37, 2024 ж. мамырдың 21 (+05) == Үш мақала жою == Мыналарды жоюға ұсынамын: * <s>Өзіндік маркетинг</s> * ''Өзін-өзі өлтіру‎'' * <s>Мен</s> --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 14:38, 2024 ж. мамырдың 24 (+05) == Өзін-өзі өлтіру‎ == Бұл мақаланы неге жоймадыңыз? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 13:30, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) :{{@|Жанна Ж}} Керек мақала, әлде дубликаты бар ма? Ретке келтіру керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:43, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) :: Ол сізге не үшін керек? Оны қашан ретке келтіресіз? Менің ойымша, бұл мақала қажет емес. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 07:18, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) :::{{@|Жанна Ж}}, маған керек деп жазбадым, сосын мен ретке келтіремін деген жоқпын. Мақала маңызды, сіз жой деп талқыға салмай мұндай керек мақалалар жойыла бермейді. Сіздің талқылау бетіңізге қалдырып кеткен жұмысты жасасаңыз дұрыс болар еді, уақытыңыз бен ынтаңыз бар сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:54, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) :::: Бірақ мен айтқан ''Өзіндік маркетинг'' және ''Мен'' мақалаларын жойдыңыз ғой. Оларды талқыға салған жоқсыз. Ендеше мына мақаланы да жойыңыз. Оның тіпті '''Суицидтік ой''' деген дубликаты да бар. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:56, 2024 ж. мамырдың 28 (+05) :{{@|Жанна Ж}} Себебі басқа тілмен байланыспаған, сондықтан маңыздылығы төмен болғандықтан, жойылды. Ендеше жойыңыз деп бұйрық бере алмайсыз, мұнда өз еркімен. Қай нұқасының атауы ресми түрде дұрыс, соны қалдыру керек. Сізге айтылған жұмысты орындау қолыңыздан келмейтін сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:30, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) : Мен сізді түсінбей отырмын: сапасы жоғары ''Өзіндік маркетинг'', ''Өздігінен даму'' және ''Мен'' мақалаларын сіз оңай жойып, сапасы төмен ''Өзін-өзі өлтіру''‎ мақаласын белгісіз бір себеппен қалдырып отырсыз, оның тіпті дубликаты да бар. Бұл екіжүзділік пе? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:26, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) : Жалпы сіз маңыздылықтың басқа тілдерге қатысы жоқ екенін білмейді екенсіз. Бірақ бұған соншама қадалып қалсаңыз, мысалы, ''Мен'' мақаласының 27 интеруики сілтемесі бар екенін біліп жүріңіз. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:32, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) ::{{@|Жанна Ж}}Жақсы, сізге айтылған жұмысты білмейді екенсіз. Жасай алмайды екенсіз, бірақ маған сын айтып, білгіш болып, екіжүзділік танытып отырсыз. Немесе өтірікші екенсіз. 134 мақаланы тексерістен өткізіп, жоюға болатын мақалаларға үлгі қалдырып кетсеңіз. Ақыры сондай нәрсенің сарапшысына қатты ұқсайсыз. Іске сәт. Уақыт пен энергияны маған құртпаңыз, өмір онсызда қысқа. Пайдалы нәрсеге жұмсаңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:09, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) ::: Әңгімені басқа жаққа бұрудың шебері екенсіз! Екіжүзділік дегеніміз екі бірдей тақырыпты қарама-қарсы тәсілдермен шешу. Мысалы, мен айтқан '''Өзіндік маркетинг''' мақаласын сіз тез-ақ жоя салдыңыз, бірақ мен айтқан ''Өзін-өзі өлтіру''‎ мақаласын сіз «жой деп талқыға салмай мұндай керек мақалалар жойыла бермейді» деген сылтаумен қалдырдыңыз. Яғни мұнда екіжүзділік таныттыңыз!!! --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 10:38, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) :{{@|Жанна Ж}}Егер басқа сұрақтарыңыз бен артық әңгімеңіз бітсе, құр босқа менің мазамды алмаңыз. Сау болыңыз, іске сәт --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 01:00, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :: Екіжүзді болып танылмас үшін жаңағы үш мақаланы жойғандай [[Өзін-өзі өлтіру]] мақаласын да жойыңыз! --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 10:06, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :::Ол мақаланы не себеппен жою керек? '''Біріншіден''', бұл бетке көп бет сілтеніп тұр. '''Екіншіден''', энциклопедиялық маңызы сіз айтқандай жоқ емес айтарлықтай маңызы бар ([[wikidata:Q10737|141 тілде жазылған]]). '''Үшіншіден''', мақаланы жоюға [[Талқылау:Өзін-өзі өлтіру#Жедел жоюға ұсынысы|қарсылықтар бар]]. Нақты аргументтер ұсынсаңыз. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 10:44, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :::: Бірақ ол '''Өздігінен даму''' және '''Мен''' мақалаларын жойды ғой. Олардың сапасы шамамен бірдей, оларға да көп тілде сілтеме қойылған. Бұл кедергі болған жоқ қой. Сонда бұны да жойсын, әлде алдыңғы мақалаларды қайтара ма? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:44, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :::::Тағы айтам '''нақты аргументтер''' келтірсеңіз. Өздігінен даму бетіне [[Арнайы:Мында сілтегендер/Өздігінен даму|еш бет сілтеніп тұрған жоқ]], ал Мен бетіне [[Арнайы:Мында сілтегендер/Мен|2 бет қана сілтеніп тұр]]. Сонымен қатар, бұл мақалалар көлемі аз және сапасы жағынан өте нашар жазылған. Өтіп кеткен нәрсені қайта қозғаудың қажеті жоқ. Осымен бұл тақырып жабылсын. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 03:00, 2024 ж. маусымның 2 (+05) == Күндерек == Сәлеметсізбе! неліктен басты беттегі күндерек жаңартылмайды? кейбір күндері мүлдем бос тұр [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 19:10, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) :{{@|TalgatSnow}} Кеш жарық, себебі ешкім жасамаған, жасалғандардың өзі ескі ақпарат сияқты. Егер ынтаңыз болса жасауға болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:47, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) ::жазсам қосқан ақпарат басты бетте көрстілмейді. Бетті жаңалау батырмасы істемейді [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 10:28, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) :::{{@|TalgatSnow}} қайырлы күн! Сіз тек ақпаратты «26 мамыр» сияқты деген бетке қосып жатқанға ұқсайсыз. Басты беттегі күндеректі өңдеу үшін «Уикипедия:Бүгін/26 мамыр» дегенді өңдеу қажет -- [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 13:10, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) ::::Ок [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 13:23, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) == [[Әйелдердің қоғамдағы орны]] == Kasymov, сізге не болды??? Бұл мақалаға енгізіп жүрген түзетулерімді неге жойып жүрсіз? Бір жерден қатені таптыңыз ба? --[[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 22:49, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) :{{@|Амантаева Дарига}} Ешнәрсе болған жоқ) Сіз мақалаға тікелей қатысы '''жоқ''' сөздерге сілтеме қойып жатыр екенсіз. Олай дұрыс емес, ''Әйелдердің қоғамдағы орны'' мақаласында ''генерал'', ''қазақ әйелдері'' (жоқ мақала, әрі ондай мақала болмайды да) сөздерге сілтенген соң кері қайтардым. Сіз қойған санатты қойдым --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:04, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) :: Салт-дәстүр, қоғам, дала сөздерінің бұл мақалаға қатысы жоқ деп неге санайсыз? Тарихымызда болған төрт әйгілі әйелдің есіміне сілтеме қосу қалайша бұл мақалаға қатысты емес болады? Қайтарыңыз ол сілтемелерді... --[[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 22:26, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) :::Есімдерді сілтеймін, бірақ сал-дәстүр сияқты сөздер мақалаға тікелей қатысы жоқ --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 01:02, 2024 ж. маусымның 1 (+05) == Аралтұз == Қайырлы күн, ''Аралтұз'' мақаласын жойып, <s>Аралтұз комбинаты</s> мақаласын ''Аралтұз'' бетіне жылжытсаңыз. Себебі ол бұрын басталған және мен оны толықтырдым. Сосын ''Арал теңізі мәселелері жөніндегі мемлекетаралық кеңес'', ''Арал теңізі мәселелері жөніндегі мемлекетаралық келісім'' мақалаларын жоя салсаңыз. Арал теңізі мәселелері жөніндегі келісім дубликаты. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:58, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) == Сайт == Қайырлы кеш. [[Үлгі:Компания|Мына үлгінің кодына]] сайтқа қойылатын ''URL'' үлгісін қоса қоясыз ба. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:18, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :{{@|Casserium}}, өңдеуге болады. Болғаннан кейін, жаза салыңыз. Қайтадан жабамын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 02:46, 2024 ж. маусымның 2 (+05) ::Рақмет, қостым. Жаба берсеңіз болады -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 01:52, 2024 ж. маусымның 4 (+05) :::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]], Енді [[Үлгі:Мемлекеттік орган|мына]] үлгіні уақытша аша тұрасыз ба. Өткендегі себеппен -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:18, 2024 ж. маусымның 6 (+05) :::Қайырлы күн, сіздер осы [[Үлгі:Компания]] үлгісінде логотиптен бөлек '''сурет''' бөлімін қоса аласыздар ма, яғни компания логотипі сосын астында мысалға штаб-пәтерінің суреті тұрады. Мәселен, орыс уикипедиясындағы [https://ru.m.wikipedia.org/wiki/Apple Apple] мақаласынан қарасаңыздар болады. Солай істелсе, жақсы болар еді. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 14:24, 2024 ж. маусымның 6 (+05) ::::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]], екі үлгіні қайта аша қойыңызшы онда. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 19:47, 2024 ж. маусымның 7 (+05) :{{@|Casserium}}, {{@|Тұран}} дайын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:53, 2024 ж. маусымның 10 (+05) == [[Әйелдің отбасындағы орны]] == Сіз антифеминистсіз бе? Бұл мақаланы неге жойдыңыз? Өте жақсы жазылған мақала еді ғой. [[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 19:04, 2024 ж. маусымның 3 (+05) :Иә ''сексистпін''!! Мақаланың маңыздылығы төмен, мәселе әйел, ер болсын! Энциклопедиялық мақалаға қандай қатысы бар??? Неге жойдыңыз деудің орнына, ойыңызға келгенін ойланбай жазуға бола ма?!. Ескерту, бір-бірімізді танитын құрбы емеспіз, этика пен шекараны ұстаңыз! --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:50, 2024 ж. маусымның 4 (+05) == Медиа Уики == <s>Қайырлы кеш. Уикипедияда [https://translatewiki.net/wiki/MediaWiki:Tooltip-n-portal/kk-cyrl Translatewiki] сайтында аударылып қойған [[МедиаУики:Tooltip-n-portal]] [[МедиаУики:Articleexists]] бар. Соны жою мүмкін бе екен?</s> -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 19:46, 2024 ж. маусымның 7 (+05) == Procter & Gamble == ''Проктер мен Гэмбл'' мақаласын '''Procter & Gamble''' деп жылжытып бересіз бе? Себебі бұл компанияның ресми атауы. Сосын, <s>Проктер және Гэмбл</s>, ''Проктер мен Гэмбл'' жоя салу керек, ешкім олай іздемейді. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 01:24, 2024 ж. маусымның 9 (+05) :{{@|Тұран}} Дайын, есік атауға мақалалар сільеніп тұр --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:55, 2024 ж. маусымның 10 (+05) ::Рақмет, оны өзім жөндей саламын. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 10:23, 2024 ж. маусымның 11 (+05) ::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]] енді <s>Проктер мен Гэмбл</s> жоя салыңыз. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 11:08, 2024 ж. маусымның 11 (+05) == Жақсы мақалалардағы хаос == Сәлеметсіз бе, Kasymov мырза! Жақсы мақалаларда бүртүрлі жағдай. [[Қымыз]] мақаласы жақсы мақалалар қатарында болса да, ол таңдаулы мақала белгсіне ие. [[Биология]] мақаласында белгі мүлдем жоқ. Бұл ситуацияны түзейсіз бе [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 00:35, 2024 ж. маусымның 13 (+05) :{{@|Рахман999}}Кеш жарық, шешімді қателеспесем Амангелді мен Нұрлан мырзалар шешкен. Солардан нақты жауап алып, түзетпесе. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 02:05, 2024 ж. маусымның 14 (+05) ::Солардан сұрап көрейім бе? [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 02:08, 2024 ж. маусымның 14 (+05) :Иә --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 02:09, 2024 ж. маусымның 14 (+05) == Вандализм == ‎Мықтыбек Оразтайұлы деген қатысушы менің [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа чемпионаты (финал)]] мақаламды жойып, жылжытудың орнына көшіріп басқа атпен бастады [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)]]. өзгенің еңбегін өзіңе жатқызу админге сай келмейтін нәрсе. бұған дейін менің рұқсатымсыз жеке бетімді бастап өндеген [[Қатысушы:TalgatSnow]]. сан үшін мақалаларды бастап бітірмейді:[[Футболдан Литва чемпионаты 2023]], [[Футболдан Украина кубогы 2021/22]]. мақала санатаулары дұрыс емес. әрекет етуіңізді сұраймын @[[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]], @[[Қатысушы:Amangeldi Mukhamejan|Amangeldi Mukhamejan]], @[[Қатысушы:Салиха|Салиха]] [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 16:13, 2024 ж. шілденің 17 (+05) :{{@|TalgatSnow}}Қалпына келді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:46, 2024 ж. шілденің 18 (+05) == Мақаланың көрінуі == Қайырлы күн! [[Айбар Қайнарұлы Олжаев]] мақаласы неге гуглдан іздесе шықпайды? Тек уикидің ішінен іздегенде ғана шығады екен. Жауабыңызға алдын ала рақмет. [[Қатысушы:Daniyal.aidarov5|Daniyal.aidarov5]] ([[Қатысушы талқылауы:Daniyal.aidarov5|талқылау]]) 12:41, 2024 ж. шілденің 22 (+05) :{{@|Daniyal.aidarov5}} кеш жарық, меніңше біршама уақыт керек сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:54, 2024 ж. шілденің 22 (+05) == Research about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, We would like to invite you to submit your responses to the survey dedicated to the tools that are used currently across the Wikimedia projects and the tools that you want to have. This survey was made by the working group of the [[:m:Wikimedia CEE Hub|CEE Hub]], and your responses will be reviewed afterwards, as we want to continue supporting the communities. That support can be documentation for certain most used tools by other communities across the region per specific topics, finding solutions for new tools to be created in the future, creating most needed tools in the region (so called "regional wishlist list"), and many other options. ''Deadline to fill in the survey is '''20th of August, 2024'''.'' Submit your answers [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSeIwzCDKs6jXPG7EpZe-JH2Mm1odU0_MAv1bO-z-nLOq9dlug/viewform?usp=sf_link '''here'''] Thank you in advance for your time that you will dedicate in filling in this survey --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 18:07, 2024 ж. шілденің 26 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Мақаладағы қате == Қайырлы күн, [[Egov.Press|мына мақалада]] Instagram-парақшасы қате сілтемеге жолдайды екен. Сілтемені алып тастасаңыз жақсы болар еді. [[Арнайы:Үлесі/37.99.45.88|37.99.45.88]] 18:49, 2024 ж. шілденің 27 (+05) :Түзетілді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 19:38, 2024 ж. шілденің 29 (+05) == [[Жоба:Инкубатор/Astana Vision]] == Қайырлы күн Мен өңдеуге жіберген мақаланы тексере аласыз ба? Қарау кезегінде әлі көп мақалалар бар екенін түсінемін және осы мақалаға ерекше назар аударғаным үшін кешірім сұраймын. Алдын ала көп рахмет! [[Қатысушы:Nomini Meo|Nomini Meo]] ([[Қатысушы талқылауы:Nomini Meo|талқылау]]) 13:48, 2024 ж. тамыздың 9 (+05) == Мақаланы жою == Какого хуя менің қазақша мақалаларымды жоясыз ? Мен оларды орысша мақаладан өз қолыммен аударып, толықтай өзім өңдеп жарияласам, өшіріп тастағансыз. Какого хуя ? Қазақ тіліне деген құрметсіздік пе ?[[Қатысушы:Balgymbek Has Been|Balgymbek Has Been]] ([[Қатысушы талқылауы:Balgymbek Has Been|талқылау]]) 07:37, 2024 ж. тамыздың 14 (+05) :{{@|Balgymbek Has Been}} Мақалаңызда '''қ**тақта''' ақпарат жоқ екен, саған ескерткенмін! Мақаласымақты артынан құл сияқты тегін кім өңдеп толықтыру керек?? Дым ақпарат жоқ, өтірік аудару функциясы арқылы топаста жасай алады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:57, 2024 ж. тамыздың 16 (+05) == "Бергамаск Сиютасы" мақаласы жойылды. == Сәлеметсіз бе! Менің "Бергамаск Сиютасы" атты мақалам тамыздың 4, сағат 21:00-де жойылды. Не себеппен жойылғанын айтып береңізші, мен қателерін түзетіп қайта жазып көрейін. Деректер ағылшын тілді мақала нұсқасынан алынды өйткені қазақ тілінде Бергамаск Сиютасы туралы мәлеметтер жоқ. [[Қатысушы:Nafpeg|Бекзат Азатұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Nafpeg|талқылау]]) 22:18, 2024 ж. тамыздың 17 (+05) : {{@|Nafpeg}}Сіз мақала емес, жоба бастапсыз, атауы өзгеріп, тексерістен өтпей тұр: ''Бергамаск сюитасы'' --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 19:45, 2024 ж. тамыздың 19 (+05) == Шақырым — километрдің қазақшасы == Қайырлы күн! Мен кей елді мекендердегі орысша сөздерді қазақшалап жатсам, оларды неге қайтадан орыс нұсқасына келтіріп жүрсіз? --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 13:35, 2024 ж. тамыздың 20 (+05) Мысалы, мынау жерде [[Ақшоқы (Солтүстік Қазақстан облысы)]]. :{{@|Kyzyljar muzei}}Ресми түрде қалай? шақырым деген сөзге дереккөздер көрсетсеңіз. Халықаралық сөзді аударған дұрыс па? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:16, 2024 ж. тамыздың 22 (+05) :: Ойбай, сіз жаңалықтарды қай тілде көресіз, оқисыз?! [https://egemen.kz/article/371013-kolik-infraqurylymyn-damytugha-568-mlrd-tenhge-bolinedi Мынау кешегі жаңалықта] басты газетте шыққан ақпарат — километр емес. --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 07:03, 2024 ж. тамыздың 28 (+05) :::{{@|Kyzyljar muzei}} Осы туралы телеграмм тобына қосылып, сонда талқылаңыз. Егер шақырым деген 100 пайыз сенімді болсаңыз СІЗ барлық мақала өзгерте аласыз ба???? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:44, 2024 ж. тамыздың 28 (+05) :::: Бұл талқылайтын дүние емес. Бұны бәрі біледі, сізден басқа. --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 09:03, 2024 ж. тамыздың 30 (+05) :{{@|Kyzyljar muzei}} Сізден 100 пайыз дәлел болмағандықтан '''км''' қалады. ''Бұны бәрі біледі'', 20 млн халықтан немесе осында белсенді 250 қатысушыдан сұрадыңыз ба? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:21, 2024 ж. тамыздың 30 (+05) :: Сіз теледидардан референдум сияқты сөздерді естіп, шақырым деген сөзді қалай елемей қалғансыз? --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 12:18, 2024 ж. қыркүйектің 1 (+05) == Түркістан облысы бауырлас қалалары == неге алынып тасталды? [[Қатысушы:Nurbol9393|Nurbol9393]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurbol9393|талқылау]]) 18:53, 2024 ж. тамыздың 20 (+05) == Үлгі-инфобокс керек еді == Қайырлы күн! Тарихи нысандар мен ескерткіштер бойынша енгізілген беттерді өңдеп, жаңа материалдар енгізбекші едім, соған үлгі-инфобокс жасап бере аласыз ба? (мен жасауды білмеймін). Жасау барысында үлгіде - атауы/суреті/орналасқан жері/ескерткіш түрі/кезеңі/авторы/нысан мәртебесі деген тұстар көрсетілсе. Мысалы, [[Тәнеке батыр мазары]]. Алдын ала рахмет! Салиха 16:39, 2024 ж. тамыздың 21 (+05) :{{@|Салиха}} Кеш жарық, мысалға көрсетіп жіберсеңіз (үлгіні) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:17, 2024 ж. тамыздың 22 (+05) :Қайырлы күн! Мысалы, :{{Тарихи нысан : | атауы = Тәнеке батыр мазары : | Суреті = : | сурет атауы = : | орналасуы = Жетісу облысы, Ақсу ауданы : | жасалу кезеңі = ХІХ ғасыр : | сәулетші = : | мүсінші = : | нысанның түрі = қала құрылысы және сәулет : | нысан мәртебесі = киелі нысан :}} : қосарыңыз болса қосуға болады. Салиха 11:06, 2024 ж. тамыздың 23 (+05) :Жақсы --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:59, 2024 ж. тамыздың 24 (+05) == “Мұса пайғамбар” мақалаға енгізілген өзгерістерді қайтару == Bekzat Alibek есімді қолданушы жазған мәтін Уикипедияның стильдік талаптарына сәйкес келмейді. Мысалы, бүкіл мәтін тек жеке және исламдық тұрғыдан сипатталған. ("Ғ.С", стиль, анықтама) [[Қатысушы:Jondjas|Jondjas]] ([[Қатысушы талқылауы:Jondjas|талқылау]]) 09:24, 2024 ж. тамыздың 25 (+05) :{{@|Jondjas}} Ол жағы дұрыс, бірақ сіз неге '''Киелі кітапқа''' сілтеп тұрсыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:40, 2024 ж. тамыздың 26 (+05) == Мақалаларды жою == Ассалаумағалейкүм! [[Назар]] мен [[Абыл Өтембетұлы]] мақалаларын жоюға ұсынамын. Біріншісі түсініксіз, екіншісі қайталанған. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 16:47, 2024 ж. тамыздың 25 (+05) == Үлгі-инфобокс туралы == Қайырлы таң, Айдын! Тарихи нысанға үлгі-инфобокс жасауға мысал ретінде [[Қызыл таң маталар үйі]] бетін көріңізші, жаңа ғана жаздым. Салиха 11:30, 2024 ж. тамыздың 31 (+05) :Жақсы, уақыт тығыз болғандықтан, уикипедияға көңіл бөле алмай жатырмын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:15, 2024 ж. қыркүйектің 2 (+05) == Жою №2 == Кеш жарық! ''Асыл Тұрсынбекұлы Шубай''‎ және ''Әйел тілі'' мақалаларын жоюды ұсынамын. --[[Қатысушы:І Хәріполла|І Хәріполла]] ([[Қатысушы талқылауы:І Хәріполла|талқылау]]) 00:33, 2024 ж. қыркүйектің 5 (+05) :Жойылды, {{@|І Хәріполла}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 14:35, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) == Мақалада қате бар == Қайырлы күн. [[Egov.Press|Мына мақаладағы]] Instagram сілтемесі дұрыс емес екен. Түзеп жіберсеңіз. egov.kz орнына egovpress болуы керек. [[Арнайы:Үлесі/37.99.44.42|37.99.44.42]] 09:58, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) : Инстапарашаңызды түзеп қойдым. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 10:24, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) == Қ.К. Тоқаев туралы == Тоқаевтың Тимурдан басқа тағы Манира (1987 ж.т.) деген қызы бар екен ғой. Оны неге ешкім жазбайды ? Рақмет [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 11:06, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) == Аналды секс == Сәлем, ''бұл мақаланы'' жою керек! Масқара емес пе? --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 21:31, 2024 ж. қыркүйектің 11 (+05) :Кеш жарық, енді ол масқара болғанда көп тілде жазылған, бар нәрсені қайтіп жоямыз. Басқа админдерден сұрап көріңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:56, 2024 ж. қыркүйектің 12 (+05) == Қазақстанның темір жол бекеттері == Жалпы фотосуреттер қосқанда түсірген жылы міндетті түрде болу керек деп ойлаймын. Себебі қай жылы түсірілгенін оқырман білу керек. Екіншіден сол суретті, мысалы вокзалдардың дизайны өзгерсе, қайта жіберсең сурет бар деп қабылдамайды, егер жылы болмаса. Мен 10 жылдан бері Фотопланета энциклопедиясына суреттер жіберіп жүрмін, бәрінде де түсірген күнін, айын сұрайды. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 09:54, 2024 ж. қыркүйектің 13 (+05) :{{@|Мағыпар}}Кеш жарық, суреттің атауы ұзақ сияқты. Сипаттамасы бөлімінде бәрін жазып көрсетуге болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:21, 2024 ж. қыркүйектің 14 (+05) ::Жақсы, келесілерін қысқартармын. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 10:40, 2024 ж. қыркүйектің 15 (+05) == Үлгілер == == Үлгілер == Ассалаумағалейкум! [[АФК чемпиондар лигасы элитасы|АФК чемпиондар лигасы]] мен [[КОНКАКАФ чемпиондары кубогы|КОНКАКАФ чемпиондар лигасы]]ның атауы өзгеріпті. Үлгілерді қайтеміз? Атауын өзгертеміз бе? --[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 12:27, 2024 ж. қыркүйектің 16 (+05) :Кеш жарық! Навигациялық үлгілерді ма, егер сол болса иә. Әрі ескі атаудағы үлгіні жою керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 20:01, 2024 ж. қыркүйектің 16 (+05) == Жою №3 == Қайырлы кеш. Мақала атауларын бір үлгіге келтіру үшін мына сілтеме беттерді жою керек болып тұр: * ''КИМЭП'' * Үлгі:Кәрім Мәсімовтың министрлер кабинеті (2016 жыл 6 мамыр) -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 00:40, 2024 ж. қыркүйектің 30 (+05) :{{@|Casserium}}Екіншісін не үшін жою керек? Атын өзгерту керек, тарихы сақталады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:45, 2024 ж. қазанның 1 (+05) ::Ол дубликат болып тұрған үлгі. Ішіндегі мазмұны [[Үлгі:Кәрім Мәсімовтің II министрлер кабинеті]] осы үлгімен біріктірілген. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 22:57, 2024 ж. қазанның 1 (+05) == Санат == Кеш жарық! "Қазақ билері" санатында [[Би (өнер)]] мен [[Би (тұлға)]] аралас екен. Бұл санатты [[Би (өнер)]]-ге қалдырып, қазақ тұлғаларын "Қазақ би-шешендері" санатына көшірсек қайтеді? [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 23:19, 2024 ж. қазанның 2 (+05) * Санаттар дұрысталды, мәселе шешілді. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:39, 2024 ж. қазанның 3 (+05) == Results from the survey about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, During August 2024, we sent you a survey about the tools, so now we would like to bring to your attention the conclusions and results from the survey, which you can explore on this '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Tools|Meta page]]'''. I hope you will enjoy exploring the mentioned tools on the page, along with other conclusions from the survey. Thanks for your time, and we will continue working on this important topic. --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 17:10, 2024 ж. қазанның 7 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Біріктіруге немесе жоюға ұсынылған мақалалар тізімі == Біріктіруге немесе жоюға ұсынылған мақалалар тізімі: 1.0 – ''Қазақстандағы хандық биліктің жойылуы'' (жақсысы) 1.1 – <s>Қазақ хандығындағы биліктің жойылуы</s> 1.0 – [[Саңырақ Тоқтыбайұлы батыр]] (жақсысы) 1.1 – [[Саңырық Тоқтыбайұлы]] 1.2 – [[Саңырақ батыр Тоқтыбайұлы]] 1.0 – [[Хангелді Сырымбетұлы]] 1.1 – [[Ханкелді батыр]] 1.0 – [[Жолбарыс би]] 1.1 – [[Жолбарыс Жылқайдарұлы]] 1.0 – [[Әлмерек абыз]] 1.1 – [[Әлмерек Жаншықұлы]] [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 20:03, 2024 ж. қазанның 9 (+05) == Translation request == Hello, Kasymov. Can you translate and upload the article about the prominent Turkish economist [[:en:Dani Rodrik]]/[[:ru:Родрик, Дэни]] in Kazakh Wikipedia? Yours sincerely, [[Қатысушы:Oirattas|Oirattas]] ([[Қатысушы талқылауы:Oirattas|талқылау]]) 16:14, 2024 ж. қазанның 14 (+05) == Координаттар == Ассалаумағалейкум! Қала туралы мақала жазғанда картадан географиялық орнын көрсетпей жатыр ғой. [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 13:50, 2024 ж. қазанның 28 (+05) : Уағалейкум салам! Бұл кемшілік кейбір үлгілердің әлі жазылмағанына байланысты болып отыр. Мысалы, мен екі жаңа үлгіні жүктеп қойдым, енді [[Кайенна]] мен [[Уагадугу]] қалалары картада көрсетіліп тұр. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 17:25, 2024 ж. қазанның 28 (+05) ::{{@|Мықтыбек Оразтайұлы}} қай мақала? Позкартасы жасалмаған болу керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:14, 2024 ж. қазанның 29 (+05) :::[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup>, [[Сан-Томе (қала)|Сан-Томе]], [[Сент-Джорджес]] мақалаларында тұр. Кей қалалардікі әдемі боп шығады, ал кейбіреуде олай емес--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 00:39, 2024 ж. қазанның 30 (+05) :жақсы --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 20:04, 2024 ж. қазанның 31 (+05) : Иә, мәселе Позкартада болып тұр. Мен тағы Сальвадор және Эритреяны қостым, әрі қарай іліп әкетсеңдер жақсы болар ед... --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:26, 2024 ж. қазанның 31 (+05) ::Иә, жасап жатырмын--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:27, 2024 ж. қазанның 31 (+05) :{{@|Мықтыбек Оразтайұлы}} Елді мекен үлгісін толық толтыру керек. Ауданы, халқы, телефоны сияқты мәліметтер жоқ қой және дұрыс толтыру керек, ел деген параметрге ешқандай сілтеме немесе туды қоюға болмайды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:27, 2024 ж. қазанның 31 (+05) ::[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup>, ел деген параметрге тек елдің атын жазып жатырмын, еш сілтемесіз, үлгісіз--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 01:15, 2024 ж. қарашаның 1 (+05) == Неге жойдың? == ''Махмет Құлмағамбетов'' деген танымал саясаткер туралы мақаланы не пиғылмен жойғансың? --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 21:53, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :{{@|Елмұрат Х}} жедел жоюға ұсыныпты, содан соң жойылды. '''Пиғылға келсек ата жауым болу керек''' --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:00, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :: Ата жауың болатындай саған бірдеңке істеп қойған ба? [[File:Face-smile-big.svg|23px]] Негізі әйгілі тұлға, сақтап қалуға болатын еді. --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 22:05, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :{{@|Елмұрат Х}} Қалпына келтірілді, жедел жоюға ұсынған қатысушыдан сұрап көріңіз. Мүмкін дубликат мақала ма екен? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:11, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :Мақала тым қысқа, екіншіден қайталанған. Сондықтан жедел жоюға ұсынылған. Міне жақсысы: [[Махмет Ибатоллаұлы Құлмағамбетов]]. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 22:15, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) ::{{@|Елмұрат Х}} мақаланы жоюға ұсынған себебім көрсетілген, бір тұлға туралы екі мақала бола алмайды, "Махмет Ибатоллаұлы Құлмағамбетов" мақаласы бірінші басталған, сондықтан сол қалуға құқылы деп ойлаймын. Жалпы бұл тұлғаның маңыздылығы күмән тудырады. Қосатын ақпаратыңызды осы мақалаға қосуды сұраймын.--[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 22:37, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) ::: Алғашқыда жоюға себеп ретінде дубликат деп көрсетілмеген еді. Дубликат болса, жояйық әрине. --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 22:57, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) == Үлгі == Ассалаумағалейкүм. <nowiki>{{Договор}}</nowiki> үлгісі жарамсыз сияқты, дұрыстап бересіз ба? [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 12:34, 2024 ж. қарашаның 27 (+05) : Уағалейкум салам! Үлгі жарамды, бірақ орысша қалып қойған сөзді қазақшаға ауыстыру керек, сонда бәрі жақсы шығады. Мен қазір осы үлгіні мақалаға қосамын. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 09:57, 2024 ж. қарашаның 28 (+05) ::Рақмет! [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 10:45, 2024 ж. қарашаның 28 (+05) == Неге жойылды? == Сурет:Maska--kazahstan-shou1.jpeg осы суретті "Маска" мақаласына кірістіріп қоям деп жүктеп қойсам жойып тастапсыз. Адамның еңбегін еш етуді білесіз, ә. Толықтырамын оны әлі!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 23:39, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) :{{@|Madi Dos}}Екеуі де жойылады, себебі авторы мен қайнаркөзі көрсетілмеген. дайын суретті жүктеу қандай еңбек? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:42, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) ::Білем, оны көрсету керек екендігін. Менің енгізген бұрынғы суреттерімде дереккөздер бар. Кейінірек енгіземін, оның үстіне бұл еркін сурет емес. Тек осы Қазуикиде ғана орналасатын сурет, сосын адамның жасаған ісін құнсыздандырмаңыз. Админ болсаңыз, өзіңізге админсіз.Дайын суреті де енгізілмеген қаншама мақала бар. [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 23:48, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) :::Қалпына келтіремін, бірақ авторы мен дереккөзін көрсете кетсеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:54, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) == Координат модулін жаңарту == Module:Coordinates модуліне көптеген жаңартулар енгізілді, соларды қазақша нұсқасына енгізіп, координаттардың мақаладағы орналасуын дұрыстау керек. Модульді соңғы рет сіз өңдепсіз, жаңартып жіберуіңізді сұраймын. [[Қатысушы:Murat Karibay|Murat Karibay]] ([[Қатысушы талқылауы:Murat Karibay|талқылау]]) 22:45, 2024 ж. желтоқсанның 22 (+05) <s>:Дайын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:41, 2024 ж. желтоқсанның 23 (+05)</s> Нақтылау керек :Мысалы: [[Екібастұз]] немесе кез келген қала жайлы мақаланы ашқанда, коориднаттар инфобокспен бірге жабысып тұрады. Соны түзесеңіз. [[Қатысушы:Murat Karibay|Murat Karibay]] ([[Қатысушы талқылауы:Murat Karibay|талқылау]]) 23:38, 2024 ж. желтоқсанның 25 (+05) ::{{@|Murat Karibay}}Ол үлгіден емес, уикипедияның интерфейсі жаңарғаннан болып тұр. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:09, 2024 ж. желтоқсанның 27 (+05) == Кедергі == Саламатсыз ба, мазалағыныма кешірім сұраймын. Мен қазақша Википедияға өз үлесімді қосқым келеді, алайда шегіндіруші 1nter pares деген адам менің әрбір өңдеуімді себепсіз жойып жатыр. Мен одан неге өңдеулерімді жойғаның сұрадым, бірақ нақты жауап ала алмадым. Осы жайында шара қолдансаңыз. Алдын ала рақмет [[Қатысушы:Әбдіқадыр Асхат|Әбдіқадыр Асхат]] ([[Қатысушы талқылауы:Әбдіқадыр Асхат|талқылау]]) 20:33, 2024 ж. желтоқсанның 25 (+05) == Айдаушы мақала == Француз және үнді соғысы деген жойылған мақаланы айдаушы бет ретінде қалпына келтіру үшін сыртқы сілтемелерді қалай қолдансам болады және оған рұқсатым бар ма [[Қатысушы:Әбдіқадыр Асхат|Әбдіқадыр Асхат]] ([[Қатысушы талқылауы:Әбдіқадыр Асхат|талқылау]]) 20:43, 2024 ж. желтоқсанның 25 (+05) == Администраторды сайлау == Кеш жарық! [[Уикипедия:Администраторларды сайлау‎|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 21:56, 2025 ж. қаңтардың 1 (+05) == Үлгі == Кеш жарық! Осы үлгінің басқасы бар ма? (Үлгі:Апат). Көрсетілімі нашарлау, не қолдануға болады орнына? [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 00:08, 2025 ж. қаңтардың 22 (+05) :Бсақасын біле алмадым, мүмкін дубликат жасай бермей, осы үлгіні жаңарту керек шығар --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:11, 2025 ж. қаңтардың 22 (+05) == Администратор құқығынан айыру == Кеш жарық! [[Уикипедия:Администратор құқығынан айыру|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 19:31, 2025 ж. қаңтардың 23 (+05) == Thank you for being a medical contributors! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |rowspan="2" style="vertical-align: middle; padding: 5px;" | [[File:Wiki Project Med Foundation logo.svg|130px]] |style="font-size: x-large; padding: 3px 3px 0 3px; height: 1.5em;" |'''The 2024 Cure Award''' |- | style="vertical-align: middle; padding: 3px;" |In 2024 you '''[[mdwiki:WikiProjectMed:WikiProject_Medicine/Stats/Top_medical_editors_2024_(all)|were one of the top medical editors in your language]]'''. Thank you from [[m:WikiProject_Med|Wiki Project Med]] for helping bring free, complete, accurate, up-to-date health information to the public. We really appreciate you and the vital work you do! Wiki Project Med Foundation is a [[meta:Wikimedia_thematic_organizations|thematic organization]] whose mission is to improve our health content. '''[[meta:Wiki_Project_Med#People_interested|Consider joining for 2025]]''', there are no associated costs. Additionally one of our primary efforts revolves around translating health content. We invite you to '''[https://mdwiki.toolforge.org/Translation_Dashboard/index.php try our new workflow]''' if you have not already. Our dashboard automatically [https://mdwiki.toolforge.org/Translation_Dashboard/leaderboard.php collects statistics] of your efforts and we are working on [https://mdwiki.toolforge.org/fixwikirefs.php tools to automatically improve formating]. |} Thanks again :-) -- [[mdwiki:User:Doc_James|<span style="color:#0000f1">'''Doc James'''</span>]] along with the rest of the team at '''[[m:WikiProject_Med|Wiki Project Med Foundation]]''' 11:23, 2025 ж. қаңтардың 26 (+05) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Top_Other_Language_Editors_2024&oldid=28172893 тізімін пайдаланып User:Doc James@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Байланыс == Kasymov мырза сізбен қалай байланысқа шықсақ болады, мақала өңдеуге қатысты кейбір сұрақтар бар еді? [[Қатысушы:Nirvana 0099|Nirvana 0099]] ([[Қатысушы талқылауы:Nirvana 0099|талқылау]]) 11:21, 2025 ж. ақпанның 5 (+05) == Бітікші сайлауы == Қайырлы таң! [[Уикипедия:Бітікшілерді сайлау|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 07:34, 2025 ж. ақпанның 19 (+05) == Господин Касымов == Господин Касымов, как с вами связаться? У нас есть вопросы по редактированию статьи [[Қатысушы:1lockeny|1lockeny]] ([[Қатысушы талқылауы:1lockeny|талқылау]]) 19:54, 2025 ж. наурыздың 14 (+05) == Assistance with Template Updates on Kazakh Wikipedia == Hello Kasymov, I hope you're doing well. I recently made a request on the Kazakh Wikipedia village pump regarding updating certain country data templates to align with standard formatting. Since this impacts multiple pages, I’d appreciate your input or assistance in addressing it. You can find my request here: [[Уикипедия:Форум#Replacing "Country data" templates with "Үлгі:Байрақ".]] Please let me know if you need any clarification. Thank you for your time and consideration! Best regards. [[Қатысушы:OperationSakura6144|OperationSakura6144]] ([[Қатысушы талқылауы:OperationSakura6144|талқылау]]) 07:35, 2025 ж. наурыздың 26 (+05) == Sorting files in categories == Hi! I hope you can help me a bit. [[Үлгі:Non-free media]] seems to put files in [[:Category:Тегін мақалалар]] and according to Google Translate it means free files. It should say something like "All non-free files" like [[:en:Template:Non-free media]]. Also [[Үлгі:Free media]] should put files in "All free files" like [[:en:Template:Free media]]. Can you help fix? Finally there seems to be a lot of redundant categories in [[:Санат:Уикипедия:Суреттер]]. Can you delete those that are not needed? If you want to rename the categories wit files without machine-readable source, author etc. you need to use Translatewiki. You can see more at [[:m:File_metadata_cleanup_drive/How_to_fix_metadata#Finding_images_without_an_information_template]]. [[Қатысушы:MGA73|MGA73]] ([[Қатысушы талқылауы:MGA73|талқылау]]) 23:23, 2025 ж. сәуірдің 11 (+05) == Бетті жою == Қайырлы күн, Қасымов мырза. ''Қатысушы:Austrian Cat/зертхана/Осман империясы'' бетімді жоюыңыздың себебі не? [[Қатысушы:Austrian Cat|Austrian Cat]] ([[Қатысушы талқылауы:Austrian Cat|талқылау]]) 09:55, 2025 ж. сәуірдің 25 (+05) :қалпына келтірдім, бірақ ондай мақала бар ғой. Бұрынғы автордың еңбегін жоққа шығарып, зертханаңыздан көшіре салу болмайды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:54, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) ::неге? Қазақша Уикипедияда мақалалардың көбісі безендіру, яғни эстетика, дереккөздер мен сілтемелердің болуы тараптарынан біраз ақсап, және жалпы сапа критерийлерін қанағаттандырмайды деп айтуға болады. Әсіресе ол басқа тілдік бөлімдермен салыстырғанда байқалады. Егер де біздегі мақаланы ағылшын бөлімінде қолданылған сілтемелер мен деректерге негізделіп, оны бейімдеп һәм безендіріп, қайтадан жазғаннан не залал? Бір түсіндіріп жіберсеңіз [[File:Face-grin.svg|25px]] [[Қатысушы:Austrian Cat|Austrian Cat]] ([[Қатысушы талқылауы:Austrian Cat|талқылау]]) 23:15, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) :::соны неге мақаланың өзің безендіріп, толықтырып жаңартпасқа --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:22, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) ::::әзірше жазылу үрдісінде, зертханамда мәтін толық дайын болған соң, мақаланың өзіне бір-ақ өңдеме арқылы көшіре салам деген ой болған негізі. Себебі қазуикидегі кейбір үлгілер, мысалға [[Үлгі:Sfn]] жеке өзіме қазірше шамалы түсініксіз болып тұр (себебі орыс Уикипедиясында бұл үлгіні қолдану үшін, [[Үлгі:Cite book]] дегеннің "| ref =" қатарында автор есімін енгізіп, дәл соны ''sfn'' үлгісіне қоясың). Жазып аяқтаған соң, бұл үлгі дұрыс жұмыс істеп, барлық ақпарат толық екеніне көзім жеткенде жария етемін (деп ойлағанмын). Ондайға тыйым салынған ба? [[Қатысушы:Austrian Cat|Austrian Cat]] ([[Қатысушы талқылауы:Austrian Cat|талқылау]]) 23:32, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) :Сапаға көмектесер еді, түсінгенім көп өңделген уикипедия тереңдігі көп болады екен --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:46, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) Балам, ''Абсурдизм'' деген мақаланы неге жойдың? Қайтара салшы... --[[Қатысушы:І Хәріполла|І Хәріполла]] ([[Қатысушы талқылауы:І Хәріполла|талқылау]]) 23:37, 2025 ж. Мамырдың 2 (+05) :Қалпына келді, {{@|І Хәріполла}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:38, 2025 ж. Мамырдың 9 (+05) Сәлем, [[Хасанкейф]] және [[Ойжұмбақ]] мақалаларын неге жойғансың? Қалпыларына келтіргенің дұрыс болады. --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 22:05, 2025 ж. Мамырдың 7 (+05) :Кеш жарық! {{@|Елмұрат Х}} Ол қатысушы тоқтамай мақалалар жазған екен, барлық мақаласын жойғанмын. Қалпына келтірмеймін, себебі біреудің шала жұмысын админдер артынан неге ретке келтіріп отыру керек? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:38, 2025 ж. Мамырдың 9 (+05) :: Сәлем! Жалпы ондай жерде «тексерілмеген мақала» деген үлгіні қолданған жөн. Басқа қатысушылардың еңбегін елейтін болсақ, әрине. Немесе «бастама» деген үлгі де бар және оған қатысты көптеген нақтылау белгілерін қолдануға болады, егер мақалалар санын күрт азаюын қаламасақ. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 23:57, 2025 ж. Мамырдың 11 (+05) :{{@|Еститін Азамат}} кеш жарық! Онсызда сондай үлгі қойылады, бірақ оның мазмұнын, сапасын, грамматикасын кім тексереді. Біреудің артын кім тегін тексеріп, көзді қызартып, қиналып отыру керек. Ынтасы мен жауапкершілігі жоғары адам жазатын нәрсені жазады, жай шетелге барып қайту үшін жасамайды. Шындық солай --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:49, 2025 ж. Мамырдың 13 (+05) :: Қызықсың. Сені мұнда біреу мәжбүрлеп жатыр ма? --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:00, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) :Бірнеше қатысушы ғана тексеріп, уақытын бөліп, сапасыз дүниемен күресіп жүр. Соның ішінен Сені байқамадым. Сондықтан уақытты маған құрта бермей, жақсы мақалалар дамытуға үлес қоссаң немесе қате, жетіспейтін үлгілерлі толықтырса жақсы болар еді. Егер оларды түзетіп тексеріске салсаң, жоюға болмайды. Осыны әсіресе оқушылар мен студенттер көп пайдаланады. Мазмұны копи паст жасалған нәрседен қазуикипедияның сапасына күмәнмен қарайтын болады. Айдаладағы біреудің мақаласына басты ауыртудың қажеті шамалы. Болмаса телеграм топқа жаз, осы мәселені шулатып жүргенімізге біраз болды. Бірақ көбісі робот сияқты, қыстырмайды, бір рет қана өңделген, аударылған, конвейер мақалаларын минут сайын жазып отырады. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:58, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) :: Әлгі [[Абсурдизм]] мақаласын алайықшы — оны өзің жойдың, өзің қалпына келтірдің. Жалпы оны жоятындай ештеңе көріп жатқан жоқпын, әжептәуір мақала. Орфографиялық қателер бар әрине, бірақ ол енді басқа әңгіме. Мүмкін, жойғанда сен оны оқымаған да шығарсың? Солай болып көрінеді. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 17:36, 2025 ж. мамырдың 18 (+05) :Ол да мүмкін, себебі жоймай қарап шыққанымда түзететін заттары көп болды. Сондықтан 2-3 минут аралықта жасалған мақалалардың сапасына күмн тудырдым. Сондықтан соған ұқсас дүниелерді қарамай жойғаным бар. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:09, 2025 ж. мамырдың 20 (+05) :: Сөйтіп жүріп сапалы мақалаларды құртып жүрсің. Басқа қатысушылар Қазақ уикипедиясындағы мақалалар санын арттырып жатқанда, сен осындай керағар әрекетпен айналысып, не пайда таппақшысың? --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 23:17, 2025 ж. мамырдың 21 (+05) :{{@|Еститін Азамат}} сені және басқа да ұқсас '''фейк''' аккаунтарды бұғаттау жайлы талқылап жатыр. Соған қарағанда шынымен 4-5 аккаунт бір адамға тиесілі болу керек. Сен мені қадалағанша басқа шаруалармен айналыссай, істейтін тірлігін, жұмысын жоқ па? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:58, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) :: Мұнда фейк жұмыспен айналысқанды сені ғана көріп тұрмын. Жарайды, сен мылжи бермей, қатесіз жазуды үйреніп алсаш. Әртүрлі фейк тапсырмаларды «қадалағамай». --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 08:09, 2025 ж. мамырдың 23 (+05) :::Бұл даудың қажеті жоқ, бір-біріміздің уақытымызды алып нестейміз? :::Әркім барынша жұмыстанып жатыр, арасында қателерде болады, мінсіз адам жоқ) :::@[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]], сізге ұсыныс, басқа қатысушылардың әрекеттерін «қадағаламай» өзіңіз де мақала жазып бастаңыз. Мүмкін сіздікі ең үздігі болып шығар? :::Осы талқылау былай (агрессивті түрде) жалғаса берсе шынымен де бұғаттау шараларын еңгізуге тура келеді. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 08:25, 2025 ж. мамырдың 23 (+05) :::: Артық кетсем, кешірерсіз. Жалпы бейтарап болуға тырысқанмын... --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 09:18, 2025 ж. мамырдың 23 (+05) :{{@|Еститін Азамат}} не деген екі жүзділік пен жасанды жауап. Бейтарап дей ма... деп Сен, не пайда таппақшысың деген жауаптар ше? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 13:33, 2025 ж. мамырдың 24 (+05) *{{@|Еститін Азамат}} Айтқаным келді. Құрметті админдер осы және осыған ұқсас '''ФЕЙК-ПРОВОКАТОР''' аккаунттың бәрін бұғаттап жою керек. ''Мира бел, Джамбул, осы аккаунт, Хәриполла'' деген аккаунт бір адамның артында. Кім екенін де сезіп тұрмын. {{@|Batyrbek.kz}}, {{@|Нұрлан Рахымжанов}} шара қолдансаңыздар. '''Ң''' әрпіне әдейі қате жіберіп, айтқан жауабынан байқадым. Өзінің жұмысы мен жеке өмірі жоқ па? Дені дұрыс емес-ау (осындай сөздер жазуға тура келіп тұр). Егер сіздер әрекет қылмасаңыздар өзім ретке келтіремін --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 13:28, 2025 ж. мамырдың 24 (+05) *:Еститін Азамат деген қатысушыны 6 айға блоктадым. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 16:29, 2025 ж. мамырдың 29 (+05) == CEE Meeting 2025 == Сәлеметсізбе. Биыл Грекияның Салоники қаласында CEE Meeting 2025 конференциясы болады. Біздің қауымдастық атынан 2 делегат қатыса алады. [[Уикипедия:Форум/Жаңалықтар#CEE_Meeting_2025|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 23:25, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) :дауыс берілді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:01, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) == Техникалық мәселе == Ұлы мәртебелім, мен жоқ кезде қандай техникалық мәселе туындады? Мүмкін кейбіреуін шеше алармын. Талқылау легінне жазайын десем жаза алмай қалыппын, бұл менде ғана ма білейін деп едім. Әзірге себебін таба алмай жатырмын. Санатта неге мақалалар қазақ алфавитімен ретттелмейді деген сұраққа әлі жауап тапқам жоқ, мен жоқта анау үш нұсқа деген пәле жоғалыпты, қуанып қалдым. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 20:51, 2025 ж. мамырдың 21 (+05) :Арыстанбек, үш нұсқаны алдырттық қой әйтүп-бүйтіп. Талқылау легін барлық уики бойынша аламыз деп жатыр еді. Сол алып тастаған болар. Санаттар туралы сұрап көрейін. Осы бет иесінен кешірім өтінем, оның атынан жауап беріп отырғаным үшін. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 08:52, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) ::@[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek.kz]] Талқылау легі деген керемет дүние еді, жақсы дүниені неге құртқанды жақсы көреді екен. Фейсбуктың да алғашқы кездегі дизайны мен талқылау құрылымы өте әдемі еді, қазір быт-шыт бірдеңе болып кетткен. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 10:18, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) == [[Бауыржан]] == Why are you removing the name I added? [[Қатысушы:Altenmann|Altenmann]] ([[Қатысушы талқылауы:Altenmann|талқылау]]) 00:25, 2025 ж. мамырдың 28 (+05) == Join us at the Next CEE Catch up! Learn about Temporary accounts! == Hi everyone, We want to announce the tenth '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Catch up|CEE Catch Up]]''' session, which will be dedicated to the '''Temporary accounts''', as this important change is going to affect every Wikipedia soon, so it is important for patrollers and functionaries like you to understand this change. On wikis where temporary accounts are enabled, IP addresses of unregistered editors are not visible publicly. Only those who fight spam, vandalism, harassment and disinformation have access to IP addresses there. The session will take place on '''10th of June 2025, 18:00-19:00 CEST''' (check your ''[https://zonestamp.toolforge.org/1749571200 local time]''). If you are interested in this topic, then '''[[:m:Event:CEE Catch up Nr. 10 (June 2025)|sign-up for the session here]]'''. [[User:TRistovski-CEEhub|TRistovski-CEEhub]] ([[User talk:TRistovski-CEEhub|талқылау]]) 16:17, 2025 ж. мамырдың 29 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_admins&oldid=28802724 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Үлгі == Қайырлы кеш! Апат және Оқиға үлгілерін ретке келтіре аласыз ба? Нашарлау екен. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 21:56, 2025 ж. маусымның 1 (+05) :Кеш жарық! Қазір өңдей алмаймын, кейінірек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:57, 2025 ж. маусымның 1 (+05) == Жеке кеңістігімдегі мақалалар == Қайырлы күн.Неліктен менің жеке кеңістігімдегі мақалаларды түсіндірместен өшірдіңіз? Мен негізгі мақала кеңістігін толтырмау үшін бос уақытымда жұмыс істейтін жаңа мақалалар жасадым. (Қатысушы:Programman/Kickstarter, т.д.). Барлық жойылған мақалаларды қалпына келтіруді сұраймын. [[Қатысушы:Programman|Programman]] ([[Қатысушы талқылауы:Programman|талқылау]]) 15:46, 2025 ж. маусымның 11 (+05) :Кеш жарық! Ол жерде ешқандай мақалалар көріп тұрған жоқпын. Бәрі бос бет қой? [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 01:05, 2025 ж. маусымның 13 (+05) ::Иә, әзірге бос беттер болды, онда мен мәтінді біртіндеп қосуды жоспарладым. Осы беттердің барлығын қайта жасауым керек пе, әлде оларды қалпына келтіре аласыз ба? [[Қатысушы:Programman|Programman]] ([[Қатысушы талқылауы:Programman|талқылау]]) 13:40, 2025 ж. маусымның 13 (+05) keodh4tgagnsh7iozuwkdgjr3x5a8nz 3479607 3479598 2025-06-13T09:19:43Z Aweworthy 169180 /* Мыстангер жайлы ақпаратты мақұлдау */ жаңа бөлім 3479607 wikitext text/x-wiki {{Мұрағат|қыркүйек 2011 — қаңтар 2015|қаңтар 2015 — 2016 қаңтар|қаңтар 2016 — қаңтар 2017|қаңтар 2017 — сәуір 2019|маусым 2019 — желтоқсан 2020|ақпан 2021 — қаңтар 2022|ақпан 2022 — қаңтар 2023|қаңтар 2023 — сәуір 2024}} {{астынан}} == Жою №1 == Қайырлы күн. Мына қажетсіз айрық бетті <s>Мұқыр ауылдық округі</s> жою керек болып тұр. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 05:29, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05) :Алматы облысындағысының атауы шынымен Мұқыры ма? [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 08:34, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05) ::Иә, шынымен Мұқыры. Орысшасы ''Мукры''. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:51, 2024 ж. сәуірдің 29 (+05) :Жетісу облысында мұндай ауыл бар ғой [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 16:51, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05) == Павел Архипович Загребельный‎ == Павел Архипович Загребельный‎ мақаласынан не үшін «КСРО мемлекеттік сыйлығының иегерлері» деген санатты алып тастадың? Себебін айта кетсең, келесіде қоймас үшін. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) --[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 12:38, 2024 ж. мамырдың 1 (+05) : Түсіндім, кешірерсің, автоматты шығатын болып тұр ғой.--[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 12:41, 2024 ж. мамырдың 1 (+05) ::Кеш жарық {{@|Мағыпар}}! Сонымен қатар {{tl|туғанжері}}, {{tl|қайтысболғанжері}} деген үлгілерді қолдансаңыз, автоматты түрде туған/қайтыс болған жерлердің санаты пайда болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:58, 2024 ж. мамырдың 1 (+05) == Үлгі:Азаматтық қақтығыс == Қайырлы күн, ''[[Үлгі:Азаматтық қақтығыс|Азаматтық қақтығыс]]'' үлгісін дұрыстап жібересіз ба? ''Себеп'' деген істемей тұр. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:30, 2024 ж. мамырдың 7 (+05) :Сосын, ''Нәтиже'' дегенде алғашқы сөйлемде * белгісі істемейді, мысалы [[Қазақстандағы жер наразылығы (2016)]] мақаласында көрсеңіз болады. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:41, 2024 ж. мамырдың 7 (+05) :Иә, енді істейді. Бірақ "жұлдызшаны" білмедім. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 17:29, 2024 ж. мамырдың 7 (+05) ::{{@|Casserium}}''*'' барлық үлгілерде солай дұрыс көрсетпейді, метауикиден болу керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 01:15, 2024 ж. мамырдың 8 (+05) :::Иә солай шығар онда -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 01:27, 2024 ж. мамырдың 8 (+05) == Албан тілі мақалам жоққа шығарылды. == Менің жақында істегем мақаламда қате кеткен болар, мақаланың қате кеткен жері бар ма? Болмаса жоққа шығарудың себе не? [[Қатысушы:Nafpeg|Nafpeg]] ([[Қатысушы талқылауы:Nafpeg|талқылау]]) 17:21, 2024 ж. мамырдың 8 (+05) :Себебі, сіз аудару функция арқылы мақаланы аяғына дейін өңдеген жоқсыз. Тыныс белгілер, дереккөздер арасында интервал қалып қойған, сонымен қатар дайын үлгіні пайдаланбай отырсыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:46, 2024 ж. мамырдың 9 (+05) == Мақалада қате бар == Қайырлы күн, [[Egov.Press|мына мақалада]] суретті жойып жіберген екен. Қырғызша нұсқасындағыдай түзеп жіберсеңіз керемет болар еді. [[Арнайы:Үлесі/37.99.97.162|37.99.97.162]] 17:42, 2024 ж. мамырдың 11 (+05) : Қайырлы күн! Суретті түзеп қойдым;-[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:52, 2024 ж. мамырдың 11 (+05) == Қате == Қайырлы кеш. Біраздан бері [[Үлгі:Елді мекен-Қазақстан]] дұрыс істемей тұр. Атырау облысының барлық елді мекендерінде '''<imagemap>: 2 жолдағы кескін жарамсыз, әрбір жол мынаның біреуінен басталу қажет:''' деген жазу шығады. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 23:06, 2024 ж. мамырдың 15 (+05) ::{{@|Casserium}}, үлгі қате емес. Позкарта үлгісіне қосымша үлгі жасалды. Түзетілді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:39, 2024 ж. мамырдың 16 (+05) :::Көп рақмет -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 22:52, 2024 ж. мамырдың 16 (+05) == Жеңіл атлетші == Сәлеметсізбе! Жеңіл атлетші‎ үлгісі дүрыс істемей жатыр. ең төменгі жағында ақпаратты көрсетпейді (10 000м ден бастап). мүмкін шаблон тым созылғандықтан шығар? қалай түзетуге болады? [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 22:54, 2024 ж. мамырдың 18 (+05) :{{@|TalgatSnow}}Қайырлы күн, уақыт болғанда тексерістен өткіземін. Ұзақ үлгі екен, асықпай қарау керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 16:56, 2024 ж. мамырдың 19 (+05) ::Ok [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 21:56, 2024 ж. мамырдың 19 (+05) == Мақалаларды жою == Қайырлы кеш, мына мақалаларды жоюға ұсынамын. * <s>Атбасар түсті металдар тресі (Атбасцветмет)</s> * <s>ХVІІІ ғасырдың екінші жартысы – ХІХ ғасырдың басында Ертістің оң жағалауына көшу.</s> * <s>Қорғанысқа және басқаруға жұмсалатын шығыстар</s> * <s>Гринвуд Джеймс</s> * <s>Зат мөлшері. Авогадро саны. Молярлық масса</s> * <s>Ең кіші шекті өлшем</s> * <s>Ең үлкен шекті өлшем</s> * ''Есенжол Қаниұлы Әлиаров'' * <s>Шіркеулік славянизмдер</s> * ''Байзақ ауданының ескерткіштері'' * <s>Иоганни Густав Ренат</s> * <s>Әбілқайыр Мұқамбет Ғази Баһадур хан</s> * <s>Әуе-десанттық күштер күні</s> * <s>Өздігінен даму</s> * <s>Сесиль Джон Родс</s> [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 02:25, 2024 ж. мамырдың 20 (+05) :Қалғандары не себеппен жойылмады? [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 04:37, 2024 ж. мамырдың 21 (+05) == Үш мақала жою == Мыналарды жоюға ұсынамын: * <s>Өзіндік маркетинг</s> * ''Өзін-өзі өлтіру‎'' * <s>Мен</s> --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 14:38, 2024 ж. мамырдың 24 (+05) == Өзін-өзі өлтіру‎ == Бұл мақаланы неге жоймадыңыз? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 13:30, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) :{{@|Жанна Ж}} Керек мақала, әлде дубликаты бар ма? Ретке келтіру керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:43, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) :: Ол сізге не үшін керек? Оны қашан ретке келтіресіз? Менің ойымша, бұл мақала қажет емес. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 07:18, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) :::{{@|Жанна Ж}}, маған керек деп жазбадым, сосын мен ретке келтіремін деген жоқпын. Мақала маңызды, сіз жой деп талқыға салмай мұндай керек мақалалар жойыла бермейді. Сіздің талқылау бетіңізге қалдырып кеткен жұмысты жасасаңыз дұрыс болар еді, уақытыңыз бен ынтаңыз бар сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:54, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) :::: Бірақ мен айтқан ''Өзіндік маркетинг'' және ''Мен'' мақалаларын жойдыңыз ғой. Оларды талқыға салған жоқсыз. Ендеше мына мақаланы да жойыңыз. Оның тіпті '''Суицидтік ой''' деген дубликаты да бар. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:56, 2024 ж. мамырдың 28 (+05) :{{@|Жанна Ж}} Себебі басқа тілмен байланыспаған, сондықтан маңыздылығы төмен болғандықтан, жойылды. Ендеше жойыңыз деп бұйрық бере алмайсыз, мұнда өз еркімен. Қай нұқасының атауы ресми түрде дұрыс, соны қалдыру керек. Сізге айтылған жұмысты орындау қолыңыздан келмейтін сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:30, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) : Мен сізді түсінбей отырмын: сапасы жоғары ''Өзіндік маркетинг'', ''Өздігінен даму'' және ''Мен'' мақалаларын сіз оңай жойып, сапасы төмен ''Өзін-өзі өлтіру''‎ мақаласын белгісіз бір себеппен қалдырып отырсыз, оның тіпті дубликаты да бар. Бұл екіжүзділік пе? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:26, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) : Жалпы сіз маңыздылықтың басқа тілдерге қатысы жоқ екенін білмейді екенсіз. Бірақ бұған соншама қадалып қалсаңыз, мысалы, ''Мен'' мақаласының 27 интеруики сілтемесі бар екенін біліп жүріңіз. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:32, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) ::{{@|Жанна Ж}}Жақсы, сізге айтылған жұмысты білмейді екенсіз. Жасай алмайды екенсіз, бірақ маған сын айтып, білгіш болып, екіжүзділік танытып отырсыз. Немесе өтірікші екенсіз. 134 мақаланы тексерістен өткізіп, жоюға болатын мақалаларға үлгі қалдырып кетсеңіз. Ақыры сондай нәрсенің сарапшысына қатты ұқсайсыз. Іске сәт. Уақыт пен энергияны маған құртпаңыз, өмір онсызда қысқа. Пайдалы нәрсеге жұмсаңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:09, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) ::: Әңгімені басқа жаққа бұрудың шебері екенсіз! Екіжүзділік дегеніміз екі бірдей тақырыпты қарама-қарсы тәсілдермен шешу. Мысалы, мен айтқан '''Өзіндік маркетинг''' мақаласын сіз тез-ақ жоя салдыңыз, бірақ мен айтқан ''Өзін-өзі өлтіру''‎ мақаласын сіз «жой деп талқыға салмай мұндай керек мақалалар жойыла бермейді» деген сылтаумен қалдырдыңыз. Яғни мұнда екіжүзділік таныттыңыз!!! --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 10:38, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) :{{@|Жанна Ж}}Егер басқа сұрақтарыңыз бен артық әңгімеңіз бітсе, құр босқа менің мазамды алмаңыз. Сау болыңыз, іске сәт --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 01:00, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :: Екіжүзді болып танылмас үшін жаңағы үш мақаланы жойғандай [[Өзін-өзі өлтіру]] мақаласын да жойыңыз! --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 10:06, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :::Ол мақаланы не себеппен жою керек? '''Біріншіден''', бұл бетке көп бет сілтеніп тұр. '''Екіншіден''', энциклопедиялық маңызы сіз айтқандай жоқ емес айтарлықтай маңызы бар ([[wikidata:Q10737|141 тілде жазылған]]). '''Үшіншіден''', мақаланы жоюға [[Талқылау:Өзін-өзі өлтіру#Жедел жоюға ұсынысы|қарсылықтар бар]]. Нақты аргументтер ұсынсаңыз. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 10:44, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :::: Бірақ ол '''Өздігінен даму''' және '''Мен''' мақалаларын жойды ғой. Олардың сапасы шамамен бірдей, оларға да көп тілде сілтеме қойылған. Бұл кедергі болған жоқ қой. Сонда бұны да жойсын, әлде алдыңғы мақалаларды қайтара ма? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:44, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :::::Тағы айтам '''нақты аргументтер''' келтірсеңіз. Өздігінен даму бетіне [[Арнайы:Мында сілтегендер/Өздігінен даму|еш бет сілтеніп тұрған жоқ]], ал Мен бетіне [[Арнайы:Мында сілтегендер/Мен|2 бет қана сілтеніп тұр]]. Сонымен қатар, бұл мақалалар көлемі аз және сапасы жағынан өте нашар жазылған. Өтіп кеткен нәрсені қайта қозғаудың қажеті жоқ. Осымен бұл тақырып жабылсын. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 03:00, 2024 ж. маусымның 2 (+05) == Күндерек == Сәлеметсізбе! неліктен басты беттегі күндерек жаңартылмайды? кейбір күндері мүлдем бос тұр [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 19:10, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) :{{@|TalgatSnow}} Кеш жарық, себебі ешкім жасамаған, жасалғандардың өзі ескі ақпарат сияқты. Егер ынтаңыз болса жасауға болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:47, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) ::жазсам қосқан ақпарат басты бетте көрстілмейді. Бетті жаңалау батырмасы істемейді [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 10:28, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) :::{{@|TalgatSnow}} қайырлы күн! Сіз тек ақпаратты «26 мамыр» сияқты деген бетке қосып жатқанға ұқсайсыз. Басты беттегі күндеректі өңдеу үшін «Уикипедия:Бүгін/26 мамыр» дегенді өңдеу қажет -- [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 13:10, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) ::::Ок [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 13:23, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) == [[Әйелдердің қоғамдағы орны]] == Kasymov, сізге не болды??? Бұл мақалаға енгізіп жүрген түзетулерімді неге жойып жүрсіз? Бір жерден қатені таптыңыз ба? --[[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 22:49, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) :{{@|Амантаева Дарига}} Ешнәрсе болған жоқ) Сіз мақалаға тікелей қатысы '''жоқ''' сөздерге сілтеме қойып жатыр екенсіз. Олай дұрыс емес, ''Әйелдердің қоғамдағы орны'' мақаласында ''генерал'', ''қазақ әйелдері'' (жоқ мақала, әрі ондай мақала болмайды да) сөздерге сілтенген соң кері қайтардым. Сіз қойған санатты қойдым --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:04, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) :: Салт-дәстүр, қоғам, дала сөздерінің бұл мақалаға қатысы жоқ деп неге санайсыз? Тарихымызда болған төрт әйгілі әйелдің есіміне сілтеме қосу қалайша бұл мақалаға қатысты емес болады? Қайтарыңыз ол сілтемелерді... --[[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 22:26, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) :::Есімдерді сілтеймін, бірақ сал-дәстүр сияқты сөздер мақалаға тікелей қатысы жоқ --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 01:02, 2024 ж. маусымның 1 (+05) == Аралтұз == Қайырлы күн, ''Аралтұз'' мақаласын жойып, <s>Аралтұз комбинаты</s> мақаласын ''Аралтұз'' бетіне жылжытсаңыз. Себебі ол бұрын басталған және мен оны толықтырдым. Сосын ''Арал теңізі мәселелері жөніндегі мемлекетаралық кеңес'', ''Арал теңізі мәселелері жөніндегі мемлекетаралық келісім'' мақалаларын жоя салсаңыз. Арал теңізі мәселелері жөніндегі келісім дубликаты. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:58, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) == Сайт == Қайырлы кеш. [[Үлгі:Компания|Мына үлгінің кодына]] сайтқа қойылатын ''URL'' үлгісін қоса қоясыз ба. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:18, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :{{@|Casserium}}, өңдеуге болады. Болғаннан кейін, жаза салыңыз. Қайтадан жабамын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 02:46, 2024 ж. маусымның 2 (+05) ::Рақмет, қостым. Жаба берсеңіз болады -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 01:52, 2024 ж. маусымның 4 (+05) :::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]], Енді [[Үлгі:Мемлекеттік орган|мына]] үлгіні уақытша аша тұрасыз ба. Өткендегі себеппен -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:18, 2024 ж. маусымның 6 (+05) :::Қайырлы күн, сіздер осы [[Үлгі:Компания]] үлгісінде логотиптен бөлек '''сурет''' бөлімін қоса аласыздар ма, яғни компания логотипі сосын астында мысалға штаб-пәтерінің суреті тұрады. Мәселен, орыс уикипедиясындағы [https://ru.m.wikipedia.org/wiki/Apple Apple] мақаласынан қарасаңыздар болады. Солай істелсе, жақсы болар еді. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 14:24, 2024 ж. маусымның 6 (+05) ::::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]], екі үлгіні қайта аша қойыңызшы онда. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 19:47, 2024 ж. маусымның 7 (+05) :{{@|Casserium}}, {{@|Тұран}} дайын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:53, 2024 ж. маусымның 10 (+05) == [[Әйелдің отбасындағы орны]] == Сіз антифеминистсіз бе? Бұл мақаланы неге жойдыңыз? Өте жақсы жазылған мақала еді ғой. [[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 19:04, 2024 ж. маусымның 3 (+05) :Иә ''сексистпін''!! Мақаланың маңыздылығы төмен, мәселе әйел, ер болсын! Энциклопедиялық мақалаға қандай қатысы бар??? Неге жойдыңыз деудің орнына, ойыңызға келгенін ойланбай жазуға бола ма?!. Ескерту, бір-бірімізді танитын құрбы емеспіз, этика пен шекараны ұстаңыз! --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:50, 2024 ж. маусымның 4 (+05) == Медиа Уики == <s>Қайырлы кеш. Уикипедияда [https://translatewiki.net/wiki/MediaWiki:Tooltip-n-portal/kk-cyrl Translatewiki] сайтында аударылып қойған [[МедиаУики:Tooltip-n-portal]] [[МедиаУики:Articleexists]] бар. Соны жою мүмкін бе екен?</s> -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 19:46, 2024 ж. маусымның 7 (+05) == Procter & Gamble == ''Проктер мен Гэмбл'' мақаласын '''Procter & Gamble''' деп жылжытып бересіз бе? Себебі бұл компанияның ресми атауы. Сосын, <s>Проктер және Гэмбл</s>, ''Проктер мен Гэмбл'' жоя салу керек, ешкім олай іздемейді. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 01:24, 2024 ж. маусымның 9 (+05) :{{@|Тұран}} Дайын, есік атауға мақалалар сільеніп тұр --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:55, 2024 ж. маусымның 10 (+05) ::Рақмет, оны өзім жөндей саламын. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 10:23, 2024 ж. маусымның 11 (+05) ::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]] енді <s>Проктер мен Гэмбл</s> жоя салыңыз. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 11:08, 2024 ж. маусымның 11 (+05) == Жақсы мақалалардағы хаос == Сәлеметсіз бе, Kasymov мырза! Жақсы мақалаларда бүртүрлі жағдай. [[Қымыз]] мақаласы жақсы мақалалар қатарында болса да, ол таңдаулы мақала белгсіне ие. [[Биология]] мақаласында белгі мүлдем жоқ. Бұл ситуацияны түзейсіз бе [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 00:35, 2024 ж. маусымның 13 (+05) :{{@|Рахман999}}Кеш жарық, шешімді қателеспесем Амангелді мен Нұрлан мырзалар шешкен. Солардан нақты жауап алып, түзетпесе. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 02:05, 2024 ж. маусымның 14 (+05) ::Солардан сұрап көрейім бе? [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 02:08, 2024 ж. маусымның 14 (+05) :Иә --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 02:09, 2024 ж. маусымның 14 (+05) == Вандализм == ‎Мықтыбек Оразтайұлы деген қатысушы менің [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа чемпионаты (финал)]] мақаламды жойып, жылжытудың орнына көшіріп басқа атпен бастады [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)]]. өзгенің еңбегін өзіңе жатқызу админге сай келмейтін нәрсе. бұған дейін менің рұқсатымсыз жеке бетімді бастап өндеген [[Қатысушы:TalgatSnow]]. сан үшін мақалаларды бастап бітірмейді:[[Футболдан Литва чемпионаты 2023]], [[Футболдан Украина кубогы 2021/22]]. мақала санатаулары дұрыс емес. әрекет етуіңізді сұраймын @[[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]], @[[Қатысушы:Amangeldi Mukhamejan|Amangeldi Mukhamejan]], @[[Қатысушы:Салиха|Салиха]] [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 16:13, 2024 ж. шілденің 17 (+05) :{{@|TalgatSnow}}Қалпына келді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:46, 2024 ж. шілденің 18 (+05) == Мақаланың көрінуі == Қайырлы күн! [[Айбар Қайнарұлы Олжаев]] мақаласы неге гуглдан іздесе шықпайды? Тек уикидің ішінен іздегенде ғана шығады екен. Жауабыңызға алдын ала рақмет. [[Қатысушы:Daniyal.aidarov5|Daniyal.aidarov5]] ([[Қатысушы талқылауы:Daniyal.aidarov5|талқылау]]) 12:41, 2024 ж. шілденің 22 (+05) :{{@|Daniyal.aidarov5}} кеш жарық, меніңше біршама уақыт керек сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:54, 2024 ж. шілденің 22 (+05) == Research about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, We would like to invite you to submit your responses to the survey dedicated to the tools that are used currently across the Wikimedia projects and the tools that you want to have. This survey was made by the working group of the [[:m:Wikimedia CEE Hub|CEE Hub]], and your responses will be reviewed afterwards, as we want to continue supporting the communities. That support can be documentation for certain most used tools by other communities across the region per specific topics, finding solutions for new tools to be created in the future, creating most needed tools in the region (so called "regional wishlist list"), and many other options. ''Deadline to fill in the survey is '''20th of August, 2024'''.'' Submit your answers [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSeIwzCDKs6jXPG7EpZe-JH2Mm1odU0_MAv1bO-z-nLOq9dlug/viewform?usp=sf_link '''here'''] Thank you in advance for your time that you will dedicate in filling in this survey --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 18:07, 2024 ж. шілденің 26 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Мақаладағы қате == Қайырлы күн, [[Egov.Press|мына мақалада]] Instagram-парақшасы қате сілтемеге жолдайды екен. Сілтемені алып тастасаңыз жақсы болар еді. [[Арнайы:Үлесі/37.99.45.88|37.99.45.88]] 18:49, 2024 ж. шілденің 27 (+05) :Түзетілді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 19:38, 2024 ж. шілденің 29 (+05) == [[Жоба:Инкубатор/Astana Vision]] == Қайырлы күн Мен өңдеуге жіберген мақаланы тексере аласыз ба? Қарау кезегінде әлі көп мақалалар бар екенін түсінемін және осы мақалаға ерекше назар аударғаным үшін кешірім сұраймын. Алдын ала көп рахмет! [[Қатысушы:Nomini Meo|Nomini Meo]] ([[Қатысушы талқылауы:Nomini Meo|талқылау]]) 13:48, 2024 ж. тамыздың 9 (+05) == Мақаланы жою == Какого хуя менің қазақша мақалаларымды жоясыз ? Мен оларды орысша мақаладан өз қолыммен аударып, толықтай өзім өңдеп жарияласам, өшіріп тастағансыз. Какого хуя ? Қазақ тіліне деген құрметсіздік пе ?[[Қатысушы:Balgymbek Has Been|Balgymbek Has Been]] ([[Қатысушы талқылауы:Balgymbek Has Been|талқылау]]) 07:37, 2024 ж. тамыздың 14 (+05) :{{@|Balgymbek Has Been}} Мақалаңызда '''қ**тақта''' ақпарат жоқ екен, саған ескерткенмін! Мақаласымақты артынан құл сияқты тегін кім өңдеп толықтыру керек?? Дым ақпарат жоқ, өтірік аудару функциясы арқылы топаста жасай алады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:57, 2024 ж. тамыздың 16 (+05) == "Бергамаск Сиютасы" мақаласы жойылды. == Сәлеметсіз бе! Менің "Бергамаск Сиютасы" атты мақалам тамыздың 4, сағат 21:00-де жойылды. Не себеппен жойылғанын айтып береңізші, мен қателерін түзетіп қайта жазып көрейін. Деректер ағылшын тілді мақала нұсқасынан алынды өйткені қазақ тілінде Бергамаск Сиютасы туралы мәлеметтер жоқ. [[Қатысушы:Nafpeg|Бекзат Азатұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Nafpeg|талқылау]]) 22:18, 2024 ж. тамыздың 17 (+05) : {{@|Nafpeg}}Сіз мақала емес, жоба бастапсыз, атауы өзгеріп, тексерістен өтпей тұр: ''Бергамаск сюитасы'' --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 19:45, 2024 ж. тамыздың 19 (+05) == Шақырым — километрдің қазақшасы == Қайырлы күн! Мен кей елді мекендердегі орысша сөздерді қазақшалап жатсам, оларды неге қайтадан орыс нұсқасына келтіріп жүрсіз? --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 13:35, 2024 ж. тамыздың 20 (+05) Мысалы, мынау жерде [[Ақшоқы (Солтүстік Қазақстан облысы)]]. :{{@|Kyzyljar muzei}}Ресми түрде қалай? шақырым деген сөзге дереккөздер көрсетсеңіз. Халықаралық сөзді аударған дұрыс па? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:16, 2024 ж. тамыздың 22 (+05) :: Ойбай, сіз жаңалықтарды қай тілде көресіз, оқисыз?! [https://egemen.kz/article/371013-kolik-infraqurylymyn-damytugha-568-mlrd-tenhge-bolinedi Мынау кешегі жаңалықта] басты газетте шыққан ақпарат — километр емес. --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 07:03, 2024 ж. тамыздың 28 (+05) :::{{@|Kyzyljar muzei}} Осы туралы телеграмм тобына қосылып, сонда талқылаңыз. Егер шақырым деген 100 пайыз сенімді болсаңыз СІЗ барлық мақала өзгерте аласыз ба???? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:44, 2024 ж. тамыздың 28 (+05) :::: Бұл талқылайтын дүние емес. Бұны бәрі біледі, сізден басқа. --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 09:03, 2024 ж. тамыздың 30 (+05) :{{@|Kyzyljar muzei}} Сізден 100 пайыз дәлел болмағандықтан '''км''' қалады. ''Бұны бәрі біледі'', 20 млн халықтан немесе осында белсенді 250 қатысушыдан сұрадыңыз ба? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:21, 2024 ж. тамыздың 30 (+05) :: Сіз теледидардан референдум сияқты сөздерді естіп, шақырым деген сөзді қалай елемей қалғансыз? --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 12:18, 2024 ж. қыркүйектің 1 (+05) == Түркістан облысы бауырлас қалалары == неге алынып тасталды? [[Қатысушы:Nurbol9393|Nurbol9393]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurbol9393|талқылау]]) 18:53, 2024 ж. тамыздың 20 (+05) == Үлгі-инфобокс керек еді == Қайырлы күн! Тарихи нысандар мен ескерткіштер бойынша енгізілген беттерді өңдеп, жаңа материалдар енгізбекші едім, соған үлгі-инфобокс жасап бере аласыз ба? (мен жасауды білмеймін). Жасау барысында үлгіде - атауы/суреті/орналасқан жері/ескерткіш түрі/кезеңі/авторы/нысан мәртебесі деген тұстар көрсетілсе. Мысалы, [[Тәнеке батыр мазары]]. Алдын ала рахмет! Салиха 16:39, 2024 ж. тамыздың 21 (+05) :{{@|Салиха}} Кеш жарық, мысалға көрсетіп жіберсеңіз (үлгіні) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:17, 2024 ж. тамыздың 22 (+05) :Қайырлы күн! Мысалы, :{{Тарихи нысан : | атауы = Тәнеке батыр мазары : | Суреті = : | сурет атауы = : | орналасуы = Жетісу облысы, Ақсу ауданы : | жасалу кезеңі = ХІХ ғасыр : | сәулетші = : | мүсінші = : | нысанның түрі = қала құрылысы және сәулет : | нысан мәртебесі = киелі нысан :}} : қосарыңыз болса қосуға болады. Салиха 11:06, 2024 ж. тамыздың 23 (+05) :Жақсы --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:59, 2024 ж. тамыздың 24 (+05) == “Мұса пайғамбар” мақалаға енгізілген өзгерістерді қайтару == Bekzat Alibek есімді қолданушы жазған мәтін Уикипедияның стильдік талаптарына сәйкес келмейді. Мысалы, бүкіл мәтін тек жеке және исламдық тұрғыдан сипатталған. ("Ғ.С", стиль, анықтама) [[Қатысушы:Jondjas|Jondjas]] ([[Қатысушы талқылауы:Jondjas|талқылау]]) 09:24, 2024 ж. тамыздың 25 (+05) :{{@|Jondjas}} Ол жағы дұрыс, бірақ сіз неге '''Киелі кітапқа''' сілтеп тұрсыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:40, 2024 ж. тамыздың 26 (+05) == Мақалаларды жою == Ассалаумағалейкүм! [[Назар]] мен [[Абыл Өтембетұлы]] мақалаларын жоюға ұсынамын. Біріншісі түсініксіз, екіншісі қайталанған. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 16:47, 2024 ж. тамыздың 25 (+05) == Үлгі-инфобокс туралы == Қайырлы таң, Айдын! Тарихи нысанға үлгі-инфобокс жасауға мысал ретінде [[Қызыл таң маталар үйі]] бетін көріңізші, жаңа ғана жаздым. Салиха 11:30, 2024 ж. тамыздың 31 (+05) :Жақсы, уақыт тығыз болғандықтан, уикипедияға көңіл бөле алмай жатырмын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:15, 2024 ж. қыркүйектің 2 (+05) == Жою №2 == Кеш жарық! ''Асыл Тұрсынбекұлы Шубай''‎ және ''Әйел тілі'' мақалаларын жоюды ұсынамын. --[[Қатысушы:І Хәріполла|І Хәріполла]] ([[Қатысушы талқылауы:І Хәріполла|талқылау]]) 00:33, 2024 ж. қыркүйектің 5 (+05) :Жойылды, {{@|І Хәріполла}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 14:35, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) == Мақалада қате бар == Қайырлы күн. [[Egov.Press|Мына мақаладағы]] Instagram сілтемесі дұрыс емес екен. Түзеп жіберсеңіз. egov.kz орнына egovpress болуы керек. [[Арнайы:Үлесі/37.99.44.42|37.99.44.42]] 09:58, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) : Инстапарашаңызды түзеп қойдым. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 10:24, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) == Қ.К. Тоқаев туралы == Тоқаевтың Тимурдан басқа тағы Манира (1987 ж.т.) деген қызы бар екен ғой. Оны неге ешкім жазбайды ? Рақмет [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 11:06, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) == Аналды секс == Сәлем, ''бұл мақаланы'' жою керек! Масқара емес пе? --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 21:31, 2024 ж. қыркүйектің 11 (+05) :Кеш жарық, енді ол масқара болғанда көп тілде жазылған, бар нәрсені қайтіп жоямыз. Басқа админдерден сұрап көріңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:56, 2024 ж. қыркүйектің 12 (+05) == Қазақстанның темір жол бекеттері == Жалпы фотосуреттер қосқанда түсірген жылы міндетті түрде болу керек деп ойлаймын. Себебі қай жылы түсірілгенін оқырман білу керек. Екіншіден сол суретті, мысалы вокзалдардың дизайны өзгерсе, қайта жіберсең сурет бар деп қабылдамайды, егер жылы болмаса. Мен 10 жылдан бері Фотопланета энциклопедиясына суреттер жіберіп жүрмін, бәрінде де түсірген күнін, айын сұрайды. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 09:54, 2024 ж. қыркүйектің 13 (+05) :{{@|Мағыпар}}Кеш жарық, суреттің атауы ұзақ сияқты. Сипаттамасы бөлімінде бәрін жазып көрсетуге болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:21, 2024 ж. қыркүйектің 14 (+05) ::Жақсы, келесілерін қысқартармын. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 10:40, 2024 ж. қыркүйектің 15 (+05) == Үлгілер == == Үлгілер == Ассалаумағалейкум! [[АФК чемпиондар лигасы элитасы|АФК чемпиондар лигасы]] мен [[КОНКАКАФ чемпиондары кубогы|КОНКАКАФ чемпиондар лигасы]]ның атауы өзгеріпті. Үлгілерді қайтеміз? Атауын өзгертеміз бе? --[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 12:27, 2024 ж. қыркүйектің 16 (+05) :Кеш жарық! Навигациялық үлгілерді ма, егер сол болса иә. Әрі ескі атаудағы үлгіні жою керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 20:01, 2024 ж. қыркүйектің 16 (+05) == Жою №3 == Қайырлы кеш. Мақала атауларын бір үлгіге келтіру үшін мына сілтеме беттерді жою керек болып тұр: * ''КИМЭП'' * Үлгі:Кәрім Мәсімовтың министрлер кабинеті (2016 жыл 6 мамыр) -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 00:40, 2024 ж. қыркүйектің 30 (+05) :{{@|Casserium}}Екіншісін не үшін жою керек? Атын өзгерту керек, тарихы сақталады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:45, 2024 ж. қазанның 1 (+05) ::Ол дубликат болып тұрған үлгі. Ішіндегі мазмұны [[Үлгі:Кәрім Мәсімовтің II министрлер кабинеті]] осы үлгімен біріктірілген. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 22:57, 2024 ж. қазанның 1 (+05) == Санат == Кеш жарық! "Қазақ билері" санатында [[Би (өнер)]] мен [[Би (тұлға)]] аралас екен. Бұл санатты [[Би (өнер)]]-ге қалдырып, қазақ тұлғаларын "Қазақ би-шешендері" санатына көшірсек қайтеді? [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 23:19, 2024 ж. қазанның 2 (+05) * Санаттар дұрысталды, мәселе шешілді. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:39, 2024 ж. қазанның 3 (+05) == Results from the survey about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, During August 2024, we sent you a survey about the tools, so now we would like to bring to your attention the conclusions and results from the survey, which you can explore on this '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Tools|Meta page]]'''. I hope you will enjoy exploring the mentioned tools on the page, along with other conclusions from the survey. Thanks for your time, and we will continue working on this important topic. --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 17:10, 2024 ж. қазанның 7 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Біріктіруге немесе жоюға ұсынылған мақалалар тізімі == Біріктіруге немесе жоюға ұсынылған мақалалар тізімі: 1.0 – ''Қазақстандағы хандық биліктің жойылуы'' (жақсысы) 1.1 – <s>Қазақ хандығындағы биліктің жойылуы</s> 1.0 – [[Саңырақ Тоқтыбайұлы батыр]] (жақсысы) 1.1 – [[Саңырық Тоқтыбайұлы]] 1.2 – [[Саңырақ батыр Тоқтыбайұлы]] 1.0 – [[Хангелді Сырымбетұлы]] 1.1 – [[Ханкелді батыр]] 1.0 – [[Жолбарыс би]] 1.1 – [[Жолбарыс Жылқайдарұлы]] 1.0 – [[Әлмерек абыз]] 1.1 – [[Әлмерек Жаншықұлы]] [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 20:03, 2024 ж. қазанның 9 (+05) == Translation request == Hello, Kasymov. Can you translate and upload the article about the prominent Turkish economist [[:en:Dani Rodrik]]/[[:ru:Родрик, Дэни]] in Kazakh Wikipedia? Yours sincerely, [[Қатысушы:Oirattas|Oirattas]] ([[Қатысушы талқылауы:Oirattas|талқылау]]) 16:14, 2024 ж. қазанның 14 (+05) == Координаттар == Ассалаумағалейкум! Қала туралы мақала жазғанда картадан географиялық орнын көрсетпей жатыр ғой. [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 13:50, 2024 ж. қазанның 28 (+05) : Уағалейкум салам! Бұл кемшілік кейбір үлгілердің әлі жазылмағанына байланысты болып отыр. Мысалы, мен екі жаңа үлгіні жүктеп қойдым, енді [[Кайенна]] мен [[Уагадугу]] қалалары картада көрсетіліп тұр. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 17:25, 2024 ж. қазанның 28 (+05) ::{{@|Мықтыбек Оразтайұлы}} қай мақала? Позкартасы жасалмаған болу керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:14, 2024 ж. қазанның 29 (+05) :::[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup>, [[Сан-Томе (қала)|Сан-Томе]], [[Сент-Джорджес]] мақалаларында тұр. Кей қалалардікі әдемі боп шығады, ал кейбіреуде олай емес--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 00:39, 2024 ж. қазанның 30 (+05) :жақсы --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 20:04, 2024 ж. қазанның 31 (+05) : Иә, мәселе Позкартада болып тұр. Мен тағы Сальвадор және Эритреяны қостым, әрі қарай іліп әкетсеңдер жақсы болар ед... --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:26, 2024 ж. қазанның 31 (+05) ::Иә, жасап жатырмын--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:27, 2024 ж. қазанның 31 (+05) :{{@|Мықтыбек Оразтайұлы}} Елді мекен үлгісін толық толтыру керек. Ауданы, халқы, телефоны сияқты мәліметтер жоқ қой және дұрыс толтыру керек, ел деген параметрге ешқандай сілтеме немесе туды қоюға болмайды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:27, 2024 ж. қазанның 31 (+05) ::[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup>, ел деген параметрге тек елдің атын жазып жатырмын, еш сілтемесіз, үлгісіз--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 01:15, 2024 ж. қарашаның 1 (+05) == Неге жойдың? == ''Махмет Құлмағамбетов'' деген танымал саясаткер туралы мақаланы не пиғылмен жойғансың? --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 21:53, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :{{@|Елмұрат Х}} жедел жоюға ұсыныпты, содан соң жойылды. '''Пиғылға келсек ата жауым болу керек''' --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:00, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :: Ата жауың болатындай саған бірдеңке істеп қойған ба? [[File:Face-smile-big.svg|23px]] Негізі әйгілі тұлға, сақтап қалуға болатын еді. --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 22:05, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :{{@|Елмұрат Х}} Қалпына келтірілді, жедел жоюға ұсынған қатысушыдан сұрап көріңіз. Мүмкін дубликат мақала ма екен? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:11, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :Мақала тым қысқа, екіншіден қайталанған. Сондықтан жедел жоюға ұсынылған. Міне жақсысы: [[Махмет Ибатоллаұлы Құлмағамбетов]]. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 22:15, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) ::{{@|Елмұрат Х}} мақаланы жоюға ұсынған себебім көрсетілген, бір тұлға туралы екі мақала бола алмайды, "Махмет Ибатоллаұлы Құлмағамбетов" мақаласы бірінші басталған, сондықтан сол қалуға құқылы деп ойлаймын. Жалпы бұл тұлғаның маңыздылығы күмән тудырады. Қосатын ақпаратыңызды осы мақалаға қосуды сұраймын.--[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 22:37, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) ::: Алғашқыда жоюға себеп ретінде дубликат деп көрсетілмеген еді. Дубликат болса, жояйық әрине. --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 22:57, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) == Үлгі == Ассалаумағалейкүм. <nowiki>{{Договор}}</nowiki> үлгісі жарамсыз сияқты, дұрыстап бересіз ба? [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 12:34, 2024 ж. қарашаның 27 (+05) : Уағалейкум салам! Үлгі жарамды, бірақ орысша қалып қойған сөзді қазақшаға ауыстыру керек, сонда бәрі жақсы шығады. Мен қазір осы үлгіні мақалаға қосамын. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 09:57, 2024 ж. қарашаның 28 (+05) ::Рақмет! [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 10:45, 2024 ж. қарашаның 28 (+05) == Неге жойылды? == Сурет:Maska--kazahstan-shou1.jpeg осы суретті "Маска" мақаласына кірістіріп қоям деп жүктеп қойсам жойып тастапсыз. Адамның еңбегін еш етуді білесіз, ә. Толықтырамын оны әлі!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 23:39, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) :{{@|Madi Dos}}Екеуі де жойылады, себебі авторы мен қайнаркөзі көрсетілмеген. дайын суретті жүктеу қандай еңбек? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:42, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) ::Білем, оны көрсету керек екендігін. Менің енгізген бұрынғы суреттерімде дереккөздер бар. Кейінірек енгіземін, оның үстіне бұл еркін сурет емес. Тек осы Қазуикиде ғана орналасатын сурет, сосын адамның жасаған ісін құнсыздандырмаңыз. Админ болсаңыз, өзіңізге админсіз.Дайын суреті де енгізілмеген қаншама мақала бар. [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 23:48, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) :::Қалпына келтіремін, бірақ авторы мен дереккөзін көрсете кетсеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:54, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) == Координат модулін жаңарту == Module:Coordinates модуліне көптеген жаңартулар енгізілді, соларды қазақша нұсқасына енгізіп, координаттардың мақаладағы орналасуын дұрыстау керек. Модульді соңғы рет сіз өңдепсіз, жаңартып жіберуіңізді сұраймын. [[Қатысушы:Murat Karibay|Murat Karibay]] ([[Қатысушы талқылауы:Murat Karibay|талқылау]]) 22:45, 2024 ж. желтоқсанның 22 (+05) <s>:Дайын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 22:41, 2024 ж. желтоқсанның 23 (+05)</s> Нақтылау керек :Мысалы: [[Екібастұз]] немесе кез келген қала жайлы мақаланы ашқанда, коориднаттар инфобокспен бірге жабысып тұрады. Соны түзесеңіз. [[Қатысушы:Murat Karibay|Murat Karibay]] ([[Қатысушы талқылауы:Murat Karibay|талқылау]]) 23:38, 2024 ж. желтоқсанның 25 (+05) ::{{@|Murat Karibay}}Ол үлгіден емес, уикипедияның интерфейсі жаңарғаннан болып тұр. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:09, 2024 ж. желтоқсанның 27 (+05) == Кедергі == Саламатсыз ба, мазалағыныма кешірім сұраймын. Мен қазақша Википедияға өз үлесімді қосқым келеді, алайда шегіндіруші 1nter pares деген адам менің әрбір өңдеуімді себепсіз жойып жатыр. Мен одан неге өңдеулерімді жойғаның сұрадым, бірақ нақты жауап ала алмадым. Осы жайында шара қолдансаңыз. Алдын ала рақмет [[Қатысушы:Әбдіқадыр Асхат|Әбдіқадыр Асхат]] ([[Қатысушы талқылауы:Әбдіқадыр Асхат|талқылау]]) 20:33, 2024 ж. желтоқсанның 25 (+05) == Айдаушы мақала == Француз және үнді соғысы деген жойылған мақаланы айдаушы бет ретінде қалпына келтіру үшін сыртқы сілтемелерді қалай қолдансам болады және оған рұқсатым бар ма [[Қатысушы:Әбдіқадыр Асхат|Әбдіқадыр Асхат]] ([[Қатысушы талқылауы:Әбдіқадыр Асхат|талқылау]]) 20:43, 2024 ж. желтоқсанның 25 (+05) == Администраторды сайлау == Кеш жарық! [[Уикипедия:Администраторларды сайлау‎|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 21:56, 2025 ж. қаңтардың 1 (+05) == Үлгі == Кеш жарық! Осы үлгінің басқасы бар ма? (Үлгі:Апат). Көрсетілімі нашарлау, не қолдануға болады орнына? [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 00:08, 2025 ж. қаңтардың 22 (+05) :Бсақасын біле алмадым, мүмкін дубликат жасай бермей, осы үлгіні жаңарту керек шығар --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:11, 2025 ж. қаңтардың 22 (+05) == Администратор құқығынан айыру == Кеш жарық! [[Уикипедия:Администратор құқығынан айыру|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 19:31, 2025 ж. қаңтардың 23 (+05) == Thank you for being a medical contributors! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |rowspan="2" style="vertical-align: middle; padding: 5px;" | [[File:Wiki Project Med Foundation logo.svg|130px]] |style="font-size: x-large; padding: 3px 3px 0 3px; height: 1.5em;" |'''The 2024 Cure Award''' |- | style="vertical-align: middle; padding: 3px;" |In 2024 you '''[[mdwiki:WikiProjectMed:WikiProject_Medicine/Stats/Top_medical_editors_2024_(all)|were one of the top medical editors in your language]]'''. Thank you from [[m:WikiProject_Med|Wiki Project Med]] for helping bring free, complete, accurate, up-to-date health information to the public. We really appreciate you and the vital work you do! Wiki Project Med Foundation is a [[meta:Wikimedia_thematic_organizations|thematic organization]] whose mission is to improve our health content. '''[[meta:Wiki_Project_Med#People_interested|Consider joining for 2025]]''', there are no associated costs. Additionally one of our primary efforts revolves around translating health content. We invite you to '''[https://mdwiki.toolforge.org/Translation_Dashboard/index.php try our new workflow]''' if you have not already. Our dashboard automatically [https://mdwiki.toolforge.org/Translation_Dashboard/leaderboard.php collects statistics] of your efforts and we are working on [https://mdwiki.toolforge.org/fixwikirefs.php tools to automatically improve formating]. |} Thanks again :-) -- [[mdwiki:User:Doc_James|<span style="color:#0000f1">'''Doc James'''</span>]] along with the rest of the team at '''[[m:WikiProject_Med|Wiki Project Med Foundation]]''' 11:23, 2025 ж. қаңтардың 26 (+05) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Top_Other_Language_Editors_2024&oldid=28172893 тізімін пайдаланып User:Doc James@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Байланыс == Kasymov мырза сізбен қалай байланысқа шықсақ болады, мақала өңдеуге қатысты кейбір сұрақтар бар еді? [[Қатысушы:Nirvana 0099|Nirvana 0099]] ([[Қатысушы талқылауы:Nirvana 0099|талқылау]]) 11:21, 2025 ж. ақпанның 5 (+05) == Бітікші сайлауы == Қайырлы таң! [[Уикипедия:Бітікшілерді сайлау|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 07:34, 2025 ж. ақпанның 19 (+05) == Господин Касымов == Господин Касымов, как с вами связаться? У нас есть вопросы по редактированию статьи [[Қатысушы:1lockeny|1lockeny]] ([[Қатысушы талқылауы:1lockeny|талқылау]]) 19:54, 2025 ж. наурыздың 14 (+05) == Assistance with Template Updates on Kazakh Wikipedia == Hello Kasymov, I hope you're doing well. I recently made a request on the Kazakh Wikipedia village pump regarding updating certain country data templates to align with standard formatting. Since this impacts multiple pages, I’d appreciate your input or assistance in addressing it. You can find my request here: [[Уикипедия:Форум#Replacing "Country data" templates with "Үлгі:Байрақ".]] Please let me know if you need any clarification. Thank you for your time and consideration! Best regards. [[Қатысушы:OperationSakura6144|OperationSakura6144]] ([[Қатысушы талқылауы:OperationSakura6144|талқылау]]) 07:35, 2025 ж. наурыздың 26 (+05) == Sorting files in categories == Hi! I hope you can help me a bit. [[Үлгі:Non-free media]] seems to put files in [[:Category:Тегін мақалалар]] and according to Google Translate it means free files. It should say something like "All non-free files" like [[:en:Template:Non-free media]]. Also [[Үлгі:Free media]] should put files in "All free files" like [[:en:Template:Free media]]. Can you help fix? Finally there seems to be a lot of redundant categories in [[:Санат:Уикипедия:Суреттер]]. Can you delete those that are not needed? If you want to rename the categories wit files without machine-readable source, author etc. you need to use Translatewiki. You can see more at [[:m:File_metadata_cleanup_drive/How_to_fix_metadata#Finding_images_without_an_information_template]]. [[Қатысушы:MGA73|MGA73]] ([[Қатысушы талқылауы:MGA73|талқылау]]) 23:23, 2025 ж. сәуірдің 11 (+05) == Бетті жою == Қайырлы күн, Қасымов мырза. ''Қатысушы:Austrian Cat/зертхана/Осман империясы'' бетімді жоюыңыздың себебі не? [[Қатысушы:Austrian Cat|Austrian Cat]] ([[Қатысушы талқылауы:Austrian Cat|талқылау]]) 09:55, 2025 ж. сәуірдің 25 (+05) :қалпына келтірдім, бірақ ондай мақала бар ғой. Бұрынғы автордың еңбегін жоққа шығарып, зертханаңыздан көшіре салу болмайды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:54, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) ::неге? Қазақша Уикипедияда мақалалардың көбісі безендіру, яғни эстетика, дереккөздер мен сілтемелердің болуы тараптарынан біраз ақсап, және жалпы сапа критерийлерін қанағаттандырмайды деп айтуға болады. Әсіресе ол басқа тілдік бөлімдермен салыстырғанда байқалады. Егер де біздегі мақаланы ағылшын бөлімінде қолданылған сілтемелер мен деректерге негізделіп, оны бейімдеп һәм безендіріп, қайтадан жазғаннан не залал? Бір түсіндіріп жіберсеңіз [[File:Face-grin.svg|25px]] [[Қатысушы:Austrian Cat|Austrian Cat]] ([[Қатысушы талқылауы:Austrian Cat|талқылау]]) 23:15, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) :::соны неге мақаланың өзің безендіріп, толықтырып жаңартпасқа --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:22, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) ::::әзірше жазылу үрдісінде, зертханамда мәтін толық дайын болған соң, мақаланың өзіне бір-ақ өңдеме арқылы көшіре салам деген ой болған негізі. Себебі қазуикидегі кейбір үлгілер, мысалға [[Үлгі:Sfn]] жеке өзіме қазірше шамалы түсініксіз болып тұр (себебі орыс Уикипедиясында бұл үлгіні қолдану үшін, [[Үлгі:Cite book]] дегеннің "| ref =" қатарында автор есімін енгізіп, дәл соны ''sfn'' үлгісіне қоясың). Жазып аяқтаған соң, бұл үлгі дұрыс жұмыс істеп, барлық ақпарат толық екеніне көзім жеткенде жария етемін (деп ойлағанмын). Ондайға тыйым салынған ба? [[Қатысушы:Austrian Cat|Austrian Cat]] ([[Қатысушы талқылауы:Austrian Cat|талқылау]]) 23:32, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) :Сапаға көмектесер еді, түсінгенім көп өңделген уикипедия тереңдігі көп болады екен --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:46, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) Балам, ''Абсурдизм'' деген мақаланы неге жойдың? Қайтара салшы... --[[Қатысушы:І Хәріполла|І Хәріполла]] ([[Қатысушы талқылауы:І Хәріполла|талқылау]]) 23:37, 2025 ж. Мамырдың 2 (+05) :Қалпына келді, {{@|І Хәріполла}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:38, 2025 ж. Мамырдың 9 (+05) Сәлем, [[Хасанкейф]] және [[Ойжұмбақ]] мақалаларын неге жойғансың? Қалпыларына келтіргенің дұрыс болады. --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 22:05, 2025 ж. Мамырдың 7 (+05) :Кеш жарық! {{@|Елмұрат Х}} Ол қатысушы тоқтамай мақалалар жазған екен, барлық мақаласын жойғанмын. Қалпына келтірмеймін, себебі біреудің шала жұмысын админдер артынан неге ретке келтіріп отыру керек? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:38, 2025 ж. Мамырдың 9 (+05) :: Сәлем! Жалпы ондай жерде «тексерілмеген мақала» деген үлгіні қолданған жөн. Басқа қатысушылардың еңбегін елейтін болсақ, әрине. Немесе «бастама» деген үлгі де бар және оған қатысты көптеген нақтылау белгілерін қолдануға болады, егер мақалалар санын күрт азаюын қаламасақ. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 23:57, 2025 ж. Мамырдың 11 (+05) :{{@|Еститін Азамат}} кеш жарық! Онсызда сондай үлгі қойылады, бірақ оның мазмұнын, сапасын, грамматикасын кім тексереді. Біреудің артын кім тегін тексеріп, көзді қызартып, қиналып отыру керек. Ынтасы мен жауапкершілігі жоғары адам жазатын нәрсені жазады, жай шетелге барып қайту үшін жасамайды. Шындық солай --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:49, 2025 ж. Мамырдың 13 (+05) :: Қызықсың. Сені мұнда біреу мәжбүрлеп жатыр ма? --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:00, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) :Бірнеше қатысушы ғана тексеріп, уақытын бөліп, сапасыз дүниемен күресіп жүр. Соның ішінен Сені байқамадым. Сондықтан уақытты маған құрта бермей, жақсы мақалалар дамытуға үлес қоссаң немесе қате, жетіспейтін үлгілерлі толықтырса жақсы болар еді. Егер оларды түзетіп тексеріске салсаң, жоюға болмайды. Осыны әсіресе оқушылар мен студенттер көп пайдаланады. Мазмұны копи паст жасалған нәрседен қазуикипедияның сапасына күмәнмен қарайтын болады. Айдаладағы біреудің мақаласына басты ауыртудың қажеті шамалы. Болмаса телеграм топқа жаз, осы мәселені шулатып жүргенімізге біраз болды. Бірақ көбісі робот сияқты, қыстырмайды, бір рет қана өңделген, аударылған, конвейер мақалаларын минут сайын жазып отырады. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:58, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) :: Әлгі [[Абсурдизм]] мақаласын алайықшы — оны өзің жойдың, өзің қалпына келтірдің. Жалпы оны жоятындай ештеңе көріп жатқан жоқпын, әжептәуір мақала. Орфографиялық қателер бар әрине, бірақ ол енді басқа әңгіме. Мүмкін, жойғанда сен оны оқымаған да шығарсың? Солай болып көрінеді. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 17:36, 2025 ж. мамырдың 18 (+05) :Ол да мүмкін, себебі жоймай қарап шыққанымда түзететін заттары көп болды. Сондықтан 2-3 минут аралықта жасалған мақалалардың сапасына күмн тудырдым. Сондықтан соған ұқсас дүниелерді қарамай жойғаным бар. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 23:09, 2025 ж. мамырдың 20 (+05) :: Сөйтіп жүріп сапалы мақалаларды құртып жүрсің. Басқа қатысушылар Қазақ уикипедиясындағы мақалалар санын арттырып жатқанда, сен осындай керағар әрекетпен айналысып, не пайда таппақшысың? --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 23:17, 2025 ж. мамырдың 21 (+05) :{{@|Еститін Азамат}} сені және басқа да ұқсас '''фейк''' аккаунтарды бұғаттау жайлы талқылап жатыр. Соған қарағанда шынымен 4-5 аккаунт бір адамға тиесілі болу керек. Сен мені қадалағанша басқа шаруалармен айналыссай, істейтін тірлігін, жұмысын жоқ па? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:58, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) :: Мұнда фейк жұмыспен айналысқанды сені ғана көріп тұрмын. Жарайды, сен мылжи бермей, қатесіз жазуды үйреніп алсаш. Әртүрлі фейк тапсырмаларды «қадалағамай». --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 08:09, 2025 ж. мамырдың 23 (+05) :::Бұл даудың қажеті жоқ, бір-біріміздің уақытымызды алып нестейміз? :::Әркім барынша жұмыстанып жатыр, арасында қателерде болады, мінсіз адам жоқ) :::@[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]], сізге ұсыныс, басқа қатысушылардың әрекеттерін «қадағаламай» өзіңіз де мақала жазып бастаңыз. Мүмкін сіздікі ең үздігі болып шығар? :::Осы талқылау былай (агрессивті түрде) жалғаса берсе шынымен де бұғаттау шараларын еңгізуге тура келеді. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 08:25, 2025 ж. мамырдың 23 (+05) :::: Артық кетсем, кешірерсіз. Жалпы бейтарап болуға тырысқанмын... --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 09:18, 2025 ж. мамырдың 23 (+05) :{{@|Еститін Азамат}} не деген екі жүзділік пен жасанды жауап. Бейтарап дей ма... деп Сен, не пайда таппақшысың деген жауаптар ше? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 13:33, 2025 ж. мамырдың 24 (+05) *{{@|Еститін Азамат}} Айтқаным келді. Құрметті админдер осы және осыған ұқсас '''ФЕЙК-ПРОВОКАТОР''' аккаунттың бәрін бұғаттап жою керек. ''Мира бел, Джамбул, осы аккаунт, Хәриполла'' деген аккаунт бір адамның артында. Кім екенін де сезіп тұрмын. {{@|Batyrbek.kz}}, {{@|Нұрлан Рахымжанов}} шара қолдансаңыздар. '''Ң''' әрпіне әдейі қате жіберіп, айтқан жауабынан байқадым. Өзінің жұмысы мен жеке өмірі жоқ па? Дені дұрыс емес-ау (осындай сөздер жазуға тура келіп тұр). Егер сіздер әрекет қылмасаңыздар өзім ретке келтіремін --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 13:28, 2025 ж. мамырдың 24 (+05) *:Еститін Азамат деген қатысушыны 6 айға блоктадым. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 16:29, 2025 ж. мамырдың 29 (+05) == CEE Meeting 2025 == Сәлеметсізбе. Биыл Грекияның Салоники қаласында CEE Meeting 2025 конференциясы болады. Біздің қауымдастық атынан 2 делегат қатыса алады. [[Уикипедия:Форум/Жаңалықтар#CEE_Meeting_2025|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 23:25, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) :дауыс берілді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 00:01, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) == Техникалық мәселе == Ұлы мәртебелім, мен жоқ кезде қандай техникалық мәселе туындады? Мүмкін кейбіреуін шеше алармын. Талқылау легінне жазайын десем жаза алмай қалыппын, бұл менде ғана ма білейін деп едім. Әзірге себебін таба алмай жатырмын. Санатта неге мақалалар қазақ алфавитімен ретттелмейді деген сұраққа әлі жауап тапқам жоқ, мен жоқта анау үш нұсқа деген пәле жоғалыпты, қуанып қалдым. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 20:51, 2025 ж. мамырдың 21 (+05) :Арыстанбек, үш нұсқаны алдырттық қой әйтүп-бүйтіп. Талқылау легін барлық уики бойынша аламыз деп жатыр еді. Сол алып тастаған болар. Санаттар туралы сұрап көрейін. Осы бет иесінен кешірім өтінем, оның атынан жауап беріп отырғаным үшін. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 08:52, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) ::@[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek.kz]] Талқылау легі деген керемет дүние еді, жақсы дүниені неге құртқанды жақсы көреді екен. Фейсбуктың да алғашқы кездегі дизайны мен талқылау құрылымы өте әдемі еді, қазір быт-шыт бірдеңе болып кетткен. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 10:18, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) == [[Бауыржан]] == Why are you removing the name I added? [[Қатысушы:Altenmann|Altenmann]] ([[Қатысушы талқылауы:Altenmann|талқылау]]) 00:25, 2025 ж. мамырдың 28 (+05) == Join us at the Next CEE Catch up! Learn about Temporary accounts! == Hi everyone, We want to announce the tenth '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Catch up|CEE Catch Up]]''' session, which will be dedicated to the '''Temporary accounts''', as this important change is going to affect every Wikipedia soon, so it is important for patrollers and functionaries like you to understand this change. On wikis where temporary accounts are enabled, IP addresses of unregistered editors are not visible publicly. Only those who fight spam, vandalism, harassment and disinformation have access to IP addresses there. The session will take place on '''10th of June 2025, 18:00-19:00 CEST''' (check your ''[https://zonestamp.toolforge.org/1749571200 local time]''). If you are interested in this topic, then '''[[:m:Event:CEE Catch up Nr. 10 (June 2025)|sign-up for the session here]]'''. [[User:TRistovski-CEEhub|TRistovski-CEEhub]] ([[User talk:TRistovski-CEEhub|талқылау]]) 16:17, 2025 ж. мамырдың 29 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_admins&oldid=28802724 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Үлгі == Қайырлы кеш! Апат және Оқиға үлгілерін ретке келтіре аласыз ба? Нашарлау екен. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 21:56, 2025 ж. маусымның 1 (+05) :Кеш жарық! Қазір өңдей алмаймын, кейінірек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 21:57, 2025 ж. маусымның 1 (+05) == Жеке кеңістігімдегі мақалалар == Қайырлы күн.Неліктен менің жеке кеңістігімдегі мақалаларды түсіндірместен өшірдіңіз? Мен негізгі мақала кеңістігін толтырмау үшін бос уақытымда жұмыс істейтін жаңа мақалалар жасадым. (Қатысушы:Programman/Kickstarter, т.д.). Барлық жойылған мақалаларды қалпына келтіруді сұраймын. [[Қатысушы:Programman|Programman]] ([[Қатысушы талқылауы:Programman|талқылау]]) 15:46, 2025 ж. маусымның 11 (+05) :Кеш жарық! Ол жерде ешқандай мақалалар көріп тұрған жоқпын. Бәрі бос бет қой? [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 01:05, 2025 ж. маусымның 13 (+05) ::Иә, әзірге бос беттер болды, онда мен мәтінді біртіндеп қосуды жоспарладым. Осы беттердің барлығын қайта жасауым керек пе, әлде оларды қалпына келтіре аласыз ба? [[Қатысушы:Programman|Programman]] ([[Қатысушы талқылауы:Programman|талқылау]]) 13:40, 2025 ж. маусымның 13 (+05) == Мыстангер жайлы ақпаратты мақұлдау == Сәлем! Мыстангер жайлы бетті қазақшаға аударып, ақпарат қосып едім. Соны мақұлдап, жариялап жіберсеңіздер. [[Қатысушы:Aweworthy|Aweworthy]] ([[Қатысушы талқылауы:Aweworthy|талқылау]]) 14:19, 2025 ж. маусымның 13 (+05) 31xo849o3za7wrttcdstexdm1r5glu0 Тамара Григорьевна Габбе 0 124570 3479506 3329609 2025-06-13T03:08:32Z CommonsDelinker 165 «[[:File:Flag_of_the_Romanov_Monarchy.svg]]» деген «[[:File:Flag_of_Russia_(1858–1896).svg]]» дегенмен алмастырылды. 3479506 wikitext text/x-wiki {{Жазушы|Есімі=Тамара Габбе|Шынайы есімі=Тамара Григорьевна Габбе|Туған күні=16.03.1903|Қайтыс болған күні=02.03.1960|Туған жері=[[Санкт-Петербург]], [[Ресей империясы]]|Қайтыс болған жері=[[Мәскеу]], [[КСРО]]|Азаматтығы=[[File:Flag of Russia (1858–1896).svg|22px|border]] [[Ресей империясы]]<br/> {{USSR}}|Ұлты=[[Еврейлер|Еврей]]|Мансабы=прозашы, аудармашы, драматург, редактор, әдебиеттанушы|Шығармалардың тілі=[[Орыс тілі]]|Жанры=Балалар әдебиеті, балаларға арналған ертегі пьесалары}} '''Тамара Григорьевна Габбе''' ([[16 наурыз]] [[1903 жыл]] – [[2 наурыз]] [[1960 жыл]]) — орыс жазушысы, аудармашы, драматург, редактор және әдебиеттанушы. [[1920 жыл|1920]] жылдары Ленинградтағы С.Я. Маршак басқарған мемлекеттік балалар баспасының редакторы болады. Тамара Григорьевнаның тірі кезінде-ақ француз ұлттық ертегілері Перро, Андерсен ертегілерінің, сондай-ақ Дж.Свиттің «Путишествия Гулливера» аудармалары басылып шыға бастады. ==Пьесалары== *«Город Мастеров, или сказка о двух горбунах», *«Авдотья Рязаночка», *«Хрустальный башмачок», *«Оловянные кольца», *«Сказка про солдата и змею». [[1962]] жылы «По дорогам сказки» жинағы жарық көрді. ==Дереккөздер== <references/> {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:Орыс жазушылары]] h3bq8giq43rqqr7bofcja52t96g4sug Бірінші Балқан соғысы 0 186688 3479507 3329610 2025-06-13T03:12:14Z CommonsDelinker 165 «[[:File:Flag_of_the_Romanov_Monarchy.svg]]» деген «[[:File:Flag_of_Russia_(1858–1896).svg]]» дегенмен алмастырылды. 3479507 wikitext text/x-wiki {{Қарулы қақтығыс|қақтығыс=Бірінші Балқан соғысы|сурет=Balkanskata voina Photobox.jpg|дата=[[8 қазан]] [[1912 жыл|1912]] – [[30 мамыр]] [[1913 жыл|1913]]|сурет атауы='''Сағат тілімен жоғарғы оң жақта:'''<br /> Серб әскерлері Митровица қаласына кіреді; Куманово шайқасында Османлы әскерлері; грек королі Джордж I мен Болгар патшасы Фердинанд I-нің Салоникиде кездесуі; Болгар ауыр артиллериясы|орын=[[Балқан түбегі]]|қарсылас1='''[[Балқан одағы (1912)|Балқан одағы]]:'''<br /> [[File:Flag of Bulgaria.svg|22px|border]] Болгария патшалығы<br /> [[File:Flag of Kingdom of Serbia from 1882-1918.png|22px|border]] Сербия патшалығы<br /> [[File:State Flag of Greece (1863-1924 and 1935-1973).svg|22px|border]] Грекия патшалығы<br /> [[File:Kingdom of Montenegro Flag.png|22px|border]] Черногория патшалығы<br /> '''қолдауымен:'''<br /> [[File:Flag of Albania.svg|22px|border]] Албан еріктілері<br /> [[File:Flag of Russia (1858–1896).svg|22px|border]] [[Ресей империясы]]|қарсылас2={{Байрақ|Осман империясы}}<br /> '''қолдауымен:'''<br /> Черкес еріктілері<br /> [[File:Flag of Albania.svg|22px|border]] Албан еріктілері<br /> [[File:Civil Ensign of Austria-Hungary (1869–1918).svg|22px|border]] [[Аустрия-Мажарстан]]|командир1=[[File:Flag of Bulgaria.svg|22px|border]] I Фердинанд <br /> [[File:Flag of Bulgaria.svg|22px|border]] Васил Кутинчев<br /> [[File:Flag of Bulgaria.svg|22px|border]] Никола Иванов<br /> [[File:Flag of Bulgaria.svg|22px|border]] Радко Димитриев<br /> [[File:Flag of Bulgaria.svg|22px|border]] Георгий Тодоров<br /> [[File:State Flag of Greece (1863-1924 and 1935-1973).svg|22px|border]] I Георг †<br /> [[File:State Flag of Greece (1863-1924 and 1935-1973).svg|22px|border]] I Константин<br /> [[File:Flag of Kingdom of Serbia from 1882-1918.png|22px|border]] I Петер<br /> [[File:Flag of Kingdom of Serbia from 1882-1918.png|22px|border]] I Александер<br /> [[File:Kingdom of Montenegro Flag.png|22px|border]] I Никола<br /> [[File:Flag of Italy (1861-1946) crowned.svg|22px|border]] Риччото Гарибальди<br />|командир2=[[File:Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg|22px|border]] [[V Мехмет]] <br /> [[File:Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg|22px|border]] Кәміл паша<br /> [[File:Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg|22px|border]] Махмұт Шевкет паша<br /> [[File:Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg|22px|border]] [[Әнуар паша]]<br /> [[File:Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg|22px|border]] Назым паша<br /> [[File:Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg|22px|border]] Зеки паша<br /> [[File:Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg|22px|border]] Мехмет Есат паша<br /> [[File:Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg|22px|border]] Абдулла паша<br /> [[File:Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg|22px|border]] Әли Риза паша<br /> [[File:Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg|22px|border]] Ысмайыл Хаккы паша<br /> [[File:Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg|22px|border]] Хасан Риза паша †<br /> [[File:Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg|22px|border]] Мехмет Шүкрү паша<br /> [[File:Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg|22px|border]] Эссад Паша Топтани<br /> [[File:Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg|22px|border]] Рауф Орбай паша<br />|нәтиже=[[Балқан одағы (1912)|Балқан одағы]]ның жеңісі|өзгерістер=Балқандағы Осман империясының қол астындағы аумақ Балқан мемлекеттері арасында бөлінген.|күштер1=749,500|күштер2=436 742|шығындар1=108 000|шығындар2=340 000}} '''Бірінші Балқан соғысы''' ([[Түрік тілі|түр]]: ''Birinci Balkan Savaşı''; [[Грек тілі|грек]]: ''Αʹ Βαλκανικός πόλεμος''; [[Болгар тілі|болг]]: ''Балканска война'';) — Балқан одағы (Болгария, Сербия, Грекия және Черногория) мемлекеттері мен Түркия арасындағы соғыс. 1912 ж. Аустрия-Германия блогына қарсы тұра алатын Балқан одағының құрылуын Антанта елдері қолдады. Осман империясының әлсіреуі, Балқан түбегіне Аустрия-Мажарстан тарапынан келер қауіптің күшеюі Балқан елдерінің белсенді әрекет етуіне әсерін тигізді. Балқан одағындағы Болгария Салоники мен Батыс Фракияны өзіне қосып алу арқылы Эгей теңізіне шығуды көздесе, Сербия Грекиямен бірлесе отырып, Албанияны бөліске салуды, сонан соң Адрия теңізіне шығуды мақсат етті. Болгария мен Сербия Македонияның барынша көп бөлігін иемденуге ұмтылды. Македония мен Албаниядағы көтерілістер және Италия-Түркия соғысы (1911 – 12) Бірінші Балқан соғысының тұтануын тездетті. Түркияның Македония мен Фракияға автономия беруден және олардың халқын түрік армиясы қатарына алудан бас тартуы соғысқа сылтау болды. Черногория 1912 ж. 8 қазанда Түркияға қарсы соғыс жариялап, 35 мың әскер, Болгария шамамен 300 мыңдай, Сербия 280 мыңнан астам, ал Грекия 110 мыңға тарта әскер шығарды. Әскери қимылдар 1912 ж. 9 қазанда басталды. Түркия оларға тек 300 мыңдай ғана әскер қарсы қоя алды. Бірінші Балқан соғысы одақтастар үшін сәтті болды. Болгария әскерлері Константинопольге бет түзеп, Эгей теңізіне шықты және Фракиядағы Эдирне қаласын (Адрианополь) қоршады, грек армиясы Салоникиді басып алды. Сербия күштері Македонияның басым бөлігін, Косовоны және Нови-Пазарды жаулап алды. Албаниядағы черногориялықтар сербтермен бірлесе отырып, Адрия теңізіне шығып, Шкодерді (Скутари) қоршауға алды. Ал, грек флоты Дарданелл бұғазының шығар аузын жауып тастап, Эгей теңізінде үстемдік етті. Түркия ауыр жағдайда қалып,1912 ж. қарашада ұлы державаларға ара ағайындық жасау жөнінде өтініш білдірген соң, солардың араласуымен 1912 ж. 3 желтоқсанда әскери қимылдар тоқтатылды. 1912 ж. 17 желтоқсанда Лондонда басталған келіссөздер нәтижесінде Түркия Балқан елдері қойған талаптарды қабылдауға келісімін берді. Түркия өзінің тек Константинопольден басқа барлық еуропалық иеліктерінен бас тартқан соң, шекарасы Мидье-Радосто шебі арқылы ғана өтетін болды. Бірақ, 1913 ж. қаңтарда Түркиядағы төңкеріс нәтижесінде билік басына келген ''Жас түріктер'' кабинеті Германияның қолдауымен Балқан одағы елдерінің талаптарын қабылдамай тастады. 1913 ж. 3 ақпанда соғыс қимылдары қайта жанданды, бірақ 6 наурызда келіссөз қайта басталды. 1913 ж. 30 мамырда қол қойылған Лондон келісім-шарты бойынша Балқан түбегінің құрылымы белгіленіп, Балқан елдері мен Түркия арасындағы шекара Мидье-Энез бойымен өтті. Түркия өзінің бүкіл еуропалық иелігінен (Стамбұл мен Фракияның шағын бөлігінен басқа) айырылды. Бірінші Балқан соғысы нәтижесінде Осман империясының жеңіліске ұшырауы, бір жағынан, Албанияның тәуелсіздік алуын (28.11.1912) тездетсе, екінші жағынан, Балқан одағы елдерінің арасындағы қайшылықтарды шиеленістіре түсті. {{уики}} [[Санат:Бірінші Балқан соғысы]] [[Санат:Османлы империясы соғыстары]] [[Санат:Сербия соғыстары]] [[Санат:Грекия соғыстары]] [[Санат:Болгария соғыстары]] [[Санат:Черногория соғыстары]] [[nl:Balkanoorlogen#De Eerste Balkanoorlog]] ise2xjjmuey2n0hvhbubt0r5nmuzjks Фитоморфология 0 195983 3479602 2089462 2025-06-13T09:08:45Z Andre Engels 153 merge 3479602 wikitext text/x-wiki {{merge|Өсімдіктер морфологиясы}} [[File:Angelica gigas.jpg|thumb|350px|Өсімдік морфологиясы]] '''Өсімдік морфологиясы, фитоморфология''' – ботаника ғылымының өсімдіктерінің эволюциялық (филогенездік) және жеке (онтогенездік) дамуындағы сыртқы, ішкі құрылысын, форма түзілуі заңдылықтарын зерттейтін бір саласы.<ref name="source1">“Қазақ Совет Энциклопедиясы”, ІХ том</ref> Өсімдік морфологиясының дамуына байланысты бұдан *өсімдік анатомиясы, *өсімдік эмбриологиясы, *өсімдік цитологиясы ғылымдары дамыды. Өсімдік морфологиясы ботаниканың бұл салаларымен өзінің зерттеу әдістері және алдына қойған мақсаты жөнінде (өсімдік органдары мен жеке құрылымдарының онтегенезін, филогенезін, органдардың құрылысы мен орналасуындағы заңдылықтарды және олардың аналогиясын анықтау мәселелері) тығыз байланысты келеді. Өсімдік морфологиясы эволюциялық жеке эксперименттікөсімдік морфологиясы деп екіге бөлінеді. Өсімдік морфологиясының дамуы оның зерттеу әдістерінің жетіле түсуіне байланысты. Ең ескі әдіс салыстармалы-морфологиялық әдіс-ересек өсімдіктер органдары мен олардың жүйелерін салыстыра зерттейді. Онтогенездік әдіс өсімдіктің даму сатыларындағы форма түзілуді салыстыруға, ал филогенездік әдіс тарихи даму жолында форма құрылуын анықтауға мүмкіндік береді. Экологиялық әдіспен сыртқы орта жағдайына байланысты форма түзілу жайы зерттеледі.<ref name="source2">Тахтаджян А.Л. Вопросы эволюционной морфологий растений, Ленинград 1954 год</ref> Өсімдіктерді морфологиялық сипаттау 17 ғасырда қалыптаса бастады, сол кезден бастап теориялық алғашқы қорытындылар да пайда бола бастады (М.Мальпиги, И.Юнг және т.б.). Бұл кезеңде өсімдік морфологиясы систематиканың маңызды бір бөлігі болды. 18 ғасырдың 2-жартысынан, әсіресе 19 ғасырдың басында өсімдіктер морфологиясы жеке ғылым ретінде дами бастады. Алғашқы зерттеле бастаған мәселе өсімдік бірлігі мен метаморфоза жайына болды. Бұл неміс ақыны және натуралист И.В.Гётенің (1749-1832) «Опыт о метаморфозе растений» (1790) еңбегінен басталады. «Морфология» деген терминнің өзін де Гёте ұсынған (1817). Неміс ботанигі В.Гофмейстер (1824-77) өсімдік органдары гомологиясының, споралы өсімдіктер мен ашық тұқымды өсімдіктердің туыстық байланысын зерттеген.<ref name="source3">Тахтаджян А.Л. Основы эволоюционной морфологии покрытосеменных. Москва, Ленинград, 1964 год</ref> 19 ғасырдың аяғында орыс ғалымы С.Г. Навашин ([[1857]]-[[1930]] жылдар) өсімдіктегі қосарынан ұрықтануды ашты. Бұдан кейін әртүрлі өсімдік тобының көбею органдардың гомологиясы және даму циклі туралы ілім құрыла басталды. Қазба өсімдіктер морфологиясы зертеле бастады, жоғары саттыдағы құрылық өсімдіктерінің негізгі топтарының тегі анықталып, гүл дамуы теориясы жнміс классификациясы құрылды. Кәзір өсімдік морфологиясы мәселелерін көптеген ел ғалымдары зерттеуде. Сипаттама өсімдік морфологиясының систематикада «флора» жинақтарын өсімдік анықтамаларын атласын құруда тағы басқа әлі де маңызы сақталуда. Салыстырмалы морфология бағытта көптеген жұмыстар жүргізілуде. <br /> Мысалы совет ботаниктер И.Г. Серебряковтың отногенез және филогенез негізінде зерттелген жоғары сатыдағы өсімдіктерінің вегатативтік органдарының салыстармалы морфологиясы (1952 жылы) Н.Н. каден мен Р.Е. Левинің жеміс құрылысы және классификациясы (1956 жыл), А.Л. Тахтаджянның жабық тұқымды өсімдіктерің морфологиясы эволюциясы мәселелері туралы еңбектерінің маңызы зор. Экологиялық өсімдік морфологиясы саласында өсімдік формаларының дала, шөл, шөлейт жерлерге тундра, орманды тундра, тауылы тағы басқа аймақтар жағдайына бейімделуі және осы жерлердегі өсімдік түрін анықтау мәселелері кеңінен зерттелуде. Өсімдік морфологиясының салыстырмалы экологиялық және эксперименттік зерттеулері форма түзілу заңдылықтарын ашумен қатар оны іс жүзінде пайдалануға мүмкіндік береді. Өсімдік морфологиясы онтоморфогенездік және экологиялық деректері орман, шабындық жөніндегі ілімінің биологиялық негізін құрады, өсімдік үшін өсімдік өсіру пайдалы табиғи өсімдіктерді пайдалану олардың қорын молайту мәселелерін шешуде қолданылады. Ботаника бағындағы өсімдік интродукциясы жұмыстары өсімдік морфологиясының онтогенездік және экологиялық зерттеу нәтижелерінде негізделеді. Өсімдік морфологиясын халықаралық ботаниктер конгресттерде мысалы 5-ші (Лондон, 1930 жыл); 8-ші (Париж, 1950 жыл); 9-шы (Реаль, 1959 жыл) және симпозиумдерде қаралды.<ref name="source4">Комарницкий Н.А. Морфология растениий в кн. Ботаника, 7 изд. Т 1: часть 2. Москва 1966 год</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} {{Uncategorized}} 6wljnyonuze3sew5r4ov8azac8pyzpv Анджей Сапковский 0 203145 3479610 2975833 2025-06-13T09:34:47Z Aweworthy 169180 3479610 wikitext text/x-wiki {{cleanup}} {{Тұлға |Есімі = Сапковски Анджей |Шынайы есімі = |Сурет = Sapkowski.jpg |Сурет ені = 230 px |Сурет атауы = |Туған кездегі есімі = Анджей Сапковски |Туған күні = 21.06.1948 |Туған жері = [[Лодзь]], [[Польша]] |Мансабы = [[жазушы]], [[публицист]] |Азаматтығы = Польша |Ұлты = Поляк |Қайтыс болған күні = |Қайтыс болған жері = |Әкесі = |Анасы = |Жұбайы = |Балалары = |Марапаттары = |Сайты = http://www.sapkowski.pl/ |Басқалары = |Commons = }} '''Анджей Сапковски''' ({{lang-pl|Andrzej Sapkowski}}) — [[Польша]] елінен шыққан атақты фантаст-жазушы әрі публицист. [[Мыстангер|«Мыстангер»]] атты әйгілі саганың авторы. Сапковскидiң шығармалары [[Чех тілі|чех]], [[Орыс тілі|орыс]], [[Неміс тілі|немiске]], [[Украин тілі|украин]] және [[Белорус тілі|белорус]] тiлдерiне тәржімаланып, басып шығарылған. Бастырушылардың өтiнiштерi бойынша, Сапковски өзi шығарылған [[Польша]] авторларының бестiгiне кiредi. Өз кiтаптарының тираждары туралы таралмайтын өзiмнiң жазушысы. == Биография == Анджей Сапковски 1948 жылы [[Лодзь]] қаласында дүниеге келген. Лодзь қалалық университетiнде сыртқы сауданың факультетiнде білім алған. Ол 1986 жылы [[Мыстангер|«Мыстангер»]] ({{lang-pl|Wiedźmin}}) атты алғашқы фэнтези новелласын жазып шыққан. Романның басты кейiпкерi — семсер мен сиқырлы таңбалар шебері – Ривиялық Геральт. == Кітаптар == === Мыстангер === * «''[[Соңғы тілек (кітап)|Соңғы тілек]]''» («''Ostatnie życzenie''», [[1990 жыл]]), хикая жинағы * «''[[Тағдыр семсері]]''» («''Miecz przeznaczenia''», [[1992 жыл]]), хикая жинағы * «''[[Елфтердің қаны]]''» («''Krew elfów''», [[1994 жыл]]) * «''[[Жеркеніш заманы]]''» («''Czas pogardy''», [[1995 жыл]]) * «''[[Отты сынақ]]''» («''Chrzest ognia''», [[1996 жыл]]) * «''[[Қарлығаш мұнарасы]]''» («''Wieża Jaskółki''», [[1997 жыл]]) * «''[[Көл бикесі]]''» («''Pani Jeziora''», [[1998 жыл]]) === Рейнван туралы сағасы === * «''[[Сайқымазақ мұнарасы]]''» («''Narrenturm''», [[2002 жыл]]) * «''[[Құдай жіберген жауынгерлер]]''» («''Boży bojownicy''», [[2004 жыл]]) * «''[[Мәңгілік нұр]]''» («''Lux perpetua''», [[2006 жыл]]) == Тағы көріңіз == {{Навигация |Тема = |Портал = |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = |Commons = Andrzej Sapkowski |Метавики = |Проект = }} * [[Санат:Анджей Сапковскидің кітаптары]] * [[Мыстангер (романдар)]] * [[Мыстангер (телехикая)]] * [[The Witcher]] * [[Рейнван туралы сага]] == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.sapkowski.pl/ Анджея Сапковскийдің ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170201074315/http://sapkowski.pl/ |date=2017-02-01 }}{{ref-pl}} * [http://www.sapkowski.su/ « Анджей Сапковскийдің әлемдер» сайты] * [http://fantlab.ru/autor12|title=Анджея Сапковскийдің библиографиясы]{{Deadlink|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} [[Санат:Польша фантаст-жазушылары]] 8225lqkg0rri56zb9b8l9eb6dha7bsg 3479616 3479610 2025-06-13T09:44:58Z Aweworthy 169180 Орыс тілінен автоматты аударылған мәтінді жөндеп шықтым. 3479616 wikitext text/x-wiki {{cleanup}} {{Тұлға |Есімі = Сапковски Анджей |Шынайы есімі = |Сурет = Sapkowski.jpg |Сурет ені = 230 px |Сурет атауы = |Туған кездегі есімі = Анджей Сапковски |Туған күні = 21.06.1948 |Туған жері = [[Лодзь]], [[Польша]] |Мансабы = [[жазушы]], [[публицист]] |Азаматтығы = Польша |Ұлты = Поляк |Қайтыс болған күні = |Қайтыс болған жері = |Әкесі = |Анасы = |Жұбайы = |Балалары = |Марапаттары = |Сайты = http://www.sapkowski.pl/ |Басқалары = |Commons = }} '''Анджей Сапковски''' ({{lang-pl|Andrzej Sapkowski}}) — [[Польша]] елінен шыққан атақты фантаст-жазушы әрі публицист. [[Мыстангер|«Мыстангер»]] атты әйгілі саганың авторы. Сапковскидiң шығармалары [[Ағылшын тілі|ағылшын]], [[Француз тілі|француз]], [[Неміс тілі|немiс]], [[Чех тілі|чех]], [[Орыс тілі|орыс]], [[Украин тілі|украин]] және [[Жапон тілі|жапон]] тiлдерiне тәржімаланып, басып шығарылған. Баспаханалардың сұранысы бойынша Сапковски [[Польша]] еліндегі авторларының үздік бестiгiне кiредi. == Өмірбаяны == Анджей Сапковски 1948 жылы [[Лодзь]] қаласында дүниеге келген. Лодзь университетiнде Сыртқы сауда факультетiнде білім алған. Ол 1986 жылы [[Мыстангер|«Мыстангер»]] ({{lang-pl|Wiedźmin}}) атты алғашқы фэнтези новелласын жазып шыққан. Романның басты кейiпкерi – семсер мен сиқырлы таңбалар шебері – Ривиялық Геральт. == Кітаптары == === Мыстангер === * «''[[Соңғы тілек (кітап)|Соңғы тілек]]''» («''Ostatnie życzenie''», [[1990 жыл]]), хикая жинағы * «''[[Тағдыр семсері]]''» («''Miecz przeznaczenia''», [[1992 жыл]]), хикая жинағы * «''[[Елфтердің қаны]]''» («''Krew elfów''», [[1994 жыл]]) * «''[[Жеркеніш заманы]]''» («''Czas pogardy''», [[1995 жыл]]) * «''[[Отты сынақ]]''» («''Chrzest ognia''», [[1996 жыл]]) * «''[[Қарлығаш мұнарасы]]''» («''Wieża Jaskółki''», [[1997 жыл]]) * «''[[Көл бикесі]]''» («''Pani Jeziora''», [[1998 жыл]]) === Рейневан сагасы === * «''[[Сайқымазақ мұнарасы]]''» («''Narrenturm''», [[2002 жыл]]) * «''[[Құдай жіберген жауынгерлер]]''» («''Boży bojownicy''», [[2004 жыл]]) * «''[[Мәңгілік нұр]]''» («''Lux perpetua''», [[2006 жыл]]) == Тағы көріңіз == {{Навигация |Тема = |Портал = |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = |Commons = Andrzej Sapkowski |Метавики = |Проект = }} * [[Санат:Анджей Сапковскидің кітаптары|Анджей Сапковски]] [[Мыстангер (романдар)]] * [[Мыстангер (телехикая)]] * [[The Witcher]] * [[Рейнван туралы сага|Рейневан сагасы]] == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.sapkowski.pl/ Анджей Сапковскидің ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170201074315/http://sapkowski.pl/ |date=2017-02-01 }}{{ref-pl}} * [http://www.sapkowski.su/ «Анджей Сапковскидің әлемі» сайты] * [http://fantlab.ru/autor12|title=Анджея Сапковскидің библиографиясы]{{Deadlink|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} [[Санат:Польша фантаст-жазушылары]] iv0cv1cr70f4kslmtgvr3zx3q5z7pny Криштиану Роналду 0 204357 3479470 3478928 2025-06-12T20:14:03Z Kasymov 10777 /* Рекордтары */ 3479470 wikitext text/x-wiki {{Футболшы |есімі = Криштиану Роналду |сурет = Cristiano_Ronaldo_playing_for_Al_Nassr_FC_against_Persepolis,_September_2023_(cropped).jpg |сурет ені = 200px |толық аты = Криштиану Роналду душ Сантуш Авейру |лақап аты = "CR7", "КриРо" |туған күні = 05.02.1985 |туған жері = [[Фуншал]], [[Мадейра]], [[Португалия]] |азаматтығы = {{байрақ|Португалия}} |бойы = 187 см<ref> https://www.transfermarkt.com/cristiano-ronaldo/leistungsdatenverein/spieler/8198</ref> |салмағы = 85 кг |позиция = [[шабуылшы]] |қазіргі клуб = {{ту|Сауд Арабиясы}} [[Әл-Наср (футбол клубы, Эр-Рияд)|Әл-Наср]] |номері = 7 |жастар клубы = {{Футбол карьерасы |1993–1995|{{ту|Португалия}} Андоринья| |1995–1997|{{ту|Португалия}} [[Насьонал Фуншал|Насьонал]]| |1997–2002|{{ту|Португалия}} [[Спортинг Лиссабон]]|}} |клубтары = {{Футбол карьерасы |2002–2003|{{ту|Португалия}} [[Спортинг Лиссабон]]|25 (3) |2003–2009|{{ту|Англия}} [[Манчестер Юнайтед]]|196 (84) |2009–2018|{{ту|Испания}} [[Реал Мадрид]]|292 (311) |2018–2021|{{ту|Италия}} [[Ювентус]]|98 (81) |2021–2022|{{ту|Англия}} [[Манчестер Юнайтед]]|40 (19) |2023–|{{ту|Сауд Арабиясы}} [[Әл-Наср (футбол клубы, Эр-Рияд)|Әл-Наср]]|75 (72)}} |ұлттық құрамы = {{Футбол карьерасы |2000–2001|{{ту|Португалия}} Португалия U16|7 (6) |2001–2002|{{ту|Португалия}} Португалия U17|9 (6) |2002–2003|{{ту|Португалия}} Португалия U18|10 (3) |2003|{{ту|Португалия}} Португалия U20|5 (1) |2003–|{{футбол|Португалия}}|219 (136) |2004|{{ту|Португалия}} Португалия (олимп.)|3 (2)}} |медальдары = {{турнир|[[Конфедерациялар кубогы|Конфедерациялар кубогы]]}} {{медаль|Қола|[[Конфедерациялар кубогы 2017|Ресей 2017]]}} {{турнир|[[Футболдан Еуропа чемпионаты|Еуропа Чемпионаты]]}} {{медаль|Күміс|[[Футболдан 2004 жылғы Еуропа біріншілігі|Португалия 2004]]}} {{медаль|Қола|[[Футболдан 2012 жылғы Еуропа біріншілігі|Польша/Украина 2012]]}} {{медаль|Алтын|[[Футболдан 2016 жылғы Еуропа біріншілігі|Франция 2016]]}} {{турнир|[[УЕФА Ұлттар Лигасы|Ұлттар Лигасы]]}} {{медаль|Алтын|[[УЕФА Ұлттар Лигасы 2018/19|Португалия 2019]]}} {{медаль|Алтын|[[УЕФА Ұлттар Лигасы 2024/25|Германия 2025]]}} |Commons = Cristiano Ronaldo }} '''Криштиану Роналду душ Сантуш Авейру''' ({{lang-pt|Cristiano Ronaldo dos Santos Aveiro}}, [[1985 жыл]]ы [[5 ақпан]]да туған, [[Фуншал]], [[Мадейра]], [[Португалия]]) — португалиялық футболшы, Сауд Арабиясының [[Әл-Наср (футбол клубы, Эр-Рияд)|Әл-Наср]] клубы мен [[Португалия Ұлттық футбол құрамасы|Португалия футбол құрамасының]] шабуылшысы әрі капитаны. Футбол тарихындағы ең үздік ойыншылардың бірі. Португалия құрамасы мен "[[Реал Мадрид]]" тарихындағы ең үздік мерген, 2008, 2011, 2014, 2015 жылдары "Алтын бутсы" иегері атанған футболшы, "[[France Football]]" нұсқасы бойынша 2008, 2016, 2017 жылдары және "France Football" мен [[ФИФА]] анықтамасы бойынша 2013, 2016 жылғы "[[ФИФА Алтын добы|Алтын доп]]" иегері. 2008, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017 және 2018 жылдары [[УЕФА Чемпиондар Лигасы|УЕФА Чемпиондар Лигасының]] үздік мергені болды. 2016 жылғы Еуропа, 2018 жылғы Ұлттар Лигасының чемпионы. == Өмірбаяны == Криштиану — отбасындағы төртінші перзент. Есімін [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]-тың сол кездегі [[АҚШ президенті|президенті]] [[Рональд Рейган|Рональд Рейганның]] құрметіне қойылыпты. Балалық шағындағы сүйікті клубы "[[Бенфика]]" болған екен. Балалық шағында "Андоринья", "[[Насьонал Фуншал]]", "[[Спортинг Лиссабон|Спортинг]]" клубтарының жастар командасында ойнап, футбол ойнауды үйренді. === Балалық шағы === Криштиану Роналду [[Португалия|Португалияның]] [[Мадейра]] аралындағы Санту-Антониу жұмысшы кварталдарында дүниеге келген. Әкесі, Жозе Диниша Авейру, қарапайым бағбан болған. Анасы, Мария Долореш душ Сантуш Авейру, аспаз болып жұмыс істеді. Криштиануның ағасы және 2 әпкесі бар: ағасы Угу (1975 жылғы) және әпкелері Эльма (1974 жылғы) мен Лилия Катиа (1976 жылғы).<ref> "Аңыз адам" №" (181) 1-15 қаңтар 2018 жыл </ref> Ата-анасы оны кішкентайынан еркелетіп Ронни деп атаған. Роннидің отбасы төбесі қаңылтырмен жабылған шағын ғана лашықта тұрды. Үйдің тарлығы соншалықты, олар кір жуанатын машинасын пайдаланбайтын уақытта артық орын алмас үшін шатырға шығарып қоятын. "Балалық шағым күрделі жағдайда өтті. Бірақ мен өзіме бір нәрсенің жетпегенін сезінген емеспін. Менің ата-анам өте көп жұмыс істеді. Бізге ешнәрседен таршылық көрсетпес үшін олар қолдарынан келгеннің барлығын жасады", - деп еске алады Криштиану. === Клубтық карьерасы === "Спортингтің" негізгі құрамында не бары 16 жасында, 2001 жылы 15 тамызда "Атлетико Лиссабонға" қарсы жолдастық кездесуде алаңға шықты. 2002 жылы тамыз айында ғұмырындағы тұңғыш жүлдесіне қол жеткізді, "Спортинг" Португалия суперкубогын ұтып алды. Жас талантты футболшыны алғашқылардың бірі боп "Ливерпульдің" бас бапкері Жерар Улье байқады, бірақ оны тым жассынғандықтан, келісім шарт жасасуға асыққан жоқ. 2003 жылы жазда Лиссабондағы "Жозе Алваладе" стадионының ашылу салтанаты болып, "[[Спортинг Лиссабон|Спортинг]]" пен "[[Манчестер Юнайтед]]" кездесті. Осы матчта манкуниандықтардың бапкері [[Алекс Фергюсон]] Роналдудың тегін футболшы еместігін аңғарып, бірден командаға тартады. Роналду осылайша "Манчестер Юнайтедте" ойнаған тұңғыш португалдық футболшы боп тарихта қалады. Роналду өзіне 28-нөмірді сұрайды ("Спортингте" осы нөмірмен ойнаған-ды), бірақ оған сол жазда командадан кеткен [[Дэвид Бекхэм|Дэвид Бекхэмнің]] 7-ші нөмірін береді. "''Мына құрмет маған баға жетпес мотивация берді, мен енді өзіме білдірілген сенімді ақтауға тиісті екенімді ұқтым''" дейді бұл жайлы Роналду. [[Сурет:C ronaldo cropped.png|thumb|left|180px|Криштиану Роналду [[Манчестер Юнайтед]] сапында, 29 сәуір 2006 жыл.]] Тұңғыш ойынын 2003 жылы 26 тамызда "Олд Траффордта" "[[Болтон Уондерерс|Болтон Уондерерске]]" қарсы өткізді. Тұңғыш голын сол жылы 1 қарашада "Портсмуттың" қақпасына енгізді. 2005 жылы 29 қазанда "Манчестердің" [[Футболдан Англия чемпионаты|премьер-лигадағы]] мыңыншы голының авторы атанды. 2007 жылы 5 мамырда "[[Манчестер Сити]]" қақпасына манчестерлік клуб сапындағы 50-ші голын енгізді. Осы маусымда тұңғыш рет Англия чемпионы атанды. 2007/08 жылғы маусым Роналду үшін сәтсіздеу басталды. "Портсмут" футболшысы Ричаррд Хьюзді баспен соққаны үшін алаңнан қуылды да, үш кездесуден шеттетілді. Өзінің айтуынша, осы жәйттен өзі көп сабақ алған, ендігәрі ешқашан футболшылармен олай төбелеспеуге бел байлапты. 2007 жыл қорытындысында "Алтын допты" анықтауда бразилиялық [[Кака|Какадан]] артта қалды. Есесіне 2007/08 жылғы маусым табысты аяқталып, "Манчестер Юнайтед" [[УЕФА Чемпиондар Лигасы 2007/08|УЕФА чемпиондар Лигасын]] ұтып алды, Мәскеуде "[[Челси (футбол клубы)|Челсимен]]" финалдық ойында Роналду бір гол соқты, матчтын соңғы пенальтилер сериясында қателескеніне қарамастан, клуб турнир жеңімпазы атанды. Ал Англия чемпионатында 31 гол соғып, үздік мерген атанды, 2008 жыл қорытындысында "Алтын бутсы" иегері болумен қатар, [[ФИФА Алтын добы|ФИФА Алтын добына]] қол жеткізді. 2009 жылы 11 маусымда 93,4 млн. еуроға "[[Реал Мадрид|Реал Мадридке]]" ауысып, 2001 жылғы [[Зинедин Зидан|Зиданды]] алған кездегі трансферлер рекордын жаңартты (Зиданның құны 76 млн еуро болған-ды). Роналду 9-нөмірлі жейдені киді, 2010 жылы клубтан [[Рауль Гонсалес]] кеткен соң 7-нөмірді иеленді. Алғашқы маусымда-ақ 35 ойында 33 гол соқты. 2011 жылы 6 ақпанда "[[Реал Сосьедад]]" қақпасына гол соғып, [[Футболдан Испания чемпионаты|Испания чемпионатындағы]] голдар санын 50-ге жеткізді. Ал 100-ші голын 2012 жылы 5 мамырда "[[Гранада (футбол клубы)|Гранада]]" қақпасына енгізді. Осы маусымда Испания чемпионатында 46 гол соқты, осынша керемет нәтиженің өзі үздік мерген атануына аздық қылды, бірінші орынға "[[Барселона (футбол клубы)|Барселона]]" футболшысы [[Лионель Месси]] иелік қылды. Ал 2012/13 жылғы маусымда 12 голмен [[УЕФА Чемпиондар Лигасы 2012/13|УЕФА Чемпиондар Лигасының]] үздік мергені атанды. 2015 жылы 30 қыркүйекте Испания чемпионатындағы 324-ші голды соғып, бұған дейінгі Рауль Гонсалестің рекордын жаңартып, клуб тарихындағы мергендер көшінде бірінші орынға шықты. Жалпы алғанда, "Реал" сапында 438 ойын өткізіп, 450 гол соқты. 2018 жылы 10 шілдеде "[[Ювентус|Ювентуспен]]" келісім шарт жасасты. "Реал Мадрид" баспасөз орталығының хабарлауынша, туриндік клубқа ауысуды Роналдудың өзі қалаған. Бұл жолғы трансфер 112 млн еуромен іске асты. Италиялық клуб сапындағы тұңғыш ойынын 18 тамыз күні сырт алаңда "[[Кьево (футбол клубы)|Кьевоға]]" қарсы өткізді. 2018/19 жылғы маусымда Италия чемпионатында 21 голдың авторы атанды. 2021 жылы 28 тамызда "[[Манчестер Юнайтед|Манчестер Юнайтедке]]" қайта оралды<ref>[https://rast.kz/?p=11117&fbclid=IwAR36nVZHLLaXS54t6VlRjsH3yAQ5qbKURhUBcZ5FsVnFlNsW5McSsSH5wB8 Криштиану Роналду «Манчестер Юнайтедке» қайта оралды]</ref>. Трансфер құны 20 миллионды құрады. 2022 жылы 22 қарашада Роналду Сауд Арабия лигасының '"Әл-Наср" клубына көшіп, қазіргі кезге дейін ойнап жатыр. [[Фабрицио Романо]]ның айтуынша ол клубта жылына 200 миллион еуро жалақы алады. === Ұлттық құрамада === 2003 жылы 20 тамызда [[Қазақстан Ұлттық футбол құрамасы|Қазақстан құрамасына]] қарсы жолдастық кездесуде (1:0) тұңғыш рет Португалия құрамасы сапында алаңға шықты. Криштиану 2004 жылдан бастап көп жылдарға дейінгі Әлем чемпионаттарының бәріне қатысты, және ешқайсысынан голсыз қайтпады. [[Футболдан 2004 жылғы Еуропа біріншілігі|2004 жылғы Еуропа чемпионатында]] екі гол соқты, бірақ құрама өз елінде өткен чемпионатта күміс жүлдені қанағат тұтты. Жалпы, [[Футболдан 2016 жылғы Еуропа біріншілігі|2016 жылы төртінші Еуропа чемпионатына]] қатысып, төртеуінде де гол соқты, бірақ жалпы голдар саны 9-ға жетіп, турнир тарихындағы үздік мерген атана алмады, бірінші орынды әйгілі [[Мишел Платини|Мишел Платинимен]] бөлісіп тұр. 2016 жылы ғұмырында екінші рет Еуропа чемпионатының финалында ойнады, финалда оларға алаң иелері [[Франция Ұлттық футбол құрамасы|Франция]] қарсылас болды. Ойынның не-бары сегізінші минутында [[Димитри Пайет]] бұған оңай соқтығысты да, ауыр жарақат алды. Дәрігерлердің көмегімен ойынды жалғастырғанымен, 23-минутта біржола алмастырылды. Бірақ бәрібір Португалия құрамасы 1:0 есебімен жеңіске жетіп, Еуропа чемпионы атанды. [[Футболдан 2018 жылғы әлем біріншілігі|2018 жылғы әлем чемпионатын]] да Роналду керемет бастады. Топтық кезеңнің бірінші турында [[Испания Ұлттық футбол құрамасы|Испания қақпасына]] үш гол соқты, бірақ мұнысы тең ойынға ғана жеткілікті болды. Бұл турнирде Португалия 1/8 финалда [[Уругвай Ұлттық футбол құрамасы|Уругвайдан]] ұтылды. 2020 жылы 9 қыркүйекте сырт алаңда Швецияның қақпасына құрама сапындағы 100, 101-ші голдарын соқты. Бұл УЕФА Ұлттар лигасының матчы болатын. 2020 жылғы Еуропа чемпионатында 5 гол соғып, Еуропа чемпионаттары тарихында мергендер көшінде топ басына шықты (14 гол). == Жетістіктері == === Командалық жетістіктері === {{ту|Португалия}} '''[[Спортинг Лиссабон|Спортинг (Лиссабон)]]''' * Португалия чемпионатының қола жүлдегері: 2002/03 {{ту|Англия}} '''[[Манчестер Юнайтед]]''' * Ағылшын Премьер-Лигасының чемпионы ('''3'''): 2006/07, 2007/08, 2008/09 * Англия Кубогінің иегері: 2003/04 * Футбол лига кубогінің иегері ('''2'''): 2005/06, 2008/09 * УЕФА Чемпиондар лигасының жеңімпазы: 2007/08 * Англия Суперкубогінің иегері: 2007 * Клубтық әлем чемпионатының жеңімпазы: 2008 * УЕФА Чемпиондар лигасының финалшысы: 2008/09 * Ағылшын Премьер-Лигасының күміс жүлдегері: 2005/06 * Ағылшын Премьер-Лигасының қола жүлдегері ('''2'''): 2003/04, 2004/05 * Англия Кубогінін финалшысы ('''2'''): 2004/05, 2006/07 {{ту|Испания}} '''[[Реал Мадрид]]''' * Испания чемпионы: 2011/12, 2016/17 * Испании Кубогінің иегері: 2010/11, 2013/14 * Испания Суперкубогінің иегері: 2012, 2017 * Испания Примера Дивизионның күміс жүлдегері ('''2'''): 2009/10, 2010/11, 2014/15, 2015/16, 2017/18 * Испания Суперкубогінің қатысушысы: 2011 * УЕФА Чемпиондар Лигасы: 2013/14, 2015/16, 2016/17, 2017/18 * УЕФА Суперкубогы: 2016, 2017 * Клубтар арасындағы әлем біріншілігі: 2014, 2016, 2017 {{ту|Италия}} '''[[Ювентус]]''' * Италия чемпионы: 2018/19, 2019/20 * Италия суперкубогы: 2018, 2020 * Италия кубогы: 2020/21 {{ту|Сауд Арабиясы}} '''[[Әл-Наср (футбол клубы, Эр-Рияд)|Әл Наср]]''' * Араб клубтары арасындағы чемпиондар лигасы кубогы: 2023/24 '''{{футбол|Португалия}}''' * Еуропа чемпионатының күміс жүлдегері: 2004 * Еуропа чемпионатының қола жүлдегері: 2012 * Еуропа чемпионы: 2016 * Әлем чемпионатының жартылай финалисі: 2006 * Конфедерациялар кубогының қола жүлдегері: 2017 * УЕФА Ұлттар Лигасының жеңімпазы: 2019 === Жеке жетістіктері === * ФИФА Алтын добы: 2008, 2013, 2014, 2016, 2017 * "[[France Football]]" версиясы бойынша Алтын доп: 2008, 2016, 2017 * Алтын бутсы иегері: 2008, 2011, 2014, 2015 * Еуропаның үздік футболшысы: 2008, 2013, 2014, 2016, 2017 * Англия чемпионатының үздік мергені: 2007 * Испания чемпионатының үздік мергені: 2011, 2014, 2015 * Чемпиондар Лигасының үздік мергені: 2008, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018 * Әлемнің үздік клубтық шабуылшысы: 2008, 2017 * Еуропа чемпионатының үздік жас футболшысы: 2004 * Бес бірдей Әлем чемпионатында гол соққан жалғыз футболшы: 2006, 2010, 2014, 2018, 2022 * Бес бірдей Еуропа чемпионатында гол соққан жалғыз футболшы: 2004, 2008, 2012, 2016, 2021 * Клубтар чемпионатының үздік мергені: 2016, 2017 * Еуропа чемпионаттарының үздік мергені: 14 гол * Ғасыр ойыншысы : 2020 == Рекордтары == * Ұлттық құрама тарихындағы үздік бомбардир: 138 гол; * Еуропа чемпионаты тарихындағы ең үздік бомбардир: 14 гол; * Ойналған матч саны бойынша Еуропа чемпионатының рекордшысы: 24 матч; * Еуропа чемпионатының іріктеу тарихындағы үздік бомбардир: 31 гол; * Португалия құрамасының тарихындағы ең үздік бомбардир: 135 гол; * Португалия құрамасының өткізген матчтар саны бойынша рекордсмені: 201 матч; * Клубтық деңгейдегі халықаралық матчтар тарихындағы үздік бомбардир: 140 гол; * Еуропалық жарыста өткізілген матчтар саны бойынша рекордшы: 185 матч; * УЕФА Чемпиондар лигасы тарихындағы ең үздік бомбардир: 140 гол; * УЕФА Чемпиондар лигасы тарихындағы ең үздік пас: 42 нәтижелі пас; * Клубтар арасындағы әлем чемпионатының тарихындағы үздік бомбардир: 7 гол; * УЕФА Чемпиондар лигасы мен Еуропа кубогында бір маусымдағы ең көп гол соғу рекорды: 17 гол; 2013-2014 жылғы маусым. * УЕФА Чемпиондар Лигасының мансаптық хет-триктерінің рекордшысы: 8 хет-трик; * Реал Мадрид тарихындағы үздік бомбардир: 450 гол; * Бір маусымдағы гол саны бойынша Реал Мадрид рекордшысы: 61 гол; * «Ювентус» бір маусымдағы гол саны бойынша рекордсмен: 37 гол; * Мадридтік дерби тарихындағы үздік бомбардир: 22 гол; * Барлық үш ФИФА жүлдесін алған жалғыз ойыншы: Қола (2007), Күміс (2009), Алтын (2008); * Испания футбол тарихындағы барлық жарыстарда қатарынан 6 маусымда 50 немесе одан да көп гол соққан жалғыз ойыншы; * УЕФА Чемпиондар лигасының тарихындағы қатарынан 7 маусымда 10 немесе одан да көп гол соққан жалғыз ойыншы; * Бір маусымдағы ең көп хет-трик жасаған Ла Лига рекордшысы: 8 хет-трик; * Италия чемпионатының қатарынан гол соға алған матчтар саны бойынша рекордсмені: 11 матч; * УЕФА Чемпиондар лигасының қатарынан гол соға алған матчтар саны бойынша рекордсмен: 11 матч; * УЕФА Чемпиондар Лигасының бір маусымдағы ең көп хет-трик жасау рекордшысы: 3 хет-трик; * Күнтізбелік жыл ішінде халықаралық матчтардағы голдар саны бойынша рекордшы: 32 гол; * Тарихтағы ең көп хет трик жасаған ойыншы: 65 хет трик; * Әлем бойынша ең көп гол салған ойыншы: 938 гол. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Қолданылған әдебиет == * {{кітап|авторы=[[Лука Кайоли]]|тақырыбы=Криштиану Роналду. Одержимый совершенством|орны=Мәскеу|баспасы=Эксмо|жыл=2016|беттері=288|жауапты=перевод на русский язык Т. Звонарёвой|isbn=978-5-699-74610-1|ref=Кайоли}} == Сілтемелер == {{Сыртқы сілтемелер}} [[Санат:Португалия футболшылары]] [[Санат:Португалия Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]] [[Санат:Спортинг Лиссабон ФК ойыншылары]] [[Санат:Манчестер Юнайтед ФК ойыншылары]] [[Санат:Реал Мадрид ФК ойыншылары]] [[Санат:Ювентус ФК ойыншылары]] [[Санат:Футболдан Еуропа чемпиондары]] [[Санат:Әл-Наср Эр-Рияд ФК ойыншылары]] [[Санат:Алтын доп иегерлері]] fy7wu8mwj1vz0kyyj5wu0f78n6xtvgv 3479471 3479470 2025-06-12T20:15:02Z Kasymov 10777 /* Жеке жетістіктері */ 3479471 wikitext text/x-wiki {{Футболшы |есімі = Криштиану Роналду |сурет = Cristiano_Ronaldo_playing_for_Al_Nassr_FC_against_Persepolis,_September_2023_(cropped).jpg |сурет ені = 200px |толық аты = Криштиану Роналду душ Сантуш Авейру |лақап аты = "CR7", "КриРо" |туған күні = 05.02.1985 |туған жері = [[Фуншал]], [[Мадейра]], [[Португалия]] |азаматтығы = {{байрақ|Португалия}} |бойы = 187 см<ref> https://www.transfermarkt.com/cristiano-ronaldo/leistungsdatenverein/spieler/8198</ref> |салмағы = 85 кг |позиция = [[шабуылшы]] |қазіргі клуб = {{ту|Сауд Арабиясы}} [[Әл-Наср (футбол клубы, Эр-Рияд)|Әл-Наср]] |номері = 7 |жастар клубы = {{Футбол карьерасы |1993–1995|{{ту|Португалия}} Андоринья| |1995–1997|{{ту|Португалия}} [[Насьонал Фуншал|Насьонал]]| |1997–2002|{{ту|Португалия}} [[Спортинг Лиссабон]]|}} |клубтары = {{Футбол карьерасы |2002–2003|{{ту|Португалия}} [[Спортинг Лиссабон]]|25 (3) |2003–2009|{{ту|Англия}} [[Манчестер Юнайтед]]|196 (84) |2009–2018|{{ту|Испания}} [[Реал Мадрид]]|292 (311) |2018–2021|{{ту|Италия}} [[Ювентус]]|98 (81) |2021–2022|{{ту|Англия}} [[Манчестер Юнайтед]]|40 (19) |2023–|{{ту|Сауд Арабиясы}} [[Әл-Наср (футбол клубы, Эр-Рияд)|Әл-Наср]]|75 (72)}} |ұлттық құрамы = {{Футбол карьерасы |2000–2001|{{ту|Португалия}} Португалия U16|7 (6) |2001–2002|{{ту|Португалия}} Португалия U17|9 (6) |2002–2003|{{ту|Португалия}} Португалия U18|10 (3) |2003|{{ту|Португалия}} Португалия U20|5 (1) |2003–|{{футбол|Португалия}}|219 (136) |2004|{{ту|Португалия}} Португалия (олимп.)|3 (2)}} |медальдары = {{турнир|[[Конфедерациялар кубогы|Конфедерациялар кубогы]]}} {{медаль|Қола|[[Конфедерациялар кубогы 2017|Ресей 2017]]}} {{турнир|[[Футболдан Еуропа чемпионаты|Еуропа Чемпионаты]]}} {{медаль|Күміс|[[Футболдан 2004 жылғы Еуропа біріншілігі|Португалия 2004]]}} {{медаль|Қола|[[Футболдан 2012 жылғы Еуропа біріншілігі|Польша/Украина 2012]]}} {{медаль|Алтын|[[Футболдан 2016 жылғы Еуропа біріншілігі|Франция 2016]]}} {{турнир|[[УЕФА Ұлттар Лигасы|Ұлттар Лигасы]]}} {{медаль|Алтын|[[УЕФА Ұлттар Лигасы 2018/19|Португалия 2019]]}} {{медаль|Алтын|[[УЕФА Ұлттар Лигасы 2024/25|Германия 2025]]}} |Commons = Cristiano Ronaldo }} '''Криштиану Роналду душ Сантуш Авейру''' ({{lang-pt|Cristiano Ronaldo dos Santos Aveiro}}, [[1985 жыл]]ы [[5 ақпан]]да туған, [[Фуншал]], [[Мадейра]], [[Португалия]]) — португалиялық футболшы, Сауд Арабиясының [[Әл-Наср (футбол клубы, Эр-Рияд)|Әл-Наср]] клубы мен [[Португалия Ұлттық футбол құрамасы|Португалия футбол құрамасының]] шабуылшысы әрі капитаны. Футбол тарихындағы ең үздік ойыншылардың бірі. Португалия құрамасы мен "[[Реал Мадрид]]" тарихындағы ең үздік мерген, 2008, 2011, 2014, 2015 жылдары "Алтын бутсы" иегері атанған футболшы, "[[France Football]]" нұсқасы бойынша 2008, 2016, 2017 жылдары және "France Football" мен [[ФИФА]] анықтамасы бойынша 2013, 2016 жылғы "[[ФИФА Алтын добы|Алтын доп]]" иегері. 2008, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017 және 2018 жылдары [[УЕФА Чемпиондар Лигасы|УЕФА Чемпиондар Лигасының]] үздік мергені болды. 2016 жылғы Еуропа, 2018 жылғы Ұлттар Лигасының чемпионы. == Өмірбаяны == Криштиану — отбасындағы төртінші перзент. Есімін [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]-тың сол кездегі [[АҚШ президенті|президенті]] [[Рональд Рейган|Рональд Рейганның]] құрметіне қойылыпты. Балалық шағындағы сүйікті клубы "[[Бенфика]]" болған екен. Балалық шағында "Андоринья", "[[Насьонал Фуншал]]", "[[Спортинг Лиссабон|Спортинг]]" клубтарының жастар командасында ойнап, футбол ойнауды үйренді. === Балалық шағы === Криштиану Роналду [[Португалия|Португалияның]] [[Мадейра]] аралындағы Санту-Антониу жұмысшы кварталдарында дүниеге келген. Әкесі, Жозе Диниша Авейру, қарапайым бағбан болған. Анасы, Мария Долореш душ Сантуш Авейру, аспаз болып жұмыс істеді. Криштиануның ағасы және 2 әпкесі бар: ағасы Угу (1975 жылғы) және әпкелері Эльма (1974 жылғы) мен Лилия Катиа (1976 жылғы).<ref> "Аңыз адам" №" (181) 1-15 қаңтар 2018 жыл </ref> Ата-анасы оны кішкентайынан еркелетіп Ронни деп атаған. Роннидің отбасы төбесі қаңылтырмен жабылған шағын ғана лашықта тұрды. Үйдің тарлығы соншалықты, олар кір жуанатын машинасын пайдаланбайтын уақытта артық орын алмас үшін шатырға шығарып қоятын. "Балалық шағым күрделі жағдайда өтті. Бірақ мен өзіме бір нәрсенің жетпегенін сезінген емеспін. Менің ата-анам өте көп жұмыс істеді. Бізге ешнәрседен таршылық көрсетпес үшін олар қолдарынан келгеннің барлығын жасады", - деп еске алады Криштиану. === Клубтық карьерасы === "Спортингтің" негізгі құрамында не бары 16 жасында, 2001 жылы 15 тамызда "Атлетико Лиссабонға" қарсы жолдастық кездесуде алаңға шықты. 2002 жылы тамыз айында ғұмырындағы тұңғыш жүлдесіне қол жеткізді, "Спортинг" Португалия суперкубогын ұтып алды. Жас талантты футболшыны алғашқылардың бірі боп "Ливерпульдің" бас бапкері Жерар Улье байқады, бірақ оны тым жассынғандықтан, келісім шарт жасасуға асыққан жоқ. 2003 жылы жазда Лиссабондағы "Жозе Алваладе" стадионының ашылу салтанаты болып, "[[Спортинг Лиссабон|Спортинг]]" пен "[[Манчестер Юнайтед]]" кездесті. Осы матчта манкуниандықтардың бапкері [[Алекс Фергюсон]] Роналдудың тегін футболшы еместігін аңғарып, бірден командаға тартады. Роналду осылайша "Манчестер Юнайтедте" ойнаған тұңғыш португалдық футболшы боп тарихта қалады. Роналду өзіне 28-нөмірді сұрайды ("Спортингте" осы нөмірмен ойнаған-ды), бірақ оған сол жазда командадан кеткен [[Дэвид Бекхэм|Дэвид Бекхэмнің]] 7-ші нөмірін береді. "''Мына құрмет маған баға жетпес мотивация берді, мен енді өзіме білдірілген сенімді ақтауға тиісті екенімді ұқтым''" дейді бұл жайлы Роналду. [[Сурет:C ronaldo cropped.png|thumb|left|180px|Криштиану Роналду [[Манчестер Юнайтед]] сапында, 29 сәуір 2006 жыл.]] Тұңғыш ойынын 2003 жылы 26 тамызда "Олд Траффордта" "[[Болтон Уондерерс|Болтон Уондерерске]]" қарсы өткізді. Тұңғыш голын сол жылы 1 қарашада "Портсмуттың" қақпасына енгізді. 2005 жылы 29 қазанда "Манчестердің" [[Футболдан Англия чемпионаты|премьер-лигадағы]] мыңыншы голының авторы атанды. 2007 жылы 5 мамырда "[[Манчестер Сити]]" қақпасына манчестерлік клуб сапындағы 50-ші голын енгізді. Осы маусымда тұңғыш рет Англия чемпионы атанды. 2007/08 жылғы маусым Роналду үшін сәтсіздеу басталды. "Портсмут" футболшысы Ричаррд Хьюзді баспен соққаны үшін алаңнан қуылды да, үш кездесуден шеттетілді. Өзінің айтуынша, осы жәйттен өзі көп сабақ алған, ендігәрі ешқашан футболшылармен олай төбелеспеуге бел байлапты. 2007 жыл қорытындысында "Алтын допты" анықтауда бразилиялық [[Кака|Какадан]] артта қалды. Есесіне 2007/08 жылғы маусым табысты аяқталып, "Манчестер Юнайтед" [[УЕФА Чемпиондар Лигасы 2007/08|УЕФА чемпиондар Лигасын]] ұтып алды, Мәскеуде "[[Челси (футбол клубы)|Челсимен]]" финалдық ойында Роналду бір гол соқты, матчтын соңғы пенальтилер сериясында қателескеніне қарамастан, клуб турнир жеңімпазы атанды. Ал Англия чемпионатында 31 гол соғып, үздік мерген атанды, 2008 жыл қорытындысында "Алтын бутсы" иегері болумен қатар, [[ФИФА Алтын добы|ФИФА Алтын добына]] қол жеткізді. 2009 жылы 11 маусымда 93,4 млн. еуроға "[[Реал Мадрид|Реал Мадридке]]" ауысып, 2001 жылғы [[Зинедин Зидан|Зиданды]] алған кездегі трансферлер рекордын жаңартты (Зиданның құны 76 млн еуро болған-ды). Роналду 9-нөмірлі жейдені киді, 2010 жылы клубтан [[Рауль Гонсалес]] кеткен соң 7-нөмірді иеленді. Алғашқы маусымда-ақ 35 ойында 33 гол соқты. 2011 жылы 6 ақпанда "[[Реал Сосьедад]]" қақпасына гол соғып, [[Футболдан Испания чемпионаты|Испания чемпионатындағы]] голдар санын 50-ге жеткізді. Ал 100-ші голын 2012 жылы 5 мамырда "[[Гранада (футбол клубы)|Гранада]]" қақпасына енгізді. Осы маусымда Испания чемпионатында 46 гол соқты, осынша керемет нәтиженің өзі үздік мерген атануына аздық қылды, бірінші орынға "[[Барселона (футбол клубы)|Барселона]]" футболшысы [[Лионель Месси]] иелік қылды. Ал 2012/13 жылғы маусымда 12 голмен [[УЕФА Чемпиондар Лигасы 2012/13|УЕФА Чемпиондар Лигасының]] үздік мергені атанды. 2015 жылы 30 қыркүйекте Испания чемпионатындағы 324-ші голды соғып, бұған дейінгі Рауль Гонсалестің рекордын жаңартып, клуб тарихындағы мергендер көшінде бірінші орынға шықты. Жалпы алғанда, "Реал" сапында 438 ойын өткізіп, 450 гол соқты. 2018 жылы 10 шілдеде "[[Ювентус|Ювентуспен]]" келісім шарт жасасты. "Реал Мадрид" баспасөз орталығының хабарлауынша, туриндік клубқа ауысуды Роналдудың өзі қалаған. Бұл жолғы трансфер 112 млн еуромен іске асты. Италиялық клуб сапындағы тұңғыш ойынын 18 тамыз күні сырт алаңда "[[Кьево (футбол клубы)|Кьевоға]]" қарсы өткізді. 2018/19 жылғы маусымда Италия чемпионатында 21 голдың авторы атанды. 2021 жылы 28 тамызда "[[Манчестер Юнайтед|Манчестер Юнайтедке]]" қайта оралды<ref>[https://rast.kz/?p=11117&fbclid=IwAR36nVZHLLaXS54t6VlRjsH3yAQ5qbKURhUBcZ5FsVnFlNsW5McSsSH5wB8 Криштиану Роналду «Манчестер Юнайтедке» қайта оралды]</ref>. Трансфер құны 20 миллионды құрады. 2022 жылы 22 қарашада Роналду Сауд Арабия лигасының '"Әл-Наср" клубына көшіп, қазіргі кезге дейін ойнап жатыр. [[Фабрицио Романо]]ның айтуынша ол клубта жылына 200 миллион еуро жалақы алады. === Ұлттық құрамада === 2003 жылы 20 тамызда [[Қазақстан Ұлттық футбол құрамасы|Қазақстан құрамасына]] қарсы жолдастық кездесуде (1:0) тұңғыш рет Португалия құрамасы сапында алаңға шықты. Криштиану 2004 жылдан бастап көп жылдарға дейінгі Әлем чемпионаттарының бәріне қатысты, және ешқайсысынан голсыз қайтпады. [[Футболдан 2004 жылғы Еуропа біріншілігі|2004 жылғы Еуропа чемпионатында]] екі гол соқты, бірақ құрама өз елінде өткен чемпионатта күміс жүлдені қанағат тұтты. Жалпы, [[Футболдан 2016 жылғы Еуропа біріншілігі|2016 жылы төртінші Еуропа чемпионатына]] қатысып, төртеуінде де гол соқты, бірақ жалпы голдар саны 9-ға жетіп, турнир тарихындағы үздік мерген атана алмады, бірінші орынды әйгілі [[Мишел Платини|Мишел Платинимен]] бөлісіп тұр. 2016 жылы ғұмырында екінші рет Еуропа чемпионатының финалында ойнады, финалда оларға алаң иелері [[Франция Ұлттық футбол құрамасы|Франция]] қарсылас болды. Ойынның не-бары сегізінші минутында [[Димитри Пайет]] бұған оңай соқтығысты да, ауыр жарақат алды. Дәрігерлердің көмегімен ойынды жалғастырғанымен, 23-минутта біржола алмастырылды. Бірақ бәрібір Португалия құрамасы 1:0 есебімен жеңіске жетіп, Еуропа чемпионы атанды. [[Футболдан 2018 жылғы әлем біріншілігі|2018 жылғы әлем чемпионатын]] да Роналду керемет бастады. Топтық кезеңнің бірінші турында [[Испания Ұлттық футбол құрамасы|Испания қақпасына]] үш гол соқты, бірақ мұнысы тең ойынға ғана жеткілікті болды. Бұл турнирде Португалия 1/8 финалда [[Уругвай Ұлттық футбол құрамасы|Уругвайдан]] ұтылды. 2020 жылы 9 қыркүйекте сырт алаңда Швецияның қақпасына құрама сапындағы 100, 101-ші голдарын соқты. Бұл УЕФА Ұлттар лигасының матчы болатын. 2020 жылғы Еуропа чемпионатында 5 гол соғып, Еуропа чемпионаттары тарихында мергендер көшінде топ басына шықты (14 гол). == Жетістіктері == === Командалық жетістіктері === {{ту|Португалия}} '''[[Спортинг Лиссабон|Спортинг (Лиссабон)]]''' * Португалия чемпионатының қола жүлдегері: 2002/03 {{ту|Англия}} '''[[Манчестер Юнайтед]]''' * Ағылшын Премьер-Лигасының чемпионы ('''3'''): 2006/07, 2007/08, 2008/09 * Англия Кубогінің иегері: 2003/04 * Футбол лига кубогінің иегері ('''2'''): 2005/06, 2008/09 * УЕФА Чемпиондар лигасының жеңімпазы: 2007/08 * Англия Суперкубогінің иегері: 2007 * Клубтық әлем чемпионатының жеңімпазы: 2008 * УЕФА Чемпиондар лигасының финалшысы: 2008/09 * Ағылшын Премьер-Лигасының күміс жүлдегері: 2005/06 * Ағылшын Премьер-Лигасының қола жүлдегері ('''2'''): 2003/04, 2004/05 * Англия Кубогінін финалшысы ('''2'''): 2004/05, 2006/07 {{ту|Испания}} '''[[Реал Мадрид]]''' * Испания чемпионы: 2011/12, 2016/17 * Испании Кубогінің иегері: 2010/11, 2013/14 * Испания Суперкубогінің иегері: 2012, 2017 * Испания Примера Дивизионның күміс жүлдегері ('''2'''): 2009/10, 2010/11, 2014/15, 2015/16, 2017/18 * Испания Суперкубогінің қатысушысы: 2011 * УЕФА Чемпиондар Лигасы: 2013/14, 2015/16, 2016/17, 2017/18 * УЕФА Суперкубогы: 2016, 2017 * Клубтар арасындағы әлем біріншілігі: 2014, 2016, 2017 {{ту|Италия}} '''[[Ювентус]]''' * Италия чемпионы: 2018/19, 2019/20 * Италия суперкубогы: 2018, 2020 * Италия кубогы: 2020/21 {{ту|Сауд Арабиясы}} '''[[Әл-Наср (футбол клубы, Эр-Рияд)|Әл Наср]]''' * Араб клубтары арасындағы чемпиондар лигасы кубогы: 2023/24 '''{{футбол|Португалия}}''' * Еуропа чемпионатының күміс жүлдегері: 2004 * Еуропа чемпионатының қола жүлдегері: 2012 * Еуропа чемпионы: 2016 * Әлем чемпионатының жартылай финалисі: 2006 * Конфедерациялар кубогының қола жүлдегері: 2017 * УЕФА Ұлттар Лигасының жеңімпазы: 2019 === Жеке жетістіктері === * ФИФА Алтын добы: 2008, 2013, 2014, 2016, 2017 * "[[France Football]]" версиясы бойынша Алтын доп: 2008, 2016, 2017 * Алтын бутсы иегері: 2008, 2011, 2014, 2015 * Еуропаның үздік футболшысы: 2008, 2013, 2014, 2016, 2017 * Англия чемпионатының үздік мергені: 2007 * Испания чемпионатының үздік мергені: 2011, 2014, 2015 * Чемпиондар Лигасының үздік мергені: 2008, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018 * Әлемнің үздік клубтық шабуылшысы: 2008, 2017 * Еуропа чемпионатының үздік жас футболшысы: 2004 * Бес бірдей Әлем чемпионатында гол соққан жалғыз футболшы: 2006, 2010, 2014, 2018, 2022 * Бес бірдей Еуропа чемпионатында гол соққан жалғыз футболшы: 2004, 2008, 2012, 2016, 2021 * Клубтар чемпионатының үздік мергені: 2016, 2017 * Еуропа чемпионаттарының үздік мергені: 14 гол * Ғасыр ойыншысы: 2020 == Рекордтары == * Ұлттық құрама тарихындағы үздік бомбардир: 138 гол; * Еуропа чемпионаты тарихындағы ең үздік бомбардир: 14 гол; * Ойналған матч саны бойынша Еуропа чемпионатының рекордшысы: 24 матч; * Еуропа чемпионатының іріктеу тарихындағы үздік бомбардир: 31 гол; * Португалия құрамасының тарихындағы ең үздік бомбардир: 135 гол; * Португалия құрамасының өткізген матчтар саны бойынша рекордсмені: 201 матч; * Клубтық деңгейдегі халықаралық матчтар тарихындағы үздік бомбардир: 140 гол; * Еуропалық жарыста өткізілген матчтар саны бойынша рекордшы: 185 матч; * УЕФА Чемпиондар лигасы тарихындағы ең үздік бомбардир: 140 гол; * УЕФА Чемпиондар лигасы тарихындағы ең үздік пас: 42 нәтижелі пас; * Клубтар арасындағы әлем чемпионатының тарихындағы үздік бомбардир: 7 гол; * УЕФА Чемпиондар лигасы мен Еуропа кубогында бір маусымдағы ең көп гол соғу рекорды: 17 гол; 2013-2014 жылғы маусым. * УЕФА Чемпиондар Лигасының мансаптық хет-триктерінің рекордшысы: 8 хет-трик; * Реал Мадрид тарихындағы үздік бомбардир: 450 гол; * Бір маусымдағы гол саны бойынша Реал Мадрид рекордшысы: 61 гол; * «Ювентус» бір маусымдағы гол саны бойынша рекордсмен: 37 гол; * Мадридтік дерби тарихындағы үздік бомбардир: 22 гол; * Барлық үш ФИФА жүлдесін алған жалғыз ойыншы: Қола (2007), Күміс (2009), Алтын (2008); * Испания футбол тарихындағы барлық жарыстарда қатарынан 6 маусымда 50 немесе одан да көп гол соққан жалғыз ойыншы; * УЕФА Чемпиондар лигасының тарихындағы қатарынан 7 маусымда 10 немесе одан да көп гол соққан жалғыз ойыншы; * Бір маусымдағы ең көп хет-трик жасаған Ла Лига рекордшысы: 8 хет-трик; * Италия чемпионатының қатарынан гол соға алған матчтар саны бойынша рекордсмені: 11 матч; * УЕФА Чемпиондар лигасының қатарынан гол соға алған матчтар саны бойынша рекордсмен: 11 матч; * УЕФА Чемпиондар Лигасының бір маусымдағы ең көп хет-трик жасау рекордшысы: 3 хет-трик; * Күнтізбелік жыл ішінде халықаралық матчтардағы голдар саны бойынша рекордшы: 32 гол; * Тарихтағы ең көп хет трик жасаған ойыншы: 65 хет трик; * Әлем бойынша ең көп гол салған ойыншы: 938 гол. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Қолданылған әдебиет == * {{кітап|авторы=[[Лука Кайоли]]|тақырыбы=Криштиану Роналду. Одержимый совершенством|орны=Мәскеу|баспасы=Эксмо|жыл=2016|беттері=288|жауапты=перевод на русский язык Т. Звонарёвой|isbn=978-5-699-74610-1|ref=Кайоли}} == Сілтемелер == {{Сыртқы сілтемелер}} [[Санат:Португалия футболшылары]] [[Санат:Португалия Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]] [[Санат:Спортинг Лиссабон ФК ойыншылары]] [[Санат:Манчестер Юнайтед ФК ойыншылары]] [[Санат:Реал Мадрид ФК ойыншылары]] [[Санат:Ювентус ФК ойыншылары]] [[Санат:Футболдан Еуропа чемпиондары]] [[Санат:Әл-Наср Эр-Рияд ФК ойыншылары]] [[Санат:Алтын доп иегерлері]] lqbyahyrm7gjw2bfh8mvtgvgxurmdxn Обер-Мёрлен 0 204892 3479509 3083702 2025-06-13T03:25:23Z Gliwi 67438 ([[c:GR|GR]]) [[File:Wappen Ober-Mörlen.png]] → [[File:DEU Ober-Mörlen COA.svg]] PNG → SVG 3479509 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = муниципалитет |қазақша атауы = Обер-Мёрлен |шынайы атауы = Ober-Mörlen |сурет = |жағдайы = |ел = Германия |елтаңба = DEU Ober-Mörlen COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=50 |lat_min=22 |lat_sec=22 |lon_dir=E |lon_deg=8 |lon_min=41 |lon_sec=26 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Германия жерлері{{!}}Жер |аймағы = Гессен |кестедегі аймақ = Гессен |аудан түрі = Германия ауданы{{!}}Ауданы |ауданы = Веттерау |кестедегі аудан = Веттерау (аудан){{!}}Веттерау |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = 2 ішкі аудан |басшының түрi = |басшысы = Зигберт Штеффенс |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 37,65 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 240 |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 5813 |санақ жылы = 2010 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = 06002 |пошта индексі = 61239 |пошта индекстері = |автомобиль коды = FB |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 06 4 40 018 |ортаққордағы санаты = |сайты = http://www.ober-moerlen.de/ |сайт тілі = de }} '''Обер-Мёрлен''' ({{lang-de|Ober-Mörlen}}) — [[Германия|Германия Федеративтік Республикасының]] [[Гессен]] [[Германия жерлері|жерінде]] орналасқан [[муниципалитет]]. [[Дармштадт (округ)|Дармштадт]] [[Әкімшілік округ (Германия)|әкімшілік округіне]] бағынады. [[Веттерау (аудан)|Веттерау]] ауданының құрамына енеді. Муниципалитеттің тұрақты тұрғындарының саны 5813 адамды құрайды (31 желтоқсан 2010 жыл).<ref>[http://www.statistik-hessen.de/static/publikationen/A/AI2_AII_AIII_AV_10-1hj_pdf.zip Bevölkerung der hessischen Gemeinden am 31. Dezember 2010] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120118164331/http://www.statistik-hessen.de/static/publikationen/A/AI2_AII_AIII_AV_10-1hj_pdf.zip |date=2012-01-18 }}</ref> Алып жатқан жер аумағы 37,65 км² шамасында. Мемлекет ішінде бекітілген [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|ресми коды]] — ''06 4 40 018''. Муниципалитеттің басшысы — Зигберт Штеффенс. Муниципалитеттің өзі әкімшілік құрылымы бойынша 2 қалалық ауданға бөлінеді. == Дереккөздер == {{reflist}} == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.ober-moerlen.de/ Ресми сайты] {{Гессен аудандары}} {{Германия:Веттерау ауданы:Қалалар}} {{Hesse-geo-stub}} [[Санат:Гессен елді мекендері]] ayzd20xtpwe6j16whzuujv7jqey6kqh Эхцелль 0 209801 3479475 3479151 2025-06-12T20:19:58Z Kasymov 10777 3479475 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = муниципалитет |қазақша атауы = Эхцелль |шынайы атауы = Echzell |сурет = |жағдайы = |ел = Германия |елтаңба = DEU Echzell COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=50 |lat_min=23 |lat_sec=0 |lon_dir=E |lon_deg=8 |lon_min=53 |lon_sec=0 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Германия жерлері{{!}}Жер |аймағы = Гессен |кестедегі аймақ = Гессен |аудан түрі = Германия ауданы{{!}}Ауданы |ауданы = Веттерау |кестедегі аудан = Веттерау (аудан){{!}}Веттерау |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = 5 ішкі аудан |басшының түрi = |басшысы = Дитер Мюллер |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 37,61 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 144 |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 5760 |санақ жылы = 2010 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = 06008 und 06035 |пошта индексі = 61209 |пошта индекстері = |автомобиль коды = FB |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 06 4 40 006 |ортаққордағы санаты = Echzell |сайты = http://www.echzell.de/ |сайт тілі = de }} '''Эхцелль''' ({{lang-de|Echzell}}) — [[Германия|Германия Федеративтік Республикасының]] [[Гессен]] [[Германия жерлері|жерінде]] орналасқан [[муниципалитет]]. [[Дармштадт (округ)|Дармштадт]] [[Әкімшілік округ (Германия)|әкімшілік округіне]] бағынады. [[Веттерау (аудан)|Веттерау]] ауданының құрамына енеді. Муниципалитеттің тұрақты тұрғындарының саны 5760 адамды құрайды (31 желтоқсан 2010 жыл). Алып жатқан жер аумағы 37,61 км² шамасында. Мемлекет ішінде бекітілген [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|ресми коды]] — ''06 4 40 006''. Муниципалитеттің басшысы — Дитер Мюллер. Муниципалитеттің өзі әкімшілік құрылымы бойынша 5 қалалық ауданға бөлінеді. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.echzell.de/ Ресми сайты] {{Германия:Веттерау ауданы:Қалалар}} {{Hesse-geo-stub}} [[Санат:Гессен елді мекендері]] 3uegmfwl4hie2ww39u7ped2v2ag6pyp Эльхинген 0 209944 3479473 3479069 2025-06-12T20:17:39Z Kasymov 10777 3479473 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = муниципалитет |қазақша атауы = Эльхинген |шынайы атауы = Elchingen |сурет = Elchingen_1619.jpg |жағдайы = |ел = Германия |елтаңба = Wappen Landkreis Neu-Ulm.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=48 |lat_min=27 |lat_sec=6 |lon_dir=E |lon_deg=10 |lon_min=5 |lon_sec=52 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Германия жерлері{{!}}Жер |аймағы = Бавария |кестедегі аймақ = Бавария |аудан түрі = Германия ауданы{{!}}Ауданы |ауданы = Ной-Ульм |кестедегі аудан = Ной-Ульм (аудан){{!}}Ной-Ульм |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = Антон Ланг |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 24,87 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 465 |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 9187 |санақ жылы = 2010 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = 0731, 07308 |пошта индексі = 89275 |пошта индекстері = |автомобиль коды = NU |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 09 7 75 139 |ортаққордағы санаты = Elchingen |сайты = http://www.elchingen.de/ |сайт тілі = de }} '''Эльхинген''' ({{lang-de|Elchingen}}) — [[Германия|Германия Федеративтік Республикасының]] [[Бавария]] [[Германия жерлері|жерінде]] орналасқан [[муниципалитет]]. [[Швабия (округ)|Швабия]] [[Әкімшілік округ (Германия)|әкімшілік округіне]] бағынады. [[Ной-Ульм (аудан)|Ной-Ульм]] ауданының құрамына енеді. Муниципалитеттің тұрақты тұрғындарының саны 9187 адамды құрайды (31 желтоқсан 2010 жыл).<ref>[https://www.statistikdaten.bayern.de/genesis/online?language=de&sequenz=tabelleErgebnis&selectionname=12411-009r&sachmerkmal=QUASTI&sachschluessel=SQUART04&startjahr=2010&endjahr=2010 Bayerisches Landesamt für Statistik und Datenverarbeitung – Fortschreibung des Bevölkerungsstandes, Quartale (hier viertes Quartal, Stichtag zum Quartalsende)]</ref> Алып жатқан жер аумағы 24,87 км² шамасында. Мемлекет ішінде бекітілген [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|ресми коды]] — ''09 7 75 139''. Муниципалитеттің басшысы — Антон Ланг. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.elchingen.de/ Ресми сайты] {{Германия:Ной-Ульм ауданы:Қалалар}} {{Bavaria-geo-stub}} [[Санат:Бавария елді мекендері]] g9epxi2uo5opztok5rczslcyivd21by Бруклин 0 220317 3479500 2950331 2025-06-13T02:47:36Z Ziv 164355 Wappen Zürich ?? change to seal of Brooklyn 3479500 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = [[:en:Borough (New York City)|Нью-Йорк район]]ы |қазақша атауы = Бруклин |шынайы атауы = Kings County |сурет = [[Сурет:Brooklyn view from south seaport.jpg|290px]] |жағдайы = |ел = АҚШ |елтаңба = Seal of Brooklyn, New York.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 40|lat_min = 41|lat_sec = 34 |lon_dir = W|lon_deg = 73|lon_min = 59|lon_sec = 25 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = штат |аймағы = Нью-Йорк (штат){{!}}Нью-Йорк |кестедегі аймақ = |аудан түрі = қала |ауданы = |кестедегі аудан = Нью-Йорк |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Нью-Йорк аудандық президенті{{!}}Президенті |басшысы = [[Марти Марковиц]] |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 251 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 2 567 098 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = 14 037,1 |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = -5 |DST = бар |телефон коды = |пошта индексі = 112xx |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = Brooklyn, New York City |сайты = http://www.brooklyn-usa.org/ |сайт тілі = en |add1n= картада |add1= [[Сурет:Brooklyn Highlight New York City Map Julius Schorzman.png|200px|center]] }} '''Бруклин''' ({{lang-en|Brooklyn}}) — [[Нью-Йорк]] қаласының ең тығыз қонысталған ауданы. Тұрғындар саны 2,5 млн (2009ж). [[Лонг-Айленд]] аралының батыс бөлігінде орналасқан. Бруклин атауы [[Нидерланд]]тағы [[Брёкелен]] қаласының құрметіне берілген. == Тарихы == Бруклин қаласы алғашында Лонг-Айленд аралының Ист-Ривер жағалауында орналасқан Брёкелен атты голландық ауыл болған. Лонг-Айлендтың батыс жиегіне канарси тайпасының америкалық үндістері қоныс аударды, себебі олардың жерлерін Жаңа Зеландия басып алды. Голландық Вест-Инд компаниясы осы аумақта алты қаланың негізін қалады. Олардың ағылшынша атаулары мынадай болды: * Gravesend (1645); * Brooklyn / «Breuckelen» (1646); * Flatlands / «New Amersfoort» (1647); * Flatbush / «Midwout» (1652); * New Utrecht (1657) [[Утрехт]] қаласының құрметіне аталды; * Bushwick / «Boswijck» (1661). [[1664]] жылы ағылшындар [[Жаңа Нидерланд]]ны жаулап алып, Бруклиннің барлық қоныстары Нью-Йорк отарының бір бөлшегі болып қалды. Олар біртіндеп кеңейе бастап, [[1854]] жылы Бруклин қала деген атқа ие болды. Бруклин [[Нью-Йорк]] қаласының бөлігі болғанымен, ол өзі жеке тұрған қала сияқты көрінеді. «... „Үлкен Нью-Йорктың“ құрылуна дейін, [[1898]] Бруклин [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]-тың халық саны бойынша Нью-Йорк округінен кейін (Манхэттон) екінші ірі қаласы болды.<ref>[http://factfinder.census.gov/servlet/GCTTable?_bm=y&-ds_name=DEC_2000_SF1_U&-CONTEXT=gct&-mt_name=DEC_2000_SF1_U_GCTPH1_US9&-redoLog=false&-_caller=geoselect&-geo_id=&-format=US-25|US-25S&-_lang=en "Population, Housing Units, Area, and Density: 2000"] {{Webarchive|url=https://archive.today/20200212034725/http://factfinder.census.gov/servlet/GCTTable?_bm=y&-ds_name=DEC_2000_SF1_U&-CONTEXT=gct&-mt_name=DEC_2000_SF1_U_GCTPH1_US9&-redoLog=false&-_caller=geoselect&-geo_id=&-format=US-25%7CUS-25S&-_lang=en |date=2020-02-12 }}, АҚШ халық санағы бюросы. Мамыр 11, 2007.</ref> Бұрынғы муниципалитеттің кішкентай емес (және бостың қасы) ғимараты түкке тұрмайды. [[Бруклин мұражайы]]н сала бастағанда, ол [[Лувр]]дан да үлкен болады деп болжаған...». Нью-Йоркпен бірігу туралы референдумде Бруклин сайлаушыларының 51 % екі қаланың бірігуін қалады. Бүгінгі күнге дейін көптеген жергілікті қоғамшылдар өткен сайлауды үлкен қатклік деп есептейді. == Бруклин орталығы == [[Сурет:BehindBoroughHall.jpg|thumb|200px|Бруклиннің орталығында]] Орталық ауданы қаланың солтүстік-батыс бөлігінде орналасады. Бруклин тәуелсіз қала болғанда бұл аудан оның мәдениет және іскерлік орталығы болған. Осындай қалпында ол 1898 жылы Нью-Йорк қаласының құрамына кіргенге дейін сақталды. Қазір бұл кеңістік жаңадан жоспарлау астында және Бруклин муниципалитеті (Боро-Холл) мен Бруклиннің әділет Үйі орналасқан ікерлік орталыққа айналу үстінде. Ауданның назар аударарлық орындарына Фултон стриттегі (Fulton Street) сауда орталығын, Бруклиндік Музыка Академиясы мен Нью-Йорк транспортының музейін қосып кетуге болады. Бруклин Манхэттенмен Бруклин, Манхэттен және Вильямсбург көпірлерімен, сонымен қатар Нью-Йорк жер асты қалалық электрлік темір жол бағыттарымен қатынасады. Алғашында бұл аумақ метоаки тайпасының америкалық үнділерімен қоныстандырылды. 1600 жылы голландықтар осы жердегі билікті өз қолдарына алып, оны «Брёкелен» деп атады, бұл сөз «бүгілме сызық» дегенді білдіреді. 1814 жылға дейін Бруклиннің орталығы мен Бруклин-Хайтс тығыз қоныстандырылды, неге десеңіз бұл жерде Манхэттенмен өте ыңғайлы паромды хабарлама боып тұрды. Бұдан кейін Бруклин-Хайтс (Бруклин Шыңдары) Манхеттеннің тұңғыш серігі болып, ал Бруклиннің орталығы - Бруклиннің іскерлік орталығына айналды. [[Сурет:AdamsStreetRU.jpg|thumb|200px|Бүгінгі Адамс Стрит]] Нью-Йорк қаласына бұл аумақ 1935 жылы өтті. Мұнда Ұлы депрессия кезінде демонтаждалған көптеген үйлер мен жер үстіндегі темір жол қатынас жолдары болды. Темір жолдарының орнына құрылысшылар Бруклин көпіріне бағытталған автожолдарын төседі. Бүгінгі күні Бруклиннің орталығында тарихи орындар, ірі компания ғимараттарынан басқа жаңа бизнес орталықтары мен комерциялық компания орындары белсенді салынып жатыр. Сонда да бұл орталық өзінің тарихи келпін жоғалттқан жоқ. === Тарихи Бруклин-Хайтс ауданы === Бруклин Даунтаунының қасында орналасады, Court, Cadman Plaza (шығысында), Atlantic Avenue (оңтүстігінде) көшелерімен шектеседі, оның солтүстік бөлігі Бруклин және Манхэттен көпірлерімен тіреледі. Шағын ауданның батыс бөлігі таңқаларлық променад орналасқан Ист-Ривер жағалауында жатыр. Бруклин-Хайтстың әр махалласында виктория дәуірінен сақталып қалған көркем тасты үйлер бар. Бұл шағын ауданда әр түрлі сәулет өнерінің үлгілері кездеседі. Мысалы XIX ғасырдың басындағы федералды түрдегі, псевдогрекше және псевдоготикалық үлгідегі, сонымен қатар қоңыр тастан жасалған итальяндық үйлер бар. Пьерпойнт Стрит пен Пьерпойнт Лэйндегі кейбір үйлер нағыз алпауыт қожалығы болып табылады. Бруклин-Хайтстағы үйлер 1965 жылы Нью-Йорк қаласының сәулетті ескерткіштерінің сақталуы туралы заңның астында болды. . Қажылардың плимуттік шіркеуі Бруклин-Хайтста орналасады. Шағын ауданды шығыс жағынан шектейтін променад 1953 жылы сол уақытқа дейін салынып қойған екі қабатты Бруклин — Куинс автомагистралінің үстінде пайда болды. Променад өзімен екі қабатты автожолдың үстінде орналасқан күнқағарды көрсетеді. 1953 жылға дейін ол жерде жай ғана еңістер болды. Променадтың үстінен Манхэттеннің еліктіргіш көрінісі көздің жауын алады. Әрбір шілденің 4-ші күні АҚШ-тың Тәуелсіздік Күніне байланысты жасалатын отшашуларды көру үшін көптеген саяхатшылар променадқа келеді. Променадтың шығыс бөлігінде көптеген орындықтары бар керемет жасыл жол ұйымдастырылады. Бұл демалыс үшін арналған ғажап орын. === Проспект парк === Бруклиннің орталығында орналасқан, дәлірек айтсақ Флатбуш-авенюде. Огда күркелер, мұражайлар, стадиондар, тоғандар бар. Проспект-паркта үлкен шалғындық алаң бар. Сонымен қатар бұл жерде кеңсе жайы мен 175 адамға арналған зал және жануарлар саябағы бар серуеншілер үйі орналасқан. Проспект-парк [[Олмстед, Фредерик Лоу|Фредерик Олмстед]] пен [[Вокс, Калверт|Калверт Вокс]] деген сәулетшілермен жобаланған. == Бруклиннің жағажайы == [[Сурет:SouthEastBrooklyn.jpg|thumb|200px|Бруклиннің оңтүстік-шығыс жағажайы]] Бруклин солтүстігінде [[Гудзон]] өзенімен, ал батыс жағында - Нарроуз шығанағымен, кейін Верезано көпірінен оңтүстікке қарай «төменгі Нью-Йорк шығанағымен» шайылып жатыр. Бруклиннің оңтүстік жағажайы Атлант мұхитымен жуылып жатыр. Батысқа - бұл ашық мұхит, мұнда Брайтон-Бич орналасқан. Одан әрі шығысқа қарай Бруклиннің оңтүстік жағажайы Ямайка шығанағымен шайылады. Дәл осы шығанақтың аумағында Бруклиннің көптеген фаунасы мен флорасы сақталған, сол себепті осы орындар Gateway National Recreation Area қорығының бір бөлігі болып табылады. == Кони-Айленд == Бруклиннің ең оңтүстігіндегі шетінде [[Кони-Айленд (АҚШ)|Кони-Айленд]] (''Coney Island'' — бұрмаланған [[Нидерланд тілі|Нидерландқ]] ''Konijn Eiland'' — ''Қоян аралы''). Брайтон-Бичтен басталатын променад Кони-Айландқа дейін жетеді. Жағажайдың бойында ауданның басты магистральдерінің бірі - Surf Avenue өтеді. === Аквариум === Бруклиндік аквариум [[Атлант мұхиты]]ның жағалауында, Surf Avenue-де орналасқан. Аквариум мұхиттан жағажай мен жиек бойымен өтетін ағаш [[променад]]пен ({{lang-en|Board walk}}) бөлінген. Аквариумде бірнеше павильон мен балықтар қатысатын цирк сеантері болатын бассейндер бар. === Famous Nathan’s === Surf Avenue-ден кейін әлемге атымен әйгілі Famous Nathan’s дәмханасы бар. Бұл дәмханада [[хот-дог]] жеуден әлем чемпионаты өтеді. === Аттракциондар саябағы === Променад пен Surf Avenue-дің арасында, жағажайда көзбен шолу дөңгелегі мен парашют мұнарасы кіретін аттракциондар паркі орналасқан. == Бруклиннің жолдары мен көпірлері == [[Сурет:Brooklyn Bridge Manhattan.jpg|thumb|200px|Бруклин көпірі]] [[Манхэттен]]нен Бруклинге 3 көпір жалғанып жатыр, олар: Бруклин көпірі, Манхэттен көпірі және Вильямсбург көпірі. «Бруклин-Квинс-Экспрессвэй» тас жолы осы екі ауданның арасындағы көліктер, жүк автомобильдер, автобус және т.б. үшін тез байланысты қамтамасыз етеді. Бұл жол нөмір 278 тас жолының бір бөлігі. Жолдың оңтүстік шегінде - Верразано көпірі. Бұл көпір Бруклин мен Статен-Айленд аудандарын жалғайды. == Жолаушылар тасымалы == Бруклин арқылы Нью-Йорк метрополитенінің бірнеше жолдары өтеді. Олардың арасындағы 2, 3, 4, 5, A, C, B, D, F, J, M, N, R, Q, L және G жолдары Манхэттенмен байланыс үшін тура бірнеше аялдамасы бар Квинске барады. Негізгі орын ауыстыратын түйіндер Jay St/Boro Hall, Atlantic Avenue/Pacific St және DeKalb Avenue станцияларында орналасады. Бруклин халқының 92,8 % Манхэттенге тәулігіне 24 сағат және аптасына 7 күн жұмыс істейтін метро арқылы жетеді. * Ауданда 56 автобус бағдары бар. Бруклиннің автобустік желісі ауданның әрбір бұрышын бүркейді. Сонымен қатар мұнда бірнеше автобустық жылдам бағдар бар. Және де Бруклинге таксимен жетуге болады. * Бруклинде Лонг-Айлендтің қала сыртындағы бөлігіне апаратын электрпойыздары шығатын қала маңайындағы темір жол вокзалы бар. == Дереккөздер == {{references}} == Сыртқы сілтемелер == {{Commonscat|Brooklyn, New York City}} * [http://www.brooklyn-usa.org/index.htm Бруклин басшысының (президенті) ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101017234533/http://brooklyn-usa.org/index.htm |date=2010-10-17 }} [[Санат:Бруклин]] [[Санат:Нью-Йорк]] 7yem11rz1c250cajk1maivypm9ltqg8 3479501 3479500 2025-06-13T02:48:03Z Ziv 164355 → File has been renamed on Commons ([[:c:GR]]) 3479501 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = [[:en:Borough (New York City)|Нью-Йорк район]]ы |қазақша атауы = Бруклин |шынайы атауы = Kings County |сурет = [[Сурет:Brooklyn view from south seaport.jpg|290px]] |жағдайы = |ел = АҚШ |елтаңба = Seal of Brooklyn, New York.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 40|lat_min = 41|lat_sec = 34 |lon_dir = W|lon_deg = 73|lon_min = 59|lon_sec = 25 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = штат |аймағы = Нью-Йорк (штат){{!}}Нью-Йорк |кестедегі аймақ = |аудан түрі = қала |ауданы = |кестедегі аудан = Нью-Йорк |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Нью-Йорк аудандық президенті{{!}}Президенті |басшысы = [[Марти Марковиц]] |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 251 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 2 567 098 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = 14 037,1 |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = -5 |DST = бар |телефон коды = |пошта индексі = 112xx |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = Brooklyn, New York City |сайты = http://www.brooklyn-usa.org/ |сайт тілі = en |add1n= картада |add1= [[Сурет:Brooklyn Highlight New York City Map.png|200px|center]] }} '''Бруклин''' ({{lang-en|Brooklyn}}) — [[Нью-Йорк]] қаласының ең тығыз қонысталған ауданы. Тұрғындар саны 2,5 млн (2009ж). [[Лонг-Айленд]] аралының батыс бөлігінде орналасқан. Бруклин атауы [[Нидерланд]]тағы [[Брёкелен]] қаласының құрметіне берілген. == Тарихы == Бруклин қаласы алғашында Лонг-Айленд аралының Ист-Ривер жағалауында орналасқан Брёкелен атты голландық ауыл болған. Лонг-Айлендтың батыс жиегіне канарси тайпасының америкалық үндістері қоныс аударды, себебі олардың жерлерін Жаңа Зеландия басып алды. Голландық Вест-Инд компаниясы осы аумақта алты қаланың негізін қалады. Олардың ағылшынша атаулары мынадай болды: * Gravesend (1645); * Brooklyn / «Breuckelen» (1646); * Flatlands / «New Amersfoort» (1647); * Flatbush / «Midwout» (1652); * New Utrecht (1657) [[Утрехт]] қаласының құрметіне аталды; * Bushwick / «Boswijck» (1661). [[1664]] жылы ағылшындар [[Жаңа Нидерланд]]ны жаулап алып, Бруклиннің барлық қоныстары Нью-Йорк отарының бір бөлшегі болып қалды. Олар біртіндеп кеңейе бастап, [[1854]] жылы Бруклин қала деген атқа ие болды. Бруклин [[Нью-Йорк]] қаласының бөлігі болғанымен, ол өзі жеке тұрған қала сияқты көрінеді. «... „Үлкен Нью-Йорктың“ құрылуна дейін, [[1898]] Бруклин [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]-тың халық саны бойынша Нью-Йорк округінен кейін (Манхэттон) екінші ірі қаласы болды.<ref>[http://factfinder.census.gov/servlet/GCTTable?_bm=y&-ds_name=DEC_2000_SF1_U&-CONTEXT=gct&-mt_name=DEC_2000_SF1_U_GCTPH1_US9&-redoLog=false&-_caller=geoselect&-geo_id=&-format=US-25|US-25S&-_lang=en "Population, Housing Units, Area, and Density: 2000"] {{Webarchive|url=https://archive.today/20200212034725/http://factfinder.census.gov/servlet/GCTTable?_bm=y&-ds_name=DEC_2000_SF1_U&-CONTEXT=gct&-mt_name=DEC_2000_SF1_U_GCTPH1_US9&-redoLog=false&-_caller=geoselect&-geo_id=&-format=US-25%7CUS-25S&-_lang=en |date=2020-02-12 }}, АҚШ халық санағы бюросы. Мамыр 11, 2007.</ref> Бұрынғы муниципалитеттің кішкентай емес (және бостың қасы) ғимараты түкке тұрмайды. [[Бруклин мұражайы]]н сала бастағанда, ол [[Лувр]]дан да үлкен болады деп болжаған...». Нью-Йоркпен бірігу туралы референдумде Бруклин сайлаушыларының 51 % екі қаланың бірігуін қалады. Бүгінгі күнге дейін көптеген жергілікті қоғамшылдар өткен сайлауды үлкен қатклік деп есептейді. == Бруклин орталығы == [[Сурет:BehindBoroughHall.jpg|thumb|200px|Бруклиннің орталығында]] Орталық ауданы қаланың солтүстік-батыс бөлігінде орналасады. Бруклин тәуелсіз қала болғанда бұл аудан оның мәдениет және іскерлік орталығы болған. Осындай қалпында ол 1898 жылы Нью-Йорк қаласының құрамына кіргенге дейін сақталды. Қазір бұл кеңістік жаңадан жоспарлау астында және Бруклин муниципалитеті (Боро-Холл) мен Бруклиннің әділет Үйі орналасқан ікерлік орталыққа айналу үстінде. Ауданның назар аударарлық орындарына Фултон стриттегі (Fulton Street) сауда орталығын, Бруклиндік Музыка Академиясы мен Нью-Йорк транспортының музейін қосып кетуге болады. Бруклин Манхэттенмен Бруклин, Манхэттен және Вильямсбург көпірлерімен, сонымен қатар Нью-Йорк жер асты қалалық электрлік темір жол бағыттарымен қатынасады. Алғашында бұл аумақ метоаки тайпасының америкалық үнділерімен қоныстандырылды. 1600 жылы голландықтар осы жердегі билікті өз қолдарына алып, оны «Брёкелен» деп атады, бұл сөз «бүгілме сызық» дегенді білдіреді. 1814 жылға дейін Бруклиннің орталығы мен Бруклин-Хайтс тығыз қоныстандырылды, неге десеңіз бұл жерде Манхэттенмен өте ыңғайлы паромды хабарлама боып тұрды. Бұдан кейін Бруклин-Хайтс (Бруклин Шыңдары) Манхеттеннің тұңғыш серігі болып, ал Бруклиннің орталығы - Бруклиннің іскерлік орталығына айналды. [[Сурет:AdamsStreetRU.jpg|thumb|200px|Бүгінгі Адамс Стрит]] Нью-Йорк қаласына бұл аумақ 1935 жылы өтті. Мұнда Ұлы депрессия кезінде демонтаждалған көптеген үйлер мен жер үстіндегі темір жол қатынас жолдары болды. Темір жолдарының орнына құрылысшылар Бруклин көпіріне бағытталған автожолдарын төседі. Бүгінгі күні Бруклиннің орталығында тарихи орындар, ірі компания ғимараттарынан басқа жаңа бизнес орталықтары мен комерциялық компания орындары белсенді салынып жатыр. Сонда да бұл орталық өзінің тарихи келпін жоғалттқан жоқ. === Тарихи Бруклин-Хайтс ауданы === Бруклин Даунтаунының қасында орналасады, Court, Cadman Plaza (шығысында), Atlantic Avenue (оңтүстігінде) көшелерімен шектеседі, оның солтүстік бөлігі Бруклин және Манхэттен көпірлерімен тіреледі. Шағын ауданның батыс бөлігі таңқаларлық променад орналасқан Ист-Ривер жағалауында жатыр. Бруклин-Хайтстың әр махалласында виктория дәуірінен сақталып қалған көркем тасты үйлер бар. Бұл шағын ауданда әр түрлі сәулет өнерінің үлгілері кездеседі. Мысалы XIX ғасырдың басындағы федералды түрдегі, псевдогрекше және псевдоготикалық үлгідегі, сонымен қатар қоңыр тастан жасалған итальяндық үйлер бар. Пьерпойнт Стрит пен Пьерпойнт Лэйндегі кейбір үйлер нағыз алпауыт қожалығы болып табылады. Бруклин-Хайтстағы үйлер 1965 жылы Нью-Йорк қаласының сәулетті ескерткіштерінің сақталуы туралы заңның астында болды. . Қажылардың плимуттік шіркеуі Бруклин-Хайтста орналасады. Шағын ауданды шығыс жағынан шектейтін променад 1953 жылы сол уақытқа дейін салынып қойған екі қабатты Бруклин — Куинс автомагистралінің үстінде пайда болды. Променад өзімен екі қабатты автожолдың үстінде орналасқан күнқағарды көрсетеді. 1953 жылға дейін ол жерде жай ғана еңістер болды. Променадтың үстінен Манхэттеннің еліктіргіш көрінісі көздің жауын алады. Әрбір шілденің 4-ші күні АҚШ-тың Тәуелсіздік Күніне байланысты жасалатын отшашуларды көру үшін көптеген саяхатшылар променадқа келеді. Променадтың шығыс бөлігінде көптеген орындықтары бар керемет жасыл жол ұйымдастырылады. Бұл демалыс үшін арналған ғажап орын. === Проспект парк === Бруклиннің орталығында орналасқан, дәлірек айтсақ Флатбуш-авенюде. Огда күркелер, мұражайлар, стадиондар, тоғандар бар. Проспект-паркта үлкен шалғындық алаң бар. Сонымен қатар бұл жерде кеңсе жайы мен 175 адамға арналған зал және жануарлар саябағы бар серуеншілер үйі орналасқан. Проспект-парк [[Олмстед, Фредерик Лоу|Фредерик Олмстед]] пен [[Вокс, Калверт|Калверт Вокс]] деген сәулетшілермен жобаланған. == Бруклиннің жағажайы == [[Сурет:SouthEastBrooklyn.jpg|thumb|200px|Бруклиннің оңтүстік-шығыс жағажайы]] Бруклин солтүстігінде [[Гудзон]] өзенімен, ал батыс жағында - Нарроуз шығанағымен, кейін Верезано көпірінен оңтүстікке қарай «төменгі Нью-Йорк шығанағымен» шайылып жатыр. Бруклиннің оңтүстік жағажайы Атлант мұхитымен жуылып жатыр. Батысқа - бұл ашық мұхит, мұнда Брайтон-Бич орналасқан. Одан әрі шығысқа қарай Бруклиннің оңтүстік жағажайы Ямайка шығанағымен шайылады. Дәл осы шығанақтың аумағында Бруклиннің көптеген фаунасы мен флорасы сақталған, сол себепті осы орындар Gateway National Recreation Area қорығының бір бөлігі болып табылады. == Кони-Айленд == Бруклиннің ең оңтүстігіндегі шетінде [[Кони-Айленд (АҚШ)|Кони-Айленд]] (''Coney Island'' — бұрмаланған [[Нидерланд тілі|Нидерландқ]] ''Konijn Eiland'' — ''Қоян аралы''). Брайтон-Бичтен басталатын променад Кони-Айландқа дейін жетеді. Жағажайдың бойында ауданның басты магистральдерінің бірі - Surf Avenue өтеді. === Аквариум === Бруклиндік аквариум [[Атлант мұхиты]]ның жағалауында, Surf Avenue-де орналасқан. Аквариум мұхиттан жағажай мен жиек бойымен өтетін ағаш [[променад]]пен ({{lang-en|Board walk}}) бөлінген. Аквариумде бірнеше павильон мен балықтар қатысатын цирк сеантері болатын бассейндер бар. === Famous Nathan’s === Surf Avenue-ден кейін әлемге атымен әйгілі Famous Nathan’s дәмханасы бар. Бұл дәмханада [[хот-дог]] жеуден әлем чемпионаты өтеді. === Аттракциондар саябағы === Променад пен Surf Avenue-дің арасында, жағажайда көзбен шолу дөңгелегі мен парашют мұнарасы кіретін аттракциондар паркі орналасқан. == Бруклиннің жолдары мен көпірлері == [[Сурет:Brooklyn Bridge Manhattan.jpg|thumb|200px|Бруклин көпірі]] [[Манхэттен]]нен Бруклинге 3 көпір жалғанып жатыр, олар: Бруклин көпірі, Манхэттен көпірі және Вильямсбург көпірі. «Бруклин-Квинс-Экспрессвэй» тас жолы осы екі ауданның арасындағы көліктер, жүк автомобильдер, автобус және т.б. үшін тез байланысты қамтамасыз етеді. Бұл жол нөмір 278 тас жолының бір бөлігі. Жолдың оңтүстік шегінде - Верразано көпірі. Бұл көпір Бруклин мен Статен-Айленд аудандарын жалғайды. == Жолаушылар тасымалы == Бруклин арқылы Нью-Йорк метрополитенінің бірнеше жолдары өтеді. Олардың арасындағы 2, 3, 4, 5, A, C, B, D, F, J, M, N, R, Q, L және G жолдары Манхэттенмен байланыс үшін тура бірнеше аялдамасы бар Квинске барады. Негізгі орын ауыстыратын түйіндер Jay St/Boro Hall, Atlantic Avenue/Pacific St және DeKalb Avenue станцияларында орналасады. Бруклин халқының 92,8 % Манхэттенге тәулігіне 24 сағат және аптасына 7 күн жұмыс істейтін метро арқылы жетеді. * Ауданда 56 автобус бағдары бар. Бруклиннің автобустік желісі ауданның әрбір бұрышын бүркейді. Сонымен қатар мұнда бірнеше автобустық жылдам бағдар бар. Және де Бруклинге таксимен жетуге болады. * Бруклинде Лонг-Айлендтің қала сыртындағы бөлігіне апаратын электрпойыздары шығатын қала маңайындағы темір жол вокзалы бар. == Дереккөздер == {{references}} == Сыртқы сілтемелер == {{Commonscat|Brooklyn, New York City}} * [http://www.brooklyn-usa.org/index.htm Бруклин басшысының (президенті) ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101017234533/http://brooklyn-usa.org/index.htm |date=2010-10-17 }} [[Санат:Бруклин]] [[Санат:Нью-Йорк]] h6ivaz5xk6nov49lv7dg53mbus511xi Ерлан Тынымбайұлы Қарин 0 220793 3479482 3477986 2025-06-13T00:29:50Z Casserium 68287 /* Жеке өмірі */ 3479482 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | Қазақша есімі = Ерлан Тынымбайұлы Қарин | Шынайы есімі = | Суреті =Erlankarin.jpg | Сурет ені = | Атауы = | Титулы =[[Қазақстан Республикасының Мемлекеттік кеңесшісі|Қазақстанның 1-Мемлекеттік кеңесшісі]] | Ту =Emblem of Kazakhstan 3d.svg | Ту2 =Flag of Kazakhstan.svg | Басқара бастады =14 маусым 2022 жылдан бастап | Басқаруын аяқтады = |Президент=[[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Ізашары = ''лауазым пайда болды'';<br>Мемлекеттік хатшы ретінде өзі | Ізбасары = | Титулы_2 =[[Қазақстан Республикасының Мемлекеттік кеңесшісі|Қазақстанның 14-Мемлекеттік хатшысы]] | Ту_2 =Emblem of Kazakhstan 3d.svg | Ту2_2 =Flag of Kazakhstan.svg | Басқара бастады_2 =5 қаңтар 2022 | Басқаруын аяқтады_2 = 14 маусым 2022 |Президент_2=[[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Ізашары_2 = [[Қырымбек Елеуұлы Көшербаев|Қырымбек Көшербаев]] | Ізбасары_2 = ''лауазым жойылды'';<br>Мемлекеттік кеңесші ретінде өзі | Титулы_3 =[[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан президентінің]] көмекшісі | Ту_3 =Flag of the President of Kazakhstan.svg | Ту2_3 =Flag of Kazakhstan.svg | Реті_3 = 13 | Басқара бастады_3 =30 шілде 2020 | Басқаруын аяқтады_3 =5 қаңтар 2022 |Президент_3=[[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Титулы_4 =[[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан президентінің]] кеңесшісі | Ту_4 =Flag of the President of Kazakhstan.svg | Ту2_4 =Flag of Kazakhstan.svg | Реті_4 = | Басқара бастады_4 =8 сәуір 2019 | Басқаруын аяқтады_4 =30 шілде 2020 |Президент_4=[[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Титулы_5 = [[Қазақстан (корпорация)|«Қазақстан» телерадиокорпорациясының]] басқарма төрағасы | Ту_5 = | Ту2_5 =Qazaqstan logo.svg | Реті_5 = | Басқара бастады_5 = ақпан 2017 | Басқаруын аяқтады_5 = сәуір 2019 | Ізашары_5 = [[Кемелбек Бақтығұлұлы Ойшыбаев|Кемелбек Ойшыбаев]] | Ізбасары_5 = [[Ләззат Мұратқызы Танысбай|Ләззат Танысбай]] | Титулы_6 =[[Аманат (партия)|Нұр Отан партиясының]] хатшысы | Ту_6 = | Ту2_6 =Flag of Kazakhstan.svg | Реті_6 = | Басқара бастады_6 = қараша 2008 | Басқаруын аяқтады_6 = желтоқсан 2013 |тақырыпша1_6=[[Аманат (партия)#Басшылығы|Төраға]]|мәтін1_6=[[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]] | Туған күні = 23.05.1976 | Туған жері = [[Ақсукент]], {{туғанжері|Сайрам ауданы|Сайрам ауданында}}, [[Түркістан облысы|Шымкент облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Әкесі = [[Тынымбай Төлепбайұлы Қарин|Тынымбай Қарин]] | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Партиясы = [[Нұр Отан|Аманат]] | Білімі = 1. [[Ақтөбе өңірлік университеті|Ақтөбе мемлекеттік университеті]]<br>2. [[Қазақ ұлттық университеті|Қазақ мемлекеттік университеті]] | Мамандығы = тарихшы, саясаттанушы | Қолтаңбасы = | Commons = | Марапаттары ={{Қатар |{{Құрмет ордені}} |{{Достық ордені}}}} {{Қатар | {{2 дәрежелі Барыс ордені}} |{{Астанаға 10 жыл медалі}} |{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}}}} {{Қатар | {{ҚР ҚК 20 жыл медалі}} |{{ҚР тәуелсіздігіне 25 жыл медалі}} | {{Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі үлесі үшін медалі}}}} | Сайты = [https://www.akorda.kz/kz/executive_office/executive_office_stucture/kazakstan-respublikasynyn-memlekettik-hatshysy Қазақстан Мемлекеттік кеңесшісі] }} '''Ерлан Тынымбайұлы Қарин''' ([[26 мамыр]] [[1976 жыл|1976]], [[Ақсукент]], [[Сайрам ауданы]]) — қазақстандық саясаттанушы, мемлекет және қоғам қайраткері, [[Қазақстан Республикасының Президенті|президент]] көмекшісі (2020—2022), [[Қазақстан Республикасының Мемлекеттік кеңесшісі|Мемлекеттік кеңесші]] (2022—). [[Ғылым кандидаты|Саясаттану ғылымдарының кандидаты]]. == Өмірбаяны == [[Байұлы]] тайпасының [[Адай]] руынан <ref>{{Cite web|url=https://camonitor.kz/16914-kakov-istinnyy-potencial-direktora-kisi-erlana-karina.html|title=Каков истинный потенциал директора КИСИ Ерлана Карина?|website=Central Asia Monitor|access-date=2022-06-22}}</ref> * [[1997 жыл]]ы Қ. Жұбанов атындағы [[Ақтөбе өңірлік университеті|Ақтөбе мемлекеттік университеті]]н тарих мамандығы бойынша оқыған, * [[1999 жыл]]ы [[Қазақ ұлттық университеті|әл-Фараби атындағы ҚазҰУ]]-нің Философия және саясаттану факультетін тәмәмдаған. [[Саясаттану|Саясаттану ғылымдарының]] [[ғылым кандидаты|кандидаты]] (диссертация тақырыбы: "Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігіндегі ішкі саяси аспектілер"). * 1996-1998 жылдары Ақтөбе қаласындағы №33 орта мектепте тарих және география мұғалімі, Қ. Жұбанов атындағы [[Ақтөбе өңірлік университеті|Ақтөбе мемлекеттік университеті]]нде саясаттану кафедрасында оқытушы болған. * 1998—2000 жылдары Қазақстанның даму институтының Саяси зерттеулер орталығында қызметкер, Мәскеу әлеуметтік институты Алматы филиалының проректоры, Ресей және Қытай институтының директорының орынбасары. * 2000-2003 жылдары Орталық Азия саяси зерттеулер агенттігінің директоры. 2002-2003 жылдары – Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің штаттан тыс кеңесшісі. * 2003-2004 жылдары – Республикалық [[Асар партиясы|«Асар»]] партиясы төрағасы [[Дариға Нұрсұлтанқызы Назарбаева|Дариға Назарбаеваның]] бірінші орынбасары, Заманауи саясат халықаралық институтының бас директоры. * [[2004 жыл]]дан [[2006 жыл]] аралығында Антитеррорлық бағдарламалар орталығының жетекшісі. * [[2006 жыл]]ы [[Маңғыстау облысы]]ның [[әкім]]і [[Қырымбек Елеуұлы Көшербаев|Қырымбек Көшербаев]]тың қоғамдық және саяси мәселелер жөніндегі кеңесшісі. * [[2008 жыл]]дың [[ақпан]] айында Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың жарлығымен Президент әкімшілігі Ішкі саясат бөлімінің меңгерушісі болып тағайындалды. Сол жылдың қараша айында Нұр-Отан партиясының стратегиялық даму жөніндегі хатшысы болды. * 2013-2014 жылдары – Вашингтон Университетінің (АҚШ) арнайы шақырылған профессоры. * [[2014 жыл]]-дың 16 қазан күні ҚР Президенті жанындағы Стратегиялық зерттеулер институтының директоры болып тағайындалды.<ref>[http://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/erlan-karin-kazakstan-strategiyalyik-zertteuler-institutyin-baskaratyin-boldyi-257498/ Ерлан Қарин Қазақстан стратегиялық зерттеулер институтын басқаратын болды]</ref> * [[2017 жыл]]ы [[Қазақстан (корпорация)|«Қазақстан» РТРК»]] АҚ Басқарма төрағасы болып тағайындалды * [[2019 жыл]]ы ҚР Президентінің кеңесшісі қызметіне тағайындалды. * [[2020 жыл]]ы ҚР Президентінің көмекшісі болып тағайындалды.<ref>[https://baq.kz/erlan-arin-zha-a-yzmetke-ta-ayyndaldy_229264/ Ерлан Қарин жаңа қызметке тағайындалды]</ref> * [[2022 жыл]]ы 5 қаңтарда ҚР Мемлекеттік хатшысы болып тағайындалды.<ref>[https://egemen.kz/article/300549-erlan-qarin-qr-memlekettik-khatshysy-bolyp-taghayyndaldy Ерлан Қарин ҚР Мемлекеттік хатшысы болып тағайындалды]</ref> Сол жылғы 14 маусымнан бастап ҚР Мемлекеттік кеңесшісі.<ref>[https://kazgazeta.kz/news/126499 Ерлан Қарин ҚР Мемлекеттік кеңесшісі лауазымына тағайындалды]</ref> == Жеке өмірі == Үйленген, әйелі Зүлфия Дидахметқызы Қарина (1975 туған, тумысында Әшімханова, жазушы [[Дидахмет Әшімханұлы|Дидахмет Әшімханұлының]] баласы). Балалары: қыздары — Айжан (2001 туған), Амина (2002 туған), Зере (2010 туған), Мәриям (2016 туған), Сафия (2016 туған) және ұлы — Бекназар (2005 туған). Әкесі [[Тынымбай Төлепбайұлы Қарин]] (1941 туған) — жазушы. Анасы Несіпкүл Бадаубекқызы Қарина (1952 туған). Бауырлары: ағалары Шоқан (1971 туған) мен Бектұрған (1973 туған, дәрігер) және қарындасы Айнаш (1978 туған, дизайнер). == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ақтөбе мемлекеттік университеті түлектері]] [[Санат:Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті түлектері]] [[Санат:Саясаттану ғылымының кандидаттары]] [[Санат:Қазақстан саясаттанушылары]] [[Санат:Қазақстан Қарулы күштеріне 20 жыл медалінің иегерлері]] [[Санат:Аманат партиясының мүшелері]] [[Санат:Қазақстан телерадиосы тұлалары]] [[Санат:Қазақстан мемлекеттік хатшылары]] n9lm8hblj4oge7zn1061dlya0ozsxcs Бердіқожа батыр 0 229030 3479652 2839304 2025-06-13T11:09:13Z Салиха 17167 3479652 wikitext text/x-wiki '''Бердіқожа батыр''' (шамамен [[1690 жыл|1690]]-[[1770 жыл|1770]]) – [[жоңғарлар]]ға қарсы шайқаста қол бастаған XVIII ғасыр батырлар қауымының жарқын өкілдерінің бірі. [[Ұлы жүз]]дің [[Шанышқылы]] руынан шыққан. == Тарихи деректер == Деректердің мәліметі бойынша жалпы халықтық құрмет пен даңққа қазақ-жоңғңар соғысында көрсеткен ерлігі арқасында жеткен Бердіқожаның өмір сүрген уақыты қазақ қоғамындағы батырлар институының гүлденген уақытымен сәйкес келді. Қазақстың тарихи фольклорының мәліметтеріне қарағанда Бердіқожа батыр жеке ержүректігімен ғана емес дарынды қолбасшылығымен де ерекшеленген. XVIII ғасырда Ұлы жүз қазақтары жасақтарының қолбасшысы ретінде ірі шайқастарға қатысқан.<br> Бердіқожа батыр жайлы мәлімет капитан И. Андреевтің "Описание средней орды киргиз-кайсаков" атты еңбегінде келтірілген. Сол дерек бойынша 1783 жылы Семипалатинск бекінісіне келген Бердіқожаны жергілікті әкімшілік жақсы ықыласпен қабылдаған.<br> Бердіқожа өзіне қарасты руларымен 18 жыл бойы Жетісудың бойын жайлап, қырғыздармен іргелес аймақты мекендеген және сол жылы ғана Шыңғыс тауының баурайына жайғасқаны жайлы Ресейлік шенеуніктер оның өз аузынан естіген.<br> Бердіқожа батырдың ерекше жоғары дәрежеге жеткен кезі [[Абылай хан]]ның билік құрған тұсы болды.<ref>Қазақстанның киелі орындарының географиясы: Табиғат, археология, этнография және діни сәулет өнері нысандарының тізілімі / Жалпы редакциясын басқарған ҚР ҰҒА академигі Байтанаев Б.Ә. – Алматы: Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты, 2017 – 1-шығарылым. – 904 б. ISBN 978-601-7312-78-7</ref> Мағлұматтарға қарағанда қазақ қолбасылары Бердіқожа батырсыз хан кеңесін де өткізбеген, жорыққа да шықпаған. Оны Ұлы жүзде [[Төле би]]ден кейінгі үлкен саяси қайраткер, ұлы қолбасшы мәртебесінде құрметтеген. Бердіқожа батыр [[Аягөз]], [[Бұланты]]-[[Білеуті]] және [[Сарысу өзені]] бойындағы, Іле басындагы Талқы, Ебі, Ембі, Алакөл, Алтайдағы Ұланасу, Қандысу, Айдынсу, Шар, Шорға ұрыстарында, Қозымаңырақ, Қоймаңырақ, Ақшәулі, Итішпес көлдері маңындағы, Аңырақайдағы шайқастарда Ұлы жүз жасақтарына басшылық еткен.<ref>Айбын. Энциклопедия. / Бас редакторы Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. ISBN 9965-893-73-Х</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:1690 жылы туғандар]] [[Санат:1770 жылы қайтыс болғандар]] [[Санат:Қазақ батырлары]] 37hc99boaccdecvgdlj8wcfqjk1oevp Палая 0 232666 3479416 1836271 2025-06-12T15:58:42Z InternetArchiveBot 105421 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 3479416 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = коммуна |қазақша атауы = Палая |шынайы атауы = Palaia |сурет = |жағдайы = |ел = Италия |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=43 |lat_min=36 |lat_sec=21 |lon_dir=E |lon_deg=10 |lon_min=46 |lon_sec=22 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Италия әкімшілік бөлінісі{{!}}Аймағы |аймағы = Тоскана |кестедегі аймақ = Тоскана |аудан түрі = Италия әкімшілік бөлінісі{{!}}Провинциясы |ауданы = Пиза (провинция){{!}}Пиза |кестедегі аудан = |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр{{!}}Мэрі |басшысы = Alberto Falchi |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 74 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 240 |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 4513 |санақ жылы = 2008 |тығыздығы = 61 |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = (+39) 587 |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = ISTAT коды |сандық идентификаторы = 50024 |ортаққордағы санаты = Palaia |сайты = http://www.comune.palaia.pisa.it |сайт тілі = it }} '''Палая''' ({{lang-it|Palaia}}) — [[Италия]]дағы коммуна, [[Тоскана]] әкімшілік аймағына қарасты [[Пиза (провинция)|Пиза]] провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 4513 адамды құрайды&nbsp;(2008). Халық тығыздығы 61 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 74 км² шамасында. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == * Телефоны: 58 762 141 == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.comune.palaia.pisa.it Ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220412031938/https://www.comune.palaia.pisa.it/ |date=2022-04-12 }} {{ref-it}} * [http://www.istat.it/ Ұлттық статистика институты {{ref-it}}] {{Пиза провинциясы}} {{italy-geo-stub}} [[Санат:Тоскана елді мекендері]] 6vjpgz80p07ak8mhn88q4y5dslwzsvf Дотциген 0 302137 3479515 3467051 2025-06-13T04:54:16Z CommonsDelinker 165 «[[:File:CHE_Dotzigen_COA-02.svg]]» деген «[[:File:CHE_Dotzigen_BE_COA.svg]]» дегенмен алмастырылды. 3479515 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = коммуна |қазақша атауы = Дотциген |шынайы атауы = Dotzigen |сурет = Сурет:Dotzigen Schloss.jpg |жағдайы = |ел = Швейцария |елтаңба = CHE Dotzigen BE COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=47 |lat_min=7 |lat_sec=14 |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=20 |lon_sec=25 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны |аймағы = Берн |кестедегі аймақ = Берн (кантон){{!}}Берн |аудан түрі = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі |ауданы = Бюрен |кестедегі аудан = Бюрен (округ){{!}}Бюрен |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр{{!}}Бургомистрі |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 4.30 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 435 |климаты = |ресми тілі = неміс тілі |тұрғыны = 1325 |санақ жылы = 2006 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = |пошта индексі = 3293 |пошта индекстері = |автомобиль коды = BE |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 386 |ортаққордағы санаты = Dotzigen |сайты = http://www.dotzigen.ch |сайт тілі = }} [[Сурет:Karte Gemeinde Dotzigen 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]] '''Дотциген''' ({{lang-de|Dotzigen}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Бюрен (округ)|Бюрен]] округінің құрамына кіреді. [[2006 жыл]]ғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1325 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4.30 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''386'', [[пошта индексі]] — 3293. == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.dotzigen.ch Ресми сайты] {{Switzerland-geo-stub}} {{Швейцария:Бюрен округі:Қалалар}} [[Санат:Берн елді мекендері]] 8x7r8xnc5zkxsdgd310ozwhi58fw3gk Лаупен (Берн) 0 302238 3479478 3408211 2025-06-12T21:01:55Z CommonsDelinker 165 «[[:File:CHE_Laupen_COA-02.svg]]» деген «[[:File:CHE_Laupen_BE_COA.svg]]» дегенмен алмастырылды. 3479478 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = коммуна |қазақша атауы = Лаупен (Берн) |шынайы атауы = Laupen BE |сурет = |жағдайы = |ел = Швейцария |елтаңба = CHE Laupen BE COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=46 |lat_min=54 |lat_sec=0 |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=13 |lon_sec=59 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны |аймағы = Берн |кестедегі аймақ = Берн (кантон){{!}}Берн |аудан түрі = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі |ауданы = Лаупен |кестедегі аудан = Лаупен (округ){{!}}Лаупен |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр{{!}}Бургомистрі |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 4.12 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 489 |климаты = |ресми тілі = неміс тілі |тұрғыны = 2790 |санақ жылы = 2006 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = |пошта индексі = 3177 |пошта индекстері = |автомобиль коды = BE |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 667 |ортаққордағы санаты = Laupen |сайты = http://www.laupen.ch |сайт тілі = }} [[Сурет:Karte Gemeinde Laupen 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]] '''Лаупен (Берн)''' ({{lang-de|Laupen BE}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Лаупен (округ)|Лаупен]] округінің құрамына кіреді. [[2006 жыл]]ғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 2790 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4.12 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''667'', [[пошта индексі]] — 3177. == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.laupen.ch Ресми сайты] {{Switzerland-geo-stub}} [[Санат:Берн елді мекендері]] hz13b6mzhp678tadeaw9lv7t95nfhh8 Тун 0 302389 3479481 3408904 2025-06-12T22:40:25Z CommonsDelinker 165 «[[:File:CHE_Thun_COA_Official.svg]]» деген «[[:File:CHE_Thun_BE_COA.svg]]» дегенмен алмастырылды. 3479481 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = қала |қазақша атауы = Тун |шынайы атауы = Thun |сурет = Thun.JPG |жағдайы = |ел = Швейцария |елтаңба = CHE Thun BE COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=46 |lat_min=45 |lat_sec=59 |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=37 |lon_sec=59 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны |аймағы = Берн |кестедегі аймақ = Берн (кантон){{!}}Берн |аудан түрі = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі |ауданы = Тун |кестедегі аудан = Тун (округ){{!}}Тун |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр{{!}}Бургомистрі |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 21.7 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 560 |климаты = |ресми тілі = неміс тілі |тұрғыны = 42 319 |санақ жылы = 2007 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = |пошта индексі = 3600-3609 |пошта индекстері = |автомобиль коды = BE |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 942 |ортаққордағы санаты = Thun |сайты = http://www.thun.ch |сайт тілі = }} [[Сурет:Karte Gemeinde Thun 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]] '''Тун''' ({{lang-de|Thun}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан қала. [[Тун (округ)|Тун]] округінің құрамына кіреді. [[2007 жыл]]ғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 42 319 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 21.7 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''942'', [[пошта индексі]] — 3600-3609. == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.thun.ch Ресми сайты] {{Switzerland-geo-stub}} {{Швейцария:Тун округі:Қалалар}} [[Санат:Берн елді мекендері]] 45sdkhtg809i6tnfn1ibtpkmfg3qn1w TotalEnergies 0 479035 3479425 3115221 2025-06-12T17:31:59Z CommonsDelinker 165 «[[:File:TotalEnergies_wordmark.svg]]» деген «[[:File:TotalEnergies_wordmark_(2021-present).svg]]» дегенмен алмастырылды. 3479425 wikitext text/x-wiki {{Компания |атауы = TotalEnergies SE |логотипі = TotalEnergies wordmark (2021-present).svg |түрі = [[Қоғамдық компания]] (Societas Europaea) |лозунг = Committed to better energy |биржадағы листингі = {{nyse|TOT}} |қызметі = |ұраны = |құрылды = 1924 |жабылды = |жабылуының себебі = |ізбасары = |бұрынғы атауы = |құрушы = Эрнест Мерсиер |орналасуы = Tour Total, Courbevoie, France |басты адамдары = Christophe de Margerie <small>(Chairman and CEO)</small>, Patrick de la Chevardière <small>(CFO)</small> |саласы = Мұнай және газ |өнімі = |айналым = €166.55 миллиард (2011)<ref name="AR2010">{{cite web |url=http://www.google.com/finance?q=NYSE:TOT&fstype=ii |title=Annual Report 2011 |accessdate=16 April 2011 |publisher=Total}}</ref> |операциялық кіріс = €24.98 миллиард (2011)<ref name="AR2010"/> |таза табысы = €12.27 миллиард (2011)<ref name="AR2010"/> |активтер = €164.04 миллиард (2011)<ref name="AR2010" /> |меншікті капиталы = €68.03 миллиард (2011)<ref name="AR2010" /> |қызметкерлер саны = 96,104 (2011)<ref name="AR2010"/> |басшы компания = |бағынышты компания = |сайты = [http://www.total.com total.com] }} '''TotalEnergies''' (2021 жылдың мамырына дейін — '''Total SE''') — франциялық халықаралық мұнай және газ компаниясы, алты "супермажор" мұнай компанияларының құрамына кіреді. Бизнес операциялары мұнай бұрғылаудан, өндіру, тасымалдау, сату және өндіруге дейін барады. Оған қоса, Тотал үлкен көлемдегі химия тауарларын өндіруші компания болып саналады. Компанияның штаб-пәтері Тур Тотал, Ла Дефенс, Корбеву, батыс Парижде орналасқан. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} soanv2fv7wxc3g8oleptbdzbuo643ra Уикипедия:Белсенді қатысушылар 4 492279 3479400 3479227 2025-06-12T12:00:42Z Jembot 36112 Bot: Рейтингті жаңарту 3479400 wikitext text/x-wiki {{/begin|200}} |- | 1 || [[User:Мағыпар|Мағыпар]] || [[Special:Contributions/Мағыпар|{{formatnum:1065}}]] || {{Permissions|Мағыпар}} |- | 2 || [[User:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] || [[Special:Contributions/Мықтыбек Оразтайұлы|{{formatnum:581}}]] || {{Permissions|Мықтыбек Оразтайұлы}} |- | 3 || [[User:Орел Карл|Орел Карл]] || [[Special:Contributions/Орел Карл|{{formatnum:434}}]] || {{Permissions|Орел Карл}} |- | 4 || [[User:ShadZ01|ShadZ01]] || [[Special:Contributions/ShadZ01|{{formatnum:420}}]] || {{Permissions|ShadZ01}} |- | 5 || [[User:1nter pares|1nter pares]] || [[Special:Contributions/1nter pares|{{formatnum:348}}]] || {{Permissions|1nter pares}} |- | 6 || [[User:Casserium|Casserium]] || [[Special:Contributions/Casserium|{{formatnum:307}}]] || {{Permissions|Casserium}} |- | 7 || [[User:Kasymov|Kasymov]] || [[Special:Contributions/Kasymov|{{formatnum:261}}]] || {{Permissions|Kasymov}} |- | 8 || [[User:Syrymzhan|Syrymzhan]] || [[Special:Contributions/Syrymzhan|{{formatnum:244}}]] || {{Permissions|Syrymzhan}} |- | 9 || [[User:Makenzis|Makenzis]] || [[Special:Contributions/Makenzis|{{formatnum:185}}]] || {{Permissions|Makenzis}} |- | 10 || [[User:Nurken|Nurken]] || [[Special:Contributions/Nurken|{{formatnum:144}}]] || {{Permissions|Nurken}} |- | 11 || [[User:Салиха|Салиха]] || [[Special:Contributions/Салиха|{{formatnum:131}}]] || {{Permissions|Салиха}} |- | 12 || [[User:Semsk-Karaga|Semsk-Karaga]] || [[Special:Contributions/Semsk-Karaga|{{formatnum:116}}]] || {{Permissions|Semsk-Karaga}} |- | 13 || [[User:Aibek.ibadillauly|Aibek.ibadillauly]] || [[Special:Contributions/Aibek.ibadillauly|{{formatnum:113}}]] || {{Permissions|Aibek.ibadillauly}} |- | 14 || [[User:Ziv|Ziv]] || [[Special:Contributions/Ziv|{{formatnum:98}}]] || {{Permissions|Ziv}} |- | 15 || [[User:Mahmud Abduvaliyev|Mahmud Abduvaliyev]] || [[Special:Contributions/Mahmud Abduvaliyev|{{formatnum:95}}]] || {{Permissions|Mahmud Abduvaliyev}} |- | 16 || [[User:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] || [[Special:Contributions/Шайнүсіп|{{formatnum:65}}]] || {{Permissions|Шайнүсіп}} |- | 17 || [[User:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] || [[Special:Contributions/Muzaffar Turgunov|{{formatnum:57}}]] || {{Permissions|Muzaffar Turgunov}} |- | 18 || [[User:Kaiyr|Kaiyr]] || [[Special:Contributions/Kaiyr|{{formatnum:52}}]] || {{Permissions|Kaiyr}} |- | 19 || [[User:Sagzhan|Sagzhan]] || [[Special:Contributions/Sagzhan|{{formatnum:41}}]] || {{Permissions|Sagzhan}} |- | 20 || [[User:Сәуір 1|Сәуір 1]] || [[Special:Contributions/Сәуір 1|{{formatnum:37}}]] || {{Permissions|Сәуір 1}} |- | 21 || [[User:Qanattan|Qanattan]] || [[Special:Contributions/Qanattan|{{formatnum:35}}]] || {{Permissions|Qanattan}} |- | 22 || [[User:Epoxa-HH|Epoxa-HH]] || [[Special:Contributions/Epoxa-HH|{{formatnum:33}}]] || {{Permissions|Epoxa-HH}} |- | 23 || [[User:Alash 0005|Alash 0005]] || [[Special:Contributions/Alash 0005|{{formatnum:32}}]] || {{Permissions|Alash 0005}} |- | 24 || [[User:Nurtenge|Nurtenge]] || [[Special:Contributions/Nurtenge|{{formatnum:30}}]] || {{Permissions|Nurtenge}} |- | 25 || [[User:SpinnerLaserzthe2nd|SpinnerLaserzthe2nd]] || [[Special:Contributions/SpinnerLaserzthe2nd|{{formatnum:30}}]] || {{Permissions|SpinnerLaserzthe2nd}} |- | 26 || [[User:Смағзам Жансұлу|Смағзам Жансұлу]] || [[Special:Contributions/Смағзам Жансұлу|{{formatnum:30}}]] || {{Permissions|Смағзам Жансұлу}} |- | 27 || [[User:Alphy Haydar|Alphy Haydar]] || [[Special:Contributions/Alphy Haydar|{{formatnum:27}}]] || {{Permissions|Alphy Haydar}} |- | 28 || [[User:Kas77777|Kas77777]] || [[Special:Contributions/Kas77777|{{formatnum:26}}]] || {{Permissions|Kas77777}} |- | 29 || [[User:KoishymanovaG|KoishymanovaG]] || [[Special:Contributions/KoishymanovaG|{{formatnum:26}}]] || {{Permissions|KoishymanovaG}} |- | 30 || [[User:KiranBOT|KiranBOT]] || [[Special:Contributions/KiranBOT|{{formatnum:23}}]] || {{Permissions|KiranBOT}} |- | 31 || [[User:RichardSchultz7456|RichardSchultz7456]] || [[Special:Contributions/RichardSchultz7456|{{formatnum:21}}]] || {{Permissions|RichardSchultz7456}} |- | 32 || [[User:Gliwi|Gliwi]] || [[Special:Contributions/Gliwi|{{formatnum:20}}]] || {{Permissions|Gliwi}} |- | 33 || [[User:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] || [[Special:Contributions/Ерден Карсыбеков|{{formatnum:19}}]] || {{Permissions|Ерден Карсыбеков}} |- | 34 || [[User:Madi Dos|Madi Dos]] || [[Special:Contributions/Madi Dos|{{formatnum:17}}]] || {{Permissions|Madi Dos}} |- | 35 || [[User:Ғауғауррр|Ғауғауррр]] || [[Special:Contributions/Ғауғауррр|{{formatnum:15}}]] || {{Permissions|Ғауғауррр}} |- | 36 || [[User:Arystanbek|Arystanbek]] || [[Special:Contributions/Arystanbek|{{formatnum:12}}]] || {{Permissions|Arystanbek}} |- | 37 || [[User:Лёха Вырвиглаз|Лёха Вырвиглаз]] || [[Special:Contributions/Лёха Вырвиглаз|{{formatnum:12}}]] || {{Permissions|Лёха Вырвиглаз}} |- | 38 || [[User:Mirzoulugʻbek|Mirzoulugʻbek]] || [[Special:Contributions/Mirzoulugʻbek|{{formatnum:12}}]] || {{Permissions|Mirzoulugʻbek}} |- | 39 || [[User:Mheidegger|Mheidegger]] || [[Special:Contributions/Mheidegger|{{formatnum:12}}]] || {{Permissions|Mheidegger}} |- | 40 || [[User:Programman|Programman]] || [[Special:Contributions/Programman|{{formatnum:11}}]] || {{Permissions|Programman}} |- | 41 || [[User:І Хәріполла|І Хәріполла]] || [[Special:Contributions/І Хәріполла|{{formatnum:10}}]] || {{Permissions|І Хәріполла}} {{/end}} ra3bobs1k88qru45gwnhn4ejhf1g65u Поломанный Максим Васильевич 0 498558 3479484 2453212 2025-06-13T00:49:32Z InternetArchiveBot 105421 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 3479484 wikitext text/x-wiki {{Тұлға |Есімі = Поломанный Максим Васильевич |Шынайы есімі = |Сурет = ПоломанныйМВ.jpg |Сурет ені = |Сурет атауы = |Туылған кездегі есімі = |Туылған күні = 1902 |Туылған жері = {{RUS}}, Ставрополь өлкесі, Курсав ауданы, Янкунь селосы |Мансабы = [[Тракторист|тракторшы]], тракторшылар бригадасының бригадирі | Азаматтығы = {{USSR}} |Ұлты = |Қайтыс болған күні = |Қайтыс болған жері = |Әкесі = |Анасы = |Жұбайы = |Балалары = |Марапаттары = * [[Ленин ордені]] * [["Орақ пен Балға" алтын медалі]] * [[Социалистік еңбек ерлері|Социалистік Еңбек Ері]] ([[1948]]) |Сайты = |Басқалары = |Commons = }} '''Поломанный Максим Васильевич'''<ref>Герои Социалистического труда по полеводству Казахской ССР. Алма-ата. 1950. 412 стр.</ref> - [[Социалистік еңбек ері]] ([[1948]]), [[Тракторист|тракторшы]], тракторшылар бригадасының бригадирі. [[1902]] жылы [[Ресей]]де, Ставрополь өлкесі, Курсав ауданы, Янкунь селосында туған. == Еңбек жолы мен жетістігі == * [[1929]] жылы [[Талдықорған облысы]] (қазіргі [[Алматы облысы]]), Қоғалы ауданы(кейіннен Гвардияшылар ауданы), "Путь Коммунизма" [[колхоз]]ына жұмысқа кіреді. * [[1930]]-[[1941]] жылдары Қоғалы МТС-да бөлімше механигі болды. * [[1941]] жылы [[Ұлы Отан соғысы]]на аттанып, еліне жеңіспен оралады. Соғыстағы көрсеткен ерліктері үшін Қызыл Жұлдыз орденімен, "За отвагу", "За освобождение Праги", За взятие Берлин" және "За победу над Германией" медальдарымен наградталады. * [[1945]] жылы тркаторшылар бригадасының бригадирі болады. [[1947]] жылы жоғары сапалы тракторлық жұмыстардың арқасында колхоз жаздық [[бидай]] дың150 [[гектар]]ының әр гектарынан 22,29 [[центнер]]ден [[өнім]] алып, [[жоспар]]ды асыра орындайды. * [[1948]] жылы ауылдық советтің депутаты болады. == Наградалары == * [[Ленин ордені]] * [["Орақ пен Балға" алтын медалі]] * [[Социалистік еңбек ерлері|Социалистік Еңбек Ері]] ([[1948]]) == Дереккөздер == <references/> == Сыртқы сілтемелер == * [http://darvblago.ru/555.html История народов Средней Азии] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131005012804/http://darvblago.ru/555.html |date=2013-10-05 }} [[Санат:Социалистік еңбек ерлері]] s4b8169zuj2w00nfp1v1gdi7cjmqade Оңтүстік Америка мемлекеттері және тәуелді аймақтарының тізімі 0 503650 3479517 3345356 2025-06-13T05:19:48Z CommonsDelinker 165 «[[:File:Argentina_(orthographic_projection).svg]]» деген «[[:File:Argentina_(including_claimed_territories,_orthographic_projection).svg]]» дегенмен алмастырылды. 3479517 wikitext text/x-wiki [[Сурет:South America (orthographic projection).svg|thumb|250px|right|Дүние жүзі картасындағы Оңтүстік Американың орна]] '''[[Оңтүстік Америка]]'''&nbsp;— [[Солтүстік Америка]]мен бірігіп [[Америка]] [[дүние бөліктері|дүние бөлігін]] құрайтын [[құрлық]]. Оңтүстік Америкада 12 [[мемлекет]] және 3 [[тәуелді аймақ]] орналасқан. Оңтүстік Американың ең үлкені елі&nbsp;— [[Бразилия]], жер аумағы бойынша ең кішісі&nbsp;— [[Суринам]]. == Мемлекеттер == {| class="wikitable" |- ! Атауы<br /><small>''(Ресми атауы)''</small> ! [[Мемлекеттік байрақ|Байрақ]] ! [[Елорда]] ! [[Ресми тіл|Тіл]] ! [[Валюта]] ! [[Аудан]]ы, [[км²]]<br /><small>[[Ел тізімі (жер аумағымен сұрыпталған)|Орны]]</small> ! [[Халық|Халқа]], [[Адам|адам]]<br /><small>Тығыздық, [[Адам|адам]]/[[км²]]</small> ! [[ЖІӨ]]<sup>[[Аларман қабілет тепетендігі|ақт]]</sup>, [[Миллиард|млрд]] [[АҚШ доллары|$]]<br /><small>[[ЖІӨ|Адам жанына ЖІӨ]], [[АҚШ доллары|$]]</small> ! Карта |- | '''[[Аргентина]]'''<br /><small>''(Аргентина Республикасы)''</small> | <imagemap> Сурет:Flag of Argentina.svg|border|border|85px default [[Аргентина байрағы]] desc none</imagemap> | [[Буэнос-Айрес]] | [[Испан тілі|Испан]] | [[Аргентина песосы]] | align=center| 2 766 890<hr />8 | align="center" | 40 134 425<hr />15 | align=center| 572,668<hr />14 408 | [[Сурет:Argentina (including claimed territories, orthographic projection).svg|border|border|120px]] |- | '''[[Боливия]]'''<br /><small>''(Боливия Көпұлтты Мемлекеті)''</small> | <imagemap> Сурет:Flag of Bolivia.svg|border|border|85px default [[Боливия байрағы]] desc none</imagemap> | [[Ла-Пас (Боливия)|Ла-Пас]],[[Сукре (город)|Сукре]] | [[Испан тілі|Испан]], [[Кечуа (тілі)|кечуа]], [[Аймара (тіл)|аймара]], [[Гуарани (тіл)|гуарани]] және басқа 33 тіл | [[Боливиано]] | align=center| 1 098 581<hr />27 | align=center| 9 775 246<hr />8,9 | align=center| 43,570<hr />4 345 | [[Сурет:Bolivia (orthographic projection).svg|border|border|120px]] |- | '''[[Бразилия]]'''<br /><small>''(Бразилия Федеративті Республикасы)''</small> | <imagemap> Сурет:Flag of Brazil.svg|border|border|85px default [[Бразилия байрағы]] desc none</imagemap> | [[Бразилиа]] | [[Португал тілі|Португал]] | [[Бразилия реалы]] | align=center| 8 514 877<hr />5 | align="center" | 192 098 152<hr />22 | align=center| 1,98<hr />10 465 | [[Сурет:Brazil (orthographic projection).svg|border|border|120px]] |- | '''[[Венесуэла]]'''<br /><small>''(Венесуэла Боливаршыл Республикасы)''</small> | <imagemap> Сурет:Flag of Venezuela.svg|border|border|85px default [[Венесуэла байрағы]] desc none</imagemap> | [[Каракас]] | [[Испан тілі|Испан]] | [[Венесуэла боливары]] | align=center| 916 445<hr />32 | align="center" | 27 730 469<hr />30,2 | align=center| 334,726<hr />11 933 | [[Сурет:Venezuela (orthographic projection).svg|border|border|120px]] |- | '''[[Гайана]]''' | <imagemap> Сурет:Flag of Guyana.svg|border|border|85px default [[Гайана байрағы]] desc none</imagemap> | [[Джорджтаун]] | [[Ағылшын тілі|Ағылшын]] | [[Гайан доллар]] | align=center| 214 970<hr />81 | align=center| 751 223<hr />9,1 | align="center" | 3,0 <hr />4 029 | [[Сурет:Guyana (orthographic projection).svg|border|border|120px]] |- | '''[[Колумбия]]'''<br /><small>''( республикасыКолу́мбия)''</small> | <imagemap> Сурет:Flag of Colombia.svg|border|border|85px default [[Колумбия байрағы]] desc none</imagemap> | [[Богота|Санта-Фе-Де-Богота]] | [[Испан тілі|Испан]] | [[Колумбия песосы]] | align=center| 1 138 910<hr />25 | align="center" | 42 954 279 <hr />37 | align=center| 315,5<hr />7,345 | [[Сурет:Colombia (orthographic projection).svg|border|border|120px]] |- | '''[[Парагвай]]'''<br /><small>''(Парагвай Республикасы)''</small> | <imagemap> Сурет:Flag of Paraguay.svg|border|border|85px default [[Парагвай байрағы]] desc none</imagemap> | [[Асунсьон]] | [[Испан тілі|Испан]] и [[Гуарани (тілі)|гуарани]] | [[Парагвай гуараниі]] | align=center| 406 752<hr />58 | align=center| 6 349 000<hr />15,6 | align=center| 15,6 <hr />4,347 | [[Сурет:Paraguay (orthographic projection).svg|border|border|120px]] |- | '''[[Перу]]'''<br /><small>''(Перу республикасы)''</small> | <imagemap> Сурет:Flag of Peru.svg|border|border|85px default [[ байрағыПеру]] desc none</imagemap> | [[Лима]] | [[Испан тілі|Испан]] және [[Кечуа (тіл)|кечуа]] | [[Жаңа соль]] | align=center| 1 285 220<hr />19 | align="center" | 29 132 013 <hr />21,7 | align="center" | 246,0<hr />8 594 | [[Сурет:Peru (orthographic projection).svg|border|border|120px]] |- | '''[[Суринам]]'''<br /><small>''(Суринам республикасы)''</small> | <imagemap> Сурет:Flag of Suriname.svg|border|border|85px default [[ байрағыСуринама]] desc none</imagemap> | [[Парамарибо]] | [[Нидерланд тілі|Нидерланд]] | [[Суринам доллар]] | align=center| 163 270<hr />90 | align=center| 472 000<hr />3 | align=center| 2,7<hr />6 162 | [[Сурет:Suriname (orthographic projection).svg|border|border|120px]] |- | '''[[Уругвай]]'''<br /><small>''(Уругвай Шығыс Республикасы)''</small> | <imagemap> Сурет:Flag of Uruguay.svg|border|border|85px default [[Урагвай байрағы]] desc none</imagemap> | [[Монтевидео]] | [[Испан тілі|Испан]] | [[Уругвай песосы]] | align=center| 176 220<hr />88 | align=center| 3 323 906<hr />19 | align=center| 30,9<hr />9,062 | [[Сурет:Uruguay (orthographic projection).svg|border|border|120px]] |- | '''[[Чили]]'''<br /><small>''(Чили республикасы)''</small> | <imagemap> Сурет:Flag of Chile.svg|border|border|85px default [[Чили байрағы]] desc none</imagemap> | [[Сантьяго]] | [[Испан тілі|Испан]] | [[Чили песосы]] | align="center" | 756 950<hr />21 | align=center| 246,2<hr />14,673 | [[Сурет:Chile (orthographic projection).svg|border|border|120px]] |- | '''[[Эквадор]]'''<br /><small>''(Эквадор республикасы)''</small> | <imagemap> Сурет:Flag of Ecuador.svg|border|border|85px default [[Эквадор байрағы]] desc none</imagemap> | [[Кито]] | [[Испан тілі|Испан]] | [[АҚШ доллары]]<hr />[[Эквадор сукресі]] ([[2000 жыл|2000&nbsp;ж.]]) | align=center| 283 560<hr />71 | align="center" | 13 850 000<hr />47 | align=center| 53,2<hr />3 980 | [[Сурет:Ecuador (orthographic projection).svg|border|border|120px]] |} == Тәуелді аймақтар == {| class="wikitable" |- ! Атауы<br /><small>''(Ресми атауы)''</small> ! [[Мемлекеттік байрақ|Байрақ]] ! [[Елорда]] ! [[Ел]] ! [[Ресми тіл|Тіл]] ! [[Валюта]] ! [[Аудан]]ы, [[км²]]<br /><small>[[Ел тізімі (жер аумағымен сұрыпталған)|Орны]]</small> ! [[Халық|Халқа]], [[Адам|адам]]<br /><small>Тығыздық, [[Адам|адам]]/[[км²]]</small> ! [[ЖІӨ]]<sup>[[Аларман қабілет тепетендігі|ақт]]</sup>, [[Миллиард|млрд]] [[АҚШ доллары|$]]<br /><small>[[ЖІӨ|Адам жанына ЖІӨ]], [[АҚШ доллары|$]]</small> ! Карта |- | '''[[Француз Гвианасы]]''' | <imagemap> Сурет:Flag of French Guiana.svg|border|border|85px default [[Гвиана байрағы]] desc none</imagemap> | [[Кайенна]] | [[Франция]] | [[Француз тілі|Француз]] | [[Еуро]] | align=center| 86 504 | align=center| 209 000<hr />2 | [[Сурет:Location-Guyane-France.png|border|border|120px]] |- | '''[[Фолкленд аралдары|Фолкленд (Мальвин) аралдары]]''' | <imagemap> Сурет:Flag of the Falkland Islands.svg|border|border|85px default [[Фолкленд аралдарының байрағы]] desc none</imagemap> | [[Стэнли (Фолкленд аралдары)|Стэнли]] | [[Ұлыбритания]] | [[Ағылшын тілі|Ағылшын]] | [[Фунт]] | align=center| 12,173 | align=center| 3 140<hr />0,26 | [[Сурет:Falkland Islands topographic map-ru.svg|border|border|120px]] |- | '''[[Оңтүстік Георгия және Оңтүстік Сандвич аралдары]]''' | <imagemap> Сурет:Flag of South Georgia and the South Sandwich Islands.svg|border|border|85px default [[Оңтүстік Георгия және Оңтүстік Сандвич аралдарының байрағы]] desc none</imagemap> | [[Грютвикен]] | [[Ұлыбритания]] | [[Англий тілі|Англий]] | [[Фунт стерлинг]] | align=center| 3 093 | align=center| тұрақты халқы жоқ<hr />0 | [[Сурет:LocationSouthGeorgiaAndSouthSandwichIslands.png|border|border|120px]] |} == Тағы қараңыз == * [[Латын Америкасы]] {{Оңтүстік Америка елдері}} {{Континенттер бойынша елдер тізімі}} [[Санат:Елдер тізімі‎]] [[Санат:Оңтүстік Америка елдері]] [[Санат:Тізімдер:Оңтүстік Америка]] otzigs9cgk2dvaqvl1i4v4y3t1oclxl Сәйділ Омарұлы Талжанов 0 506702 3479508 3329614 2025-06-13T03:22:48Z CommonsDelinker 165 «[[:File:Flag_of_the_Romanov_Monarchy.svg]]» деген «[[:File:Flag_of_Russia_(1858–1896).svg]]» дегенмен алмастырылды. 3479508 wikitext text/x-wiki {{Ғалым|Есімі=Сәйділ Талжанов|Шынайы есімі=Сәйділ Омарұлы Талжанов|Туған күні=6.12.1906|Қайтыс болған күні=10.12.1972|Туған жері=Тоқтамыс ауылы, [[Нұра ауданы (Қарағанды облысы)|Нұра ауданы]], [[Ресей империясы]]|Қайтыс болған жері=[[Алматы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[КСРО]]|Азаматтығы=[[File:Flag of Russia (1858–1896).svg|22px|border]] [[Ресей империясы]]<br/> {{USSR}}|Ғылыми аясы=Филология|Альма-матер=Ташкенттегі Орта Азия мемлекеттік университеті (1931)|Ғылыми дәрежесі=Филология ғылымының докторы (1972)|Жұмыс орны=Қазақ мемлекеттік көркем әдебиет баспасы}} '''Сәйділ Омарұлы Талжанов''' ([[6 желтоқсан]] [[1906 жыл]], Тоқтамыс ауылы, [[Нұра ауданы (Қарағанды облысы)|Нұра ауданы]], [[Қарағанды облысы]] – [[10 желтоқсан]] [[1972 жыл]], [[Алматы]]) — жазушы. аудармашы, ғалым, филология ғылымының докторы (1972). [[Арғын]] тайпасы [[Қуандық]] руының Тоқа бөлімінен шыққан.<ref>{{кітап|авторы=[[Жарылқасын Бикенов|Бикенов Ж.Б.]] Жәкенов Ж.М. [[Тұяқ Көпейұлы Исабек|Исабек Т.К.]] |тақырыбы=Тоқа шежіресі |сілтеме =https://ru.calameo.com/read/002311503c7b5fe6f2572 |орны=Қарағанды |баспасы=Қарағанды полиграфиясы ААҚ |жыл=2000 |барлық беті=402 |isbn=5-7667-9037-6 |тиражы=1000}}</ref>. Ташкенттегі Орта Азия мемлекеттік университетін бітірген (1931). ҚазҰПУ-да кафедра меңгерушісі. 1956 - 72 Қазақ мемлекеттік көркем әдебиет баспасында аға редактор, Тіл білімі институтында аға ғылыми қызметкер. С.Сейфуллин, М.Әуезов, Б.Майлин шығармаларын орыс тіліне аударған . Орыс қаламгерлері А.С. Пушкин. С.Талжанов, М.Горький, В.Г. Белинский, Ф.М Достоевскийдің шығармаларын қа­зақ тіліне аударған. == Шығармалары == 1957 жылы "Ұстаның үйі", 1959 жылы "Степной Сокол", 1965 жылы "Адам туралы аңыз", 1979 жылы "Өткен күндер сөйлейді" атты кітабы жарық көрді. "Жол болсын", "Шындық шұбар", "Түсінбеймін" деген өлеңдері "Жаңа әдебиет" журналдарына басылып шықты.<ref>Ілияс Жансүгіров: Энциклопедия. Алматы. «Кітап» баспасы 2019. 101-бет.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Аудармашы]] [[Санат:Қазақ жазушылары]] inh3vqsgd6nsouw17boqxzypajovodv Сергей Александрович Соболевский 0 513714 3479510 3329618 2025-06-13T03:26:34Z CommonsDelinker 165 «[[:File:Flag_of_the_Romanov_Monarchy.svg]]» деген «[[:File:Flag_of_Russia_(1858–1896).svg]]» дегенмен алмастырылды. 3479510 wikitext text/x-wiki {{Тұлға|Есімі=Сергей Соболевский|Сурет=Sergey Sobolevskiy - portrait by Karl Brullov.jpg|Туған күні=22.09.1803|Қайтыс болған күні=18.10.1870|Туған жері=[[Рига]], [[Ресей империясы]]|Қайтыс болған жері=[[Мәскеу]], [[Ресей империясы]]|Азаматтығы=[[File:Flag of Russia (1858–1896).svg|22px|border]] [[Ресей империясы]]<br/>|Ұлты=[[Орыстар|Орыс]]|Әкесі=Александр Николаевич Соймонов|Анасы=Анна Ивановна Лобкова (Игнатьева)|Мансабы=Ақын, жазушы, библиофил, библиограф, сатирик|Commons=Sergey Sobolevskiy|Сурет атауы=Карл Брюлловтың портреті}} '''Сергей Александрович Соболевский''' ([[22 қыркүйек]] [[1803 жыл]], [[Рига]] – [[18 қазан]] [[1870 жыл]], [[Мәскеу]]) — орыстың библиофил және библиографы, эпиграммалар мен басқа да әзіл ысқақ әндердің авторы, Пушкин мен Лермонтовтың, басқа да орыс әдебиетінің Алтын ғасырының әдебиетшілерінің досы болған. Сонымен қатар еуропа әдебиетшілерінің ішінде Проспера Меримемен дос болған. == Ата тегі және тәрбиесі == Александр Николаевич Соймонов (1856 жылы қайтыс болған) орыс помещигі мен Бригадиршы Анна Ивановна Лобкованың (1827 жылы қайтыс болған) некесіз туған ұлы. Туылғанда өліп кеткен польшалық шляхтер Слеповронға жазылған. Мәскеудегі анасының үйінде өскен. Петербургтегі игілікті пансион бойынша Соболевскийдің достары Лев Пушкин және П. В. Нащокин, ал оларды ауысша және жазбаша білдірген В. К. Кюхельбекер болды. Лев Пушкин мен Кюхельбекер арқылы Соболевский А. С. Пушкинмен танысты. Сонымен қатар басқа да лицейдің алғашқы түлектерімен, Е. А. Баратынскиймен танысты. == Мұрағаттық бала. Замандастарының көзіндегі образы == 1822 жылы Мәскеуде, шет тілдері коллегиясы мұрағатында қызмет етті. Ол жердегі қызмет таза формальды түрде өтті (байыған әке-шешесінен ақша алып отырған Соболевский көп уақытқа дейін ақшадан қиындық көрген емес); сол кездері оны «мұрағаттық балалар» өткен, (бұл тарихқа енген терминді Соболевский өзі ойлап тапқан) — Дмитрий Веневитинов, Пётр Киреевский және Степан Шевырёв. Әдеби Мәскеумен танысқаннан соң (особо близко сошедшись с В. Ф. Одоевским, с которым даже соавторствовал), Соболевский тез арада эпиграммалардың авторы ретінде танымал болады. Оның ең жақын таныстарының ішінде кейінгі жылдары кіші ұрпақтардың әдебиетшілері болды: Н. В. Гоголь, М. Ю. Лермонтов, И. С. Тургенев және Л. Н. Толстой. 1840-шы жылдардың басында Белинский тобының мүшелерімен араласқан. == Соболевский және Пушкин == Соболевскийдің Пушкинмен танысуы ақынның өмірбаянында маңызды рөл атқарды. Пушкинмен 15 жасында танысып, Соболевский Пушкиннің өлеңдер жинағының шыққанына қол қойылған билеттерді таратты; 1820 жылы «Руслана және Людмиланы» баспаға дайындады (авторды Петербургтен қуып жіберген); 1825—1826 жылдары ол Пушкин мен «Мәскеу телеграфы» арасындағы делдалшы болды, Пушкинды айдаудан босатқаннан соң (1826) оны мәскеудің әдеби көрермендерімен таныстырды. == Дереккөздер == • Бартенев П. И. С. А. Соболевский / Некролог // Русский архив, 1870. — Изд. 2-е. — М., 1871. — Стр. 2140—2144. • Кунин В. В. «Неизвестный сочинитель всем известных эпиграмм» // Библиофилы пушкинской поры / В. В. Кунин / Художник Э. Л. Эрман.. — М.: Книга, 1979. — С. 15 - 204. — 352 с. — 50 000 экз. (в пер.) • Ларионова Е. О.. Сергей Александрович Соболевский // Русские писатели 1800—1917, т. 5, М.: БРЭ, 2007. — Стр. 700—703. 32rpsalosedbg8ia7qyfuft1uhzhokf Пенсильвания 0 514883 3479459 3130772 2025-06-12T18:59:54Z InternetArchiveBot 105421 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 3479459 wikitext text/x-wiki {{АҚШ штаты |атауы = Пенсильвания |шынайы атауы = Pennsylvania |ту = Flag of Pennsylvania.svg |белгісі = Seal of Pennsylvania.svg |карта = Map of USA PA.svg |лақапаты = «Қамалдық тас штаты» |ұраны = |әні = |астанасы = [[Гаррисберг]] |ірі қаласы = [[Филадельфия]] |тұрғыны ={{өсім}} 12 742 886 адам |санақ жылы = 2011 |тығыздығы = 106,83 |тұрғыныОрны = 6 |ауданы = 119 283 км² |ауданыОрны = 33 |ендік1 = 39° 43' |ендік2 = 42° |бойлық1 = 74° 43' |бойлық2 = 80° 31' |штат реті = 2 |штат стасусы = [[1787 жыл]] [[12 желтоқсан]] |губернаторы = [[Том Корбетт]] |уақыт белдеуі =UTC -5/жазда -4 |сайты = http://www.pa.gov/ }} '''Пенсильва́ния''' ({{lang-en|Pennsylvania}}) — [[АҚШ]] солтүстік-шығыс бөлігіндегі орналасқан штаты. Жер ауданы бойынша елде 33-ші орында-119 283 км².Халық саны бойынша 6-орында-12 742 886 адам (2011).Әкімшілік орталығы-Гаррисберг қаласы, ең үлкен қаласы-Филадельфия.<ref>[http://prousa.ru/pennsylvania Штаты США. Штат Пенсильвания] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140413073802/http://prousa.ru/pennsylvania |date=2014-04-13 }}</ref> Елдің 6 штатымен шектеседі: солтүстігінде-[[Нью-Йорк (штат)|Нью-Йорк]], шығысында-[[Нью-Джерси]], оңтүстік шығысында-[[Делавэр]], оңтүстігінде-[[Мэриленд]], оңтүстік-батысында-Батыс Виргиния және батысында-Огайо штатымен. Атлант теңізіне шығу жолы жоқ.<ref>[http://states-of-america.ru/pensilvaniya.shtml Штат Пенсильвания]</ref> ==Климаты== Штаттың көбіне территориясына қоңыржай континенттік климат тән.Жазы-ыстық және ылғалды, қысы-суық.Атлант мұхитына жақын, штаттың оңтүстік-шығыс бөлігінде климат субтропиктік океандық болып келеді. ==Экономикасы== Пенсильвания штатының Жиынтық Ішкі Өнімі-$558,3 млрд, бұл ел бойынша 6-шы көрсеткіш.Салыстырсақ,бұл штаттың [[Жалпы ішкі өнім|ЖІӨ]]-і [[Тайланд]] елінің көрсеткішімен тең. ==Халық саны== * 1950: 10 498 012 адам * 1960: 11 319 366 адам * 1970: 11 793 909 адам * 1980: 11 863 895 адам * 1990: 11 881 643 адам * 2000: 12 281 054 адам * 2010: 12 702 379 адам == Галерея == <center> <gallery> File:Lehigh River.JPG|Орман арқылы өтетін Лехай өзені File:Philly skyline.jpg|Филадельфия қаласы File:Pittsburgh WEO Night 1.jpg|Питтсбург қаласы File:Penn campus 2.jpg|Филадельфия қаласындағы Пенсильвания университеті </center> </gallery> ==Дереккөздер== <references/> [[Санат:АҚШ штаттары]] 1xar5hixy480k2okpfclmruvxjyl72d Дмитрий Матвеевич Перевощиков 0 514939 3479511 3329621 2025-06-13T03:30:01Z CommonsDelinker 165 «[[:File:Flag_of_the_Romanov_Monarchy.svg]]» деген «[[:File:Flag_of_Russia_(1858–1896).svg]]» дегенмен алмастырылды. 3479511 wikitext text/x-wiki {{Ғалым |Есімі = Дмитрий Матвеевич Перевощиков |Шынайы есімі = |Суреті = Perevoshchikov D M.jpg |Сурет ені = |Сурет тақырыбы = |Туған күні = 28.4.1788 |Туған жері = Шишкеев, Пенза губерниясы, [[Ресей империясы]] |Қайтыс болған күні = 15.9.1880 |Қайтыс болған жері = [[Санкт-Петербург]], [[Ресей империясы]] |Азаматтығы = [[Сурет:Flag of Russia (1858–1896).svg|25px]] [[Ресей империясы]] |Ғылыми аясы = [[Астрономия|астрономия]], [[Математика|математика]], [[Механика|механика]] |Жұмыс орны = Мәскеу университеті |Ғылыми дәрежесі = астрономия магистрі (1813) |Ғылыми атағы = құрметті профессор (1851) |Альма-матер = [[Қазан университеті]] |Ғылыми жетекші = |Атақты шәкірттері = |Несімен белгілі = |Марапаттары = |Қолтаңбасы = |Қолтаңба ені = |Сайты = |Commons = }} '''Дмитрий Матвеевич Перевощиков''' (17 [[28 сәуір|[28] сәуір]] [[1788 жыл|1788]], Шишкеев, Пенза губениясы, - 3 [[15 қыркүйек|[15] қыркүйек]] [[1880 жыл|1880]], [[Санкт-Петербург]]) – орыс астрономы және математигі, Петербург ҒА –ның академигі (1855). Қазан университетін бітірген (1808). 1816 жылдан профессор. 1848-51 ж. Мәскеу университетінің ректоры. 1830-32 ж. Оның инициативасымен және оның басшылығымен Мәскеу обсерваториясы салынды. 1851 ж. Петербургке ауысты. Ол Мәскеу университетінде сералық және теориялық астрономиядан планеталар қозғалысының ұйтқу теориясы бойынша, сондай-ақ физика мен математикадан лекциялар оқыған.Орыс тілінде астрономия мен математикадан бірнеше оқулықтар да жазды. [[Санат:Қазан университеті түлектері]] [[Санат:Астрономдар]] [[Санат:Ресей астрономдары]] [[Санат:Математиктер]] [[Санат:Ресей математиктері]] [[Санат:Механиктер]] [[Санат:Ресей механиктері]] g7jcos0kh0512aq7onkxd874epxw5cm Федор Петрович Литке 0 538032 3479512 3329627 2025-06-13T03:33:44Z CommonsDelinker 165 «[[:File:Flag_of_the_Romanov_Monarchy.svg]]» деген «[[:File:Flag_of_Russia_(1858–1896).svg]]» дегенмен алмастырылды. 3479512 wikitext text/x-wiki {{Тұлға|Есімі=Федор Петрович Литке|Шынайы есімі={{Lang-de|Friedrich Benjamin Graf von Lütke}}|Туған кездегі есімі=Фридрих Беньямин фон Лютке|Туған күні=28.09.1797|Қайтыс болған күні=20.08.1882|Туған жері=[[Санкт-Петербург]], [[Ресей империясы]]|Қайтыс болған жері=[[Санкт-Петербург]], [[Ресей империясы]]|Азаматтығы=[[File:Flag of Russia (1858–1896).svg|22px|border]] [[Ресей империясы]]|Ұлты=[[Немістер|Неміс]]|Мансабы=Теңіз саяхатшасы, Географ|Әкесі=Пётр Иванович Литке (Петер Готлиб Лютке)|Анасы=Анна Ивановна фон Литке (Анна Доротея Энгель)|Жұбайы=Юлия фон Литке|Балалары=Константин, Николай|Commons=Fyodor Petrovich Litke|Сурет=Litke.jpg}} '''Федор Петрович Литке''' шын аты '''Фридрих Беньямин Граф фон Лютке''' ([[Неміс тілі|нем]]. ''Friedrich Benjamin Graf von Lütke''; [[28 қыркүйек]] [[1797 жыл]] – [[20 тамыз]] [[1882 жыл]]) — ресейлік теңіз саяхатшысы, географ, [[Арктика]]ны зерттеуші, [[адмирал]] ([[1885]]). Петербург ғылым академиясының корреспондент мүшесі ([[1829]]), құрметті мүшесі ([[1855]]) және [[1864 жыл]]дан президенті. ==Еңбек жолы== В.М.Головиннің [[1817]]-[[1819 жыл]]дардағы ''Жер шарын айналып шығу саяхатына'' қатысты. [[1821]]-[[1824 жыл]]дары [[Жаңа Жер аралы]] жағалауын, [[Баренц]], [[Ақ теңіз]] бөліктерін зерттеді. [[1826]]-[[1829 жыл]]дары ''«Сенявин» желкенді кемесімен'' [[Беринг теңізі]] жағалауын зерттеді, толық сипаттама жазды, бірнеше [[арал]]ды ашты. Ол - ''Орыс географиялық қоғамын'' ұйымдастырушылардың бірі; [[1873 жыл]]ға дейін оның вице-төрағасы. [[File:F Litke.jpg|210px|thumb|Федор Петрович Литке|солға]] ==Литке туралы== [[1873 жыл]]ы Орыс географиялық қоғамы ''Литке атындағы Үлкен алтын медаль'' тағайындады. Жаңа Жер аралы жағалауындағы [[мүйіс]]ке, [[шығанақ]]қа, [[Қара теңіз]]дегі ағысқа т.б. ''Литке есімі'' берілді.<ref>Қазақ Совет Энциклопедиясы, Алматы, 1974ж., 7 том</ref> ==Дереккөздер== <references/> [[Санат:Географтар]] [[Санат:Саяхатшылар]] [[Санат:Ғалымдар]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1797 жылы туғандар]] [[Санат:1882 жылы қайтыс болғандар]] sfa5nlimovum9k2a8v94wqc28ymwjrg Хасан Рухани 0 540648 3479629 3146532 2025-06-13T10:06:36Z Minorax 87835 ([[c:GR|GR]]) [[File:Fath Medal 2nd Order.jpg]] → [[File:Order of Fat'h (2nd Class).svg]] vva 3479629 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = Мемлекет басшысы | Қазақша есімі = Хасан Рухани | Шынайы есімі = {{lang-fa|حسن روحانی}} | Суреті = Hassan Rouhani 2020.jpg | Сурет ені = 270 | Атауы = | Титулы =[[Иран]]-ның [[Иран президенттерінің тізімі|7-ші]] [[Иран президенті|Президенті]] | Ту = Office of the President of the Islamic Republic of Iran Seal.svg | Ту2 = Flag of Iran.svg | Басқара бастады = [[3 тамыз]] [[2013 жыл]] | Басқаруын аяқтады = | Ізашары = [[Махмұд Ахмадинежад]] | Ізбасары = | Вице-президент =[[Эсхак Джахангири]] | Титулы_2 = Бас хатшысы және [[Қосылмау Қозғалысы]] | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = 13 | Басқара бастады_2 = [[3 тамыз]] [[2013 жыл]] | Басқаруын аяқтады_2 =[[17 қыркүйек]] [[2016 жыл]] | Ізашары_2 =[[Махмұд Ахмадинежад]] | Ізбасары_2 =[[Николас Мадуро]] | Титулы_3 =Ұлттық Қауіпсіздік Кеңесінің Хатшысы | Ту_3 =Flag of Iran.svg | Ту2_3 = Emblem of Iran.svg | Реті_3 = 13 | Басқара бастады_3 =14 қазан [[1989 жыл]] | Басқаруын аяқтады_3 =15 тамыз [[2005 жыл]] | Президент_3 =[[Әли Ақбар Хашеми Рафсанджани]]<br />[[Мұхаммад Хатами]] | Ізашары_3 =''лауазымның пайдаболуы'' | Ізбасары_3 = [[Әли Ардашир Лариджани|Әли Лариджани]] | Титулы_4 =[[Сараптамалық кеңес]] | Ту_4 = Flag of Iran.svg | Ту2_4 = Emblem of Iran.svg | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = 19 ақпан [[2007 жыл]] | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Титулы_5 =Парламент спикерінің бірінші орынбасары | Ту_5 = Flag of Iran.svg | Ту2_5 = Emblem of Iran.svg | Реті_5 = | Басқара бастады_5 = 2 маусым [[2007 жыл]] | Басқаруын аяқтады_5 = | Ізашары_5 = Хосейн Хашемиан | Ізбасары_5 = [[Бехзад Набави]] | Туған күні = 12.11.1948 | Туған жері = [[Сорхе]], [[Иран]] | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Діні = [[Ислам]] [[шииттер|шиит]] | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы =[[Сахех Араби]] | Балалары =5 баласы бар | Партиясы =Модерация және даму партиясы | Білімі = [[Каледон университеті]]<br />[[Тегеран университеті]] | Қолтаңбасы = Hassan Rouhani signature.svg | Commons = Hassan Rouhani | Марапаттары =[[File:Order of Nasr Ribbon.svg|50px|Құдай көмекінің медалі (Иран)]] [[File:Order of Fat'h (2nd Class).svg|50px|Жеңіс медалі (Иран)]]<ref name="Fars News">{{cite news|first=Mahdi|last=Poursafa|url=http://www.farsnews.ir/newstext.php?nn=13921029000489|work=[[Fars News]]|script-title=fa:گزارش فارس از تاریخچۀ نشان‌های نظامی ایران، از «اقدس» تا «فتح»؛ مدال‌هایی که بر سینۀ سرداران ایرانی نشسته‌است|trans-title=From "Aghdas" to "Fath": Medals resting on the chest of Iranian Serdars|date=20 January 2014|accessdate=21 October 2014|language=Persian}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.leader.ir/langs/fa/?p=contentShow&id=255|title=پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری|work=leader.ir}}</ref> | Сайты = [http://rouhani.ir/ rouhani.ir] }} '''Хасан Рухани''' ({{lang-fa|حسن روحانی}}; [[12 қараша]] [[1948 жыл|1948]], [[Сорхе]]) — [[иран]]дық мемлекет [[қайраткер]]і, [[саясаткер]] және [[Шииттер|шииттік]] [[дін]] [[маман]]ы, [[Иран]]ның жетінші [[президент]]і. 2013 жылғы [[7 мамыр]]да Рухани [[Иранда президент сайлауы (2013)|2013 жылғы 14 маусымда өткен президент сайлауына]] тіркелді.<ref>{{cite news|title=Iran's former nuclear negotiator registers for presidential campaign|url=http://english.peopledaily.com.cn/90777/8235449.html|work=People's Daily|date=7 May 2013}}</ref> Ол сайланған жағдайда «азаматтық құқық хартиясын» дайындайтынын, экономиканы қалпына келтіретінін және [[Батыстық өркениет|батыс халықтары]] мен жарасымды қарым-қатынасты жақсартатынын айтты.<ref>{{cite news|title=Former nuclear negotiator joins Iran's presidential race|url=https://www.reuters.com/article/2013/04/11/us-iran-election-idUSBRE93A0CM20130411|agency=Reuters|date=11 April 2013}}</ref><ref>{{cite news|title=Expediency Council member Rohani to run for president|url=http://www.presstv.ir/detail/2013/04/11/297689/rohani-to-run-for-irans-president/|publisher=Press TV|date=11 April 2013}}</ref> Руханиді қалыпты деп жиі атайды. Ол 15 маусымда [[Тегеран]] қаласының мэрі [[Мұхаммад Багер Галибаф]]ты және тағы төрт кандидатты жеңіп, [[Иран президенті]] болып сайланды. Ол 2013 жылдың 3 тамызында қызметке кірді.<ref name="Fassihi">{{cite news|last=Fassihi|first=Farnaz|title=Moderate cleric Hassan Rohani wins Iran Vote|url=https://www.wsj.com/articles/SB10001424127887323734304578547481084333510|work=The Wall Street Journal}}</ref><ref name="BBCannouncedwinner">{{cite news|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-22916174|title=Hassan Rouhani wins Iran presidential election|date=15 June 2013|accessdate=15 June 2013|publisher=BBC News}}</ref><ref name="WSJannouncedwinner">{{cite news|url=https://www.wsj.com/articles/SB10001424127887323734304578544912995560792|title=Moderate Candidate Wins Iran's Presidential Vote|date=15 June 2013|accessdate=16 June 2013|newspaper=The Wall Street Journal|author=Farnaz Fassihi}}</ref> 2013 жылы ''Time'' журналы оны әлемдегі ең ықпалды [[Time 100|100 адамның тізіміне енгізді]].<ref name="BBC News">{{cite news|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-23557673|title=Hassan Rouhani takes over as Iran president|date=3 August 2013|accessdate=3 August 2013|publisher=BBC News}}</ref> Ішкі саясатта ол жеке бостандық пен ақпаратқа еркін қол жетімділікті қолдайды,<ref>[https://www.theguardian.com/world/2013/oct/18/iran-opens-doors-to-tourists Iran opens doors to tourists]. Retrieved 21 December 2013</ref><ref>[https://www.theguardian.com/world/2013/sep/19/hassan-rouhani-vision-iran-free Hassan Rouhani sets out his vision for a new and free Iran]. Retrieved 21 December 2013</ref> әйелдердің сыртқы істер министрлігінің өкілдерін тағайындау арқылы әйелдердің құқығын жақсартады және келісуші хаттар алмасу арқылы Иранның басқа елдермен дипломатиялық қатынастарын жақсартқан центрист және реформатор ретінде сипатталды. Роухани 2017 жылғы сайлауда 23,636 652 дауыспен (57,1%) қайта сайланды. Ол [[Мұхаммад Хатами]] мен [[Махмұд Ахмадинежад|Махмұд Ахмадинежад]]тан кейін Иранның үшінші президенті болды, ол сайлау мандатының жоғарылауы ретінде президенттік жеңіске жетті.<ref name="moi-2017">{{cite news|title=Final results of presidential election by province and county|url=https://www.moi.ir/Portal/home/?news/469742/469971/497969/%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%B4%D8%A7%D8%B1-%D9%86%D8%AA%D8%A7%DB%8C%D8%AC-%D8%AA%D9%81%D8%B5%DB%8C%D9%84%DB%8C-%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%AE%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D8%AA-%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D8%B3%D8%AA-%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1%DB%8C|accessdate=8 June 2017|agency=[[Ministry of Interior (Iran)|Ministry of Interior]]|language=Persian|date=8 June 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20171010165111/https://www.moi.ir/Portal/home/?news%2F469742%2F469971%2F497969%2F%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%B4%D8%A7%D8%B1-%D9%86%D8%AA%D8%A7%DB%8C%D8%AC-%D8%AA%D9%81%D8%B5%DB%8C%D9%84%DB%8C-%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%AE%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D8%AA-%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D8%B3%D8%AA-%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1%DB%8C|archive-date=10 October 2017|url-status=dead}}</ref> ==Аты== Ол Хасан Ферейдун (немесе [[Траэтаона]],<ref>{{cite dictionary|year=2002|editor1-last=Sadri Afshar|editor1-first=G. H.|editor2-last=Hakami|editor2-first=Nasrin|editor3-last=Hakami |editor3-first=Nastaran |title=فَرهَنگِ مُعاصِرِ فارسی |trans-title=Farhang Moaser Contemporary Persian Dictionary |language=Persian |publisher=Farhang Moaser Publishers|location=Tehran |edition=4th |isbn=964-5545-68-4|page=679}}</ref> парсы мифологиясындағы әділ патшаға сілтеме жасай отырып, {{lang-fa|حسن فریدون}}, парсыша айтылуы: [hæˌsæn-e feɾejˈdun]), кейінірек өзінің тегі Рухани деп өзгертті, бұл «рухани» немесе 'дінтанушы'; сондай-ақ Роухани, Рухани немесе Роухани деп [[Парсы романилизациясы|аударылады]]). Тегі ресми түрде қашан өзгерткені белгісіз. 1981 жылы 5 шілдеде [[Мәжіліс|мәжіліс]] өкілдерінің тізімінде ол «Хассан Ферейдун Рухани» деп аталды ({{lang-fa|حسن فریدون روحانی}}), ал оның жеке куәлігінің фотосуреттері (парсыша транслитерацияда: шенаснамамен) 2013 жылы президенттік сайлау науқаны кезінде түсірілген.<ref>{{cite web|url=http://www.ical.ir/index.php?option=com_mashrooh&view=session&id=173&page=2797&Itemid=38|archive-url=https://web.archive.org/web/20130926215031/http://www.ical.ir/index.php?option=com_mashrooh&view=session&id=173&page=2797&Itemid=38|url-status=dead|archive-date=26 September 2013|script-title=fa:مجلس شورای اسلامی، دورۀ ۱، جلسۀ ۱۷۴|date=5 July 1981|language=Persian}}</ref> «Рухани» оның тегі. == Өмірбаяны == Хасан Рухани [[1948 жыл]]ы [[12 қараша]]да Иранның солтүстігіндегі Семнан останының ([[провинция]]сының) Сорхе қаласында туған. [[1960 жыл]]ы [[дін]]і [[білім]] алып бастады. Діни білімін [[шиит]]тердің [[қаситет]]ті қаласы — Құмда алған. [[1969 жыл]]ы [[Тегеран Университет]]іне оқуға түсті, ал [[1972 жыл]]ы сот құқығы саласында [[бакалавр]] дәрежесін алды. [[1995 жыл]]ы Глазгодағы Каледон [[университет]]інде «Иран тәжрибесі [[үлгі]]сіндегі [[ислам]]дық заң шығарушы билік» («The Islamic legislative power with reference to the Iranian experience») тақырыбында [[магистр]]лық диссертациясын қорғады. [[1999 жыл]]ы осы [[университет]]те [[мемлекет]]тік құқық саласында [[философия]] [[доктор]]ы (PhD) ғылыми дәрежесін алды. Шет тілдерді зерттеген. ''[[Орыс тілі|Орыс]], [[Араб тілі|араб]], [[Француз тілі|франццуз]], [[Неміс тілі|неміс]] және [[Ағылшын тілі|ағылшын]]'' тілдерін меңгерген<ref>[http://www.bbc.co.uk/russian/international/2013/06/130615_iran_rouhani_profile.shtml Новый президент Ирана: кто он?]</ref> == Саяси мансабы == 15 жасында Рухани [[ислам]]дық [[революция]]лық ағымға қосылды. Бірнеше жылдан кейін ел ішін аралап, Хоймейниді қолдап үгіттеу жұмыстарына қатысты. [[Үкімет]]ке қарсы сөздері үшін [[Рухани]] бірнеше рет [[түрме]]ге қамалған. Нәтижесінде ол Хомейнидің артынша Парижге қашты. [[1978 жыл]]ы Иранда исламдық [[революция]] басталады: Хомейни Тегеранға қайтып келеді, оның артынша Рухани де елге оралады. [[1980 жыл]]ы ол парламентте орын алып, артынша [[20 жыл]] ішінде спикердің орынбасары, [[қауіпсіз]]дің комитетінің [[басшысы]] қызметтерін атқарады.<ref>{{Cite web|url = http://lenta.ru/articles/2014/09/25/rouhani/|title = Вечный страж исламской революции|author = Ксения Мельникова|date = Ксения Мельникова|publisher = http://lenta.ru}}</ref> [[1999 жыл]]дан бастап Эксперттер кеңісінің<ref name="A-Experts">{{cite web|title=Members of Assembly of Experts|url=http://www.majlesekhobregan.ir/fa/MemberView.html?DaneshvarID=576|publisher=Assembly of Experts|date=|accessdate=2013-04-22|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GuUz6dBY|archivedate=2013-05-26}}</ref>, 1991 жылдан бастап Пайдалылық кеңесінің<ref name="Majma">{{cite web|title=Two new members appointed to the Expediency Discernment Council|url=http://www.leader.ir/langs/fa/index.php?p=contentShow&id=501|publisher=The Office of the Supreme Leader|date=8 мамыр 1991}}</ref>, 1989 жылдан бастап Жоғарғы ұлттық қауіпсіздік кеңесінің мүшесі болды <ref name="SNSC">{{cite web|title=Hassan Rouhani appointed as the Supreme Leader's representative to the SNSC|url=http://www.leader.ir/langs/fa/index.php?p=contentShow&id=202|publisher=The Office of the Supreme Leader|date=13 қараша 1989}}</ref>. 1992 жылдан бастап Стратегиялық зерттеулер орталығының [[басшысы]] болды<ref name="CSR">{{cite web|title=Hassan Rouhani's Résumé|url=http://www.csr.ir/departments.aspx?lng=en&abtid=09&&depid=106&&semid=283|publisher=CSR|date=2013-04-11|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GuV5ivCi|archivedate=2013-05-26}}</ref>. Жоғарғы ұлттық қауіпсіздің комитетенің төрағасы қызметінде отырып еуропалық [[мемлекет]]термен ирандық [[ядро]]лық бағдарлама бойынша [[келіссөз]]дерді жүргізді. [[2013 жыл]] [[президент]]тік сайлаудың бірінші турында жартыдан астам [[дауыс]] жинап (18 613 329 дауыс) [[жеңіс]]ке жетті.<ref>[http://lenta.ru/news/2013/06/15/rohani/ Lenta.ru: Мир: Политика: Победителем президентских выборов в Иране объявлен Хасан Рухани]</ref><ref>[http://news.mail.ru/politics/13516884/?frommail=1 Хассан Роухани был избран седьмым президентом Ирана] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131224110631/http://news.mail.ru/politics/13516884/?frommail=1 |date=2013-12-24 }}</ref>. ==Ерте өмірі және білімі== [[File:Hassan Rouhani childhood.jpg|upright|thumb|left|Хасан Руханидің Жас кезіндегі]] Хасан Роухани (Хассан Ферейдун) 1948 жылы 12 қарашада Семнанның жанындағы Сорхех қаласында діни парсы отбасында дүниеге келді.<ref name=pbs2012>{{cite news|title=Q&A – Former Iran Nuclear Negotiator: Bush Negotiation Bid Was Rebuffed|url=https://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/tehranbureau/2012/05/qa-former-iran-nuclear-negotiator-bush-negotiation-bid-was-rebuffed.html|accessdate=31 July 2013|work=PBS|date=12 May 2012}}</ref> Оның әкесі Хадж Асадолла Ферейдун (2011 жылы қайтыс болды) [[Сорхе]]хте дәмдеуіш сататын дүкен болған, ал анасы [[Семнан]]да қайтыс болғанға дейін 2015 жылы қыздары мен күйеу балалары болған. Асадолла Ферейдунның [[Шаһиншаһ|Иран шаһы]] [[Мұхаммед Реза Пахлави|Мұхаммед Реза Шах Пахлавиге]] қарсы саяси белсенділік танытқаны және 1962 жылы тұтқындалғаны,<ref>{{cite web|url=http://isna.ir/fa/news/9007-09488/%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D9%85-%D8%AE%D8%AA%D9%85-%D9%BE%D8%AF%D8%B1-%D8%AD%D8%B3%D9%86-%D8%B1%D9%88%D8%AD%D8%A7%D9%86%D9%8A-%D8%A8%D8%B1%DA%AF%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D8%B4%D8%AF|script-title=fa:مراسم ختم پدرِ حسن روحانی برگزار شد|date=5 October 2011|work=ISNA|language=Persian}}</ref> содан кейін 1979 жылы [[Ирандағы Ислам революциясы|Иран төңкерісіне]] дейін жиырмадан астам рет ұсталғаны айтылады.<ref name="mehr-sorkheh">{{cite web|url=http://webzine.mehrnews.com/FullStory/News/?NewsId=3390|script-title=fa:یک روز در زادگاه و خانۀ پدریِ حسن روحانی/تصاویر|language=Persian|date=17 July 2013|work=Mehr Magazine|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130804145115/http://webzine.mehrnews.com/FullStory/News/?NewsId=3390|archivedate=4 August 2013|df=dmy-all}}</ref> and his mother lived in Semnan until her death in 2015 with her daughters and sons-in-law.<ref name="birth-cert">{{cite web|url=http://www.shomanews.com/News/?Id=7169|script-title=fa:نکتههایی جالب در شناسنامۀ روحانی + عکس|trans-title=Interesting points in Rouhani's ID + photo|language=Persian|work=Shoma News|accessdate=15 June 2013|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130927085259/http://www.shomanews.com/News/?Id=7169|archivedate=27 September 2013|df=dmy-all}}</ref><ref name="mother-interview">{{cite web|url=http://webzine.mehrnews.com/FullStory/News/?NewsId=3405|script-title=fa:مادر دکتر حسن روحانی از فرزندش میگوید/ عکس|trans-title=The mother of Dr Hassan Rouhani talks about his child/Photo|date=19 June 2013|work=Mehr Magazine|language=Persian|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130805001042/http://webzine.mehrnews.com/FullStory/News/?NewsId=3405|archivedate=5 August 2013|df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite web|url=http://aftabnews.ir/fa/news/135891/%D8%AD%D8%A7%D8%AC-%D8%A7%D8%B3%D8%AF%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-%D9%81%D8%B1%DB%8C%D8%AF%D9%88%D9%86-%D9%BE%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%DA%A9%D8%AA%D8%B1-%D8%B1%D9%88%D8%AD%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%AF%DB%8C%D8%A7%D8%B1-%D8%A8%D8%A7%D9%82%DB%8C-%D8%B4%D8%AA%D8%A7%D9%81%D8%AA|work=Aftab News|date=2 October 2011|script-title=fa:حاج اسدالله فریدون، پدر دکتر روحانی به دیار باقی شتافت|language=Persian}}</ref> Рухани [[1960 жыл]]ы бірінші рет Семнан семинариясында бастаған: 1961 жылы [[Қом (қала)|Қом]] семинариясына ауыспас бұрын: 76. Ол [[Мұстафа Мұхагеге Дамад]], Мортеза Хаери Язди, Мұхаммад-Реза Голпайгани, Солтани сияқты белгілі ғалымдар сабақ берген. , Мұхаммад Фазель Ланкарани және Мұхаммад Шахабади. : 81 Сонымен қатар, ол қазіргі заманғы курстарда оқып, 1969 жылы [[Тегеран Университеті]]не қабылданды және 1972 жылы [[Сот сараптамасы|сот құқығы]] бойынша [[Өнер бакалавры|бакалавр дәрежесін]] алды: 309–312 1973 жылы Рухани [[Нишапур]] қаласында әскери қызметке кірді.<ref>{{cite web|url=http://www.mashreghnews.ir/fa/news/230397/%D8%AE%D8%A7%D8%B7%D8%B1%D9%87-%D8%B3%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D8%B1%D9%88%D8%AD%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%86%DB%8C%D8%B4%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1|title=مشرق نیور|date=17 June 2013|publisher=GCU}}</ref> Рухани оқуын [[Шотландия]]дағы [[Глазго Каледония Университеті]]нде жалғастырып, [[1995 жыл]]ы [[Философия магистрі|ФМ]] бітірді. Иранның тәжірибесіне сілтеме жасай отырып, ''Исламдық заң шығарушы билік'' деген диссертациямен және Иран тәжірибесіне сілтеме жасай отырып, 1999 жылы ''Шариғаттың икемділігі (Ислам құқығы)''<ref name="GCU University News & Events">{{cite web|url=http://www.gcu.ac.uk/newsevents/news/article.php?id=59642|title=GCU congratulates alumnus Hassan Rouhani on his election as the next President of Iran|date=19 June 2013|publisher=GCU University News and Events|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150321034511/http://www.gcu.ac.uk/newsroom/news/article/index.php?id=59642|archivedate=March 21, 2015}}</ref><ref>{{cite web|url=http://gcu.lostalumni.org/lostalumni/1999/hassan-feridon/|title=alumnus Hassan Feridon|date=18 June 2013|publisher=GCU lost alumni database|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130622041511/http://gcu.lostalumni.org/lostalumni/1999/hassan-feridon/|archivedate=22 June 2013|df=dmy-all}}</ref> атты диссертация үшін [[Конституциялық құқық|конституциялық құқықтың]] докторы дәрежесін алды. Руханидің Каледондық зерттеулерін алдымен ирандық заңгер және ғалым профессор Сайед Хасан Әмин, кейіннен ислам құқықтанушысы доктор Махди Захрада басқарды.<ref>{{cite web|url=http://www.gcu.ac.uk/newsevents/news/article.php?id=59511|title=GCU Alumnus to be next President of Iran|date=17 June 2013|publisher=GCU}}</ref> Рухани басқаратын стратегиялық зерттеулер орталығының веб-сайты,<ref>{{cite web|url=http://www.rferl.org/content/denise-ajiri-iran-elections-watch-/25012218.html |title=Website Sheds Light on Iran Elections Process, Players |publisher=Radio Free Europe/Radio Liberty |date=10 June 2013 |accessdate=3 November 2013}}</ref> докторантты Глазго Каледониан университетіне емес, [[Глазго Университеті]]не бұрмалап жіберді және оның екі университетті бітіргеніне, әсіресе оның кезінде белгілі болғанына байланысты түсінбеушілік пайда болды. оның студенттік жылдары «Хассан Ферейдун» есімімен аталған. Глазго Каледония университеті Роуханидің түлегі мәртебесін растау үшін ішкі тергеу жүргізді және оны растағаннан кейін Роуханидің тезистерінің тезистері мен Шотландтың академиялық дәстүріне сәйкес оның 1999 жылы университетті бітіру салтанаты кезінде оның жабылып қалғанын көрсететін бейне жарияланды.<ref>{{cite web |url=http://caledonianblogs.net/library/2013/06/19/hassan-rouhani-phd-mphil/ |title=Hassan Rouhani PhD & MPhil &#124; Library Matters |publisher=Caledonianblogs.net |date=19 June 2013 |accessdate=3 November 2013 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131025034053/http://caledonianblogs.net/library/2013/06/19/hassan-rouhani-phd-mphil/ |archivedate=25 October 2013 |df=dmy-all }}</ref><ref>{{YouTube|dkKaSIRwiJw|Dr Hassan Rouhani of Iran receiving his doctorate in 1999}}</ref> ===Докторлық диссертацияны плагиатқа айыптау=== {{main|Хасан Рухани плагиат туралы айыптаулар}} Руханидің плагиатқа қатысты айыптауды алғаш 2013 жылы, ауған авторы Мұхаммад Хашим Камалидің кітабынан «шығарып тастаған» болуы мүмкін деген мәлімдеме болған кезде, 2013 жылы көтерілген. [[Глазго Каледония Университеті]], Руханидің бітірген мектебі, үкімдердің екеуі де дұрыс келтірілген деп сендірді. Бұл мәселе 2017 жылы [[Иран президенті]]нің сайлауы кезінде тағы көтерілді, студенттік науқан олар Руханидің бүкіл тезисін [[iThenticate]] плагиатты анықтау құралын қолдана отырып бірінші рет зерттегенін және Руханидің тезисінің бір-төрт тарауларында кем дегенде 39%, 43% плагиатталғанын мәлімдеген кезде көтерілді. Сәйкесінше 40% және 82% құрайды. Эксперттер [[Сараптамалық кеңес|Ассамблеясының мүшесі]], [[Шираз Университеті]]нің оқытушысы және болжалды құрбан болғандардың бірі аятолла Әли Ақбар Калантари Руханидің тезисінің 4-тарауындағы «негізгі сегменттер» оның кітабынан сілтеме жасалмай аударылғанын айтты.<ref name="Sadeghi">{{cite news|last1=Sadeghi|first1=Fereshteh|title=Who's behind campaign to probe Rouhani's doctoral thesis?|url=http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2017/05/iran-rouhani-accusations-plagiarism-presidential-elections.html|accessdate=25 May 2017|work=Al-Monitor|date=17 May 2017|language=en-us|archive-url=https://web.archive.org/web/20170803211511/http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2017/05/iran-rouhani-accusations-plagiarism-presidential-elections.html|archive-date=3 August 2017|url-status=dead|df=dmy-all}}</ref> [[Ирандағы реформизм|Реформист]] [[Садег Зибакалам]] Руханидің қарсыласын бұл істі сайлауға дейін саясаттандырды деп айыптады. [[Ислам кеңес беру кеңесі|Иран парламентінің]] білім және зерттеу жөніндегі комиссиясының жетекшісі [[Мұхаммад Мехди Захиди]] Руханидің тезисінің 4-тарауында негізгі плагиаттарды тапқанын және бұл іс білім және зерттеу комиссиясында қаралатындығын айтты.<ref>{{cite news|url=http://snn.ir/fa/news/621055|title=Letter of Student Basij of 3 major universities in Tehran to Ayatollah Kalantari|date=19 July 2017|work=Student News Network|accessdate=8 September 2017|archive-url=https://wayback.archive-it.org/all/20171010172902/http://snn.ir/fa/news/621055/%D8%B9%D8%AF%D9%85-%D8%AA%D8%B9%DB%8C%DB%8C%D9%86-%D8%AA%DA%A9%D9%84%DB%8C%D9%81-%D8%AD%D9%82%D9%88%D9%82%DB%8C-%D8%B3%D8%B1%D9%82%D8%AA-%D8%B9%D9%84%D9%85%DB%8C-%D8%B1%D9%88%D8%AD%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%AD%D8%B3%D9%8}}</ref>6-% 50 студенттік ұйым және Шираз университетінің профессорлық-оқытушылық құрамы Әли Ақбар Калантариден істі жеке хаттармен жауапқа тартуды сұрады. ==Иран төңкерісіне дейінгі саяси қызмет== Жас діни қызметкер ретінде Хасан Рухани өзінің саяси қызметін Иран исламистік қозғалысының басталу кезеңінде аятолла [[Рухолла Мусави Хомейни|Рухолла Хомейни]]дің жолымен бастады. 1965 жылы ол Иранның [[Шаһ]]ы (патшасы) [[Мұхаммед Реза Шах Пехлеви]] үкіметіне қарсы сөйлеп, бүкіл [[Иран]]ға саяхат жасай бастады. Осы жылдары оны бірнеше рет тұтқындады және көпшілік алдында сөз сөйлеуге тыйым салынды. [[1977 жыл]]ы қарашада Тегеранның Арк мешітінде Мұстафа Хомейнидің (аятолла Хомейнидің үлкен ұлы) қайтыс болуын еске алу рәсімінде Рухани исламистік қозғалыстың сол кездегі қуғыншы жетекшісі аятолла Хомейни үшін «имам» атауын қолданды. Бұл атауды Хомейни үшін бұрын басқалар, оның ішінде [[Марджа ат-таклид|Аятолла Ұлы]] [[Мұхаммад Бәкір ас-Садр]] да қолданған деген болжам бар, дегенмен Рухани бұл атақты жариялауда ықпалды болған.<ref>{{cite web|url=http://www.tabnak.ir/fa/news/477/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%81%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%A7%D8%B2-%D9%84%D9%81%D8%B8-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%B1%D9%87%D8%A8%D8%B1-%D9%83%D8%A8%D9%8A%D8%B1-%D8%A7%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%A8-%D8%B3%D8%A7%D9%88%D8%A7%D9%83-%D9%82%D8%A8%D9%84-%D8%A7%D8%B2-%D8%AD%D8%B3%D9%86-%D8%B1%D9%88%D8%AD%D8%A7%D9%86%D9%8A|script-title=fa:استفاده از لفظ "امام" برای رهبر كبير انقلاب: ساواک قبل از حسن روحاني|date=23 October 2007|work=Tabnak|language=Persian}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.jamaran.ir/fa/NewsContent-id_19904.aspx |script-title=fa:آیتالله خمینی چگونه به امام خمینی ملقب شد؟ |trans-title=How was Ayatollah Khomeini named Imam Khomeini?|language=Persian|date=4 February 2012|work=Jamaran}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.ical.ir/index.php?option=com_k2&view=item&id=13182:%D8%B9%D9%86%D9%88%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%A8%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D9%88%D9%84-%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B7-%D8%B3%D8%A7%D9%88%D8%A7%DA%A9-%D8%A8%DA%A9%D8%A7%D8%B1-%D8%B1%D9%81%D8%AA%D9%87-%D8%A7%D8%B3%D8%AA/-%D8%B1%D8%AD%DB%8C%D9%85-%D9%86%DB%8C%DA%A9%D8%A8%D8%AE%D8%AA&Itemid=9|archive-url=https://archive.is/20130617000019/http://www.ical.ir/index.php?option=com_k2&view=item&id=13182:%D8%B9%D9%86%D9%88%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%A8%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D9%88%D9%84-%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B7-%D8%B3%D8%A7%D9%88%D8%A7%DA%A9-%D8%A8%DA%A9%D8%A7%D8%B1-%D8%B1%D9%81%D8%AA%D9%87-%D8%A7%D8%B3%D8%AA/-%D8%B1%D8%AD%DB%8C%D9%85-%D9%86%DB%8C%DA%A9%D8%A8%D8%AE%D8%AA&Itemid=9|url-status=dead|archive-date=17 June 2013|script-title=fa:عنوان "امام" برای امام خمینی برای بار اول توسط ساواک بهکار رفتهاست|author=Rahim Nikbakht|date=4 June 2013|trans-title=The title "Imam" for Imam Khomeini was first used by SAVAK|language=Persian|publisher=The Majlis Library, Museum, and Archive|df=dmy-all}}</ref> Ол [[САВАК]] (Иранның революцияға дейінгі барлау агенттігі) бақылауында болғандықтан, аятолла [[Мұхаммед Бехешти]] мен аятолла [[Мұртаза Мутаххари]] оған елден кетуге кеңес берді.<ref name="Memoirs">{{cite book|last=Rouhani|first=Hassan|title=Memoirs of Hassan Rouhani; Vol. 1: The Islamic Revolution|year=2008|publisher=Center for Strategic Research|location=Tehran, Iran|ISBN=978-600-5914-80-1|<!-- total_pages=830 -->|url=|language=Persian}}</ref> Ираннан тыс жерде ол шетелде оқып жатқан ирандық студенттерге көпшілік алдында сөз сөйледі және [[Франция]]ға келгеннен кейін Хомейниге қосылды ==1980 және 1990 жылдары кезінде саяси мансабы== ===Ислам республикасының алғашқы жылдары=== [[1979 жыл]]ғы [[Ирандағы Ислам революциясы|Иран төңкерісінен]] кейін жиырма жылға жуық революциялық күрес жүргізген Рухани өзінің қалыптасып келе жатқан [[Ислам Республикасы]]н тұрақтандыру үшін бар күшін салды және алғашқы қадам ретінде ол тәртіпсіз Иран армиясы мен әскери базаларын ұйымдастырудан бастады. : 515 1980 ж. Иран парламентіне, Мәжіліске сайланды. Мәжілісте бес мерзімде және жалпы 20 жыл ішінде (1980-2000 жж.) Түрлі қызметтерде, соның ішінде Мәжіліс спикерінің орынбасарларында ( 4-ші және 5-ші мерзім), сондай-ақ қорғаныс комитетінің басшысы (1-ші және 2-ші мерзім) және сыртқы саясат жөніндегі комитет (4-ші және 5-ші мерзім). Революциядан кейінгі дәуірде оның мойнына жүктелген міндеттердің қатарына 1980 жылдан 1983 жылға дейін [[Иран Ислам Республикасының дауысы|Иран Ислам Республикасының Телерадио]] хабарларын тарату (ИИРД) бақылау кеңесі басшылығы кірді. 1983 жылы шілдеде Рухани кеңесті басқарып жатқанда кеңес мүшелері мен Рухани арасында қақтығыстар болды.<ref name="rafsanjani-31-tir-1362">{{cite web|url=http://www.hashemirafsanjani.ir/content/%D9%BE%DB%8C%D8%A7%D9%85-%D8%B1%D8%A6%DB%8C%D8%B3-%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1-%DA%A9%D8%B1%D9%87-%D8%AC%D9%86%D9%88%D8%A8%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D9%87%D8%A7%D8%B4%D9%85%DB%8C-%DA%AF%D8%B2%D8%A7%D8%B1%D8%B4-%D8%AF%DA%A9%D8%AA%D8%B1-%D8%B1%D9%88%D8%AD%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D9%84%D8%A7%D9%81%D8%B4-%D8%A8%D8%A7-%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF-%D9%87%D8%A7%D8%B4%D9%85%DB%8C|author=Akbar Hashemi Rafsanjani|date=22 July 1983|work=آرامش و چالش|script-title=fa:پیام رئیسجمهور کرۀ جنوبی به هاشمی/ گزارش دکتر روحانی از اختلافش با محمد هاشمی|language=Persian}}{{Dead link|date=January 2020 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> ХРХИ-дің сол кездегі басшысы [[Мұхаммад Хашеми Рафсанжани]]дің қатысуымен Хошемидің алдымен Роухани, содан кейін бірден [[Мұхаммед Джавад Лариджани]] уақытша орнына келді.<ref name="rafsanjani-30-tir-1362">{{cite web|url=http://www.hashemirafsanjani.ir/content/%D9%86%D8%B8%D8%B1-%D9%87%D8%A7%D8%B4%D9%85%DB%8C-%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%AC%D9%88%DB%8C%DB%8C-%D8%B3%D9%BE%D8%A7%D9%87-%D8%A7%D8%B2-%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%82%D9%84%DB%8C%D8%AA-%D9%85%D8%AC%D9%84%D8%B3-%D8%B9%D8%B5%D8%A8%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%A7%D8%B2-%D9%BE%D8%AE%D8%B4-%D8%AE%D8%A8%D8%B1-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B9%D9%81%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF-%D9%87|author=Akbar Hashemi Rafsanjani|date=21 July 1983|script-title=fa:نظر هاشمی دربارۀ بازجویی سپاه از نمایندگان اقلیت مجلس/ عصبانیت امام از پخش خبر استعفای محمد هاشمی|work=آرامش و چالش|language=Persian|url-status=dead|archiveurl=https://archive.is/20130617000056/http://www.hashemirafsanjani.ir/content/%D9%86%D8%B8%D8%B1-%D9%87%D8%A7%D8%B4%D9%85%DB%8C-%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%AC%D9%88%DB%8C%DB%8C-%D8%B3%D9%BE%D8%A7%D9%87-%D8%A7%D8%B2-%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%82%D9%84%DB%8C%D8%AA-%D9%85%D8%AC%D9%84%D8%B3-%D8%B9%D8%B5%D8%A8%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%A7%D8%B2-%D9%BE%D8%AE%D8%B4-%D8%AE%D8%A8%D8%B1-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B9%D9%81%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF-%D9%87|archivedate=17 June 2013|df=dmy-all}}</ref> Жанжал аятолла Хомейнидің араласуымен және Рафсанжанидің ИРИБ-тің басшысы болуын талап етуімен шешілді.<ref>{{cite web|title=جزوۀ اِخوانالمسلمین برای هاشمی/ سرپرستی جواد لاریجانی بر صداوسیما چگونه لغو شد؟|url=http://www.hashemirafsanjani.ir/content/%D8%AC%D8%B2%D9%88%D9%87-%D8%A7%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D9%84%D9%85%DB%8C%D9%86-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%87%D8%A7%D8%B4%D9%85%DB%8C-%D8%B3%D8%B1%D9%BE%D8%B1%D8%B3%D8%AA%DB%8C-%D8%AC%D9%88%D8%A7%D8%AF-%D9%84%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%B5%D8%AF%D8%A7%D9%88%D8%B3%DB%8C%D9%85%D8%A7-%DA%86%DA%AF%D9%88%D9%86%D9%87-%D9%84%D8%BA%D9%88-%D8%B4%D8%AF%D8%9F|date=23 July 1983|author=Akbar Hashemi Rafsanjani|work=آرامش و چالش|access-date=16 June 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20150725221844/http://hashemirafsanjani.ir/content/%D8%AC%D8%B2%D9%88%D9%87-%D8%A7%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D9%84%D9%85%DB%8C%D9%86-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%87%D8%A7%D8%B4%D9%85%DB%8C-%D8%B3%D8%B1%D9%BE%D8%B1%D8%B3%D8%AA%DB%8C-%D8%AC%D9%88%D8%A7%D8%AF-%D9%84%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AC%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%B5%D8%AF%D8%A7%D9%88%D8%B3%DB%8C%D9%85%D8%A7-%DA%86%DA%AF%D9%88%D9%86%D9%87-%D9%84%D8%BA%D9%88-%D8%B4%D8%AF%D8%9F|archive-date=25 July 2015|url-status=dead}}</ref> ===Университет=== Сонымен қатар,<ref>{{یادکرد وب|نشانی = https://www.isna.ir/news/92072315072/حسن-روحانی-به-روایت-استادش|عنوان = حسن روحانی به روایت استادش|ناشر = خبرگزاری ایسنا|تاریخ بازدید = ۱۴ مه ۲۰۱۸|تاریخ =}}</ref> ол 2007 жылы [[Тегеран Университеті]]нде заң саласындағы оқуға түсіп, заңтану бакалавры дәрежесін алды. : 1- Хасан Рухани [[Ұлыбритания]]да оқуын жалғастыра отырып, 2 (1-5) аралығында М.Филль және [[Глазго университеті]]нің негізгі заң ғылымдарының докторы дәрежесіне ие. Профессор Сеййед Хасан Әмин 5 (1-6) туралы пікірін білдірді, бірақ ол екі-үш жыл (яғни 2-ден 4 жасқа дейін), тіпті саяси дәрежеге ие доктор дәрежесіне дейін қабылданды. Сайлау науқандарын пайдаланды. ===Иран-Ирак соғысы=== [[File:Hassan Rouhani in theologian uniform (Talabegi clothes) poster for the 1st Islamic Consultative Assembly election.jpg|upright|thumb|left|Рухани парламент мүшесі болып сайланғаннан кейін]] {{main|Иран-Ирак соғысы}} Иран-Ирак соғысы кезінде Рухани Жоғарғы қорғаныс кеңесінің мүшесі (1982–1988), Соғысты қолдау жөніндегі Жоғарғы Кеңестің мүшесі және оның Атқарушы комитетін басқарды (1986–1988), соғыс қолбасшысының орынбасары (1983–1985) ), Хатам-ол-Анбия операциялық орталығының командирі (1985–1988) және Иранның әуе қорғаныс күштерінің қолбасшысы (1986–1991). Иранның Штабтар бастықтары екінші қолбасшысының орынбасары болып тағайындалды (1988–1989). [[Сурет:Sixth International Conference in Support of the Palestinian Intifada, Tehran (15).jpg|thumb|right|200px|Алтыншы халықаралық конференция Палестина Интифадасын қолдау, [[Тегеран]]]] Рейганның ұлттық қауіпсіздік жөніндегі кеңесшісі [[Роберт Макфарлейн (саясаткер)|Роберт C. Макфарлейн]] 1986 жылы мамырда [[Тегеран]]ға келгенде, Рухани МакФарлейнге қару сатып алу туралы сөйлескен үш адамның бірі болды. Сайып келгенде, бұл қару-жарақ [[Иран - Қарама-қайшылықтар|Иран-Контра]] деп аталады.<ref>{{cite web|url=https://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/tehranbureau/2012/08/the-guards-strategic-brain-trust-part-1-ghasem-soleimani-and-ahmad-vahidi.html |title=The IRGC Strategic Brain Trust; Part 1: Ghasem Soleimani and Ahmad Vahidi|work=PBS|date=August 2012 |accessdate=25 July 2013}}</ref><ref>{{cite web|url=https://foreignpolicy.com/articles/2013/09/26/when_rouhani_met_ollie_north_iran |title=Whebn Rouhani met Ollie North |publisher=Foreignpolicy.com |accessdate=3 November 2013}}</ref> Соғыстың соңында Хасан Рухани Иран армиясы мен революциялық [[Ислам революциялық гвардия корпусы|гвардия командирлерінің]] тобымен бірге екінші дәрежелі «Фатх» (Жеңіс) медалімен марапатталды. [[Хорремшехр]]дың азат етілуіне арналған тағы бір салтанатта ол және басқа да шенеуніктер мен [[Ирак]] пен соғысқа қатысқан әскери қолбасшылар тобы Қарулы Күштердің Бас қолбасшысы аятолла Хаменеидің бірінші дәрежелі «Наср» медалімен марапатталды . ===Соғыстан кейін=== Руханиге ұсыныс жасалып, 1989 жылы [[Иран ақпарат және ұлттық қауіпсіздік министрлігі|Иранның барлау министрі қызметінен]] босатылды.<ref>{{cite web |url=http://www.hashemirafsanjani.ir/content/%DA%AF%D9%84%D8%A7%DB%8C%D9%87-%D9%87%D8%A7%D8%B4%D9%85%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%D8%B8%D9%87%D8%A7%D8%B1-%D9%86%D8%B8%D8%B1-%D8%AE%D9%88%D8%AF%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%87-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%88%D9%86-%D9%88%D8%B2%DB%8C%D8%B1-%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D8%AC%D9%87-%D9%86%D9%85%D9%88%D8%AF%D8%A7%D8%B1-%D8%B3%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF-%D9%87%D8%A7%D8%B4%D9%85%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%86%D9%87%D8%A7%D8%AF-%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D8%B3%D8%AA |quote=دکتر [حسن] روحانی آمد. مشکلات وزارت اطلاعات را گفت و اظهار عدم تمایل برای این سمت کرد؛ اصرار نکردم. |author=Akbar Hashemi Rafsanjani |script-title=fa:گلایۀ هاشمی از اظهارنظر خودسرانۀ معاون وزیر خارجه/ نمودار سازمانیِ محمد هاشمی برای نهاد ریاستجمهوری |date=8 August 1989 |work=بازسازی و سازندگی |language=Persian }}{{Dead link|date=January 2020 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Иран Ислам Республикасының Конституциясы өзгертіліп, [[Иран Жоғары Қауіпсіздік Кеңесі|Жоғарғы Ұлттық Қауіпсіздік Кеңесі]] (ИЖҚК) осы уақытқа дейін құрылғаннан кейін ол кеңесте Жоғарғы Көшбасшы [[Әли Хаменеи|Аятолла Хаменеидің]] өкілі болды. Рухани SNSC-тің бірінші хатшысы болды және 1989 жылдан бастап [[2005 жыл]]ға дейін 16 жыл қызмет етті. Сонымен қатар, президент [[Әли Ақбар Хашеми Рафсанджани Мұхаммад Хатами|Хашемиге]] және Президент [[Мұхаммад Хатами|Хатамиге]] ұлттық қауіпсіздік мәселелері бойынша кеңесші болды - 1989 жылдан 1997 жылға дейін және 2000 жылдан 2005 жылға дейін 13 жыл. 1991 ж. Рухани Мақсаттық Кеңеске тағайындалды және осы лауазымды осы уақытқа дейін сақтап келеді. Медициналық кеңестің Саяси, қорғаныс және қауіпсіздік комитетін басқарады. [[Иран студенттерінің наразылығы, 1999 жылғы шілде|Иран студенттерінің наразылығынан кейін]], 1999 жылдың шілдесінде ол Жоғарғы Ұлттық Қауіпсіздік Кеңесінің хатшысы ретінде үкіметке қарсы митингіде: Кеше түнде біз осы оппортунистік элементтердің кез-келген әрекетін аяусыз және ескерткішпен жою туралы шешуші революциялық бұйрық алдық. Бүгіннен бастап біздің адамдар біздің құқық қорғау күшіміз аренада ... осы оппортунистермен және бүлікшіл элементтермен, егер олар өздерінің бет-бейнелерін көрсетуге батылы бар болса,<ref>{{cite news|url=https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/iran/10121692/Iran-election-reports-of-late-surge-for-more-moderate-candidate-Hassan-Rowhani.html|title=Iran election: reports of late surge for more moderate candidate Hassan Rowhani |work=The Telegraph|date=14 June 2013|location=London|first=Robert|last=Tait}}</ref> қалай күресетініне куә болады. және басуды басқарды.<ref>{{cite news|url=https://www.wsj.com/articles/SB10001424127887323566804578549262039104552|title=Behind Iran's 'Moderate' New Leader|work=The Wall Street Journal|date=16 June 2013}}</ref> 2000 жылғы 18 ақпанда өткен Сарапшылар Ассамблеясының үшінші мерзіміне арналған аралық сайлауда Рухани [[Семнан (остан)|Семнан]] провинциясының сарапшылар ассамблеясына сайланды. Ол 2006 жылы [[Тегеран (остан)|Тегеран провинциясы]]ның өкілі ретінде [[Сараптамалық кеңес|Ассамблеяның төртінші]] мерзіміне сайланды және ол әлі де осы қызмет атқарады. Ол сарапшылар ассамблеясының саяси және әлеуметтік комитетінің төрағасы (2001-2006 жж.), Төрағалық алқасының мүшесі және ассамблея хатшылығының Тегеран кеңсесінің басшысы (2006-2008 жж.) Болды. 2013 жылғы 5 наурызда ол Ассамблеяның «[[Вилаят әл-факих|Вилаят әл-факихты]] қорғау және күзету тәсілдерін зерттеу жөніндегі комиссиясының» мүшесі болып сайланды.<ref>{{cite web|url=http://www.majlesekhobregan.ir/fa/CommissionView.html?MarkazID=812|script-title=fa:اعضاى كمیسیون بررسى راههاى پاسدارى و حراست از ولایت فقیه|date=5 March 2013|language=Persian|publisher=The Secretariat of the Assembly of Experts}}</ref> Рухани басшылық лауазымдардан басқа, өзінің академиялық қызметін жалғастырды. 1995 - 1999 жж. Тегеран университеттері мен Солтүстік аймақтың қамқоршылық кеңесінің мүшесі болды. Рухани [[1991 жыл]]дан бері Стратегиялық зерттеулер орталығын басқарып келеді. Ол парсы және ағылшын тілдеріндегі үш академиялық және ғылыми-зерттеу тоқсанының, «Рахборд» (Стратегия), «Халықаралық қатынастар» және '''Иранның сыртқы істерге шолуы''' журналдарының бас редакторы. ==Ядролық құжаттама== {{main|Иран ядролық бағдарламасы}} [[File:EU ministers in Iran for nuclear talks, 21 October 2003.jpg|thumb|left|Иран-[[Еуро үштік|ЕО]] үштігінің алғашқы кездесуі, [[Тегеран]], [[Иран]], 21 қазан 2003 ж]] [[File:Hassan Rouhani - January 29, 2005.png|thumb|Хасан Рухани, [[29 қаңтар]], 2005 жыл]] Рухани 16 жыл [[Иран Жоғары Қауіпсіздік Кеңесі|Жоғарғы Ұлттық Қауіпсіздік Кеңесінің]] хатшысы болды (ИЖҚК). Оның ядролық келіссөздердегі жетекші рөлі оған ''Дипломат шейх'' деген лақап ат әкелді, оған алғаш рет 2003 жылы қарашада шыққан «Шығыс» газеті берген, содан кейін отандық және шетелдік парсы тілді ақпарат құралдары жиі қайталап келген. Кеңестегі мансабын президент [[Әли Ақбар Хашеми Рафсанджани|Хашеми Рафсанжани]] бастаған және оның ізбасары президент [[Мұхаммад Хатами|Хатами]] бастаған. МАГАТЭ-нің бұрынғы аға лауазымды адамы Хейнонен Руханидің Батыс күштерімен «Иранның бағдарламасын жетілдіруге уақыт сатып алу үшін» келіссөздер жүргізгенін мақтан тұтатынын айтты. Оның Иранның ең ірі ядролық келіссөзші ретіндегі мерзімі 678 күнмен шектелді (2003 жылғы 6 қазаннан 2005 жылғы 15 тамызға дейін). Бұл кезең Иранның ядролық энергетикалық бағдарламасы туралы халықаралық жаңалықтардан және [[Атом қуаты халықаралық агенттігі|Атом энергиясы жөніндегі]] халықаралық агенттіктің (МАГАТЭ) қатаң шешім қабылдаудан басталды. 2004 жылғы маусымда МАГАТЭ басқарушылар кеңесі мәлімдеме жасады, содан кейін сол жылдың қыркүйегінде Иранға қиын міндеттемелер жүктеу мақсатында Иранның ядролық ісіне қатысты қарар қабылданды. Бұл даму Америка Құрама Штаттарының Ирактағы соғыстағы жеңісімен және аймақтағы соғыс риторикасының шиеленісуімен қатар жүрді. Халықаралық қауымдастық бұрын-соңды болмаған шиеленісті бастан кешірді, нәтижесінде Иранның ядролық жетістіктері жоғары сезімталдықпен қаралды.<ref name="NSND">{{cite book|last=Rouhani|first=Hassan|title=National Security and Nuclear Diplomacy|year=2011|publisher=Center for Strategic Research|location=Tehran, Iran|ISBN=978-600-290-007-4|<!-- total_pages=1209 -->|url=|language=Persian}}</ref> : 120–126 Шиеленістер күшейген сайын және Иранның Сыртқы істер министрлігі мен [[Иран Атом энергиясы ұйымы|Атом энергиясы ұйымы]] арасындағы келіспеушіліктерді ескере отырып, сыртқы істер министрі Камал Харази ұсыныс жасады, оны президент және басқа Иран басшылары қабылдады. Осы ұсынысқа сәйкес Хасан Рухани басқаратын саяси, заңды және техникалық жағынан тиімді ядролық топ құру туралы шешім қабылданды. Иранның МАГАТЭ-мен өзара іс-қимылының және ел ішіндегі түрлі мүдделі ұйымдар арасында үйлестірудің кешенді жоспарын құру үшін топ арнайы өкілеттіктерге ие болды. Сондықтан, Президент Хатамидің [[Әли Хаменеи]]дің растауымен Хасан Рухани [[Иран]]ның ядролық ісін 2003 жылдың 6 қазанында өз мойнына алды.: 138–140 Кейіннен Иран мен [[Еуро үштік|үш еуропалық]] мемлекет арасындағы келіссөздер [[Тегеран]]да [[Саадабад (сарайы)|Саадабад]]та басталып, кейіннен жалғасты. [[Брюссель]]де, [[Женева]]да және [[Париж]]де бірнеше ай. [[Сурет:Hassan Rouhani and Vladimir Putin (1).jpg|thumb|right|200px|Рухани [[Бішкек]]те [[Ресей президенті|Ресей Президенті]] Владимир Путин мен кездесті, 13 қыркүйек 2013 жыл]] Рухани және оның мүшелері, Иранның сыртқы істер министрлігіндегі ең жақсы дипломаттар ретінде [[Әли Ақбар Велаяти|Велаяти]] мен Харази ұсынған: 109,141 саяси және қауіпсіздік жағдайларына байланысты өздерінің диалог пен сенімді нығайтуға күш салды. Алғашқы қадам ретінде олар Иранның ядролық ісі туралы [[Біріккен Ұлттар Ұйымының Қауіпсіздік Кеңесі|Біріккен Ұлттар Ұйымы Қауіпсіздік Кеңесіне]] хабарлауды болдырмау үшін Иранға тағылған айыптардың одан әрі күшейе түсуіне жол бермеді. Сондықтан, сенімді нығайту мақсатында Иранның [[Ядролық отын циклы|ядролық іс-әрекеттерінің]] жекелеген бөліктері бірнеше кезеңдерде өз еркімен тоқтатылды.<ref>{{cite news|title=Former Chief Nuclear Negotiator Criticizes Ahmadinejad|url=http://iranpulse.al-monitor.com/index.php/2012/10/486/irans-former-chief-nuclear-negotiator-criticizes-ahmadinejad-on-several-counts/|archive-url=https://wayback.archive-it.org/all/20171010172920/http://iranpulse.al-monitor.com/index.php/2012/10/486/irans-former-chief-nuclear-negotiator-criticizes-ahmadinejad-on-several-counts/|url-status=dead|archive-date=10 October 2017|work=Iran Pulse|date=15 October 2012|accessdate=19 April 2013|df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite news|title=Iran's Former Nuclear Negotiator Slams Ahmadinejad, Calls Him 'Demagogue'|url=http://www.foxnews.com/story/0,2933,525251,00.html|publisher=Fox News Channel|date=5 June 2009|access-date=19 April 2013}}</ref> [[Махмұд Ахмадинежад]] президент болып сайланғаннан кейін, Рухани 16 жылдан кейін 2005 жылғы 15 тамызда Жоғарғы Ұлттық Қауіпсіздік Кеңесінің хатшысы қызметінен кетті: 594,601 және оның орнына Әли Лариджани жаңа хатшы болып тағайындалды, ол Иранды басқарды. ядролық корпус. Лариджани де жаңа үкіметтің саясатымен тіл табыса алмады және 2007 жылғы 20 қазанда қызметінен кетіп, оның орнына [[Саид Жалили]] тағайындалды. Содан кейін Роуханиді Жоғарғы Басшы SNSC-тегі өкілі етіп тағайындады.<ref>{{cite web|title=The Rise of the Pasdaran|url=https://www.rand.org/content/dam/rand/pubs/monographs/2008/RAND_MG821.pdf|work=RAND Corporation|accessdate=20 August 2013|author=[[Frederic Wehrey]]|author2=Jerrold D. Green |author3=Brian Nichiporuk |author4=Alireza Nader |author5=Lydia Hansell |author6=Rasool Nafisi |author7=S. R. Bohandy |year=2009}}</ref> ==Президенттік науқандар== ===2013 жылғы президенттік сайлау=== {{Quote box |width=300px |align=right |salign=right |quote = Біздің центрифугаларымыз біздің экономикамыз да дұрыс бағытта айналған кезде жақсы айналады. |source = Рухани теледидардағы пікірталас кезінде<ref>{{cite news|title=Iran votes Friday on a president, but the ballot is quite limited|url=https://www.washingtonpost.com/opinions/iran-votes-friday-on-a-president-but-the-ballot-is-quite-limited/2013/06/12/5fa7e820-d383-11e2-8cbe-1bcbee06f8f8_story.html|newspaper=The Washington Post | first=Editorial|last=Board|date=12 June 2013}}</ref> }} {{main|Ирандағы президент сайлауы (2013)|2013 Хасан Роухани президенттік науқаны}} [[File:Hassan Rouhani election winning celebration 04.jpg|thumb|left|Руханидің жақтастары оның президенттік жеңісін Тегеранда тойлайды]] [[File:Hassan Rouhani press conference after his election as president 14.jpg|thumb|Рухани өзінің жеңісі туралы сөйлеген сөзінде, 15 маусым 2013 жыл]] Рухани маусым айында өткен сайлауда жетекші кандидат болып саналды, өйткені оның центристік көзқарасы, бірақ Иранның басқарушы діни қызметкерлерімен және [[Жасыл қозғалыс (Иран)|Жасылдар қозғалысы]] мен тығыз байланысы бар. Ол өзінің президенттікке кандидатурасын 2013 жылғы 11 наурызда жариялады және 7 мамырда президенттікке үміткер ретінде тіркелді.<ref>{{cite news|url=http://www.presstv.ir/detail/2013/06/04/307130/rohani-to-form-inclusive-administration/|title=Presidential candidate Rouhani says will form inclusive administration|publisher=Press TV|date=4 June 2013|accessdate=15 June 2013}}</ref> Сайлау қарсаңында бұрынғы президенттер Мұхаммад Хатами мен [[Әли Ақбар Хашеми Рафсанжани|Ақбар Хашеми Рафсанжани]], [[Ирандағы реформизм|реформаторлар]] Руханиді президенттік сайыста қолдады Рухани.<ref>{{cite news|last=Torbati|first=Yeganeh|url=https://www.reuters.com/article/2013/06/11/us-iran-election-idUSBRE95A09O20130611 |title=Khatami, reformists back Rohani in Iran presidential vote|agency=Reuters|date=11 June 2013|accessdate=15 June 2013}}</ref> 10 маусымда Мехр ақпарат агенттігі мен Фарс ақпарат агенттігі Руханидің сайлау алдындағы мүгедектіктен шығарылуы мүмкін деп болжады және ''[[The Washington Post]]'' газеті редакцияда Руханидің «жеңіске жетуіне жол берілмейді»<ref>{{cite web|url=http://en.trend.az/regions/iran/2159600.html |title=Iranian presidential candidate Rouhani might get disqualified prior to elections|work=Trend|accessdate=18 June 2013}}</ref> деп болжады. 2013 жылғы 15 маусымда Ішкі істер министрі Мұстафа Мұхаммад Наджар сайлау қорытындыларын жариялады,<ref>{{cite news |url=https://www.washingtonpost.com/opinions/iran-votes-friday-on-a-president-but-the-ballot-is-quite-limited/2013/06/12/5fa7e820-d383-11e2-8cbe-1bcbee06f8f8_story.html|title=Iran votes Friday on a president, but the ballot is quite limited|newspaper=The Washington Post|date=13 June 2013|accessdate=18 June 2013|author=Editorial Board}}</ref> жалпы саны 36 704 156 бюллетень; Роухани 18,613,329 дауыс жинады, оның басты қарсыласы Мұхаммад Багер Галибаф 6,077,292 дауыс жинады. Рухани орта таптармен де, жастармен де жақсы нәтиже көрсетті, тіпті [[Мешһед]] және [[Қом (қала)|Қом]] сияқты діни қалаларда (шиа исламның маңызды орыны және дінбасылар,<ref name="autogenerated1">{{cite news|title=Hassan Rouhani leads Iran presidential election vote count|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-22916174|publisher=BBC News|date=15 June 2013}}</ref><ref>{{cite news|url=http://english.farsnews.ir/newstext.php?nn=9203183026|title=Rouhani Wins Iran's Presidential Election|agency=Fars News Agency|accessdate=15 June 2013|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130619045031/http://english.farsnews.ir/newstext.php?nn=9203183026|archivedate=19 June 2013|df=dmy-all}}</ref> олардың көбісі консерваторларды таңқаларлық емес), сонымен қатар шағын қалалар мен ауылдарда қолдау көрсетті. . Руханидің сайлау учаскесіндегі жеңісі [[Ирандағы президент сайлауы (2009)|2009 жылғы сайлаудан]] бастап жасыл қозғалыстың нәтижесі ретінде қабылданды. Діни ирандықтар Руханидің жеңісін бірдей атап өтті, бұл сарапшылардың консервативті фракциялар саясатынан толық бас тарту деп сипаттады.<ref>{{cite web|url=http://www.al-monitor.com/pulse/tr/contents/articles/opinion/2013/04/qom-holy-shiite-city-mystery.html|title=Iran's Qom: Mystery and Surprise At the Hawza|work=Al-Monitor|date=3 February 2009|accessdate=3 November 2013|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131029183821/http://www.al-monitor.com/pulse/tr/contents/articles/opinion/2013/04/qom-holy-shiite-city-mystery.html|archivedate=29 October 2013|df=dmy-all}}</ref> ===2017 жылғы президент сайлауы=== [[File:Rouhani and Raisi in Assembly of Experts.jpg|thumb|Рухани сарапшылар [[Сараптамалық кеңес|ассамблеясында]] [[Ибраһим Раиси]] мен қол шапалақтайды,]] Рухани [[Ирандағы президент сайлауы (2017)|2017 жылғы сайлауда]] Эбрахим Раисидің қатал сынынан бас тартты, түбегейлі басқа саясатпен айналысатын діни қызметкер, әлсіз экономика туралы популистік алаңдаушылық тудырды, Руханиді шетелдік инвестициялар іздеп, діни консерваторларға жүгінді. Ол консерваторлар үкімет билігін бақылауды қайтарып алуға тырысқанымен, Раисидің алғашқы баспана науқанының нәтижесінде болған. Оның басқа қарсыластары [[Мұстафа Мірсәлім]] және [[Мұстафа Хашемитаба]] болды. Сайып келгенде Рухани сайлауда жер сілкінісінде жеңіске жетті,<ref>{{cite news|url=https://www.theguardian.com/world/2017/may/20/iran-hassan-rouhani-set-for-landslide-in-huge-victory-for-reformists|title=Iran: Hassan Rouhani set for landslide in huge victory for reformists |date=20 May 2017}}</ref> бұл оның Батыспен қайта араласу және үлкен бостандықтар ұсыну әрекетін қолдауы болды. Ол сайлауда 73,66% қатысқан 23,636 652 дауыс алды. ==Президенттік (2013 ж. - қазіргі уақытқа дейін)== {{main|Хасан Рухани үкіметі (2013–17)|Хасан Рухани үкіметі (2017 ж. - қазіргі уақытқа дейін)}} Сайлау күнінен кейін бір күн өткен баспасөз мәслихатында Рухани Иранның әлеммен қарым-қатынасын қайта қарастыруға уәде берді. Ол халықаралық сенімді қалпына келтіру үшін үлкен ядролық ашықтықты ұсына отырып, ашықтық пен елдің халықаралық жағдайын қалпына келтіруге уәде берді.<ref>{{cite web |url=http://www.project-syndicate.org/commentary/hassan-rowhani-and-iran-s-new-diplomatic-opportunities-by-javier-solana|title=The Iranian Message|last1=Solana|first1=Javier |authorlink=Javier Solana|date=20 June 2013|publisher=[[Project Syndicate]]|accessdate=5 November 2013}}</ref> Революциялық гвардия генерал-майоры Мұхаммад Джафари Рухани әкімшілігін сынға алды. «Елдің әкімшілік жүйесін басқаратын әскери, жүйелер мен процедуралар бұрынғыдай, бірақ ол сәл өзгертілген және өкінішке орай Батыс доктринасына енген және түбегейлі өзгеріс болуы керек. Революцияның басты қатері - саяси аренада және гвардияшылар бұған қарсы үнсіз қала алмайды ». 2017 жылдың мамырында Рухани 23,5 миллион дауыспен Президент болып қайта сайланды.<ref>{{Cite web|url=http://www.euronews.com/2017/05/20/iran-president-hassan-rouhani-wins-re-election-interior-ministry|title=Iran: President Hassan Rouhani wins re-election|date=2017-05-20|website=euronews|access-date=2017-05-22}}</ref> {{main|Хасан Руханидің екінші инаугурациясы}} [[File:Hassan Rouhani's second term inauguration 09.jpg|thumb|right|Хасан Рухани [[Ислам кеңес беру кеңесі|Иран парламентінде]] ант қабылдайды, сол жақта бас судья [[Садек Лариджани]].]] Ол сайлаудан кейінгі күні жеңімпаз деп жарияланды. Ол өзінің президенттік өсиетін өзінің алдындағы [[Махмұд Ахмадинежад]]тан 2013 жылдың 3 тамызында қабылдады және Саадабад сарайына жеке салтанатпен кірді. Оның президент ретіндегі жұмысы ресми түрде сол күні 17: 00-де басталды. Ол 4 тамызда [[Ислам кеңес беру кеңесі|Парламент үйінде Иранның]] жетінші президенті ретінде ұлықталды.<ref>{{cite news|title=Iranian President Rouhani takes oath of office before parliament|url=https://www.reuters.com/article/2013/08/04/us-iran-rouhani-oath-idUSBRE97304X20130804|accessdate=4 August 2013|agency=Reuters|date=4 August 2013}}</ref> ===Кабинет=== {{main|Иран Ислам Республикасының үкіметі}} [[File:President Rouhani speechs after a cabinet meeting 02.jpg|thumb|left|Рухани үкімет отырысынан кейін сөйлеп тұр]] Рухани 4 тамызда өзінің кабинетін жариялады. Оның кабинет мүшелерін парламентке таныстыру үшін он күндік мандаты болды, бірақ ол оны пайдаланбады. Содан кейін парламент 14-19 тамызға белгіленген оның кабинетіне дауыс берді. Вице-президенттікке үміткер үш реформатор саясаткердің (Мұхаммад Реза Ареф, Эшак Джахангири немесе Мұхаммад Шариатмадари) Рухани Джахангириді бұл лауазымға тағайындады. Сондай-ақ,<ref name="BolandaNews.ir">{{cite web|url=http://bolandanews.ir/culture-and-art/view/26109%3A%D8%B1%D9%88%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%DB%8C+%D8%A7%D8%B2+%DA%A9%D8%A7%D8%A8%DB%8C%D9%86%D9%87+%D8%A7%D8%AD%D8%AA%D9%85%D8%A7%D9%84%DB%8C+%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%AA+%DB%8C%D8%A7%D8%B2%D8%AF%D9%87%D9%85|archive-url=https://web.archive.org/web/20130620091004/http://www.bolandanews.ir/culture-and-art/view/26109%3A%D8%B1%D9%88%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%DB%8C+%D8%A7%D8%B2+%DA%A9%D8%A7%D8%A8%DB%8C%D9%86%D9%87+%D8%A7%D8%AD%D8%AA%D9%85%D8%A7%D9%84%DB%8C+%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%AA+%DB%8C%D8%A7%D8%B2%D8%AF%D9%87%D9%85|url-status=dead|archive-date=2013-06-20|script-title=fa:رونمایی از کابینۀ احتمالی دولت یازدهم|language=Persian|work=Bolanda News}}</ref> сыртқы істер министрлігіне көптеген үміткерлер болды: Әли Ақбар Салехи, Камал Харази, Садег Харази, Мохаммад Джавад Зариф және [[Махмуд Ваези]], бірақ Зариф Роуханидің соңғы үміткері болды. Соңғы министрлік лауазымдарға бірнеше есімдер соңғы жариялануға дейін таратылса да, сайланған президент кеңсесі бұл болжамдарды жоққа шығарды. 2013 жылдың 23 шілдесінде Руханидің сегіз мүшесінің: Джахангиридің бірінші [[Иранның Вице-президенті|вице-президент]], [[Мұхаммад Джавад Зариф|Зариф]] сыртқы істер министрі, Рахмани Фазли ішкі істер министрі, Тайебния қаржы министрі, Дегган қорғаныс министрі, Намдар Зангане мұнай министрі болып тағайындалды. Наджафи - білім министрі, Чиччиан - энергетика министрі; Нематзаде - индустрия министрі; Хасан Хашеми - денсаулық сақтау министрі және Ахонди - көлік министрі. Рухани өзінің инаугурация күнінде парламентке өзінің министрлікке ұсынатын кандидатураларының тізімін ұсынғаннан кейін бұл ресми болды. [[Мұхаммад Нахавандиан]]ды өзінің бастығы етіп тағайындады.<ref>{{cite web |url=http://iranelect.ir/showpage.aspx?id=165544&title=%D9%87%D8%B4%D8%AA-%D9%86%D9%81%D8%B1-%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%D8%B9%D8%B6%D8%A7%DB%8C-%DA%A9%D8%A7%D8%A8%DB%8C%D9%86%D9%87-%D8%B1%D9%88%D8%AD%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%86%D9%87%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%B4%D8%AF%D9%86%D8%AF-%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D9%85%DB%8C |title=هشت نفر از اعضای کابینۀ روحانی نهایی شدند +اسامی Iran Elections |publisher=Iranelect.ir |accessdate=3 November 2013 |url-status=dead |archiveurl=https://archive.is/20130723185206/http://iranelect.ir/showpage.aspx?id=165544&title=%D9%87%D8%B4%D8%AA-%D9%86%D9%81%D8%B1-%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%D8%B9%D8%B6%D8%A7%DB%8C-%DA%A9%D8%A7%D8%A8%DB%8C%D9%86%D9%87-%D8%B1%D9%88%D8%AD%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%86%D9%87%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%B4%D8%AF%D9%86%D8%AF-%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D9%85%DB%8C |archivedate=23 July 2013 }}</ref> ===Ішкі саясат=== {{main|Ирандағы наразылықтар (2017—2018)}} ====Экононмика==== {{main|Иран экономикасы|Ирандағы салық салу}} Хасан Руханидің экономикалық саясаты Иранның ұзақ мерзімді экономикалық дамуына бағытталған. Ол қоғамның [[Сатып алу қабілеті|сатып алу қабілетін]] арттыруға, экономикалық өсуге, жеткілікті [[Сатып алу қабілеті|қаражат жинауға]], [[Иран Конституцисяы|Иран Ислам Республикасы Конституциясының]] 44-ші Принципінің жалпы саясатын жүзеге асыруға және қысқа мерзімде іскерлік ортаны жақсартуға қатысты. Рухани халықтың экономикалық жағдайын жақсартуды халықтың сатып алу қабілетін арттырып,<ref>{{cite web|url=http://www.rouhani.ir/issue.php?issue_id=6|title=Improvement of people's livelihood|work=Rouhani[Persian Language]|accessdate=30 June 2013|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130713133331/http://www.rouhani.ir/issue.php?issue_id=6|archivedate=13 July 2013|df=dmy-all}}</ref> байлықтың алшақтығын азайту арқылы жүзеге асыру керек деп санайды. Сондай-ақ, ол [[Ұлттық байлық|ұлттық байлықты]] тең [[Меншіктің бөлінуі|бөлу]] және экономикалық өсу барлық айтылған экономикалық мақсаттарға жетелейді деп санайды. Ол егер ұлттық байлық жасалмаса, кедейлік таратылады деп мәлімдеді. [[Медиана табысы|Ұлттық байлықты]] құру жан басына шаққандағы нақты кірістің өсуіне және байлықтың әділ бөлінуіне себеп болады. Оның жоспары табысы аз топтарға тікелей және жанама көмекті ұлғайтуға бағытталған.<ref>{{cite web|url=http://www.rajanews.com/detail.asp?id=160319|title=The main topics of Rouhani economic programs|work=Raja News|accessdate=30 June 2013}}</ref> Рухани шұғыл түрде Иранның Басқару және жоспарлау ұйымын қайта құрмақшы. Оның экономикалық саясатына сонымен қатар [[Субсидия|субсидияларды]] оңтайлы бөлу, өтімділік пен [[Өтемділік коэффициенті|инфляцияны бақылау]], экономикалық өсуді жеделдету және импортты азайту кіреді. Оның пайымдауынша, инфляция отбасылық экономикаға зиянды әсер етеді және оны Форсайт пен ''Үміт кабинетінде төмендетуге үміттенеді''.<ref>{{cite web|url=http://www.rouhani.ir/issue.php?issue_id=2|title=inflation|work=Official website|accessdate=30 June 2013|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130713132819/http://www.rouhani.ir/issue.php?issue_id=2|archivedate=13 July 2013|df=dmy-all}}</ref>. Рухани жоғары инфляцияны бақылау, сатып алу қабілеттілігін арттыру және жоғары жұмыссыздықты азайту сияқты жедел экономикалық басымдықтарды жоспарлайды.<ref>{{cite web|url=http://penzanews.ru/en/opinion/53711-2013|title=Hassan Rouhani's election as Iranian president to soften dialogue between Iran and West|work=Penza News|accessdate=30 June 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130703094311/http://penzanews.ru/en/opinion/53711-2013|archive-date=3 July 2013|url-status=dead}}</ref> ===Мәдениет және БАҚ=== {{main|Иран мәдениеті|Иранда цензура}} [[Халықаралық БАҚ-қа көмек орталығы|Халықаралық Медиа Көмек Орталығының]] 2014 жылғы наурыздағы есебіне сәйкес, Рухани 2013 жылы биліктен кеткен сәттен бастап, «Интернетке цензура күшейе түсті, бірақ Руханидің бұл процесті толық бақылауға алмайтындығы анық болды»<ref>{{cite web |url=http://cima.ned.org/sites/default/files/CIMA-Iran.pdf |title=Archived copy |accessdate=2014-12-05 |url-status=dead |archiveurl=http://webarchive.loc.gov/all/20150113054230/http://cima.ned.org/sites/default/files/CIMA-Iran.pdf |archivedate=13 January 2015 |df=dmy-all }}</ref><ref>{{cite web |url=http://cima.ned.org/sites/default/files/CIMA-Iran.pdf |title=Archived copy |accessdate=2014-12-05 |url-status=dead |archiveurl=http://webarchive.loc.gov/all/20150113054230/http://cima.ned.org/sites/default/files/CIMA-Iran.pdf |archivedate=13 January 2015 |df=dmy-all }}</ref>. Интернет цензурасына қатысты ол: «Қабырғаның салынуы мүмкін күндер аз қалды, бүгінде қабырға жоқ», - деді. Ол сондай-ақ [[Иран Ислам Республикасының дауысы|Иран Ислам республикасының телерадиохабарларын]] ұлттық маңызды мәселелерге назар аудармай, маңызды емес шетелдік жаңалықтарды көрсеткені үшін сынға алды.<ref>{{cite news|url=https://www.economist.com/news/middle-east-and-africa/21582567-hassan-rohani-strikes-liberal-tone-he-ascends-presidency-smoother |title=Iran's new president: Smoother operator |work=The Economist |date=3 August 2013 |accessdate=3 November 2013}}</ref> Рухани сонымен қатар [[Интернетке қол жеткізу|Интернетке қол жетімділікті]] және басқа да саяси және әлеуметтік бостандықтарды қолдайтындығын мәлімдеді. Сұхбатында ол: «Біз адамдардың жеке өмірінде толықтай еркін болғанын қалаймыз, ал қазіргі әлемде ақпаратқа, еркін сұхбаттасуға және еркін ойлау құқығына ие болу - барлығының құқығы. халықтар, соның ішінде Иран халқы»<ref>{{cite web|url=http://worldnews.nbcnews.com/_news/2013/09/19/20573897-exclusive-iran-president-blames-israel-for-instability-calls-for-peace?lite|title=Iran president blames Israel for 'instability,' calls for peace |publisher=NBC News|date=19 September 2013|accessdate=25 October 2013}}</ref>. ====Адам және әйел құқығы==== {{main|Ирандағы адам құқығы}} Рухани шектеулі өкілеттіктері болуы мүмкін адам құқықтары мәселелерін көпшілік алдында шешпеу саясатын ұстанады.<ref>{{cite web|url=https://www.theguardian.com/world/iran-blog/2014/apr/28/time-rouhani-broke-silence-human-rights-iran|title=It is time Rouhani broke his silence on human rights abuses in Iran|author=Saeed Kamali Dehghan|work=The Guardian}}</ref> [[File:President Rouhani at National Armed Force Day parade 2016 02.jpg|thumb|left|Президент Рухани [[Иран әскерінің күні|Иран әскерінің күні]] арналған шеру кезінде]] Рухани - [[Ирандағы әйелдер құқығы|әйелдер құқығын жақтаушы]]. Ол Иран Президенті болып сайланғаннан кейін сөйлеген сөзінде: {{quotation|—Әйелдер үшін тең мүмкіндіктер болуы керек. Олардың жаратылуында, адамгершілігінде, білімге ұмтылысында, түсінігінде, парасаттылығында, діни парасаттылығында, Құдайға қызмет етуде және адамдарға қызмет етуде еркек пен әйел арасында ешқандай айырмашылық жоқ.<ref>{{cite web|url=http://www.farsnews.ir/newstext.php?nn=13920528000324|title=مشروح/ در مراسم تودیع و معارفۀ وزرای کشور روحانی: معجزهگر نیستم/ به استفاده از یک جناح در کابینه اعتقاد ندارم|work=Fars News|accessdate=25 October 2013}}</ref>|}} Рухани үкіметі [[Эльхам Аминзаде|Эльхам Аминзаданы]], [[Шахиндохт Молаверди|Шахиндохт Молаверди]] мен [[Масумех Эбтекар|Масумех Эбтекарды]] вице-президенттер етіп тағайындады; сонымен бірге [[Марзиех Афхам|Марзиех Афхам]], сыртқы істер министрлігінің алғашқы әйел өкілі. Рухани әйелдерге арналған министрлік ашуға уәде берді. Әйтсе де, әйелдер құқығын қорғаушылардың көпшілігі әйелдерге қызмет көрсетуден бас тартады; өйткені олар бұл министрлік әйелдер мәселелерін оқшаулауы мүмкін деп санайды. Сондай-ақ, Рухани гендерлік мәселелер мен әйелдерге қатысты мәселелерді шешу үшін әр министрліктен министрдің орынбасарлық лауазымын талап етеді деген ұсыныс айтылды.<ref>{{cite web|url=http://www.awid.org/News-Analysis/Friday-Files/Breaking-Through-the-Iron-Ceiling-Iran-s-New-Government-and-the-Hopes-of-the-Iranian-Women-s-Movements|title=Breaking Through the Iron Ceiling: Iran’s New Government and the Hopes of the Iranian Women’s Movements|publisher=AWID|date=13 September 2013|accessdate=25 October 2013|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131003024746/http://awid.org/News-Analysis/Friday-Files/Breaking-Through-the-Iron-Ceiling-Iran-s-New-Government-and-the-Hopes-of-the-Iranian-Women-s-Movements|archivedate=3 October 2013|df=dmy-all}}</ref> [[File:Rouhani re-election celebrations in Tehran 3.jpg|thumb|Руханидің жақтастары оның [[Ирандағы президент сайлауы (2017)|президенттік жеңісін тойлайды]], мамыр 2017 ж]] [[2013 жыл]]дың қыркүйегінде он бір саяси тұтқын босатылды, оның ішінде танымал құқық қорғаушылар [[Насрин Сотуде|Насрин Сотуде]] және Мохсен Аминзаде. Бұл оның АҚШ-қа [[Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы|Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас ассамблеясына]] келуінен бірнеше күн бұрын жасалды.<ref>{{cite news|author=Rana Rahimpour|url=https://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-24151298|title=Iran: Nasrin Sotoudeh 'among freed political prisoners'|publisher=BBC|date=18 September 2013|accessdate=25 October 2013}}</ref> Сыншылар Рухани билікке келгеннен бері ішкі саясатта біраз өзгеріс болғанын айтады.<ref>{{cite web|url=https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/iran/11131075/Irans-president-attacks-Camerons-unacceptable-remarks-as-woman-faces-execution.html|title=Iran's president attacks Cameron's 'unacceptable' remarks as woman faces execution|work=The Telegraph|date=30 September 2014|accessdate=10 June 2015}}</ref> Иран билігі Руханидің билік басында болған алғашқы 14 айында 599 адамды өлтірді, бұл өткен жылы оның бұрынғы басшысы Махмұд Ахмадинежадтың қызметінде 596 болғанмен салыстырғанда. Иран Қытайдан басқа әлемде кез-келген жерде ең көп өлім жазасына ие. Нобель сыйлығының лауреаты [[Ширин Эбади|Ширин Эбади]] Руханидің адам құқықтары саласындағы жағдайын сынға алды. Ол жазалардың көбеюін, [[Абдольфаттах Солтани|Абдольфаттах Солтанидің]] аштық жариялағанын және [[Абдольфаттах Солтани|Мир Хоссейн Мусави]] мен [[Мехди Карруби|Мехди Каррубидің]] үйде ұсталуын жалғастырды. Иран өкілі Эбадидің пікірлері Иранға деген өшпенділіктің артуына әкеледі дейді.<ref>{{cite news|url=https://www.yahoo.com/news/irans-ebadi-criticizes-rouhanis-rights-record-151848906.html |title=Iran's Ebadi criticizes Rouhani's rights record |publisher=yahoo.com |date=6 November 2013 |accessdate=1 April 2014}}</ref><ref>[http://www.rferl.org/content/iran-ebadi-rohani/25160500.html Ebadi Criticizes Rohani's Rights Record] Radio Free Europe/Radio Liberty.</ref><ref>[http://humanitariannews.org/20131107/ebadi-criticizes-rohanis-rights-record Ebadi Criticizes Rohani's Rights Record] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200229095828/http://humanitariannews.org/20131107/ebadi-criticizes-rohanis-rights-record |date=2020-02-29 }} ''Humanitarian News''</ref> 2015 жылы Рухани Марзиех Афхам мен [[Салех Адиби|Салех Адибиді]] 1979 жылдан бергі алғашқы әйел ретінде тағайындады (тарихтағы екінші) және бірінші [[Ирандағы ислам|сунниттік]] [[Ирандағы күрдтер|Күрд]] сәйкесінше елшілер қызметін атқарды.<ref>{{cite news|title=IRAN APPOINTS FIRST FEMALE AMBASSADOR SINCE 1979 ISLAMIC REVOLUTION |url=http://europe.newsweek.com/iran-female-ambassador-336255|accessdate=10 January 2017|work=[[Newsweek]]|date=11 November 2015|author=CONOR GAFFEY}}</ref><ref>{{cite news|url=http://www.irna.ir/en/News/81762382/|title=First ever Sunni diplomat named Iran ambassador to Hanoi|work=IRNA|date=16 September 2015|accessdate=2 January 2017}}</ref> ===Сыртқы саясат=== {{main|Иранның сыртқы саясаты|Хасан Рухани жасаған президенттік халықаралық сапарлардың тізімі|Әлем зорлық-зомбылық пен экстремизмге қарсы}} [[File:Vladimir Putin and Hassan Rouhani (2018-06-09) 1.jpg|thumb|Рухани 2018 жылы 9 маусымда Қытайда өткен [[Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы|ШЫҰ]] саммитінде [[Ресей президенті]] [[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путин]] мен кездесуі,]] [[File:President Hassan Rouhani and FM Javad Zarif in Saadabad Palace 02.jpg|thumbnail|left|Рухани Иранның тәжірибелі дипломаты [[Мұхаммад Джавад Зариф]]ті (сол жақта) [[Иранның Сыртқы істер министрлігі|сыртқы істер министрі]] етіп тағайындады..]] Руханидің сыртқы саясатында өзгерістен қорқатын ирандық принципистердің консерватизмі қамтылған, сонымен бірге бұл қажет екенін түсінеді. Сонымен қатар, [[Махмұд Ахмадинежад]]тың күш-жігерімен тежелген Иранның сыртқы саясатына Руханидің абайлап және батыл күш-жігерімен жаңа предшественник қажет.{{clarify|date=April 2014}} Руханидің негізгі міндеті тек Иран мен саяси қарсыластар арасындағы үнқатысуды дамыту, соның ішінде [[5 + 1 тобы|P5 1]]. Бұл курс Иран экономикасына зиян келтірген санкциялардан арылуға көмектеседі.<ref>{{cite web |url=http://carnegie.ru/eurasiaoutlook/?fa=52224 |title=How Much Can Iran's Foreign Policy Change After Rowhani's Victory? |last=Malashenko |first=Alexey |authorlink=<!-- http://carnegie.ru/experts/?fa=369 --> |date=27 June 2013 |publisher=[[Carnegie Endowment for International Peace]] |accessdate=7 November 2013 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131109160611/http://carnegie.ru/eurasiaoutlook/?fa=52224 |archivedate=9 November 2013 |df=dmy-all }}</ref> 2015 жылғы наурызда Рухани президент [[Барак Обама|Обамаға]] және [[Иран]] мен келіссөз жүргізіп жатқан басқа бес елдің басшыларына Иранның ұстанымын түсіндіріп хат жолдады. Бұл туралы ол өзінің Twitter-дегі парақшасында мәлімдеді. АҚШ Ұлттық қауіпсіздік кеңесі бұл хат АҚШ келіссөз тобына жіберілгенін растады, бірақ оның мазмұны жарияланбады. Рухани АҚШ-тан басқа келіссөздерге қатысқан барлық елдердің басшыларымен телефон арқылы сөйлесті.<ref>{{cite web|url=https://www.washingtonpost.com/world/final-make-or-break-moment-for-iran-nuclear-talks/2015/03/26/835ac586-d25e-11e4-8b1e-274d670aa9c9_story.html|title=Final make-or-break moment for Iran nuclear talks|author=Carol Morello|date=26 March 2015|work=The Washington Post}}</ref> ===Ядролық келіссөздер=== {{main|Бірлескен іс-қимыл жоспары|Иранның ядролық келісім шеңбері|Бірлескен іс-қимыл жоспарына алып келетін келіссөздер|Бірлескен кешенді іс-қимыл жоспары}} ===Ұлыбритания=== {{main|Британ-Иран қатынастары}} Рухани [[Ұлыбритания Премьер-министрі]] [[Дэвид Кэмерон]] мен кездесті,<ref>{{cite news|url= https://www.theguardian.com/world/2014/sep/24/leaders-uk-iran-cameron-rouhani-meet-un-new-york|title= Leaders of UK and Iran meet for first time since 1979 Islamic revolution |accessdate=21 April 2015|work=[[The Guardian]]|date=24 September 2014}}</ref> бұл 1979 жылғы [[Ирандағы Ислам революциясы|Ислам революциясынан]] бері [[Иран]] мен [[Ұлыбритания]] басшыларының кездескенін атап өтті. 2014 жылғы 20 ақпанда [[Иранның Лондондағы елшілігі|Иранның Лондондағы елшілігі]] қалпына келтіріліп, екі ел дипломатиялық қатынастарды қалпына келтіруге келісті. 2015 жылғы 23 тамызда елшілік ресми түрде ашылды.<ref>{{cite web|title=Britain Iran resume Diplomatic Ties as Iranian Embassy restored in London|url=http://news.biharprabha.com/2014/02/britain-iran-resume-diplomatic-ties-as-iranian-embassy-restored-in-london/|agency=Indo-Asian News Service|publisher=news.biharprabha.com|accessdate=21 February 2014}}</ref><ref>{{Cite web| title = British embassy in Tehran reopens four years after closure| publisher = BBC News| accessdate = 10 September 2015| url = https://www.bbc.com/news/uk-34031615}}</ref> ===АҚШ=== {{main|АҚШ-Иран қатынастары}} [[File:President Rouhani in meeting with Venezuelan President Nicolás Maduro 02.jpg|thumb|Рухани, [[Венесуэла президенті]] [[Николас Мадуро]] мен [[Тегеран]]да, 2015 жылғы қараша]] Руханидің 2013 жылдың қыркүйегінде [[Нью-Йорк]] қаласына сапары Иранның АҚШ-пен қарым-қатынасындағы үлкен ілгерілеушілік болды. Ол бұған дейін оның үкіметі отыз екі жылдан кейін АҚШ-пен келіссөздер жүргізуге дайын екенін айтқан. Рухани сапар барысында ол [[АҚШ президенті]] [[Барак Обама]] мен кездесуден бас тартқаны туралы ақпаратты жоққа шығарды және мұндай кездесуді үйлестіру үшін көп уақыт қажет деп санайды. 2013 жылдың 27 қыркүйегінде, екі елдің сыртқы істер министрлері [[5 + 1 тобы|P5 + 1]] және Иран келіссөздері кезінде кездескеннен кейін, Рухани президент Обама мен телефон арқылы сөйлесті,<ref name="reuters1">{{cite news|title=Iranians cheer, protest over Rouhani's historic phone call with Obama|url=https://www.reuters.com/article/2013/09/28/us-iran-usa-idUSBRE98R06720130928|accessdate=30 September 2013|agency=Reuters|date=28 September 2013|author=Marcus George|location=Dubai}}</ref> ол 1979 жылдан бері екі елдің ең жоғары саяси алмасуын атап өтті. ол Теһранға оралған кезде «[[Америкаға өлім|Америкада өлім]]» деп айқайлаған консерваторлар наразылық білдірді.<ref>[http://firstread.nbcnews.com/_news/2013/09/27/20722870-obama-speaks-with-iranian-president-rouhani?lite Obama speaks with Iranian President Rouhani] NBC News 27 September 2013</ref><ref>[http://news.nationalpost.com/2013/09/27/obama-talks-to-rowhani-first-direct-conversation-between-american-and-iranian-presidents-in-30-years/ Obama talks to Rouhani: First direct conversation between American and Iranian presidents in 30 years] ''National Post'' 27 September 2013</ref> [[File:Barack Obama on the telephone with Hassan Rouhani.jpg|нобай|солға|[[Барак Обама]] Рухани мен телефон арқылы сөйлесуі, 27 қыркүйек 2013 жыл.]] [[2019 жыл]]ы ақпанда Рухани АҚШ-ты [[Венесуэла-Иран қатынастары|Иранның одақтасы]] [[Венесуэла президенті]] [[Николас Мадуро]]ны құлатуға тырысқаны үшін айыптады.<ref>{{cite news |title=Iran's Rouhani slams 'hegemonic' U.S. over Venezuela |url=https://www.reuters.com/article/us-venezuela-politics-iran/irans-rouhani-slams-hegemonic-u-s-over-venezuela-idUSKCN1PR0B9 |publisher=Reuters |date=2 February 2019}}</ref> [[Сурет:Rouhani supporters (1).jpg|thumb|right|200px|2013 жылғы Иран сайлауында Роуханиді жақтаушылар]] [[2020 жыл]]ғы 3 қаңтарда Иранның ең күшті екінші тұлғасы [[Қасым Сүлеймани]] [[Бағдад халықаралық әуежайындағы АҚШ әуе соққысы, 2020 жылғы 3 қаңтар|АҚШ өлтірді]],<ref>[https://www.azattyq.org/a/30360764.html АҚШ-Иран жанжалына себеп болған Касем Сүлеймани кім еді? 3.1.2020]</ref> бұл екі ел арасындағы қалыптасқан шиеленісті едәуір арттырды. Рухани Иранның «кек алатынын» айтты.<ref name="reuters1"/><ref>[http://firstread.nbcnews.com/_news/2013/09/27/20722870-obama-speaks-with-iranian-president-rouhani?lite Obama speaks with Iranian President Rouhani] NBC News 27 September 2013</ref><ref>[http://news.nationalpost.com/2013/09/27/obama-talks-to-rowhani-first-direct-conversation-between-american-and-iranian-presidents-in-30-years/ Obama talks to Rouhani: First direct conversation between American and Iranian presidents in 30 years] ''National Post'' 27 September 2013</ref> ===Сирия=== {{main|Иранның Сириядағы Азамат соғысына қатысуы|Иран-Сирия қатынастары}} [[File:Vladimir Putin, Hassan Rouhani, Recep Tayyip Erdoğan 02.jpg|thumb|Рухани, [[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путин]] және [[Режеп Тайып Ердоған]]. [[Ресей]], 22 қараша 2017 жыл]] Ол Сирияның Азаматтық соғыс кезіндегі Сирияның даулы президенті [[Башар әл-Асад]]ты толығымен қолдайтын, сондай-ақ Ливанның оңтүстігінен, Сирия, Ирак арқылы өтіп жатқан «[[Шиіт айы|шиіт айын]] күшейтуге» байланысты басқарушы ұйымды ұстанатын болады деген болжам бар. [[Иран]].<ref>{{cite news|url=https://www.economist.com/news/middle-east-and-africa/21579826-irans-new-president-hassan-rohani-has-been-hailed-abroad-reformist-breath |title=Iran's new president: Will he make a difference? |work=The Economist |date=22 June 2013 |accessdate=3 November 2013}}</ref> Президент сайлауында жеңіске жеткеннен кейінгі алғашқы баспасөз мәслихатында Рухани «[[Сирия азаматтық соғысы|Сириядағы азаматтық соғысты]] шешудің түпкі жауапкершілігі Сирия халқының қолында болуы керек» деді.<ref>{{cite news|title=Iran's Rohani hopes all will seize chance of friendly ties|url=https://www.reuters.com/article/2013/06/17/us-iran-election-relations-idUSBRE95G0G920130617|agency=Reuters|date=17 June 2013}}</ref> ===Ирак=== {{main|Ирак-Иран қатынастары|Ирактың Иракқа араласуы (2014 ж. - қазіргі уақыт)}} Рухани [[Ирак-Иран қатынастары|Иран-Ирак қатынастарын]] «бауырластық» деп атады және [[Ирак]] пен бірнеше келісімге қол қойды.<ref>{{cite news|title=President Rouhani: Iran to Stand beside Iraq in War on Terrorism|url=http://english.farsnews.ir/newstext.aspx?nn=13930927000515|accessdate=29 April 2015|agency=Fars News Agency|date=18 December 2014}}</ref> Ирактың Солтүстік шабуылынан кейін Иран Иракқа бірінші болып қолдау көрсетті және [[Ирактың солтүстігінде ИСШ шабуылы (2014 ж. Маусымы)|ИСШ]]-ге [[Ислам мемлекетіне қарсы әскери операция|қарсы әскери араласуда]] «негізгі ойыншы» болып табылады.<ref>{{cite news |url=http://america.aljazeera.com/articles/2015/3/18/could-irans-elite-military-force-defeat-isil.html|title=Could Iran's elite military force defeat ISIL?|accessdate=21 April 2015|publisher=[[Al Jazeera]]|date=18 March 2015}}</ref> [[File:Pakistan PM Imran Khan met with Ali Khamenei 03.jpg|thumb|[[Әли Хаменеи]] мен Рухани [[Пәкістан Премьер-министрі]] [[Имран Хан]] мен бірге, 22 сәуір 2019 жыл]] ===Сауд Арабиясы=== {{main|Иран-Сауд қарым-қатынасы}} Иранның Сауд Арабиясымен қарым-қатынасы туралы Рухани Хатами әкімшілігі кезінде ол сол кездегі Ұлттық қауіпсіздік кеңесінің бас хатшысы ретінде саудиялықтармен «жан-жақты және стратегиялық келісімге» қол жеткізгенін, бірақ бұл келісім сақталмағанын жазды. [[Махмуд Ахмадинежадтың президенттігі|Ахмадинежад]] үкіметі кезінде. Атап айтқанда, эпизодты талқылау кезінде ол былай деді: {{дәйексөз|Сауд Арабиясымен жақсы қарым-қатынас жасауымыз керек деген хаттама болды [Хатами басқарған кезде]. Незаамға (режимге) ешкім қарсы болған жоқ. Мен Сауд Арабиясына алғаш рет 1998 жылы бардым. Ол кезде Сауд Арабиясы бізді [[Хобар мұнарасын жару|Хобар Тауэрс]] бомбалауына қатысы бар деп айыптаған болатын. Мен Сауд Арабиясына ИЖҚК бас хатшысы ретінде бардым.{{citation needed|date=June 2005}} Олардың тарапынан [[Наиф ибн Әбделәзиз|Наиф бин Әбделәзиз]] келіссөздерге қатысты. Келіссөздер түнгі 10-да басталды. және таңертеңгі 5-ке дейін созылды. Біз ақыры қауіпсіздік туралы келісімге келдік. Мен Сауд Арабиясына 2005 жылдың [басында] оралдым және аймақ, біздің арамыздағы өзара проблемалар және ядролық мәселе туралы кең пікірталастар өткіздім. Біз Nayef-пен төрт комитет құруға келістік. Олар бірнеше ай сайын жиналып, мәселелерді шешуі керек еді. Мен [бас хатшы] қызметінен кеткен соң, бірде-бір комитет құрылмады және жиналыстар болмады. - Хасан Рухани, Стератежи-и Амниат-е Мелли Джомхури-и Эслами-и Иран (Иран Ислам Республикасының ұлттық қауіпсіздік стратегиясы).<ref>{{cite news|title=Former Iran Nuclear Negotiator: Bush Negotiation Bid Was Rebuffed|url= https://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/tehranbureau/2012/05/qa-former-iran-nuclear-negotiator-bush-negotiation-bid-was-rebuffed.html|work=PBS|date=12 May 2012|accessdate=20 June 2013}}</ref>|date=2013-27-02}} [[File:Swedish PM Stefan Löfven meeting Iranian Supreme Leader Ali Khamenei 05.jpg|thumb|Рухани мен [[Әли Хаменеи]], [[Швеция Премьер-Министрі]] [[Стефан Лёвен]] мен, 11 ақпан 2017 жыл]] Рухани Сауд Арабиясының [[Йеменге шабуыл|Йеменге жасаған әскери араласуын сынға алып]]: «Йеменде балалар, қарт ерлер мен әйелдерді бомба жасамаңыз. Мазасыздарға шабуыл жасау масқара болады» деді.<ref>"[http://www.aljazeera.com/news/2015/04/iran-rouhani-criticises-saudis-yemen-strikes-150418173804648.html Iran's Rouhani criticises Saudis over Yemen strikes]". [[Al Jazeera]]. 19 April 2015.</ref> ===Израиль=== {{main|Израиль-Иран қатынастары}} Рухани [[Израиль]]ді «аймақ халқына әділетсіздік жасайтын және өзінің жылы саясатымен аймаққа тұрақсыздық әкелген» басып алушы және басып алушы үкімет «деп сипаттайды. [[Холокост]] туралы пікірін түсіндіруді сұрағанда, Роухани былай деп жауап берді: «... тұтастай алғанда, мен сізге айта аламын, тарихта адамзатқа қарсы кез-келген қылмыс, оның ішінде нацистердің еврейлерге, сондай-ақ еврей еместерге қатысты жасаған қылмысы болып табылады. айыпталушы және айыпталушы.<ref>[https://www.theguardian.com/world/2013/sep/25/iran-rouhani-recognises-holocaust Iranian president Hassan Rouhani recognises 'reprehensible' Holocaust] Saeed Kamali Dehghan, ''The Guardian'', 25 September 2013</ref> Яһудилерге қарсы қандай қылмыс жасасады,<ref>[http://rt.com/news/remarks-holocaust-iranian-president-382/ Iran news agency slams CNN for ‘fabricating’ Rouhani’s Holocaust remarks] RT (TV network) 26 September 2013</ref> біз оны айыптаймыз «. [[CNN]]-ге берген сұхбатында, CNN аудармашысы Роуханидің Холокосттың бар екенін мойындады деп мәлімдеді, алайда CNN мәлімдемесін Иранның мемлекеттік бұқаралық ақпарат құралдары CNN жасаған қасақана жүргізілген жалған мәлімдеме деп айыптады. Уолл-стрит Джорнал сияқты басқа ақпарат көздері олардың тәуелсіз аудармашылары ирандық БАҚ-тың пікірін растайды және CNN аудармасын өте дәл емес деп сипаттады, олардың аудармасына өзі айтпаған көптеген сөздерді (мысалы, «холокост») қосып жіберді. 2018 жылдың қараша айында Рухани Израильді «Батыс елдерінің өздерінің мүдделерін Таяу Шығыста алға жылжыту үшін құрған қатерлі ісік» деп атады.<ref>[https://www.nytimes.com/aponline/2018/11/24/world/middleeast/ap-ml-iran-israel.html Iran's Rouhani Calls Israel a 'Cancerous Tumor'] ''The New York Times'', 24 November 2018</ref> ===Қоғамдық имидж және қабылдау=== ''Ақпараттық және қоғамдық пікірлер шешімдері'' (АҚПШ) Иран азаматтары арасында 2016 жылғы наурызда жүргізілген сауалнамаға сәйкес, Рухани 75% мақұлдау және 12% мақұлдамайтын рейтингтер, сәйкесінше + 54% таза танымалдылыққа ие, бұл оны [[Иран]]дағы екінші танымал саясаткер етеді. , + 69% таза танымалдықпен [[Мұхаммад Джавад Зариф]]тен кейін. Рухани келесі орындарды иеленген [[Хасан Хомейни]] (+ 52%), [[Мұхаммад Хатами]] (+ 43%) және Ақбар Хашеми Рафсанжаниден (+ 38%) асып түседі. Фирма 95% сенімді іріктеу қатесінің шегі ± 3 пайыздық тармақты құрайтынын айтады.<ref>{{cite web|url=http://www.ipos.me/polls/2016/05/24/zarif/|script-title=fa:ظریف محبوب‌ترین چهره سیاسی ایران |work=Information and Public Opinion Solutions LLC|date=24 May 2016|access-date=24 May 2016|language=Persian}}</ref> [[File:Hassan Rouhani in Semnan 08.jpg|thumb|Рухани [[Семнан]]ның сапары кезінде.]] ====Жұмысты мақұлдау==== Рухани өзінің президенттігін 2013 жылдың қарашасында бастады,<ref name="TIP">{{cite web|url=http://iranprimer.usip.org/blog/2015/sep/02/poll-rouhani-approval-rating-improves|title= Poll: Rouhani Approval Rating Improves|work=The Iran Primer|publisher=United States Institute of Peace|date=2 September 2015|access-date=24 May 2016}}</ref> оны тоқсан сайын бағалайтын ''Ақпараттық және қоғамдық пікірге арналған шешімдер'' ЖШС (АҚПШ) сәйкес, сәйкесінше 58% және 27% деңгейінде рейтингтер бекітілді. Ол біртіндеп 48% -ға дейін төмендеді және ол 2015 жылы мамырда 33% мақұлданбаған рейтингін тіркеді. Оның жұмысқа орналасуы Бірлескен кешенді іс-қимыл жоспарынан кейін көтерілді, бұл [[Мэриленд Университеті]]нің халықаралық және қауіпсіздікті зерттеу орталығы'' (ССБЗО) өткізген сауалнамаға сәйкес. ) 88% -ды қолдайды, көпшілігі (61%) оған «өте қолайлы көзқарасты» білдірді (2014 ж. шілдедегі 51% -дан) және іріктеу қатесінің ± 3,2 маржасын көрсетті. ''Сауалнама сонымен бірге Руханидің қолдауды қолдауда «қиын міндет» бар екенін, өйткені бұл келісімнен адамдар үлкен экономикалық үміт күтеді және бұл оның [[Ахиллес өкшесі|Ахиллес өкшесіне]] айналуы мүмкін. 2015 жылдың тамызында мәміледен кейін бірнеше күн өткеннен кейін АҚПШ компаниясы 54% мақұлдау және 24% мақұлдамауды тіркеді.<ref>{{cite web|author=Jasmin Ramsey|url=http://lobelog.com/new-iran-deal-poll-cissm-rouhani-support/|title= The Nuclear Deal Was A Win for Rouhani. But Iranians Have High Expectations|publisher=Lobelog|date=9 September 2015|access-date=24 May 2016}}</ref> Тренд 2016 жылдың ақпанына дейін жалғасып, 67% және 18% мақұлдау мен мақұлдамау рейтингтеріне ие болды, ол ол қызметке кіргеннен бері ең жоғары деңгей болып табылады.<ref name="TIP">{{cite web|url=http://iranprimer.usip.org/blog/2015/sep/02/poll-rouhani-approval-rating-improves|title= Poll: Rouhani Approval Rating Improves|work=The Iran Primer|publisher=United States Institute of Peace|date=2 September 2015|access-date=24 May 2016}}</ref> ==Саяси ұстанымдар== Рухани байсалды және прагматикалық саясаткер болып саналады.<ref name=wbuc>{{cite book|last=Buchta|first=Wilfried|title=Who rules Iran?: The structure of power in the Islamic Republic|year=2000|publisher=The Washington Inst. for Near East Policy [u.a.]|location=Washington, DC|isbn=0-944029-39-6|url=http://www.washingtoninstitute.org/uploads/Documents/pubs/WhoRulesIran.pdf}}</ref> 2000 жылы [[Вашингтонның Таяу Шығыс саясат институты]] оны «қуатқа тойған» деп сипаттады. Ол президент болып реформаторлық қолдауымен сайланды және ол реформистік талаптарды ұстануға және реформистер мен консерваторлар арасындағы алауыздықты жоюға уәде берді.<ref name=Torbati>{{cite news|last=Torbati|first=Yeganeh|title=Iran's Rouhani hints will balance hardliner, reformist demands|url=https://www.reuters.com/article/2013/06/29/us-iran-rouhani-idUSBRE95S06020130629|agency=Reuters|date=29 June 2013}}</ref> [[Ирандағы президент сайлауы (2017)|2017 жылғы президенттік сайлау]] кезінде Руханидің [[Солшылдар|көзқарастары]] сол жаққа көбірек ауысып, ол [[Ирандағы реформизм|реформациялық]] фракциямен толығымен келіскен.<ref>[https://24.kz/kz/zha-aly-tar/lemde/item/178055-iranda-prezident-sajlauy-tip-zhatyr Иранда президент сайлауы өтіп жатыр Қолданылған материалдарға міндетті түрде www.24.kz сайтына гиперсілтеме берілуі тиіс 19.05.2017]</ref> ==Сайлау тарихы== {{main|Хасан Руханидің сайлау тарихы}} [[File:Hassan Rouhani casting his vote for 2016 elections.jpg|thumb|190px|Рухани 2016 жылғы сайлауда өз дауысын берді.]] {| class="wikitable" style="text-align:center;" |- ! Year !! Election !!Votes !! % !! Rank !! Notes |- |1980||[[Ирандағы парламент сайлауы (1980)|Парламент]]||19,017||62.1||'''1-рет''' | style="background-color:#CCFFCC"|Жеңді |- |1984||[[Ирандағы парламент сайлауы (1984)|Парламент]]||729,965 ||58.3||17-ші | style="background-color:#CCFFCC"|Жеңді |- |1988||[[Ирандағы парламент сайлауы (1988)|Парламент]]||{{decrease}} 412,895 ||{{decrease}} 42.1|| | style="background-color:#CCFFCC"|Жеңді |- |1992||[[Ирандағы парламент сайлауы (1992)|Парламент]]||{{increase}} 432,767 ||{{increase}} 47|| | style="background-color:#CCFFCC"|Жеңді |- |1996||[[Ирандағы парламент сайлауы (1996)|Парламент]]||{{increase}} 465,440 ||{{decrease}} 32.5|| | style="background-color:#CCFFCC"|Жеңді |- |rowspan="2"|2000||[[Ирандағы парламент сайлауы (2000)|Парламент]]||{{increase}} 498,916 || {{decrease}} 17.02||40-шы | style="background-color:#C66"|Ұтылды |- |[[Ирандағы сарапшылар ассамблеясының сайлауы (1998)|Ассамблеля]] <small>орта мерзімді</small>||120,819 ||47.56 ||'''1-рет''' | style="background-color:#CCFFCC"|Жеңді |- |2006||[[Ирандағы сарапшылар ассамблеясының сайлауы (2006)|Ассамблеля]]||844,190||||7-ші | style="background-color:#CCFFCC"|Жеңді |- |2013||[[Ирандағы президент сайлауы (2013)|Президент]]||18,613,329||50.88||'''1-рет''' | style="background-color:#CCFFCC"|Жеңді |- |2016||[[Ирандағы сарапшылар ассамблеясының сайлауы (2006)|Ассамблеля]] ||{{increase}} 2,238,166||{{increase}} 49.72||3-ші | style="background-color:#CCFFCC"|Жеңді |- |2017||[[Ирандағы президент сайлауы (2017)|Президент]]||{{increase}} 23,636,652||{{increase}} 57.14||'''1-рет''' | style="background-color:#CCFFCC"|Жеңді |} ==Жеке өмір== [[File:Hassan Rouhani's second term inauguration 26.jpg|thumb|Хасан Руханидің қызы ағасы [[Хосейн Ферейдун]] мен сөйлесіп жатыр]] [[File:Khatam funeral of Asadollah Fereydoun, Noor Mosque, Tehran - 5 October 2011 01.jpg|thumb|left|Рухани әкесінің жерлеу рәсімінде, отбасымен қоршалған, 2011 жылғы 5 қазанда, [[Тегеран]].]] Рухани немере інісі [[Сахебе Эрабиге]] (Рухани) үйленді, ол алты жаста,<ref name="khabaronline.ir">{{cite web|url=http://khabaronline.ir/detail/304452/society/family |title=همسران رؤسای جمهور ایران چه کسانی هستند؟ |work=Khabar Online|date=13 July 2013|accessdate=25 July 2013}}</ref> who is six years younger, when he was around 20 years old<ref name="mother-interview"/><ref>{{cite web|url=http://www.yjc.ir/fa/news/4105278/%D9%BE%D8%A7%D8%B3%D8%AE-%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%85%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A-%D8%A8%D9%87-%D9%8A%D9%83-%D8%B3%D9%88%D8%A7%D9%84-%D8%AE%D8%B5%D9%88%D8%B5%D9%8A-%D9%87%D9%85%D8%B3%D8%B1-%D8%AE%D9%88%D8%AF-%D8%B1%D8%A7-%DA%86%DA%AF%D9%88%D9%86%D9%87-%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%AE%D8%A7%D8%A8-%D9%83%D8%B1%D8%AF%D9%8A%D8%AF|script-title=fa:پاسخ سیاستمداران ایرانی به يك سؤال خصوصي؛ همسر خود را چگونه انتخاب كرديد؟ |trans-title=Iranian politicians answer a personal question; how did you choose your spouse?|language=Persian|date=28 September 2012|publisher=Young Journalists Club}}</ref> 20 жаста, төрт баласы бар (бір ұл және үш қыз). Руханидің әйелі үйленгеннен кейін фамилиясын «Ераби» ({{lang-fa|عربی}}) «Рухани» деп өзгертті. 1954 жылы туған, ол саяси белсенді емес. ''[[The Guardian]]'' және ''[[Financial Times]]'' хабарлағандай, Руханидің де бесінші баласы болды,<ref>{{cite web|url=http://www.mashreghnews.ir/fa/news/217330/%DA%A9%D8%A7%D9%86%D8%AF%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D9%87%D8%A7-%D9%88-%D9%81%D8%B1%D8%B2%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%D8%A7%D9%86-%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D9%88%DB%8C%D8%B1|script-title=fa:کاندیداها و فرزندانشان +تصاویر|trans-title=Candidates and their children+Images|language=Persian|date=24 May 2013|work=Mashregh News}}</ref> оның белгісіз жағдайларда қайтыс болған ұлы бар.<ref>{{cite web|url=https://www.theguardian.com/world/2013/jun/20/hassan-rouhani-iran-president-profile|title=Hassan Rouhani, 'ultimate insider' who holds key to a more moderate Iran|work=The Guardian|date=20 June 2013|accessdate=26 August 2013}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.ft.com/cms/s/0/bf91e762-d906-11e2-84fa-00144feab7de.html|title=Hassan Rohani: Iran's president-elect|work=Financial Times|date=21 June 2013|accessdate=29 August 2013}}</ref> Руханидің үш қарындасы және ағасы бар. Руханидің ағасы Хосейн Ферейдун сонымен бірге дипломат және саясаткер,<ref>{{cite web|url=http://enghelabe-eslami.com/component/content/article/29-ees/gozaresh/1651-2013-05-20-18-02-21.html|publisher=Enghelabe-Eslami.com|script-title=fa:کارنامۀ نامزدهای ریاست‌جمهوری، حسن فریدون روحانی|trans-title=The score card of presidential candidates, Hassan Feridon Rouhani|language=Persian|date=May 2013}}</ref> бұрынғы губернатор,<ref>{{cite web|url=http://news.gooya.com/president84/archives/030703.php|script-title=fa:در خانۀ هاشمی رفسنجانی چه می‌گذرد؟ داستان تكان‌دهندۀ دكتر هوشنگ بوذری در گفت‌وگو با شهروند|language=Persian|date=11 June 2005}}</ref> елші және барлаудың бұрынғы вице-министрі. Ол Руханидің [[Иран Ислам Республикасының дауысы|ИИРД]]-дағы президенттік пікірсайыстарды ұйымдастырудағы өкілі болды.<ref>{{cite web|url=http://khabaronline.ir/detail/295942/Politics/election|script-title=fa:زمان مناظره‌های اقتصادی|trans-title=The timing of economical debates|date=30 May 2013|language=Persian}}</ref> [[Әли Ақбар Хашеми Рафсанжани|Ақбар Хашеми Рафсанжани]] 1982 жылғы 15 мамырдағы естелікте Хосейн Ферейдунды сол кездегі Караж губернаторы ретінде атайды. Кейін Рафсанжани Ферейдунды 1984 жылғы 31 наурыздағы естелікте қысқаша еске түсіреді:<ref>{{cite web|url=http://www.hashemirafsanjani.ir/content/%D8%B4%D9%86%D8%A8%D9%87-25-%D8%A7%D8%B1%D8%AF%DB%8C%D8%A8%D9%87%D8%B4%D8%AA-1361|date=15 May 1982|script-title=fa:شنبه ۲۵ اردیبهشت ۱۳۶۱|work=پس از بحران|author=Akbar Hashemi Rafsanjani|language=Persian|url-status=dead|archiveurl=https://archive.is/20130617000022/http://www.hashemirafsanjani.ir/content/%D8%B4%D9%86%D8%A8%D9%87-25-%D8%A7%D8%B1%D8%AF%DB%8C%D8%A8%D9%87%D8%B4%D8%AA-1361|archivedate=17 June 2013|df=dmy-all}}</ref> «[[Кереж]]де Феридун Рухани мырзаға қатысты бір нәрсе болды»<ref>{{cite web|url=http://www.hashemirafsanjani.ir/content/%D8%AA%D8%A7%DA%A9%DB%8C%D8%AF-%D9%87%D8%A7%D8%B4%D9%85%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D9%84%D8%AA-%D9%88-%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%AE%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D8%AA-%DA%AF%D9%84%D8%A7%DB%8C%D9%87-%D9%87%D9%85%D8%B3%D8%B1-%D8%B4%D9%87%DB%8C%D8%AF-%D9%85%D8%B7%D9%87%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D8%B5%D8%AF%D8%A7%D9%88%D8%B3%DB%8C%D9%85%D8%A7|author=Akbar Hashemi Rafsanjani|date=31 March 1984|script-title=fa:تأکید هاشمی برای عدالت و قانون در انتخابات/ گلایۀ همسر شهید مطهری از صداوسیما|language=Persian|work=به‌سوی سرنوشت|title=Archived copy|access-date=17 June 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130604050430/http://www.hashemirafsanjani.ir/content/%D8%AA%D8%A7%DA%A9%DB%8C%D8%AF-%D9%87%D8%A7%D8%B4%D9%85%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D9%84%D8%AA-%D9%88-%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%AE%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D8%AA-%DA%AF%D9%84%D8%A7%DB%8C%D9%87-%D9%87%D9%85%D8%B3%D8%B1-%D8%B4%D9%87%DB%8C%D8%AF-%D9%85%D8%B7%D9%87%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D8%B5%D8%AF%D8%A7%D9%88%D8%B3%DB%8C%D9%85%D8%A7|archive-date=4 June 2013|url-status=dead}}</ref>. ==Жарияланымдар== Иранның стратегиялық зерттеулер орталығында ғылыми-зерттеу профессоры дәрежесіне ие болған ол парсы, ағылшын және араб тілдерінде көптеген кітаптар мен мақалалар жазды, соның ішінде: ==Отбасы== Сахаба Арабиға үйленді (Рухани). Отбасында бес бала дүниеге келді. Үш қарындасы және бір ағасы бар. Ағайынды - Хусейн Ферейдун, [[Иран президенті]]нің ядролық бағдарлама жөніндегі бұрынғы арнайы өкілі, Иран билігі 2017 жылдың шілдесінде қаржылық қылмыс жасады деген күдікпен қамауға алынды.<ref>[https://www.kp.ru/online/news/2808464/ Брата президента Ирана арестовали по подозрению в финансовых преступлениях]</ref> ===Парсы тілінде=== * ''Islamic Revolution: Roots and Challenges'' ({{lang|fa|انقلاب اسلامی؛ ریشه‌ها و چالش‌ها}}), маусым 1997, {{ISBN|9649102507}} * ''Fundaments of Political Thoughts of Imam Khomeini'' ({{lang|fa|مبانی تفکر سیاسی امام خمینی}}), шілде 1999 * ''Memoirs of Dr. Hassan Rouhani; Vol. 1: The Islamic Revolution'' ({{lang|fa|خاطرات دکتر حسن روحانی؛ جلد اول: انقلاب اسلامی}}), ақпан 2008, {{ISBN|9786005914801}} * ''Introduction to Islamic Countries'' ({{lang|fa|آشنایی با کشورهای اسلامی}}), қараша 2008 * ''Islamic Political Thought; Vol. 1: Conceptual Framework'' ({{lang|fa|اندیشه‌های سیاسی اسلام؛ جلد اول: مبانی نظری}}), желтоқсан 2009, {{ISBN|9789649539409}} * ''Islamic Political Thought; Vol. 2: Foreign Policy'' ({{lang|fa|اندیشه‌های سیاسی اسلام؛ جلد دوم: سیاست خارجی}}), желтоқсан 2009, {{ISBN|9789649539416}} * ''Islamic Political Thought; Vol. 3: Cultural and Social Issues'' ({{lang|fa|اندیشه‌های سیاسی اسلام؛ جلد سوم: مسائل فرهنگی و اجتماعی}}), желтоқсан 2009, {{ISBN|9789649539423}} * ''National Security and Economic System of Iran'' ({{lang|fa|امنیت ملی و نظام اقتصادی ایران}}), тамыз 2010, {{ISBN|9786005247947}} * ''[[National Security and Nuclear Diplomacy]]'' ({{lang|fa|امنیت ملی و دیپلماسی هسته‌ای}}), қаңтар 2011, {{ISBN|9786002900074}} * ''Role of Seminaries in Moral and Political Developments of Society'' ({{lang|fa|نقش حوزه‌های علمیه در تحولات اخلاقی و سیاسی جامعه}}), қараша 2011 * ''An Introduction to the History of Shia' Imams'' ({{lang|fa|مقدمه‌ای بر تاریخ امامان شیعه}}), наурыз 2012, {{ISBN|9786005914948}} * ''Age of Legal Capacity and Responsibility'' ({{lang|fa|سن اهلیت و مسئولیت قانونی}}), қазан 2012, {{ISBN|9786002900135}} * ''Memoirs of Dr. Hassan Rouhani; Vol. 2: Sacred Defense'' ({{lang|fa|خاطرات دکتر حسن روحانی؛ جلد دوم: دفاع مقدس}}), қаңтар 2013 * ''Narration of Foresight and Hope'' ({{lang|fa|روایت تدبیر و امید}}), наурыз 2013 * ''National Security and Foreign Policy'' ({{lang|fa|امنیت م мамыр لی و سیاست خارجی}}), 2013 * ''National Security and Environment'' ({{lang|fa|امنیت ملی و محیط‌زیست}}), мамыр 2013 ;Ағылшын тілі * ''The Islamic Legislative Power'', May 1994 * ''The Flexibility of Shariah; Islamic Law'', April 1996 ;Араб тілі * ''Comments on Fiqh (Islamic Jurisprudence); Lessons of the Late Muhaqqiq Damaad'' ({{lang|ar|تقريرات درس فقه مرحوم محقق داماد}}) (Chapter on Prayers [{{lang|ar|صلاة}}]), қараша 2012 * ''Comments on Usul (Principles of Fiqh); Lessons of the Late Ayatollah Haeri'' ({{lang|ar|تقریرات درس اصول مرحوم حائری}}) (Chapter on Academic Principles [{{lang|ar|أصول علمیّة}}]), наурыз 2013 ==Марапаттар== * [[File:Order of Nasr Ribbon.svg|50px|Құдай көмекінің медалі (Иран)]] [[Құдай көмекінің медалі (Иран)|Құдай көмекінің медалі]] * [[File:Order of Fat'h (2nd Class).svg|50px|Жеңіс медалі (Иран)]] [[Жеңіс медалі (Иран)|Жеңіс медалі]] == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Иран президенттері]] [[Санат:Семнан останда туғандар]] qvuqmumo8wivfty108a7p8q2ek8iazr Әл-Айн (футбол клубы) 0 568302 3479657 3362380 2025-06-13T11:38:13Z Makenzis 71333 3479657 wikitext text/x-wiki {{Футбол клубы |атауы = {{Мемлекет туы|БАӘ|жоқ}} Аль-Айн |логотипі = |толық атауы = ''نادي العين الرياضي الثقافي'' |лақап аты = ''Al-Zaeem (Босс)'' |құрылған = 1968 |стадионы = [[Хазза бин Зайед]] |сыйымдылығы = 25 500 |Президенті = {{Мемлекет туы|БАӘ|жоқ}} [[Мухаммад бен Зайд аль-Нахайян]] |жаттықтырушы = {{Мемлекет туы|Хорватия|жоқ}} [[Златко Далич]] |капитаны = {{Мемлекет туы|БАӘ|жоқ}} [[Хелаль Саид]] |жарыс = [[Футболдан БАӘ чемпионаты]] |рейтингі = |маусым = 2024/25 |орын = 5-орын |сайты = [http://www.alainfc.ae/ar/] | pattern_la1=_borderonwhite | pattern_b1=_alain1011a | pattern_sh1= | pattern_ra1=_borderonwhite | leftarm1=660099 | body1=660099 | rightarm1=660099 | shorts1=FFFFFF | socks1=FFFFFF | pattern_la2=_whiteborder | pattern_b2=_alain1011h | pattern_sh2= | pattern_ra2=_whiteborder | leftarm2=8800FF | body2=8800FF | rightarm2=8800FF | shorts2=8800FF | socks2=8800FF | pattern_la3=_whiteborder | pattern_b3=_alain1011t | pattern_sh3= | pattern_ra3=_whiteborder | leftarm3=DDAA33 | body3=DDAA33 | rightarm3=DDAA33 | shorts3=DDAA33 | socks3=DDAA33 }} '''"Аль-Айн"''' ({{Lang-ar|نادي العين}}نادي العين; оқылуы: Нади Аль-Айн) — аттас қалаладан шыққан [[Біріккен Араб Әмірліктері|әмірлік]] кәсіби футбол клубы . [[1968 жыл|1968 жылы]] құрылған. Үй кездесулерін екі алаңнын бірінде өткізеді: "Шейх Халифа Интернешнл Стэдиум" немесе "Тахнун Бин Мохамед Стэдиум". Қазіргі уақытта БАӘ футбол лигасында (БАӘ-нің жалғыз кәсіби лигасы) ойын көрсетеді. == Жетістіктері == * '''БАӘ Чемпионы''' (14): 1976/77, 1980/81, 1983/84, 1992/93, 1997/98, 1999/00, 2001/02, 2002/03, 2003/04, 2011/12, 2012/13, 2014/15, 2017/18, 2021/22 * '''БАӘ''' '''Кубогының иегері '''(5): 1999, 2001, 2005, 2006, 2009 * '''Парсы шығанағы Клубтық чемпиондар кубогының иегері''' (1): 2001 * '''Азия чемпиондары Кубогының жеңімпазы''' (1): 2003 * '''БАӘ-нің Суперкубогының иегері''' (3): 1995, 2003, 2009 == Атақты ойыншылары == {| |valign="top"| * {{Мемлекет туы|Аустралия|жоқ}} [[Алекс Броск]] * {{Мемлекет туы|Аргентина|жоқ}} [[Серхио Берти]] * {{Мемлекет туы|Аргентина|жоқ}} [[Хосе Санд]] * {{Мемлекет туы|Бразилия|жоқ}} [[Андре Диас]] * {{Мемлекет туы|Бразилия|жоқ}} Додо * {{Мемлекет туы|Бразилия|жоқ}} [[Мишел Бастос]] * {{Мемлекет туы|Бразилия|жоқ}} [[Тите]] * {{Мемлекет туы|Бразилия|жоқ}} [[Эдилсон]] * {{Мемлекет туы|Гана|жоқ}} [[Асамоа Гьян]] * {{Мемлекет туы|Гана|жоқ}} [[Абеди Пеле]] * {{Мемлекет туы|Гана|жоқ}} [[Абдул Разак]] * {{Мемлекет туы|Мысыр|жоқ}} [[Хоссам Хассан]] * {{Мемлекет туы|Ирак|жоқ}} [[Нашат Акрам]] * {{Мемлекет туы|Ирак|жоқ}} [[Хавар Мулла Мохаммед]] * {{Мемлекет туы|Иран|жоқ}} [[Фархад Маджиди]] * {{Мемлекет туы|Конго Демократиялық Республикасы|жоқ}} [[Жирес Кембо-Экоко]] * {{Мемлекет туы|Камерун|жоқ}} [[Николас Алнуджи]] |valign="top"| * {{Мемлекет туы|Колумбия|жоқ}} [[Маурисио Молина]] * {{Flagicon|Кот-д'Ивуар|жоқ}} [[Абдул Кадер Кейта]] * {{Flagicon|Кот-д'Ивуар|жоқ}} [[Бубакар Саного]] * {{Flagicon|Кот-д'Ивуар|}} [[Кандья Траоре]] * {{Мемлекет туы|Марокко|жоқ}} [[Суфиан Аллуди]] * {{Мемлекет туы|Марокко|жоқ}} [[Рашид Дауди]] * {{Мемлекет туы|Марокко|жоқ}} [[Мұстафа Хаджи|Мустафа Хаджи]] * {{Мемлекет туы|Панама|жоқ}} [[Альберто Бланко]] * {{Мемлекет туы|Панама|жоқ}} [[Луис Тежада]] * {{Мемлекет туы|Парагвай|жоқ}} [[Роберто Акунья]] * {{Мемлекет туы|Румыния|жоқ}} [[Мирел Рэдой]] * {{Мемлекет туы|Сенегал|жоқ}} [[Бай Джиби Фалль]] * {{Мемлекет туы|Сербия|жоқ}} [[Ненад Естрович]] * {{Мемлекет туы|Тунис|жоқ}} [[Скандер Суайя]] * {{Мемлекет туы|Чили|жоқ}} [[Хорхе Вальдивия]] |} == Белгілі жаттықтырушылары == * {{Мемлекет туы|Бразилия|жоқ}} [[Амарилдо]] (1991—1993) * {{Мемлекет туы|Франция|жоқ}} [[Анри Мишель]] (1995) * {{Мемлекет туы|Румыния|жоқ}} [[Илие Балач]] (1998—2000) * {{Мемлекет туы|Румыния|жоқ}} [[Ангел Йордэнеску]] (2001—2002, 2006) * {{Мемлекет туы|Франция|жоқ}} [[Брюно Метсю]] (2002—2004) * {{Мемлекет туы|Франция|жоқ}} [[Ален Перрен]] (2004) * {{Мемлекет туы|Чехия|жоқ}} [[Милан Мачала]] (2005—2006) * {{Мемлекет туы|Италия|жоқ}} [[Вальтер Дзенга]] (2007) * {{Мемлекет туы|Бразилия|жоқ}} [[Тите]] (2007—2008) * {{Мемлекет туы|Германия|жоқ}} [[Винфрид Шефер]] (2008—2009) * {{Мемлекет туы|Бразилия|жоқ}} [[Тониньо Серезо]] (2009—2010) * {{Мемлекет туы|Бразилия|жоқ}} [[Алешандре Галло]] (2010—2011) * {{Мемлекет туы|Румыния|жоқ}} [[Космин Олэройю]] (2011—2013) * {{Мемлекет туы|Уругвай|жоқ}} [[Хорхе Фоссати]] (2013) * {{Мемлекет туы|Испания|жоқ}} [[Кике Санчес Флорес]] (2013—2014) * {{Мемлекет туы|Хорватия|жоқ}} [[Златко Далич]] (2014—қ.у.) == Сілтемелер == * [http://www.alainfc.net Ресми сайты] [[Санат:Алфавит бойынша футбол клубтары]] [[Санат:БАӘ футбол клубтары]] p0n6iplv6pdyrey3ir487dd5e939ymn Үлгі:ПозКарта Венесуэла 10 588987 3479423 2574047 2025-06-12T17:05:32Z Milenioscuro 18230 3479423 wikitext text/x-wiki {{#switch:{{{1}}} |name = Венесуэла | top = 12.8 | bottom = 0.4 | left = -73.6 | right = -59.6 | image = {{#switch: {{{2|}}} |physical=Venezuela relief location map.svg |#default=Venezuela adm location map.svg }} }}<noinclude>{{ПозКарта/Инфо|Венесуэла}} [[Санат:Үлгілер:Позициялық карталар:Венесуэла| ]] </noinclude> k5un76k39bo65zwxoapwwkp0rjk9e7r Рафаэль Маркес 0 595597 3479651 2867691 2025-06-13T10:31:06Z InternetArchiveBot 105421 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 3479651 wikitext text/x-wiki {{Футболшы |есімі = Рафаэль Маркес |сурет=Marques Joan Gamper Trophy.jpg |толық аты = Рафаэль Маркес Альварес |лақап аты = "Мичоакандық кайзер" |туған күні = 13.02.1979 |туған жері = Мичоакан, [[Мексика]] |азаматтығы = {{flagicon|Мексика}} [[Мексика]] |бойы = 184 |салмағы = 75 |позиция = қорғаушы |қазіргі клуб = карьерасын аяқтады |номері = |жастар клубы = {{футбол карьерасы |1992-96|{{flagicon|Мексика}} Атлас| (?) (?) }} |клубтары = {{футбол карьерасы |1996—1999|{{flagicon|Мексика}} Атлас|77 (6) |1999—2003|{{flagicon|Франция}} [[Монако (футбол клубы)|Монако]]|87 (5) |2003—2010|{{flagicon|Испания}} [[Барселона (футбол клубы)|Барселона]]|163 (9) |2010—2012|{{flagicon|АҚШ}} [[Нью-Йорк Ред Буллз]]| 50 (1) |2012—2013|{{flagicon|Мексика}} Леон| 48 (1) |2013—2016|{{flagicon|Мексика}} [[Эллас Верона]]| 35 (0) |2016—2018|{{flagicon|Мексика}} Атлас| 40 (1) }} |ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |1997—2018|{{Футбол|Мексика}} |141 (17) }} }} '''Рафаэль Маркес Альварес''' — мексикалық футболшы, позициясы қорғаушы. [[1979 жыл]]ы [[13 ақпан]] күні Мичиоаканда дүниеге келген<ref>https://www.transfermarkt.com/transfermarkt/profil/spieler/2904</ref>. 20 жыл бойы [[Мексика Ұлттық футбол құрамасы|Мексика құрамасының]] сапында доп тепкен, ұлттық құрама капитаны ретінде бес [[Футболдан әлем чемпионаты|әлем чемпионатына]] барған тарихтағы жалғыз футболшы<ref>http://football.kulichki.net/worldnews/news.htm?306436</ref>. 2018 жылғы әлем чемпионатынан соң карьерасын аяқтады. Оған дейін 2002, 2006, 2010, 2014 жылдары әлем чемпионатына қатысты. == Жетістіктері == === Клубтық === '''{{Flagicon|Франция}} [[Монако (футбол клубы)|Монако]]''' *Франция чемпионы 1999-2000 *Франция Лигасының кубогы 2003 *Франция суперкубогы 2000 '''{{flagicon|Испания}} [[Барселона (футбол клубы)|Барселона]]''' *Испания чемпионы 2005, 2006, 2009, 2010 *Испания кубогы 2009 *Испания суперкубогы 2005, 2006, 2009 *[[УЕФА Чемпиондар Лигасы]] 2006, 2009 *[[УЕФА Суперкубогы]] 2009 *Клубтық командалар әлем чемпионаты 2009 === Халықаралық === '''{{Футбол|Мексика}}''' *Конфедерациялар кубогы 1999 *КОНКАКАФ чемпионы 2003, 2011 == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * http://barca.ru/history/player_stats.php?player=1817 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090603030559/http://www.barca.ru/history/player_stats.php?player=1817 |date=2009-06-03 }} * http://www.footballdatabase.com/site/players/index.php?dumpPlayer=834 {{бастама}} [[Санат:Мексика футболшылары]] [[Санат:Атлас ФК ойыншылары]] [[Санат:Монако ФК ойыншылары]] [[Санат:Барселона ФК ойыншылары]] [[Санат:Мексика Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]] [[Санат:Футболдан Солтүстік Америка чемпиондары]] [[Санат:Нью-Йорк Ред Буллз ФК ойыншылары]] [[Санат:Эллас Верона ФК ойыншылары]] [[Санат:Леон ФК ойыншылары]] 86q4ij6ae6uz44zcg77yc3yybjq7zgc Үлгі:ПозКарта Замбия 10 602067 3479536 2619532 2025-06-13T05:45:50Z Milenioscuro 18230 3479536 wikitext text/x-wiki {{#switch:{{{1}}} | name = Замбия | top = -7.8 | bottom = -18.3 | left = 21.5 | right = 34.0 | image = Zambia adm location map.svg }}<noinclude>{{ПозКарта/Инфо|Замбия}} [[Санат:Үлгілер:Позициялық карталар:Замбия]] </noinclude> oo8p8swv9hz0gbc55w1lrfma99mea0e Әл-Жазира (футбол клубы, Абу-Даби) 0 611852 3479655 3474244 2025-06-13T11:26:05Z Makenzis 71333 3479655 wikitext text/x-wiki {{Футбол клубы |атауы = {{Flagicon|БАӘ}} Әл-Жазира ФК |ағымдағы маусым = |логотипі = |толық атауы = Al-Jazira Sports & Cultural Club |лақап аты = |құрылған = [[1974 жыл]] |таратылды = |стадионы = «[[Мохаммед бин Зайед Стэдиум]]» ([[Абу-Даби]]) |сыйымдылығы = 42 000 |иесі = |президенті = |директоры = |бас директоры = |жаттықтырушы = {{Flagicon|Нидерланд}} [[Марсел Кейзер]] |капитаны = {{Flagicon|Франция}} [[Лассана Диарра]] |рейтингі = |бюджеті = |жарыс = Араб елдерінің лигасы |маусым = 2024/25 |орын = 7 |сайты = |pattern_la1=_aljazira1718h|pattern_b1=_aljazira1718h|pattern_ra1=_aljazira1718h|pattern_sh1=_adidasblack|pattern_so1=_color_3_stripes_black |leftarm1=FFFFFF|body1=FFFFFF|rightarm1=FFFFFF|shorts1=FFFFFF|socks1=FFFFFF |pattern_la2=_aljazira1718a|pattern_b2=_aljazira1718a|pattern_ra2=_aljazira1718a|pattern_sh2=_adidaswhite|pattern_so2=_color_3_stripes_white |leftarm2=111111|body2=111111|rightarm2=111111|shorts2=000000|socks2=000000 |pattern_la3=_aljazira1718t|pattern_b3=_aljazira1718t|pattern_ra3=_aljazira1718t|pattern_sh3=_adidaswhite|pattern_so3=_color_3_stripes_white |leftarm3=111111|body3=111111|rightarm3=111111|shorts3=FF0000|socks3=FF0000 }} '''«Әл-Жазира»''' ({{lang-ar|نادي الجزيرة}}; {{lang-en|Al Jazira}}), толық аты '''«Әл-Жазира» спорт және мәдениет клубы''' ({{lang-ar|نادي الجزيرة الرياضي الثقافي}}; {{lang-en|Al-Jazira Sports & Cultural Club}}) — [[Біріккен Араб Әмірліктері|Біріккен Араб Әмірліктеріндегі]] футбол клубы. 1974 жылы «Аль-Халидия» және «Аль-Батин» клубтарының бірігуінен құрылған. Өз алаңындағы ойындарын Мохаммед Бин Заед атындағы стадионда өткізеді. == Жетістіктері == * '''БАӘ чемпионы''' (2): 2010/11, 2016/17 * '''БАӘ вице-чемпионы''' (4): 2001/02, 2007/08, 2008/09, 2009/10. * '''БАӘ кубогының финалисі''' (1): 2002. * '''Парсы шығанағы клубтары чемпионатының жеңімпазы''' (1): 2007 == Бапкерлері == {| class="wikitable" !ЖЖ !Бас бапкер |- |1989—1993 |Николай Киселёв |- |1994 |Ахмед Аль-Наввал |- |1994—1995 |Николай Киселёв |- |1996—1998 |Джемалудин Мушович |- |1998—1999 |Ринус Исраэл |- |2000—2003 |Ян Верслейен |- |2004 |Андре Ветцель |- |2004—2005 |Сеф Вергоссен |- |2005—2006 |Вальтер Мёвс |- |2006—2007 |Ян Верслейен |- |2007—2008 |Ласло Бёлёни |- |2008—2011 |Абел Брага |- |2011—2012 |Франк Веркаутерен |- |2012 |Кайо Жуниор |- |2012—2013 |Пауло Бонамиго |- |2013 |Луис Милья |- |2013—2014 |Вальтер Дзенга |- |2014—2015 |Эрик Геретс |- |2015—2016 |Абел Брага |- |2016 |Али Алунайми |- |2016—2018 |Хенк тен Кате |- |2018— |Марсел Кейзер<br /> |} == Сілтемелер == * [http://www.jc.ae Ресми сайт] [[Санат:БАӘ футбол клубтары]] [[Санат:1974 жылы құрылған футбол клубтары]] fixqusjvquhm3l542lq1zrka13zadd7 ПАОК (футбол клубы) 0 613713 3479413 2877724 2025-06-12T15:20:37Z InternetArchiveBot 105421 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 3479413 wikitext text/x-wiki {{Футбол клубы|атауы={{Flagicon|Грекия}} ПАОК|ағымдағы маусым=|логотипі=|толық атауы=Πανθεσσαλονίκειος Αθλητικός Όμιλος Κωνσταντινουπολιτών|лақап аты=|құрылған=[[1926 жыл]]|таратылды=|стадионы=Тумба, Салоники|сыйымдылығы=28 700|иесі=|президенті=|директоры=|бас директоры=|жаттықтырушы={{Flagicon|Румыния}} Рэзван Луческу|капитаны={{Flagicon|Португалия}} Вьейринья|рейтингі=|бюджеті= |жарыс=Грек суперлигасы |маусым=2020/21 |орын=2-орын сайты= |pattern_la1=_black_stripes_thin1_border|pattern_b1=_paokfc1718h|pattern_ra1=_black_stripes_thin1_border|pattern_sh1=_sides_on_white|pattern_so1=_blacktop|leftarm1=FFFFFF|body1=FFFFFF|rightarm1=FFFFFF|shorts1=000000|socks1=FFFFFF|pattern_la2=_borderonblack|pattern_b2=_collaronblack|pattern_ra2=_borderonblack|pattern_sh2=_black_thinstripe_color|pattern_so2=_top_on_black|leftarm2=515460|body2=515460|rightarm2=515460|shorts2=515460|socks2=515460|pattern_la3=_whiteborder|pattern_b3=_paokfc1718t|pattern_ra3=_whiteborder|pattern_sh3=_whitebottom2|pattern_so3=_whitetop|leftarm3=26BCD7|body3=26BCD7|rightarm3=26BCD7|shorts3=26BCD7|socks3=26BCD7}} '''ПАОК''' ({{lang-el|ΠΑΟΚ — Πανθεσσαλονίκειος Αθλητικός Όμιλος Κωνσταντινουπολιτών}}, '''Panthessalonikios Athlitikos Omilos Konstantinoupoliton)''' — 1926 жылы құрылған Грекиядағы кәсіпқой футбол клубы. Қазір Грекия суперлигасында ойнайды. 1926 жылы грек-түрік екінші соғысында Константинопольдан қашып барған келімсектерден құрылды. == Жетістіктері == * Грекия чемпионы (3): 1975/76, 1984/85, 2018/19 * Күміс жүлдегер (8): 1936/37, 1939/40, 1972/73, 1978, 2010, 2013, 2016, 2018 * Грекия кубогы (6): 1972, 1974, 2001, 2003, 2017, 2018 * Грекия кубогының финалисі (13): 1939, 1951, 1955, 1970, 1971, 1973, 1977, 1978, 1981, 1983, 1985, 1992, 2014 == Танымал ойыншылары == * [[Стилианос Венетидис]] * [[Теодорос Загоракис]] * [[Константинос Халкиас]] * Златан Муслимович * Омари Тетрадзе * Рэзван Рац == Танымал бапкерлері == * Дьюла Лорант (1975—1976, 1980—1981) * Бранко Станкович (1976—1977) * Ринус Исраэл (1988—1989) * Мирослав Блажевич (1991–1992) * [[Олег Владимирович Блохин|Олег Блохин]] (1993–1994, 1998) *[[Ари Хан]] (1994–1995, 1999) * Душан Баевич (2000—2002) *[[Илие Думитреску]] (2006) *[[Фернанду Сантуш]] (2007—2010) * Ласло Бёлёни (2011—2012) *[[Хуб Стевенс]] (2013—2014) *[[Игор Тудор]] (2015—2016) == Сілтемелер == * [http://www.paokfc.gr/ Ресми сайт] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200924211614/http://www.paokfc.gr/ |date=2020-09-24 }}{{ref-el}}{{ref-en}}{{ref-ru}} [[Санат:Грекия футбол клубтары]] i155hkmbuelgbw7157iblaujf1zqksf Әл-Уахда (футбол клубы, Абу-Даби) 0 631661 3479659 3362386 2025-06-13T11:53:11Z Makenzis 71333 3479659 wikitext text/x-wiki {{Футбол клубы |атауы = {{flagicon|Біріккен Араб Әмірліктері}} Әл-Уахда |ағымдағы маусым = |логотипі = |толық атауы = |лақап аты = |құрылған = 1974 |таратылды = |стадионы = [[Әл-Нахайян (стадион)|Аль-Нахайян]] |сыйымдылығы = 12000 |иесі = |президенті = |директоры = |бас директоры = |жаттықтырушы = {{flagicon|Испания}} [[Маноло Хименес]] |капитаны = |рейтингі = |бюджеті = |жарыс = БАӘ Про лигасы |маусым = 2024/25 |орын = 3-орын |сайты = | место = 3-е | pattern_la1 = _shoulder_stripes_white_stripes_alt | pattern_b1 = | pattern_ra1 = _shoulder_stripes_white_stripes_alt | leftarm1 = 800000 | body1 = 800000 | rightarm1 = 800000 | shorts1 = ffffff | socks1 = 800000 | pattern_la2 = | pattern_b2 = | pattern_ra2 = | leftarm2 = ffffff | body2 = ffffff | rightarm2 = ffffff | shorts2 = 8B0000 | socks2 = ffffff }} '''«Әл-Уахда»''' ({{lang-ar|نادي الوحدة الرياضي الثقافي}}) — [[Біріккен Араб Әмірліктері|Біріккен Араб Әмірліктерінің]] [[Абу-Даби]] қаласындағы футбол клубы, қазіргі күнде БАӘ про-лигасында ойнайды. Клуб 1974 жылы құрылған. Өз алаңындағы ойындарын "Әл-Нахаян" стадионында өткізеді. == Жетістіктері == * БАӘ чемпионы (4): 1998/99, 2000/01, 2004/05, 2009/10 * БАӘ кубогы (1): 1999/2000 * БАӘ суперкубогы (1): 2002 == Сілтемелер == * [https://web.archive.org/web/20101115183534/http://www.alwahdaclub.net/ Ресми сайт] * [https://web.archive.org/web/20101202071341/http://www.3nabi.com/ Фан сайт] [[Санат:БАӘ футбол клубтары]] nmtwvxbrxj0wccm9toz1n2a69rxtn0c Ішкіле Хасан 0 656164 3479576 3065923 2025-06-13T06:18:09Z Sagzhan 29953 [[Уикипедия:Гаджеттер/Санат шебері|Санат шебері]]: [[Санат:Тоқатемірлер]] → [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] 3479576 wikitext text/x-wiki '''Ішкіле Хасан''' — оғлан, [[Тоқа Темір|Тоқатемір]] ұрпақтарының қырым тармағының өкілі, Қырым ұлысы Әли мен Тастемір билеушілерінің бауыры. Түркі тарихшысы Қадырғали Жалайыри құрастырған шежіреге сәйкес, ол [[Сырдария|Сыр]] бойындағы беклербек [[Едіге|Едігемен]] бірге болған және [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыстың]] ұлы [[Қадырберді хан|Қадырберді]] жақтастарына оның мекендеген орнын айтып берген, нәтижесінде Едігені өлтіріп тастады. [[Алтын Орда]] ханы [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммедтің]] әкесі. == Әдебиет == * {{кітап |авторы = Почекаев Р. Ю.|бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы = Орда патшалары. Алтын Орда хандары мен билеушілерінің өмірбаяны|шынайы атауы = |сілтеме = |уикитека = |жауапты = |басылым = |орны = СПб.|баспасы = Евразия|жыл = 2010|томы = |беттері =|барлық беті = 408|сериясы = |isbn = 978-5-91852-010-9|тиражы = 1000}} [[Санат:Шыңғыс ханның ұрпақтары]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] 6crz3m1wuxnv5ujrzwggqh2ezctovf3 Санат:Герейлер 14 656196 3479577 2849371 2025-06-13T06:18:12Z Sagzhan 29953 [[Уикипедия:Гаджеттер/Санат шебері|Санат шебері]]: [[Санат:Тоқатемірлер]] → [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] 3479577 wikitext text/x-wiki [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] 7o7tnbxxyp0r8b49dfwychj0qqf4c3f Санат:Тоқа Темір әулеті 14 656197 3479560 2849374 2025-06-13T06:17:23Z Sagzhan 29953 Sagzhan [[Санат:Тоқатемірлер]] бетін [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] бетіне жылжытты (айдатқыш қалдырмады): ([[Уикипедия:Гаджеттер/Санат шебері|Санат шебері]] арқылы) 2849374 wikitext text/x-wiki [[Санат:Жошы ұрпағы]] tj7woqkwonkfoqduid67ino1d5vl9hc Шейхәулияр хан 0 656567 3479575 2852624 2025-06-13T06:18:06Z Sagzhan 29953 [[Уикипедия:Гаджеттер/Санат шебері|Санат шебері]]: [[Санат:Тоқатемірлер]] → [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] 3479575 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Шейхәулияр | Шынайы есімі = {{lang-tt|Şəyexawliər soltan}}, شيخ اوليار | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = 6-[[Қасым билеушілерінің тізімі|Қасым ханы]] | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = 1512 | Басқаруын аяқтады = 1516 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Жанай (Қасым ханы)|Жанай]] | Ізбасары = [[Шаһғали хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам|ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = ''белгісіз'' | Туған жері = | Қайтыс болған күні = ''белгісіз'' | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = Бақтияр сұлтан | Анасы = | Жұбайы = Шаһ Сұлтан | Балалары = [[Шаһғали хан|Шаһғали]], [[Жанғали хан|Жанғали]] | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Шейхәулияр хан''' (''Шәехәүлияр'', {{lang-tt|Şəyexawliər xan}}, ''شيخ اوليار'') — татар ханзадасы, [[1512 жыл|1512]]-[[1516 жыл|1516]] жылдардағы [[Қасым хандығы|Қасым]] билеушісі, Бақтияр сұлтанның ұлы және Ұлы Ордалық [[Кіші Мұхаммед Хан|Кіші Мұхаммед ханның]] немересі, Қасымдағы «Астрахан әулетінің» негізін қалаушы. Ноғай биі [[Ысмайыл би|Ысмайылдың]] қызы Шаһ Сұлтанға (شاهسلطان) үйленген. 1502 жылы Қырым ханы [[I Меңлі Герей]] [[Сарай-Берке|Сарайды]] бағындырды. Ахмет ханның кейбір ұлдары мен жиендері Ресейге қашып кетті. Олардың арасында Шейхәулияр да болды. 1502 жылдан бастап [[Сурожик|Сурожикке]] иелік етті. Литваға қарсы жорыққа қатысты. 1512 жылы [[Жанай (Қасым ханы)|Жанай]] қайтыс болғаннан кейін Қасымды мұрагерлікке алды. == Әдебиет == * {{кітап |авторы = Вельяминов-Зернов В. В.|бөлімі = VI. Шейхәулияр|бөлім сілтемесі = |тақырыбы = [[:commons:File:Вельяминов-Зернов В.В. - Исследование о касимовских царях и царевичах. Часть 1 (1863).djvu|Қасым патшалары мен ханзадалары туралы зерттеу]]|шынайы атауы = |сілтеме = |уикитека = |жауапты = |басылым = 2|орны = СПб.|баспасы = В тип. Имп. Академии наук|жыл = 1863|томы = I|беттері =217-246|барлық беті = XIII, 558|сериясы = |isbn = |тиражы = }} [[Санат:Қасым хандары]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] 5odr2yyw5uami87p6dwq3uvvjqprrc4 Шаһғали хан 0 656571 3479574 3464074 2025-06-13T06:18:04Z Sagzhan 29953 [[Уикипедия:Гаджеттер/Санат шебері|Санат шебері]]: [[Санат:Тоқатемірлер]] → [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] 3479574 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Шаһғали | Шынайы есімі = {{lang-tt|Şahğəli xan}} | Суреті = Shahghali.jpg | Атауы = Шаһғали кесенесі | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = 7-[[Қасым билеушілерінің тізімі|Қасым ханы]] | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1516 жыл|1516]] | Басқаруын аяқтады = [[1519 жыл|1519]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Шейхәулияр хан]] | Ізбасары = [[Жанғали хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = 12-[[Қазан хандығы|Қазан ханы]] | Ту_2 = Flag of Tartary.svg | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1519 жыл|1519]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1521 жыл|1521]] | Ізашары_2 = [[Мұхамметәмин хан|Мұхамметәмин]] | Ізбасары_2 = [[I Сахиб Герей]] | Титулы_3 = 16-[[Қазан хандығы|Қазан ханы]] | Ту_3 = Flag of Tartary.svg | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = [[1546 жыл|1546]] | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = [[Сафа Герей хан]] | Ізбасары_3 = [[Сафа Герей хан]] | Титулы_4 = 20-[[Қазан хандығы|Қазан ханы]] | Ту_4 = Flag of Tartary.svg | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = [[Өтеміс Герей]] | Ізбасары_4 = [[Едігер Мұхаммед]] | Түсініктемелер = | Діні = [[ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = 1505 | Туған жері = [[Сурожик]] | Қайтыс болған күні = 22.4.1566 | Қайтыс болған жері = [[Қасым (қала)|Қасым]] | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = [[Шейхәулияр хан|Шейхәулияр]] | Анасы = Шаһ Сұлтан | Жұбайы = 1) Фатима <br /> 2) [[Сүйімбике]] | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Шаһғали хан''' ({{lang-tt|Şahğəli xan}}, '''شاه علی''') — [[Қасым хандығы|Қасым]] билеушісі (1516-1519, 1537-1546, 1546-1551, 1552-1566), [[Қазан хандығы|Қазан]] ханы (1519 сәуір - 1521 мамыр, маусым - 1546 шілде, 1551 тамыз - 1552 наурыз). [[Шейхәулияр хан|Шейхәулияр]] мен Шаһ Сұлтанның ұлы, Қазан ханы [[Жанғали хан|Жанғалидің]] ағасы. Алдымен 1519 жылғы Қазан тағын («билік ету») иеленуге дейін оны ханзада (сұлтан), кейіннен хан деп атаған. == Өмірбаяны == Шаһғалидің әкесі - Сарай ханы [[Темір Құтлық хан|Темір Құтлық]] руынан шыққан - Бақтияр сұлтанның немересі - [[Шейхәулияр хан|Шейхәулияр]] сұлтанның ұлы, Ұлы Ордалық Жошы ұрпағы және Ұлы Орда ханы [[Ахмет (Ұлы Орда ханы)|Ахметтің]] жиені. 1516 жылы әкесі қайтыс болғаннан кейін Қасым тағына ие болды. 1519 жылы оны Мәскеудің талап етуімен [[Болат Шырын]] бастаған хандық ақсүйектері Қазан тағына шақырды. 1519 жылы сәуірде таққа отыру рәсімінде Қазанға әскери жасақпен келген Ресей елшісі [[Федор Карпов (елші)|Федор Карпов]] пен воевода [[Василий Поджогин|Василий Юрьевич Поджогин]] болды. Елші Карпов хандықтың ішкі істеріне белсенді араласып, үкіметті алмастырып жүрді, бұл жаңа ханға наразылық тудырып, 1521 жылдың көктемінде оны тақтан тайдыруға әкелді. 1523 жылы Қазан-Ресей соғысы кезінде ол орыс әскерлерін басқарды, оның басшылығымен армия белсенділік танытпады, тек черемистер мен чуваштар жерлерінің тонауымен шектелді. 1526 жылы Мәскеуге келген [[Зигмунд фон Герберштейн|Герберштейн]] Шаһғалиді кінәздік аң аулауда көрді. Шаһғали хан барлық жерде ұлы кінәз [[ІІІ Василий|Василийдің]] оң жағында болды. 1532 жылы қыркүйекте [[Кашира]] мен [[Серпухов]]ты алды да, сонда кетіп қалды. Алайда, Қазанмен байланысы үшін сотталып, 1535 жылдың аяғына дейін тұтқында болған 1533 жылы қаңтарда [[Белоозерск]]ке айдалды. Бірақ оның адамдары ханның өзіне қарағанда көп зардап шекті: 1535 жылы маусымда 80-ге жуық адам - Шаһғалидің татарлары түрмеге жабылды. Оларды аштан қатырып өлтірді, ал табиғи өліммен өлмегендерді өлім жазасына кесті. Олардың әйелдері мен балаларын 1536 жылдың қысында шоқындырды. Осы уақытта кәмелетке толмаған Иван Васильевичтің кезінде анасы [[Елена Васильевна Глинская|Елена Глинская]] регент болды. 1536 жылы қаңтарда оны Мәскеудегі әйелі Фатимамен бірге ұлы кінәз Иван Васильевич пен ұлы кінәгинә Елена Глинская кешіріп, салтанатты түрде қабылдады. Сірә, содан кейін Қасымға билік етуге жіберді. [[Ресей-Қазан соғыстары|Ресей патшалығының Қазан хандығына қарсы жорықтарына]] қатысты (1537, 1540, 1541, 1548, 1552). 1546 жылы елші, ұлы кінәз Евстатий Андреевтің көмегімен Қазан тағына қысқа уақыт отырды, бірақ [[Сафа Герей хан]] оны қуып шығарды. 1552 жылы [[IV Иван|Иван Грозныйдың]] өтінішімен Қазан тағын тастап кетті. 1557 жылдың соңында [[Ливон соғысы|Ливонияға]] қарсы жорыққа аттанды. Ливонияны қатты қиратқан Шаһғали 1558 жылдың 1 қыркүйегінде Мәскеуге барып, оны патша Иван Васильевич қабылдады. 1562 жылы Полоцкке қарсы жорыққа қатысты, бірақ қаланың өзін алуға қатыспады. 1564-1565 жылдары [[Великие Луки]] аймағындағы шекараны күзетті. Кейбір мәліметтер бойынша, [[Қасым (қала)|Қасымда]] [[Қасымдағы Хан мешіті|Хан мешітін]] салдырды. == Отбасы == Оның соңғы әйелі 1553 жылы [[Сүйімбике]] болған. Шаһғали перзентсіз қайтыс болды. Кезінде оның үйіне кіргізіп, қызы ретінде өсірген қарындасы - Жанғалидің қызы - Қазан ханшайымы болған. 1550-1552 жылдары ноғай Ысмайыл мырза ұлына айттырып берді, бірақ бұл үйлену тойы болмады, өйткені Ресей үкіметі Қазан ханшайымын шетелге жіберуге рұқсат бермеді. 1552 жылы мамырда ханшайым Ресейге қызмет етуге барып, Юрьев қаласын бақылауға алған Астрахан ханзадасы [[Ғабдуллаға Ақкүбек|Ғабдуллаға]] тұрмысқа шықты. Жанғалидің қызынан басқа, Шаһғали тағы екі жақын туыстарын өсірді (бірақ қыздары емес) - Хан Сұлтан мен Мағи Сұлтан: «Біріншісі 1558 жылы қыз кезінде, 27 жаста көз жұмды, екіншісі Шаһғалиден ұзақ өмір сүрді және қайтыс болған кезде ол әлі тұрмысқа шықпаған еді». Шаһғали қайтыс болғаннан кейін көп ұзамай Ресей үкіметі Қырым ханы Дәулетке ұлын немесе немересін Мағи Сұлтанға үйлендіріп, Қасымды қалыңмал ретінде алуды ұсынды. Қасымда 1556 жылы салған [[Шаһғали кесенесі|кесенесінде]] жерленген. Шаһғали қабіріне ескерткішті оның асырап алған қызы Мағи Сұлтан орнатқан. == Әдебиет == * {{кітап |авторы = Вельяминов-Зернов В. В.|бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы = [[:commons:File:Вельяминов-Зернов В.В. - Исследование о касимовских царях и царевичах. Часть 1 (1863).djvu|Қасым патшалары мен ханзадалары туралы зерттеу]]|шынайы атауы = |сілтеме = |уикитека = |жауапты = |басылым = 2|орны = СПб.|баспасы = В тип. Имп. Академии наук|жыл = 1863|томы = I|беттері = |барлық беті = XIII, 558|сериясы = |isbn = |тиражы = }} * {{кітап |авторы = Худяков М. Г.|бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы = Қазан хандығы тарихының очерктері|шынайы атауы = |сілтеме = |уикитека = |жауапты = М. Г. Худяков|басылым = 3|орны = Мәскеу|баспасы = НПО «ИНСАН»|жыл = 1991|томы = |беттері = |барлық беті = 318|сериясы = |isbn = 5-85840-253-4|тиражы = }} [[Санат:Қасым хандары]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] [[Санат:Қазан хандары]] [[Санат:1505 жылы туғандар]] qhsv3bpxdsj322qrxk5rzc7swnckxmh Жанғали хан 0 656575 3479566 3347133 2025-06-13T06:17:39Z Sagzhan 29953 [[Уикипедия:Гаджеттер/Санат шебері|Санат шебері]]: [[Санат:Тоқатемірлер]] → [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] 3479566 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Жанғали | Шынайы есімі = {{lang-tt|Canğali xan}}, جان علی | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = 8-[[Қасым билеушілерінің тізімі|Қасым ханы]] | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1519 жыл|1519]] | Басқаруын аяқтады = [[1532 жыл|1532]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Шаһғали хан|Шаһғали]] | Ізбасары = [[Шаһғали хан|Шаһғали]] | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = 15-[[Қазан хандығы|Қазан ханы]] | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1532 жыл|1532]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1535 жыл|1535]] | Ізашары_2 = [[Сафа Герей хан]] | Ізбасары_2 = [[Сафа Герей хан]] | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = 1516 | Туған жері = [[Қасым (қала)|Қасым]] | Қайтыс болған күні = 25.9.1535 | Қайтыс болған жері = [[Ескі Қазан]] | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = [[Шейхәулияр хан|Шейхәулияр]] | Анасы = Шаһ Сұлтан | Жұбайы = [[Сүйімбике]] | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Жанғали''' ({{lang-tt|Canğali xan}}, ''Җангали'', ''جان علی'') — [[Қасым хандығы|Қасым]] билеушісі, ханзада (1519-1532), [[Қазан хандығы|Қазан]] ханы (1532-1535). [[Шейхәулияр хан|Шейхәулияр]] сұлтанның ұлы, Қазан ханы [[Шаһғали хан|Шаһғалидың]] бауыры. Қазан тағына отырғанға дейін (1532) оны ханзада деп атаған. 1519 жылы Мәскеудің ұлы кінәзі [[ІІІ Василий|III Василийден]] Қасым тағын ағасы Шаһғали Қазанға кеткеннен кейін алды. Шаһғали оралғаннан кейін де ([[1521 жыл|1521]]) ханзада атағын сақтап қалды. 1532 жылы қазандықтардың өтінішімен Қазан тағына отырды, дегенімен шынайы билік қарашыбек [[Болат Шырын]] мен ханбике [[Гауһаршад]]тың қолында болды. [[1533 жыл]]ы маусымда Ноғай биі [[Жүсіп би|Жүсіптің]] қызы [[Сүйімбике]]ге үйленді. Жанғали ханның қызын [[Ғабдулла Ақкүбекоғлы]] әйелдікке алды. 1535 жылы оны Қазан шонжарлары тақтан тайдырып, [[Ескі Қазан]]ға жер аударды. Қазан кремлінде жерленген. [[Санат:Қасым хандары]] [[Санат:Қазан хандары]] [[Санат:1516 жылы туғандар]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] 38n4zfrcmaiqevpy88k1uqb55lak7ve Данияр (Қасым ханы) 0 656624 3479565 2991240 2025-06-13T06:17:36Z Sagzhan 29953 [[Уикипедия:Гаджеттер/Санат шебері|Санат шебері]]: [[Санат:Тоқатемірлер]] → [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] 3479565 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Данияр | Шынайы есімі = {{lang-tt|Daniəl xan}}, دانیال | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = 2-[[Қасым билеушілерінің тізімі|Қасым ханы]] | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1469 жыл|1469]] | Басқаруын аяқтады = [[1486 жыл|1486]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Қасым хан (Қасым хандығы)|Қасым]] | Ізбасары = [[Нұрдәулет (Қырым ханы)|Нұрдәулет]] | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам|ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = 1469 бұрын | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1486 | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = [[Қасым хан (Қасым хандығы)|Қасым]] | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = Қарақұша | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Данияр''' ({{lang-tt|Daniəl xan}}, ''Даниял'', ''دانیال'') — ханзада, [[Қасым хандығы|Қасым]] билеушісі (1469-1486). Қасым ханзаданың ұлы және [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммед]] ханның немересі. Әкесі қайтыс болғаннан кейін билікті өз қолына алды. Бізге жеткен дерек көздерінде бұл туралы алғашқы рет 1471 жылы ұлы кінәздің Новгородқа қарсы жорығына байланысты айтылған. Данияр «ханзадалары, шонжарлары және казактарымен» 14 шілдеде [[Шелон шайқасы|Шелон шайқасында]] ерекшеленді. 40 адам қаза тапқан татарлар үйлеріне босатылды. Айта кететін жайт, бұл жорық кезінде оларға адамдарды тұтқындауға тыйым салынды. [[Коломна|Коломнада]] өз әскерімен бірге 1472 жылы Ұлы Орда ханы [[Ахмет (Ұлы Орда ханы)|Ахметтің]] шабуылын тойтаруға қатысты. Ол Мәскеудегі Новгородқа қарсы жорықта қасым татарларының полктерін басқарды (1477). Шарттық жарғыларда бірнеше рет кездеседі. Орыс кінәздарынан «алым» алған. Даниярдың белгілі жалғыз ұлы Қарақұша 1486 жылы дәрігер Антонның сәтсіз емінен кейін әкесі тірі кезінде қайтыс болды. Осы Қарақұшаның ұлы туралы айтылғанымен, оның халқы [[III Иван Васильевич|III Иванның]] бұйрығымен Мәскеу өзенінің мұзында Антонды пышақтап тастады, бірақ Данияр қайтыс болғаннан кейін Қасымдағы [[Қазан хандығы|Қазан]] әулеті [[Герейлер (әулет)|Қырыммен]] алмасты. == Әдебиет == * {{кітап |авторы = Вельяминов-Зернов В. В.|бөлімі = II. Данияр|бөлім сілтемесі = |тақырыбы = [[:commons:File:Вельяминов-Зернов В.В. - Исследование о касимовских царях и царевичах. Часть 1 (1863).djvu|Қасым патшалары мен ханзадалары туралы зерттеу]]|шынайы атауы = |сілтеме = |уикитека = |жауапты = |басылым = 2|орны = СПб.|баспасы = В тип. Имп. Академии наук|жыл = 1863|томы = I|беттері =73-90|барлық беті = XIII, 558|сериясы = |isbn = |тиражы = }} [[Санат:Қасым хандары]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] [[Санат:1486 жылы қайтыс болғандар]] qiu8q250t8kzmb5ux6pv15g7fz6u9h0 Қасым хан (Қасым хандығы) 0 656628 3479568 3347141 2025-06-13T06:17:46Z Sagzhan 29953 [[Уикипедия:Гаджеттер/Санат шебері|Санат шебері]]: [[Санат:Тоқатемірлер]] → [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] 3479568 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Қасым хан | Шынайы есімі = {{lang-tt|Qasıym xan}} | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = 1-[[Қасым билеушілерінің тізімі|Қасым ханы]] | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1452 жыл|1452]] | Басқаруын аяқтады = [[1469 жыл|1469]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = ''лауазым құрылды'' | Ізбасары = [[Данияр (Қасым ханы)|Данияр]] | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = XV ғасыр | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1469 | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = [[Ұлық Мұхаммед хан]] | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = [[Данияр (Қасым ханы)|Данияр]] | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Қасым''' ({{lang-tt|Qasıym xan}}, ''Касыйм'', '''قاسم''') — ханзада, 1452-1469 жылдары Қасым хандығының алғашқы билеушісі, Ұлық Мұхаммед ханның ұлы. [[Қасым (қала)|Городец Мещерскиймен]] (қазіргі Қасым) марапатталмас бұрын [[Звенигород]]қа (1446-1452) иелік етті. Белев түбінде (1437) және Суздал маңындағы (1445) шайқас қатысушысы. Суздал шайқасында қазандықтар жеңіске жеткеннен кейін, бауыры Жақыппен бірге келісімшарттың сақталуын бақылау үшін Ұлы Ресей (Мәскеу) кінәздігіне аттанды. Орыс қызметінде қалды. 1446 жылы Звенигородты өзінің енші жері ретінде, ал 1452 жылы - татар хандығының астанасы болған Городец Мещерский жер үлесін алды. Ұлы кінәз [[II Василий|Василийге]] қосылып, олар оған адал қызмет етті: 1449 жылы олар онымен бірге [[Дмитрий Шемяка]]ға барды; сол жылы олар [[Пахра]] өзені маңындағы орыс аймақтарын тонап, олардан барлық олжаларын тартып алған [[I Сейітахмет|Сейітахмет]] татарларын жеңді. 1450 жылы олар Галич түбіндегі шайқасына қатысып, [[Битюг (өзен)|Битюг]] өзенінің маңында Ресейге келе жатқан Мәулімберді оғланды (Малберді) жеңді. 1467 жылы Қазан шонжарлары Қасымды жасырын түрде [[Ибраһим (Қазан ханы)|Ибраһим]] ханның орнына шақырды. Оған ол өзінің және [[Қазан-орыс соғысы (1467-1469)|Мәскеудің әскерлерімен]] [[Еділ]]ге жақындады, бірақ ештеңе істей алмады, өйткені Ибраһим онымен кездесуге алдын-ала дайындалды. Осы жорықтан кейін көп ұзамай Қасым қайтыс болды. Ол, Қасым қайтыс болғаннан кейін ұлы Ибраһим ханға Қазанға оралған, ағасы [[Махмұт хан (қазан ханы)|Махмұттың]] жесіріне үйленді (1465 жылдан кейін). == Әдебиет == * {{кітап |авторы = Вельяминов-Зернов В. В.|бөлімі = I. Қасым|бөлім сілтемесі = |тақырыбы = [[:commons:File:Вельяминов-Зернов В.В. - Исследование о касимовских царях и царевичах. Часть 1 (1863).djvu|Қасым патшалары мен ханзадалары туралы зерттеу]]|шынайы атауы = |сілтеме = |уикитека = |жауапты = |басылым = 2|орны = СПб.|баспасы = В тип. Имп. Академии наук|жыл = 1863|томы = I|беттері =3-72|барлық беті = XIII, 558|сериясы = |isbn = |тиражы = }} [[Санат:XV ғасырда туғандар]] [[Санат:1469 жылы қайтыс болғандар]] [[Санат:Қасым хандары]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] jlq6cbl3ucwmtxgncsk17tlrhea37ds Мұстафағали хан 0 656730 3479570 2991243 2025-06-13T06:17:51Z Sagzhan 29953 [[Уикипедия:Гаджеттер/Санат шебері|Санат шебері]]: [[Санат:Тоқатемірлер]] → [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] 3479570 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Мұстафағали | Шынайы есімі = {{lang-tt|Mostafağali}} | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = 11-[[Қасым билеушілерінің тізімі|Қасым ханы]] | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1584 жыл|1584]] | Басқаруын аяқтады = [[1590 жыл|1590]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Сайынболат Бекболатұлы|Сайынболат]] | Ізбасары = [[Ораз Мұхаммед]] | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам|ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = ''белгісіз'' | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1600 | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = [[Ғабдулла Ақкүбекоғлы]] | Анасы = | Жұбайы = Салтан бике | Балалары = Тақбілді | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Мұстафағали''' ({{lang-tt|Mostafağali}}, ''Мостафагали'', '''مصطفى علی''') — [[Қасым хандығы|Қасым]] ханы (1584 сәуір - 1590 бұрын емес). [[Ғабдулла Ақкүбекоғлы|Ғабдулла Ақкүбек]] сұлтанның ұлы, [[Ахмет (Ұлы Орда ханы)|Ахмет]] ханның шөпшегі. Ағайынды Будали мен Мұстафағалидің жасақ саны 100 адамға жететін. Әйелі романовтық мырза Әли бин Құтымның қызы - Салтан бике. Қызы Тақбілді ([[1591 жыл|1591]]-[[1608 жыл|1608]]). [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] [[Санат:Қасым хандары]] rrsd9pgnse9biktsh8s29yfwkurqbs2 Ғабдулла Ақкүбекоғлы 0 656738 3479564 2868707 2025-06-13T06:17:33Z Sagzhan 29953 [[Уикипедия:Гаджеттер/Санат шебері|Санат шебері]]: [[Санат:Тоқатемірлер]] → [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] 3479564 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Ғабдулла Ақкүбекоғлы | Шынайы есімі = {{lang-tt|Ğabdulla Aqkübek uğlı}} | Суреті = Facial Chronicle - b.21, p. 065.gif | Атауы = Ханзаданың үйлену тойы | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = Астрахан ханзадасы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = | Басқаруын аяқтады = | Басқарған кезеңі = | Ізашары = | Ізбасары = | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = | Азаматтығы = | Туған күні = 1533 | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1570 | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = [[Ақкүбек]] | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = [[Будали Ғабдуллаұлы|Будали]], [[Мұстафағали хан|Мұстафағали]], Арсланғали, Сайынболат, [[Мұртазағали Ғабдуллаұлы|Мұртазағали]] | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Ғабдулла Ақкүбекоғлы''' ({{lang-tt|Ğabdulla Aqkübek uğlı}}, ''Габдулла Аккүбек улы''; [[1533 жыл|1533]]—[[1570 жыл|1570]]) — [[Астрахан хандығы|Астрахан]] ханзадасы. Астрахан ханы Ақкүбектің ұлы. 1533 жылы туған. Ғабдулла Ақкүбекұлы өзінің жасағымен бірге Қасымда орналасты. 1552 жылы мамырда Ресейге жол тартты. Иван Грозный патша сол уақытта оны [[Шаһғали хан|Шаһғали ханның]] жиеніне ([[Жанғали хан|Жанғалидің]] қызы) үйлендіріп, оған Юриев қаласын сыйлады. Ол 1570 жылы қайтыс болды. [[Қасым (қала)|Қасымда]], [[Шаһғали ханның кесенесі|Шаһғали ханның кесенесінде]] жерленген == Балалары («Ғабдуллаоғлылар») == * [[Будали Ғабдуллаұлы|Будали]] ханзада (''Будалуй'', ''بودا علی''; шам. 1558 — 1583 қаңтар) [[Қасым (қала)|Қасымда]], [[Шаһғали ханның кесенесі|Шаһғали ханның кесенесінде]] жерленген. * [[Мұстафағали хан|Мұстафағали]] (''Мустафалей'', ''مصطفى علی'') — [[Қасым хандығы|Қасым]] ханы. * Арсланғали ханзада (''ارسلان علی'') — [[Руза|Рузамен]] иелік етті. * Сайынболат ханзада (''ساین بولاط'') — Ғабдуллаұлы. * [[Мұртазағали Ғабдуллаұлы|Мұртазағали]] (''مرتضى علی'', шоқыннан соң ''Михаил'') — [[Звенигород|Звенигородпен]] иелік етті. [[Сурет:Facial Chronicle - b.22, p. 264.gif|left|250px]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] rio4gz019fgiekehq0aap0aptdohaug Ақкүбек 0 656741 3479561 3327150 2025-06-13T06:17:24Z Sagzhan 29953 [[Уикипедия:Гаджеттер/Санат шебері|Санат шебері]]: [[Санат:Тоқатемірлер]] → [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] 3479561 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Ақкүбек | Шынайы есімі = {{lang-tt|Aqkübek}} | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = 8-[[Астрахан хандығы|Астрахан ханы]] | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1532 жыл|1532]] | Басқаруын аяқтады = [[1533 жыл|1533]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[II Қасым (Астрахан ханы)|II Қасым]] | Ізбасары = [[Әбдірахман (Астрахан ханы)|Әбдірахман]] | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = 12-[[Астрахан хандығы|Астрахан ханы]] | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1545 жыл|1545]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1546 жыл|1546]] | Ізашары_2 = [[Әбдірахман (Астрахан ханы)|Әбдірахман]] | Ізбасары_2 = [[Жамқұршы (Астрахан ханы)|Жамқұршы]] | Титулы_3 = 14-[[Астрахан хандығы|Астрахан ханы]] | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = [[1547 жыл|1547]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[1550 жыл|1550]] | Ізашары_3 = [[Жамқұршы (Астрахан ханы)|Жамқұршы]] | Ізбасары_3 = [[Жамқұршы (Астрахан ханы)|Жамқұршы]] | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам|ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = ''белгісіз'' | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1550 | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = [[Мұртаза (хан)|Мұртаза]] | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = [[Ғабдулла Ақкүбекоғлы|Ғабдулла]] | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Ақкүбек''' ({{lang-tt|Aqkübek}}, ''Аккүбәк'') — [[Астрахан хандығы|Астрахан]] ханы (1532–1533, 1545–1546, 1547–1550), Сібір ханы [[Мұртаза (хан)|Мұртазаның]] үлкен ұлы және [[Ахмет (Ұлы Орда ханы)|Ахмет]] ханның немересі. [[Ноғай ордасы|Ноғай Ордасының]] әлсіреуін пайдаланып, 1532 жылы шеркестердің көмегімен [[II Қасым (Астрахан ханы)|Қасымнан]] тақты тартып алды. Ол хандықты нығайту саясатын жүргізді. 1533 жылы оны [[Әбдірахман (Астрахан ханы)|Әбдірахман]] тақтан тайдырды. 1545 жылы билікке қайтып келді. 1546 жылы оны өзінің жиені [[Жамқұршы (Астрахан ханы)|Жамқұршы]] тақтан құлатып, қуып жіберді, бірақ 1547 жылы Қырым ханы [[I Сахиб Герей|I Сахиб Герейдің]] көмегімен билікке қайта оралды. Ақырында Жамқұршы Ресей үкіметінің қолдауымен оны биліктен кетірді. Ұлы [[Ғабдулла Ақкүбекоғлы|Ғабдулла]] мен ноғай биі Жүсіптің ұлы Ақмырзаға тұрмысқа шыққан қызын қалдырып кетті. == Сілтеме == * [http://www.spsl.nsc.ru/history/descr/astrah.htm Астрахан хандығы] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] [[Санат:Астрахан хандары]] pfq4c0p1dol1bke11j5ky1p8lbs7ubv УРА 0 658342 3479405 3358129 2025-06-12T13:18:49Z Makenzis 71333 3479405 wikitext text/x-wiki {{Футбол клубы | атауы = {{ту|Уганда}} УРА | құрылған = [[1997 жыл]] | стадионы = Ұлттық стадион | сыйымдылығы = 40 000 | президент = Али Ссекатава | жаттықтырушы = {{ту|Уганда}} Клод Шателье | жарыс= Премьер-лига | маусым =2024/25 | орын = 4. }} '''УРА''' (ағыл. ''Uganda Revenue Authority SC'') — [[Уганда|Уганданың]] [[Кампала]] қаласындағы футбол клубы, 1997 жылы құрылған. Уганданың төрт дүркін чемпионы. == Жетістіктері == === Ұлттық === * Уганда чемпионы: 2006, 2007, 2009, 2011 * Уганда кубогы: 2005 == Дереккөздер == == Сілтемелер == * http://urafc.co.ug/ * [[Санат:Уганда футбол клубтары]] [[Санат:1997 жылы құрылған футбол клубтары]] 4du9pa8g28nf7xzqrvxwbiiwiirbj0x Ибраһим хан (қазан ханы) 0 661001 3479567 3347145 2025-06-13T06:17:42Z Sagzhan 29953 [[Уикипедия:Гаджеттер/Санат шебері|Санат шебері]]: [[Санат:Тоқатемірлер]] → [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] 3479567 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Ибраһим | Шынайы есімі = {{lang-tt|İbrahim}} | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = 4-[[Қазан хандығы|Қазан ханы]] | Лақап аты = | Ту = Flag of Tartary.svg | Ту2 = | Басқара бастады = [[1467 жыл|1467]] | Басқаруын аяқтады = [[1479 жыл|1479]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Халил хан (қазан ханы)|Халил]] | Ізбасары = [[Илһам хан (қазан ханы)|Илһам]] | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = [[XV ғасыр]] | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1479 | Қайтыс болған жері = {{қайтысболғанжері|Қазан|Қазанда}} | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = [[Махмұт хан (қазан ханы)|Махмұт]] | Анасы = | Жұбайы = Фатима Шаһ Сұлтан <br /> [[Нұрсұлтан (ханбике)|Нұрсұлтан]] | Балалары = '''ұлдары:''' [[Илһам хан (қазан ханы)|Илһам]], [[Мәлік Таһир]], [[Құдайқұл]], [[Мұхамметәмин хан|Мұхамметәмин]], [[Ғабделлатиф хан|Ғабделлатиф]] <br /> '''қыздары:''' [[Гауһаршад]] | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Ибраһим хан''' ({{lang-tt|İbrahim}}, ''Ибраһим'', '''ابراهیم'''; туған жылы белгісіз - [[1479 жыл|1479]], [[Қазан]]) — [[Қазан хандығы|Қазан ханы]] (1467-1479), [[Махмұт хан (қазан ханы)|Махмұт]] ханның ұлы, [[Халил хан (қазан ханы)|Халил]] ханның інісі әрі мұрагері. Халил хан қайтыс болғаннан кейін таққа отырып, оның жесірі [[Нұрсұлтан (ханбике)|Нұрсұлтанға]] үйленді. == Мәскеу мемлекетімен соғыс == {{Main|Қазан-орыс соғысы (1467-1469)}} [[File:Қазан ханы Ибрахимнің жарлығы (1469).jpg|thumb|left|Қазан ханы Ибрахимнің жарлығы (1469)]] 1467 жылы [[III Иван Васильевич|III Иван]] күзде Ибраһим ханның ағасы ханзада [[Қасым хан (Қасым хандығы)|Қасымды]] Қазан тағына үміткер етіп жіберіп, Қазан хандығына қарсы соғыс бастады. Бұл кандидатураны кейбір қазандықтар қолдады. Ибраһим 1467 жылы [[Еділ|Еділ бойындағы]] өзен шайқасында көптеген Мәскеу әскерлерін талқандады. Бәлкім, орыстар мен Қазан татарлары арасындағы жалғыз ірі өзен шайқасы болды. Оппозициялық топты Ғабдолла Мүмин бек (عبدال مومن) басқарды. Жорық сәтсіз аяқталды, орыс әскері Еділден өтіп, татарлармен шайқасуға батылы бармады. Бұған жауап ретінде Ибраһим хан қыста жаудың шекаралас аймақтарына жазалаушы шабуыл жасап, Галич Мерскийдің маңын тонады. 1468 жылы III Иван [[Төменгі Новгород]], [[Муром]], [[Кострома]], [[Галич (Ресей)|Галичке]] мықты гарнизондар жіберіп, Қазанды үлкен соғысқа итермелей, хандықтың жерінде бейбіт халыққа қарсы өте қатыгездіктермен қатар жүретін ұрыс қимылдарын бастады. Ибраһим екі бағытта әскерлер жіберді: Галич және Төменгі Новгород-Муром. Біріншіде, сәттілік қазандықтарға ықпал етті, тіпті, Кичменский қаласы және екі костромалық болыстар басып алынды. Екіншіде, Қожаберді мырза жасағын жеңіп, орыстар татарларды тоқтатып. Мәскеу Хлиновский - үшінші майданды ашты. [[Ушкуйліктер]] Вятка бойымен Камаға дейін қайықтармен түсіп, қазандықтардың тыл жағынан тонауға кірісті. Бұған жауап ретінде солтүстікке мықты жасақтар жіберілді, олар [[Нократ Республикасы|Нократ өлкесінің]] астанасы - [[Киров (Киров облысы)|Хлиновты]] басып алып, онда татар әкімшілігін құрды. == Мұрасы == Ибраһим хан 1479 жылы қайтыс болды. Оның екі әйелінен балалары болды: Фатима ханбикеден үш ұл - Әли, Құдайқұл мен Мелек Таһир және Нұрсұлтан ханбикеден (марқұм Халил ханның жесірі) екі ұл - Мұхамметәмин мен Ғабделлатиф. Сонымен қатар, оның бірнеше қыздары болды, олардың ішінен Гауһаршад есімді бір бике әйгілі болды. Ибраһим қайтыс болғаннан кейін оның жесірі Нұрсұлтан Қырым ханы Меңлі Герейге тұрмысқа шығып, Қазаннан Бақшасарайға кетті. Бұл оқиға Қазан мен Қырым арасында болған саяси, мәдени және экономикалық байланыстар туралы куәлік ете отырып, бұл байланыстардың нығаюына үлкен ықпал етті және кейінірек маңызды саяси оқиғалардың қайнар көзі болғандықтан маңызды салдарларға ие болды. Кішкентай ханзада Ғабделлатиф анасымен бірге Қырымға, өгей әкесінің сарайына барды. Ибраһим хан [[Қазан Кремлі]]нде [[Қазан хандарының кесенесі]]нде жерленген. == Әйелдері мен балалары == * Фатима Шаһ Сұлтан (فاتما شاه سلطان), балалары — [[Илһам хан (қазан ханы)|Илһам]], [[Мәлік Таһир]], [[Құдайқұл]] (шоқынған соң ''Пётр Ибрагимович''), 1487 жылы Қазанды басып алғаннан кейін, барлығы қамауға алынып, Вологда мен Белозероға айдалды; * [[Нұрсұлтан (ханбике)|Нұрсұлтан]] (نور سلطان), балалары — [[Мұхамметәмин хан|Мұхамметәмин]], [[Ғабделлатиф хан|Ғабделлатиф]], [[Гауһаршад]] == Сілтеме == [https://ru.rodovid.org/wk/%D0%97%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C:437483 Ибраһим (Қазан ханы)] «Родоводе» сайтында. Ата-баба мен ұрпақ шежіресі. [[Санат:XV ғасырда туғандар]] [[Санат:Қазан хандары]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] bd5bjcp32pal6i3cto8otc37ugueu7m Халил хан (қазан ханы) 0 661059 3479573 3347143 2025-06-13T06:18:00Z Sagzhan 29953 [[Уикипедия:Гаджеттер/Санат шебері|Санат шебері]]: [[Санат:Тоқатемірлер]] → [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] 3479573 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Халил | Шынайы есімі = {{lang-tt|Xälil}} | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = 3-[[Қазан хандығы|Қазан ханы]] | Лақап аты = | Ту = Flag of Tartary.svg | Ту2 = | Басқара бастады = [[1465 жыл|1465]] | Басқаруын аяқтады = [[1467 жыл|1467]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Махмұт хан (қазан ханы)|Махмұт]] | Ізбасары = [[Ибраһим (Қазан ханы)|Ибраһим]] | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = [[XV ғасыр]] | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1467 | Қайтыс болған жері = {{қайтысболғанжері|Қазан|Қазанда}} | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = [[Махмұт хан (қазан ханы)|Махмұт]] | Анасы = | Жұбайы = [[Нұрсұлтан (ханбике)|Нұрсұлтан]] | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Халил хан''' ({{lang-tt|Xälil}}, ''Хәлил'', '''خلیل'''; қай. [[1467 жыл|1467]], [[Қазан]]) — Қазан ханы ([[1465 жыл|1465]]—[[1467 жыл|1467]]), [[Махмұт хан (қазан ханы)|Махмұт]] ханның ұлы әрі мұрагері. Әйелі [[Нұрсұлтан (ханбике)|Нұрсұлтан]]. Перзент сүймей қайтыс болды. Халил хан Махмұттың үлкен ұлы және Қазанда туып-өскен алғашқы Қазан ханы болған - оның ата-бабалары Қазанға келгенде ересек жаста болған. == Халил ханның мінезі == Шұғыл мінезімен белгілі болған Халил хан бір жыл билік ішінде Қазан хандығын бірден екі соғыс қаупінің астына алды. [[III Иван Васильевич|III Иван]] жіберген хатын жыртып, ызамен таптады, сонымен бірге Ноғай елшісіне дөрекілік көрсетті. Расында, ноғайлармен қарым-қатынас қалпына келтіріліп, Халилдің ықпалды Ноғай бегі Темірдің қызы [[Нұрсұлтан (ханбике)|Нұрсұлтанға]] үйленуі арқылы нығайтылды. Нұрсұлтан Қазанға 1466 жылы келді. Ол кезде ерте некеге тұру жиі кездесетін, ал қыз үйлену тойынан кейін жаңа ханбике болған кезде небәрі 15 жаста болатын. Халил мен Нұрсұлтанның балалары болмады - мұрагер қалдыруға үлгермей бір жылдан кейін хан кенеттен қайтыс болды. Ол қайтыс болғаннан кейін, Нұрсұлтан Халил ханның мұрагері болған Халилдің інісі [[Ибраһим (Қазан ханы)|Ибраһимге]] тұрмысқа шықты. Сол күндері олар ежелгі түркі заңы бойынша әрекет етті - ағасы қайтыс болғаннан кейін оның балалары мен әйелдері сенің әйелің мен балаларың болады (қамқоршылық мағынасында). == Халил ханның қайтыс болуы == Халил хан 1467 жылы Қазан хандығында бір жыл ғана билік етіп, тақты інісі Ибраһимге қалдырып, қайтыс болды. Нұсқалардың біріне сәйкес, Халил хан Қазан хандығы мен [[Алтын Орда]] арасындағы жаңадан ашылған ұрыс қимылдары барысында түрмеде қайтыс болды. == Сілтемелер == * [[Henry Hoyle Howorth|Howorth, Henry Hoyle]]. [https://archive.org/stream/historymongolss00howogoog#page/n6/mode/1up "History of the Mongols, from the 9th to the 19th Century. Part II, division I"]. The so-called tartars of Russia and Central Asia. Londres: Longmans, Green and Co, 1880. * [http://kitap.net.ru/hudyakov.php M. G. Khudyakov: Essays on the History of Kazan Khanate] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130423053426/http://www.kitap.net.ru/hudyakov.php |date=2013-04-23 }} * [http://kitap.net.ru/habibullin/5-1.php Xälil Xan.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190906112951/http://kitap.net.ru/habibullin/5-1.php |date=2019-09-06 }} [[Санат:Қазан хандары]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] [[Санат:XV ғасырда туғандар]] gh4llcnoy5g05wyub1kq84mczkqskky Махмұт хан (қазан ханы) 0 661070 3479569 3347128 2025-06-13T06:17:48Z Sagzhan 29953 [[Уикипедия:Гаджеттер/Санат шебері|Санат шебері]]: [[Санат:Тоқатемірлер]] → [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] 3479569 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Махмұт | Шынайы есімі = {{lang-tt|Məxmüt}} | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = 2-[[Қазан хандығы|Қазан ханы]] | Лақап аты = | Ту = Flag of Tartary.svg | Ту2 = | Басқара бастады = [[1445 жыл|1445]] | Басқаруын аяқтады = [[1465 жыл|1465]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммед]] | Ізбасары = [[Халил хан (қазан ханы)|Халил]] | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = 1420-жылдары | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1465 | Қайтыс болған жері = {{қайтысболғанжері|Қазан|Қазанда}} | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммед]] | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = [[Халил хан (қазан ханы)|Халил]], [[Ибраһим (Қазан ханы)|Ибраһим]] | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Махмұт хан''' ({{lang-tt|Məxmüt}}, ''Мәхмүт'', '''محمود'''; қай. [[1465 жыл|1465]], [[Қазан]]) — Қазан ханы (1445—1465), [[Ұлық Мұхаммед хан]]ның ұлы әрі мұрагері. == Еділ бойы үшін соғыс == Әкесімен бірге Ресей кінәздіктері және басқа Орда ұлыстарына қарсы Еділ бойы үшін күреске қатысты. 1437 жылы жас Махмұт та қатысқан [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлық Мұхаммедтың]] әскері [[Біләу түбіндегі шайқас|Біләу шайқасында]] II Василий әскерлерін ірі жеңіліске ұшыратты. 1445 жылы [[Суздал түбіндегі шайқас]]та ұлы кінәз [[II Василий Васильевич|Василий]] бастаған орыс әскерлерін талқандады, шайқас нәтижесінде ұлы кінәз Қазанға тұтқынға түсіп, үлкен төлем арқылы босатылды. == Хандықты билеуі == Әкесі қайтыс болғаннан кейін Қазан тағына отырды. 1446, 1448 ж. Мәскеуге қарсы жорықтар жасады. Махмұт ханның кезінде Қазан тұрғындары халықаралық сауда саласындағы қызметін қарқынды дамыта бастады, ал Қазан қаласы Шығыс Еуропадағы бірінші деңгейлі тауар айырбас орталығы болды. Мұнда Орта Азиядан, Сібірден, Персиядан, Кавказдан, бүкіл Еділ бойы мен Ресейден тауарлар мен көпестер ағылды. Қазан қаласында өткен жыл сайынғы жәрмеңке бұрын бұлғар жәрмеңкесі болған алып халықаралық нарық сияқты маңыздылыққа ие болды, кейіннен Төменгі қалалық «Бүкілресейлік базарына» ие болды. Жәрмеңке жазда, тасқын суы басылғаннан кейін, орыстар «Қонақ аралы» деп атаған Қазанға қарасты құмды Еділ аралында өткізілді. Жыл сайын көктемгі тасқын су басқан бөлшек сауда орындары, қамбалар мен қоймалар болды. Махмұт ханның кезінде хандықтың астанасы Қазан ерекше байып, үлкен қала көлеміне дейін өсіп, мұсылман мәдениетінің көп шоғырланған орталығына айналды. Махмұт ханның бейбіт билігі кезінде Қазан хандығының құрылымы түпкілікті қалыптасып, мемлекеттің ішкі құрылымы қалыптасып, нығая түсті. Махмұт ханнан екі ұл - [[Халил хан (қазан ханы)|Халил]] мен [[Ибраһим (Қазан ханы)|Ибраһим]] қалды. 1465 жылы Махмұт қайтыс болғаннан кейін Халил хан тағына отырады. Оның билігі өте қысқа болды, ал оның жағдайы мүлдем белгісіз. Тіпті, Халил хан болды ма деген сұрақ туды, оның бар екендігі Қазан хандарының барлық ежелгі шежірелерінде оның есімінің болуымен расталады, бірақ бұл орыс шежірелерінде аталмаған. == Жерлеу археологиясы == === Махмұт хан қабірінің ашылуы === 1977 жылы Сүйімбике мұнарасынан алыс емес жерде [[Қазан кіремілі]]нде жүргізілген қазба жұмыстары кезінде археолог Алфред Халиков бай қорымдардың қалдықтары бар екі ақ тас кесененің негізін тапты. Олар ханның резиденциясы аумағында орналасқан және, мүмкін, хандар мен олардың отбасы мүшелерінің қабірлері болған. Олардың бірінде, XV ғасырға жататын, 35-40 жастағы ер адамның қабірі болды. Мұқият талдау 1990 жылдардың аяғында бұл қабірде Махмұт хан жерленген деген қорытынды жасауға мүмкіндік берді. === Сыртқы түрін антропологиялық қалпына келтіру === 1994 жылы Т. С. Балуева бастаған мәскеулік антропологтар тобы хан келбетін қалпына келтіру жұмыстарын жүргізді. {{cquote|Марқұм моңғолоидтық антропологиялық типтің ортаазиялық нұсқасының айқын өкілі болған. Бет жағы массивтік жақ сүйектері бар, қабақтың асып тұрған қатпарлы тар көздері, тіке, сәл шығыңқы мұрны. Қол сүйектері мен бас сүйегінің желке бөлігінің құрылымдық ерекшеліктері атпен жүру кезінде пайда болатын ұзаққа созылатын физикалық жүктемені көрсетеді: иықтарын артқа қойып, басын сәл еңкейтіп түзелген арқа. Бірқатар белгілер көшпелі өмірге тән рациондағы маусымдықты көрсетеді.<ref>{{cite web |author = Андрей Широков |url = https://historicaldis.ru/blog/43284340095/Litsa-iz-proshlogo.-Antropologicheskie-rekonstruktsii-po-metodu-?nr=1 |title = Өткеннің жүздері. М.М. Герасимов әдісімен антропологиялық қайта құру. |lang = ru |website = |publisher = |date = 15.02.2014 |accessdate = 2020-04-26 }}</ref>}} == Әдебиет == * [http://kitap.net.ru/hudyakov.php М. Г. Худяков: Қазан хандығы тарихының очерктері] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130423053426/http://www.kitap.net.ru/hudyakov.php |date=2013-04-23 }} == Сілтеме == * «Реальное время» сайтындағы [https://m.realnoevremya.ru/articles/35129?_url=%2Farticles%2F35129 «Хандарды жерлеу туралы мәселе олардың сүйектерін алып тастағаннан соң 40 жылдан кейін туындағаны кездейсоқ емес».] мақаласы == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:1420 жж. туғандар]] [[Санат:Қазан хандары]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] [[Санат:Орта ғасырлар қолбасшылары]] f6xs0mvf8tvyqstt6729p6eslhwhgk5 Ғабделлатиф хан 0 661394 3479563 3347169 2025-06-13T06:17:30Z Sagzhan 29953 [[Уикипедия:Гаджеттер/Санат шебері|Санат шебері]]: [[Санат:Тоқатемірлер]] → [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] 3479563 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Ғабделлатиф | Шынайы есімі = {{lang-tt|Ğabdellatíf}} | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = 10-[[Қазан хандығы|Қазан ханы]] | Лақап аты = | Ту = Flag of Tartary.svg | Ту2 = | Басқара бастады = [[1495 жыл|1495]] | Басқаруын аяқтады = [[1502 жыл|1502]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Мамық хан|Мамық]] | Ізбасары = [[Мұхамметәмин хан|Мұхамметәмин]] | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = | Азаматтығы = | Туған күні = 1475 | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 19.11.1517 | Қайтыс болған жері = {{қайтысболғанжері|Мәскеу|Мәскеуде}} | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = [[Ибраһим (Қазан ханы)|Ибраһим]] | Анасы = [[Нұрсұлтан (ханбике)|Нұрсұлтан]] | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Ғабделлатиф хан''' ({{lang-tt|Ğabdellatíf}}, ''Габделлатыйф'', '''عبداللطیف'''‎; шам. [[1475 жыл|1475]] — [[19 қараша]] [[1517 жыл|1517]], [[Мәскеу]]) — Қазан ханы (1497—1502), [[Ибраһим (Қазан ханы)|Ибраһим хан]] мен [[Нұрсұлтан (ханбике)|Нұрсұлтанның]] ұлы, [[Гауһаршад]]тың ағасы. == Өмірбаяны == 1479 жылы оны анасы [[Қырым хандығы|Қырымға]] алып кетті. 1490 жылдардың басында III Иванның қызметіне кіріп, [[Звенигород]]ты енші жер ретінде алды. Қазан ақсүйектердің қолдауымен [[Мамық хан|Мамық]] ханның орнына келді. Алдымен [[Ұлы Мәскеу кінәздігі]]не бағытталды. 1499 жылы наурызда Мамық ханның інісі [[Ағалақ]] [[Орақ (Қазан хандығы)|Орақпен]] бірге 80 мыңдық әскермен Қазанға аттанды. Қазан ханына көмектесу үшін [[III Иван Васильевич|III Иван]] кінәз Федор Иванович Бельский, кінәз Семен Романович Ярославский, Юрий Захарьич және кінәз Даниил Васильевич Щени бастаған әскер жіберді. Алайда, ол дербес саясат жүргізе бастағаннан соң 1502 жылы қызметінен босатылып, [[Белоозерск|Белоозероға]] айдалды. 1508 жылы қаңтарда Қырым ханы [[I Меңлі Герей|І Меңлі Герей]], анасы [[Нұрсұлтан (ханбике)|Нұрсұлтан]] мен ханзада [[I Мехмет Герей|Мехмет Герейдің]] кепілдіктерімен босатылып, [[Юрьевец|Юрьевец-Повольскийді]] өзінің еншісі ретінде алды. 1508 жылы 29 желтоқсанда оны енші жер билеушісі ретінде танытын Ресей үкіметі онымен келісім жасады. Алайда Абдул-Латиф өзінің ұлттық саяси көзқарастарынан бас тартпады. 1512 жылы мамырда [[I Меңлі Герей]]дің ұлдары [[Ахмет Герей]] мен [[Бұрнаш Герей]] бастаған қырым татарлардың шабуылына ықпал етті деп айыпталып, қамауға алынып, мүлкінен айырылды. Белгісіз себептермен шежіреші Юрьевецті емес, одан Кашираны тартып алғанын айтады. Немесе бір жерде жаңылыс кетті немесе Ғабделлатифтің иелігі бір кездері ауыстырылған. 1516 жылы Қазан ханы [[Мұхамметәмин хан|Мұхамметәмин]] ұзаққа созылған аурумен ауырады. Ғабделлатифті қамаудан босатып, оны тақтың заңды мұрагері деп тану туралы өтінішпен [[Шаһ Хұсейін (сейіт)|Шаһ Хұсейін]] сейіт, Шаһ Жүсіп мырза және [[Бөзек (бақшы)|Бөзек]] бақшы тұлғасындағы елшілік Қазаннан Мәскеуге келді. Келіссөздерден кейін Ресей үкіметі Ғабделлатифті мұрагер деп танып, оны қамаудан босатты, бірақ оған [[Кашира]]ны басқаруға беріп, оны Қазанға жібермеді. 1517 жылы 19 қарашада Мұхамметәмин қайтыс болардан бір жыл бұрын Ғабделлатиф белгісіз себептермен қайтыс болды. == Сілтеме == * [http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv05p7.htm С. М. Соловьёв Ежелгі заманнан бері Ресей тарихы. 5-том . 2-бөлім. 2-тарау] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200223093723/http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv05p7.htm |date=2020-02-23 }} * [https://ru.rodovid.org/wk/%D0%97%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C:448063 Ғабделлатиф хан] «Родоводе» сайтында. Бабалар мен ұрпақтар шежіресі [[Санат:Қазан хандары]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] e8etsdrzly49sm487p2n4j5pik9h1tz Сайынболат Бекболатұлы 0 661432 3479571 2872742 2025-06-13T06:17:54Z Sagzhan 29953 [[Уикипедия:Гаджеттер/Санат шебері|Санат шебері]]: [[Санат:Тоқатемірлер]] → [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] 3479571 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Сайынболат Бекболатұлы | Шынайы есімі = {{lang-tt|Саин-Булат}} | Суреті = Simeon Bekbulatovich.png | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Ресей патшалығы|Барша Ресейдің Ұлы кінәзі]] | Лақап аты = | Ту = Coat of arms of Russia (XV Century).svg | Ту2 = | Басқара бастады = [[1575 жыл|1575]] | Басқаруын аяқтады = [[1576 жыл|1576]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[IV Иван]] | Ізбасары = [[IV Иван]] | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = 10-[[Қасым билеушілерінің тізімі|Қасым ханы]] | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1567 жыл|1567]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1573 жыл|1573]] | Ізашары_2 = [[Шаһғали хан|Шаһғали]] | Ізбасары_2 = [[Мұстафағали хан|Мұстафағали]] | Титулы_3 = [[Ұлы Твер кінәздігі|Твер ұлы кінәзі]] | Ту_3 = Coat of arms of Russia (XV Century).svg | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = [[1576 жыл|1576]] | Басқаруын аяқтады_3 = [[1585 жыл|1585]] | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам|ислам]], [[Православ шіркеуі|православ]] | Азаматтығы = | Туған күні = [[XVI ғасыр]] | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 15.1.1616 | Қайтыс болған жері = {{қайтысболғанжері|Мәскеу|Мәскеуде}} | Жерленді = Симонов монастырі | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = [[Бекболат (Астрахан ханзадасы)|Бекболат]] | Анасы = | Жұбайы = Анастасия Ивановна Мстиславская | Балалары = Федор, Дмитрий, Иоанн, Евдокия, Мария, Анастасия | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Сайынболат Бекболатұлы''' ({{lang-tt|Саин-Булат}}, '''ساین بولاط'''; шоқынғаннан кейін '''Симеон Бекбулатович''', монах кезінде '''Стефан'''; қай. [[15 қаңтар]] [[1616 жыл|1616]], [[Мәскеу]]) — [[Қасым хандығы|Қасым ханы]] (1567-1573), [[Бекболат (Астрахан ханзадасы)|Бекболаттың]] ұлы, [[Ұлы Орда|Ұлы Орданы]] басқарған [[Ахмет (Ұлы Орда ханы)|Ахмет ханның]] шөбересі. Әкесімен бірге [[IV Иван|IV Иван Васильевич Грозныйдың]] қызметіне қосылды. 1570 жылдардағы [[Ливон соғысы|Ливон жорықтарына]] қатысты. 1575 жылы IV Иван Симеонға «барша Ресейдің ұлы кінәзі» (1575-1576) деп ат қоюды талап етті, дегенмен, іс жүзінде Симеонның саяси салмағы болмаған және тек жасанды тұлға болып қала берді. 1576 жылдан бастап - [[Ұлы Твер кінәздігі|Твер ұлы кінәзі]]. == Қасым ханы == [[Ноғай ордасы|Ноғай Ордасының]] сұлтаны, Шыңғысханның ұрпағы [[Бекболат (Астрахан ханзадасы)|Бекболаттың]] ұлы ресми құжаттарда Астрахан ханзадасы деп белгіленген. 1560 жылдардың аяғында Иван Грозный оны [[Қасым (қала)|Қасымда]] хан етіп тағайындады. Ливон соғысына, 1571-1573 жылдардағы Орешек, Пайде, Коливан түбіндегі жорықтарға қатысады. Симеон мен Иван Федорович Мстиславский бастаған орыс әскерін 1573 жылы 23 қаңтарда Коловер (Лоде) түбінде шведтер толығымен жеңді. 1573 жылы шілдеде IV Иванның талабы бойынша Сайынболат Кушалино ауылында Симеон есімімен шоқындырылды. 1576 жылдың көктемінде земщинаның бұрынғы басшысы кінәз [[Иван Федорович Мстиславский|Иван Федорович Мстиславскийдің]] қызы Анастасия Мстиславскаяға үйленді. Ол ұлы кінәз [[ІІІ Василий|III Василийдің]] қарындасы, Евдокия және [[Құдайқұл|Петр Ибрагимовичтың]] немересі болған<ref>Лилеев Н. Ф. Сайынболат Бекболатұлы, Қасым ханы, барша Ресейдің ұлы кінәзі, ақырында Твердің ұлы кінәзі. 1567—1616 ж. Твер, 1891. Б. 20-21.</ref>. Осылайша, ол [[София Палеолог|София Палеологтың]] ұрпағы болды. Симеонмен некеде алты бала дүниеге келді: үш ұлы - Федор, Дмитрий, Иоанн және үш қыз: Евдокия, Мария, Анастасия. Бұлар жазбаша дереккөздерден белгілі III Иван мен София Палеологтың соңғы ұрпақтары болды. Олардың тағдыры жайлы нақты деректер жоқ, бірақ Симеонның соңғы ұлы Иоанн денсаулығы мықты болмай, 1600 жылға дейін дүние салды<ref>Лилеев Н. Ф. Сайынболат Бекболатұлы, Қасым ханы, барша Ресейдің ұлы кінәзі, ақырында Твердің ұлы кінәзі…, Б. 116—117.</ref>. Сайынболат Бекболатұлы, бәлкім, 1607 жылы 7 маусымда қайтыс болған және Александра есімімен шаш қырықтырып, монах болған әйелі мен барлық балаларынан ұзақ өмір сүрді. Әйелі Симонов монастырында, Мстиславский кінәздерінің отбасылық қабірінде жерленген. == Барша Ресейдің ұлы кінәзі == 1575 жылы патша Иван Васильевич тақтан «бас тартып», оған Сайынболат Бекболатұлын отырғызды. Осы жылдың күзінде Кремлдің Успен соборында Сайынболатты Иван Грозный ел басқаруға таққа отырғызды: {{quotation|«...ол Сайынболат Бекбулатұлын Мәскеуге патша етіп тағайындады және оған патша тәжін тағып, өзін Мәскеулік Иван деп атап, қаладан кетіп, Петровкада тұрды; ол өзінің бүкіл патшалық шенін Сайынболатқа берді, ал өзі мырза (боярин) сияқты, жетектерімен жүрді...»<ref>''Соловьёв С.[[]] М.'' [http://www.magister.msk.ru/library/history/solov/solv06p4.htm Ежелгі заманнан бергі Ресей тарихы], 6-том, 4-тарау</ref>|}} Сайынболат земстволы мырзалардың думасына төрағалық етіп, өз атынан үкіметтің қаулыларын шығарды. Сайынболат айналасы көрікті ауламен қоршалған Мәскеуде өмір сүрсе, Грозный Петровкада қарапайым жағдайда орналасты. Сайынболатқа жіберген хаттарында Иван Грозный патшаға жүгіну үшін қабылданған қорлаушы формулаларды сақтаған: «Государю великому князю Семиону Бекбулатовичю всеа Русии Иванец Васильев с своими детишками, с Ыванцом да с Федорцом, челом бьют»<ref>{{Cite web|url=http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000112/st010.shtml|title=Иван Грозныйдың жолдауы|author=Лихачев Д. С., Лурье Я. С.|website=|date=|publisher=historic.ru|accessdate=2017-06-07}}</ref>. Ресми түрде ел Ұлы кінәз Сайынболат пен Иванның «енші» иеліктеріне бөлінді, бірақ іс жүзінде Иван Васильевич мемлекеттің билеушісі болып қала берді. Иван Грозный билігін сақтай отыра, бұл «саяси маскарадтың» (В.О. Ключевский мен С.Ф. Платонов анықтағандай) не үшін қажет болғандығы туралы әр түрлі нұсқалар бар. Оқиғалардың замандасы, ағылшын елшісі Джайлс Флетчер осылайша Иван жаңа патшаның атынан, өзі келіспегендей шіркеу мүлкін тәркілей алды деп сендірді<ref>Джайлс Флетчер. Ресей мемлекеті туралы М.: Междунар. отношения, 1991. — (Россия в мемуарах дипломатов)</ref>: {{quotation|Жылдың аяғында ол жаңа егеменді епископтар мен монастырларға сыйланған соңғысы бірнеше ғасырлар бойы пайдаланып жүрген барлық мадақтамаларды тартып алуға мәжбүр етті. Мұндай әрекетке және жаңа патшаның жаман билігіне наразы болғаннан кейін, ол тағы да асатаяғын алып, өзі қалаған жерді ұстап, қазынаға тапсыра шіркеу мен дінбасылардың пайдасына осы жолы өз атынан жіберіп қойған мадақтамаларды жаңартуға мүмкіндік берді.|}} Басқа болжамдар (сыртқы саяси қажеттілік, осы жылы «Мәскеу патшасы өледі» деген болжамнан Иван Грозныйдың қорқуы, террорді күшейту қажеттілігі және т.б.) дәлелденбеді. Грозныйдың тақтан кетуі ауыр ішкі дағдарысқа байланысты болды деген нұсқа бар: {{quotation|Шамасы, әзіл-қалжыңға және мистификацияға бейімділік патшаны қажетті шешім қабылдауға итермелегенге дейін опричнина режимін қалай қалпына келтіруге және сонымен бірге Ресей мемлекетіндегі заңдылықтың келбетін сақтау жөнінде патша мен оның айналасындағылар бас қатырды.<ref>''Р. Г. Скрынников'' [http://militera.lib.ru/bio/skrynnikov_rg/04.html Иван Грозный], «Наука», 1975, М.</ref>|}} Доналд Островскийдің айтуы бойынша, Иванның Сайынболатты таңдауының, себебі ол Шыңғыс әулетінің өкілі, демек, сол кездегі саяси жүйе өкілдерінде қажетті беделге ие болды, әсіресе егер осы уақытта Шыңғыс әулетінің тағы бір өкілі Қырым ханы Дәулет Герейді<ref>''Donald Ostrowski'' [http://www.academia.edu/12178565/Simeon_Bekbulatovichs_Remarkable_Career_as_Tatar_Khan_Grand_Prince_of_Rus_and_Monastic_Elder Simeon Bekbulatovich’s Remarkable Career as Tatar Khan, Grand Prince of Rus', and Monastic Elder] // Russian History. — Vol. 39 (2012). — No. 3. — PP. 293—295.</ref> Мәскеу тағына отырғызу үшін мырзалардың Иван Грозныйға қарсы қастандықтың әзірленуі жайлы Даниэл Принтц дерегінің шындыққа жанасса. Алайда, Островскийдің теориясы, басқа мамандардан қолдау таппады<ref>''Janet Martin'' Simeon Bekbulatovich and Steppe Politics: Some Thoughts on Donald Ostrowski’s Interpretation of the Tsar’s Remarkable Career // Russian History. — Vol. 39 (2012). — No. 3. — PP. 331—338.</ref><ref>''Charles J. Halperin'' Simeon Bekbulatovich and Mongol Influence on Ivan IV’s Muscovy // Russian History. — Vol. 39 (2012). — No. 3. — PP. 306—330.</ref>. [[Сурет:Смоленская церковь, Кушалино.jpg|thumb|150px|1590 жылдары Симеон өзінің тверлік иелігінде салған шатырлы шіркеу.]] Сайынболат Бекболатұлы 11 ай бойы Барша Ресейдің ұлы кінәзі болды. Оның атынан жазылған мақтау қағаздары бар. 1576 жылы тамызда Иван Васильевич таққа қайта оралды, ал Сайынболат патшаға Твер ұлы кінәзі атағымен Твер кінәздігін сыйлады. 1580 жылы Сайынболаттың негізгі иеліктері туралы жазу кітапшасына сәйкес 13 500 ғұшыр егістік жер болған. Сайынболаттың өзінің ұлыкінәздік сарайы - бұйрықтары, өзінің мырзалары мен аспаздары, Твердегі сарайы және бай Кушалино ауылында тұрақты резиденциясы болды. Ол өзіне берілген жерлерде өз бетімен өкім беріп, «өзінің бұқарасын» соттауға және сый беруге ерекше құқығы болды. Алайда 1585 жылдан кейін дереккөздер оны «Твер ұлы кінәзі» деп атауды тоқтатады, бұл тарихшылардың айтуы бойынша атағынан айырылғандығын көрсетеді. == Атағынан айырылу == [[1598 жыл|1598 жылы]] патша Федор Иванович қайтыс болғаннан кейін, билікке үміттенген ақсүйек отбасылар [[Борис Годунов|Борис Годуновқа]] қарсы Сайынболаттың айналасында топтасуды шешті. Годунов шара қолдануға мәжбүр болды. Жаңа патша Борис Годуновтың крешін сүйіп, әр мырзаға «патша Сайынболат Бекболатұлы және оның балаларын және басқа ешкімді Мәскеуде көргісі келмейді...» деп уәде беру керек болды. Борис Годуновтың кезінде Сайынболат енші жерден айырылып, бір Твер иелігіне біріктірілді - тверлік Кушалино ауылында тұруға жер аударылды. [[1605 жыл|1605 жылы]] Годуновтың ұлы [[II Федор Годунов|II Федорға]] ант бергендер де осындай міндеттеме қабылдады. Сайынболат кедейленіп, көзі көрмей (Борис Годуновтың нұсқауымен соқыр болғаны жайлы бірнеше нұсқалар бар, Никонов шежіресі: «Дұшпанды Бористің жүрегіне салыңыз және одан (Сайынболат) ... және оған соқыр болуды бұйыр») және жоқшылықта өмір сүрді. Борис Годунов таққа отырғаннан кейін оның қарсыластары Симеонның пайдасына үгіт жүргізді, ал қорыққан Борис оны алыс қалаға айдады. Ол шіркеулер салуға және монастырьларға салымдар бойынша жинақтаған қаражатын ысырап ете бастап, Соловкиге өте бай аманаттар жіберді. [[I жалған Дмитрий]] Симеонды жиырма жыл бұрын қайын атасы Ион ақсақал күндерін аяқтаған Кирилло-Белозерский монастырында (1606) ақсақал Стефан атымен монах ретінде қызметке жіберді. Сол жылы [[IV Василий Шуйский|Василий Шуйский]] оны Соловкиге жер аударуды бұйырды. Осы уақыт бойы оны Кирилло-Белозерский монастырына қайтару туралы өтінішпен астанаға хаттар жіберді. [[1612 жыл|1612 жылы]] оны Кирилловқа, Михаил Федорович Романовтың тәж кию жорасыннан кейін - Мәскеуге қайтарды. Ол 1616 жылы 5 (15) қаңтарда көз жұмып, Симонов монастырында әйелінің жанына жерленді. Құлпытаста: «Лета 7124 году генваря в 5 день преставился раб Божий царь Симеон Бекбулатович во иноцех схимник Стефан» деген жазу болды. Қазір монастыр орнында ЗИЛ мәдениет сарайы орналасқан, қабір жоғалған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қасым хандары]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] [[Санат:XVI ғасырда туғандар]] 7t2iy3at8rxjoeoiguw58eyfd9sl4ya Революциялық комитеттер 0 664017 3479653 3433517 2025-06-13T11:13:40Z InternetArchiveBot 105421 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 3479653 wikitext text/x-wiki '''Революциялық комитеттер (ревком)''' — большевиктер құрған және [[Ресей империясының азамат соғысы|Ресейдегі Азамат соғысы]] кезінде жұмыс істеген төтенше өкілеттіке ие уақытша билік органдары. Азаматтық және әскери күштің барлық толықтығы шоғырланған. Олардың ұйымдастырылуы мен қызметінде 1917 жылғы [[Қазан төңкерісі]] кезеңіндегі [[әскери-революциялық комитеттер]]дің тәжірибесі пайдаланылды. Ірі аумақтық революциялық комитеттер: Бүкіл Украин, Әзірбайжан, Армян, Сібір, Дағыстан революциялық комитеттері, БКСР, Башқұрт АКСР, Грузия революциялық комитеттері және Қырғыз өлкесін басқару жөніндегі революциялық комитет болды. Губерниялық, уездік, болыстық және ауылдық ревкомдар да енгізілді. 1920 жылы 2 қаңтарда [[Жұмысшылар мен Шаруалардың Қорғаныс Кеңесі|Жұмысшылар мен шаруалардың қорғаныс кеңесі]] губерниялық және уездік революциялық комитеттерді тарату туралы шешім қабылдады. Егер бұл қажеттілікке байланысты болса, оларды ерекше жағдай ретінде ғана сақтауға болатын. Кеңес өкіметі 1920 жылдың аяғында - 1921 жылдың басында ғана жеңіске жеткен [[Армения]] мен [[Грузия]]да революциялық комитеттер 1921 жылы да құрылды. Сібір революциялық комитеті 1925 жылдың желтоқсанына дейін жұмыс істеді. [[Шешен Республикасы|Шешенстанның]] кейбір аймақтарында революциялық комитеттер кейінірек, атап айтқанда, 1926 ж. енгізілді<ref>[http://www.akka.ru/?type=info&cat=76&subcat=81&subsubcat=83&subsubsubcat=165 AKKA | Влияние на формирование вайнахов в периоды<!-- Заголовок добавлен ботом -->] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140912225040/http://www.akka.ru/?type=info&cat=76&subcat=81&subsubcat=83&subsubsubcat=165 |date=2014-09-12 }}</ref>. {| align="center" class="standard" |+ ! |Ревком ! |Әрекеттің басталуы ! |Әрекеттің аяқталуы |----- | [[Украин Кеңестік Социалистік Республикасы|Бүкіл Украин]] | 1919 желтоқсанында | 1920 ақпанында |----- | [[Белорус Кеңестік Социалистік Республикасы|БКСР]] | 1918 қарашасында | 1920 желтоқсанында |----- | [[Әзербайжан Кеңестік Социалистік Республикасы|Әзірбайжан]] | 1920 сәуірінде | 1921 мамырында |----- | [[Армян Кеңестік Социалистік Республикасы|Армян]] | 1920 қарашасында | 1921 мамырында |----- | [[Башқұртстан әскери-революциялық комитет|Башревком]] | 1919 наурызында | 1920 шілдесінде |----- | [[Қырғыз өлкесі]]н басқару жөніндегі | 1919 шілдесінде | 1920 қазанында |----- | [[Сібір]] | 1919 тамызында | 1925 желтоқсанында |----- | [[Грузин Кеңестік Социалистік Республикасы|Грузия]] | 1921 ақпанында | 1922 наурызында |----- | [[Дағыстан]] | 1920 сәуірінде | 1921 желтоқсанында |----- |+ |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:РКФСР революциялық комитеттері]] gj9q752o6d7nxvxvc0c52x0m38h1tjk Тхэквондодан Азия чемпионаты 0 668257 3479600 3479323 2025-06-13T08:54:38Z Kas77777 100404 /* Чемпионаттар тізімі */ 3479600 wikitext text/x-wiki '''Тхэквондодан Азия чемпионаты''' [[Азия тхэквондо кеңесі]]мен ұйымдастырылады. Ерлер үшін алғашқы чемпионат [[1974]] жылы өткізілді, ал әйелдер үшін [[1986]] жылы. == Чемпионаттар тізімі == {| class=wikitable style="font-size:90%;" !style="width: 55px; background-color:#C0C0C0"|Жыл!!style="width: 160px; background-color:#C0C0C0"|Күні!!style="width: 240px; background-color:#C0C0C0"|Қала және ұйымдастұрушы ел!!style="width: 180px; background-color:#C0C0C0"|Ерлер чемпионы!!style="width: 140px; background-color:#C0C0C0"|Әйелдер чемпионы |- | style="text-align:center"|[[1974]] | style="text-align:center"|18–20 Қазан | [[Сеул]], {{KOR}} | {{KOR}} | |- | style="text-align:center"|[[1976]] | style="text-align:center"|16–17 Қазан | [[Мельбурн]], {{AUS}} | {{KOR}} | |- | style="text-align:center"|[[1978]] | style="text-align:center"|8–10 Қыркүйек | {{HKG}} | {{KOR}} | |- | style="text-align:center"|[[1980]] | style="text-align:center"|14–16 Қараша | [[Тайбэй]], {{TPE}} |{{KOR}} | |- | style="text-align:center"|[[1982]] | style="text-align:center"|9–11 Желтоқсан | {{SIN}} | {{KOR}} | |- | style="text-align:center"|[[1984]] | style="text-align:center"|9–11 Қараша | [[Манила]], {{PHI}} | {{KOR}} | |- | style="text-align:center"|[[1986]] | style="text-align:center"|18–20 Сәуір | [[Дарвин (қала)]] {{AUS}} | {{KOR}} | {{TPE}} |- | style="text-align:center"|[[1988]] | style="text-align:center"|23–25 Наурыз | [[Катманду]], {{NPL}} | {{KOR}} | {{KOR}} |- | style="text-align:center"|[[1990]] | style="text-align:center"|2–4 Маусым | [[Тайбэй]], {{TPE}} | {{KOR}} | {{TPE}} |- | style="text-align:center"|[[1992]] | style="text-align:center"|31 Қаңтар – 2 Ақпан | [[Куала-Лумпур]], {{MYS}} | {{KOR}} | {{KOR}} |- | style="text-align:center"|[[1994]] | style="text-align:center"|28–30 Қаңтар | [[Манила]], {{PHI}} | {{KOR}} | {{KOR}} |- | style="text-align:center"|[[1996]] | style="text-align:center"|14–16 Маусым | [[Мельбурн]], {{AUS}} | {{KOR}} | {{KOR}} |- | style="text-align:center"|[[1998]] | style="text-align:center"|15–17 Мамыр | [[Хошимин]], {{VNM}} | {{KOR}} | {{KOR}} |- | style="text-align:center"|[[2000]] | style="text-align:center"|13–16 Мамыр | [[Гонконг]], {{HKG}} | {{KOR}} | {{KOR}} |- | style="text-align:center"|[[2002]] | style="text-align:center"|26–28 Сәуір | [[Амман]], {{JOR}} | {{KOR}} | {{KOR}} |- | style="text-align:center"|[[2004]] | style="text-align:center"|20–23 Мамыр | [[Соннам]], {{KOR}} | {{KOR}} | {{KOR}} |- | style="text-align:center"|[[2006]] | style="text-align:center"|21–23 Сәуір | [[Бангкок]], {{THA}} | {{KOR}} | {{KOR}} |- | style="text-align:center"|[[2008]] | style="text-align:center"|26–28 Сәуір | [[Лоян]], {{CHN}} | {{IRI}} | {{CHN}} |- | style="text-align:center"|[[2010]] | style="text-align:center"|21–23 Мамыр | [[Астана]], {{KAZ}} | {{IRI}} | {{KOR}} |- | style="text-align:center"|[[2012]] | style="text-align:center"|9–11 Мамыр | [[Хошимин]], {{VNM}} | {{KOR}} | {{TPE}} |- | style="text-align:center"|[[2014]] | style="text-align:center"|26–28 Мамыр | [[Ташкент]], {{UZB}} | {{IRI}} | {{KOR}} |- | style="text-align:center"|[[2016]] | style="text-align:center"|18–20 Сәуір | [[Пасай]], {{PHI}} | {{IRI}} | {{KOR}} |- | style="text-align:center"|[[2018]] | style="text-align:center"|26–28 Мамыр | [[Хошимин]], {{VNM}} | {{KOR}} | {{CHN}} |- | style="text-align:center"|[[2021]] | style="text-align:center"|16–18 Маусым | [[Бейрут]], {{LBN}} | {{KOR}} | {{KOR}} |- | style="text-align:center"|[[2022]] | style="text-align:center"|24–27 Маусым | [[Чхунчхон]], {{KOR}} | {{KOR}} | {{CHN}} |- | style="text-align:center"|[[2024]] | style="text-align:center"|16–18 Мамыр | [[Дананг]], {{VNM}} | {{KOR}} | {{CHN}} |} ==Жалпы медальдар саны== {| {{RankedMedalTable|nation-width=150px}} |- | 1 || align="left"| {{KOR}} || 219 || 45 || 49 || 313 |- | 2 || align="left"| {{TPE}} || 41 || 76 || 61 || 178 |- | 3 || align="left"| {{IRI}} || 32 || 44 || 59 || 135 |- | 4 || align="left"| {{CHN}} || 28 || 23 || 38 || 89 |- | 5 || align="left"| {{UZB}} ||14 || 8 || 31 || 53 |- | 6 || align="left"| {{THA}} || 9 || 24 || 26 || 59 |- | 7 || align="left"| {{JOR}} || 7 || 23 || 57 || 87 |- | 8 || align="left"| {{VNM}} || 6 || 15 || 29 || 50 |- | 9 || align="left"| {{AUS}} || 3 || 23 || 51 || 77 |- | 10 || align="left"| {{PHI}} || 3 || 22 || 64 || 89 |- | 11 || align="left"| {{KAZ}} || 3 || 8 || 35 || 46 |- | 12 || align="left"| {{SAU}} || 2 || 5 || 11 || 18 |- | 13 || align="left"| {{IDN}} || 1 || 8 || 31 || 40 |- | 14 || align="left"| {{MAS}} || 1 || 8 || 29 || 38 |- | 15 || align="left"| {{NPL}} || 1 || 3 || 12 || 16 |- | 16 || align="left"| {{LBN}} || 1 || 1 || 9 || 11 |- | 17 || align="left"| {{AFG}} || 1 || 1 || 8 || 10 |- | 18 || align="left"| {{MAC}} || 1 || 1 || 3 || 5 |- | 19 || align="left"| {{SIN}} || 0 || 6 || 24 || 30 |- | 20 || align="left"| {{JPN}} || 0 || 6 || 23 || 29 |- | 21 || align="left"| {{QAT}} || 0 || 4 || 12 || 16 |} == Сыртқы сілтемелер == * [https://web.archive.org/web/20070808160258/http://www.asiantaekwondounion.org/ Official site of the Asian Taekwondo Union] [[Санат:Тхэквондодан Азия чемпионаты]] [[Санат:Азия чемпионаттары]] 4nsn9l47zuim2val9dlnr4lafjpe5vb Каратэден Азия чемпионаты 0 676816 3479601 3463460 2025-06-13T09:02:53Z Kas77777 100404 3479601 wikitext text/x-wiki '''Каратэдан Азия чемпионаты''' ({{lang-en| Asian Karate Championship}}) — [[Азия каратэ федерациясы]]мен ұйымдастырылады. Алғашқы чемпионат [[1993]] жылы өткізілді. == Чемпионаттар тізімі== {|class="wikitable" |- !Жыл !Қала !Ел |- |'''[[1993]]''' || [[Тайбэй]] || {{TWN}} |- |'''[[1995]]''' || [[Манила]] || {{PHI}} |- |'''[[1997]]''' || [[Макао]] || {{MAC}} |- |'''[[1999]]''' || [[Сингапур]] || {{SIN}} |- |'''[[2001]]''' || [[Джентин Хайлэндс]] || {{MYS}} |- |'''[[2004]]''' || [[Таоюань]] || {{TWN}} |- |'''[[2005]]''' || [[Макао]] || {{MAC}} |- |'''[[2007]]''' || [[Серембан]] || {{MYS}} |- |'''[[2009]]''' || [[Фошань]] || {{CHN}} |- |'''[[2011]]''' || [[Цюаньчжоу]] || {{CHN}} |- |'''[[2012]]''' || [[Ташкент]] || {{UZB}} |- |'''[[2013]]''' || [[Дубай]] || {{UAE}} |- |'''[[2015]]''' || [[Йокогама]] || {{JPN}} |- |'''[[2017]]''' || [[Астана]] || {{KAZ}} |- |'''[[2018]]''' || [[Амман]] || {{JOR}} |- |'''[[2019]]''' || [[Ташкент]] || {{UZB}} |- |'''[[2021]]''' || [[Алматы]] || {{KAZ}} |- |'''[[2022]]''' || [[Ташкент]] || {{UZB}} |- |'''[[2023]]''' || [[Малакка]] || {{MYS}} |- |'''[[2024]]''' || [[Ханчжоу]] || {{CHN}} |- |} == Жалпы медальдар саны == {| {{RankedMedalTable|class=wikitable sortable}} |- |- align=center |'''1'''||align=left|{{JPN}} |124||37||45||'''206''' |- |- align=center |'''2'''||align="left"|{{IRI}} |56||42||66||'''164''' |- |'''3'''||align=left|{{KAZ}} |18||26||49||'''93''' |- |'''4'''||align=left|{{CHN}} |15||12||25||'''52''' |- |'''5'''||align="left"|{{MYS}} |11||30||55||'''96''' |- |'''6'''||align="left"|{{UZB}} |12||10||25||'''47''' |- |- align=center |'''7'''||align="left"|{{KWT}} |7||12||37||'''56''' |- |'''8'''||align="left"|{{VNM}} |11||24||37||'''72''' |- |'''9'''||align=left|{{IDN}} |4||17||37||'''58''' |- |'''10'''||align="left"|{{TPE}} |3||23||38||'''64''' |} == Сыртқы сілтемелер == * [https://asiankaratefederation.net/about/ Asian Karate Championships] * [https://web.archive.org/web/20021222105510/http://www.karateworld.org/ World Karate Federation Official Website] * [https://web.archive.org/web/20080602152800/http://www.wkf.net/html/results.html Championship winners and hosts] - World Karate Federation. * [http://www.karaterec.com/en/ WKF Karate Records] * [http://www.hkkaratedo.com.hk/en/tournament/overseas-results AKF Senior, Junior and Cadet Championship results and information] * [https://web.archive.org/web/20190508175712/http://makaf.net/championship_result.html Malaysia Karate] [[Санат:Азия чемпионаттары]] pddsktd555elqg1370d79bn9ag29zjb Кампала Сити Коунсил 0 677494 3479406 3358128 2025-06-12T13:19:59Z Makenzis 71333 3479406 wikitext text/x-wiki {{Футбол клубы |атауы= Кампала Сити Коунсил' |құрылған= 1967 |стадионы=[[Лугого]] |сыйымдылығы=10 000 |жарыс=Суперлига |маусым=2024/25 |орын= 5. |pattern_la1=|pattern_b1=|pattern_ra1=| leftarm1=ffff00|body1=ffff00|rightarm1=ffff00|shorts1=0066CC|socks1=ffff00 }} '''«Кампала Сити Коунсил»''' ({{lang-en|Kampala City Council Football Club}}) — [[Уганда|Уганданың]] [[Кампала]] қаласындағы футбол клубы. [[1967 жыл|1967 жылы]] құрылған. Қазіргі күнде Уганда суперлигасында (1 дивизион) ойнайды. Өз алаңындағы ойындарын "Лугого" стадионында өткізеді. == Жетістіктері == === Ұлттық === * Уганда чемпионы (12): 1976, 1977, 1981, 1983, 1985, 1991, 1997, 2007/08, 2012/13, 2013/14, 2015/16, 2016/17 * Уганда кубогы (9): 1979, 1980, 1982, 1984, 1987, 1990, 1993, 2004, 2016/17 === Халықаралық === * КЕСАФА кубогы (1): 1978 == КАФ Чемпиондар лигасында == * 1 рет қатысқан :: [[КАФ Чемпиондар Лигасы 1998|1998]] – 1 раунд == Сілтемелер == * [http://www.worldfootball.net/teams/kampala-city-council-fc/ Профиль] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150812083357/http://www.worldfootball.net/teams/kampala-city-council-fc/ |date=2015-08-12 }} * [http://int.soccerway.com/teams/uganda/kampala-city-council/matches/ Профиль] {{бастама}} [[Санат:Уганда футбол клубтары]] nnxcj3ec7lg5w684gk1v302yoepp1gv ЗЕСКО Юнайтед 0 677527 3479409 3357874 2025-06-12T13:58:34Z Makenzis 71333 3479409 wikitext text/x-wiki {{футбол клубы |атауы = {{ту|Замбия}} ЗЕСКО Юнайтед |құрылған = 1974 |расформирован = |стадионы = [[Даг Хаммаршёльд (стадион)|Даг Хаммаршёльд]] |сыйымдылығы = 18 000 |президенті = {{ту|Замбия}} Бруно Мукейя |жаттықтырушы = {{ту|Замбия}} Файтон Симуконда |капитан = |жарыс = Премьер-лига |маусым = 2024/25 |орын = '''2.''' | pattern_la1=|pattern_b1=|pattern_ra1= | leftarm1=008000|body1=008000|rightarm1=008000|shorts1=008000|socks1=008000 }} '''«ЗЕСКО Юнайтед»''' ({{lang-en|ZESCO United Football Club}}) — [[Замбия|Замбияның]] [[Ндола]] қаласындағы футбол клубы, 1974 жылы құрылған. == Жетістіктері == * Замбия чемпионы — 7 (2007, 2008, 2010, 2014, 2015, 2017, 2018) * Замбия кубогы — 1 (2006) == Сілтемелер == *[http://www.rsssf.com/tablesz/zambchamp.html Статистикасы] {{бастама}} [[Санат:Замбия футбол клубтары]] 9znl50nnhtvctreqw6dxiczboxkgoze Мұрат Әбуғалиұлы Нұртілеу 0 677708 3479474 3478139 2025-06-12T20:19:37Z Шайнүсіп 161753 лауазым қостым, код дұрыстадым, лауазымдардың атауын ашып жаздым 3479474 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | Есімі = Мұрат Әбуғалиұлы Нұртілеу | Суреті = Murat Nurtleu (P061051-486119) (cropped).jpg | Атауы = Нұртілеу, 2023 жыл | Титулы = [[Қазақстан премьер-министрінің орынбасары|Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары]] — 13-[[Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігі|Сыртқы істер министрі]] | Ту = MFA emblem.png | Ту2 = Flag of Kazakhstan.svg | Басқара бастады = 3 сәуір 2023 жылдан бастап | Басқаруын аяқтады = | Президент = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Премьер = [[Әлихан Асханұлы Смайылов|Әлихан Смайылов]]<br>[[Роман Васильевич Скляр|Роман Скляр]] ({{comment|м.а.|міндетін атқарушы}})<br>[[Олжас Абайұлы Бектенов|Олжас Бектенов]] | Ізашары = [[Мұхтар Бескенұлы Тілеуберді|Мұхтар Тілеуберді]] | Ізбасары = | Титулы_2 = [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің]] 19-[[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі#Басшылары|басшысы]] | Басқара бастады_2 = 1 ақпан 2022 | Басқаруын аяқтады_2 = 3 сәуір 2023 | Ту_2 = Flag of the President of Kazakhstan.svg |Ту2_2 = Flag of Kazakhstan.svg | Президент_2 = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Ізашары_2 = [[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]] | Ізбасары_2 = [[Олжас Абайұлы Бектенов|Олжас Бектенов]] | Титулы_3 = [[Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті]] [[Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті#Төрағалар тізімі|төрағасының]] бірінші орынбасары | Ту_3 = Эмблема КНБ РК.svg | Ту2_3 = Flag of Kazakhstan.svg | Басқара бастады_3 = 5 қаңтар 2022 | Басқаруын аяқтады_3 = 1 ақпан 2022 | Президент_3 = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Ізашары_3 = [[Самат Сатыбалдыұлы Әбіш|Самат Әбіш]] | Ізбасары_3 = [[Жанат Қалдыбекұлы Элиманов|Жанат Элиманов]] | Титулы_4 = [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Республикасы Президентінің]] көмекшісі | Ту_4 = Flag of the President of Kazakhstan.svg | Ту2_4 = Flag of Kazakhstan.svg | Басқара бастады_4 = 24 наурыз 2019 | Басқаруын аяқтады_4 = 25 ақпан 2021 | Президент_4 = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Титулы_5 = [[Қазақстан|Қазақстан Республикасының]] [[Финляндия]] және [[Эстония]]дағы 2-[[Қазақстан елшілерінің тізімі#Еуропа|Төтенше және Өкілетті Елшісі]] | Ту_5 = Flag of Finland.svg | Ту2_5 = Flag of Kazakhstan.svg | Басқара бастады_5 = 29 наурыз 2016 | Басқаруын аяқтады_5 = 24 наурыз 2019 | Президент_5 = [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]] | Ізашары_5 = [[Ғалымжан Тельманұлы Қойшыбаев|Ғалымжан Қойшыбаев]] | Ізбасары_5 = [[Жанна Сәбитқызы Сартбаева|Жанна Сартбаева]] | Туған күні = 11.03.1976 | Туған жері = {{туғанжері|Алматы|Алматыда}}, [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Балалары = 4 | Партиясы = [[Аманат (партия)|Аманат]]<small> (2022—)</small> | Білімі = [[Қазақ ұлттық университеті]] | Сайты = [https://www.gov.kz/memleket/entities/mfa/about/structure/people/91?lang=kk Сыртқы істер министрлігінің ресми сайты] | Commons = Murat Nurtleu | Марапаттары = {{Құрмет ордені}} }} '''Мұрат Әбуғалиұлы Нұртілеу''' ([[11 наурыз]] [[1976 жыл]], [[Алматы]]) — [[қазақстан]]дық мемлекеттік қайраткер және дипломат, 2023 жылдан бері қызметтегі [[Қазақстан премьер-министрінің орынбасары|Премьер-Министр орынбасары]] — [[Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігі|Сыртқы істер министрі]]. Бұрын ол [[Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігі|Сыртқы істер министрі]]нің кеңесшісі (2004–2006), [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Парламент Сенаты]] Аппаратының басшысы (2007–2011), Қазақстан Республикасының Женевадағы тұрақты өкілдігінде кеңесші-уәкіл (2011–2014), Қазақстанның [[Финляндия]] мен [[Эстония]]ға қатар [[Қазақстан елшілерінің тізімі|Төтенше және өкілетті елшісі]] (2016–2019), Қазақстан Президентінің көмекшісі (2019–2021), [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Президент Әкімшілігі]] басшысының орынбасары (2021–2022), [[Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті]] төрағасының бірінші орынбасары (2022), [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Президент Әкімшілігі]]нің басшысы (2022–2023) және басқа да лауазымдардың иесі болған.<ref name="inbusiness">{{Cite web|url=https://inbusiness.kz/kz/appointment/nurtileuov-murat-abugaliuly|title=Нұртілеуов Мұрат Әбуғалиұлы|lang=kk|date=2023-04-03|access-date=2023-04-25|publisher=inbusiness}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://egemen.kz/article/339154-murat-nurtileu-dganha-qyzmetke-taghayyndaldy|title=Мұрат Нұртілеу жаңа қызметке тағайындалды|lang=kk|date=2023-04-03|access-date=2023-04-25|publisher=Egemen Qazaqstan|author=ТОҒАНБЕК, Аяна}}</ref> == Өмірбаяны == 1998 жылы Әл-Фараби атындағы ҚазҰМУ-дың «халықаралық қатынастар» мамандығын бітірген. * 1998-1999 жж. – [[Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігі|ҚР Сыртқы Істер Министрлігінің]] мемлекеттік хаттама қызметінің атташесі, референт. * 1999-2003 жж. – Қазақстан Республикасының [[Малайзия]]дағы елшілігінің атташесі. * 2003-2004 жж. – ҚР СІМ Азия және Африка департаментінің екінші хатшысы. * 2004-2006 жж. – ҚР сыртқы істер министрінің кеңесшісі. * 2007 ж. – [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|ҚР Парламенті Сенаты]] аппарат басшысының орынбасары. * 2007-2011 жж. – ҚР Парламент Сенаты аппаратының басшысы. * 2011 ж. – ҚР СІМ Азия және Африка департаменті директоры, ҚР сыртқы істер министрілігінің ерекше тапсырмалар жөніндегі елшісі. * 2011-2014 жж. – Женевадағы ҚРҮҚ кеңесші-елшісі. * 2014-2016 жж. – ҚР президенті әкімшілігінің сыртқы саясат орталығы меңгерушісінің орынбасары. * 2016 жылдың наурызы – 2019 жылдың наурызы – Қазақстан Республикасының [[Финляндия]], [[Эстония|Эстония Республикаларындағы]] төтенше және өкілетті елшісі. * 2019 жылғы 24 наурыздан бастап – Қазақстан Республикасы Президентінің көмекшісі. * 2021 жылғы 25 ақпаннан бастап - Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі Басшысының орынбасары. * 2022 жылғы 5 қаңтардан Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті төрағасының бірінші орынбасары. * 2022 жылғы 1 ақпаннан [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің]] басшысы.<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/murat-nurtleu-prezident-akmshlgnn-basshyisyi-bolyip-333269/ Мұрат Нұртілеу Президент Әкімшілігінің басшысы болып тағайындалды. tengrinews.kz]</ref> * 2023 жылғы 3 сәуірден бастап [[Қазақстан премьер-министрінің орынбасары|Премьер-министр орынбасары]] және [[Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігі|Сыртқы істер министрі]] болып қызмет атқарады.<ref name="sputnik 2023">{{Cite web|url=https://sputnik.kz/20230403/toqaev-murat-nurtileudi-vitse-premer-qyzmetine-tagayyndady-33520235.html|title=Тоқаев Мұрат Нұртілеуді вице-премьер қызметіне тағайындады|lang=kk|date=2023-04-03|access-date=2023-04-25|publisher=SPUTNIK}}</ref> == Отбасы == Үйленген, төрт баласы бар. Анасы — Құлтай Мұсаева (1954 ж. туған), [[Қазақ ұлттық педагогикалық университеті|Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің]] профессоры.<ref>[https://kaznpu.kz/ru/247/personal/ Мусаева Культай Султановна]</ref> Үлкен бауыры — Шалқар Нұртілеу (1977 ж. туған), белгілі кәсіпкер. [[Абай облысы|Абай]], [[Шығыс Қазақстан облысы|Шығыс Қазақстан]] облыстарын жарықпен қамтамасыз ететін «Біріккен энергосервистік компания» АҚ директорлар кеңесінің төрағасы. Автомобиль маркаларының ресми дилері «Doscar Group» компаниясының, [[Көкшетау]]да алкогольді және алкогольсіз сусындар (соның ішінде «Хаома» арағы, «Turan» ауыз суы) өндіретін «Asia Waters» компаниясының иесі.<ref>[https://www.czhr.kz/post/%D0%BE%D1%82%D0%BA%D1%83%D0%B4%D0%B0-%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%8C%D0%B3%D0%B8-%D0%BD%D0%B0-%D1%87%D0%B0%D1%81%D1%8B-%D0%BC%D1%83%D1%80%D0%B0%D1%82-%D0%BD%D1%83%D1%80%D1%82%D0%BB%D0%B5%D1%83-%D0%B7%D0%B0%D0%BC%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C-%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%BC%D1%8C%D0%B5%D1%80-%D0%BC%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0-%D0%BC%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%81%D1%82%D1%80-%D0%B8%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D1%85-%D0%B4%D0%B5%D0%BB-%D1%80%D0%BA «Откуда деньги на часы?» Мурат Нуртлеу, заместитель премьер-министра – министр иностранных дел РК]</ref> [[Азаттық радиосы]]ның мәліметі бойынша Шалқар Нұртілеу [[Қазақстан Республикасының Президенті|президент]] [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Тоқаев]]тың ұлы Тимурмен бірге бизнес серіктестер болып келеді. Тимур Тоқаев иеленген «Фортиус» компаниясына 2016 жылы Шалқар Нұртілеу басшылық жасаған.<ref>{{Cite web|url=https://www.azattyq.org/a/toqaevtyn-almatydagy-qupiya-uii-tuystarynyn-biznesi/31805093.html|title=Азаттық зерттеуі: Тоқаевтың Алматыдағы құпия үйі. Туыстарының бизнесі|lang=kk|date=2022-04-19|access-date=2023-04-25|publisher=[[Азаттық радиосы]]|author=ҚАЙЫРТАЙҰЛЫ, Манас}}</ref> Шалқар Нұртілеу үйленген, жұбайының есімі Гаухар Есімханова, екі қызы мен бір ұлы бар. Үлкен қызы Айя Шалқар (1996 ж. туған) — белгілі модель, дизайнер.<ref>[https://ztb.kz/budto-sestra-cto-izvestno-o-mame-aji-salkar "Будто сестра": что известно о маме Айи Шалкар]</ref> Кіші бауыры — Саят Сауранбаев (1980 ж. туған), ұлттық қауіпсіздік генерал-майоры, [[Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті|Ұлттық қауіпсіздік комитетінің]] Ақмола облысы бойынша департаменті бастығы. Қарындасы — Жәмила Смайыл (1989 ж. туған), дипломат. 2021 жылғы дерек бойынша Қазақстанның Түркиядағы елшілігінің бірінші хатшысы болған.<ref>[https://opi.dfo.kz/p/ru/DfoObjects/objects/teaser-view/26437?RevisionId=0&ReportNodeId=2147483637&PluginId=6c2aa36248f44fd7ae888cb43817d49f&ReportId=60786410 Акционерное Общество "Объединённая Энергосервисная Компания". Аффилированные лица (2018)]</ref><ref>[https://www.gov.kz/memleket/entities/mfa/press/article/details/56410 Список кандидатов, получивших высокие оценки конкурсной комиссии по проведению конкурса на занятие административных государственных должностей корпуса «Б» в Министерстве иностранных дел Республики Казахстан]</ref> == Марапаттары == * [[Құрмет ордені]] == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{Әлихан Смайыловтың министрлер кабинеті}} {{Олжас Бектеновтің министрлер кабинеті}} [[Санат:Қазақстанның Финляндиядағы елшілері]] [[Санат:Қазақстанның Эстониядағы елшілері]] [[Санат:Қазақстан Президенті Әкімшілігінің басшылары]] [[Санат:Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті түлектері]] [[Санат:Қазақстан сыртқы істер министрлері]] ahfs48ejd4f8lr5sqrsvccdw9drzxw2 Хамит Әлімжан 0 685467 3479513 3329633 2025-06-13T03:53:31Z CommonsDelinker 165 «[[:File:Flag_of_the_Romanov_Monarchy.svg]]» деген «[[:File:Flag_of_Russia_(1858–1896).svg]]» дегенмен алмастырылды. 3479513 wikitext text/x-wiki {{Тұлға|Есімі=Хамит Әлімжан|Шынайы есімі={{Lang-uz|Hamid Olimjon}}|Сурет=Olimjon Hamid.jpg|Туған кездегі есімі=Хамит Әлімжанұлы Әзімов|Туған күні=12.12.1909|Қайтыс болған күні=03.07.1944|ені=150px|Туған жері={{Туғанжері|Жызақ|Жызақта}}, [[Самарқан облысы (Ресей империясы)|Самарқан облысы]], [[Түркістан генерал-губернаторлығы]], [[Ресей империясы]]|Қайтыс болған жері={{Қайтысболғанжері|Ташкент|Ташкентте}}, [[Өзбек Кеңестік Социалистік Республикасы|Өзбек КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]|Азаматтығы=[[File:Flag of Russia (1858–1896).svg|22px|border]] [[Ресей империясы]] →<br/> {{Байрақ|КСРО}}|Ұлты=[[Өзбектер|Өзбек]]|Мансабы=Ақын, драматург, әдебиеттанушы|Анасы=Кәмила|Жұбайы=[[Зульфия|Зульфия Исраилова]]|Commons=Hamid Olimjon}} '''Хамит Әлімжан''' ({{Lang-uz|Hamid Olimjon}}) шынайы есімі – '''''Хамит Әлімжанұлы Әзімов''''' ({{Lang-uz|Hamid Olimjonovich Ozimov}}) — өзбек ақыны, драматург, әдебиеттанушы, ХХ ғасырдағы өзбек поэтикалық классикасының өкілі. == Өмірбаян == 1909 жылы [[Жызақ]] қаласында дүниеге келген. Кішкентай кезінен анасы Кәмила мен атасы Молла Әзімнен ел аузындағы ертегілерді, дастандар мен жырларды көп естіген. Жазушы бола отырып, фольклорға жинаушы ретінде де, зерттеуші ретінде де бет бұрды. Әлімжан 1918 жылы Жызақ қаласында ашылған толық емес орта мектепке түсіп, кейін [[Самарқан|Самарқандқа]] университетке оқуға түседі. Самарқандтағы Өзбекстан педагогикалық академиясында (1928-1931) оқыған. 1928 жылы Әлімжанның «Көктем» атты тұңғыш жыр жинағы жарық көрді. Арада көп жылдар өткен соң [[Мұса Ташмұхамедов]], Хамит Әлімжан туралы мақаласында бұл есімнің символдық мәніне ерекше тоқталды. Самарқандтағы оқуының аяқталып, Ташкентке көшуі Әлімжан үшін жаңа, маңызды өмірбаяндық және шығармашылық кезеңнің басталуы болды. {{Дәйексөз|“Хамит, – деп еске алады [[Ұйғын]], – Ташкентке менен кейін келді. Уақыт тар болды: қағаз жоқ. Баспаханадан алған ұзын тар үзінділерге жаздық, бірақ жақсы жаздық; Сондықтан да болар, Хамид те, мен де тар, ұзын қағаз жолақтарын мәңгілікке сақтап қалдым."}} Әлімжан газет-журналдарда журналист, редактор болып көп жұмыс істейді, бірақ әдеби жұмысын жалғастырады. 1930 жылдары Әлімжан бақшының орындауындағы «Айгүл мен Бақтияр», «Семұрғ» дастандарының әсерінен үлкен туындылар жасайды. 1939 жылы Хамит Әлімжан Өзбекстан Жазушылар одағының жауапты хатшысы болып, 1944 жылы жол апатынан қайтыс болғанға дейін осы қызметте болды. Ол Ташкенттегі Александров алаңында жерленген, кешегі кеңестік кезеңде күлі Шығатай зиратына [[Зульфия|әйеліні]]<nowiki/>ң жерленген жеріне ауыстырылған. == Жад == Хамит Әлімжанның құрметіне Ташкент метрополитенінің станциясы; Самарқанд облыстық Музыка және драма театры; Қаршы мемлекеттік педагогикалық институты аталды. 1990 жылы 19 мамырда Ташкентте мүсінші Я.Шапиро мен сәулетші С. Адыловтың еңбегі үшін ақын ескерткіші салтанатты түрде ашылды.<ref>Хамит Әлімжанға ескерткіш / / Шығыс ақиқаты: газет. — 1990. - 20 мамыр (вып. 22281, № 115). — С. 1. Э.Тухватуллина. </ref> 2017 жылдың желтоқсан айында ескерткіш Жазушылар аллеясына көшірілді.<ref>{{Cite web|title=Зульфия, Х.Әлімжан және Ғ.Гулям ескерткіштері Жазушылар аллеясына көшірілді. 2019 жылдың 10 қаңтарында алынды.|url=https://www.gazeta.uz/ru/2017/12/11/monuments/|lang=ru|date=11.12.2017|publisher=Gazeta.uz}}</ref> 2004 жылы Хамит Әлімжан қайтыс болғаннан кейін "''Буюк хизматлари учун''" орденімен марапатталды.<ref>Өзбекстан Республикасы Президентінің Жарлығы. 2004 жылғы 23 тамыздағы "Өзбекстанның ғылымы мен мәдениетінің дамуына зор үлес қосқан ғылым, әдебиет және өнер қайраткерлерін қайтыс болғаннан кейін марапаттау туралы" </ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ақындар]] [[Санат:КСРО ақындары]] [[Санат:Өзбекстан ақындары]] [[Санат:Драматургтер]] [[Санат:КСРО драматургтері]] [[Санат:Өзбекстан драматургтері]] [[Санат:КСРО әдебиет сыншылары]] [[Санат:Өзбекстан әдебиет сыншылары]] [[Санат:Аудармашылар]] [[Санат:КСРО аудармашылары]] [[Санат:Өзбекстан аудармашылары]] [[Санат:Өзбекстан жазушылары]] kdhcfjnlbqhek6oi2b6a1wa3vvt4ckz Әбділхамит Сүлейменұлы Шолпан 0 685482 3479514 3329636 2025-06-13T03:57:02Z CommonsDelinker 165 «[[:File:Flag_of_the_Romanov_Monarchy.svg]]» деген «[[:File:Flag_of_Russia_(1858–1896).svg]]» дегенмен алмастырылды. 3479514 wikitext text/x-wiki {{Тұлға|Есімі=Әбділхамит Шолпан|Шынайы есімі={{Lang-uz|Abdulhamid Choʻlpon}}|Сурет=Abdulhamid Cholpon.jpg|ені=200px|Сурет атауы=1925.ж|Туған кездегі есімі=Әбділхамит Сүлейменұлы Жүнісов|Туған күні=1897|Қайтыс болған күні=04.10.1938|Туған жері={{Туғанжері|Әндіжан|Әндіжанда}}, Әндіжан уезі, [[Ферғана облысы (Ресей империясы)|Ферғана облысы]], [[Ресей империясы]]|Қайтыс болған жері={{Қайтысболғанжері|Ташкент|Ташкентте}}, [[Өзбек Кеңестік Социалистік Республикасы|Өзбек КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]|Азаматтығы=[[File:Flag of Russia (1858–1896).svg|22px|border]] [[Ресей империясы]] →<br/> {{Байрақ|КСРО}}|Ұлты=[[Өзбектер|Өзбек]]|Мансабы=Ақын, жазушы, аудармашы, драматург және публицист|Әкесі=Сүлеймен Жүнісұлы|Марапаттары={{Мұстақыллық ордені}}<br />Әлішер Науаи атындағы Мемлекеттік сыйлық (1991.ж).<br/> Тәуелсіздік ордені (1999.ж)|Commons=Choʻlpon}} '''Әбділхамит Сүлейменұлы Шолпан''' ({{Lang-uz|Abdulhamid Sulaymon oʻgʻli Choʻlpon}}) шынайы есімі – ''Әбділхамит Сүлейменұлы Жүнісов'' ({{Lang-uz|Abdulhamid Sulaymon o’g’li Yunusov}}) — өзбек кеңес ақыны, жазушы, драматург және публицист, жаңа өзбек поэзиясының негізін қалаушылардың бірі.<ref name="EL">{{cite encyclopedia|year=1990|title=Choʻlpon|encyclopedia=Ensiklopedik lugʻat|publisher=Oʻzbek sovet ensiklopediyasi|location=Toshkent|language=Uzbek|id=5-89890-018-7|page=398|volume=2}}</ref><ref name="OʻzSE">{{cite encyclopedia|editor-first=Komiljon|editor-last=Zufarov|encyclopedia=Oʻzbek sovet ensiklopediyasi|title=Choʻlpon|trans-title=|language=Uzbek|year=1979|volume=12|location=Toshkent|pages=601}}</ref> Ол шығармаларына '''''Шолпан''''' деген бүркеншік атпен қол қойған.<ref name=":0">{{Cite web|title=Әбділхамит Шолпан|url=http://jadid.uz/cholpon/|lang=ru}}</ref><ref name="EB">{{cite encyclopedia|title=Uzbek Literature|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/621057/Uzbek-literature/|encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]]|access-date=10 April 2012}}</ref> == Өмірбаян == Әбділхамит Жүнісов, Әндіжан қаласында 1897 жылы дүниеге келген. Әбділхамит өзінің білімін дәстүрлі жергілікті мектеп-медреседен бастайды, онда міндетті оқу бағдарламасын үйренумен қатар, философияға, логика мен тарихқа белсенді қызығушылық танытады, поэзияға қызығушылық танытады. Әбділхамит полиглот бола отырып, түпнұсқада Шығыстың ұлы ақындары — [[Әбілқасым Фирдауси]], [[Сағди Ширази|Саади]], [[Хафиз Ширази]], [[Омар Хайям|Омар Хайямның]] шығармаларын оқиды. Кейінірек орыс-жергілікті мектептің оқушысы бола отырып, ол орыс ақындары мен жазушыларының – Пушкин мен Достоевскийдің мұрасымен танысады, орыс тілін үйрену оған еуропалық мәдениетті де ашады.<ref>{{Cite web|title=Шолпан|url=http://literature.uz/chulpan/|lang=uz}}</ref> 1919 – 1920 жылдары Әбділхамит «''ТүркРОСТА''» газетінің бас редакторы болып жұмыс істеді. Сондай-ақ «''Иштирокиюн''», «''Гызыл Байрок – Қызыл Байрақ''», «''Туркистон – Түркістан''», «''Бухаро Ахбори – Бұхара жаңалықтары''», «''Дархон''» сияқты көптеген басқа басылымдардың редакциялық алқасында қызмет етті.<ref name=":1">Зуфаров, Комилжон, редакциясы. (1979). «''Чолпон''». Өзбек кеңестік энциклопедиясы (өзбек тілінде). Көлемі. 12. Ташкент: Өзбек кеңестік энциклопедиясы. 601.</ref><ref name="OʻzSE2">{{cite encyclopedia|editor-first=Komiljon|editor-last=Zufarov|encyclopedia=Oʻzbek sovet ensiklopediyasi|title=Choʻlpon|trans-title=|language=Uzbek|year=1979|volume=12|location=Toshkent|pages=601}}</ref> Шолпанның сан қырлы таланты жан-жақты ашылып, 1917 жылы «''Қолөнерші Халил''» драмасын, 1920 жылы «''Яркин''» пьесасын, «''Ояну''» (1922), «''Деректер''» (1923), «''Таңғы сүйкімді''» (1926), «''Сөз''» (1935) поэзиялық жинақтарын жазды. 1924 жылы Шолпанның кейбір өлеңдері А.Самойловичтің аудармасымен орыс тілінде басылып шықты. 1936 жылы жазушының «''Түн мен күн''» романы жарық көрді. Шығармашылығының шыңы болған Шолпанның бұл шығармасы өзбек романы дәстүрінің қалыптасуына орасан зор ықпал етті. Шолпан драматург ретінде де жарқын талантын көрсетеді, оның авторлығымен қойылған ондаған пьесалар театр сахнасынан кетпейді. Шолпан, сондай-ақ, өзбек тіліне Әбілқасым Лахутидің «''Еуропаға саяхат''», Пушкиннің «''Дубровский''» және «''Борис Годунов''», Горькийдің «''Ана''» және «''Егор Булычов''», Шекспирдің «''Гамлетін''» аударады.<ref name=":0" /> Шолпан ел аралап, Орынборда болып, біраз уақыт Мәскеуде жұмыс істеген.<ref>{{Cite web|title=Шолпан өлеңдері|url=http://kh-davron.uz/kutubxona/uzbek/chulpan-stixi.html|lang=uz}}</ref> == Соңғы жылдары == Абдулла Қадіри және Абдулрауф Фитрат көптеген өзбек ақындары мен жазушылары сияқты Шолпан, Иосиф Сталиннің басшылығымен ұлы террор кезінде құрбан болды.<ref name=":0" /><ref>{{Cite web|title=Шолпан|url=https://www.ziyouz.com/index.php?option=com_content&task=view&id=100&Itemid=210|lang=uz}}</ref><ref name="EL2">{{cite encyclopedia|year=1990|title=Choʻlpon|encyclopedia=Ensiklopedik lugʻat|publisher=Oʻzbek sovet ensiklopediyasi|location=Toshkent|language=Uzbek|id=5-89890-018-7|page=398|volume=2}}</ref><ref name="ZU">{{cite web|title=Choʻlpon|url=http://www.ziyouz.com/index.php?option=com_content&task=view&id=100&Itemid=210|work=Ziyouz|access-date=10 April 2012|language=Uzbek}}</ref> Ол 1937 жылы "''Халық жауы''" ретінде тұтқындалып, 1938 жылы 4 қазанда атылды.<ref name=":1" /><ref name="EL3">{{cite encyclopedia|year=1990|title=Choʻlpon|encyclopedia=Ensiklopedik lugʻat|publisher=Oʻzbek sovet ensiklopediyasi|location=Toshkent|language=Uzbek|id=5-89890-018-7|page=398|volume=2}}</ref> == Еңбектері == * «Қолөнерші Халил» (1917.ж) * «Яркин» (1920.ж) * «Ояну» (1922.ж) * «Деректер» (1923.ж) * «Таңғы сүйкімді» (1926.ж) * «Сөз» (1935.ж) * «Түн мен күн» (1936.ж) == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:КСРО жазушылары]] [[Санат:Өзбекстан жазушылары]] [[Санат:Өзбекстан ақындары]] nujz45bi8w4s8cvp8pmtooln0n3zhty Қатысушы:Nurken/зертхана 2 686765 3479440 3476365 2025-06-12T18:16:57Z Nurken 111493 3479440 wikitext text/x-wiki <!-- {{Заң шығарушы орган | Атауы = Түркия Ұлы Ұлттық Мәжілісі | Шынайы атауы = {{lang-tr|Türkiye Büyük Millet Meclisi}} | Қазіргі шақырылымы = 28-шақырылым | Сурет = Seal of the Turkish Parliament (Türkiye Büyük Millet Meclisi).svg | Ені = 150px | Сурет атауы = | Мемлекет = {{байрақ|Түркия}} | Түрі = [[Бірпалаталы парламент|Бірпалаталы]] | Сайлану мерзімі = 5 жыл | Палаталары = | Басшының лауазымы1 = Спикері | Басшы1 = [[Нуман Куртулмуш]] | Басшының партиясы1 = [[Әділет және Даму партиясы|АК]] | Сайлану күні1 = | Басшының лауазымы2 = | Басшы2 = | Басшының партиясы2 = | Сайлану күні2 = | Басшының лауазымы3 = | Басшы3 = | Басшының партиясы3 = | Сайлану күні3 = | Басшының лауазымы4 = | Басшы4 = | Басшының партиясы4 = | Сайлану күні4 = | Басшының лауазымы5 = | Басшы5 = | Басшының партиясы5 = | Сайлану күні5 = | Басшының лауазымы6 = | Басшы6 = | Басшының партиясы6 = | Сайлану күні6 = | Мүшелер саны = | Құрылым1 = | Құрылым ені1 = | Құрылым сипаттамасы1 = | Палата1 = | Фракциялары1 = | Құрылым2 = | Құрылым ені2 = | Құрылым сипаттамасы2 = | Палата2 = | Фракциялары2 = | Комитеттері1 = | Комитеттері2 = | Дауыс беру жүйесі1 = | Дауыс беру жүйесі2 = | Соңғы сайлауы1 = | Соңғы сайлауы2 = | Жиналыс залы = | Жиналыс залы тақырыпша = | Жиналыс залы ені = | Жиналыс залы сипаттамасы = | Штаб-пәтері = | Құрылуы = | Ізашары1 = | Ізашары2 = | Таратылуы = | Ізбасары1 = | Ізбасары2 = | Сайты = | Ортаққор = }} '''Түркия Ұлы Ұлттық Мәжілісі'''<ref>{{Cite web|url= https://parlam.kz/kk/mazhilis/news-details/id52374/1/1 |title= Мәжіліске Түркия Ұлы Ұлттық Мәжілісінің төрағасы келді |lang= kk |publisher= [[Қазақстан Парламентінің Мәжілісі|Қазақстан Мәжілісі]]нің ресми сайты |date= 2024-05-20 |accessdate= 2024-07-10}}</ref> ({{lang-tr|Türkiye Büyük Millet Meclisi}}) — [[Түркия]]ның [[Бірпалаталы парламент|бірпалаталы]] [[заң шығарушы орган]]ы. --> <!-- {{Дін | Атауы = Орыс православ шіркеуі<br>{{Small|([[Мәскеу және Бүкіл Русь патриархы|Мәскеу патриархаты]])}}<br>{{Nobold|{{small|Русская православная церковь}}}}<br>[[Сурет:Cross of the Russian Orthodox Church 01.svg|40px]] | Сурет = Moscow July 2011-7a.jpg | Ені = | Сурет атауы = [[Құтқарушы Иса храмы]], [[Мәскеу]], [[Ресей]] | Түрі = | Жіктелуі = [[Православие]] | Бағыты = [[Орыс православиесі]] | Қасиетті жазуы = {{Nowrap|[[Елизавета Інжілі]] ([[Шіркеу славян тілі|Шіркеу славянша]])}}<br>[[Синодтық аударма]] ([[Орыс тілі|Орысша]]) | Теологиясы = | Үкіметі = [[Шіркеу басқаруының епископтық жүйесі|Епископтық жүйе]] | Басшылығы = [[Орыс православ шіркеуінің Киелі синоды]] | Құрылымы = | Басшының лауазымы1 = [[Мәскеу және Бүкіл Русь патриархы|Патриархы]] | Басшы1 = [[Кирилл (Мәскеу патриархы)|Мәскеулік Кирилл]] | Басшының лауазымы2 = Архиерейлері | Басшы2 = 382 (2019) | Басшының лауазымы3 = Клириктері | Басшы3 = 40,514 (2019) | Аймағы = [[Ресей]], [[Посткеңестік кеңістік]], [[Орыс диаспорасы]] | Тілі = [[шіркеу славян тілі]] (құлшылық ету)<br>[[орыс тілі]] (уағыз, құжаттау);<br>басқалары | Литургиясы = [[Византия жорасы]] | Штаб-пәтері = [[Данилов монастыры]], [[Мәскеу]] | Территориясы = | Иеліктері = | Үкіметі = | Негіздеушісі = | Құрылуы = 988 жыл (дәстүрлі түсінік)<br>1448 (де-факто) | Мойындалуы = 1589 ([[Константинополь патриархы]])<br>1593 (Константинопольдегі Пан-Православ патриархтар синоды) | Бөлінді = [[Ескі дәстүршілік]] (XVII ғасыр)<br>[[Үңгір шіркеуі]] (1920 жж)<br>[[Шетелдегі орыс православ шіркеуі]] (1927–2007)<br>[[Украин православ шіркеуі (Мәскеу патриархаты)|Украин православ шіркеуі]] (2022)<br>[[Латыш православ шіркеуі]] (2022) | Қосылды = | Енді = | Бөлініс түрі = | Түрлері = | Мүшелері = 110 миллион ([[Ресей]]де 95 миллион, автономиялы шіркеулерде жалпы 15 миллион)<ref>{{Cite web|url= http://www.pravmir.com/religions-in-russia-a-new-framework/ |title= Religions in Russia: a New Framework |lang= en |work= pravmir.com |date= 2012-12-22 |accessdate= 2024-07-14}}</ref><ref>{{Cite web|url= http://www.pravmir.com/number-of-orthodox-church-members-shrinking-in-russia-islam-on-the-rise-poll/ |title= Number of Orthodox Church Members Shrinking in Russia, Islam on the Rise – Poll |lang= en |work= pravmir.com |date= 2012-12-18 |accessdate= 2024-07-14}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.britannica.com/topic/Russian-Orthodox-Church |title= Russian Orthodox Church {{!}} History & Facts |lang= en |publisher= [[Britannica]] |accessdate= 2024-07-14}}</ref><ref>{{кітап|сілтеме= https://books.google.com/books?id=PbIwDwAAQBAJ&q=russian+orthodox+church+followers+membership+adherents+million&pg=PT12 |тақырыбы= Дін атласы |шынайы атауы= The Atlas of Religion |авторы= Brien, Joanne O.; Palmer, Martin |жыл= 2007 |баспасы= University of California Press |беттері= 22 |isbn= 978-0-520-24917-2}}</ref> | Үйі = | Сайты = {{URL|http://www.patriarchia.ru/}} }} '''Орыс православ шіркеуі''' ('''ОПШ'''; {{lang-ru|Русская православная церковь, РПЦ}}), кейде '''Мәскеу патриархаты''' ({{lang-ru|Московский патриархат}})<ref>{{Cite web|url= http://www.patriarchia.ru/db/text/419782.html |title= I. Общие положения – Русская православная Церковь |lang= ru |work= patriarchia.ru |accessdate= 2024-07-14}}</ref> — [[Орыс православиесі|орыс православиесі]]нің [[автокефалия]]лық шіркеуі. Шіркеудің [[Ресей]]де 194 епархиясы бар.<ref>{{Cite web|url= https://www.unionbetweenchristians.com/2020/09/russian-orthodox-church-2020.html |title= Union between Christians |lang= en |author= Hanna, Alfred |accessdate= 2024-07-14}}</ref> Шіркеуге басшылық ететін тұлға — [[Мәскеу және Бүкіл Русь патриархы]]. [[Русьтің шоқынуы]] 988 жылы Ресейдің Ұлы кінәзі [[Владимир Святославич|Ұлы Владимир]]дің және оның халқын шомылдыру рәсімінің өткізілуімен, [[Константинополь патриархы]] қалауымен басталды. Киев және бүкіл Русь митрополиті деген атақ 1686 жылға дейін Экуменикалық Патриархаттың құзырында болды. Қазіргі уақытта ОПШ өзін [[Посткеңестік кеңістік|бұрынғы Кеңес Одағына мүше республикалар]]да тұратын ([[Грузия]]ны қоспағанда) этникалық тегіне қарамастан шығыс православиелік христиандарға қатысты ерекше юрисдикцияға ие орган ретінде қарастырады. ОПШ, сонымен қатар, [[Автокефалия|автономды]] [[Жапония православ шікеуі|Жапония]] және [[Қытай православ шіркеуі|Қытай православ шіркеу]]лерін құрды. [[Беларусь]] пен [[Латвия]]дағы ОПШ епархиялары, 1990 жылдары [[КСРО ыдырауы|Кеңес Одағы құлаған]]нан бері, ресми шіркеулік автономия мәртебесіне жетпейтініне қарамастан, әртүрлі дәрежедегі өзін-өзі басқаруға ие. [[Ресейдің Украинаға басып кіруі]]не деген шіркеудің араласуы 2022 жылы бұрын құрамында болған [[Украин православ шіркеуі (Мәскеу патриархаты)|Украин]] және [[Латыш православ шіркеуі|Латыш православ шіркеу]]лерінің одан бөлінуіне әкелді. == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Орыс Православ шіркеуі| ]] [[Санат:Халықаралық діни ұйымдар]] --> <!-- {{Ағымдағы оқиғаға қатысы бар|Курск облысындағы шайқастар (2024)|20240815}} {{Ресей Федерациясының субъекті |KkNm = Курск облысы |RuNm = Курская область |OfNms = |FSFlag = [[Сурет:Flag of Kursk Oblast.svg|115px|border]] |FSCoA = [[Сурет:Coat of Arms of Kursk oblast.svg|105px]] |FlagLnk = Байрағы |CoALnk = Елтаңбасы |FSMap = Map of Russia (2014–2022) - Kursk Oblast.svg |FSMapNameNOAUTO = |FSCtrWhat = Елордасы |FSCtrNm = [[Курск]] |AreaRnk = 65-орында |TotArea = 29,997 |WaterPrcnt = |PopRnk = 46-орында |PopQty = 1,082,458<ref name=2021census>{{cite web|title= Оценка численности постоянного населения по субъектам Российской Федерации |url= https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/tab-5_VPN-2020.xlsx |lang= ru |publisher= [[Росстат]] |accessdate= 2022-09-01}}</ref> |PopCtDate = 2021 |PopDens = 36 |GDP = |GDPCtDate = |GDP(PPP) = |GDPRnk = |FedDistrNm = [[Орталық федералды округі]] |EcRegNm = [[Орталық қара топырақты аудан]] |OfLangs = |FSAnthem = |CadNo = |ViceTtl = |ViceNm = |HeadTtl = Губернаторы |HeadNm = [[Алексей Борисович Смирнов|Алексей Смирнов]] ({{comment|м.а.|губернатор міндетін атқарушысы}}) |LegislTtl = |LegislNm = |MSKS = +3 |OfSite = {{URL|http://курскаяобласть.рф/}} }} '''Курск облысы''' ({{lang-ru|Курская область}}, {{IPA-ru|ˈkurskəjə ˈobləsʲtʲ}}) — [[Ресей]] құрамындағы [[Ресейдің әкімшілік-аумақтық құрылымы|федералды субъектісі]], [[Ресей облыстары|облыс]]. Әкімшілік орталығы — [[Курск]] қаласы. 2021 жылғы санақ бойынша облыстың халық саны 1,082,458 адам болған.<ref name=2021census /> == Тарихы == [[Сурет:Trutovsky 001.jpg|нобай|солға|Курскідегі [[хоровод]], 1860, {{iw|Константин Александрович Трутовский|Константин Трутовский|ru|Трутовский, Константин Александрович}} суреті]] Бұл аумақты [[северяндар]] славян тайпалары мекендеп жүрген. 830 жылдан бастап Курск [[Орыс қағанаты]] мен [[Киев Русі]] мемлекеттерінің құрамына кірді. Курск облысының аумағы [[Вюрм мұзбасуы|соңғы мұз дәуірі]]нің соңынан бері қоныстанғанымен, Курск бекінісінің салынған 1596 жылға дейін қалалар туралы мәліметтер аз. Аумақтағы ең көне қалалар — [[Курск]] пен [[Рыльск]], олардың атаулары 1032 және 1152 жылдары тұңғыш рет айтылған көрінеді.<ref name=sgk>{{cite book|title= Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom X |year= 1889 |language= pl |location= [[Варшава]] |page= 94}}</ref> XIII ғасырда аймақты [[Моңғол империясы]] жаулады. XV ғасырда аймақ [[Литва Ұлы Герцогтігі]]нің бөлігі болды. Ол Мәскеу-Литва соғыстарында [[Мәскеу Ұлы Герцогтігі]]нің қолына түсті. 1601–1603 жылдардағы орыс ашаршылығынан кейін Орталық Ресейден үлкен көші-қонмен Курск төңірегінде нақты өсу басталды. 1708 және 1719 жылдар аралығында Курск жаңа құрылған [[Киев губернаторлығы]]ның құрамында болған. 1727 жылдан бастап Курск уезі [[Белгород губернаторлығы]]ның құрамына кіретін болды. == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Курск облысы| ]] [[Санат:Алфавит бойынша әкімшілік бірліктер]] --> <!-- {{Елді мекен |статусы = қала |қазақша атауы = Плейнс |шынайы атауы = Plains |сурет = PlainsGaStores.jpg |сурет атауы = |жағдайы = |ел = АҚШ |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |аймақ түрі = штат |аймағы = Джорджия |кестедегі аймақ = Джорджия |аудан түрі = |ауданы = |кестедегі аудан = |қауым округі түрі = |қауым округі = |кестедегі қауым округі = |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр |басшысы = III Л. Е. Годвин<br>({{lang-en|L.E. Godwin III}}) |құрылған уақыты = 1885 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = 1897 |жер аумағы = 2.1 км² |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 152 м |климаты = субтропиктік ылғалды |ресми тілі = |тұрғыны = 734<ref name="census2014">{{cite web |url= http://quickfacts.census.gov/qfd/states/22/22071.html |title= U.S. Census Bureau: Plaits, Georgia |lang= en}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20140731204406/http://quickfacts.census.gov/qfd/states/22/22071.html |date= 2014-07-31}}</ref> |санақ жылы = 2016 |тығыздығы = 140 |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = [[афроамерикалықтар]]: 59,81%<br>[[Ақ америкалықтар|ақтар]]: 38,62%<br>[[латиноамерикалықтар]]: 2,83% |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +5 |DST = |телефон коды = +1 229 |пошта индексі = 31780 |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = GNIS |сандық идентификаторы = [https://edits.nationalmap.gov/apps/gaz-domestic/public/summary/356474 356474] және [https://edits.nationalmap.gov/apps/gaz-domestic/public/summary/2404530 2404530] |ортаққордағы санаты = Plains, Georgia |сайты = {{URL|http://www.plainsgeorgia.org/}} |сайт тілі = en }} '''Плейнс''' ({{lang-en|Plains}}) — [[Америка Құрама Штаттары]]ның [[Джорджия]] штатындағы кішігірім қала. Плейнс [[АҚШ президенттерінің тізімі|АҚШ бұрынғы президенті]] [[Джимми Картер]]дің туған қаласы болғаны үшін белгілі. == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:1885 жылы құрылған елді мекендер]] [[Санат:Джорджия қалалары]] [[Санат:Джимми Картер]] --> <!-- {{Газет |атауы = Сятко |шынайы атауы = |сурет = |сурет атауы = |түрі = айына 1 рет |форматы = |құрылғаны = қаңтар 1929 |басылымның тоқтатылуы = |бағасы = |иелері = |баспашы = |редакторы = |бас редакторы = Т. В. Разгуляева |штаты = |саяси = |тілі = [[эрзя тілі]] |мерзімділік = |көлемі = |тиражы = |бас кеңсесі = 430005 [[Саранск]], Советская көшесі, 22-үй |ISSN = 0207-1894 |марапаттары = {{Құрмет Белгісі ордені|түрі=ұйым}} |веб-сайты = }} --> <!-- {{Террорлық акт | Атауы = Грац мектебіндегі атыс | Бөлігі = | Сурет = | Сурет өлшемі = | Сурет атауы = | Карта = | Карта өлшемі = | Карта атауы = | Шынайы атауы = {{lang-de|Amoklauf in Graz}} | Шабуыл орны = Жоғары сыныптарға арналған федералды гимназия, [[Грац]], [[Аустрия]] | Координаттар = | Дата = | Уақыты = | Басталған уақыты = | Аяқталған уақыты = | Уақыт белдеуі = | Шабуыл нысанасы = | Шабуыл әдiсi = | Қару-жарақ = | Қару-жарақтар = | Қаза тапқандар саны = | Жарақаттанғандар = | Құрбандар = | Қылмыскерлер = | Шабуылдаушылар = | Қатысушылар саны = | Қорғаушылар = | Шабуыл себебі = | Айыпталушы = | Сотталған = | Үкім = | Сот ісі = | Сот = | Сайты = | Ортаққор = }} --> 9adhl88h72azyvs99e1k0dz06xhr6yz 3479464 3479440 2025-06-12T19:41:53Z Nurken 111493 3479464 wikitext text/x-wiki <!-- {{Заң шығарушы орган | Атауы = Түркия Ұлы Ұлттық Мәжілісі | Шынайы атауы = {{lang-tr|Türkiye Büyük Millet Meclisi}} | Қазіргі шақырылымы = 28-шақырылым | Сурет = Seal of the Turkish Parliament (Türkiye Büyük Millet Meclisi).svg | Ені = 150px | Сурет атауы = | Мемлекет = {{байрақ|Түркия}} | Түрі = [[Бірпалаталы парламент|Бірпалаталы]] | Сайлану мерзімі = 5 жыл | Палаталары = | Басшының лауазымы1 = Спикері | Басшы1 = [[Нуман Куртулмуш]] | Басшының партиясы1 = [[Әділет және Даму партиясы|АК]] | Сайлану күні1 = | Басшының лауазымы2 = | Басшы2 = | Басшының партиясы2 = | Сайлану күні2 = | Басшының лауазымы3 = | Басшы3 = | Басшының партиясы3 = | Сайлану күні3 = | Басшының лауазымы4 = | Басшы4 = | Басшының партиясы4 = | Сайлану күні4 = | Басшының лауазымы5 = | Басшы5 = | Басшының партиясы5 = | Сайлану күні5 = | Басшының лауазымы6 = | Басшы6 = | Басшының партиясы6 = | Сайлану күні6 = | Мүшелер саны = | Құрылым1 = | Құрылым ені1 = | Құрылым сипаттамасы1 = | Палата1 = | Фракциялары1 = | Құрылым2 = | Құрылым ені2 = | Құрылым сипаттамасы2 = | Палата2 = | Фракциялары2 = | Комитеттері1 = | Комитеттері2 = | Дауыс беру жүйесі1 = | Дауыс беру жүйесі2 = | Соңғы сайлауы1 = | Соңғы сайлауы2 = | Жиналыс залы = | Жиналыс залы тақырыпша = | Жиналыс залы ені = | Жиналыс залы сипаттамасы = | Штаб-пәтері = | Құрылуы = | Ізашары1 = | Ізашары2 = | Таратылуы = | Ізбасары1 = | Ізбасары2 = | Сайты = | Ортаққор = }} '''Түркия Ұлы Ұлттық Мәжілісі'''<ref>{{Cite web|url= https://parlam.kz/kk/mazhilis/news-details/id52374/1/1 |title= Мәжіліске Түркия Ұлы Ұлттық Мәжілісінің төрағасы келді |lang= kk |publisher= [[Қазақстан Парламентінің Мәжілісі|Қазақстан Мәжілісі]]нің ресми сайты |date= 2024-05-20 |accessdate= 2024-07-10}}</ref> ({{lang-tr|Türkiye Büyük Millet Meclisi}}) — [[Түркия]]ның [[Бірпалаталы парламент|бірпалаталы]] [[заң шығарушы орган]]ы. --> <!-- {{Дін | Атауы = Орыс православ шіркеуі<br>{{Small|([[Мәскеу және Бүкіл Русь патриархы|Мәскеу патриархаты]])}}<br>{{Nobold|{{small|Русская православная церковь}}}}<br>[[Сурет:Cross of the Russian Orthodox Church 01.svg|40px]] | Сурет = Moscow July 2011-7a.jpg | Ені = | Сурет атауы = [[Құтқарушы Иса храмы]], [[Мәскеу]], [[Ресей]] | Түрі = | Жіктелуі = [[Православие]] | Бағыты = [[Орыс православиесі]] | Қасиетті жазуы = {{Nowrap|[[Елизавета Інжілі]] ([[Шіркеу славян тілі|Шіркеу славянша]])}}<br>[[Синодтық аударма]] ([[Орыс тілі|Орысша]]) | Теологиясы = | Үкіметі = [[Шіркеу басқаруының епископтық жүйесі|Епископтық жүйе]] | Басшылығы = [[Орыс православ шіркеуінің Киелі синоды]] | Құрылымы = | Басшының лауазымы1 = [[Мәскеу және Бүкіл Русь патриархы|Патриархы]] | Басшы1 = [[Кирилл (Мәскеу патриархы)|Мәскеулік Кирилл]] | Басшының лауазымы2 = Архиерейлері | Басшы2 = 382 (2019) | Басшының лауазымы3 = Клириктері | Басшы3 = 40,514 (2019) | Аймағы = [[Ресей]], [[Посткеңестік кеңістік]], [[Орыс диаспорасы]] | Тілі = [[шіркеу славян тілі]] (құлшылық ету)<br>[[орыс тілі]] (уағыз, құжаттау);<br>басқалары | Литургиясы = [[Византия жорасы]] | Штаб-пәтері = [[Данилов монастыры]], [[Мәскеу]] | Территориясы = | Иеліктері = | Үкіметі = | Негіздеушісі = | Құрылуы = 988 жыл (дәстүрлі түсінік)<br>1448 (де-факто) | Мойындалуы = 1589 ([[Константинополь патриархы]])<br>1593 (Константинопольдегі Пан-Православ патриархтар синоды) | Бөлінді = [[Ескі дәстүршілік]] (XVII ғасыр)<br>[[Үңгір шіркеуі]] (1920 жж)<br>[[Шетелдегі орыс православ шіркеуі]] (1927–2007)<br>[[Украин православ шіркеуі (Мәскеу патриархаты)|Украин православ шіркеуі]] (2022)<br>[[Латыш православ шіркеуі]] (2022) | Қосылды = | Енді = | Бөлініс түрі = | Түрлері = | Мүшелері = 110 миллион ([[Ресей]]де 95 миллион, автономиялы шіркеулерде жалпы 15 миллион)<ref>{{Cite web|url= http://www.pravmir.com/religions-in-russia-a-new-framework/ |title= Religions in Russia: a New Framework |lang= en |work= pravmir.com |date= 2012-12-22 |accessdate= 2024-07-14}}</ref><ref>{{Cite web|url= http://www.pravmir.com/number-of-orthodox-church-members-shrinking-in-russia-islam-on-the-rise-poll/ |title= Number of Orthodox Church Members Shrinking in Russia, Islam on the Rise – Poll |lang= en |work= pravmir.com |date= 2012-12-18 |accessdate= 2024-07-14}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.britannica.com/topic/Russian-Orthodox-Church |title= Russian Orthodox Church {{!}} History & Facts |lang= en |publisher= [[Britannica]] |accessdate= 2024-07-14}}</ref><ref>{{кітап|сілтеме= https://books.google.com/books?id=PbIwDwAAQBAJ&q=russian+orthodox+church+followers+membership+adherents+million&pg=PT12 |тақырыбы= Дін атласы |шынайы атауы= The Atlas of Religion |авторы= Brien, Joanne O.; Palmer, Martin |жыл= 2007 |баспасы= University of California Press |беттері= 22 |isbn= 978-0-520-24917-2}}</ref> | Үйі = | Сайты = {{URL|http://www.patriarchia.ru/}} }} '''Орыс православ шіркеуі''' ('''ОПШ'''; {{lang-ru|Русская православная церковь, РПЦ}}), кейде '''Мәскеу патриархаты''' ({{lang-ru|Московский патриархат}})<ref>{{Cite web|url= http://www.patriarchia.ru/db/text/419782.html |title= I. Общие положения – Русская православная Церковь |lang= ru |work= patriarchia.ru |accessdate= 2024-07-14}}</ref> — [[Орыс православиесі|орыс православиесі]]нің [[автокефалия]]лық шіркеуі. Шіркеудің [[Ресей]]де 194 епархиясы бар.<ref>{{Cite web|url= https://www.unionbetweenchristians.com/2020/09/russian-orthodox-church-2020.html |title= Union between Christians |lang= en |author= Hanna, Alfred |accessdate= 2024-07-14}}</ref> Шіркеуге басшылық ететін тұлға — [[Мәскеу және Бүкіл Русь патриархы]]. [[Русьтің шоқынуы]] 988 жылы Ресейдің Ұлы кінәзі [[Владимир Святославич|Ұлы Владимир]]дің және оның халқын шомылдыру рәсімінің өткізілуімен, [[Константинополь патриархы]] қалауымен басталды. Киев және бүкіл Русь митрополиті деген атақ 1686 жылға дейін Экуменикалық Патриархаттың құзырында болды. Қазіргі уақытта ОПШ өзін [[Посткеңестік кеңістік|бұрынғы Кеңес Одағына мүше республикалар]]да тұратын ([[Грузия]]ны қоспағанда) этникалық тегіне қарамастан шығыс православиелік христиандарға қатысты ерекше юрисдикцияға ие орган ретінде қарастырады. ОПШ, сонымен қатар, [[Автокефалия|автономды]] [[Жапония православ шікеуі|Жапония]] және [[Қытай православ шіркеуі|Қытай православ шіркеу]]лерін құрды. [[Беларусь]] пен [[Латвия]]дағы ОПШ епархиялары, 1990 жылдары [[КСРО ыдырауы|Кеңес Одағы құлаған]]нан бері, ресми шіркеулік автономия мәртебесіне жетпейтініне қарамастан, әртүрлі дәрежедегі өзін-өзі басқаруға ие. [[Ресейдің Украинаға басып кіруі]]не деген шіркеудің араласуы 2022 жылы бұрын құрамында болған [[Украин православ шіркеуі (Мәскеу патриархаты)|Украин]] және [[Латыш православ шіркеуі|Латыш православ шіркеу]]лерінің одан бөлінуіне әкелді. == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Орыс Православ шіркеуі| ]] [[Санат:Халықаралық діни ұйымдар]] --> <!-- {{Ағымдағы оқиғаға қатысы бар|Курск облысындағы шайқастар (2024)|20240815}} {{Ресей Федерациясының субъекті |KkNm = Курск облысы |RuNm = Курская область |OfNms = |FSFlag = [[Сурет:Flag of Kursk Oblast.svg|115px|border]] |FSCoA = [[Сурет:Coat of Arms of Kursk oblast.svg|105px]] |FlagLnk = Байрағы |CoALnk = Елтаңбасы |FSMap = Map of Russia (2014–2022) - Kursk Oblast.svg |FSMapNameNOAUTO = |FSCtrWhat = Елордасы |FSCtrNm = [[Курск]] |AreaRnk = 65-орында |TotArea = 29,997 |WaterPrcnt = |PopRnk = 46-орында |PopQty = 1,082,458<ref name=2021census>{{cite web|title= Оценка численности постоянного населения по субъектам Российской Федерации |url= https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/tab-5_VPN-2020.xlsx |lang= ru |publisher= [[Росстат]] |accessdate= 2022-09-01}}</ref> |PopCtDate = 2021 |PopDens = 36 |GDP = |GDPCtDate = |GDP(PPP) = |GDPRnk = |FedDistrNm = [[Орталық федералды округі]] |EcRegNm = [[Орталық қара топырақты аудан]] |OfLangs = |FSAnthem = |CadNo = |ViceTtl = |ViceNm = |HeadTtl = Губернаторы |HeadNm = [[Алексей Борисович Смирнов|Алексей Смирнов]] ({{comment|м.а.|губернатор міндетін атқарушысы}}) |LegislTtl = |LegislNm = |MSKS = +3 |OfSite = {{URL|http://курскаяобласть.рф/}} }} '''Курск облысы''' ({{lang-ru|Курская область}}, {{IPA-ru|ˈkurskəjə ˈobləsʲtʲ}}) — [[Ресей]] құрамындағы [[Ресейдің әкімшілік-аумақтық құрылымы|федералды субъектісі]], [[Ресей облыстары|облыс]]. Әкімшілік орталығы — [[Курск]] қаласы. 2021 жылғы санақ бойынша облыстың халық саны 1,082,458 адам болған.<ref name=2021census /> == Тарихы == [[Сурет:Trutovsky 001.jpg|нобай|солға|Курскідегі [[хоровод]], 1860, {{iw|Константин Александрович Трутовский|Константин Трутовский|ru|Трутовский, Константин Александрович}} суреті]] Бұл аумақты [[северяндар]] славян тайпалары мекендеп жүрген. 830 жылдан бастап Курск [[Орыс қағанаты]] мен [[Киев Русі]] мемлекеттерінің құрамына кірді. Курск облысының аумағы [[Вюрм мұзбасуы|соңғы мұз дәуірі]]нің соңынан бері қоныстанғанымен, Курск бекінісінің салынған 1596 жылға дейін қалалар туралы мәліметтер аз. Аумақтағы ең көне қалалар — [[Курск]] пен [[Рыльск]], олардың атаулары 1032 және 1152 жылдары тұңғыш рет айтылған көрінеді.<ref name=sgk>{{cite book|title= Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom X |year= 1889 |language= pl |location= [[Варшава]] |page= 94}}</ref> XIII ғасырда аймақты [[Моңғол империясы]] жаулады. XV ғасырда аймақ [[Литва Ұлы Герцогтігі]]нің бөлігі болды. Ол Мәскеу-Литва соғыстарында [[Мәскеу Ұлы Герцогтігі]]нің қолына түсті. 1601–1603 жылдардағы орыс ашаршылығынан кейін Орталық Ресейден үлкен көші-қонмен Курск төңірегінде нақты өсу басталды. 1708 және 1719 жылдар аралығында Курск жаңа құрылған [[Киев губернаторлығы]]ның құрамында болған. 1727 жылдан бастап Курск уезі [[Белгород губернаторлығы]]ның құрамына кіретін болды. == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Курск облысы| ]] [[Санат:Алфавит бойынша әкімшілік бірліктер]] --> <!-- {{Елді мекен |статусы = қала |қазақша атауы = Плейнс |шынайы атауы = Plains |сурет = PlainsGaStores.jpg |сурет атауы = |жағдайы = |ел = АҚШ |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |аймақ түрі = штат |аймағы = Джорджия |кестедегі аймақ = Джорджия |аудан түрі = |ауданы = |кестедегі аудан = |қауым округі түрі = |қауым округі = |кестедегі қауым округі = |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр |басшысы = III Л. Е. Годвин<br>({{lang-en|L.E. Godwin III}}) |құрылған уақыты = 1885 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = 1897 |жер аумағы = 2.1 км² |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 152 м |климаты = субтропиктік ылғалды |ресми тілі = |тұрғыны = 734<ref name="census2014">{{cite web |url= http://quickfacts.census.gov/qfd/states/22/22071.html |title= U.S. Census Bureau: Plaits, Georgia |lang= en}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20140731204406/http://quickfacts.census.gov/qfd/states/22/22071.html |date= 2014-07-31}}</ref> |санақ жылы = 2016 |тығыздығы = 140 |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = [[афроамерикалықтар]]: 59,81%<br>[[Ақ америкалықтар|ақтар]]: 38,62%<br>[[латиноамерикалықтар]]: 2,83% |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +5 |DST = |телефон коды = +1 229 |пошта индексі = 31780 |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = GNIS |сандық идентификаторы = [https://edits.nationalmap.gov/apps/gaz-domestic/public/summary/356474 356474] және [https://edits.nationalmap.gov/apps/gaz-domestic/public/summary/2404530 2404530] |ортаққордағы санаты = Plains, Georgia |сайты = {{URL|http://www.plainsgeorgia.org/}} |сайт тілі = en }} '''Плейнс''' ({{lang-en|Plains}}) — [[Америка Құрама Штаттары]]ның [[Джорджия]] штатындағы кішігірім қала. Плейнс [[АҚШ президенттерінің тізімі|АҚШ бұрынғы президенті]] [[Джимми Картер]]дің туған қаласы болғаны үшін белгілі. == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:1885 жылы құрылған елді мекендер]] [[Санат:Джорджия қалалары]] [[Санат:Джимми Картер]] --> <!-- {{Газет |атауы = Сятко |шынайы атауы = |сурет = |сурет атауы = |түрі = айына 1 рет |форматы = |құрылғаны = қаңтар 1929 |басылымның тоқтатылуы = |бағасы = |иелері = |баспашы = |редакторы = |бас редакторы = Т. В. Разгуляева |штаты = |саяси = |тілі = [[эрзя тілі]] |мерзімділік = |көлемі = |тиражы = |бас кеңсесі = 430005 [[Саранск]], Советская көшесі, 22-үй |ISSN = 0207-1894 |марапаттары = {{Құрмет Белгісі ордені|түрі=ұйым}} |веб-сайты = }} --> e7qnxl1osicq5oam13x264infntorbk Глазов 0 689809 3479483 3088058 2025-06-13T00:37:38Z CommonsDelinker 165 «[[:File:Russia_administrative_location_map.svg]]» деген «[[:File:Russia_administrative_location_map_and_Crimea_dashed.svg]]» дегенмен алмастырылды. 3479483 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Ресей|статусы=Қала|қазақша атауы=Глазов|шынайы атауы={{lang-udm|Сингурт, Глазкар}}, {{lang-ru|Глазов}}|сурет=Centre of glazov.jpg|сурет атауы=Глазов орталығы|елтаңба=Coat of Arms of Glazov (Udmurtia).png|ту=Flag of Glazov (Udmurtia).png|lat_deg=58|lat_min=08|lon_deg=52|lon_min=40|ел картасы=Russia administrative location map and Crimea dashed.svg|аймақ картасы=Outline Map of Udmurtia.svg|басшының түрi=Басшысы|басшысы=Сергей Николаевич Коновалов|аймағы=Ұдмұртия|кестедегі аймақ=Ұдмұртия|аудан түрі=|ауданы=|ортаққордағы санаты=Glazov|алғашқы дерек=1678|статус алуы=1780|жер аумағы=68,27|орталығының биiктігі=150|ресми тілі=|тұрғыны={{құлдырау}} 91 921|санақ жылы=2021|ұлттық құрамы=[[орыстар]], [[ұдмұрттар]], [[татарлар]]|конфессионалдық құрамы=[[Православ шіркеуі|православтар]], [[Ислам|мұсылмандар]], [[евангелисттер]]|этнохороним=|телефон коды=+7 34141|пошта индекстері=427620 - 427649|сайты=[http://portal.glazov-gov.ru/ portal.glazov-gov.ru]|сайт тілі=ru|сайт тілі 2=en}} '''Глазов''' ({{lang-ru|Глазов}}, {{lang-udm|Сингурт, Глазкар}}) — [[Ресей]]дің [[Ұдмұртия|Ұдмұрт Республикасы]]ның 4-ші ең ірі қаласы, құрамына өзі кірмегенімен, [[Глазов ауданы]]ның әкімшілік орталығы. ==Галерея== <gallery mode="packed" heights="140"> Сурет:Glazov Stele-2.jpg|Қала қақпасы Сурет:Udmurtia Glazov asv2019-05 img13.jpg|Глазов темір жол станциясы Сурет:Левобережье.jpg|Глазовтың «Жаңа ауданы» Сурет:Парковая улица в Глазове.jpg|Глазовтағы Парковая көшесі Сурет:ЧМЗ. Глазов.jpg|Глазовтың Чепецк механикалық зауыты </gallery> [[Санат:Ресей қалалары]] [[Санат:Ұдмұртия қалалары]] 30elnnfa1iisyp0d46b93hv8bgcspp0 Вуте 0 698306 3479446 3145260 2025-06-12T18:24:09Z Мағыпар 100137 3479446 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Вуте |төл атауы = вутере |сурет = Guerriers Babouté - Yaoundé - Médiathèque de l'architecture et du patrimoine - AP62T134724.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 40 000 |аймақ = {{Байрақ|Камерун}} |аймақ1 = |саны1 = |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[вуте тілі]] |діні = [[суннизм]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Вуте''' ''буте'', ''бабуте'' (өз атауы - ''вутере'')<ref>{{citeweb|url=https://slovar.cc/enc/bse/1985374.html|title=Буте сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> — [[Камерун]] Республикасындағы [[Санга өзені]]нің жоғарғы ағысында тұратын халық.<ref>Российские универсальные энциклопедии Брокгауз-Ефрон и Большая Советская Энциклопедия объединенный словник http://gatchina3000.ru/big/007/299_bolshaya-sovetskaya.htm</ref> Оған негізгі этносқа жақын ұлттар: вава, галим, суга кіреді. Жалпы саны 40 мың адам.<ref>Современная энциклопедия - вуте http://www.terminy.info/literature/modern-encyclopedia/vute</ref> == Тілі == Тілі - [[вуте тілі]], орталық және шығыс Судан тілдеріне жатады.<ref>Большая Советская энциклопедия Вуте https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/19097-vute/</ref> Бір бөлігі фульбе, мбум, бамум және т.б. сөйлейді. == Діні == Дінге сенушілердің діни байланысы: [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]].<ref>ИЛЛЮСТРИРОВАННЫЙ ЭНЦИКЛОПЕДИЧЕСКИЙ СЛОВАРЬ https://sanstv.ru/dict/%D0%B2%D1%83%D1%82%D0%B5</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі кәсіптері – [[мал шаруашылығы]] (зебу), қолмен атқарылатын [[егіншілік]] ([[тары]], ямс, таро, құмай). Қолөнерден - қоржын тоқу, ыдыс жасау сақталған.<ref>Большая советская энциклопедия https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/76503/%D0%92%D1%83%D1%82%D0%B5</ref> == Өмір салты == Көпбалалы отбасылар қоғамдық ұйымның негізін құрайды. Неке [[Некеден кейінгі қоныс|вирилокалды]]. Халық ауыз әдебиеті дамыған: аңыздар, ертегілер, әндер. Елді мекендері түзу орналасқан. Тұрғын үйлері домалақ, қабырғалары саз балшықты (кейбір жерінде тоқылған және балшықпен жабылған) және аласа конустық төбесі бар. Саздан жасалған астық қоймалары бөтелке тәрізді. Дәстүрлі киімдері – алжапқыш, әшекей бұйымдар. Негізгі тағамдары – жарма, көкөністер, сүт.<ref>народы мира / Вуте http://www.etnolog.ru/people.php?id=VUTE</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Африка халықтары}} [[Санат:Камерун халықтары]] 25dfyq94aq23im2pqwwpgq9lh1et8zi 3479447 3479446 2025-06-12T18:26:29Z Мағыпар 100137 3479447 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Вуте |төл атауы = вутере |сурет = Guerriers Babouté - Yaoundé - Médiathèque de l'architecture et du patrimoine - AP62T134724.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 40 000 |аймақ = {{Байрақ|Камерун}} |аймақ1 = |саны1 = |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[вуте тілі]] |діні = [[суннизм]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Вуте''' ''буте'', ''бабуте'' (өз атауы - ''вутере'')<ref>{{citeweb|url=https://slovar.cc/enc/bse/1985374.html|title=Буте сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> — [[Камерун]] Республикасындағы [[Санга өзені]]нің жоғарғы ағысында тұратын халық.<ref>{{citeweb|url=http://gatchina3000.ru/big/007/299_bolshaya-sovetskaya.htm|title=Брокгауз-Ефрон және Үлкен кеңес энциклопедиясы Біріккен сөздік|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> Оған негізгі этносқа жақын ұлттар: вава, галим, суга кіреді. Жалпы саны 40 мың адам.<ref>Современная энциклопедия - вуте http://www.terminy.info/literature/modern-encyclopedia/vute</ref> == Тілі == Тілі - [[вуте тілі]], орталық және шығыс Судан тілдеріне жатады.<ref>Большая Советская энциклопедия Вуте https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/19097-vute/</ref> Бір бөлігі фульбе, мбум, бамум және т.б. сөйлейді. == Діні == Дінге сенушілердің діни байланысы: [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]].<ref>ИЛЛЮСТРИРОВАННЫЙ ЭНЦИКЛОПЕДИЧЕСКИЙ СЛОВАРЬ https://sanstv.ru/dict/%D0%B2%D1%83%D1%82%D0%B5</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі кәсіптері – [[мал шаруашылығы]] (зебу), қолмен атқарылатын [[егіншілік]] ([[тары]], ямс, таро, құмай). Қолөнерден - қоржын тоқу, ыдыс жасау сақталған.<ref>Большая советская энциклопедия https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/76503/%D0%92%D1%83%D1%82%D0%B5</ref> == Өмір салты == Көпбалалы отбасылар қоғамдық ұйымның негізін құрайды. Неке [[Некеден кейінгі қоныс|вирилокалды]]. Халық ауыз әдебиеті дамыған: аңыздар, ертегілер, әндер. Елді мекендері түзу орналасқан. Тұрғын үйлері домалақ, қабырғалары саз балшықты (кейбір жерінде тоқылған және балшықпен жабылған) және аласа конустық төбесі бар. Саздан жасалған астық қоймалары бөтелке тәрізді. Дәстүрлі киімдері – алжапқыш, әшекей бұйымдар. Негізгі тағамдары – жарма, көкөністер, сүт.<ref>народы мира / Вуте http://www.etnolog.ru/people.php?id=VUTE</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Африка халықтары}} [[Санат:Камерун халықтары]] 2bcxknb8cp0axo3awmstzygvl7o1x02 3479448 3479447 2025-06-12T18:27:40Z Мағыпар 100137 дереккөз 3479448 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Вуте |төл атауы = вутере |сурет = Guerriers Babouté - Yaoundé - Médiathèque de l'architecture et du patrimoine - AP62T134724.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 40 000 |аймақ = {{Байрақ|Камерун}} |аймақ1 = |саны1 = |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[вуте тілі]] |діні = [[суннизм]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Вуте''' ''буте'', ''бабуте'' (өз атауы - ''вутере'')<ref>{{citeweb|url=https://slovar.cc/enc/bse/1985374.html|title=Буте сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> — [[Камерун]] Республикасындағы [[Санга өзені]]нің жоғарғы ағысында тұратын халық.<ref>{{citeweb|url=http://gatchina3000.ru/big/007/299_bolshaya-sovetskaya.htm|title=Брокгауз-Ефрон және Үлкен кеңес энциклопедиясы Біріккен сөздік|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> Оған негізгі этносқа жақын ұлттар: вава, галим, суга кіреді. Жалпы саны 40 мың адам.<ref>{{citeweb|url=http://www.terminy.info/literature/modern-encyclopedia/vute|title=Қазіргі заман энциклопедиясы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> == Тілі == Тілі - [[вуте тілі]], орталық және шығыс Судан тілдеріне жатады.<ref>Большая Советская энциклопедия Вуте https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/19097-vute/</ref> Бір бөлігі фульбе, мбум, бамум және т.б. сөйлейді. == Діні == Дінге сенушілердің діни байланысы: [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]].<ref>ИЛЛЮСТРИРОВАННЫЙ ЭНЦИКЛОПЕДИЧЕСКИЙ СЛОВАРЬ https://sanstv.ru/dict/%D0%B2%D1%83%D1%82%D0%B5</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі кәсіптері – [[мал шаруашылығы]] (зебу), қолмен атқарылатын [[егіншілік]] ([[тары]], ямс, таро, құмай). Қолөнерден - қоржын тоқу, ыдыс жасау сақталған.<ref>Большая советская энциклопедия https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/76503/%D0%92%D1%83%D1%82%D0%B5</ref> == Өмір салты == Көпбалалы отбасылар қоғамдық ұйымның негізін құрайды. Неке [[Некеден кейінгі қоныс|вирилокалды]]. Халық ауыз әдебиеті дамыған: аңыздар, ертегілер, әндер. Елді мекендері түзу орналасқан. Тұрғын үйлері домалақ, қабырғалары саз балшықты (кейбір жерінде тоқылған және балшықпен жабылған) және аласа конустық төбесі бар. Саздан жасалған астық қоймалары бөтелке тәрізді. Дәстүрлі киімдері – алжапқыш, әшекей бұйымдар. Негізгі тағамдары – жарма, көкөністер, сүт.<ref>народы мира / Вуте http://www.etnolog.ru/people.php?id=VUTE</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Африка халықтары}} [[Санат:Камерун халықтары]] ertjozimdd432b6jpwhmcc6exirpqim 3479449 3479448 2025-06-12T18:28:41Z Мағыпар 100137 /* Тілі */ дереккөз 3479449 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Вуте |төл атауы = вутере |сурет = Guerriers Babouté - Yaoundé - Médiathèque de l'architecture et du patrimoine - AP62T134724.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 40 000 |аймақ = {{Байрақ|Камерун}} |аймақ1 = |саны1 = |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[вуте тілі]] |діні = [[суннизм]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Вуте''' ''буте'', ''бабуте'' (өз атауы - ''вутере'')<ref>{{citeweb|url=https://slovar.cc/enc/bse/1985374.html|title=Буте сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> — [[Камерун]] Республикасындағы [[Санга өзені]]нің жоғарғы ағысында тұратын халық.<ref>{{citeweb|url=http://gatchina3000.ru/big/007/299_bolshaya-sovetskaya.htm|title=Брокгауз-Ефрон және Үлкен кеңес энциклопедиясы Біріккен сөздік|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> Оған негізгі этносқа жақын ұлттар: вава, галим, суга кіреді. Жалпы саны 40 мың адам.<ref>{{citeweb|url=http://www.terminy.info/literature/modern-encyclopedia/vute|title=Қазіргі заман энциклопедиясы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> == Тілі == Тілі - [[вуте тілі]], орталық және шығыс Судан тілдеріне жатады.<ref>{{citeweb|url=https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/19097-vute/|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> Бір бөлігі фульбе, мбум, бамум және т.б. сөйлейді. == Діні == Дінге сенушілердің діни байланысы: [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]].<ref>ИЛЛЮСТРИРОВАННЫЙ ЭНЦИКЛОПЕДИЧЕСКИЙ СЛОВАРЬ https://sanstv.ru/dict/%D0%B2%D1%83%D1%82%D0%B5</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі кәсіптері – [[мал шаруашылығы]] (зебу), қолмен атқарылатын [[егіншілік]] ([[тары]], ямс, таро, құмай). Қолөнерден - қоржын тоқу, ыдыс жасау сақталған.<ref>Большая советская энциклопедия https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/76503/%D0%92%D1%83%D1%82%D0%B5</ref> == Өмір салты == Көпбалалы отбасылар қоғамдық ұйымның негізін құрайды. Неке [[Некеден кейінгі қоныс|вирилокалды]]. Халық ауыз әдебиеті дамыған: аңыздар, ертегілер, әндер. Елді мекендері түзу орналасқан. Тұрғын үйлері домалақ, қабырғалары саз балшықты (кейбір жерінде тоқылған және балшықпен жабылған) және аласа конустық төбесі бар. Саздан жасалған астық қоймалары бөтелке тәрізді. Дәстүрлі киімдері – алжапқыш, әшекей бұйымдар. Негізгі тағамдары – жарма, көкөністер, сүт.<ref>народы мира / Вуте http://www.etnolog.ru/people.php?id=VUTE</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Африка халықтары}} [[Санат:Камерун халықтары]] nrrt2c54ckx7jxgqqqj5bgc3098djqk 3479450 3479449 2025-06-12T18:29:49Z Мағыпар 100137 /* Діні */ дереккөз 3479450 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Вуте |төл атауы = вутере |сурет = Guerriers Babouté - Yaoundé - Médiathèque de l'architecture et du patrimoine - AP62T134724.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 40 000 |аймақ = {{Байрақ|Камерун}} |аймақ1 = |саны1 = |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[вуте тілі]] |діні = [[суннизм]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Вуте''' ''буте'', ''бабуте'' (өз атауы - ''вутере'')<ref>{{citeweb|url=https://slovar.cc/enc/bse/1985374.html|title=Буте сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> — [[Камерун]] Республикасындағы [[Санга өзені]]нің жоғарғы ағысында тұратын халық.<ref>{{citeweb|url=http://gatchina3000.ru/big/007/299_bolshaya-sovetskaya.htm|title=Брокгауз-Ефрон және Үлкен кеңес энциклопедиясы Біріккен сөздік|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> Оған негізгі этносқа жақын ұлттар: вава, галим, суга кіреді. Жалпы саны 40 мың адам.<ref>{{citeweb|url=http://www.terminy.info/literature/modern-encyclopedia/vute|title=Қазіргі заман энциклопедиясы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> == Тілі == Тілі - [[вуте тілі]], орталық және шығыс Судан тілдеріне жатады.<ref>{{citeweb|url=https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/19097-vute/|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> Бір бөлігі фульбе, мбум, бамум және т.б. сөйлейді. == Діні == Дінге сенушілердің діни байланысы: [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]].<ref>{{citeweb|url=https://sanstv.ru/dict/%D0%B2%D1%83%D1%82%D0%B5|title=Иллюстрацияланған энциклопедиялық сөздік |author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі кәсіптері – [[мал шаруашылығы]] (зебу), қолмен атқарылатын [[егіншілік]] ([[тары]], ямс, таро, құмай). Қолөнерден - қоржын тоқу, ыдыс жасау сақталған.<ref>Большая советская энциклопедия https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/76503/%D0%92%D1%83%D1%82%D0%B5</ref> == Өмір салты == Көпбалалы отбасылар қоғамдық ұйымның негізін құрайды. Неке [[Некеден кейінгі қоныс|вирилокалды]]. Халық ауыз әдебиеті дамыған: аңыздар, ертегілер, әндер. Елді мекендері түзу орналасқан. Тұрғын үйлері домалақ, қабырғалары саз балшықты (кейбір жерінде тоқылған және балшықпен жабылған) және аласа конустық төбесі бар. Саздан жасалған астық қоймалары бөтелке тәрізді. Дәстүрлі киімдері – алжапқыш, әшекей бұйымдар. Негізгі тағамдары – жарма, көкөністер, сүт.<ref>народы мира / Вуте http://www.etnolog.ru/people.php?id=VUTE</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Африка халықтары}} [[Санат:Камерун халықтары]] 5ktsldu91zqrrx0amv303ok223huw87 3479451 3479450 2025-06-12T18:30:58Z Мағыпар 100137 /* Кәсібі */ дереккөз 3479451 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Вуте |төл атауы = вутере |сурет = Guerriers Babouté - Yaoundé - Médiathèque de l'architecture et du patrimoine - AP62T134724.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 40 000 |аймақ = {{Байрақ|Камерун}} |аймақ1 = |саны1 = |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[вуте тілі]] |діні = [[суннизм]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Вуте''' ''буте'', ''бабуте'' (өз атауы - ''вутере'')<ref>{{citeweb|url=https://slovar.cc/enc/bse/1985374.html|title=Буте сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> — [[Камерун]] Республикасындағы [[Санга өзені]]нің жоғарғы ағысында тұратын халық.<ref>{{citeweb|url=http://gatchina3000.ru/big/007/299_bolshaya-sovetskaya.htm|title=Брокгауз-Ефрон және Үлкен кеңес энциклопедиясы Біріккен сөздік|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> Оған негізгі этносқа жақын ұлттар: вава, галим, суга кіреді. Жалпы саны 40 мың адам.<ref>{{citeweb|url=http://www.terminy.info/literature/modern-encyclopedia/vute|title=Қазіргі заман энциклопедиясы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> == Тілі == Тілі - [[вуте тілі]], орталық және шығыс Судан тілдеріне жатады.<ref>{{citeweb|url=https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/19097-vute/|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> Бір бөлігі фульбе, мбум, бамум және т.б. сөйлейді. == Діні == Дінге сенушілердің діни байланысы: [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]].<ref>{{citeweb|url=https://sanstv.ru/dict/%D0%B2%D1%83%D1%82%D0%B5|title=Иллюстрацияланған энциклопедиялық сөздік |author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі кәсіптері – [[мал шаруашылығы]] (зебу), қолмен атқарылатын [[егіншілік]] ([[тары]], ямс, таро, құмай). Қолөнерден - қоржын тоқу, ыдыс жасау сақталған.<ref>{{citeweb|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/76503/%D0%92%D1%83%D1%82%D0%B5|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> == Өмір салты == Көпбалалы отбасылар қоғамдық ұйымның негізін құрайды. Неке [[Некеден кейінгі қоныс|вирилокалды]]. Халық ауыз әдебиеті дамыған: аңыздар, ертегілер, әндер. Елді мекендері түзу орналасқан. Тұрғын үйлері домалақ, қабырғалары саз балшықты (кейбір жерінде тоқылған және балшықпен жабылған) және аласа конустық төбесі бар. Саздан жасалған астық қоймалары бөтелке тәрізді. Дәстүрлі киімдері – алжапқыш, әшекей бұйымдар. Негізгі тағамдары – жарма, көкөністер, сүт.<ref>народы мира / Вуте http://www.etnolog.ru/people.php?id=VUTE</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Африка халықтары}} [[Санат:Камерун халықтары]] 17oyjzwrvz306xdqdq4oh4uzec2lnww 3479454 3479451 2025-06-12T18:32:06Z Мағыпар 100137 /* Өмір салты */ дереккөз 3479454 wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Вуте |төл атауы = вутере |сурет = Guerriers Babouté - Yaoundé - Médiathèque de l'architecture et du patrimoine - AP62T134724.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 40 000 |аймақ = {{Байрақ|Камерун}} |аймақ1 = |саны1 = |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[вуте тілі]] |діні = [[суннизм]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Вуте''' ''буте'', ''бабуте'' (өз атауы - ''вутере'')<ref>{{citeweb|url=https://slovar.cc/enc/bse/1985374.html|title=Буте сөзінің мағынасы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> — [[Камерун]] Республикасындағы [[Санга өзені]]нің жоғарғы ағысында тұратын халық.<ref>{{citeweb|url=http://gatchina3000.ru/big/007/299_bolshaya-sovetskaya.htm|title=Брокгауз-Ефрон және Үлкен кеңес энциклопедиясы Біріккен сөздік|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> Оған негізгі этносқа жақын ұлттар: вава, галим, суга кіреді. Жалпы саны 40 мың адам.<ref>{{citeweb|url=http://www.terminy.info/literature/modern-encyclopedia/vute|title=Қазіргі заман энциклопедиясы|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> == Тілі == Тілі - [[вуте тілі]], орталық және шығыс Судан тілдеріне жатады.<ref>{{citeweb|url=https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/19097-vute/|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> Бір бөлігі фульбе, мбум, бамум және т.б. сөйлейді. == Діні == Дінге сенушілердің діни байланысы: [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]].<ref>{{citeweb|url=https://sanstv.ru/dict/%D0%B2%D1%83%D1%82%D0%B5|title=Иллюстрацияланған энциклопедиялық сөздік |author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі кәсіптері – [[мал шаруашылығы]] (зебу), қолмен атқарылатын [[егіншілік]] ([[тары]], ямс, таро, құмай). Қолөнерден - қоржын тоқу, ыдыс жасау сақталған.<ref>{{citeweb|url=https://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/76503/%D0%92%D1%83%D1%82%D0%B5|title=Үлкен Кеңестік Энциклопедия|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> == Өмір салты == Көпбалалы отбасылар қоғамдық ұйымның негізін құрайды. Неке [[Некеден кейінгі қоныс|вирилокалды]]. Халық ауыз әдебиеті дамыған: аңыздар, ертегілер, әндер. Елді мекендері түзу орналасқан. Тұрғын үйлері домалақ, қабырғалары саз балшықты (кейбір жерінде тоқылған және балшықпен жабылған) және аласа конустық төбесі бар. Саздан жасалған астық қоймалары бөтелке тәрізді. Дәстүрлі киімдері – алжапқыш, әшекей бұйымдар. Негізгі тағамдары – жарма, көкөністер, сүт.<ref>{{citeweb|url=http://www.etnolog.ru/people.php?id=VUTE|title=Әлем халықтары/Вуте|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Африка халықтары}} [[Санат:Камерун халықтары]] 6o29lr9z1eaq9a4fdmvp8ajvow22okm Қазақстан — Молдова қатынастары 0 710467 3479433 3201185 2025-06-12T18:01:31Z Mheidegger 1111 /* Саяси қатынас */ дереккөз 3479433 wikitext text/x-wiki '''Қазақстан — Молдова қатынастары''' — [[Қазақстан]] мен [[Молдова]] арасындағы екіжақты дипломатиялық қатынастар. == Дипломатия == [[Сурет:Stamp of Moldova md449.jpg|нобай|253x253 нүкте|Кишиневтегі 2002 жылғы [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]] саммитінің пошта маркасы]] 1992 жылғы 16 қыркүйекте Қазақстан Республикасы мен Молдова Республикасы арасында дипломатиялық қатынастар орнатылды. 1994 жылы Украинада және Молдова Республикасында ҚР елшілігі ашылды. 2014 жылы Кишинев қаласында ҚР Бас консулдығы Бас консул Мусалимов Игорь Идеалович ашылды. 2017 жылғы 23 наурыздан бастап Ордабаев Самат Исламұлы Қазақстан Республикасының Молдова Республикасындағы Төтенше және Өкілетті Елшісі (қоса атқарушы) болып табылады. Молдова тарапынан дипломатиялық қатынастар Қазақстан Республикасындағы Молдова Республикасының Мәскеудегі резиденциясы бар елшілігі арқылы жүзеге асырылады. 2017 жылдың мамыр айынан бастап Андрей Негуца Молдова Республикасының Ресей Федерациясындағы Төтенше және Өкілетті Елшісі болып тағайындалды (Мәскеуде сенім грамоталарын тапсыру 2017 жылдың 3 қазанында өтті). == Саяси қатынас == 1999 жылдың қыркүйегінде Молдова Республикасының Президенті Петр Лучинскийдің Қазақстанға ресми сапары өтті. 2002 жылдың қазан айында Молдоваға ресми сапармен Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі Иманғали Тасмағамбетов келді. 2003 жылдың қыркүйегінде Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Молдова Республикасына ресми сапармен келді.<ref>{{кітап|тақырыбы= 2003. Президенттің бір жылы |жауапты= Құр. Ж. Қ. Түймебаев |орны= Астана |жыл= 2005 |беттері= 299—302|барлық беті= 592| isbn= 9965-27-753-2|тиражы= 3000}}</ref> 2010 жылғы 31 наурыз — 1 сәуірде [[ЕҚЫҰ]] — ның қазіргі Төрағасы [[Шығыс Еуропа]] елдері бойынша гастрольдік сапары аясында Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы-Сыртқы істер министрі Қанат Саудабаевтың Кишинев пен Тираспольге (Приднестровье) сапары өтті. Сапар барысында Қанат Саудабаев Молдова Республикасының басшылығымен және [[Транснистрия|Приднестровье]] басшыларымен ЕҚЫҰ күн тәртібіндегі өзекті мәселелерді, сондай-ақ Приднестровье жанжалын реттеу мәселелерін талқылау үшін келіссөздер жүргізді. Сапарлардың аздығына қарамастан, тараптар халықаралық ұйымдардың саммиттері аясында бірнеше рет кездесті. [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]] Үкімет Басшылары Кеңесінің отырысы шеңберінде 2015 жылғы 29 мамырда Бурабайда Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі Кәрім Мәсімов Молдова Республикасының Премьер-Министрі Кирилл Габуричпен екіжақты кездесу өткізді. 2015 жылғы 27 тамызда ҚР Премьер-Министрі Кәрім Мәсімов Молдова министрлер кабинетінің басшысы Валериу Стрелецпен телефон арқылы сөйлесті. Әңгімелесу барысында тараптар барлық бағыттар бойынша өзара тиімді ынтымақтастықты одан әрі дамытуға өз көзқарастарын растады. Молдова Республикасы БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің 2017-2018 жылдарға арналған тұрақты емес мүшелігіне сайлауда Қазақстан Республикасының кандидатурасын, сондай-ақ Қазақстанның Еуропа Кеңесінің қылмыстық сот ісін жүргізу саласындағы төрт нысаналы конвенциясына қосылуын қолдады. 2017 жылғы 14 сәуірде Жоғары Еуразиялық экономикалық кеңестің отырысына қатысу шеңберінде Қазақстан Президенті Н.Назарбаев Молдова тарапының бастамасымен Молдова Президенті и. Додонмен кездесті. Әңгімелесу барысында Мемлекет басшылары Қазақстан мен Молдова арасындағы ынтымақтастықтың перспективалық бағыттарын талқылады. Екіжақты ынтымақтастықтың басым бағыттары сауда-экономикалық және мәдени-гуманитарлық салалар болып белгіленді. Сыртқы саяси ведомстволар арасында тұрақты байланыс сақталады. Өзара түсіністік пен түйінді халықаралық проблемаларға жақындық Қазақстан-Молдавия саяси диалогына тән белгі болып табылады. Шарттық-құқықтық база 24 халықаралық шарттар мен келісімдерден тұрады, олардың 15-і мемлекетаралық және үкіметаралық деңгейде қол қойылған. == Экономикалық қатынас == Екі ел арасындағы экономикалық қатынастарды реттейтін базалық екіжақты құжат өзара саудада тарифтік және сандық шектеулерді алып тастауды және одан әрі қолданбауды көздейтін 1995 жылғы еркін сауда туралы келісім болып табылады. Бұдан басқа, Қазақстан мен Молдова 2011 жылы Санкт-Петербург қаласында ТМД Үкімет Басшылары Кеңесі отырысының қорытындысы бойынша қол қойылған Еркін сауда аймағы туралы шартқа қатысушы мемлекеттер болып табылады. Шарт оған қол қойған елдер арасындағы сауда-экономикалық қатынастардың құқықтық негіздерін жеңілдетуді, бірқатар көпжақты және Достастық кеңістігіндегі еркін сауда режимін реттейтін 100-ге жуық екіжақты құжаттарды ауыстыруды қамтиды. Шартты Молдова 2012 жылдың 20 қыркүйегінде ратификациялады. Екіжақты экономикалық ынтымақтастықтың негізгі бағыттары сауда-экономикалық ынтымақтастық жөніндегі Қазақстан-Молдова Үкіметаралық комиссиясы шеңберінде талқылануда. Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы бірінші вице-министрі Қайрат Айтуганов Үкіметаралық комиссияның қазақстандық бөлігінің тең төрағасы болып табылады. Молдова бөлімінің төрағасы бекітілмеген (Молдова Республикасының Үкіметі РМ ауыл шаруашылығы және тамақ өнеркәсібі Вице-министрі Ион Паряның кандидатурасын қарастыруда). 2015 жылғы 22 Шілдеде [[Кишинев|Кишиневте]] Үкіметаралық комиссияның бесінші отырысы өтті. Кезекті отырысты 2017 жылдың екінші жартысында Астана қаласында өткізу жоспарлануда. 2014-2016 жылдар аралығында Қазақстан мен Молдова арасындағы өзара сауда көлемі үш есеге қысқарды (91,6-дан 31,8 млн.). Ресей Федерациясының аумағы арқылы Украинадан тауарларды әкелуге және транзиттеуге тыйым салудың енгізілуіне байланысты өзара сауда көлемінің төмендеуінің негізгі себебі көлік-логистикалық қызметтердің қымбаттауы болып табылады. Еуропа елдері мен транскавказдық маршрут арқылы өтетін баламалы логистикалық маршруттар Молдовадан Қазақстанға тауарларды жеткізу құны мен мерзімін едәуір арттырады. 2017 жылдың басынан бастап екі ел арасындағы өзара саудада оң үрдістер байқалды: Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Мемлекеттік кірістер комитетінің деректері бойынша 2017 жылғы қаңтар-тамызда тауар айналымы 24,3 млн. бұл 2016 жылдың сәйкес кезеңінен 39,6% — ға жоғары (17,4 млн.), экспорт — 16,2 млн., 80,8% — ға өсу (2016 жылы 8,9 млн.), импорт-8,1 млн., 3,8% - ға төмендеу (2016 жылы 8,4 млн.). == Инвестициялар == Молдова Республикасының мемлекеттік тіркеу палатасының мәліметтері бойынша, елде жарғылық капиталға қазақстандық инвестициялардың жалпы көлемі 10,5 млн лей (шамамен 40,8 млн доллар) мөлшерінде 29 кәсіпорын тіркелген. АҚШ). == Мәдени байланыс == 2012 жылғы 10 желтоқсанда Комрат қаласында ([[Ғағауызстан]]) Даңқ аллеясында Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік күніне орай Қазақстан Республикасының Президенті [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаевтың]] бюстінің салтанатты ашылу рәсімі өтті. 2008 жылғы 9 мамырда Анений Ной ауданы Гура-Быкулуй ауылының Теориялық лицейінің ғимаратында Қазақстандық жауынгер, Кеңес Одағының Батыры Қанаш Қамзиннің құрметіне мемориалдық тақта орнатылды. 2012 жылғы 10 желтоқсанда Комрат қаласында аллеяда Ұлы Отан соғысындағы Жеңістің 70 жылдығын мерекелеу аясында Қазақстан Республикасының Кишиневтегі Бас консулдығының бастамасымен 2015 жылғы 24 сәуірде Ұлы Отан соғысында қаза тапқандарды еске алу үшін "Мәңгілік" мемориалдық кешеніне Ақсу қаласының делегациясы Молдоваға әкелген алма ағаштарының көшеттері отырғызылды. Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік күніне орай Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың бюстінің салтанатты ашылу рәсімі өтті. 2008 жылғы 9 мамырда Анений Ной ауданы Гура-Быкулуй ауылының Теориялық лицейінің ғимаратында Қазақстандық жауынгер, Кеңес Одағының Батыры [[Қанаш Қамзин|Қанаш Қамзиннің]] құрметіне мемориалдық тақта орнатылды. <ref>{{Cite web|title=Қарым-қатынас|url=https://www.gov.kz/memleket/entities/mfa-kishinev/about?lang=kk|accessdate=14.09.2023|author=Қазақстан Республикасының Молдова Республикасындағы Елшілігі|lang=kk}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{Қазақстанның халықаралық қатынастары}} [[Санат:Қазақстанның халықаралық қатынастары]] [[Санат:Молдованың халықаралық қатынастары]] m2ofac35hgnl8jgtx9mgmsd6gpbhm97 Қазақстан — Филиппин қатынастары 0 710720 3479453 3201368 2025-06-12T18:31:38Z Mheidegger 1111 /* Аса жоғары деңгейдегі кездесулер */ дереккөз 3479453 wikitext text/x-wiki '''Қазақстан — Филиппин қатынастары''' — [[Қазақстан|Қазақстан Республикасы]] мен [[Филиппин|Филиппин Республикасы]] арасындағы қатынастар. == Дипломатия == Филиппин Республикасы Қазақстанның тәуелсіздігін 1992 жылы 22 қаңтарда таныды. Дипломатиялық қатынастар 1992 жылы 25 наурызда орнатылды. 2020 жылы 22 мамырда Қазақстандың Индонезиядағы Елшісі Д. Сарекенов Қазақстандың Филиппиндердегі Елшісі міндетін қоса атқарушы болып тағайындалды (өз міндетін атқаруды 2021 жылы 28 маусымда ресми түрде бастады). И.Байлен орналасу жері Мәскеу болып табылатын Филиппиндердің Қазақстандағы елшісі болып тағайындалды. == Саяси ынтымақтастық == === Аса жоғары деңгейдегі кездесулер === 2003 жылы 10-12 қараша – Қазақстан Президенті [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Н. Назарбаевтың]] [[Манила|Манилаға]] алғашқы мемлекеттік сапары (2003 жылы 11 қарашада сапар барысында Қазақстан мен Филиппиндер арасындағы достық және ынтымақтастық туралы бірлескен декларацияға, дипломатиялық және қызметтік паспорттар иелерінің визасыз сапарлары туралы үкіметаралық келісімге, туризм саласындағы ынтымақтастық туралы үкіметаралық келісімге қол қойылды).<ref>{{кітап|тақырыбы= 2003. Президенттің бір жылы |жауапты= Құр. Ж. Қ. Түймебаев |орны= Астана |жыл= 2005 |беттері= 311—315|барлық беті= 592| isbn= 9965-27-753-2|тиражы= 3000}}</ref> === Жоғары деңгейдегі кездесулер === 2008 жылы 12-13 қараша – Қазақстан Парламенті Сенатының Спикері [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қ. Тоқаевтың]] Филиппиндердің Президенті Г. Арройомен [[Нью-Йорк|Нью-Йорктегі]] [[Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы|БҰҰ Бас Ассамблеясының]] отырысы шеңберіндегі кездесуі; 2011 жылы 28-30 маусым – Филиппиндердің Сыртқы істер хатшысының орынбасары Р. Сергиустың Ислам конференциясы ұйымы Сыртқы істер министрлерінің Астанадағы 38-ші кеңесіне қатысу мақсатындағы сапары; 2012 жылы 2-5 мамыр – Қазақстан Қаржы вице-министрі Р. Даленов бастаған қазақстандық делегацияның [[Азия даму банкі|Азия Даму Банкінің]] (АДБ) Басқарушылар кеңесінің 45-ші жыл сайынғы отырысына қатысу мақсатындағы Манилаға сапары; 2014 жылы 1 қазан – Маниладағы бірінші қазақстандық-филиппиндік саяси консультациялар (қазақстандық делегацияны Қазақстан Сыртқы істер министрінің орынбасары А. Мусинов, филиппиндік делегацияны Филиппиндердің Сыртқы істер хатшысының орынбасары Л. Росарио бастады). 2021 жылы 24 қыркүйек – Қазақстан Премьер-Министрінің орынбасары – Сыртқы істер министрі М. Тілеубердінің Филиппиндердің Сыртқы істер хатшысы Теодоро Локсинмен БҰҰ Бас Ассамблеясының 76-сессиясының жиектеріндегі Нью-Йорктегі кездесуі. === Парламентаралық ынтымақтастық: === 2019 жылы 23-24 қыркүйекте Филиппиндердің Конгресі Өкілдер палатасының вице-спикері Ранео Абу Астанада өткен Еуразия елдері парламенттері спикерлерінің IV отырысына қатысты. Көпжақты ынтымақтастық: 2012 жылы 27-29 тамыз – АСПХК Тұрақты комитетінің тең төрағасы Хосе де Венецияның және Филиппиндердің БҰҰ-дағы тұрақты өкілі, Ядролық қаруды таратпау туралы шартқа қатысушылардың Шарттың қолданысын қарастыру бойынша 2010 жылғы конференциясының төрағасы Л. Кабактуланның «Ядролық сынақтарға тыйым салудан – ядролық қарусыз әлемге» атты халықаралық конференцияның жұмысына қатысу мақсатындағы Астана, Семей және Курчатовқа сапарлары; 2012 жылы 12 қыркүйек – Филиппиндердің Түркиядағы Елшісі М. Аларилланың және Филиппиндердің Сыртқы істер департаментінің Еуропалық істер жөніндегі офисінің директоры К. Мангунайдың АӨСШК Сыртқы істер министрлерінің мерейтойлық сессиясына және 4-ші кеңесуіне қатысу мақсатындағы  Астанаға сапарлары; 2013 жылы 21-25 мамыр – Қазақстандың Филиппиндердегі Құрметті Консулы Д. Уи бастаған филиппиндік бизнес делегацияның V Астаналық экономикалық форумның жұмысына қатысу мақсатындағы сапары; 2017 жылы 20-21 наурыз – Қазақстан Орталық сайлау комиссиясының мүшесі М. Сәрсембаевтың Азиялық сайлау органдары ассамблеясының отырысына қатысу мақсатындағы Манилаға сапары. 2022 жылы 31 наурызда Елші Д. Сарекенов ФР Қаржы департаментінің ассистент-хатшысы (хатшының орынбасары деңгейі) және БҰҰ Жасыл климаттық қоры Атқарушы кеңесінің баламалы мүшесі Паола Шерина Альвареспен кездесті. == Экономикалық ынтымақтастық == 2022 жылы тауарайналым $27,09 млн АҚШ долларын құрады, оның ішінде Қазақстандан ФР-на экспорт – $5,9 (+58,8%) ФР-дан Қазақстанға импорт –$27,04  мың (+25,4%). <ref>{{Cite web|title=Қазақстан Республикасы мен Филиппин Республикасы арасындағы қатынастар|url=https://www.gov.kz/memleket/entities/mfa/press/article/details/457?lang=kk|accessdate=16.09.2023|lang=kk|author=ҚР СІМ}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қазақстанның халықаралық қатынастары}} [[Санат:Қазақстанның халықаралық қатынастары]] [[Санат:Филиппиннің халықаралық қатынастары]] mev2xr2bdqqb6u75n7mhw3uqwvhjkz2 Тоқа Темір 0 717594 3479572 3227969 2025-06-13T06:17:57Z Sagzhan 29953 [[Уикипедия:Гаджеттер/Санат шебері|Санат шебері]]: [[Санат:Тоқатемірлер]] → [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] 3479572 wikitext text/x-wiki '''Тоқа Темір''' — [[Жошы хан|Жошы]] мен оның [[меркіт]] тайпасынан шыққан кәнизагы Қағри-қатынның он үшінші ұлы. «Ұлы дүрбелеңде» және одан кейінгі [[Алтын Орда|Алтын Орданың]] ыдырауында Шибанидтермен бірге Тоқа Темір әулетінен шыққан хандар мен Тоқа Темір ұрпақтары басты рөл атқарды. Алғашқы қазақ хандары [[Керей хан|Керей]] мен [[Жәнібек хан|Жәнібек]] дәл осы Тоқа Темірдің ұрпақтары дейтін деректер кездеседі. == Шығу тегі мен дәрежесі == «[[Шыңғыснама|Шыңғыснамада]]<nowiki/>» айтылғандай, Шибан ұрпақтары Тоқа Темірді басқа ағайындарынан салыстыра келіп, 1226 жылы Жошы өлгеннен кейін ұлыс алмағанын айтып, оның төменгі дәрежесін дәлелдеді: <blockquote> Атамыз Жошы хан қайтыс болғаннан кейін әкелеріміз ұлы бабамыз Шыңғыс ханға барғанда, Ежен мен Сайыннан кейін Шайбан әкемізге киіз үй тігіп берді. Сенің әкең үшін тіпті арба қалдырған жоқ. <ref>{{Wayback|url=http://www.vostlit.info/Texts/rus6/Chengiz-name/frametext.htm|date=20190524154252}}</ref></blockquote> Кем дегенде, Махмұд ибн Уәли өзінің «Асыл ерлікке қатысты құпиялар теңізінде» Тоқа Темір ұрпақтарына «хан оғлы» (ханзада) атағын қолданады. В.П.Юдиннің пікірінше, бұл атақ оның иесінің ханның қадір-қасиетіне құқығы жоқ дегенді білдіреді. 1242 жылы монғолдардың Батысқа жорығы аяқталғаннан кейін Бату 14 ұлыстың бірін Тоқа Темірге бөліп берді. Ұлыстың құрамына Маңғышлақ, Қажы-Тархан және Солтүстік Кавказдағы Астар аймағы кірді. Алтын Орданың ішкі ұлыстарының шекарасы өте тұрақсыз болғандықтан, Тоқа Темір ұрпақтарының ұлыстары қандай шекараға ие болғанын айту қиын. Мысалы, оның ұлы Ұран Темір Қырым мен Кафа аймақтарын мұра етті. Сонымен бірге, 1312 жылдан кейін Өзбек ханның әкімшілік-территориялық реформасының нәтижесінде Жошылықтардың барлығы (шибанидтерден басқасы) ұлыстарынан айырылып, төртеудің біріне бағынды деп сеніммен айта аламыз. Өзбек әмірлері, қят тайпасының өкілі Исатай жеке қошун (әскери бөлім) құраған. Исатайдың немересі Теңіз-Бұғы өз халқын Сырдарияның төменгі ағысына апарады. 1360 жылы Жошылықтар көтеріліске шығып, билікке қайта қол жеткізіп, олардың арасынан хан сайлады. 1361 жылы тоқатемірид [[Ұрыс хан]] Сырдария ұлысында хан болды. Осы кезден бастап Тоқатеміридтер алдымен өз басшылығымен [[Көк Орда|Көк Орданы]] біріктіру, одан кейін Алтын Орда тағына отыру үшін белсенді күрес жүргізді.<ref>{{Wayback|url=http://files.istorichka.ru/FTP/Vostokovedenie/sabitov_genealogy_juchid.pdf|date=20120127230618}} {{Cite web|url=http://files.istorichka.ru/FTP/Vostokovedenie/sabitov_genealogy_juchid.pdf|title=Архивированная копия|accessdate=2011-01-14|archive-date=2012-01-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20120127230618/http://files.istorichka.ru/FTP/Vostokovedenie/sabitov_genealogy_juchid.pdf|deadlink=unfit}}</ref> == Ұрпақтары == *Аштарханидтер *Гирейлер *[[Төре]]<ref>{{Cite web|url=http://tengrifund.ru/o-dinastii-tore-chingizidov-s-xiii-po-xx-vv.html|title=О династии торе – Чингизидов с XIII по XX вв|author=[[Табулдин, Гизат Жолдангарович|Табулдин Г. Ж.]]|date=2012-08-12|publisher=Международный Фонд Исследования Тенгри|accessdate=2017-04-25|description=|deadlink=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190725133725/http://tengrifund.ru/o-dinastii-tore-chingizidov-s-xiii-po-xx-vv.html|archivedate=2019-07-25}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] 86bfnje6pc6w4ukt7fw1vo41c4add4a Болат сұлтан 0 717823 3479557 3228102 2025-06-13T06:08:54Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3479557 wikitext text/x-wiki '''Болат сұлтан''' (т.ж белгісіз - [[1455 жыл|1455 жылы]] қайтыс болды ) - [[Шыңғыс хан әулеті]]нен шыққан сұлтан, [[Жошы хан]]ның он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]ден, немесе Жошының тұңғышы Орда Еженнен тараған [[Ұрыс хан]]ның немересі, қазақтың тұңғыш ханы [[Керей хан|Керейдің]] әкесі. Немере ағасы Барақпен бірлесіп Алтын Орданы біріктіруге тырысты, алайда мақсатына жетпей, Мансұр бидің ұлдарының қолынан қаза болды. == Өмірбаяны == [[Тауарих-и Гузида-йи Нусратнаме|«Таварих-и Гузида-йи Нусрат-намеде»]] Болат хан [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] немересі, [[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] ханның ұлы делінген. Болаттың өмірі мен қызметі туралы мәлімет аз, дегенмен Болат [[Әбілхайыр Ордасы|өзбек ұлысындағы]] билікті [[Әбілқайыр хан (Өзбек хандығы)|Әбілқайыр хан]] әулетінен тартып алып, ұлы Керей мен оның тең билеушісі Жәнібектің қолына өткізген белсенді билеуші болды. [[Жәнібек хан|Жәнібек]]<ref>{{Cite web|url=http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|title=«Тарих» - История Казахстана - школьникам {{!}} Исторические вехи {{!}} Средневековый Казахстан (VII – XVIII в.в.) {{!}} Исторические личности {{!}} Керей Хан (годы правления: предположительно 1459–1473 гг.) и Жанибек Хан (предположительно 1473–1480 гг.)|work=www.tarih-begalinka.kz|accessdate=2020-10-20|archivedate=2020-10-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201023040227/http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|deadlink=no}}</ref> Болат 1410 жылы қайтыс болды. Оны Ақжол лақап атымен белгілі Арғын Дайырқожа би (Нәдірсуфи?) өлтірген. == Ескертпелер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Орта ғасырлар қолбасшылары]] [[Санат:Алфавит бойынша тұлғалар]] [[Санат:Тоқатемірлер]] 62q3xe0els4cil8vm59fgdib45x36l6 3479562 3479557 2025-06-13T06:17:27Z Sagzhan 29953 [[Уикипедия:Гаджеттер/Санат шебері|Санат шебері]]: [[Санат:Тоқатемірлер]] → [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] 3479562 wikitext text/x-wiki '''Болат сұлтан''' (т.ж белгісіз - [[1455 жыл|1455 жылы]] қайтыс болды ) - [[Шыңғыс хан әулеті]]нен шыққан сұлтан, [[Жошы хан]]ның он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]ден, немесе Жошының тұңғышы Орда Еженнен тараған [[Ұрыс хан]]ның немересі, қазақтың тұңғыш ханы [[Керей хан|Керейдің]] әкесі. Немере ағасы Барақпен бірлесіп Алтын Орданы біріктіруге тырысты, алайда мақсатына жетпей, Мансұр бидің ұлдарының қолынан қаза болды. == Өмірбаяны == [[Тауарих-и Гузида-йи Нусратнаме|«Таварих-и Гузида-йи Нусрат-намеде»]] Болат хан [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] немересі, [[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] ханның ұлы делінген. Болаттың өмірі мен қызметі туралы мәлімет аз, дегенмен Болат [[Әбілхайыр Ордасы|өзбек ұлысындағы]] билікті [[Әбілқайыр хан (Өзбек хандығы)|Әбілқайыр хан]] әулетінен тартып алып, ұлы Керей мен оның тең билеушісі Жәнібектің қолына өткізген белсенді билеуші болды. [[Жәнібек хан|Жәнібек]]<ref>{{Cite web|url=http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|title=«Тарих» - История Казахстана - школьникам {{!}} Исторические вехи {{!}} Средневековый Казахстан (VII – XVIII в.в.) {{!}} Исторические личности {{!}} Керей Хан (годы правления: предположительно 1459–1473 гг.) и Жанибек Хан (предположительно 1473–1480 гг.)|work=www.tarih-begalinka.kz|accessdate=2020-10-20|archivedate=2020-10-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201023040227/http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|deadlink=no}}</ref> Болат 1410 жылы қайтыс болды. Оны Ақжол лақап атымен белгілі Арғын Дайырқожа би (Нәдірсуфи?) өлтірген. == Ескертпелер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Орта ғасырлар қолбасшылары]] [[Санат:Алфавит бойынша тұлғалар]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] 8g53stzib5pu7h8gl8i4zjmsmgw95ez 3479579 3479562 2025-06-13T06:35:23Z Sagzhan 29953 /* Өмірбаяны */ 3479579 wikitext text/x-wiki '''Болат сұлтан''' (т.ж белгісіз - [[1455 жыл|1455 жылы]] қайтыс болды ) - [[Шыңғыс хан әулеті]]нен шыққан сұлтан, [[Жошы хан]]ның он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]ден, немесе Жошының тұңғышы Орда Еженнен тараған [[Ұрыс хан]]ның немересі, қазақтың тұңғыш ханы [[Керей хан|Керейдің]] әкесі. Немере ағасы Барақпен бірлесіп Алтын Орданы біріктіруге тырысты, алайда мақсатына жетпей, Мансұр бидің ұлдарының қолынан қаза болды. == Өмірбаяны == [[Тауарих-и Гузида-йи Нусратнаме|«Таварих-и Гузида-йи Нусрат-намеде»]] Болат [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] немересі, [[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] ханның ұлы делінген. Болаттың өмірі мен қызметі туралы мәлімет аз, дегенмен Болат сұлтан Алтын Орда тарихында өз ізін қалдырған тұлға. Немере ағасы Барақ ханмен бірлесіп, Алтын Орданы қалпына келтіруге ниеттенді. Барақ хан Алтын Орданың батысында жеңіліске ұшырап, Алтын Орданың шығысына оралуға мәжбүр болды. Алдымен Мансұр биді талқандап оның иелігін өз қол астына қаратты. Сығанақ қаласын қайтаруды ойлады. Бұл кезде Сығанақ Ұлықбектің қарамағында еді. Барақ пен Болат Ұлықбектің әскерін талқандап, Сығанақ қаласын басып алды. Кейіннен Барақ пен Болат Мансұрдың ұлдарының қолынан қаза болды. Барақты Мансұрдың қол астындағы батыры Аяс қыпшақ өлтірген.<ref>{{Cite web|url=http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|title=«Тарих» - История Казахстана - школьникам {{!}} Исторические вехи {{!}} Средневековый Казахстан (VII – XVIII в.в.) {{!}} Исторические личности {{!}} Керей Хан (годы правления: предположительно 1459–1473 гг.) и Жанибек Хан (предположительно 1473–1480 гг.)|work=www.tarih-begalinka.kz|accessdate=2020-10-20|archivedate=2020-10-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201023040227/http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|deadlink=no}}</ref> == Ескертпелер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Орта ғасырлар қолбасшылары]] [[Санат:Алфавит бойынша тұлғалар]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] 9c9jdwkcazssf9pxzmesjvknlxv2x8n 3479580 3479579 2025-06-13T06:36:50Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3479580 wikitext text/x-wiki '''Болат сұлтан''' (? - [[1428 жыл|1428 жылы]] қайтыс болды ) - [[Шыңғыс хан әулеті]]нен шыққан сұлтан, [[Жошы хан]]ның он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]ден, немесе Жошының тұңғышы Орда Еженнен тараған [[Ұрыс хан]]ның немересі, қазақтың тұңғыш ханы [[Керей хан|Керейдің]] әкесі. Немере ағасы Барақпен бірлесіп Алтын Орданы біріктіруге тырысты, алайда мақсатына жетпей, Мансұр бидің ұлдарының қолынан қаза болды. == Өмірбаяны == [[Тауарих-и Гузида-йи Нусратнаме|«Таварих-и Гузида-йи Нусрат-намеде»]] Болат [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] немересі, [[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] ханның ұлы делінген. Болаттың өмірі мен қызметі туралы мәлімет аз, дегенмен Болат сұлтан Алтын Орда тарихында өз ізін қалдырған тұлға. Немере ағасы Барақ ханмен бірлесіп, Алтын Орданы қалпына келтіруге ниеттенді. Барақ хан Алтын Орданың батысында жеңіліске ұшырап, Алтын Орданың шығысына оралуға мәжбүр болды. Алдымен Мансұр биді талқандап оның иелігін өз қол астына қаратты. Сығанақ қаласын қайтаруды ойлады. Бұл кезде Сығанақ Ұлықбектің қарамағында еді. Барақ пен Болат Ұлықбектің әскерін талқандап, Сығанақ қаласын басып алды. Кейіннен Барақ пен Болат Мансұрдың ұлдарының қолынан қаза болды. Барақты Мансұрдың қол астындағы батыры Аяс қыпшақ өлтірген.<ref>{{Cite web|url=http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|title=«Тарих» - История Казахстана - школьникам {{!}} Исторические вехи {{!}} Средневековый Казахстан (VII – XVIII в.в.) {{!}} Исторические личности {{!}} Керей Хан (годы правления: предположительно 1459–1473 гг.) и Жанибек Хан (предположительно 1473–1480 гг.)|work=www.tarih-begalinka.kz|accessdate=2020-10-20|archivedate=2020-10-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201023040227/http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|deadlink=no}}</ref> == Ескертпелер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Орта ғасырлар қолбасшылары]] [[Санат:Алфавит бойынша тұлғалар]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] rrlsx6csua09xicnyzia651ltdioe83 3479581 3479580 2025-06-13T06:37:16Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3479581 wikitext text/x-wiki '''Болат сұлтан''' (? - [[1428 жыл|1428 жылы]] қайтыс болды) - [[Шыңғыс хан әулеті]]нен шыққан сұлтан, [[Жошы хан]]ның он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]ден, немесе Жошының тұңғышы Орда Еженнен тараған [[Ұрыс хан]]ның немересі, қазақтың тұңғыш ханы [[Керей хан|Керейдің]] әкесі. Немере ағасы Барақпен бірлесіп Алтын Орданы біріктіруге тырысты, алайда мақсатына жетпей, Мансұр бидің ұлдарының қолынан қаза болды. == Өмірбаяны == [[Тауарих-и Гузида-йи Нусратнаме|«Таварих-и Гузида-йи Нусрат-намеде»]] Болат [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] немересі, [[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] ханның ұлы делінген. Болаттың өмірі мен қызметі туралы мәлімет аз, дегенмен Болат сұлтан Алтын Орда тарихында өз ізін қалдырған тұлға. Немере ағасы Барақ ханмен бірлесіп, Алтын Орданы қалпына келтіруге ниеттенді. Барақ хан Алтын Орданың батысында жеңіліске ұшырап, Алтын Орданың шығысына оралуға мәжбүр болды. Алдымен Мансұр биді талқандап оның иелігін өз қол астына қаратты. Сығанақ қаласын қайтаруды ойлады. Бұл кезде Сығанақ Ұлықбектің қарамағында еді. Барақ пен Болат Ұлықбектің әскерін талқандап, Сығанақ қаласын басып алды. Кейіннен Барақ пен Болат Мансұрдың ұлдарының қолынан қаза болды. Барақты Мансұрдың қол астындағы батыры Аяс қыпшақ өлтірген.<ref>{{Cite web|url=http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|title=«Тарих» - История Казахстана - школьникам {{!}} Исторические вехи {{!}} Средневековый Казахстан (VII – XVIII в.в.) {{!}} Исторические личности {{!}} Керей Хан (годы правления: предположительно 1459–1473 гг.) и Жанибек Хан (предположительно 1473–1480 гг.)|work=www.tarih-begalinka.kz|accessdate=2020-10-20|archivedate=2020-10-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201023040227/http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|deadlink=no}}</ref> == Ескертпелер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Орта ғасырлар қолбасшылары]] [[Санат:Алфавит бойынша тұлғалар]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] 2g43ao2gfk0njejxnjh5cb3er46eogw 3479583 3479581 2025-06-13T06:38:27Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3479583 wikitext text/x-wiki '''Болат сұлтан''' (? - [[1428 жыл|1428 жылы]] қайтыс болды) - [[Шыңғыс хан әулеті]]нен шыққан сұлтан, [[Жошы хан]]ның он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]ден, немесе Жошының тұңғышы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнен]] тараған [[Ұрыс хан]]ның немересі, қазақтың тұңғыш ханы [[Керей хан|Керейдің]] әкесі. Немере ағасы [[Барақ хан|Барақпен]] бірлесіп [[Алтын Орда]]ны біріктіруге тырысты, алайда мақсатына жетпей, Мансұр бидің ұлдарының қолынан қаза болды. == Өмірбаяны == [[Тауарих-и Гузида-йи Нусратнаме|«Таварих-и Гузида-йи Нусрат-намеде»]] Болат [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] немересі, [[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] ханның ұлы делінген. Болаттың өмірі мен қызметі туралы мәлімет аз, дегенмен Болат сұлтан Алтын Орда тарихында өз ізін қалдырған тұлға. Немере ағасы Барақ ханмен бірлесіп, Алтын Орданы қалпына келтіруге ниеттенді. Барақ хан Алтын Орданың батысында жеңіліске ұшырап, Алтын Орданың шығысына оралуға мәжбүр болды. Алдымен Мансұр биді талқандап оның иелігін өз қол астына қаратты. Сығанақ қаласын қайтаруды ойлады. Бұл кезде Сығанақ Ұлықбектің қарамағында еді. Барақ пен Болат Ұлықбектің әскерін талқандап, Сығанақ қаласын басып алды. Кейіннен Барақ пен Болат Мансұрдың ұлдарының қолынан қаза болды. Барақты Мансұрдың қол астындағы батыры Аяс қыпшақ өлтірген.<ref>{{Cite web|url=http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|title=«Тарих» - История Казахстана - школьникам {{!}} Исторические вехи {{!}} Средневековый Казахстан (VII – XVIII в.в.) {{!}} Исторические личности {{!}} Керей Хан (годы правления: предположительно 1459–1473 гг.) и Жанибек Хан (предположительно 1473–1480 гг.)|work=www.tarih-begalinka.kz|accessdate=2020-10-20|archivedate=2020-10-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201023040227/http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|deadlink=no}}</ref> == Ескертпелер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Орта ғасырлар қолбасшылары]] [[Санат:Алфавит бойынша тұлғалар]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] c988cie2jiaifdiw7f93v1cfx6eront 3479584 3479583 2025-06-13T06:44:52Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3479584 wikitext text/x-wiki '''Болат сұлтан''' (? - [[1428 жыл|1428 жылы]] қайтыс болды) - [[Шыңғыс хан әулеті]]нен шыққан сұлтан, [[Жошы хан]]ның он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]ден, немесе Жошының тұңғышы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнен]] тараған [[Ұрыс хан]]ның немересі, қазақтың тұңғыш ханы [[Керей хан|Керейдің]] әкесі. Немере ағасы [[Барақ хан|Барақпен]] бірлесіп [[Алтын Орда]]ны біріктіруге тырысты, алайда мақсатына жетпей, Мансұр бидің жақтастарының қолынан қаза болды. == Өмірбаяны == [[Тауарих-и Гузида-йи Нусратнаме|«Таварих-и Гузида-йи Нусрат-намеде»]] Болат [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] немересі, [[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] ханның ұлы делінген. Болаттың өмірі мен қызметі туралы мәлімет аз, дегенмен Болат сұлтан Алтын Орда тарихында өз ізін қалдырған тұлға. Немере ағасы Барақ ханмен бірлесіп, Алтын Орданы қалпына келтіруге ниеттенді. Барақ хан Алтын Орданың батысында жеңіліске ұшырап, Алтын Орданың шығысына оралуға мәжбүр болды. Алдымен Мансұр биді талқандап оның иелігін өз қол астына қаратты. Сығанақ қаласын қайтаруды ойлады. Бұл кезде Сығанақ Ұлықбектің қарамағында еді. Барақ пен Болат Ұлықбектің әскерін талқандап, Сығанақ қаласын басып алды. Кейіннен Барақ пен Болат Мансұрдың ұлдарының қолынан қаза болды. Барақты Мансұрдың қол астындағы батыры Аяс қыпшақ өлтірген.<ref>{{Cite web|url=http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|title=«Тарих» - История Казахстана - школьникам {{!}} Исторические вехи {{!}} Средневековый Казахстан (VII – XVIII в.в.) {{!}} Исторические личности {{!}} Керей Хан (годы правления: предположительно 1459–1473 гг.) и Жанибек Хан (предположительно 1473–1480 гг.)|work=www.tarih-begalinka.kz|accessdate=2020-10-20|archivedate=2020-10-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201023040227/http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|deadlink=no}}</ref> == Ескертпелер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Орта ғасырлар қолбасшылары]] [[Санат:Алфавит бойынша тұлғалар]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] fleu6vmyl9sqx740pm1qhq8e05fonvm 3479585 3479584 2025-06-13T06:48:00Z Sagzhan 29953 /* Өмірбаяны */ 3479585 wikitext text/x-wiki '''Болат сұлтан''' (? - [[1428 жыл|1428 жылы]] қайтыс болды) - [[Шыңғыс хан әулеті]]нен шыққан сұлтан, [[Жошы хан]]ның он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]ден, немесе Жошының тұңғышы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнен]] тараған [[Ұрыс хан]]ның немересі, қазақтың тұңғыш ханы [[Керей хан|Керейдің]] әкесі. Немере ағасы [[Барақ хан|Барақпен]] бірлесіп [[Алтын Орда]]ны біріктіруге тырысты, алайда мақсатына жетпей, Мансұр бидің жақтастарының қолынан қаза болды. == Өмірбаяны == [[Тауарих-и Гузида-йи Нусратнаме|«Таварих-и Гузида-йи Нусрат-намеде»]] Болат [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] немересі, [[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] ханның ұлы делінген. Болаттың өмірі мен қызметі туралы мәлімет аз, дегенмен Болат сұлтан Алтын Орда тарихында өз ізін қалдырған тұлға. Немере ағасы Барақ ханмен бірлесіп, Алтын Орданы қалпына келтіруге ниеттенді. Барақ хан Алтын Орданың батысында жеңіліске ұшырап, Алтын Орданың шығысына оралуға мәжбүр болды. Алдымен Мансұр биді талқандап оның иелігін өз қол астына қаратты. Сығанақ қаласын қайтаруды ойлады. Бұл кезде Сығанақ Ұлықбектің қарамағында еді. Барақ пен Болат Ұлықбектің әскерін талқандап, Сығанақ қаласын басып алды. Кейіннен Барақ пен Болаттың Едігемен жауластығын пайдаланып, Мансұрдың ағалары Наурыз бен Ғази оларға қарсы әскер аттандырады. Барақты Мансұрдың қол астындағы батыры Аяс қыпшақ өлтірген.<ref>{{Cite web|url=http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|title=«Тарих» - История Казахстана - школьникам {{!}} Исторические вехи {{!}} Средневековый Казахстан (VII – XVIII в.в.) {{!}} Исторические личности {{!}} Керей Хан (годы правления: предположительно 1459–1473 гг.) и Жанибек Хан (предположительно 1473–1480 гг.)|work=www.tarih-begalinka.kz|accessdate=2020-10-20|archivedate=2020-10-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201023040227/http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|deadlink=no}}</ref> == Ескертпелер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Орта ғасырлар қолбасшылары]] [[Санат:Алфавит бойынша тұлғалар]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] em7b9l4u5pgojc90vltp03zq1mgg9sj 3479626 3479585 2025-06-13T10:04:34Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3479626 wikitext text/x-wiki {{Әскери қайраткер |толық есімі = |шынайы есімі = |суреті = |сурет тақырыбы = |туған күні = |туған жері = |қайтыс болған күні = |қайтыс болған жері = |лақап аты = |бүркеніш аты = |мемлекет = |шыққан тегі = |діні = |әкесі = |анасы = |жұбайы = |балалары = |туыстары = |қызмет еткен жылдары = |атағы = |білімі = |әскер түрі = |басқарды = |әскери бөлімі = |шайқасы = |марапаттары = |байланысы = |отставкада = |қолтаңбасы = |Commons = }} '''Болат сұлтан''' (? - [[1428 жыл|1428 жылы]] қайтыс болды) - [[Шыңғыс хан әулеті]]нен шыққан сұлтан, [[Жошы хан]]ның он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]ден, немесе Жошының тұңғышы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнен]] тараған [[Ұрыс хан]]ның немересі, қазақтың тұңғыш ханы [[Керей хан|Керейдің]] әкесі. Немере ағасы [[Барақ хан|Барақпен]] бірлесіп [[Алтын Орда]]ны біріктіруге тырысты, алайда мақсатына жетпей, Мансұр бидің жақтастарының қолынан қаза болды. == Өмірбаяны == [[Тауарих-и Гузида-йи Нусратнаме|«Таварих-и Гузида-йи Нусрат-намеде»]] Болат [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] немересі, [[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] ханның ұлы делінген. Болаттың өмірі мен қызметі туралы мәлімет аз, дегенмен Болат сұлтан Алтын Орда тарихында өз ізін қалдырған тұлға. Немере ағасы Барақ ханмен бірлесіп, Алтын Орданы қалпына келтіруге ниеттенді. Барақ хан Алтын Орданың батысында жеңіліске ұшырап, Алтын Орданың шығысына оралуға мәжбүр болды. Алдымен Мансұр биді талқандап оның иелігін өз қол астына қаратты. Сығанақ қаласын қайтаруды ойлады. Бұл кезде Сығанақ Ұлықбектің қарамағында еді. Барақ пен Болат Ұлықбектің әскерін талқандап, Сығанақ қаласын басып алды. Кейіннен Барақ пен Болаттың Едігемен жауластығын пайдаланып, Мансұрдың ағалары Наурыз бен Ғази оларға қарсы әскер аттандырады. Барақты Мансұрдың қол астындағы батыры Аяс қыпшақ өлтірген.<ref>{{Cite web|url=http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|title=«Тарих» - История Казахстана - школьникам {{!}} Исторические вехи {{!}} Средневековый Казахстан (VII – XVIII в.в.) {{!}} Исторические личности {{!}} Керей Хан (годы правления: предположительно 1459–1473 гг.) и Жанибек Хан (предположительно 1473–1480 гг.)|work=www.tarih-begalinka.kz|accessdate=2020-10-20|archivedate=2020-10-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201023040227/http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|deadlink=no}}</ref> == Ескертпелер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Орта ғасырлар қолбасшылары]] [[Санат:Алфавит бойынша тұлғалар]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] ievhecq18p50159dkhxzxgf4oel0owi 3479627 3479626 2025-06-13T10:05:05Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3479627 wikitext text/x-wiki {{Әскери қайраткер |толық есімі = Болат сұлтан |шынайы есімі = |суреті = |сурет тақырыбы = |туған күні = |туған жері = |қайтыс болған күні = |қайтыс болған жері = |лақап аты = |бүркеніш аты = |мемлекет = |шыққан тегі = |діні = |әкесі = |анасы = |жұбайы = |балалары = |туыстары = |қызмет еткен жылдары = |атағы = |білімі = |әскер түрі = |басқарды = |әскери бөлімі = |шайқасы = |марапаттары = |байланысы = |отставкада = |қолтаңбасы = |Commons = }} '''Болат сұлтан''' (? - [[1428 жыл|1428 жылы]] қайтыс болды) - [[Шыңғыс хан әулеті]]нен шыққан сұлтан, [[Жошы хан]]ның он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]ден, немесе Жошының тұңғышы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнен]] тараған [[Ұрыс хан]]ның немересі, қазақтың тұңғыш ханы [[Керей хан|Керейдің]] әкесі. Немере ағасы [[Барақ хан|Барақпен]] бірлесіп [[Алтын Орда]]ны біріктіруге тырысты, алайда мақсатына жетпей, Мансұр бидің жақтастарының қолынан қаза болды. == Өмірбаяны == [[Тауарих-и Гузида-йи Нусратнаме|«Таварих-и Гузида-йи Нусрат-намеде»]] Болат [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] немересі, [[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] ханның ұлы делінген. Болаттың өмірі мен қызметі туралы мәлімет аз, дегенмен Болат сұлтан Алтын Орда тарихында өз ізін қалдырған тұлға. Немере ағасы Барақ ханмен бірлесіп, Алтын Орданы қалпына келтіруге ниеттенді. Барақ хан Алтын Орданың батысында жеңіліске ұшырап, Алтын Орданың шығысына оралуға мәжбүр болды. Алдымен Мансұр биді талқандап оның иелігін өз қол астына қаратты. Сығанақ қаласын қайтаруды ойлады. Бұл кезде Сығанақ Ұлықбектің қарамағында еді. Барақ пен Болат Ұлықбектің әскерін талқандап, Сығанақ қаласын басып алды. Кейіннен Барақ пен Болаттың Едігемен жауластығын пайдаланып, Мансұрдың ағалары Наурыз бен Ғази оларға қарсы әскер аттандырады. Барақты Мансұрдың қол астындағы батыры Аяс қыпшақ өлтірген.<ref>{{Cite web|url=http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|title=«Тарих» - История Казахстана - школьникам {{!}} Исторические вехи {{!}} Средневековый Казахстан (VII – XVIII в.в.) {{!}} Исторические личности {{!}} Керей Хан (годы правления: предположительно 1459–1473 гг.) и Жанибек Хан (предположительно 1473–1480 гг.)|work=www.tarih-begalinka.kz|accessdate=2020-10-20|archivedate=2020-10-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201023040227/http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|deadlink=no}}</ref> == Ескертпелер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Орта ғасырлар қолбасшылары]] [[Санат:Алфавит бойынша тұлғалар]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] 9yjti7ogdv36e9oqrmjmp2yjyhkgkba 3479628 3479627 2025-06-13T10:06:07Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3479628 wikitext text/x-wiki {{Әскери қайраткер |толық есімі = Болат сұлтан |шынайы есімі = Болат Тоқтақияұлы |суреті = |сурет тақырыбы = |туған күні = |туған жері = |қайтыс болған күні = |қайтыс болған жері = |лақап аты = |бүркеніш аты = |мемлекет = |шыққан тегі = |діні = |әкесі = |анасы = |жұбайы = |балалары = |туыстары = |қызмет еткен жылдары = |атағы = |білімі = |әскер түрі = |басқарды = |әскери бөлімі = |шайқасы = |марапаттары = |байланысы = |отставкада = |қолтаңбасы = |Commons = }} '''Болат сұлтан''' (? - [[1428 жыл|1428 жылы]] қайтыс болды) - [[Шыңғыс хан әулеті]]нен шыққан сұлтан, [[Жошы хан]]ның он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]ден, немесе Жошының тұңғышы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнен]] тараған [[Ұрыс хан]]ның немересі, қазақтың тұңғыш ханы [[Керей хан|Керейдің]] әкесі. Немере ағасы [[Барақ хан|Барақпен]] бірлесіп [[Алтын Орда]]ны біріктіруге тырысты, алайда мақсатына жетпей, Мансұр бидің жақтастарының қолынан қаза болды. == Өмірбаяны == [[Тауарих-и Гузида-йи Нусратнаме|«Таварих-и Гузида-йи Нусрат-намеде»]] Болат [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] немересі, [[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] ханның ұлы делінген. Болаттың өмірі мен қызметі туралы мәлімет аз, дегенмен Болат сұлтан Алтын Орда тарихында өз ізін қалдырған тұлға. Немере ағасы Барақ ханмен бірлесіп, Алтын Орданы қалпына келтіруге ниеттенді. Барақ хан Алтын Орданың батысында жеңіліске ұшырап, Алтын Орданың шығысына оралуға мәжбүр болды. Алдымен Мансұр биді талқандап оның иелігін өз қол астына қаратты. Сығанақ қаласын қайтаруды ойлады. Бұл кезде Сығанақ Ұлықбектің қарамағында еді. Барақ пен Болат Ұлықбектің әскерін талқандап, Сығанақ қаласын басып алды. Кейіннен Барақ пен Болаттың Едігемен жауластығын пайдаланып, Мансұрдың ағалары Наурыз бен Ғази оларға қарсы әскер аттандырады. Барақты Мансұрдың қол астындағы батыры Аяс қыпшақ өлтірген.<ref>{{Cite web|url=http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|title=«Тарих» - История Казахстана - школьникам {{!}} Исторические вехи {{!}} Средневековый Казахстан (VII – XVIII в.в.) {{!}} Исторические личности {{!}} Керей Хан (годы правления: предположительно 1459–1473 гг.) и Жанибек Хан (предположительно 1473–1480 гг.)|work=www.tarih-begalinka.kz|accessdate=2020-10-20|archivedate=2020-10-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201023040227/http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|deadlink=no}}</ref> == Ескертпелер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Орта ғасырлар қолбасшылары]] [[Санат:Алфавит бойынша тұлғалар]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] efh936vzn47djeyd1mz7gh2p0g39rj8 3479630 3479628 2025-06-13T10:06:42Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3479630 wikitext text/x-wiki {{Әскери қайраткер |толық есімі = Болат сұлтан |шынайы есімі = Болат Тоқтақияұлы |суреті = |сурет тақырыбы = |туған күні = |туған жері = |қайтыс болған күні = |қайтыс болған жері = |лақап аты = |бүркеніш аты = |мемлекет = |шыққан тегі = Жошы әулеті |діні = |әкесі = |анасы = |жұбайы = |балалары = |туыстары = |қызмет еткен жылдары = |атағы = |білімі = |әскер түрі = |басқарды = |әскери бөлімі = |шайқасы = |марапаттары = |байланысы = |отставкада = |қолтаңбасы = |Commons = }} '''Болат сұлтан''' (? - [[1428 жыл|1428 жылы]] қайтыс болды) - [[Шыңғыс хан әулеті]]нен шыққан сұлтан, [[Жошы хан]]ның он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]ден, немесе Жошының тұңғышы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнен]] тараған [[Ұрыс хан]]ның немересі, қазақтың тұңғыш ханы [[Керей хан|Керейдің]] әкесі. Немере ағасы [[Барақ хан|Барақпен]] бірлесіп [[Алтын Орда]]ны біріктіруге тырысты, алайда мақсатына жетпей, Мансұр бидің жақтастарының қолынан қаза болды. == Өмірбаяны == [[Тауарих-и Гузида-йи Нусратнаме|«Таварих-и Гузида-йи Нусрат-намеде»]] Болат [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] немересі, [[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] ханның ұлы делінген. Болаттың өмірі мен қызметі туралы мәлімет аз, дегенмен Болат сұлтан Алтын Орда тарихында өз ізін қалдырған тұлға. Немере ағасы Барақ ханмен бірлесіп, Алтын Орданы қалпына келтіруге ниеттенді. Барақ хан Алтын Орданың батысында жеңіліске ұшырап, Алтын Орданың шығысына оралуға мәжбүр болды. Алдымен Мансұр биді талқандап оның иелігін өз қол астына қаратты. Сығанақ қаласын қайтаруды ойлады. Бұл кезде Сығанақ Ұлықбектің қарамағында еді. Барақ пен Болат Ұлықбектің әскерін талқандап, Сығанақ қаласын басып алды. Кейіннен Барақ пен Болаттың Едігемен жауластығын пайдаланып, Мансұрдың ағалары Наурыз бен Ғази оларға қарсы әскер аттандырады. Барақты Мансұрдың қол астындағы батыры Аяс қыпшақ өлтірген.<ref>{{Cite web|url=http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|title=«Тарих» - История Казахстана - школьникам {{!}} Исторические вехи {{!}} Средневековый Казахстан (VII – XVIII в.в.) {{!}} Исторические личности {{!}} Керей Хан (годы правления: предположительно 1459–1473 гг.) и Жанибек Хан (предположительно 1473–1480 гг.)|work=www.tarih-begalinka.kz|accessdate=2020-10-20|archivedate=2020-10-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201023040227/http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|deadlink=no}}</ref> == Ескертпелер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Орта ғасырлар қолбасшылары]] [[Санат:Алфавит бойынша тұлғалар]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] fngj7tj220b3wjegrbmtviooq4jdltm 3479631 3479630 2025-06-13T10:07:26Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3479631 wikitext text/x-wiki {{Әскери қайраткер |толық есімі = Болат сұлтан |шынайы есімі = Болат Тоқтақияұлы |суреті = |сурет тақырыбы = |туған күні = |туған жері = |қайтыс болған күні = |қайтыс болған жері = |лақап аты = |бүркеніш аты = |мемлекет = |шыққан тегі = Жошы әулеті |діні = |әкесі = Тоқтақия хан |анасы = |жұбайы = |балалары = |туыстары = |қызмет еткен жылдары = |атағы = |білімі = |әскер түрі = |басқарды = |әскери бөлімі = |шайқасы = |марапаттары = |байланысы = |отставкада = |қолтаңбасы = |Commons = }} '''Болат сұлтан''' (? - [[1428 жыл|1428 жылы]] қайтыс болды) - [[Шыңғыс хан әулеті]]нен шыққан сұлтан, [[Жошы хан]]ның он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]ден, немесе Жошының тұңғышы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнен]] тараған [[Ұрыс хан]]ның немересі, қазақтың тұңғыш ханы [[Керей хан|Керейдің]] әкесі. Немере ағасы [[Барақ хан|Барақпен]] бірлесіп [[Алтын Орда]]ны біріктіруге тырысты, алайда мақсатына жетпей, Мансұр бидің жақтастарының қолынан қаза болды. == Өмірбаяны == [[Тауарих-и Гузида-йи Нусратнаме|«Таварих-и Гузида-йи Нусрат-намеде»]] Болат [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] немересі, [[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] ханның ұлы делінген. Болаттың өмірі мен қызметі туралы мәлімет аз, дегенмен Болат сұлтан Алтын Орда тарихында өз ізін қалдырған тұлға. Немере ағасы Барақ ханмен бірлесіп, Алтын Орданы қалпына келтіруге ниеттенді. Барақ хан Алтын Орданың батысында жеңіліске ұшырап, Алтын Орданың шығысына оралуға мәжбүр болды. Алдымен Мансұр биді талқандап оның иелігін өз қол астына қаратты. Сығанақ қаласын қайтаруды ойлады. Бұл кезде Сығанақ Ұлықбектің қарамағында еді. Барақ пен Болат Ұлықбектің әскерін талқандап, Сығанақ қаласын басып алды. Кейіннен Барақ пен Болаттың Едігемен жауластығын пайдаланып, Мансұрдың ағалары Наурыз бен Ғази оларға қарсы әскер аттандырады. Барақты Мансұрдың қол астындағы батыры Аяс қыпшақ өлтірген.<ref>{{Cite web|url=http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|title=«Тарих» - История Казахстана - школьникам {{!}} Исторические вехи {{!}} Средневековый Казахстан (VII – XVIII в.в.) {{!}} Исторические личности {{!}} Керей Хан (годы правления: предположительно 1459–1473 гг.) и Жанибек Хан (предположительно 1473–1480 гг.)|work=www.tarih-begalinka.kz|accessdate=2020-10-20|archivedate=2020-10-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201023040227/http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|deadlink=no}}</ref> == Ескертпелер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Орта ғасырлар қолбасшылары]] [[Санат:Алфавит бойынша тұлғалар]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] dyypf0k72adzvyhv4jrrwcm9b8u4o8m 3479632 3479631 2025-06-13T10:07:56Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3479632 wikitext text/x-wiki {{Әскери қайраткер |толық есімі = Болат сұлтан |шынайы есімі = Болат Тоқтақияұлы |суреті = |сурет тақырыбы = |туған күні = |туған жері = |қайтыс болған күні = |қайтыс болған жері = |лақап аты = |бүркеніш аты = |мемлекет = Алтын Орда |шыққан тегі = Жошы әулеті |діні = |әкесі = Тоқтақия хан |анасы = |жұбайы = |балалары = |туыстары = |қызмет еткен жылдары = |атағы = |білімі = |әскер түрі = |басқарды = |әскери бөлімі = |шайқасы = |марапаттары = |байланысы = |отставкада = |қолтаңбасы = |Commons = }} '''Болат сұлтан''' (? - [[1428 жыл|1428 жылы]] қайтыс болды) - [[Шыңғыс хан әулеті]]нен шыққан сұлтан, [[Жошы хан]]ның он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]ден, немесе Жошының тұңғышы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнен]] тараған [[Ұрыс хан]]ның немересі, қазақтың тұңғыш ханы [[Керей хан|Керейдің]] әкесі. Немере ағасы [[Барақ хан|Барақпен]] бірлесіп [[Алтын Орда]]ны біріктіруге тырысты, алайда мақсатына жетпей, Мансұр бидің жақтастарының қолынан қаза болды. == Өмірбаяны == [[Тауарих-и Гузида-йи Нусратнаме|«Таварих-и Гузида-йи Нусрат-намеде»]] Болат [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] немересі, [[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] ханның ұлы делінген. Болаттың өмірі мен қызметі туралы мәлімет аз, дегенмен Болат сұлтан Алтын Орда тарихында өз ізін қалдырған тұлға. Немере ағасы Барақ ханмен бірлесіп, Алтын Орданы қалпына келтіруге ниеттенді. Барақ хан Алтын Орданың батысында жеңіліске ұшырап, Алтын Орданың шығысына оралуға мәжбүр болды. Алдымен Мансұр биді талқандап оның иелігін өз қол астына қаратты. Сығанақ қаласын қайтаруды ойлады. Бұл кезде Сығанақ Ұлықбектің қарамағында еді. Барақ пен Болат Ұлықбектің әскерін талқандап, Сығанақ қаласын басып алды. Кейіннен Барақ пен Болаттың Едігемен жауластығын пайдаланып, Мансұрдың ағалары Наурыз бен Ғази оларға қарсы әскер аттандырады. Барақты Мансұрдың қол астындағы батыры Аяс қыпшақ өлтірген.<ref>{{Cite web|url=http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|title=«Тарих» - История Казахстана - школьникам {{!}} Исторические вехи {{!}} Средневековый Казахстан (VII – XVIII в.в.) {{!}} Исторические личности {{!}} Керей Хан (годы правления: предположительно 1459–1473 гг.) и Жанибек Хан (предположительно 1473–1480 гг.)|work=www.tarih-begalinka.kz|accessdate=2020-10-20|archivedate=2020-10-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201023040227/http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|deadlink=no}}</ref> == Ескертпелер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Орта ғасырлар қолбасшылары]] [[Санат:Алфавит бойынша тұлғалар]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] qe43lrydzk8u9t80z7pm4d8q1up2dl7 3479633 3479632 2025-06-13T10:08:20Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3479633 wikitext text/x-wiki {{Әскери қайраткер |толық есімі = Болат сұлтан |шынайы есімі = Болат Тоқтақияұлы |суреті = |сурет тақырыбы = |туған күні = |туған жері = |қайтыс болған күні = 1428 |қайтыс болған жері = |лақап аты = |бүркеніш аты = |мемлекет = Алтын Орда |шыққан тегі = Жошы әулеті |діні = |әкесі = Тоқтақия хан |анасы = |жұбайы = |балалары = |туыстары = |қызмет еткен жылдары = |атағы = |білімі = |әскер түрі = |басқарды = |әскери бөлімі = |шайқасы = |марапаттары = |байланысы = |отставкада = |қолтаңбасы = |Commons = }} '''Болат сұлтан''' (? - [[1428 жыл|1428 жылы]] қайтыс болды) - [[Шыңғыс хан әулеті]]нен шыққан сұлтан, [[Жошы хан]]ның он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]ден, немесе Жошының тұңғышы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнен]] тараған [[Ұрыс хан]]ның немересі, қазақтың тұңғыш ханы [[Керей хан|Керейдің]] әкесі. Немере ағасы [[Барақ хан|Барақпен]] бірлесіп [[Алтын Орда]]ны біріктіруге тырысты, алайда мақсатына жетпей, Мансұр бидің жақтастарының қолынан қаза болды. == Өмірбаяны == [[Тауарих-и Гузида-йи Нусратнаме|«Таварих-и Гузида-йи Нусрат-намеде»]] Болат [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] немересі, [[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] ханның ұлы делінген. Болаттың өмірі мен қызметі туралы мәлімет аз, дегенмен Болат сұлтан Алтын Орда тарихында өз ізін қалдырған тұлға. Немере ағасы Барақ ханмен бірлесіп, Алтын Орданы қалпына келтіруге ниеттенді. Барақ хан Алтын Орданың батысында жеңіліске ұшырап, Алтын Орданың шығысына оралуға мәжбүр болды. Алдымен Мансұр биді талқандап оның иелігін өз қол астына қаратты. Сығанақ қаласын қайтаруды ойлады. Бұл кезде Сығанақ Ұлықбектің қарамағында еді. Барақ пен Болат Ұлықбектің әскерін талқандап, Сығанақ қаласын басып алды. Кейіннен Барақ пен Болаттың Едігемен жауластығын пайдаланып, Мансұрдың ағалары Наурыз бен Ғази оларға қарсы әскер аттандырады. Барақты Мансұрдың қол астындағы батыры Аяс қыпшақ өлтірген.<ref>{{Cite web|url=http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|title=«Тарих» - История Казахстана - школьникам {{!}} Исторические вехи {{!}} Средневековый Казахстан (VII – XVIII в.в.) {{!}} Исторические личности {{!}} Керей Хан (годы правления: предположительно 1459–1473 гг.) и Жанибек Хан (предположительно 1473–1480 гг.)|work=www.tarih-begalinka.kz|accessdate=2020-10-20|archivedate=2020-10-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201023040227/http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|deadlink=no}}</ref> == Ескертпелер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Орта ғасырлар қолбасшылары]] [[Санат:Алфавит бойынша тұлғалар]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] ocsrxnmvmir1e1i13a4wabw139fl9y6 3479634 3479633 2025-06-13T10:09:02Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3479634 wikitext text/x-wiki {{Әскери қайраткер |толық есімі = Болат сұлтан |шынайы есімі = Болат Тоқтақияұлы |суреті = |сурет тақырыбы = |туған күні = |туған жері = |қайтыс болған күні = 1428 |қайтыс болған жері = Жетісу, қазіргі Қазақстан |лақап аты = |бүркеніш аты = |мемлекет = Алтын Орда |шыққан тегі = Жошы әулеті |діні = |әкесі = Тоқтақия хан |анасы = |жұбайы = |балалары = |туыстары = |қызмет еткен жылдары = |атағы = |білімі = |әскер түрі = |басқарды = |әскери бөлімі = |шайқасы = |марапаттары = |байланысы = |отставкада = |қолтаңбасы = |Commons = }} '''Болат сұлтан''' (? - [[1428 жыл|1428 жылы]] қайтыс болды) - [[Шыңғыс хан әулеті]]нен шыққан сұлтан, [[Жошы хан]]ның он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]ден, немесе Жошының тұңғышы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнен]] тараған [[Ұрыс хан]]ның немересі, қазақтың тұңғыш ханы [[Керей хан|Керейдің]] әкесі. Немере ағасы [[Барақ хан|Барақпен]] бірлесіп [[Алтын Орда]]ны біріктіруге тырысты, алайда мақсатына жетпей, Мансұр бидің жақтастарының қолынан қаза болды. == Өмірбаяны == [[Тауарих-и Гузида-йи Нусратнаме|«Таварих-и Гузида-йи Нусрат-намеде»]] Болат [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] немересі, [[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] ханның ұлы делінген. Болаттың өмірі мен қызметі туралы мәлімет аз, дегенмен Болат сұлтан Алтын Орда тарихында өз ізін қалдырған тұлға. Немере ағасы Барақ ханмен бірлесіп, Алтын Орданы қалпына келтіруге ниеттенді. Барақ хан Алтын Орданың батысында жеңіліске ұшырап, Алтын Орданың шығысына оралуға мәжбүр болды. Алдымен Мансұр биді талқандап оның иелігін өз қол астына қаратты. Сығанақ қаласын қайтаруды ойлады. Бұл кезде Сығанақ Ұлықбектің қарамағында еді. Барақ пен Болат Ұлықбектің әскерін талқандап, Сығанақ қаласын басып алды. Кейіннен Барақ пен Болаттың Едігемен жауластығын пайдаланып, Мансұрдың ағалары Наурыз бен Ғази оларға қарсы әскер аттандырады. Барақты Мансұрдың қол астындағы батыры Аяс қыпшақ өлтірген.<ref>{{Cite web|url=http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|title=«Тарих» - История Казахстана - школьникам {{!}} Исторические вехи {{!}} Средневековый Казахстан (VII – XVIII в.в.) {{!}} Исторические личности {{!}} Керей Хан (годы правления: предположительно 1459–1473 гг.) и Жанибек Хан (предположительно 1473–1480 гг.)|work=www.tarih-begalinka.kz|accessdate=2020-10-20|archivedate=2020-10-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201023040227/http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|deadlink=no}}</ref> == Ескертпелер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Орта ғасырлар қолбасшылары]] [[Санат:Алфавит бойынша тұлғалар]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] 4vj0gogm66l4iehoul4aq2sh88ynjb7 3479635 3479634 2025-06-13T10:09:59Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3479635 wikitext text/x-wiki {{Әскери қайраткер |толық есімі = Болат сұлтан |шынайы есімі = Болат Тоқтақияұлы |суреті = |сурет тақырыбы = |туған күні = |туған жері = |қайтыс болған күні = 1428 |қайтыс болған жері = Жетісу, қазіргі Қазақстан |лақап аты = |бүркеніш аты = |мемлекет = Алтын Орда |шыққан тегі = Жошы әулеті |діні = Ислам, сүннизм |әкесі = Тоқтақия хан |анасы = |жұбайы = |балалары = |туыстары = |қызмет еткен жылдары = |атағы = |білімі = |әскер түрі = |басқарды = |әскери бөлімі = |шайқасы = |марапаттары = |байланысы = |отставкада = |қолтаңбасы = |Commons = }} '''Болат сұлтан''' (? - [[1428 жыл|1428 жылы]] қайтыс болды) - [[Шыңғыс хан әулеті]]нен шыққан сұлтан, [[Жошы хан]]ның он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]ден, немесе Жошының тұңғышы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнен]] тараған [[Ұрыс хан]]ның немересі, қазақтың тұңғыш ханы [[Керей хан|Керейдің]] әкесі. Немере ағасы [[Барақ хан|Барақпен]] бірлесіп [[Алтын Орда]]ны біріктіруге тырысты, алайда мақсатына жетпей, Мансұр бидің жақтастарының қолынан қаза болды. == Өмірбаяны == [[Тауарих-и Гузида-йи Нусратнаме|«Таварих-и Гузида-йи Нусрат-намеде»]] Болат [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] немересі, [[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] ханның ұлы делінген. Болаттың өмірі мен қызметі туралы мәлімет аз, дегенмен Болат сұлтан Алтын Орда тарихында өз ізін қалдырған тұлға. Немере ағасы Барақ ханмен бірлесіп, Алтын Орданы қалпына келтіруге ниеттенді. Барақ хан Алтын Орданың батысында жеңіліске ұшырап, Алтын Орданың шығысына оралуға мәжбүр болды. Алдымен Мансұр биді талқандап оның иелігін өз қол астына қаратты. Сығанақ қаласын қайтаруды ойлады. Бұл кезде Сығанақ Ұлықбектің қарамағында еді. Барақ пен Болат Ұлықбектің әскерін талқандап, Сығанақ қаласын басып алды. Кейіннен Барақ пен Болаттың Едігемен жауластығын пайдаланып, Мансұрдың ағалары Наурыз бен Ғази оларға қарсы әскер аттандырады. Барақты Мансұрдың қол астындағы батыры Аяс қыпшақ өлтірген.<ref>{{Cite web|url=http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|title=«Тарих» - История Казахстана - школьникам {{!}} Исторические вехи {{!}} Средневековый Казахстан (VII – XVIII в.в.) {{!}} Исторические личности {{!}} Керей Хан (годы правления: предположительно 1459–1473 гг.) и Жанибек Хан (предположительно 1473–1480 гг.)|work=www.tarih-begalinka.kz|accessdate=2020-10-20|archivedate=2020-10-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201023040227/http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|deadlink=no}}</ref> == Ескертпелер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Орта ғасырлар қолбасшылары]] [[Санат:Алфавит бойынша тұлғалар]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] m1md5f0k8wnyo4kuu7wbz1oq6eyhlp0 3479636 3479635 2025-06-13T10:11:29Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3479636 wikitext text/x-wiki {{Әскери қайраткер |толық есімі = Болат сұлтан |шынайы есімі = Болат Тоқтақияұлы |суреті = |сурет тақырыбы = |туған күні = |туған жері = |қайтыс болған күні = 1428 |қайтыс болған жері = Жетісу, қазіргі Қазақстан |лақап аты = |бүркеніш аты = |мемлекет = Алтын Орда |шыққан тегі = Жошы әулеті |діні = Ислам, сүннизм |әкесі = Тоқтақия хан |анасы = |жұбайы = |балалары = Керей хан |туыстары = |қызмет еткен жылдары = |атағы = |білімі = |әскер түрі = |басқарды = |әскери бөлімі = |шайқасы = |марапаттары = |байланысы = |отставкада = |қолтаңбасы = |Commons = }} '''Болат сұлтан''' (? - [[1428 жыл|1428 жылы]] қайтыс болды) - [[Шыңғыс хан әулеті]]нен шыққан сұлтан, [[Жошы хан]]ның он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]ден, немесе Жошының тұңғышы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнен]] тараған [[Ұрыс хан]]ның немересі, қазақтың тұңғыш ханы [[Керей хан|Керейдің]] әкесі. Немере ағасы [[Барақ хан|Барақпен]] бірлесіп [[Алтын Орда]]ны біріктіруге тырысты, алайда мақсатына жетпей, Мансұр бидің жақтастарының қолынан қаза болды. == Өмірбаяны == [[Тауарих-и Гузида-йи Нусратнаме|«Таварих-и Гузида-йи Нусрат-намеде»]] Болат [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] немересі, [[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] ханның ұлы делінген. Болаттың өмірі мен қызметі туралы мәлімет аз, дегенмен Болат сұлтан Алтын Орда тарихында өз ізін қалдырған тұлға. Немере ағасы Барақ ханмен бірлесіп, Алтын Орданы қалпына келтіруге ниеттенді. Барақ хан Алтын Орданың батысында жеңіліске ұшырап, Алтын Орданың шығысына оралуға мәжбүр болды. Алдымен Мансұр биді талқандап оның иелігін өз қол астына қаратты. Сығанақ қаласын қайтаруды ойлады. Бұл кезде Сығанақ Ұлықбектің қарамағында еді. Барақ пен Болат Ұлықбектің әскерін талқандап, Сығанақ қаласын басып алды. Кейіннен Барақ пен Болаттың Едігемен жауластығын пайдаланып, Мансұрдың ағалары Наурыз бен Ғази оларға қарсы әскер аттандырады. Барақты Мансұрдың қол астындағы батыры Аяс қыпшақ өлтірген.<ref>{{Cite web|url=http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|title=«Тарих» - История Казахстана - школьникам {{!}} Исторические вехи {{!}} Средневековый Казахстан (VII – XVIII в.в.) {{!}} Исторические личности {{!}} Керей Хан (годы правления: предположительно 1459–1473 гг.) и Жанибек Хан (предположительно 1473–1480 гг.)|work=www.tarih-begalinka.kz|accessdate=2020-10-20|archivedate=2020-10-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201023040227/http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|deadlink=no}}</ref> == Ескертпелер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Орта ғасырлар қолбасшылары]] [[Санат:Алфавит бойынша тұлғалар]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] 2xd5eq1wvi7eq6de66l2mni40d54x7d 3479638 3479636 2025-06-13T10:12:09Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3479638 wikitext text/x-wiki {{Әскери қайраткер |толық есімі = Болат сұлтан |шынайы есімі = Болат Тоқтақияұлы |суреті = |сурет тақырыбы = |туған күні = |туған жері = |қайтыс болған күні = 1428 |қайтыс болған жері = Жетісу, қазіргі Қазақстан |лақап аты = |бүркеніш аты = |мемлекет = Алтын Орда |шыққан тегі = Жошы әулеті |діні = Ислам, сүннизм |әкесі = Тоқтақия хан |анасы = |жұбайы = |балалары = Керей хан |туыстары = Барақ хан (немере ағасы) |қызмет еткен жылдары = |атағы = |білімі = |әскер түрі = |басқарды = |әскери бөлімі = |шайқасы = |марапаттары = |байланысы = |отставкада = |қолтаңбасы = |Commons = }} '''Болат сұлтан''' (? - [[1428 жыл|1428 жылы]] қайтыс болды) - [[Шыңғыс хан әулеті]]нен шыққан сұлтан, [[Жошы хан]]ның он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]ден, немесе Жошының тұңғышы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнен]] тараған [[Ұрыс хан]]ның немересі, қазақтың тұңғыш ханы [[Керей хан|Керейдің]] әкесі. Немере ағасы [[Барақ хан|Барақпен]] бірлесіп [[Алтын Орда]]ны біріктіруге тырысты, алайда мақсатына жетпей, Мансұр бидің жақтастарының қолынан қаза болды. == Өмірбаяны == [[Тауарих-и Гузида-йи Нусратнаме|«Таварих-и Гузида-йи Нусрат-намеде»]] Болат [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] немересі, [[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] ханның ұлы делінген. Болаттың өмірі мен қызметі туралы мәлімет аз, дегенмен Болат сұлтан Алтын Орда тарихында өз ізін қалдырған тұлға. Немере ағасы Барақ ханмен бірлесіп, Алтын Орданы қалпына келтіруге ниеттенді. Барақ хан Алтын Орданың батысында жеңіліске ұшырап, Алтын Орданың шығысына оралуға мәжбүр болды. Алдымен Мансұр биді талқандап оның иелігін өз қол астына қаратты. Сығанақ қаласын қайтаруды ойлады. Бұл кезде Сығанақ Ұлықбектің қарамағында еді. Барақ пен Болат Ұлықбектің әскерін талқандап, Сығанақ қаласын басып алды. Кейіннен Барақ пен Болаттың Едігемен жауластығын пайдаланып, Мансұрдың ағалары Наурыз бен Ғази оларға қарсы әскер аттандырады. Барақты Мансұрдың қол астындағы батыры Аяс қыпшақ өлтірген.<ref>{{Cite web|url=http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|title=«Тарих» - История Казахстана - школьникам {{!}} Исторические вехи {{!}} Средневековый Казахстан (VII – XVIII в.в.) {{!}} Исторические личности {{!}} Керей Хан (годы правления: предположительно 1459–1473 гг.) и Жанибек Хан (предположительно 1473–1480 гг.)|work=www.tarih-begalinka.kz|accessdate=2020-10-20|archivedate=2020-10-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201023040227/http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|deadlink=no}}</ref> == Ескертпелер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Орта ғасырлар қолбасшылары]] [[Санат:Алфавит бойынша тұлғалар]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] 3me7xppvhq32y7mlcrk2bcl14jq7lq1 3479640 3479638 2025-06-13T10:13:34Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3479640 wikitext text/x-wiki {{Әскери қайраткер |толық есімі = Болат сұлтан |шынайы есімі = Болат Тоқтақияұлы |суреті = |сурет тақырыбы = |туған күні = |туған жері = |қайтыс болған күні = 1428 |қайтыс болған жері = Жетісу, қазіргі Қазақстан |лақап аты = |бүркеніш аты = |мемлекет = Алтын Орда |шыққан тегі = Жошы әулеті |діні = Ислам, сүннизм |әкесі = Тоқтақия хан |анасы = |жұбайы = |балалары = Керей хан |туыстары = Барақ хан (немере ағасы) |қызмет еткен жылдары = |атағы = |білімі = |әскер түрі = |басқарды = |әскери бөлімі = |шайқасы = Едіге мен Барақ соғыстары |марапаттары = |байланысы = |отставкада = |қолтаңбасы = |Commons = }} '''Болат сұлтан''' (? - [[1428 жыл|1428 жылы]] қайтыс болды) - [[Шыңғыс хан әулеті]]нен шыққан сұлтан, [[Жошы хан]]ның он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]ден, немесе Жошының тұңғышы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнен]] тараған [[Ұрыс хан]]ның немересі, қазақтың тұңғыш ханы [[Керей хан|Керейдің]] әкесі. Немере ағасы [[Барақ хан|Барақпен]] бірлесіп [[Алтын Орда]]ны біріктіруге тырысты, алайда мақсатына жетпей, Мансұр бидің жақтастарының қолынан қаза болды. == Өмірбаяны == [[Тауарих-и Гузида-йи Нусратнаме|«Таварих-и Гузида-йи Нусрат-намеде»]] Болат [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] немересі, [[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] ханның ұлы делінген. Болаттың өмірі мен қызметі туралы мәлімет аз, дегенмен Болат сұлтан Алтын Орда тарихында өз ізін қалдырған тұлға. Немере ағасы Барақ ханмен бірлесіп, Алтын Орданы қалпына келтіруге ниеттенді. Барақ хан Алтын Орданың батысында жеңіліске ұшырап, Алтын Орданың шығысына оралуға мәжбүр болды. Алдымен Мансұр биді талқандап оның иелігін өз қол астына қаратты. Сығанақ қаласын қайтаруды ойлады. Бұл кезде Сығанақ Ұлықбектің қарамағында еді. Барақ пен Болат Ұлықбектің әскерін талқандап, Сығанақ қаласын басып алды. Кейіннен Барақ пен Болаттың Едігемен жауластығын пайдаланып, Мансұрдың ағалары Наурыз бен Ғази оларға қарсы әскер аттандырады. Барақты Мансұрдың қол астындағы батыры Аяс қыпшақ өлтірген.<ref>{{Cite web|url=http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|title=«Тарих» - История Казахстана - школьникам {{!}} Исторические вехи {{!}} Средневековый Казахстан (VII – XVIII в.в.) {{!}} Исторические личности {{!}} Керей Хан (годы правления: предположительно 1459–1473 гг.) и Жанибек Хан (предположительно 1473–1480 гг.)|work=www.tarih-begalinka.kz|accessdate=2020-10-20|archivedate=2020-10-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201023040227/http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|deadlink=no}}</ref> == Ескертпелер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Орта ғасырлар қолбасшылары]] [[Санат:Алфавит бойынша тұлғалар]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] 39tzsxtr7mdj02zcuybopgxwaad575l 3479641 3479640 2025-06-13T10:14:03Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3479641 wikitext text/x-wiki {{Әскери қайраткер |толық есімі = Болат сұлтан |шынайы есімі = Болат Тоқтақияұлы |суреті = |сурет тақырыбы = |туған күні = |туған жері = |қайтыс болған күні = 1428 |қайтыс болған жері = Жетісу, қазіргі Қазақстан |лақап аты = |бүркеніш аты = |мемлекет = [[Алтын Орда]] |шыққан тегі = Жошы әулеті |діні = Ислам, сүннизм |әкесі = Тоқтақия хан |анасы = |жұбайы = |балалары = Керей хан |туыстары = Барақ хан (немере ағасы) |қызмет еткен жылдары = |атағы = |білімі = |әскер түрі = |басқарды = |әскери бөлімі = |шайқасы = Едіге мен Барақ соғыстары |марапаттары = |байланысы = |отставкада = |қолтаңбасы = |Commons = }} '''Болат сұлтан''' (? - [[1428 жыл|1428 жылы]] қайтыс болды) - [[Шыңғыс хан әулеті]]нен шыққан сұлтан, [[Жошы хан]]ның он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]ден, немесе Жошының тұңғышы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнен]] тараған [[Ұрыс хан]]ның немересі, қазақтың тұңғыш ханы [[Керей хан|Керейдің]] әкесі. Немере ағасы [[Барақ хан|Барақпен]] бірлесіп [[Алтын Орда]]ны біріктіруге тырысты, алайда мақсатына жетпей, Мансұр бидің жақтастарының қолынан қаза болды. == Өмірбаяны == [[Тауарих-и Гузида-йи Нусратнаме|«Таварих-и Гузида-йи Нусрат-намеде»]] Болат [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] немересі, [[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] ханның ұлы делінген. Болаттың өмірі мен қызметі туралы мәлімет аз, дегенмен Болат сұлтан Алтын Орда тарихында өз ізін қалдырған тұлға. Немере ағасы Барақ ханмен бірлесіп, Алтын Орданы қалпына келтіруге ниеттенді. Барақ хан Алтын Орданың батысында жеңіліске ұшырап, Алтын Орданың шығысына оралуға мәжбүр болды. Алдымен Мансұр биді талқандап оның иелігін өз қол астына қаратты. Сығанақ қаласын қайтаруды ойлады. Бұл кезде Сығанақ Ұлықбектің қарамағында еді. Барақ пен Болат Ұлықбектің әскерін талқандап, Сығанақ қаласын басып алды. Кейіннен Барақ пен Болаттың Едігемен жауластығын пайдаланып, Мансұрдың ағалары Наурыз бен Ғази оларға қарсы әскер аттандырады. Барақты Мансұрдың қол астындағы батыры Аяс қыпшақ өлтірген.<ref>{{Cite web|url=http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|title=«Тарих» - История Казахстана - школьникам {{!}} Исторические вехи {{!}} Средневековый Казахстан (VII – XVIII в.в.) {{!}} Исторические личности {{!}} Керей Хан (годы правления: предположительно 1459–1473 гг.) и Жанибек Хан (предположительно 1473–1480 гг.)|work=www.tarih-begalinka.kz|accessdate=2020-10-20|archivedate=2020-10-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201023040227/http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|deadlink=no}}</ref> == Ескертпелер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Орта ғасырлар қолбасшылары]] [[Санат:Алфавит бойынша тұлғалар]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] gwbmsn9htjydagqjf9wrjpy3cdcfjmr 3479642 3479641 2025-06-13T10:14:46Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3479642 wikitext text/x-wiki {{Әскери қайраткер |толық есімі = Болат сұлтан |шынайы есімі = Болат Тоқтақияұлы |суреті = |сурет тақырыбы = |туған күні = |туған жері = |қайтыс болған күні = 1428 |қайтыс болған жері = Жетісу, қазіргі Қазақстан |лақап аты = |бүркеніш аты = |мемлекет = [[Алтын Орда]] |шыққан тегі = Жошы әулеті |діні = Ислам, сүннизм |әкесі = [[Тоқтақия хан]] |анасы = |жұбайы = |балалары = Керей хан |туыстары = Барақ хан (немере ағасы) |қызмет еткен жылдары = |атағы = |білімі = |әскер түрі = |басқарды = |әскери бөлімі = |шайқасы = Едіге мен Барақ соғыстары |марапаттары = |байланысы = |отставкада = |қолтаңбасы = |Commons = }} '''Болат сұлтан''' (? - [[1428 жыл|1428 жылы]] қайтыс болды) - [[Шыңғыс хан әулеті]]нен шыққан сұлтан, [[Жошы хан]]ның он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]ден, немесе Жошының тұңғышы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнен]] тараған [[Ұрыс хан]]ның немересі, қазақтың тұңғыш ханы [[Керей хан|Керейдің]] әкесі. Немере ағасы [[Барақ хан|Барақпен]] бірлесіп [[Алтын Орда]]ны біріктіруге тырысты, алайда мақсатына жетпей, Мансұр бидің жақтастарының қолынан қаза болды. == Өмірбаяны == [[Тауарих-и Гузида-йи Нусратнаме|«Таварих-и Гузида-йи Нусрат-намеде»]] Болат [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] немересі, [[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] ханның ұлы делінген. Болаттың өмірі мен қызметі туралы мәлімет аз, дегенмен Болат сұлтан Алтын Орда тарихында өз ізін қалдырған тұлға. Немере ағасы Барақ ханмен бірлесіп, Алтын Орданы қалпына келтіруге ниеттенді. Барақ хан Алтын Орданың батысында жеңіліске ұшырап, Алтын Орданың шығысына оралуға мәжбүр болды. Алдымен Мансұр биді талқандап оның иелігін өз қол астына қаратты. Сығанақ қаласын қайтаруды ойлады. Бұл кезде Сығанақ Ұлықбектің қарамағында еді. Барақ пен Болат Ұлықбектің әскерін талқандап, Сығанақ қаласын басып алды. Кейіннен Барақ пен Болаттың Едігемен жауластығын пайдаланып, Мансұрдың ағалары Наурыз бен Ғази оларға қарсы әскер аттандырады. Барақты Мансұрдың қол астындағы батыры Аяс қыпшақ өлтірген.<ref>{{Cite web|url=http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|title=«Тарих» - История Казахстана - школьникам {{!}} Исторические вехи {{!}} Средневековый Казахстан (VII – XVIII в.в.) {{!}} Исторические личности {{!}} Керей Хан (годы правления: предположительно 1459–1473 гг.) и Жанибек Хан (предположительно 1473–1480 гг.)|work=www.tarih-begalinka.kz|accessdate=2020-10-20|archivedate=2020-10-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201023040227/http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|deadlink=no}}</ref> == Ескертпелер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Орта ғасырлар қолбасшылары]] [[Санат:Алфавит бойынша тұлғалар]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] iki55gq81pa29ht4ybdmo33mvqc7xbz 3479644 3479642 2025-06-13T10:15:04Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3479644 wikitext text/x-wiki {{Әскери қайраткер |толық есімі = Болат сұлтан |шынайы есімі = Болат Тоқтақияұлы |суреті = |сурет тақырыбы = |туған күні = |туған жері = |қайтыс болған күні = 1428 |қайтыс болған жері = Жетісу, қазіргі Қазақстан |лақап аты = |бүркеніш аты = |мемлекет = [[Алтын Орда]] |шыққан тегі = Жошы әулеті |діні = Ислам, сүннизм |әкесі = [[Тоқтақия хан]] |анасы = |жұбайы = |балалары = Керей хан |туыстары = [[Барақ хан]] (немере ағасы) |қызмет еткен жылдары = |атағы = |білімі = |әскер түрі = |басқарды = |әскери бөлімі = |шайқасы = Едіге мен Барақ соғыстары |марапаттары = |байланысы = |отставкада = |қолтаңбасы = |Commons = }} '''Болат сұлтан''' (? - [[1428 жыл|1428 жылы]] қайтыс болды) - [[Шыңғыс хан әулеті]]нен шыққан сұлтан, [[Жошы хан]]ның он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]ден, немесе Жошының тұңғышы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнен]] тараған [[Ұрыс хан]]ның немересі, қазақтың тұңғыш ханы [[Керей хан|Керейдің]] әкесі. Немере ағасы [[Барақ хан|Барақпен]] бірлесіп [[Алтын Орда]]ны біріктіруге тырысты, алайда мақсатына жетпей, Мансұр бидің жақтастарының қолынан қаза болды. == Өмірбаяны == [[Тауарих-и Гузида-йи Нусратнаме|«Таварих-и Гузида-йи Нусрат-намеде»]] Болат [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] немересі, [[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] ханның ұлы делінген. Болаттың өмірі мен қызметі туралы мәлімет аз, дегенмен Болат сұлтан Алтын Орда тарихында өз ізін қалдырған тұлға. Немере ағасы Барақ ханмен бірлесіп, Алтын Орданы қалпына келтіруге ниеттенді. Барақ хан Алтын Орданың батысында жеңіліске ұшырап, Алтын Орданың шығысына оралуға мәжбүр болды. Алдымен Мансұр биді талқандап оның иелігін өз қол астына қаратты. Сығанақ қаласын қайтаруды ойлады. Бұл кезде Сығанақ Ұлықбектің қарамағында еді. Барақ пен Болат Ұлықбектің әскерін талқандап, Сығанақ қаласын басып алды. Кейіннен Барақ пен Болаттың Едігемен жауластығын пайдаланып, Мансұрдың ағалары Наурыз бен Ғази оларға қарсы әскер аттандырады. Барақты Мансұрдың қол астындағы батыры Аяс қыпшақ өлтірген.<ref>{{Cite web|url=http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|title=«Тарих» - История Казахстана - школьникам {{!}} Исторические вехи {{!}} Средневековый Казахстан (VII – XVIII в.в.) {{!}} Исторические личности {{!}} Керей Хан (годы правления: предположительно 1459–1473 гг.) и Жанибек Хан (предположительно 1473–1480 гг.)|work=www.tarih-begalinka.kz|accessdate=2020-10-20|archivedate=2020-10-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201023040227/http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|deadlink=no}}</ref> == Ескертпелер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Орта ғасырлар қолбасшылары]] [[Санат:Алфавит бойынша тұлғалар]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] oo33ekx8lcdnui4zo3w7qjm38cb33cs 3479645 3479644 2025-06-13T10:15:32Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3479645 wikitext text/x-wiki {{Әскери қайраткер |толық есімі = Болат сұлтан |шынайы есімі = Болат Тоқтақияұлы |суреті = |сурет тақырыбы = |туған күні = |туған жері = |қайтыс болған күні = 1428 |қайтыс болған жері = Жетісу, қазіргі Қазақстан |лақап аты = |бүркеніш аты = |мемлекет = [[Алтын Орда]] |шыққан тегі = Жошы әулеті |діні = Ислам, сүннизм |әкесі = [[Тоқтақия хан]] |анасы = |жұбайы = |балалары = [[Керей хан]] |туыстары = [[Барақ хан]] (немере ағасы) |қызмет еткен жылдары = |атағы = |білімі = |әскер түрі = |басқарды = |әскери бөлімі = |шайқасы = Едіге мен Барақ соғыстары |марапаттары = |байланысы = |отставкада = |қолтаңбасы = |Commons = }} '''Болат сұлтан''' (? - [[1428 жыл|1428 жылы]] қайтыс болды) - [[Шыңғыс хан әулеті]]нен шыққан сұлтан, [[Жошы хан]]ның он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]ден, немесе Жошының тұңғышы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнен]] тараған [[Ұрыс хан]]ның немересі, қазақтың тұңғыш ханы [[Керей хан|Керейдің]] әкесі. Немере ағасы [[Барақ хан|Барақпен]] бірлесіп [[Алтын Орда]]ны біріктіруге тырысты, алайда мақсатына жетпей, Мансұр бидің жақтастарының қолынан қаза болды. == Өмірбаяны == [[Тауарих-и Гузида-йи Нусратнаме|«Таварих-и Гузида-йи Нусрат-намеде»]] Болат [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] немересі, [[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] ханның ұлы делінген. Болаттың өмірі мен қызметі туралы мәлімет аз, дегенмен Болат сұлтан Алтын Орда тарихында өз ізін қалдырған тұлға. Немере ағасы Барақ ханмен бірлесіп, Алтын Орданы қалпына келтіруге ниеттенді. Барақ хан Алтын Орданың батысында жеңіліске ұшырап, Алтын Орданың шығысына оралуға мәжбүр болды. Алдымен Мансұр биді талқандап оның иелігін өз қол астына қаратты. Сығанақ қаласын қайтаруды ойлады. Бұл кезде Сығанақ Ұлықбектің қарамағында еді. Барақ пен Болат Ұлықбектің әскерін талқандап, Сығанақ қаласын басып алды. Кейіннен Барақ пен Болаттың Едігемен жауластығын пайдаланып, Мансұрдың ағалары Наурыз бен Ғази оларға қарсы әскер аттандырады. Барақты Мансұрдың қол астындағы батыры Аяс қыпшақ өлтірген.<ref>{{Cite web|url=http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|title=«Тарих» - История Казахстана - школьникам {{!}} Исторические вехи {{!}} Средневековый Казахстан (VII – XVIII в.в.) {{!}} Исторические личности {{!}} Керей Хан (годы правления: предположительно 1459–1473 гг.) и Жанибек Хан (предположительно 1473–1480 гг.)|work=www.tarih-begalinka.kz|accessdate=2020-10-20|archivedate=2020-10-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201023040227/http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|deadlink=no}}</ref> == Ескертпелер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Орта ғасырлар қолбасшылары]] [[Санат:Алфавит бойынша тұлғалар]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] r6g8yju81ysdbehsh4midzk1eqk2edm 3479648 3479645 2025-06-13T10:23:22Z Sagzhan 29953 /* Өмірбаяны */ 3479648 wikitext text/x-wiki {{Әскери қайраткер |толық есімі = Болат сұлтан |шынайы есімі = Болат Тоқтақияұлы |суреті = |сурет тақырыбы = |туған күні = |туған жері = |қайтыс болған күні = 1428 |қайтыс болған жері = Жетісу, қазіргі Қазақстан |лақап аты = |бүркеніш аты = |мемлекет = [[Алтын Орда]] |шыққан тегі = Жошы әулеті |діні = Ислам, сүннизм |әкесі = [[Тоқтақия хан]] |анасы = |жұбайы = |балалары = [[Керей хан]] |туыстары = [[Барақ хан]] (немере ағасы) |қызмет еткен жылдары = |атағы = |білімі = |әскер түрі = |басқарды = |әскери бөлімі = |шайқасы = Едіге мен Барақ соғыстары |марапаттары = |байланысы = |отставкада = |қолтаңбасы = |Commons = }} '''Болат сұлтан''' (? - [[1428 жыл|1428 жылы]] қайтыс болды) - [[Шыңғыс хан әулеті]]нен шыққан сұлтан, [[Жошы хан]]ның он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]]ден, немесе Жошының тұңғышы [[Орда Ежен хан|Орда Еженнен]] тараған [[Ұрыс хан]]ның немересі, қазақтың тұңғыш ханы [[Керей хан|Керейдің]] әкесі. Немере ағасы [[Барақ хан|Барақпен]] бірлесіп [[Алтын Орда]]ны біріктіруге тырысты, алайда мақсатына жетпей, Мансұр бидің жақтастарының қолынан қаза болды. == Өмірбаяны == [[Тауарих-и Гузида-йи Нусратнаме|«Таварих-и Гузида-йи Нусрат-намеде»]] Болат [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] немересі, [[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] ханның ұлы делінген. Болаттың өмірі мен қызметі туралы мәлімет аз, дегенмен Болат сұлтан Алтын Орда тарихында өз ізін қалдырған тұлға. Немере ағасы Барақ ханмен бірлесіп, Алтын Орданы қалпына келтіруге ниеттенді. Барақ хан Алтын Орданың батысында жеңіліске ұшырап, Алтын Орданың шығысына оралуға мәжбүр болды. Алдымен Мансұр биді талқандап оның иелігін өз қол астына қаратты. Сығанақ қаласын қайтаруды ойлады. Бұл кезде Сығанақ Ұлықбектің қарамағында еді. Барақ пен Болат Ұлықбектің әскерін талқандап, Сығанақ қаласын басып алды. Кейіннен Барақ пен Болатқа қарсы Мансұрдың ағалары Наурыз бен Ғази оларға қарсы әскер аттандырады. Барақты Мансұрдың қол астындағы батыры Аяс қыпшақ өлтірген.<ref>{{Cite web|url=http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|title=«Тарих» - История Казахстана - школьникам {{!}} Исторические вехи {{!}} Средневековый Казахстан (VII – XVIII в.в.) {{!}} Исторические личности {{!}} Керей Хан (годы правления: предположительно 1459–1473 гг.) и Жанибек Хан (предположительно 1473–1480 гг.)|work=www.tarih-begalinka.kz|accessdate=2020-10-20|archivedate=2020-10-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201023040227/http://www.tarih-begalinka.kz/ru/history/medieval/figures/jasibay/|deadlink=no}}</ref> == Ескертпелер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Орта ғасырлар қолбасшылары]] [[Санат:Алфавит бойынша тұлғалар]] [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] mv9zhqs2t49n30ubi4mwo705wt48k5z Шапсугтер 0 722669 3479539 3402665 2025-06-13T05:48:26Z Мағыпар 100137 толықтыру 3479539 wikitext text/x-wiki '''Шапсугтер''' немесе '''шапсығтар''' — [[Ресей]]дегі этникалық топ, он екі ірі [[Адығтар]] тайпалырының бірі. 2010 жылғы халық санағы бойынша 3,9 мың адам. Олар негізінен [[Краснодар өлкесі]]нің оңтүстігіндегі Кавказдың Қара теңіз жағалауында тұрады (3,8 мың адам, соның ішінде 2,6 мың адам Сочи қаласы мен Сочи маңында, 1,9 мың адам Туапсе ауданында). Шапсугтердің едәуір бөлігі адыгелерге жатады. Халық саны шамамен 13 мың адамды құрайды (оның ішінде Адыгеяда шамамен 4,5 мың адам). Олар сондай-ақ [[Түркия]]да, [[Иордания]] мен [[Израиль]]де тұрады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] egcmuwn4gim7tsiy6v6r6ju5tnmmwgr 3479540 3479539 2025-06-13T05:49:34Z Мағыпар 100137 дереккөз 3479540 wikitext text/x-wiki '''Шапсугтер''' немесе '''шапсығтар''' — [[Ресей]]дегі этникалық топ, он екі ірі [[Адығтар]] тайпалырының бірі. 2010 жылғы халық санағы бойынша 3,9 мың адам. Олар негізінен [[Краснодар өлкесі]]нің оңтүстігіндегі Кавказдың Қара теңіз жағалауында тұрады (3,8 мың адам, соның ішінде 2,6 мың адам Сочи қаласы мен Сочи маңында, 1,9 мың адам Туапсе ауданында). Шапсугтердің едәуір бөлігі адыгелерге жатады. Халық саны шамамен 13 мың адамды құрайды (оның ішінде Адыгеяда шамамен 4,5 мың адам). Олар сондай-ақ [[Түркия]]да, [[Иордания]] мен [[Израиль]]де тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5603496|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] kc63aznw5nxw9m7e7q3e0uua63ljip4 3479544 3479540 2025-06-13T05:57:45Z Мағыпар 100137 толықтыру 3479544 wikitext text/x-wiki '''Шапсугтер''' немесе '''шапсығтар''' — [[Ресей]]дегі этникалық топ, он екі ірі [[Адығтар]] тайпалырының бірі. 2010 жылғы халық санағы бойынша 3,9 мың адам. Олар негізінен [[Краснодар өлкесі]]нің оңтүстігіндегі Кавказдың Қара теңіз жағалауында тұрады (3,8 мың адам, соның ішінде 2,6 мың адам Сочи қаласы мен Сочи маңында, 1,9 мың адам Туапсе ауданында). Шапсугтердің едәуір бөлігі адыгелерге жатады. Халық саны шамамен 13 мың адамды құрайды (оның ішінде Адыгеяда шамамен 4,5 мың адам). Олар сондай-ақ [[Түркия]]да, [[Иордания]] мен [[Израиль]]де тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5603496|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тілі == == Діні == == Тарихы == Шапсугтар алғаш рет XVIII ғасырдың 20-жылдарындағы Түрік шежіресінде, адыгтардың Қырым хандығына қарсы күресіне байланысты айтылады. 1724 жылы Пшада өзенінде олар Девлет-Гирей ханды тұтқындап, оларға шабуыл жасаған Қырым татарларын жеңді. 1743 жылғы орыс құжаттарында "ерекше тілі мен бірдей билігі бар" абазамен көршілес "сапсих" халқы туралы айтылады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] c35d5z70cpbd1s0u6x7jfhrfge918jg 3479547 3479544 2025-06-13T06:01:28Z Мағыпар 100137 /* Тарихы */ толықтыру 3479547 wikitext text/x-wiki '''Шапсугтер''' немесе '''шапсығтар''' — [[Ресей]]дегі этникалық топ, он екі ірі [[Адығтар]] тайпалырының бірі. 2010 жылғы халық санағы бойынша 3,9 мың адам. Олар негізінен [[Краснодар өлкесі]]нің оңтүстігіндегі Кавказдың Қара теңіз жағалауында тұрады (3,8 мың адам, соның ішінде 2,6 мың адам Сочи қаласы мен Сочи маңында, 1,9 мың адам Туапсе ауданында). Шапсугтердің едәуір бөлігі адыгелерге жатады. Халық саны шамамен 13 мың адамды құрайды (оның ішінде Адыгеяда шамамен 4,5 мың адам). Олар сондай-ақ [[Түркия]]да, [[Иордания]] мен [[Израиль]]де тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5603496|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тілі == == Діні == == Тарихы == Шапсугтар алғаш рет XVIII ғасырдың 20-жылдарындағы Түрік шежіресінде, адыгтардың Қырым хандығына қарсы күресіне байланысты айтылады. 1724 жылы Пшада өзенінде олар Девлет-Гирей ханды тұтқындап, оларға шабуыл жасаған Қырым татарларын жеңді. 1743 жылғы орыс құжаттарында "ерекше тілі мен бірдей билігі бар" абазамен көршілес "сапсих" халқы туралы айтылады. Кавказ соғысы кезінде олар Ресейдің табанды қарсыластарының қатарында болды және 1859 жылға дейін өмір сүрген Шәміл құрған одаққа қосылды. 1860 жылдың аяғында Шапсугтерді, Убыхтарды және Натухайларды біріктіретін Мәжіліс құрылды. 1864 жылы шапсугтардың басым бөлігі басқа адыгеліктермен бірге Түркияға көшіп, олар жартылай ассимиляцияға ұшырап, шеркес қауымына жартылай қосылды. Кавказда 2000-ға жуық шапсугтар қалып, олардың жерлеріне басқа этникалық топтар қоныстана бастады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] l1icv4yonh82r1k9tzfu15ec82fayoq 3479552 3479547 2025-06-13T06:05:23Z Мағыпар 100137 /* Тарихы */ толықтыру 3479552 wikitext text/x-wiki '''Шапсугтер''' немесе '''шапсығтар''' — [[Ресей]]дегі этникалық топ, он екі ірі [[Адығтар]] тайпалырының бірі. 2010 жылғы халық санағы бойынша 3,9 мың адам. Олар негізінен [[Краснодар өлкесі]]нің оңтүстігіндегі Кавказдың Қара теңіз жағалауында тұрады (3,8 мың адам, соның ішінде 2,6 мың адам Сочи қаласы мен Сочи маңында, 1,9 мың адам Туапсе ауданында). Шапсугтердің едәуір бөлігі адыгелерге жатады. Халық саны шамамен 13 мың адамды құрайды (оның ішінде Адыгеяда шамамен 4,5 мың адам). Олар сондай-ақ [[Түркия]]да, [[Иордания]] мен [[Израиль]]де тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5603496|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тілі == == Діні == == Тарихы == Шапсугтар алғаш рет XVIII ғасырдың 20-жылдарындағы Түрік шежіресінде, адыгтардың Қырым хандығына қарсы күресіне байланысты айтылады. 1724 жылы Пшада өзенінде олар Девлет-Гирей ханды тұтқындап, оларға шабуыл жасаған Қырым татарларын жеңді. 1743 жылғы орыс құжаттарында "ерекше тілі мен бірдей билігі бар" абазамен көршілес "сапсих" халқы туралы айтылады. Кавказ соғысы кезінде олар Ресейдің табанды қарсыластарының қатарында болды және 1859 жылға дейін өмір сүрген Шәміл құрған одаққа қосылды. 1860 жылдың аяғында Шапсугтерді, Убыхтарды және Натухайларды біріктіретін Мәжіліс құрылды. 1864 жылы шапсугтардың басым бөлігі басқа адыгеліктермен бірге Түркияға көшіп, олар жартылай ассимиляцияға ұшырап, шеркес қауымына жартылай қосылды. Кавказда 2000-ға жуық шапсугтар қалып, олардың жерлеріне басқа этникалық топтар қоныстана бастады. 1917 жылғы революция мен азамат соғысы Ресейдің ғана емес, оның ең ұсақ ұлттарының да тағдырын күрт өзгертті. Кубанда Кеңес өкіметі түпкілікті орнағаннан кейін өлкеде таулы халықтарға автономия беру процесі басталды. 1924 жылы Шапсуг ұлттық округі орталығы Туапседе, содан кейін Красноалександровское және Лазаревское ауылдарында құрылды, 1945 жылы Краснодар өлкесінің Лазаревский ауданы болып өзгертілді. 1990 жылы Шапсуг халқының 1-съезінде Шапсуг ұлттық округін қалпына келтіру туралы декларация қабылданды. 1992 жылы 12 маусымда Ресей Федерациясы Жоғарғы Кеңесінің Президиумы Шапсуг ұлттық округін құру туралы қаулы қабылдады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] nzqcjahkcp421gv2r6fwdrhdcv2v5bi 3479553 3479552 2025-06-13T06:06:26Z Мағыпар 100137 /* Тарихы */ дереккөз 3479553 wikitext text/x-wiki '''Шапсугтер''' немесе '''шапсығтар''' — [[Ресей]]дегі этникалық топ, он екі ірі [[Адығтар]] тайпалырының бірі. 2010 жылғы халық санағы бойынша 3,9 мың адам. Олар негізінен [[Краснодар өлкесі]]нің оңтүстігіндегі Кавказдың Қара теңіз жағалауында тұрады (3,8 мың адам, соның ішінде 2,6 мың адам Сочи қаласы мен Сочи маңында, 1,9 мың адам Туапсе ауданында). Шапсугтердің едәуір бөлігі адыгелерге жатады. Халық саны шамамен 13 мың адамды құрайды (оның ішінде Адыгеяда шамамен 4,5 мың адам). Олар сондай-ақ [[Түркия]]да, [[Иордания]] мен [[Израиль]]де тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5603496|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тілі == == Діні == == Тарихы == Шапсугтар алғаш рет XVIII ғасырдың 20-жылдарындағы Түрік шежіресінде, адыгтардың Қырым хандығына қарсы күресіне байланысты айтылады. 1724 жылы Пшада өзенінде олар Девлет-Гирей ханды тұтқындап, оларға шабуыл жасаған Қырым татарларын жеңді. 1743 жылғы орыс құжаттарында "ерекше тілі мен бірдей билігі бар" абазамен көршілес "сапсих" халқы туралы айтылады. Кавказ соғысы кезінде олар Ресейдің табанды қарсыластарының қатарында болды және 1859 жылға дейін өмір сүрген Шәміл құрған одаққа қосылды. 1860 жылдың аяғында Шапсугтерді, Убыхтарды және Натухайларды біріктіретін Мәжіліс құрылды. 1864 жылы шапсугтардың басым бөлігі басқа адыгеліктермен бірге Түркияға көшіп, олар жартылай ассимиляцияға ұшырап, шеркес қауымына жартылай қосылды. Кавказда 2000-ға жуық шапсугтар қалып, олардың жерлеріне басқа этникалық топтар қоныстана бастады. 1917 жылғы революция мен азамат соғысы Ресейдің ғана емес, оның ең ұсақ ұлттарының да тағдырын күрт өзгертті. Кубанда Кеңес өкіметі түпкілікті орнағаннан кейін өлкеде таулы халықтарға автономия беру процесі басталды. 1924 жылы Шапсуг ұлттық округі орталығы Туапседе, содан кейін Красноалександровское және Лазаревское ауылдарында құрылды, 1945 жылы Краснодар өлкесінің Лазаревский ауданы болып өзгертілді. 1990 жылы Шапсуг халқының 1-съезінде Шапсуг ұлттық округін қалпына келтіру туралы декларация қабылданды. 1992 жылы 12 маусымда Ресей Федерациясы Жоғарғы Кеңесінің Президиумы Шапсуг ұлттық округін құру туралы қаулы қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/407|title=Волкова Н.Г. Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] dk3y332w5lm46idxdacf90wv6ul63wl 3479555 3479553 2025-06-13T06:07:26Z Мағыпар 100137 толықтыру 3479555 wikitext text/x-wiki '''Шапсугтер''' немесе '''шапсығтар''' — [[Ресей]]дегі этникалық топ, он екі ірі [[Адығтар]] тайпалырының бірі. 2010 жылғы халық санағы бойынша 3,9 мың адам. Олар негізінен [[Краснодар өлкесі]]нің оңтүстігіндегі Кавказдың Қара теңіз жағалауында тұрады (3,8 мың адам, соның ішінде 2,6 мың адам Сочи қаласы мен Сочи маңында, 1,9 мың адам Туапсе ауданында). Шапсугтердің едәуір бөлігі адыгелерге жатады. Халық саны шамамен 13 мың адамды құрайды (оның ішінде Адыгеяда шамамен 4,5 мың адам). Олар сондай-ақ [[Түркия]]да, [[Иордания]] мен [[Израиль]]де тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5603496|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тілі == == Діні == == Тарихы == Шапсугтар алғаш рет XVIII ғасырдың 20-жылдарындағы Түрік шежіресінде, адыгтардың Қырым хандығына қарсы күресіне байланысты айтылады. 1724 жылы Пшада өзенінде олар Девлет-Гирей ханды тұтқындап, оларға шабуыл жасаған Қырым татарларын жеңді. 1743 жылғы орыс құжаттарында "ерекше тілі мен бірдей билігі бар" абазамен көршілес "сапсих" халқы туралы айтылады. Кавказ соғысы кезінде олар Ресейдің табанды қарсыластарының қатарында болды және 1859 жылға дейін өмір сүрген Шәміл құрған одаққа қосылды. 1860 жылдың аяғында Шапсугтерді, Убыхтарды және Натухайларды біріктіретін Мәжіліс құрылды. 1864 жылы шапсугтардың басым бөлігі басқа адыгеліктермен бірге Түркияға көшіп, олар жартылай ассимиляцияға ұшырап, шеркес қауымына жартылай қосылды. Кавказда 2000-ға жуық шапсугтар қалып, олардың жерлеріне басқа этникалық топтар қоныстана бастады. 1917 жылғы революция мен азамат соғысы Ресейдің ғана емес, оның ең ұсақ ұлттарының да тағдырын күрт өзгертті. Кубанда Кеңес өкіметі түпкілікті орнағаннан кейін өлкеде таулы халықтарға автономия беру процесі басталды. 1924 жылы Шапсуг ұлттық округі орталығы Туапседе, содан кейін Красноалександровское және Лазаревское ауылдарында құрылды, 1945 жылы Краснодар өлкесінің Лазаревский ауданы болып өзгертілді. 1990 жылы Шапсуг халқының 1-съезінде Шапсуг ұлттық округін қалпына келтіру туралы декларация қабылданды. 1992 жылы 12 маусымда Ресей Федерациясы Жоғарғы Кеңесінің Президиумы Шапсуг ұлттық округін құру туралы қаулы қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/407|title=Волкова Н.Г. Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Кәсібі == == Тұрмыс салты == === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === === Фольклоры === == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] j3b1zyvas9z26ijds9qa5mwm2pjpvoc 3479591 3479555 2025-06-13T08:02:19Z Мағыпар 100137 /* Тілі */ толықтыру 3479591 wikitext text/x-wiki '''Шапсугтер''' немесе '''шапсығтар''' — [[Ресей]]дегі этникалық топ, он екі ірі [[Адығтар]] тайпалырының бірі. 2010 жылғы халық санағы бойынша 3,9 мың адам. Олар негізінен [[Краснодар өлкесі]]нің оңтүстігіндегі Кавказдың Қара теңіз жағалауында тұрады (3,8 мың адам, соның ішінде 2,6 мың адам Сочи қаласы мен Сочи маңында, 1,9 мың адам Туапсе ауданында). Шапсугтердің едәуір бөлігі адыгелерге жатады. Халық саны шамамен 13 мың адамды құрайды (оның ішінде Адыгеяда шамамен 4,5 мың адам). Олар сондай-ақ [[Түркия]]да, [[Иордания]] мен [[Израиль]]де тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5603496|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тілі == Тілі — Солтүстік Кавказ тілдерінің абхаз-адыг отбасының [[адыге тілі]]нің диалектісі. == Діні == == Тарихы == Шапсугтар алғаш рет XVIII ғасырдың 20-жылдарындағы Түрік шежіресінде, адыгтардың Қырым хандығына қарсы күресіне байланысты айтылады. 1724 жылы Пшада өзенінде олар Девлет-Гирей ханды тұтқындап, оларға шабуыл жасаған Қырым татарларын жеңді. 1743 жылғы орыс құжаттарында "ерекше тілі мен бірдей билігі бар" абазамен көршілес "сапсих" халқы туралы айтылады. Кавказ соғысы кезінде олар Ресейдің табанды қарсыластарының қатарында болды және 1859 жылға дейін өмір сүрген Шәміл құрған одаққа қосылды. 1860 жылдың аяғында Шапсугтерді, Убыхтарды және Натухайларды біріктіретін Мәжіліс құрылды. 1864 жылы шапсугтардың басым бөлігі басқа адыгеліктермен бірге Түркияға көшіп, олар жартылай ассимиляцияға ұшырап, шеркес қауымына жартылай қосылды. Кавказда 2000-ға жуық шапсугтар қалып, олардың жерлеріне басқа этникалық топтар қоныстана бастады. 1917 жылғы революция мен азамат соғысы Ресейдің ғана емес, оның ең ұсақ ұлттарының да тағдырын күрт өзгертті. Кубанда Кеңес өкіметі түпкілікті орнағаннан кейін өлкеде таулы халықтарға автономия беру процесі басталды. 1924 жылы Шапсуг ұлттық округі орталығы Туапседе, содан кейін Красноалександровское және Лазаревское ауылдарында құрылды, 1945 жылы Краснодар өлкесінің Лазаревский ауданы болып өзгертілді. 1990 жылы Шапсуг халқының 1-съезінде Шапсуг ұлттық округін қалпына келтіру туралы декларация қабылданды. 1992 жылы 12 маусымда Ресей Федерациясы Жоғарғы Кеңесінің Президиумы Шапсуг ұлттық округін құру туралы қаулы қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/407|title=Волкова Н.Г. Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Кәсібі == == Тұрмыс салты == === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === === Фольклоры === == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] 0h0s5w6sztqw71ccf24e9h0iwqc8835 3479592 3479591 2025-06-13T08:03:15Z Мағыпар 100137 /* Тілі */ дереккөз 3479592 wikitext text/x-wiki '''Шапсугтер''' немесе '''шапсығтар''' — [[Ресей]]дегі этникалық топ, он екі ірі [[Адығтар]] тайпалырының бірі. 2010 жылғы халық санағы бойынша 3,9 мың адам. Олар негізінен [[Краснодар өлкесі]]нің оңтүстігіндегі Кавказдың Қара теңіз жағалауында тұрады (3,8 мың адам, соның ішінде 2,6 мың адам Сочи қаласы мен Сочи маңында, 1,9 мың адам Туапсе ауданында). Шапсугтердің едәуір бөлігі адыгелерге жатады. Халық саны шамамен 13 мың адамды құрайды (оның ішінде Адыгеяда шамамен 4,5 мың адам). Олар сондай-ақ [[Түркия]]да, [[Иордания]] мен [[Израиль]]де тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5603496|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тілі == Тілі — Солтүстік Кавказ тілдерінің абхаз-адыг отбасының [[адыгей тілі]]нің диалектісі.<ref>{{citeweb|url=https://nazaccent.ru/nations/shaps/|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Діні == == Тарихы == Шапсугтар алғаш рет XVIII ғасырдың 20-жылдарындағы Түрік шежіресінде, адыгтардың Қырым хандығына қарсы күресіне байланысты айтылады. 1724 жылы Пшада өзенінде олар Девлет-Гирей ханды тұтқындап, оларға шабуыл жасаған Қырым татарларын жеңді. 1743 жылғы орыс құжаттарында "ерекше тілі мен бірдей билігі бар" абазамен көршілес "сапсих" халқы туралы айтылады. Кавказ соғысы кезінде олар Ресейдің табанды қарсыластарының қатарында болды және 1859 жылға дейін өмір сүрген Шәміл құрған одаққа қосылды. 1860 жылдың аяғында Шапсугтерді, Убыхтарды және Натухайларды біріктіретін Мәжіліс құрылды. 1864 жылы шапсугтардың басым бөлігі басқа адыгеліктермен бірге Түркияға көшіп, олар жартылай ассимиляцияға ұшырап, шеркес қауымына жартылай қосылды. Кавказда 2000-ға жуық шапсугтар қалып, олардың жерлеріне басқа этникалық топтар қоныстана бастады. 1917 жылғы революция мен азамат соғысы Ресейдің ғана емес, оның ең ұсақ ұлттарының да тағдырын күрт өзгертті. Кубанда Кеңес өкіметі түпкілікті орнағаннан кейін өлкеде таулы халықтарға автономия беру процесі басталды. 1924 жылы Шапсуг ұлттық округі орталығы Туапседе, содан кейін Красноалександровское және Лазаревское ауылдарында құрылды, 1945 жылы Краснодар өлкесінің Лазаревский ауданы болып өзгертілді. 1990 жылы Шапсуг халқының 1-съезінде Шапсуг ұлттық округін қалпына келтіру туралы декларация қабылданды. 1992 жылы 12 маусымда Ресей Федерациясы Жоғарғы Кеңесінің Президиумы Шапсуг ұлттық округін құру туралы қаулы қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/407|title=Волкова Н.Г. Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Кәсібі == == Тұрмыс салты == === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === === Фольклоры === == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] le2l2fko2g5om496x9ipikfkowsatwu 3479594 3479592 2025-06-13T08:06:08Z Мағыпар 100137 /* Діні */ дереккөз 3479594 wikitext text/x-wiki '''Шапсугтер''' немесе '''шапсығтар''' — [[Ресей]]дегі этникалық топ, он екі ірі [[Адығтар]] тайпалырының бірі. 2010 жылғы халық санағы бойынша 3,9 мың адам. Олар негізінен [[Краснодар өлкесі]]нің оңтүстігіндегі Кавказдың Қара теңіз жағалауында тұрады (3,8 мың адам, соның ішінде 2,6 мың адам Сочи қаласы мен Сочи маңында, 1,9 мың адам Туапсе ауданында). Шапсугтердің едәуір бөлігі адыгелерге жатады. Халық саны шамамен 13 мың адамды құрайды (оның ішінде Адыгеяда шамамен 4,5 мың адам). Олар сондай-ақ [[Түркия]]да, [[Иордания]] мен [[Израиль]]де тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5603496|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тілі == Тілі — Солтүстік Кавказ тілдерінің абхаз-адыг отбасының [[адыгей тілі]]нің диалектісі.<ref>{{citeweb|url=https://nazaccent.ru/nations/shaps/|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Діні == Сенушілер — [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]]. == Тарихы == Шапсугтар алғаш рет XVIII ғасырдың 20-жылдарындағы Түрік шежіресінде, адыгтардың Қырым хандығына қарсы күресіне байланысты айтылады. 1724 жылы Пшада өзенінде олар Девлет-Гирей ханды тұтқындап, оларға шабуыл жасаған Қырым татарларын жеңді. 1743 жылғы орыс құжаттарында "ерекше тілі мен бірдей билігі бар" абазамен көршілес "сапсих" халқы туралы айтылады. Кавказ соғысы кезінде олар Ресейдің табанды қарсыластарының қатарында болды және 1859 жылға дейін өмір сүрген Шәміл құрған одаққа қосылды. 1860 жылдың аяғында Шапсугтерді, Убыхтарды және Натухайларды біріктіретін Мәжіліс құрылды. 1864 жылы шапсугтардың басым бөлігі басқа адыгеліктермен бірге Түркияға көшіп, олар жартылай ассимиляцияға ұшырап, шеркес қауымына жартылай қосылды. Кавказда 2000-ға жуық шапсугтар қалып, олардың жерлеріне басқа этникалық топтар қоныстана бастады. 1917 жылғы революция мен азамат соғысы Ресейдің ғана емес, оның ең ұсақ ұлттарының да тағдырын күрт өзгертті. Кубанда Кеңес өкіметі түпкілікті орнағаннан кейін өлкеде таулы халықтарға автономия беру процесі басталды. 1924 жылы Шапсуг ұлттық округі орталығы Туапседе, содан кейін Красноалександровское және Лазаревское ауылдарында құрылды, 1945 жылы Краснодар өлкесінің Лазаревский ауданы болып өзгертілді. 1990 жылы Шапсуг халқының 1-съезінде Шапсуг ұлттық округін қалпына келтіру туралы декларация қабылданды. 1992 жылы 12 маусымда Ресей Федерациясы Жоғарғы Кеңесінің Президиумы Шапсуг ұлттық округін құру туралы қаулы қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/407|title=Волкова Н.Г. Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Кәсібі == == Тұрмыс салты == === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === === Фольклоры === == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] lein40khmrwxbbsoprabdi1u5lmcd15 3479595 3479594 2025-06-13T08:17:05Z Мағыпар 100137 /* Кәсібі */ толықтыру 3479595 wikitext text/x-wiki '''Шапсугтер''' немесе '''шапсығтар''' — [[Ресей]]дегі этникалық топ, он екі ірі [[Адығтар]] тайпалырының бірі. 2010 жылғы халық санағы бойынша 3,9 мың адам. Олар негізінен [[Краснодар өлкесі]]нің оңтүстігіндегі Кавказдың Қара теңіз жағалауында тұрады (3,8 мың адам, соның ішінде 2,6 мың адам Сочи қаласы мен Сочи маңында, 1,9 мың адам Туапсе ауданында). Шапсугтердің едәуір бөлігі адыгелерге жатады. Халық саны шамамен 13 мың адамды құрайды (оның ішінде Адыгеяда шамамен 4,5 мың адам). Олар сондай-ақ [[Түркия]]да, [[Иордания]] мен [[Израиль]]де тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5603496|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тілі == Тілі — Солтүстік Кавказ тілдерінің абхаз-адыг отбасының [[адыгей тілі]]нің диалектісі.<ref>{{citeweb|url=https://nazaccent.ru/nations/shaps/|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Діні == Сенушілер — [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]]. == Тарихы == Шапсугтар алғаш рет XVIII ғасырдың 20-жылдарындағы Түрік шежіресінде, адыгтардың Қырым хандығына қарсы күресіне байланысты айтылады. 1724 жылы Пшада өзенінде олар Девлет-Гирей ханды тұтқындап, оларға шабуыл жасаған Қырым татарларын жеңді. 1743 жылғы орыс құжаттарында "ерекше тілі мен бірдей билігі бар" абазамен көршілес "сапсих" халқы туралы айтылады. Кавказ соғысы кезінде олар Ресейдің табанды қарсыластарының қатарында болды және 1859 жылға дейін өмір сүрген Шәміл құрған одаққа қосылды. 1860 жылдың аяғында Шапсугтерді, Убыхтарды және Натухайларды біріктіретін Мәжіліс құрылды. 1864 жылы шапсугтардың басым бөлігі басқа адыгеліктермен бірге Түркияға көшіп, олар жартылай ассимиляцияға ұшырап, шеркес қауымына жартылай қосылды. Кавказда 2000-ға жуық шапсугтар қалып, олардың жерлеріне басқа этникалық топтар қоныстана бастады. 1917 жылғы революция мен азамат соғысы Ресейдің ғана емес, оның ең ұсақ ұлттарының да тағдырын күрт өзгертті. Кубанда Кеңес өкіметі түпкілікті орнағаннан кейін өлкеде таулы халықтарға автономия беру процесі басталды. 1924 жылы Шапсуг ұлттық округі орталығы Туапседе, содан кейін Красноалександровское және Лазаревское ауылдарында құрылды, 1945 жылы Краснодар өлкесінің Лазаревский ауданы болып өзгертілді. 1990 жылы Шапсуг халқының 1-съезінде Шапсуг ұлттық округін қалпына келтіру туралы декларация қабылданды. 1992 жылы 12 маусымда Ресей Федерациясы Жоғарғы Кеңесінің Президиумы Шапсуг ұлттық округін құру туралы қаулы қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/407|title=Волкова Н.Г. Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Кәсібі == Шапсугтер мал және құс өсірумен, [[егіншілік]]пен, жүзім шаруашылығымен айналысқан. Олар тары, ал аз дәрежеде бидай, қара бидай, арпа, сұлы екті. XVIII ғасырдың аяғынан бастап жүгері кең тарады. Жылқы шаруашылығы маңызды рөл атқарды. Аше өңірінің ауылдары безгекке қарсы иммунитеті дамыған төзімді жылқыларды өсірді, олар жоғары бағаланды. Балықты олар күнделікті өмірде ол тұтынды, бірақ қонақтарға ұсынылмады, себебі ол жақсы өнім емес деп саналды, наным-сенімдерге сәйкес, ол рухтардың төменгі әлеміне қатысты болды == Тұрмыс салты == === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === === Фольклоры === == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] g0dkdu2jwuoxowqpz95z9nunx5el7fj 3479596 3479595 2025-06-13T08:19:06Z Мағыпар 100137 /* Кәсібі */ толықтыру 3479596 wikitext text/x-wiki '''Шапсугтер''' немесе '''шапсығтар''' — [[Ресей]]дегі этникалық топ, он екі ірі [[Адығтар]] тайпалырының бірі. 2010 жылғы халық санағы бойынша 3,9 мың адам. Олар негізінен [[Краснодар өлкесі]]нің оңтүстігіндегі Кавказдың Қара теңіз жағалауында тұрады (3,8 мың адам, соның ішінде 2,6 мың адам Сочи қаласы мен Сочи маңында, 1,9 мың адам Туапсе ауданында). Шапсугтердің едәуір бөлігі адыгелерге жатады. Халық саны шамамен 13 мың адамды құрайды (оның ішінде Адыгеяда шамамен 4,5 мың адам). Олар сондай-ақ [[Түркия]]да, [[Иордания]] мен [[Израиль]]де тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5603496|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тілі == Тілі — Солтүстік Кавказ тілдерінің абхаз-адыг отбасының [[адыгей тілі]]нің диалектісі.<ref>{{citeweb|url=https://nazaccent.ru/nations/shaps/|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Діні == Сенушілер — [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]]. == Тарихы == Шапсугтар алғаш рет XVIII ғасырдың 20-жылдарындағы Түрік шежіресінде, адыгтардың Қырым хандығына қарсы күресіне байланысты айтылады. 1724 жылы Пшада өзенінде олар Девлет-Гирей ханды тұтқындап, оларға шабуыл жасаған Қырым татарларын жеңді. 1743 жылғы орыс құжаттарында "ерекше тілі мен бірдей билігі бар" абазамен көршілес "сапсих" халқы туралы айтылады. Кавказ соғысы кезінде олар Ресейдің табанды қарсыластарының қатарында болды және 1859 жылға дейін өмір сүрген Шәміл құрған одаққа қосылды. 1860 жылдың аяғында Шапсугтерді, Убыхтарды және Натухайларды біріктіретін Мәжіліс құрылды. 1864 жылы шапсугтардың басым бөлігі басқа адыгеліктермен бірге Түркияға көшіп, олар жартылай ассимиляцияға ұшырап, шеркес қауымына жартылай қосылды. Кавказда 2000-ға жуық шапсугтар қалып, олардың жерлеріне басқа этникалық топтар қоныстана бастады. 1917 жылғы революция мен азамат соғысы Ресейдің ғана емес, оның ең ұсақ ұлттарының да тағдырын күрт өзгертті. Кубанда Кеңес өкіметі түпкілікті орнағаннан кейін өлкеде таулы халықтарға автономия беру процесі басталды. 1924 жылы Шапсуг ұлттық округі орталығы Туапседе, содан кейін Красноалександровское және Лазаревское ауылдарында құрылды, 1945 жылы Краснодар өлкесінің Лазаревский ауданы болып өзгертілді. 1990 жылы Шапсуг халқының 1-съезінде Шапсуг ұлттық округін қалпына келтіру туралы декларация қабылданды. 1992 жылы 12 маусымда Ресей Федерациясы Жоғарғы Кеңесінің Президиумы Шапсуг ұлттық округін құру туралы қаулы қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/407|title=Волкова Н.Г. Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Кәсібі == Шапсугтер мал және құс өсірумен, [[егіншілік]]пен, жүзім шаруашылығымен айналысқан. Олар тары, ал аз дәрежеде бидай, қара бидай, арпа, сұлы екті. XVIII ғасырдың аяғынан бастап жүгері кең тарады. Жылқы шаруашылығы маңызды рөл атқарды. Аше өңірінің ауылдары безгекке қарсы иммунитеті дамыған төзімді жылқыларды өсірді, олар жоғары бағаланды. Балықты олар күнделікті өмірде ол тұтынды, бірақ қонақтарға ұсынылмады, себебі ол жақсы өнім емес деп саналды, наным-сенімдерге сәйкес, ол рухтардың төменгі әлеміне қатысты болды. Шапсугтер бау-бақша өсіруге ерекше көңіл бөлді, олар шие, шабдалы, қара өрік, жаңғақ өсірді. Жолға шыққанда жеміс ағаштарынан кесінді алып, жол бойына отырғызған. Шапсуг бақтары көптеген шақырымдарға созылып, құрғақшылық пен әскери қақтығыстар кезінде адамдарға көмектесті. == Тұрмыс салты == === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === === Фольклоры === == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] 5rlslfpo0uuoz2v7omj9r9n90zr7uyb 3479597 3479596 2025-06-13T08:27:00Z Мағыпар 100137 /* Кәсібі */ толықтыру 3479597 wikitext text/x-wiki '''Шапсугтер''' немесе '''шапсығтар''' — [[Ресей]]дегі этникалық топ, он екі ірі [[Адығтар]] тайпалырының бірі. 2010 жылғы халық санағы бойынша 3,9 мың адам. Олар негізінен [[Краснодар өлкесі]]нің оңтүстігіндегі Кавказдың Қара теңіз жағалауында тұрады (3,8 мың адам, соның ішінде 2,6 мың адам Сочи қаласы мен Сочи маңында, 1,9 мың адам Туапсе ауданында). Шапсугтердің едәуір бөлігі адыгелерге жатады. Халық саны шамамен 13 мың адамды құрайды (оның ішінде Адыгеяда шамамен 4,5 мың адам). Олар сондай-ақ [[Түркия]]да, [[Иордания]] мен [[Израиль]]де тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5603496|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тілі == Тілі — Солтүстік Кавказ тілдерінің абхаз-адыг отбасының [[адыгей тілі]]нің диалектісі.<ref>{{citeweb|url=https://nazaccent.ru/nations/shaps/|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Діні == Сенушілер — [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]]. == Тарихы == Шапсугтар алғаш рет XVIII ғасырдың 20-жылдарындағы Түрік шежіресінде, адыгтардың Қырым хандығына қарсы күресіне байланысты айтылады. 1724 жылы Пшада өзенінде олар Девлет-Гирей ханды тұтқындап, оларға шабуыл жасаған Қырым татарларын жеңді. 1743 жылғы орыс құжаттарында "ерекше тілі мен бірдей билігі бар" абазамен көршілес "сапсих" халқы туралы айтылады. Кавказ соғысы кезінде олар Ресейдің табанды қарсыластарының қатарында болды және 1859 жылға дейін өмір сүрген Шәміл құрған одаққа қосылды. 1860 жылдың аяғында Шапсугтерді, Убыхтарды және Натухайларды біріктіретін Мәжіліс құрылды. 1864 жылы шапсугтардың басым бөлігі басқа адыгеліктермен бірге Түркияға көшіп, олар жартылай ассимиляцияға ұшырап, шеркес қауымына жартылай қосылды. Кавказда 2000-ға жуық шапсугтар қалып, олардың жерлеріне басқа этникалық топтар қоныстана бастады. 1917 жылғы революция мен азамат соғысы Ресейдің ғана емес, оның ең ұсақ ұлттарының да тағдырын күрт өзгертті. Кубанда Кеңес өкіметі түпкілікті орнағаннан кейін өлкеде таулы халықтарға автономия беру процесі басталды. 1924 жылы Шапсуг ұлттық округі орталығы Туапседе, содан кейін Красноалександровское және Лазаревское ауылдарында құрылды, 1945 жылы Краснодар өлкесінің Лазаревский ауданы болып өзгертілді. 1990 жылы Шапсуг халқының 1-съезінде Шапсуг ұлттық округін қалпына келтіру туралы декларация қабылданды. 1992 жылы 12 маусымда Ресей Федерациясы Жоғарғы Кеңесінің Президиумы Шапсуг ұлттық округін құру туралы қаулы қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/407|title=Волкова Н.Г. Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Кәсібі == Ежелгі Шапсугтердің дәстүрлі кәсіптері мал және құс өсіру, [[егіншілік]] болды - олар тары, аз дәрежеде бидай, қара бидай, арпа, сұлы екті. XVIII ғасырдың аяғынан бастап жүгері кең тарады. Олар бүгінде бақшаларында дәнді дақылдардың орнына картоп, қызанақ және басқа да жаңа дәуір әкелген дақылдарды өсіріп, плантацияларда шай, құрма және басқа да жылуды жақсы көретін өсімдіктерді өсірді. Шапсугтер бау-бақша өсіруге ерекше көңіл бөлді, олар шие, шабдалы, қара өрік, жаңғақ өсірді. Жолға шыққанда жеміс ағаштарынан кесінді алып, жол бойына отырғызған. Шапсуг бақтары көптеген шақырымдарға созылып, құрғақшылық пен әскери қақтығыстар кезінде адамдарға көмектесті. Ара шаруашылығы мен бағбандық олардың күнделікті өмірінде әлі де маңызды рөл атқарады. Жылқы шаруашылығы маңызды рөл атқарды. Аше өңірінің ауылдары безгекке қарсы иммунитеті дамыған төзімді жылқыларды өсірді, олар жоғары бағаланды. Балықты олар күнделікті өмірде ол тұтынды, бірақ қонақтарға ұсынылмады, себебі ол жақсы өнім емес деп саналды, наным-сенімдерге сәйкес, ол рухтардың төменгі әлеміне қатысты болды. == Тұрмыс салты == === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === === Фольклоры === == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] evbx1d9v7pzwfnzx269jjvfyfwetd9x 3479599 3479597 2025-06-13T08:52:10Z Мағыпар 100137 /* Кәсібі */ дереккөз 3479599 wikitext text/x-wiki '''Шапсугтер''' немесе '''шапсығтар''' — [[Ресей]]дегі этникалық топ, он екі ірі [[Адығтар]] тайпалырының бірі. 2010 жылғы халық санағы бойынша 3,9 мың адам. Олар негізінен [[Краснодар өлкесі]]нің оңтүстігіндегі Кавказдың Қара теңіз жағалауында тұрады (3,8 мың адам, соның ішінде 2,6 мың адам Сочи қаласы мен Сочи маңында, 1,9 мың адам Туапсе ауданында). Шапсугтердің едәуір бөлігі адыгелерге жатады. Халық саны шамамен 13 мың адамды құрайды (оның ішінде Адыгеяда шамамен 4,5 мың адам). Олар сондай-ақ [[Түркия]]да, [[Иордания]] мен [[Израиль]]де тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5603496|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тілі == Тілі — Солтүстік Кавказ тілдерінің абхаз-адыг отбасының [[адыгей тілі]]нің диалектісі.<ref>{{citeweb|url=https://nazaccent.ru/nations/shaps/|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Діні == Сенушілер — [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]]. == Тарихы == Шапсугтар алғаш рет XVIII ғасырдың 20-жылдарындағы Түрік шежіресінде, адыгтардың Қырым хандығына қарсы күресіне байланысты айтылады. 1724 жылы Пшада өзенінде олар Девлет-Гирей ханды тұтқындап, оларға шабуыл жасаған Қырым татарларын жеңді. 1743 жылғы орыс құжаттарында "ерекше тілі мен бірдей билігі бар" абазамен көршілес "сапсих" халқы туралы айтылады. Кавказ соғысы кезінде олар Ресейдің табанды қарсыластарының қатарында болды және 1859 жылға дейін өмір сүрген Шәміл құрған одаққа қосылды. 1860 жылдың аяғында Шапсугтерді, Убыхтарды және Натухайларды біріктіретін Мәжіліс құрылды. 1864 жылы шапсугтардың басым бөлігі басқа адыгеліктермен бірге Түркияға көшіп, олар жартылай ассимиляцияға ұшырап, шеркес қауымына жартылай қосылды. Кавказда 2000-ға жуық шапсугтар қалып, олардың жерлеріне басқа этникалық топтар қоныстана бастады. 1917 жылғы революция мен азамат соғысы Ресейдің ғана емес, оның ең ұсақ ұлттарының да тағдырын күрт өзгертті. Кубанда Кеңес өкіметі түпкілікті орнағаннан кейін өлкеде таулы халықтарға автономия беру процесі басталды. 1924 жылы Шапсуг ұлттық округі орталығы Туапседе, содан кейін Красноалександровское және Лазаревское ауылдарында құрылды, 1945 жылы Краснодар өлкесінің Лазаревский ауданы болып өзгертілді. 1990 жылы Шапсуг халқының 1-съезінде Шапсуг ұлттық округін қалпына келтіру туралы декларация қабылданды. 1992 жылы 12 маусымда Ресей Федерациясы Жоғарғы Кеңесінің Президиумы Шапсуг ұлттық округін құру туралы қаулы қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/407|title=Волкова Н.Г. Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Кәсібі == Ежелгі Шапсугтердің дәстүрлі кәсіптері мал және құс өсіру, [[егіншілік]] болды - олар тары, аз дәрежеде бидай, қара бидай, арпа, сұлы екті. XVIII ғасырдың аяғынан бастап жүгері кең тарады. Олар бүгінде бақшаларында дәнді дақылдардың орнына картоп, қызанақ және басқа да жаңа дәуір әкелген дақылдарды өсіріп, плантацияларда шай, құрма және басқа да жылуды жақсы көретін өсімдіктерді өсірді. Шапсугтер бау-бақша өсіруге ерекше көңіл бөлді, олар шие, шабдалы, қара өрік, жаңғақ өсірді. Жолға шыққанда жеміс ағаштарынан кесінді алып, жол бойына отырғызған. Шапсуг бақтары көптеген шақырымдарға созылып, құрғақшылық пен әскери қақтығыстар кезінде адамдарға көмектесті. Ара шаруашылығы мен бағбандық олардың күнделікті өмірінде әлі де маңызды рөл атқарады. Жылқы шаруашылығы маңызды рөл атқарды. Аше өңірінің ауылдары безгекке қарсы иммунитеті дамыған төзімді жылқыларды өсірді, олар жоғары бағаланды. Балықты олар күнделікті өмірде ол тұтынды, бірақ қонақтарға ұсынылмады, себебі ол жақсы өнім емес деп саналды, наным-сенімдерге сәйкес, ол рухтардың төменгі әлеміне қатысты болды.<ref>{{citeweb|url=https://xn--80aaaa1bcaqfbqcckfp8c4cxgsc.xn--p1ai/nationalities/%D0%A8%D0%B0%D0%BF%D1%81%D1%83%D0%B3%D0%B8?ysclid=mbudeubq1k463914536|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === === Фольклоры === == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] 51nfymwz3f4j05wueaae8xsp9t2fzct 3479604 3479599 2025-06-13T09:16:42Z Мағыпар 100137 /* Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары */ толықтыру 3479604 wikitext text/x-wiki '''Шапсугтер''' немесе '''шапсығтар''' — [[Ресей]]дегі этникалық топ, он екі ірі [[Адығтар]] тайпалырының бірі. 2010 жылғы халық санағы бойынша 3,9 мың адам. Олар негізінен [[Краснодар өлкесі]]нің оңтүстігіндегі Кавказдың Қара теңіз жағалауында тұрады (3,8 мың адам, соның ішінде 2,6 мың адам Сочи қаласы мен Сочи маңында, 1,9 мың адам Туапсе ауданында). Шапсугтердің едәуір бөлігі адыгелерге жатады. Халық саны шамамен 13 мың адамды құрайды (оның ішінде Адыгеяда шамамен 4,5 мың адам). Олар сондай-ақ [[Түркия]]да, [[Иордания]] мен [[Израиль]]де тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5603496|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тілі == Тілі — Солтүстік Кавказ тілдерінің абхаз-адыг отбасының [[адыгей тілі]]нің диалектісі.<ref>{{citeweb|url=https://nazaccent.ru/nations/shaps/|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Діні == Сенушілер — [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]]. == Тарихы == Шапсугтар алғаш рет XVIII ғасырдың 20-жылдарындағы Түрік шежіресінде, адыгтардың Қырым хандығына қарсы күресіне байланысты айтылады. 1724 жылы Пшада өзенінде олар Девлет-Гирей ханды тұтқындап, оларға шабуыл жасаған Қырым татарларын жеңді. 1743 жылғы орыс құжаттарында "ерекше тілі мен бірдей билігі бар" абазамен көршілес "сапсих" халқы туралы айтылады. Кавказ соғысы кезінде олар Ресейдің табанды қарсыластарының қатарында болды және 1859 жылға дейін өмір сүрген Шәміл құрған одаққа қосылды. 1860 жылдың аяғында Шапсугтерді, Убыхтарды және Натухайларды біріктіретін Мәжіліс құрылды. 1864 жылы шапсугтардың басым бөлігі басқа адыгеліктермен бірге Түркияға көшіп, олар жартылай ассимиляцияға ұшырап, шеркес қауымына жартылай қосылды. Кавказда 2000-ға жуық шапсугтар қалып, олардың жерлеріне басқа этникалық топтар қоныстана бастады. 1917 жылғы революция мен азамат соғысы Ресейдің ғана емес, оның ең ұсақ ұлттарының да тағдырын күрт өзгертті. Кубанда Кеңес өкіметі түпкілікті орнағаннан кейін өлкеде таулы халықтарға автономия беру процесі басталды. 1924 жылы Шапсуг ұлттық округі орталығы Туапседе, содан кейін Красноалександровское және Лазаревское ауылдарында құрылды, 1945 жылы Краснодар өлкесінің Лазаревский ауданы болып өзгертілді. 1990 жылы Шапсуг халқының 1-съезінде Шапсуг ұлттық округін қалпына келтіру туралы декларация қабылданды. 1992 жылы 12 маусымда Ресей Федерациясы Жоғарғы Кеңесінің Президиумы Шапсуг ұлттық округін құру туралы қаулы қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/407|title=Волкова Н.Г. Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Кәсібі == Ежелгі Шапсугтердің дәстүрлі кәсіптері мал және құс өсіру, [[егіншілік]] болды - олар тары, аз дәрежеде бидай, қара бидай, арпа, сұлы екті. XVIII ғасырдың аяғынан бастап жүгері кең тарады. Олар бүгінде бақшаларында дәнді дақылдардың орнына картоп, қызанақ және басқа да жаңа дәуір әкелген дақылдарды өсіріп, плантацияларда шай, құрма және басқа да жылуды жақсы көретін өсімдіктерді өсірді. Шапсугтер бау-бақша өсіруге ерекше көңіл бөлді, олар шие, шабдалы, қара өрік, жаңғақ өсірді. Жолға шыққанда жеміс ағаштарынан кесінді алып, жол бойына отырғызған. Шапсуг бақтары көптеген шақырымдарға созылып, құрғақшылық пен әскери қақтығыстар кезінде адамдарға көмектесті. Ара шаруашылығы мен бағбандық олардың күнделікті өмірінде әлі де маңызды рөл атқарады. Жылқы шаруашылығы маңызды рөл атқарды. Аше өңірінің ауылдары безгекке қарсы иммунитеті дамыған төзімді жылқыларды өсірді, олар жоғары бағаланды. Балықты олар күнделікті өмірде ол тұтынды, бірақ қонақтарға ұсынылмады, себебі ол жақсы өнім емес деп саналды, наным-сенімдерге сәйкес, ол рухтардың төменгі әлеміне қатысты болды.<ref>{{citeweb|url=https://xn--80aaaa1bcaqfbqcckfp8c4cxgsc.xn--p1ai/nationalities/%D0%A8%D0%B0%D0%BF%D1%81%D1%83%D0%B3%D0%B8?ysclid=mbudeubq1k463914536|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Шапсугтердің қонысыныі екі түрі болды. хаблъ — жақын туыстардың қонысы және куадж — көршілік-территориялық көп ауласы бар қоныс. Олардың еркін немесе шашыраңқы орналасуы болды және өзендердің бойымен көптеген шақырымдарға созылды. Әдетте үлкен отбасы тұрғын үй мен қосалқы ғимараттарды қамтитын кешенді иеленді. Жазықтардың тұрғындары адыгелік пішінді дәстүрлі үйлер салуды жалғастырды. Олар балшықтан тұрғызылды, төбесі сабан мен қамыспен жабылған. Жағалаудағылар орыстардан қабылданған төртбұрышты пішінді ағаш үйлер салды, тұрғын үйлер «орыс үйі» дегенді білдіретін «урыс үн» деп аталды. XVIII - XIX ғасырдың бірінші жартысында Шапсуг тұрғын үйі жеке кіреберісі бар бір, екі немесе үш бөлмеден тұрды. === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === === Фольклоры === == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] 1rz73rpczpm7oy7m2a0olbaa2h8w70m 3479606 3479604 2025-06-13T09:17:43Z Мағыпар 100137 /* Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары */ дереккөз 3479606 wikitext text/x-wiki '''Шапсугтер''' немесе '''шапсығтар''' — [[Ресей]]дегі этникалық топ, он екі ірі [[Адығтар]] тайпалырының бірі. 2010 жылғы халық санағы бойынша 3,9 мың адам. Олар негізінен [[Краснодар өлкесі]]нің оңтүстігіндегі Кавказдың Қара теңіз жағалауында тұрады (3,8 мың адам, соның ішінде 2,6 мың адам Сочи қаласы мен Сочи маңында, 1,9 мың адам Туапсе ауданында). Шапсугтердің едәуір бөлігі адыгелерге жатады. Халық саны шамамен 13 мың адамды құрайды (оның ішінде Адыгеяда шамамен 4,5 мың адам). Олар сондай-ақ [[Түркия]]да, [[Иордания]] мен [[Израиль]]де тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5603496|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тілі == Тілі — Солтүстік Кавказ тілдерінің абхаз-адыг отбасының [[адыгей тілі]]нің диалектісі.<ref>{{citeweb|url=https://nazaccent.ru/nations/shaps/|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Діні == Сенушілер — [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]]. == Тарихы == Шапсугтар алғаш рет XVIII ғасырдың 20-жылдарындағы Түрік шежіресінде, адыгтардың Қырым хандығына қарсы күресіне байланысты айтылады. 1724 жылы Пшада өзенінде олар Девлет-Гирей ханды тұтқындап, оларға шабуыл жасаған Қырым татарларын жеңді. 1743 жылғы орыс құжаттарында "ерекше тілі мен бірдей билігі бар" абазамен көршілес "сапсих" халқы туралы айтылады. Кавказ соғысы кезінде олар Ресейдің табанды қарсыластарының қатарында болды және 1859 жылға дейін өмір сүрген Шәміл құрған одаққа қосылды. 1860 жылдың аяғында Шапсугтерді, Убыхтарды және Натухайларды біріктіретін Мәжіліс құрылды. 1864 жылы шапсугтардың басым бөлігі басқа адыгеліктермен бірге Түркияға көшіп, олар жартылай ассимиляцияға ұшырап, шеркес қауымына жартылай қосылды. Кавказда 2000-ға жуық шапсугтар қалып, олардың жерлеріне басқа этникалық топтар қоныстана бастады. 1917 жылғы революция мен азамат соғысы Ресейдің ғана емес, оның ең ұсақ ұлттарының да тағдырын күрт өзгертті. Кубанда Кеңес өкіметі түпкілікті орнағаннан кейін өлкеде таулы халықтарға автономия беру процесі басталды. 1924 жылы Шапсуг ұлттық округі орталығы Туапседе, содан кейін Красноалександровское және Лазаревское ауылдарында құрылды, 1945 жылы Краснодар өлкесінің Лазаревский ауданы болып өзгертілді. 1990 жылы Шапсуг халқының 1-съезінде Шапсуг ұлттық округін қалпына келтіру туралы декларация қабылданды. 1992 жылы 12 маусымда Ресей Федерациясы Жоғарғы Кеңесінің Президиумы Шапсуг ұлттық округін құру туралы қаулы қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/407|title=Волкова Н.Г. Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Кәсібі == Ежелгі Шапсугтердің дәстүрлі кәсіптері мал және құс өсіру, [[егіншілік]] болды - олар тары, аз дәрежеде бидай, қара бидай, арпа, сұлы екті. XVIII ғасырдың аяғынан бастап жүгері кең тарады. Олар бүгінде бақшаларында дәнді дақылдардың орнына картоп, қызанақ және басқа да жаңа дәуір әкелген дақылдарды өсіріп, плантацияларда шай, құрма және басқа да жылуды жақсы көретін өсімдіктерді өсірді. Шапсугтер бау-бақша өсіруге ерекше көңіл бөлді, олар шие, шабдалы, қара өрік, жаңғақ өсірді. Жолға шыққанда жеміс ағаштарынан кесінді алып, жол бойына отырғызған. Шапсуг бақтары көптеген шақырымдарға созылып, құрғақшылық пен әскери қақтығыстар кезінде адамдарға көмектесті. Ара шаруашылығы мен бағбандық олардың күнделікті өмірінде әлі де маңызды рөл атқарады. Жылқы шаруашылығы маңызды рөл атқарды. Аше өңірінің ауылдары безгекке қарсы иммунитеті дамыған төзімді жылқыларды өсірді, олар жоғары бағаланды. Балықты олар күнделікті өмірде ол тұтынды, бірақ қонақтарға ұсынылмады, себебі ол жақсы өнім емес деп саналды, наным-сенімдерге сәйкес, ол рухтардың төменгі әлеміне қатысты болды.<ref>{{citeweb|url=https://xn--80aaaa1bcaqfbqcckfp8c4cxgsc.xn--p1ai/nationalities/%D0%A8%D0%B0%D0%BF%D1%81%D1%83%D0%B3%D0%B8?ysclid=mbudeubq1k463914536|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Шапсугтердің қонысыныі екі түрі болды. хаблъ — жақын туыстардың қонысы және куадж — көршілік-территориялық көп ауласы бар қоныс. Олардың еркін немесе шашыраңқы орналасуы болды және өзендердің бойымен көптеген шақырымдарға созылды. Әдетте үлкен отбасы тұрғын үй мен қосалқы ғимараттарды қамтитын кешенді иеленді. Жазықтардың тұрғындары адыгелік пішінді дәстүрлі үйлер салуды жалғастырды. Олар балшықтан тұрғызылды, төбесі сабан мен қамыспен жабылған. Жағалаудағылар орыстардан қабылданған төртбұрышты пішінді ағаш үйлер салды, тұрғын үйлер «орыс үйі» дегенді білдіретін «урыс үн» деп аталды. XVIII - XIX ғасырдың бірінші жартысында Шапсуг тұрғын үйі жеке кіреберісі бар бір, екі немесе үш бөлмеден тұрды.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/shapsugi-hraniteli-prichernomorya|title=Шапсугтар — Қара теңіз аймағының қамқоршылары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === === Фольклоры === == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] euvox5esp4xu5zdwh5q7x99j1on19zd 3479609 3479606 2025-06-13T09:34:23Z Мағыпар 100137 /* Діні */ 3479609 wikitext text/x-wiki '''Шапсугтер''' немесе '''шапсығтар''' — [[Ресей]]дегі этникалық топ, он екі ірі [[Адығтар]] тайпалырының бірі. 2010 жылғы халық санағы бойынша 3,9 мың адам. Олар негізінен [[Краснодар өлкесі]]нің оңтүстігіндегі Кавказдың Қара теңіз жағалауында тұрады (3,8 мың адам, соның ішінде 2,6 мың адам Сочи қаласы мен Сочи маңында, 1,9 мың адам Туапсе ауданында). Шапсугтердің едәуір бөлігі адыгелерге жатады. Халық саны шамамен 13 мың адамды құрайды (оның ішінде Адыгеяда шамамен 4,5 мың адам). Олар сондай-ақ [[Түркия]]да, [[Иордания]] мен [[Израиль]]де тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5603496|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тілі == Тілі — Солтүстік Кавказ тілдерінің абхаз-адыг отбасының [[адыгей тілі]]нің диалектісі.<ref>{{citeweb|url=https://nazaccent.ru/nations/shaps/|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Діні == Сенушілер — [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]].<ref>{{citeweb|url=https://geographyofrussia.com/shapsugi/|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тарихы == Шапсугтар алғаш рет XVIII ғасырдың 20-жылдарындағы Түрік шежіресінде, адыгтардың Қырым хандығына қарсы күресіне байланысты айтылады. 1724 жылы Пшада өзенінде олар Девлет-Гирей ханды тұтқындап, оларға шабуыл жасаған Қырым татарларын жеңді. 1743 жылғы орыс құжаттарында "ерекше тілі мен бірдей билігі бар" абазамен көршілес "сапсих" халқы туралы айтылады. Кавказ соғысы кезінде олар Ресейдің табанды қарсыластарының қатарында болды және 1859 жылға дейін өмір сүрген Шәміл құрған одаққа қосылды. 1860 жылдың аяғында Шапсугтерді, Убыхтарды және Натухайларды біріктіретін Мәжіліс құрылды. 1864 жылы шапсугтардың басым бөлігі басқа адыгеліктермен бірге Түркияға көшіп, олар жартылай ассимиляцияға ұшырап, шеркес қауымына жартылай қосылды. Кавказда 2000-ға жуық шапсугтар қалып, олардың жерлеріне басқа этникалық топтар қоныстана бастады. 1917 жылғы революция мен азамат соғысы Ресейдің ғана емес, оның ең ұсақ ұлттарының да тағдырын күрт өзгертті. Кубанда Кеңес өкіметі түпкілікті орнағаннан кейін өлкеде таулы халықтарға автономия беру процесі басталды. 1924 жылы Шапсуг ұлттық округі орталығы Туапседе, содан кейін Красноалександровское және Лазаревское ауылдарында құрылды, 1945 жылы Краснодар өлкесінің Лазаревский ауданы болып өзгертілді. 1990 жылы Шапсуг халқының 1-съезінде Шапсуг ұлттық округін қалпына келтіру туралы декларация қабылданды. 1992 жылы 12 маусымда Ресей Федерациясы Жоғарғы Кеңесінің Президиумы Шапсуг ұлттық округін құру туралы қаулы қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/407|title=Волкова Н.Г. Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Кәсібі == Ежелгі Шапсугтердің дәстүрлі кәсіптері мал және құс өсіру, [[егіншілік]] болды - олар тары, аз дәрежеде бидай, қара бидай, арпа, сұлы екті. XVIII ғасырдың аяғынан бастап жүгері кең тарады. Олар бүгінде бақшаларында дәнді дақылдардың орнына картоп, қызанақ және басқа да жаңа дәуір әкелген дақылдарды өсіріп, плантацияларда шай, құрма және басқа да жылуды жақсы көретін өсімдіктерді өсірді. Шапсугтер бау-бақша өсіруге ерекше көңіл бөлді, олар шие, шабдалы, қара өрік, жаңғақ өсірді. Жолға шыққанда жеміс ағаштарынан кесінді алып, жол бойына отырғызған. Шапсуг бақтары көптеген шақырымдарға созылып, құрғақшылық пен әскери қақтығыстар кезінде адамдарға көмектесті. Ара шаруашылығы мен бағбандық олардың күнделікті өмірінде әлі де маңызды рөл атқарады. Жылқы шаруашылығы маңызды рөл атқарды. Аше өңірінің ауылдары безгекке қарсы иммунитеті дамыған төзімді жылқыларды өсірді, олар жоғары бағаланды. Балықты олар күнделікті өмірде ол тұтынды, бірақ қонақтарға ұсынылмады, себебі ол жақсы өнім емес деп саналды, наным-сенімдерге сәйкес, ол рухтардың төменгі әлеміне қатысты болды.<ref>{{citeweb|url=https://xn--80aaaa1bcaqfbqcckfp8c4cxgsc.xn--p1ai/nationalities/%D0%A8%D0%B0%D0%BF%D1%81%D1%83%D0%B3%D0%B8?ysclid=mbudeubq1k463914536|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Шапсугтердің қонысыныі екі түрі болды. хаблъ — жақын туыстардың қонысы және куадж — көршілік-территориялық көп ауласы бар қоныс. Олардың еркін немесе шашыраңқы орналасуы болды және өзендердің бойымен көптеген шақырымдарға созылды. Әдетте үлкен отбасы тұрғын үй мен қосалқы ғимараттарды қамтитын кешенді иеленді. Жазықтардың тұрғындары адыгелік пішінді дәстүрлі үйлер салуды жалғастырды. Олар балшықтан тұрғызылды, төбесі сабан мен қамыспен жабылған. Жағалаудағылар орыстардан қабылданған төртбұрышты пішінді ағаш үйлер салды, тұрғын үйлер «орыс үйі» дегенді білдіретін «урыс үн» деп аталды. XVIII - XIX ғасырдың бірінші жартысында Шапсуг тұрғын үйі жеке кіреберісі бар бір, екі немесе үш бөлмеден тұрды.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/shapsugi-hraniteli-prichernomorya|title=Шапсугтар — Қара теңіз аймағының қамқоршылары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === === Дәстүрлі тағамдары === === Фольклоры === == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] n0ddnwepgive0ksxkcyqjthedyvfaw9 3479612 3479609 2025-06-13T09:39:06Z Мағыпар 100137 /* Дәстүрлі киімдері */ толықтыру 3479612 wikitext text/x-wiki '''Шапсугтер''' немесе '''шапсығтар''' — [[Ресей]]дегі этникалық топ, он екі ірі [[Адығтар]] тайпалырының бірі. 2010 жылғы халық санағы бойынша 3,9 мың адам. Олар негізінен [[Краснодар өлкесі]]нің оңтүстігіндегі Кавказдың Қара теңіз жағалауында тұрады (3,8 мың адам, соның ішінде 2,6 мың адам Сочи қаласы мен Сочи маңында, 1,9 мың адам Туапсе ауданында). Шапсугтердің едәуір бөлігі адыгелерге жатады. Халық саны шамамен 13 мың адамды құрайды (оның ішінде Адыгеяда шамамен 4,5 мың адам). Олар сондай-ақ [[Түркия]]да, [[Иордания]] мен [[Израиль]]де тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5603496|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тілі == Тілі — Солтүстік Кавказ тілдерінің абхаз-адыг отбасының [[адыгей тілі]]нің диалектісі.<ref>{{citeweb|url=https://nazaccent.ru/nations/shaps/|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Діні == Сенушілер — [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]].<ref>{{citeweb|url=https://geographyofrussia.com/shapsugi/|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тарихы == Шапсугтар алғаш рет XVIII ғасырдың 20-жылдарындағы Түрік шежіресінде, адыгтардың Қырым хандығына қарсы күресіне байланысты айтылады. 1724 жылы Пшада өзенінде олар Девлет-Гирей ханды тұтқындап, оларға шабуыл жасаған Қырым татарларын жеңді. 1743 жылғы орыс құжаттарында "ерекше тілі мен бірдей билігі бар" абазамен көршілес "сапсих" халқы туралы айтылады. Кавказ соғысы кезінде олар Ресейдің табанды қарсыластарының қатарында болды және 1859 жылға дейін өмір сүрген Шәміл құрған одаққа қосылды. 1860 жылдың аяғында Шапсугтерді, Убыхтарды және Натухайларды біріктіретін Мәжіліс құрылды. 1864 жылы шапсугтардың басым бөлігі басқа адыгеліктермен бірге Түркияға көшіп, олар жартылай ассимиляцияға ұшырап, шеркес қауымына жартылай қосылды. Кавказда 2000-ға жуық шапсугтар қалып, олардың жерлеріне басқа этникалық топтар қоныстана бастады. 1917 жылғы революция мен азамат соғысы Ресейдің ғана емес, оның ең ұсақ ұлттарының да тағдырын күрт өзгертті. Кубанда Кеңес өкіметі түпкілікті орнағаннан кейін өлкеде таулы халықтарға автономия беру процесі басталды. 1924 жылы Шапсуг ұлттық округі орталығы Туапседе, содан кейін Красноалександровское және Лазаревское ауылдарында құрылды, 1945 жылы Краснодар өлкесінің Лазаревский ауданы болып өзгертілді. 1990 жылы Шапсуг халқының 1-съезінде Шапсуг ұлттық округін қалпына келтіру туралы декларация қабылданды. 1992 жылы 12 маусымда Ресей Федерациясы Жоғарғы Кеңесінің Президиумы Шапсуг ұлттық округін құру туралы қаулы қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/407|title=Волкова Н.Г. Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Кәсібі == Ежелгі Шапсугтердің дәстүрлі кәсіптері мал және құс өсіру, [[егіншілік]] болды - олар тары, аз дәрежеде бидай, қара бидай, арпа, сұлы екті. XVIII ғасырдың аяғынан бастап жүгері кең тарады. Олар бүгінде бақшаларында дәнді дақылдардың орнына картоп, қызанақ және басқа да жаңа дәуір әкелген дақылдарды өсіріп, плантацияларда шай, құрма және басқа да жылуды жақсы көретін өсімдіктерді өсірді. Шапсугтер бау-бақша өсіруге ерекше көңіл бөлді, олар шие, шабдалы, қара өрік, жаңғақ өсірді. Жолға шыққанда жеміс ағаштарынан кесінді алып, жол бойына отырғызған. Шапсуг бақтары көптеген шақырымдарға созылып, құрғақшылық пен әскери қақтығыстар кезінде адамдарға көмектесті. Ара шаруашылығы мен бағбандық олардың күнделікті өмірінде әлі де маңызды рөл атқарады. Жылқы шаруашылығы маңызды рөл атқарды. Аше өңірінің ауылдары безгекке қарсы иммунитеті дамыған төзімді жылқыларды өсірді, олар жоғары бағаланды. Балықты олар күнделікті өмірде ол тұтынды, бірақ қонақтарға ұсынылмады, себебі ол жақсы өнім емес деп саналды, наным-сенімдерге сәйкес, ол рухтардың төменгі әлеміне қатысты болды.<ref>{{citeweb|url=https://xn--80aaaa1bcaqfbqcckfp8c4cxgsc.xn--p1ai/nationalities/%D0%A8%D0%B0%D0%BF%D1%81%D1%83%D0%B3%D0%B8?ysclid=mbudeubq1k463914536|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Шапсугтердің қонысыныі екі түрі болды. хаблъ — жақын туыстардың қонысы және куадж — көршілік-территориялық көп ауласы бар қоныс. Олардың еркін немесе шашыраңқы орналасуы болды және өзендердің бойымен көптеген шақырымдарға созылды. Әдетте үлкен отбасы тұрғын үй мен қосалқы ғимараттарды қамтитын кешенді иеленді. Жазықтардың тұрғындары адыгелік пішінді дәстүрлі үйлер салуды жалғастырды. Олар балшықтан тұрғызылды, төбесі сабан мен қамыспен жабылған. Жағалаудағылар орыстардан қабылданған төртбұрышты пішінді ағаш үйлер салды, тұрғын үйлер «орыс үйі» дегенді білдіретін «урыс үн» деп аталды. XVIII - XIX ғасырдың бірінші жартысында Шапсуг тұрғын үйі жеке кіреберісі бар бір, екі немесе үш бөлмеден тұрды.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/shapsugi-hraniteli-prichernomorya|title=Шапсугтар — Қара теңіз аймағының қамқоршылары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === Шапсуг ұлттық киімінің ең тән элементі - адыгей көйлегі, ол ұзын сарафан мен жамылғыдан тұрады. Сарафан әдетте әртүрлі реңктегі матадан тігіледі, геометриялық өрнектер немесе гүлдер түрінде кесте немесе аппликациямен безендірілген. Жамылғы немесе кондроя әдетте сарафанның үстіне киіледі және сарафан сияқты өрнектелген ашық түсті болады. === Дәстүрлі тағамдары === === Фольклоры === == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] a5fae9soi58vimwv8vb99e40h0v4a33 3479615 3479612 2025-06-13T09:43:52Z Мағыпар 100137 /* Дәстүрлі киімдері */ толықтыру 3479615 wikitext text/x-wiki '''Шапсугтер''' немесе '''шапсығтар''' — [[Ресей]]дегі этникалық топ, он екі ірі [[Адығтар]] тайпалырының бірі. 2010 жылғы халық санағы бойынша 3,9 мың адам. Олар негізінен [[Краснодар өлкесі]]нің оңтүстігіндегі Кавказдың Қара теңіз жағалауында тұрады (3,8 мың адам, соның ішінде 2,6 мың адам Сочи қаласы мен Сочи маңында, 1,9 мың адам Туапсе ауданында). Шапсугтердің едәуір бөлігі адыгелерге жатады. Халық саны шамамен 13 мың адамды құрайды (оның ішінде Адыгеяда шамамен 4,5 мың адам). Олар сондай-ақ [[Түркия]]да, [[Иордания]] мен [[Израиль]]де тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5603496|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тілі == Тілі — Солтүстік Кавказ тілдерінің абхаз-адыг отбасының [[адыгей тілі]]нің диалектісі.<ref>{{citeweb|url=https://nazaccent.ru/nations/shaps/|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Діні == Сенушілер — [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]].<ref>{{citeweb|url=https://geographyofrussia.com/shapsugi/|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тарихы == Шапсугтар алғаш рет XVIII ғасырдың 20-жылдарындағы Түрік шежіресінде, адыгтардың Қырым хандығына қарсы күресіне байланысты айтылады. 1724 жылы Пшада өзенінде олар Девлет-Гирей ханды тұтқындап, оларға шабуыл жасаған Қырым татарларын жеңді. 1743 жылғы орыс құжаттарында "ерекше тілі мен бірдей билігі бар" абазамен көршілес "сапсих" халқы туралы айтылады. Кавказ соғысы кезінде олар Ресейдің табанды қарсыластарының қатарында болды және 1859 жылға дейін өмір сүрген Шәміл құрған одаққа қосылды. 1860 жылдың аяғында Шапсугтерді, Убыхтарды және Натухайларды біріктіретін Мәжіліс құрылды. 1864 жылы шапсугтардың басым бөлігі басқа адыгеліктермен бірге Түркияға көшіп, олар жартылай ассимиляцияға ұшырап, шеркес қауымына жартылай қосылды. Кавказда 2000-ға жуық шапсугтар қалып, олардың жерлеріне басқа этникалық топтар қоныстана бастады. 1917 жылғы революция мен азамат соғысы Ресейдің ғана емес, оның ең ұсақ ұлттарының да тағдырын күрт өзгертті. Кубанда Кеңес өкіметі түпкілікті орнағаннан кейін өлкеде таулы халықтарға автономия беру процесі басталды. 1924 жылы Шапсуг ұлттық округі орталығы Туапседе, содан кейін Красноалександровское және Лазаревское ауылдарында құрылды, 1945 жылы Краснодар өлкесінің Лазаревский ауданы болып өзгертілді. 1990 жылы Шапсуг халқының 1-съезінде Шапсуг ұлттық округін қалпына келтіру туралы декларация қабылданды. 1992 жылы 12 маусымда Ресей Федерациясы Жоғарғы Кеңесінің Президиумы Шапсуг ұлттық округін құру туралы қаулы қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/407|title=Волкова Н.Г. Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Кәсібі == Ежелгі Шапсугтердің дәстүрлі кәсіптері мал және құс өсіру, [[егіншілік]] болды - олар тары, аз дәрежеде бидай, қара бидай, арпа, сұлы екті. XVIII ғасырдың аяғынан бастап жүгері кең тарады. Олар бүгінде бақшаларында дәнді дақылдардың орнына картоп, қызанақ және басқа да жаңа дәуір әкелген дақылдарды өсіріп, плантацияларда шай, құрма және басқа да жылуды жақсы көретін өсімдіктерді өсірді. Шапсугтер бау-бақша өсіруге ерекше көңіл бөлді, олар шие, шабдалы, қара өрік, жаңғақ өсірді. Жолға шыққанда жеміс ағаштарынан кесінді алып, жол бойына отырғызған. Шапсуг бақтары көптеген шақырымдарға созылып, құрғақшылық пен әскери қақтығыстар кезінде адамдарға көмектесті. Ара шаруашылығы мен бағбандық олардың күнделікті өмірінде әлі де маңызды рөл атқарады. Жылқы шаруашылығы маңызды рөл атқарды. Аше өңірінің ауылдары безгекке қарсы иммунитеті дамыған төзімді жылқыларды өсірді, олар жоғары бағаланды. Балықты олар күнделікті өмірде ол тұтынды, бірақ қонақтарға ұсынылмады, себебі ол жақсы өнім емес деп саналды, наным-сенімдерге сәйкес, ол рухтардың төменгі әлеміне қатысты болды.<ref>{{citeweb|url=https://xn--80aaaa1bcaqfbqcckfp8c4cxgsc.xn--p1ai/nationalities/%D0%A8%D0%B0%D0%BF%D1%81%D1%83%D0%B3%D0%B8?ysclid=mbudeubq1k463914536|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Шапсугтердің қонысыныі екі түрі болды. хаблъ — жақын туыстардың қонысы және куадж — көршілік-территориялық көп ауласы бар қоныс. Олардың еркін немесе шашыраңқы орналасуы болды және өзендердің бойымен көптеген шақырымдарға созылды. Әдетте үлкен отбасы тұрғын үй мен қосалқы ғимараттарды қамтитын кешенді иеленді. Жазықтардың тұрғындары адыгелік пішінді дәстүрлі үйлер салуды жалғастырды. Олар балшықтан тұрғызылды, төбесі сабан мен қамыспен жабылған. Жағалаудағылар орыстардан қабылданған төртбұрышты пішінді ағаш үйлер салды, тұрғын үйлер «орыс үйі» дегенді білдіретін «урыс үн» деп аталды. XVIII - XIX ғасырдың бірінші жартысында Шапсуг тұрғын үйі жеке кіреберісі бар бір, екі немесе үш бөлмеден тұрды.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/shapsugi-hraniteli-prichernomorya|title=Шапсугтар — Қара теңіз аймағының қамқоршылары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === Шапсуг ұлттық киімінің ең тән элементі - адыгей көйлегі, ол ұзын сарафан мен жамылғыдан тұрады. Сарафан әдетте әртүрлі реңктегі матадан тігіледі, геометриялық өрнектер немесе гүлдер түрінде кесте немесе аппликациямен безендірілген. Жамылғы немесе кондроя әдетте сарафанның үстіне киіледі және сарафан сияқты өрнектелген ашық түсті болады. Сонымен қатар, шапсуг ұлттық киіміне белбеу, білезік, алқа, бас киім сияқты әртүрлі аксессуарлар кіреді. Мысалы, әйелдер әдетте металл моншақтар немесе шілтермен безендірілген белбеуді тағады. Сондай-ақ, ер адамдар да ою-өрнекпен безендірілген белдіктер пайдаланады. === Дәстүрлі тағамдары === === Фольклоры === == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] h1qf6kh2kqhzs4bbju18ijp1xh8psad 3479617 3479615 2025-06-13T09:45:17Z Мағыпар 100137 /* Дәстүрлі киімдері */ толықтыру 3479617 wikitext text/x-wiki '''Шапсугтер''' немесе '''шапсығтар''' — [[Ресей]]дегі этникалық топ, он екі ірі [[Адығтар]] тайпалырының бірі. 2010 жылғы халық санағы бойынша 3,9 мың адам. Олар негізінен [[Краснодар өлкесі]]нің оңтүстігіндегі Кавказдың Қара теңіз жағалауында тұрады (3,8 мың адам, соның ішінде 2,6 мың адам Сочи қаласы мен Сочи маңында, 1,9 мың адам Туапсе ауданында). Шапсугтердің едәуір бөлігі адыгелерге жатады. Халық саны шамамен 13 мың адамды құрайды (оның ішінде Адыгеяда шамамен 4,5 мың адам). Олар сондай-ақ [[Түркия]]да, [[Иордания]] мен [[Израиль]]де тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5603496|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тілі == Тілі — Солтүстік Кавказ тілдерінің абхаз-адыг отбасының [[адыгей тілі]]нің диалектісі.<ref>{{citeweb|url=https://nazaccent.ru/nations/shaps/|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Діні == Сенушілер — [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]].<ref>{{citeweb|url=https://geographyofrussia.com/shapsugi/|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тарихы == Шапсугтар алғаш рет XVIII ғасырдың 20-жылдарындағы Түрік шежіресінде, адыгтардың Қырым хандығына қарсы күресіне байланысты айтылады. 1724 жылы Пшада өзенінде олар Девлет-Гирей ханды тұтқындап, оларға шабуыл жасаған Қырым татарларын жеңді. 1743 жылғы орыс құжаттарында "ерекше тілі мен бірдей билігі бар" абазамен көршілес "сапсих" халқы туралы айтылады. Кавказ соғысы кезінде олар Ресейдің табанды қарсыластарының қатарында болды және 1859 жылға дейін өмір сүрген Шәміл құрған одаққа қосылды. 1860 жылдың аяғында Шапсугтерді, Убыхтарды және Натухайларды біріктіретін Мәжіліс құрылды. 1864 жылы шапсугтардың басым бөлігі басқа адыгеліктермен бірге Түркияға көшіп, олар жартылай ассимиляцияға ұшырап, шеркес қауымына жартылай қосылды. Кавказда 2000-ға жуық шапсугтар қалып, олардың жерлеріне басқа этникалық топтар қоныстана бастады. 1917 жылғы революция мен азамат соғысы Ресейдің ғана емес, оның ең ұсақ ұлттарының да тағдырын күрт өзгертті. Кубанда Кеңес өкіметі түпкілікті орнағаннан кейін өлкеде таулы халықтарға автономия беру процесі басталды. 1924 жылы Шапсуг ұлттық округі орталығы Туапседе, содан кейін Красноалександровское және Лазаревское ауылдарында құрылды, 1945 жылы Краснодар өлкесінің Лазаревский ауданы болып өзгертілді. 1990 жылы Шапсуг халқының 1-съезінде Шапсуг ұлттық округін қалпына келтіру туралы декларация қабылданды. 1992 жылы 12 маусымда Ресей Федерациясы Жоғарғы Кеңесінің Президиумы Шапсуг ұлттық округін құру туралы қаулы қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/407|title=Волкова Н.Г. Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Кәсібі == Ежелгі Шапсугтердің дәстүрлі кәсіптері мал және құс өсіру, [[егіншілік]] болды - олар тары, аз дәрежеде бидай, қара бидай, арпа, сұлы екті. XVIII ғасырдың аяғынан бастап жүгері кең тарады. Олар бүгінде бақшаларында дәнді дақылдардың орнына картоп, қызанақ және басқа да жаңа дәуір әкелген дақылдарды өсіріп, плантацияларда шай, құрма және басқа да жылуды жақсы көретін өсімдіктерді өсірді. Шапсугтер бау-бақша өсіруге ерекше көңіл бөлді, олар шие, шабдалы, қара өрік, жаңғақ өсірді. Жолға шыққанда жеміс ағаштарынан кесінді алып, жол бойына отырғызған. Шапсуг бақтары көптеген шақырымдарға созылып, құрғақшылық пен әскери қақтығыстар кезінде адамдарға көмектесті. Ара шаруашылығы мен бағбандық олардың күнделікті өмірінде әлі де маңызды рөл атқарады. Жылқы шаруашылығы маңызды рөл атқарды. Аше өңірінің ауылдары безгекке қарсы иммунитеті дамыған төзімді жылқыларды өсірді, олар жоғары бағаланды. Балықты олар күнделікті өмірде ол тұтынды, бірақ қонақтарға ұсынылмады, себебі ол жақсы өнім емес деп саналды, наным-сенімдерге сәйкес, ол рухтардың төменгі әлеміне қатысты болды.<ref>{{citeweb|url=https://xn--80aaaa1bcaqfbqcckfp8c4cxgsc.xn--p1ai/nationalities/%D0%A8%D0%B0%D0%BF%D1%81%D1%83%D0%B3%D0%B8?ysclid=mbudeubq1k463914536|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Шапсугтердің қонысыныі екі түрі болды. хаблъ — жақын туыстардың қонысы және куадж — көршілік-территориялық көп ауласы бар қоныс. Олардың еркін немесе шашыраңқы орналасуы болды және өзендердің бойымен көптеген шақырымдарға созылды. Әдетте үлкен отбасы тұрғын үй мен қосалқы ғимараттарды қамтитын кешенді иеленді. Жазықтардың тұрғындары адыгелік пішінді дәстүрлі үйлер салуды жалғастырды. Олар балшықтан тұрғызылды, төбесі сабан мен қамыспен жабылған. Жағалаудағылар орыстардан қабылданған төртбұрышты пішінді ағаш үйлер салды, тұрғын үйлер «орыс үйі» дегенді білдіретін «урыс үн» деп аталды. XVIII - XIX ғасырдың бірінші жартысында Шапсуг тұрғын үйі жеке кіреберісі бар бір, екі немесе үш бөлмеден тұрды.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/shapsugi-hraniteli-prichernomorya|title=Шапсугтар — Қара теңіз аймағының қамқоршылары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === Шапсуг – көне де бай тарихы бар халық, бұл ұлттық киімдерінен көрініс табады. Олар этникалық топтың мәдени дәстүрлері мен құндылықтарын жеткізеді, сонымен қатар олардың ерекше өмір салтын сақтауға көмектеседі. Шапсуг ұлттық киімінің ең тән элементі - адыгей көйлегі, ол ұзын сарафан мен жамылғыдан тұрады. Сарафан әдетте әртүрлі реңктегі матадан тігіледі, геометриялық өрнектер немесе гүлдер түрінде кесте немесе аппликациямен безендірілген. Жамылғы немесе кондроя әдетте сарафанның үстіне киіледі және сарафан сияқты өрнектелген ашық түсті болады. Сонымен қатар, шапсуг ұлттық киіміне белбеу, білезік, алқа, бас киім сияқты әртүрлі аксессуарлар кіреді. Мысалы, әйелдер әдетте металл моншақтар немесе шілтермен безендірілген белбеуді тағады. Сондай-ақ, ер адамдар да ою-өрнекпен безендірілген белдіктер пайдаланады. === Дәстүрлі тағамдары === === Фольклоры === == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] tpyaz7br5ecc6a4mxnlymnktgzfkm1k 3479618 3479617 2025-06-13T09:46:18Z Мағыпар 100137 /* Дәстүрлі киімдері */ дереккөз 3479618 wikitext text/x-wiki '''Шапсугтер''' немесе '''шапсығтар''' — [[Ресей]]дегі этникалық топ, он екі ірі [[Адығтар]] тайпалырының бірі. 2010 жылғы халық санағы бойынша 3,9 мың адам. Олар негізінен [[Краснодар өлкесі]]нің оңтүстігіндегі Кавказдың Қара теңіз жағалауында тұрады (3,8 мың адам, соның ішінде 2,6 мың адам Сочи қаласы мен Сочи маңында, 1,9 мың адам Туапсе ауданында). Шапсугтердің едәуір бөлігі адыгелерге жатады. Халық саны шамамен 13 мың адамды құрайды (оның ішінде Адыгеяда шамамен 4,5 мың адам). Олар сондай-ақ [[Түркия]]да, [[Иордания]] мен [[Израиль]]де тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5603496|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тілі == Тілі — Солтүстік Кавказ тілдерінің абхаз-адыг отбасының [[адыгей тілі]]нің диалектісі.<ref>{{citeweb|url=https://nazaccent.ru/nations/shaps/|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Діні == Сенушілер — [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]].<ref>{{citeweb|url=https://geographyofrussia.com/shapsugi/|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тарихы == Шапсугтар алғаш рет XVIII ғасырдың 20-жылдарындағы Түрік шежіресінде, адыгтардың Қырым хандығына қарсы күресіне байланысты айтылады. 1724 жылы Пшада өзенінде олар Девлет-Гирей ханды тұтқындап, оларға шабуыл жасаған Қырым татарларын жеңді. 1743 жылғы орыс құжаттарында "ерекше тілі мен бірдей билігі бар" абазамен көршілес "сапсих" халқы туралы айтылады. Кавказ соғысы кезінде олар Ресейдің табанды қарсыластарының қатарында болды және 1859 жылға дейін өмір сүрген Шәміл құрған одаққа қосылды. 1860 жылдың аяғында Шапсугтерді, Убыхтарды және Натухайларды біріктіретін Мәжіліс құрылды. 1864 жылы шапсугтардың басым бөлігі басқа адыгеліктермен бірге Түркияға көшіп, олар жартылай ассимиляцияға ұшырап, шеркес қауымына жартылай қосылды. Кавказда 2000-ға жуық шапсугтар қалып, олардың жерлеріне басқа этникалық топтар қоныстана бастады. 1917 жылғы революция мен азамат соғысы Ресейдің ғана емес, оның ең ұсақ ұлттарының да тағдырын күрт өзгертті. Кубанда Кеңес өкіметі түпкілікті орнағаннан кейін өлкеде таулы халықтарға автономия беру процесі басталды. 1924 жылы Шапсуг ұлттық округі орталығы Туапседе, содан кейін Красноалександровское және Лазаревское ауылдарында құрылды, 1945 жылы Краснодар өлкесінің Лазаревский ауданы болып өзгертілді. 1990 жылы Шапсуг халқының 1-съезінде Шапсуг ұлттық округін қалпына келтіру туралы декларация қабылданды. 1992 жылы 12 маусымда Ресей Федерациясы Жоғарғы Кеңесінің Президиумы Шапсуг ұлттық округін құру туралы қаулы қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/407|title=Волкова Н.Г. Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Кәсібі == Ежелгі Шапсугтердің дәстүрлі кәсіптері мал және құс өсіру, [[егіншілік]] болды - олар тары, аз дәрежеде бидай, қара бидай, арпа, сұлы екті. XVIII ғасырдың аяғынан бастап жүгері кең тарады. Олар бүгінде бақшаларында дәнді дақылдардың орнына картоп, қызанақ және басқа да жаңа дәуір әкелген дақылдарды өсіріп, плантацияларда шай, құрма және басқа да жылуды жақсы көретін өсімдіктерді өсірді. Шапсугтер бау-бақша өсіруге ерекше көңіл бөлді, олар шие, шабдалы, қара өрік, жаңғақ өсірді. Жолға шыққанда жеміс ағаштарынан кесінді алып, жол бойына отырғызған. Шапсуг бақтары көптеген шақырымдарға созылып, құрғақшылық пен әскери қақтығыстар кезінде адамдарға көмектесті. Ара шаруашылығы мен бағбандық олардың күнделікті өмірінде әлі де маңызды рөл атқарады. Жылқы шаруашылығы маңызды рөл атқарды. Аше өңірінің ауылдары безгекке қарсы иммунитеті дамыған төзімді жылқыларды өсірді, олар жоғары бағаланды. Балықты олар күнделікті өмірде ол тұтынды, бірақ қонақтарға ұсынылмады, себебі ол жақсы өнім емес деп саналды, наным-сенімдерге сәйкес, ол рухтардың төменгі әлеміне қатысты болды.<ref>{{citeweb|url=https://xn--80aaaa1bcaqfbqcckfp8c4cxgsc.xn--p1ai/nationalities/%D0%A8%D0%B0%D0%BF%D1%81%D1%83%D0%B3%D0%B8?ysclid=mbudeubq1k463914536|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Шапсугтердің қонысыныі екі түрі болды. хаблъ — жақын туыстардың қонысы және куадж — көршілік-территориялық көп ауласы бар қоныс. Олардың еркін немесе шашыраңқы орналасуы болды және өзендердің бойымен көптеген шақырымдарға созылды. Әдетте үлкен отбасы тұрғын үй мен қосалқы ғимараттарды қамтитын кешенді иеленді. Жазықтардың тұрғындары адыгелік пішінді дәстүрлі үйлер салуды жалғастырды. Олар балшықтан тұрғызылды, төбесі сабан мен қамыспен жабылған. Жағалаудағылар орыстардан қабылданған төртбұрышты пішінді ағаш үйлер салды, тұрғын үйлер «орыс үйі» дегенді білдіретін «урыс үн» деп аталды. XVIII - XIX ғасырдың бірінші жартысында Шапсуг тұрғын үйі жеке кіреберісі бар бір, екі немесе үш бөлмеден тұрды.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/shapsugi-hraniteli-prichernomorya|title=Шапсугтар — Қара теңіз аймағының қамқоршылары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === Шапсуг – көне де бай тарихы бар халық, бұл ұлттық киімдерінен көрініс табады. Олар этникалық топтың мәдени дәстүрлері мен құндылықтарын жеткізеді, сонымен қатар олардың ерекше өмір салтын сақтауға көмектеседі. Шапсуг ұлттық киімінің ең тән элементі - адыгей көйлегі, ол ұзын сарафан мен жамылғыдан тұрады. Сарафан әдетте әртүрлі реңктегі матадан тігіледі, геометриялық өрнектер немесе гүлдер түрінде кесте немесе аппликациямен безендірілген. Жамылғы немесе кондроя әдетте сарафанның үстіне киіледі және сарафан сияқты өрнектелген ашық түсті болады. Сонымен қатар, шапсуг ұлттық киіміне белбеу, білезік, алқа, бас киім сияқты әртүрлі аксессуарлар кіреді. Мысалы, әйелдер әдетте металл моншақтар немесе шілтермен безендірілген белбеуді тағады. Сондай-ақ, ер адамдар да ою-өрнекпен безендірілген белдіктер пайдаланады.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/shapsugi/nacionalnie-kostumi|title=Ұлттық киімдер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі тағамдары === === Фольклоры === == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] o21e0e6ngjt282668332fdrir76onop 3479619 3479618 2025-06-13T09:48:21Z Мағыпар 100137 /* Дәстүрлі тағамдары */ толықтыру 3479619 wikitext text/x-wiki '''Шапсугтер''' немесе '''шапсығтар''' — [[Ресей]]дегі этникалық топ, он екі ірі [[Адығтар]] тайпалырының бірі. 2010 жылғы халық санағы бойынша 3,9 мың адам. Олар негізінен [[Краснодар өлкесі]]нің оңтүстігіндегі Кавказдың Қара теңіз жағалауында тұрады (3,8 мың адам, соның ішінде 2,6 мың адам Сочи қаласы мен Сочи маңында, 1,9 мың адам Туапсе ауданында). Шапсугтердің едәуір бөлігі адыгелерге жатады. Халық саны шамамен 13 мың адамды құрайды (оның ішінде Адыгеяда шамамен 4,5 мың адам). Олар сондай-ақ [[Түркия]]да, [[Иордания]] мен [[Израиль]]де тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5603496|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тілі == Тілі — Солтүстік Кавказ тілдерінің абхаз-адыг отбасының [[адыгей тілі]]нің диалектісі.<ref>{{citeweb|url=https://nazaccent.ru/nations/shaps/|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Діні == Сенушілер — [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]].<ref>{{citeweb|url=https://geographyofrussia.com/shapsugi/|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тарихы == Шапсугтар алғаш рет XVIII ғасырдың 20-жылдарындағы Түрік шежіресінде, адыгтардың Қырым хандығына қарсы күресіне байланысты айтылады. 1724 жылы Пшада өзенінде олар Девлет-Гирей ханды тұтқындап, оларға шабуыл жасаған Қырым татарларын жеңді. 1743 жылғы орыс құжаттарында "ерекше тілі мен бірдей билігі бар" абазамен көршілес "сапсих" халқы туралы айтылады. Кавказ соғысы кезінде олар Ресейдің табанды қарсыластарының қатарында болды және 1859 жылға дейін өмір сүрген Шәміл құрған одаққа қосылды. 1860 жылдың аяғында Шапсугтерді, Убыхтарды және Натухайларды біріктіретін Мәжіліс құрылды. 1864 жылы шапсугтардың басым бөлігі басқа адыгеліктермен бірге Түркияға көшіп, олар жартылай ассимиляцияға ұшырап, шеркес қауымына жартылай қосылды. Кавказда 2000-ға жуық шапсугтар қалып, олардың жерлеріне басқа этникалық топтар қоныстана бастады. 1917 жылғы революция мен азамат соғысы Ресейдің ғана емес, оның ең ұсақ ұлттарының да тағдырын күрт өзгертті. Кубанда Кеңес өкіметі түпкілікті орнағаннан кейін өлкеде таулы халықтарға автономия беру процесі басталды. 1924 жылы Шапсуг ұлттық округі орталығы Туапседе, содан кейін Красноалександровское және Лазаревское ауылдарында құрылды, 1945 жылы Краснодар өлкесінің Лазаревский ауданы болып өзгертілді. 1990 жылы Шапсуг халқының 1-съезінде Шапсуг ұлттық округін қалпына келтіру туралы декларация қабылданды. 1992 жылы 12 маусымда Ресей Федерациясы Жоғарғы Кеңесінің Президиумы Шапсуг ұлттық округін құру туралы қаулы қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/407|title=Волкова Н.Г. Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Кәсібі == Ежелгі Шапсугтердің дәстүрлі кәсіптері мал және құс өсіру, [[егіншілік]] болды - олар тары, аз дәрежеде бидай, қара бидай, арпа, сұлы екті. XVIII ғасырдың аяғынан бастап жүгері кең тарады. Олар бүгінде бақшаларында дәнді дақылдардың орнына картоп, қызанақ және басқа да жаңа дәуір әкелген дақылдарды өсіріп, плантацияларда шай, құрма және басқа да жылуды жақсы көретін өсімдіктерді өсірді. Шапсугтер бау-бақша өсіруге ерекше көңіл бөлді, олар шие, шабдалы, қара өрік, жаңғақ өсірді. Жолға шыққанда жеміс ағаштарынан кесінді алып, жол бойына отырғызған. Шапсуг бақтары көптеген шақырымдарға созылып, құрғақшылық пен әскери қақтығыстар кезінде адамдарға көмектесті. Ара шаруашылығы мен бағбандық олардың күнделікті өмірінде әлі де маңызды рөл атқарады. Жылқы шаруашылығы маңызды рөл атқарды. Аше өңірінің ауылдары безгекке қарсы иммунитеті дамыған төзімді жылқыларды өсірді, олар жоғары бағаланды. Балықты олар күнделікті өмірде ол тұтынды, бірақ қонақтарға ұсынылмады, себебі ол жақсы өнім емес деп саналды, наным-сенімдерге сәйкес, ол рухтардың төменгі әлеміне қатысты болды.<ref>{{citeweb|url=https://xn--80aaaa1bcaqfbqcckfp8c4cxgsc.xn--p1ai/nationalities/%D0%A8%D0%B0%D0%BF%D1%81%D1%83%D0%B3%D0%B8?ysclid=mbudeubq1k463914536|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Шапсугтердің қонысыныі екі түрі болды. хаблъ — жақын туыстардың қонысы және куадж — көршілік-территориялық көп ауласы бар қоныс. Олардың еркін немесе шашыраңқы орналасуы болды және өзендердің бойымен көптеген шақырымдарға созылды. Әдетте үлкен отбасы тұрғын үй мен қосалқы ғимараттарды қамтитын кешенді иеленді. Жазықтардың тұрғындары адыгелік пішінді дәстүрлі үйлер салуды жалғастырды. Олар балшықтан тұрғызылды, төбесі сабан мен қамыспен жабылған. Жағалаудағылар орыстардан қабылданған төртбұрышты пішінді ағаш үйлер салды, тұрғын үйлер «орыс үйі» дегенді білдіретін «урыс үн» деп аталды. XVIII - XIX ғасырдың бірінші жартысында Шапсуг тұрғын үйі жеке кіреберісі бар бір, екі немесе үш бөлмеден тұрды.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/shapsugi-hraniteli-prichernomorya|title=Шапсугтар — Қара теңіз аймағының қамқоршылары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === Шапсуг – көне де бай тарихы бар халық, бұл ұлттық киімдерінен көрініс табады. Олар этникалық топтың мәдени дәстүрлері мен құндылықтарын жеткізеді, сонымен қатар олардың ерекше өмір салтын сақтауға көмектеседі. Шапсуг ұлттық киімінің ең тән элементі - адыгей көйлегі, ол ұзын сарафан мен жамылғыдан тұрады. Сарафан әдетте әртүрлі реңктегі матадан тігіледі, геометриялық өрнектер немесе гүлдер түрінде кесте немесе аппликациямен безендірілген. Жамылғы немесе кондроя әдетте сарафанның үстіне киіледі және сарафан сияқты өрнектелген ашық түсті болады. Сонымен қатар, шапсуг ұлттық киіміне белбеу, білезік, алқа, бас киім сияқты әртүрлі аксессуарлар кіреді. Мысалы, әйелдер әдетте металл моншақтар немесе шілтермен безендірілген белбеуді тағады. Сондай-ақ, ер адамдар да ою-өрнекпен безендірілген белдіктер пайдаланады.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/shapsugi/nacionalnie-kostumi|title=Ұлттық киімдер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі тағамдары === Шапсугтер осы халықтың табиғи жағдайлары мен дәстүрлерімен тығыз байланысты дәмді және құнарлы тағамдарымен танымал. Олар тағамдардың ерекше дәмін жасау үшін ет, көкөніс, жеміс-жидек, дәнді дақылдар сияқты жергілікті өнімдерді пайдаланғанды ​​жөн көреді. Шапсугтердің ұлттық тағамдарының ең танымал тағамдарының бірі - сиыр немесе ешкі сүтінен жасалған адыге ірімшігі. Бұл ірімшіктен түрлі тағамдар жасалады және оны ыстық тағамдарға қосады. === Фольклоры === == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] kaijcunzksrfxcllqll6zvjf4dj7ojz 3479620 3479619 2025-06-13T09:51:22Z Мағыпар 100137 /* Дәстүрлі тағамдары */ толықтыру 3479620 wikitext text/x-wiki '''Шапсугтер''' немесе '''шапсығтар''' — [[Ресей]]дегі этникалық топ, он екі ірі [[Адығтар]] тайпалырының бірі. 2010 жылғы халық санағы бойынша 3,9 мың адам. Олар негізінен [[Краснодар өлкесі]]нің оңтүстігіндегі Кавказдың Қара теңіз жағалауында тұрады (3,8 мың адам, соның ішінде 2,6 мың адам Сочи қаласы мен Сочи маңында, 1,9 мың адам Туапсе ауданында). Шапсугтердің едәуір бөлігі адыгелерге жатады. Халық саны шамамен 13 мың адамды құрайды (оның ішінде Адыгеяда шамамен 4,5 мың адам). Олар сондай-ақ [[Түркия]]да, [[Иордания]] мен [[Израиль]]де тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5603496|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тілі == Тілі — Солтүстік Кавказ тілдерінің абхаз-адыг отбасының [[адыгей тілі]]нің диалектісі.<ref>{{citeweb|url=https://nazaccent.ru/nations/shaps/|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Діні == Сенушілер — [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]].<ref>{{citeweb|url=https://geographyofrussia.com/shapsugi/|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тарихы == Шапсугтар алғаш рет XVIII ғасырдың 20-жылдарындағы Түрік шежіресінде, адыгтардың Қырым хандығына қарсы күресіне байланысты айтылады. 1724 жылы Пшада өзенінде олар Девлет-Гирей ханды тұтқындап, оларға шабуыл жасаған Қырым татарларын жеңді. 1743 жылғы орыс құжаттарында "ерекше тілі мен бірдей билігі бар" абазамен көршілес "сапсих" халқы туралы айтылады. Кавказ соғысы кезінде олар Ресейдің табанды қарсыластарының қатарында болды және 1859 жылға дейін өмір сүрген Шәміл құрған одаққа қосылды. 1860 жылдың аяғында Шапсугтерді, Убыхтарды және Натухайларды біріктіретін Мәжіліс құрылды. 1864 жылы шапсугтардың басым бөлігі басқа адыгеліктермен бірге Түркияға көшіп, олар жартылай ассимиляцияға ұшырап, шеркес қауымына жартылай қосылды. Кавказда 2000-ға жуық шапсугтар қалып, олардың жерлеріне басқа этникалық топтар қоныстана бастады. 1917 жылғы революция мен азамат соғысы Ресейдің ғана емес, оның ең ұсақ ұлттарының да тағдырын күрт өзгертті. Кубанда Кеңес өкіметі түпкілікті орнағаннан кейін өлкеде таулы халықтарға автономия беру процесі басталды. 1924 жылы Шапсуг ұлттық округі орталығы Туапседе, содан кейін Красноалександровское және Лазаревское ауылдарында құрылды, 1945 жылы Краснодар өлкесінің Лазаревский ауданы болып өзгертілді. 1990 жылы Шапсуг халқының 1-съезінде Шапсуг ұлттық округін қалпына келтіру туралы декларация қабылданды. 1992 жылы 12 маусымда Ресей Федерациясы Жоғарғы Кеңесінің Президиумы Шапсуг ұлттық округін құру туралы қаулы қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/407|title=Волкова Н.Г. Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Кәсібі == Ежелгі Шапсугтердің дәстүрлі кәсіптері мал және құс өсіру, [[егіншілік]] болды - олар тары, аз дәрежеде бидай, қара бидай, арпа, сұлы екті. XVIII ғасырдың аяғынан бастап жүгері кең тарады. Олар бүгінде бақшаларында дәнді дақылдардың орнына картоп, қызанақ және басқа да жаңа дәуір әкелген дақылдарды өсіріп, плантацияларда шай, құрма және басқа да жылуды жақсы көретін өсімдіктерді өсірді. Шапсугтер бау-бақша өсіруге ерекше көңіл бөлді, олар шие, шабдалы, қара өрік, жаңғақ өсірді. Жолға шыққанда жеміс ағаштарынан кесінді алып, жол бойына отырғызған. Шапсуг бақтары көптеген шақырымдарға созылып, құрғақшылық пен әскери қақтығыстар кезінде адамдарға көмектесті. Ара шаруашылығы мен бағбандық олардың күнделікті өмірінде әлі де маңызды рөл атқарады. Жылқы шаруашылығы маңызды рөл атқарды. Аше өңірінің ауылдары безгекке қарсы иммунитеті дамыған төзімді жылқыларды өсірді, олар жоғары бағаланды. Балықты олар күнделікті өмірде ол тұтынды, бірақ қонақтарға ұсынылмады, себебі ол жақсы өнім емес деп саналды, наным-сенімдерге сәйкес, ол рухтардың төменгі әлеміне қатысты болды.<ref>{{citeweb|url=https://xn--80aaaa1bcaqfbqcckfp8c4cxgsc.xn--p1ai/nationalities/%D0%A8%D0%B0%D0%BF%D1%81%D1%83%D0%B3%D0%B8?ysclid=mbudeubq1k463914536|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Шапсугтердің қонысыныі екі түрі болды. хаблъ — жақын туыстардың қонысы және куадж — көршілік-территориялық көп ауласы бар қоныс. Олардың еркін немесе шашыраңқы орналасуы болды және өзендердің бойымен көптеген шақырымдарға созылды. Әдетте үлкен отбасы тұрғын үй мен қосалқы ғимараттарды қамтитын кешенді иеленді. Жазықтардың тұрғындары адыгелік пішінді дәстүрлі үйлер салуды жалғастырды. Олар балшықтан тұрғызылды, төбесі сабан мен қамыспен жабылған. Жағалаудағылар орыстардан қабылданған төртбұрышты пішінді ағаш үйлер салды, тұрғын үйлер «орыс үйі» дегенді білдіретін «урыс үн» деп аталды. XVIII - XIX ғасырдың бірінші жартысында Шапсуг тұрғын үйі жеке кіреберісі бар бір, екі немесе үш бөлмеден тұрды.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/shapsugi-hraniteli-prichernomorya|title=Шапсугтар — Қара теңіз аймағының қамқоршылары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === Шапсуг – көне де бай тарихы бар халық, бұл ұлттық киімдерінен көрініс табады. Олар этникалық топтың мәдени дәстүрлері мен құндылықтарын жеткізеді, сонымен қатар олардың ерекше өмір салтын сақтауға көмектеседі. Шапсуг ұлттық киімінің ең тән элементі - адыгей көйлегі, ол ұзын сарафан мен жамылғыдан тұрады. Сарафан әдетте әртүрлі реңктегі матадан тігіледі, геометриялық өрнектер немесе гүлдер түрінде кесте немесе аппликациямен безендірілген. Жамылғы немесе кондроя әдетте сарафанның үстіне киіледі және сарафан сияқты өрнектелген ашық түсті болады. Сонымен қатар, шапсуг ұлттық киіміне белбеу, білезік, алқа, бас киім сияқты әртүрлі аксессуарлар кіреді. Мысалы, әйелдер әдетте металл моншақтар немесе шілтермен безендірілген белбеуді тағады. Сондай-ақ, ер адамдар да ою-өрнекпен безендірілген белдіктер пайдаланады.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/shapsugi/nacionalnie-kostumi|title=Ұлттық киімдер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі тағамдары === Шапсугтер осы халықтың табиғи жағдайлары мен дәстүрлерімен тығыз байланысты дәмді және құнарлы тағамдарымен танымал. Олар тағамдардың ерекше дәмін жасау үшін ет, көкөніс, жеміс-жидек, дәнді дақылдар сияқты жергілікті өнімдерді пайдаланғанды ​​жөн көреді. Шапсугтердің ұлттық тағамдарының ең танымал тағамдарының бірі - сиыр немесе ешкі сүтінен жасалған адыге ірімшігі. Бұл ірімшіктен түрлі тағамдар жасалады және оны ыстық тағамдарға қосады. Шапсугтердің ұлттық тағамдарының тағы бір танымал тағамы – қызыл жасымық, ет және көкөністерден жасалған жасымық сорпасы. Бұл сорпа мерекелерде және отбасылық түскі астарда жиі ұсынылатын өте қоректік және пайдалы тағам. Сондай-ақ, шапсугтердің ұлттық мақтанышы — тауық етінен, картоптан және дәмдеуіштерден жасалған тағам – джигит-хуаса. Бұл тағам бай дәмі бар және нағыз жеңсік ас болып саналады. === Фольклоры === == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] 7v9qz8bycqvuaub14kz4ia6btsws512 3479621 3479620 2025-06-13T09:52:35Z Мағыпар 100137 /* Дәстүрлі тағамдары */ дереккөз 3479621 wikitext text/x-wiki '''Шапсугтер''' немесе '''шапсығтар''' — [[Ресей]]дегі этникалық топ, он екі ірі [[Адығтар]] тайпалырының бірі. 2010 жылғы халық санағы бойынша 3,9 мың адам. Олар негізінен [[Краснодар өлкесі]]нің оңтүстігіндегі Кавказдың Қара теңіз жағалауында тұрады (3,8 мың адам, соның ішінде 2,6 мың адам Сочи қаласы мен Сочи маңында, 1,9 мың адам Туапсе ауданында). Шапсугтердің едәуір бөлігі адыгелерге жатады. Халық саны шамамен 13 мың адамды құрайды (оның ішінде Адыгеяда шамамен 4,5 мың адам). Олар сондай-ақ [[Түркия]]да, [[Иордания]] мен [[Израиль]]де тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5603496|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тілі == Тілі — Солтүстік Кавказ тілдерінің абхаз-адыг отбасының [[адыгей тілі]]нің диалектісі.<ref>{{citeweb|url=https://nazaccent.ru/nations/shaps/|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Діні == Сенушілер — [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]].<ref>{{citeweb|url=https://geographyofrussia.com/shapsugi/|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тарихы == Шапсугтар алғаш рет XVIII ғасырдың 20-жылдарындағы Түрік шежіресінде, адыгтардың Қырым хандығына қарсы күресіне байланысты айтылады. 1724 жылы Пшада өзенінде олар Девлет-Гирей ханды тұтқындап, оларға шабуыл жасаған Қырым татарларын жеңді. 1743 жылғы орыс құжаттарында "ерекше тілі мен бірдей билігі бар" абазамен көршілес "сапсих" халқы туралы айтылады. Кавказ соғысы кезінде олар Ресейдің табанды қарсыластарының қатарында болды және 1859 жылға дейін өмір сүрген Шәміл құрған одаққа қосылды. 1860 жылдың аяғында Шапсугтерді, Убыхтарды және Натухайларды біріктіретін Мәжіліс құрылды. 1864 жылы шапсугтардың басым бөлігі басқа адыгеліктермен бірге Түркияға көшіп, олар жартылай ассимиляцияға ұшырап, шеркес қауымына жартылай қосылды. Кавказда 2000-ға жуық шапсугтар қалып, олардың жерлеріне басқа этникалық топтар қоныстана бастады. 1917 жылғы революция мен азамат соғысы Ресейдің ғана емес, оның ең ұсақ ұлттарының да тағдырын күрт өзгертті. Кубанда Кеңес өкіметі түпкілікті орнағаннан кейін өлкеде таулы халықтарға автономия беру процесі басталды. 1924 жылы Шапсуг ұлттық округі орталығы Туапседе, содан кейін Красноалександровское және Лазаревское ауылдарында құрылды, 1945 жылы Краснодар өлкесінің Лазаревский ауданы болып өзгертілді. 1990 жылы Шапсуг халқының 1-съезінде Шапсуг ұлттық округін қалпына келтіру туралы декларация қабылданды. 1992 жылы 12 маусымда Ресей Федерациясы Жоғарғы Кеңесінің Президиумы Шапсуг ұлттық округін құру туралы қаулы қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/407|title=Волкова Н.Г. Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Кәсібі == Ежелгі Шапсугтердің дәстүрлі кәсіптері мал және құс өсіру, [[егіншілік]] болды - олар тары, аз дәрежеде бидай, қара бидай, арпа, сұлы екті. XVIII ғасырдың аяғынан бастап жүгері кең тарады. Олар бүгінде бақшаларында дәнді дақылдардың орнына картоп, қызанақ және басқа да жаңа дәуір әкелген дақылдарды өсіріп, плантацияларда шай, құрма және басқа да жылуды жақсы көретін өсімдіктерді өсірді. Шапсугтер бау-бақша өсіруге ерекше көңіл бөлді, олар шие, шабдалы, қара өрік, жаңғақ өсірді. Жолға шыққанда жеміс ағаштарынан кесінді алып, жол бойына отырғызған. Шапсуг бақтары көптеген шақырымдарға созылып, құрғақшылық пен әскери қақтығыстар кезінде адамдарға көмектесті. Ара шаруашылығы мен бағбандық олардың күнделікті өмірінде әлі де маңызды рөл атқарады. Жылқы шаруашылығы маңызды рөл атқарды. Аше өңірінің ауылдары безгекке қарсы иммунитеті дамыған төзімді жылқыларды өсірді, олар жоғары бағаланды. Балықты олар күнделікті өмірде ол тұтынды, бірақ қонақтарға ұсынылмады, себебі ол жақсы өнім емес деп саналды, наным-сенімдерге сәйкес, ол рухтардың төменгі әлеміне қатысты болды.<ref>{{citeweb|url=https://xn--80aaaa1bcaqfbqcckfp8c4cxgsc.xn--p1ai/nationalities/%D0%A8%D0%B0%D0%BF%D1%81%D1%83%D0%B3%D0%B8?ysclid=mbudeubq1k463914536|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Шапсугтердің қонысыныі екі түрі болды. хаблъ — жақын туыстардың қонысы және куадж — көршілік-территориялық көп ауласы бар қоныс. Олардың еркін немесе шашыраңқы орналасуы болды және өзендердің бойымен көптеген шақырымдарға созылды. Әдетте үлкен отбасы тұрғын үй мен қосалқы ғимараттарды қамтитын кешенді иеленді. Жазықтардың тұрғындары адыгелік пішінді дәстүрлі үйлер салуды жалғастырды. Олар балшықтан тұрғызылды, төбесі сабан мен қамыспен жабылған. Жағалаудағылар орыстардан қабылданған төртбұрышты пішінді ағаш үйлер салды, тұрғын үйлер «орыс үйі» дегенді білдіретін «урыс үн» деп аталды. XVIII - XIX ғасырдың бірінші жартысында Шапсуг тұрғын үйі жеке кіреберісі бар бір, екі немесе үш бөлмеден тұрды.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/shapsugi-hraniteli-prichernomorya|title=Шапсугтар — Қара теңіз аймағының қамқоршылары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === Шапсуг – көне де бай тарихы бар халық, бұл ұлттық киімдерінен көрініс табады. Олар этникалық топтың мәдени дәстүрлері мен құндылықтарын жеткізеді, сонымен қатар олардың ерекше өмір салтын сақтауға көмектеседі. Шапсуг ұлттық киімінің ең тән элементі - адыгей көйлегі, ол ұзын сарафан мен жамылғыдан тұрады. Сарафан әдетте әртүрлі реңктегі матадан тігіледі, геометриялық өрнектер немесе гүлдер түрінде кесте немесе аппликациямен безендірілген. Жамылғы немесе кондроя әдетте сарафанның үстіне киіледі және сарафан сияқты өрнектелген ашық түсті болады. Сонымен қатар, шапсуг ұлттық киіміне белбеу, білезік, алқа, бас киім сияқты әртүрлі аксессуарлар кіреді. Мысалы, әйелдер әдетте металл моншақтар немесе шілтермен безендірілген белбеуді тағады. Сондай-ақ, ер адамдар да ою-өрнекпен безендірілген белдіктер пайдаланады.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/shapsugi/nacionalnie-kostumi|title=Ұлттық киімдер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі тағамдары === Шапсугтер осы халықтың табиғи жағдайлары мен дәстүрлерімен тығыз байланысты дәмді және құнарлы тағамдарымен танымал. Олар тағамдардың ерекше дәмін жасау үшін ет, көкөніс, жеміс-жидек, дәнді дақылдар сияқты жергілікті өнімдерді пайдаланғанды ​​жөн көреді. Шапсугтердің ұлттық тағамдарының ең танымал тағамдарының бірі - сиыр немесе ешкі сүтінен жасалған адыге ірімшігі. Бұл ірімшіктен түрлі тағамдар жасалады және оны ыстық тағамдарға қосады. Шапсугтердің ұлттық тағамдарының тағы бір танымал тағамы – қызыл жасымық, ет және көкөністерден жасалған жасымық сорпасы. Бұл сорпа мерекелерде және отбасылық түскі астарда жиі ұсынылатын өте қоректік және пайдалы тағам. Сондай-ақ, шапсугтердің ұлттық мақтанышы — тауық етінен, картоптан және дәмдеуіштерден жасалған тағам – джигит-хуаса. Бұл тағам бай дәмі бар және нағыз жеңсік ас болып саналады.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/shapsugi/tradicionnaya-kuhnya|title=Дәстүрлі тағамдары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> === Фольклоры === == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] l4eh99dx523ysch50dfghdeu9i5q1h3 3479622 3479621 2025-06-13T09:55:10Z Мағыпар 100137 /* Фольклоры */ толықтыру 3479622 wikitext text/x-wiki '''Шапсугтер''' немесе '''шапсығтар''' — [[Ресей]]дегі этникалық топ, он екі ірі [[Адығтар]] тайпалырының бірі. 2010 жылғы халық санағы бойынша 3,9 мың адам. Олар негізінен [[Краснодар өлкесі]]нің оңтүстігіндегі Кавказдың Қара теңіз жағалауында тұрады (3,8 мың адам, соның ішінде 2,6 мың адам Сочи қаласы мен Сочи маңында, 1,9 мың адам Туапсе ауданында). Шапсугтердің едәуір бөлігі адыгелерге жатады. Халық саны шамамен 13 мың адамды құрайды (оның ішінде Адыгеяда шамамен 4,5 мың адам). Олар сондай-ақ [[Түркия]]да, [[Иордания]] мен [[Израиль]]де тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5603496|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тілі == Тілі — Солтүстік Кавказ тілдерінің абхаз-адыг отбасының [[адыгей тілі]]нің диалектісі.<ref>{{citeweb|url=https://nazaccent.ru/nations/shaps/|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Діні == Сенушілер — [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]].<ref>{{citeweb|url=https://geographyofrussia.com/shapsugi/|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тарихы == Шапсугтар алғаш рет XVIII ғасырдың 20-жылдарындағы Түрік шежіресінде, адыгтардың Қырым хандығына қарсы күресіне байланысты айтылады. 1724 жылы Пшада өзенінде олар Девлет-Гирей ханды тұтқындап, оларға шабуыл жасаған Қырым татарларын жеңді. 1743 жылғы орыс құжаттарында "ерекше тілі мен бірдей билігі бар" абазамен көршілес "сапсих" халқы туралы айтылады. Кавказ соғысы кезінде олар Ресейдің табанды қарсыластарының қатарында болды және 1859 жылға дейін өмір сүрген Шәміл құрған одаққа қосылды. 1860 жылдың аяғында Шапсугтерді, Убыхтарды және Натухайларды біріктіретін Мәжіліс құрылды. 1864 жылы шапсугтардың басым бөлігі басқа адыгеліктермен бірге Түркияға көшіп, олар жартылай ассимиляцияға ұшырап, шеркес қауымына жартылай қосылды. Кавказда 2000-ға жуық шапсугтар қалып, олардың жерлеріне басқа этникалық топтар қоныстана бастады. 1917 жылғы революция мен азамат соғысы Ресейдің ғана емес, оның ең ұсақ ұлттарының да тағдырын күрт өзгертті. Кубанда Кеңес өкіметі түпкілікті орнағаннан кейін өлкеде таулы халықтарға автономия беру процесі басталды. 1924 жылы Шапсуг ұлттық округі орталығы Туапседе, содан кейін Красноалександровское және Лазаревское ауылдарында құрылды, 1945 жылы Краснодар өлкесінің Лазаревский ауданы болып өзгертілді. 1990 жылы Шапсуг халқының 1-съезінде Шапсуг ұлттық округін қалпына келтіру туралы декларация қабылданды. 1992 жылы 12 маусымда Ресей Федерациясы Жоғарғы Кеңесінің Президиумы Шапсуг ұлттық округін құру туралы қаулы қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/407|title=Волкова Н.Г. Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Кәсібі == Ежелгі Шапсугтердің дәстүрлі кәсіптері мал және құс өсіру, [[егіншілік]] болды - олар тары, аз дәрежеде бидай, қара бидай, арпа, сұлы екті. XVIII ғасырдың аяғынан бастап жүгері кең тарады. Олар бүгінде бақшаларында дәнді дақылдардың орнына картоп, қызанақ және басқа да жаңа дәуір әкелген дақылдарды өсіріп, плантацияларда шай, құрма және басқа да жылуды жақсы көретін өсімдіктерді өсірді. Шапсугтер бау-бақша өсіруге ерекше көңіл бөлді, олар шие, шабдалы, қара өрік, жаңғақ өсірді. Жолға шыққанда жеміс ағаштарынан кесінді алып, жол бойына отырғызған. Шапсуг бақтары көптеген шақырымдарға созылып, құрғақшылық пен әскери қақтығыстар кезінде адамдарға көмектесті. Ара шаруашылығы мен бағбандық олардың күнделікті өмірінде әлі де маңызды рөл атқарады. Жылқы шаруашылығы маңызды рөл атқарды. Аше өңірінің ауылдары безгекке қарсы иммунитеті дамыған төзімді жылқыларды өсірді, олар жоғары бағаланды. Балықты олар күнделікті өмірде ол тұтынды, бірақ қонақтарға ұсынылмады, себебі ол жақсы өнім емес деп саналды, наным-сенімдерге сәйкес, ол рухтардың төменгі әлеміне қатысты болды.<ref>{{citeweb|url=https://xn--80aaaa1bcaqfbqcckfp8c4cxgsc.xn--p1ai/nationalities/%D0%A8%D0%B0%D0%BF%D1%81%D1%83%D0%B3%D0%B8?ysclid=mbudeubq1k463914536|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Шапсугтердің қонысыныі екі түрі болды. хаблъ — жақын туыстардың қонысы және куадж — көршілік-территориялық көп ауласы бар қоныс. Олардың еркін немесе шашыраңқы орналасуы болды және өзендердің бойымен көптеген шақырымдарға созылды. Әдетте үлкен отбасы тұрғын үй мен қосалқы ғимараттарды қамтитын кешенді иеленді. Жазықтардың тұрғындары адыгелік пішінді дәстүрлі үйлер салуды жалғастырды. Олар балшықтан тұрғызылды, төбесі сабан мен қамыспен жабылған. Жағалаудағылар орыстардан қабылданған төртбұрышты пішінді ағаш үйлер салды, тұрғын үйлер «орыс үйі» дегенді білдіретін «урыс үн» деп аталды. XVIII - XIX ғасырдың бірінші жартысында Шапсуг тұрғын үйі жеке кіреберісі бар бір, екі немесе үш бөлмеден тұрды.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/shapsugi-hraniteli-prichernomorya|title=Шапсугтар — Қара теңіз аймағының қамқоршылары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === Шапсуг – көне де бай тарихы бар халық, бұл ұлттық киімдерінен көрініс табады. Олар этникалық топтың мәдени дәстүрлері мен құндылықтарын жеткізеді, сонымен қатар олардың ерекше өмір салтын сақтауға көмектеседі. Шапсуг ұлттық киімінің ең тән элементі - адыгей көйлегі, ол ұзын сарафан мен жамылғыдан тұрады. Сарафан әдетте әртүрлі реңктегі матадан тігіледі, геометриялық өрнектер немесе гүлдер түрінде кесте немесе аппликациямен безендірілген. Жамылғы немесе кондроя әдетте сарафанның үстіне киіледі және сарафан сияқты өрнектелген ашық түсті болады. Сонымен қатар, шапсуг ұлттық киіміне белбеу, білезік, алқа, бас киім сияқты әртүрлі аксессуарлар кіреді. Мысалы, әйелдер әдетте металл моншақтар немесе шілтермен безендірілген белбеуді тағады. Сондай-ақ, ер адамдар да ою-өрнекпен безендірілген белдіктер пайдаланады.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/shapsugi/nacionalnie-kostumi|title=Ұлттық киімдер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі тағамдары === Шапсугтер осы халықтың табиғи жағдайлары мен дәстүрлерімен тығыз байланысты дәмді және құнарлы тағамдарымен танымал. Олар тағамдардың ерекше дәмін жасау үшін ет, көкөніс, жеміс-жидек, дәнді дақылдар сияқты жергілікті өнімдерді пайдаланғанды ​​жөн көреді. Шапсугтердің ұлттық тағамдарының ең танымал тағамдарының бірі - сиыр немесе ешкі сүтінен жасалған адыге ірімшігі. Бұл ірімшіктен түрлі тағамдар жасалады және оны ыстық тағамдарға қосады. Шапсугтердің ұлттық тағамдарының тағы бір танымал тағамы – қызыл жасымық, ет және көкөністерден жасалған жасымық сорпасы. Бұл сорпа мерекелерде және отбасылық түскі астарда жиі ұсынылатын өте қоректік және пайдалы тағам. Сондай-ақ, шапсугтердің ұлттық мақтанышы — тауық етінен, картоптан және дәмдеуіштерден жасалған тағам – джигит-хуаса. Бұл тағам бай дәмі бар және нағыз жеңсік ас болып саналады.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/shapsugi/tradicionnaya-kuhnya|title=Дәстүрлі тағамдары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> === Фольклоры === Шапсуг — Кавказдағы ең көне этникалық қауымдастықтың бірі. Олардың фольклоры осы халықтың сан ғасырлық тарихын бейнелейтін ерекше даналығымен және тереңдігімен ерекшеленеді. Шапсуг фольклорының негізгі элементтерінің бірі — халықтың рухани болмыстарының бай дүниесі, қаһармандық қорғаушылары мен әдет-ғұрыптары туралы әңгімелейтін мифтер мен аңыздар. Олар дүниенің қайталанбас суретін және Шапсұғтардың дүниетанымын көрсетеді. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] l6iij7rm7rg2k2ljbzithypuzzkayfn 3479623 3479622 2025-06-13T09:57:38Z Мағыпар 100137 /* Фольклоры */ толықтыру 3479623 wikitext text/x-wiki '''Шапсугтер''' немесе '''шапсығтар''' — [[Ресей]]дегі этникалық топ, он екі ірі [[Адығтар]] тайпалырының бірі. 2010 жылғы халық санағы бойынша 3,9 мың адам. Олар негізінен [[Краснодар өлкесі]]нің оңтүстігіндегі Кавказдың Қара теңіз жағалауында тұрады (3,8 мың адам, соның ішінде 2,6 мың адам Сочи қаласы мен Сочи маңында, 1,9 мың адам Туапсе ауданында). Шапсугтердің едәуір бөлігі адыгелерге жатады. Халық саны шамамен 13 мың адамды құрайды (оның ішінде Адыгеяда шамамен 4,5 мың адам). Олар сондай-ақ [[Түркия]]да, [[Иордания]] мен [[Израиль]]де тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5603496|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тілі == Тілі — Солтүстік Кавказ тілдерінің абхаз-адыг отбасының [[адыгей тілі]]нің диалектісі.<ref>{{citeweb|url=https://nazaccent.ru/nations/shaps/|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Діні == Сенушілер — [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]].<ref>{{citeweb|url=https://geographyofrussia.com/shapsugi/|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тарихы == Шапсугтар алғаш рет XVIII ғасырдың 20-жылдарындағы Түрік шежіресінде, адыгтардың Қырым хандығына қарсы күресіне байланысты айтылады. 1724 жылы Пшада өзенінде олар Девлет-Гирей ханды тұтқындап, оларға шабуыл жасаған Қырым татарларын жеңді. 1743 жылғы орыс құжаттарында "ерекше тілі мен бірдей билігі бар" абазамен көршілес "сапсих" халқы туралы айтылады. Кавказ соғысы кезінде олар Ресейдің табанды қарсыластарының қатарында болды және 1859 жылға дейін өмір сүрген Шәміл құрған одаққа қосылды. 1860 жылдың аяғында Шапсугтерді, Убыхтарды және Натухайларды біріктіретін Мәжіліс құрылды. 1864 жылы шапсугтардың басым бөлігі басқа адыгеліктермен бірге Түркияға көшіп, олар жартылай ассимиляцияға ұшырап, шеркес қауымына жартылай қосылды. Кавказда 2000-ға жуық шапсугтар қалып, олардың жерлеріне басқа этникалық топтар қоныстана бастады. 1917 жылғы революция мен азамат соғысы Ресейдің ғана емес, оның ең ұсақ ұлттарының да тағдырын күрт өзгертті. Кубанда Кеңес өкіметі түпкілікті орнағаннан кейін өлкеде таулы халықтарға автономия беру процесі басталды. 1924 жылы Шапсуг ұлттық округі орталығы Туапседе, содан кейін Красноалександровское және Лазаревское ауылдарында құрылды, 1945 жылы Краснодар өлкесінің Лазаревский ауданы болып өзгертілді. 1990 жылы Шапсуг халқының 1-съезінде Шапсуг ұлттық округін қалпына келтіру туралы декларация қабылданды. 1992 жылы 12 маусымда Ресей Федерациясы Жоғарғы Кеңесінің Президиумы Шапсуг ұлттық округін құру туралы қаулы қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/407|title=Волкова Н.Г. Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Кәсібі == Ежелгі Шапсугтердің дәстүрлі кәсіптері мал және құс өсіру, [[егіншілік]] болды - олар тары, аз дәрежеде бидай, қара бидай, арпа, сұлы екті. XVIII ғасырдың аяғынан бастап жүгері кең тарады. Олар бүгінде бақшаларында дәнді дақылдардың орнына картоп, қызанақ және басқа да жаңа дәуір әкелген дақылдарды өсіріп, плантацияларда шай, құрма және басқа да жылуды жақсы көретін өсімдіктерді өсірді. Шапсугтер бау-бақша өсіруге ерекше көңіл бөлді, олар шие, шабдалы, қара өрік, жаңғақ өсірді. Жолға шыққанда жеміс ағаштарынан кесінді алып, жол бойына отырғызған. Шапсуг бақтары көптеген шақырымдарға созылып, құрғақшылық пен әскери қақтығыстар кезінде адамдарға көмектесті. Ара шаруашылығы мен бағбандық олардың күнделікті өмірінде әлі де маңызды рөл атқарады. Жылқы шаруашылығы маңызды рөл атқарды. Аше өңірінің ауылдары безгекке қарсы иммунитеті дамыған төзімді жылқыларды өсірді, олар жоғары бағаланды. Балықты олар күнделікті өмірде ол тұтынды, бірақ қонақтарға ұсынылмады, себебі ол жақсы өнім емес деп саналды, наным-сенімдерге сәйкес, ол рухтардың төменгі әлеміне қатысты болды.<ref>{{citeweb|url=https://xn--80aaaa1bcaqfbqcckfp8c4cxgsc.xn--p1ai/nationalities/%D0%A8%D0%B0%D0%BF%D1%81%D1%83%D0%B3%D0%B8?ysclid=mbudeubq1k463914536|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Шапсугтердің қонысыныі екі түрі болды. хаблъ — жақын туыстардың қонысы және куадж — көршілік-территориялық көп ауласы бар қоныс. Олардың еркін немесе шашыраңқы орналасуы болды және өзендердің бойымен көптеген шақырымдарға созылды. Әдетте үлкен отбасы тұрғын үй мен қосалқы ғимараттарды қамтитын кешенді иеленді. Жазықтардың тұрғындары адыгелік пішінді дәстүрлі үйлер салуды жалғастырды. Олар балшықтан тұрғызылды, төбесі сабан мен қамыспен жабылған. Жағалаудағылар орыстардан қабылданған төртбұрышты пішінді ағаш үйлер салды, тұрғын үйлер «орыс үйі» дегенді білдіретін «урыс үн» деп аталды. XVIII - XIX ғасырдың бірінші жартысында Шапсуг тұрғын үйі жеке кіреберісі бар бір, екі немесе үш бөлмеден тұрды.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/shapsugi-hraniteli-prichernomorya|title=Шапсугтар — Қара теңіз аймағының қамқоршылары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === Шапсуг – көне де бай тарихы бар халық, бұл ұлттық киімдерінен көрініс табады. Олар этникалық топтың мәдени дәстүрлері мен құндылықтарын жеткізеді, сонымен қатар олардың ерекше өмір салтын сақтауға көмектеседі. Шапсуг ұлттық киімінің ең тән элементі - адыгей көйлегі, ол ұзын сарафан мен жамылғыдан тұрады. Сарафан әдетте әртүрлі реңктегі матадан тігіледі, геометриялық өрнектер немесе гүлдер түрінде кесте немесе аппликациямен безендірілген. Жамылғы немесе кондроя әдетте сарафанның үстіне киіледі және сарафан сияқты өрнектелген ашық түсті болады. Сонымен қатар, шапсуг ұлттық киіміне белбеу, білезік, алқа, бас киім сияқты әртүрлі аксессуарлар кіреді. Мысалы, әйелдер әдетте металл моншақтар немесе шілтермен безендірілген белбеуді тағады. Сондай-ақ, ер адамдар да ою-өрнекпен безендірілген белдіктер пайдаланады.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/shapsugi/nacionalnie-kostumi|title=Ұлттық киімдер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі тағамдары === Шапсугтер осы халықтың табиғи жағдайлары мен дәстүрлерімен тығыз байланысты дәмді және құнарлы тағамдарымен танымал. Олар тағамдардың ерекше дәмін жасау үшін ет, көкөніс, жеміс-жидек, дәнді дақылдар сияқты жергілікті өнімдерді пайдаланғанды ​​жөн көреді. Шапсугтердің ұлттық тағамдарының ең танымал тағамдарының бірі - сиыр немесе ешкі сүтінен жасалған адыге ірімшігі. Бұл ірімшіктен түрлі тағамдар жасалады және оны ыстық тағамдарға қосады. Шапсугтердің ұлттық тағамдарының тағы бір танымал тағамы – қызыл жасымық, ет және көкөністерден жасалған жасымық сорпасы. Бұл сорпа мерекелерде және отбасылық түскі астарда жиі ұсынылатын өте қоректік және пайдалы тағам. Сондай-ақ, шапсугтердің ұлттық мақтанышы — тауық етінен, картоптан және дәмдеуіштерден жасалған тағам – джигит-хуаса. Бұл тағам бай дәмі бар және нағыз жеңсік ас болып саналады.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/shapsugi/tradicionnaya-kuhnya|title=Дәстүрлі тағамдары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> === Фольклоры === Шапсуг — Кавказдағы ең көне этникалық қауымдастықтың бірі. Олардың фольклоры осы халықтың сан ғасырлық тарихын бейнелейтін ерекше даналығымен және тереңдігімен ерекшеленеді. Шапсуг фольклорының негізгі элементтерінің бірі — халықтың рухани болмыстарының бай дүниесі, қаһармандық қорғаушылары мен әдет-ғұрыптары туралы әңгімелейтін мифтер мен аңыздар. Олар дүниенің қайталанбас суретін және Шапсугтердің дүниетанымын көрсетеді. Шапсуг фольклорында би мен әндер де маңызды орын алады. Шапсуг билері-бұл түрлі қойылым ғана емес, сонымен қатар халықтың тарихы мен дәстүрлерін жеткізу және сақтау тәсілі. Әндер, өз кезегінде, шапсугтардың өмірі мен азаптарының шежіресі, сондай-ақ олардың сезімдері мен эмоцияларының көрінісі. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] mpmzk29r7jrrkai4l4wozuf7hkcyjki 3479624 3479623 2025-06-13T09:58:38Z Мағыпар 100137 /* Фольклоры */ дереккөз 3479624 wikitext text/x-wiki '''Шапсугтер''' немесе '''шапсығтар''' — [[Ресей]]дегі этникалық топ, он екі ірі [[Адығтар]] тайпалырының бірі. 2010 жылғы халық санағы бойынша 3,9 мың адам. Олар негізінен [[Краснодар өлкесі]]нің оңтүстігіндегі Кавказдың Қара теңіз жағалауында тұрады (3,8 мың адам, соның ішінде 2,6 мың адам Сочи қаласы мен Сочи маңында, 1,9 мың адам Туапсе ауданында). Шапсугтердің едәуір бөлігі адыгелерге жатады. Халық саны шамамен 13 мың адамды құрайды (оның ішінде Адыгеяда шамамен 4,5 мың адам). Олар сондай-ақ [[Түркия]]да, [[Иордания]] мен [[Израиль]]де тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5603496|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тілі == Тілі — Солтүстік Кавказ тілдерінің абхаз-адыг отбасының [[адыгей тілі]]нің диалектісі.<ref>{{citeweb|url=https://nazaccent.ru/nations/shaps/|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Діні == Сенушілер — [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]].<ref>{{citeweb|url=https://geographyofrussia.com/shapsugi/|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тарихы == Шапсугтар алғаш рет XVIII ғасырдың 20-жылдарындағы Түрік шежіресінде, адыгтардың Қырым хандығына қарсы күресіне байланысты айтылады. 1724 жылы Пшада өзенінде олар Девлет-Гирей ханды тұтқындап, оларға шабуыл жасаған Қырым татарларын жеңді. 1743 жылғы орыс құжаттарында "ерекше тілі мен бірдей билігі бар" абазамен көршілес "сапсих" халқы туралы айтылады. Кавказ соғысы кезінде олар Ресейдің табанды қарсыластарының қатарында болды және 1859 жылға дейін өмір сүрген Шәміл құрған одаққа қосылды. 1860 жылдың аяғында Шапсугтерді, Убыхтарды және Натухайларды біріктіретін Мәжіліс құрылды. 1864 жылы шапсугтардың басым бөлігі басқа адыгеліктермен бірге Түркияға көшіп, олар жартылай ассимиляцияға ұшырап, шеркес қауымына жартылай қосылды. Кавказда 2000-ға жуық шапсугтар қалып, олардың жерлеріне басқа этникалық топтар қоныстана бастады. 1917 жылғы революция мен азамат соғысы Ресейдің ғана емес, оның ең ұсақ ұлттарының да тағдырын күрт өзгертті. Кубанда Кеңес өкіметі түпкілікті орнағаннан кейін өлкеде таулы халықтарға автономия беру процесі басталды. 1924 жылы Шапсуг ұлттық округі орталығы Туапседе, содан кейін Красноалександровское және Лазаревское ауылдарында құрылды, 1945 жылы Краснодар өлкесінің Лазаревский ауданы болып өзгертілді. 1990 жылы Шапсуг халқының 1-съезінде Шапсуг ұлттық округін қалпына келтіру туралы декларация қабылданды. 1992 жылы 12 маусымда Ресей Федерациясы Жоғарғы Кеңесінің Президиумы Шапсуг ұлттық округін құру туралы қаулы қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/407|title=Волкова Н.Г. Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Кәсібі == Ежелгі Шапсугтердің дәстүрлі кәсіптері мал және құс өсіру, [[егіншілік]] болды - олар тары, аз дәрежеде бидай, қара бидай, арпа, сұлы екті. XVIII ғасырдың аяғынан бастап жүгері кең тарады. Олар бүгінде бақшаларында дәнді дақылдардың орнына картоп, қызанақ және басқа да жаңа дәуір әкелген дақылдарды өсіріп, плантацияларда шай, құрма және басқа да жылуды жақсы көретін өсімдіктерді өсірді. Шапсугтер бау-бақша өсіруге ерекше көңіл бөлді, олар шие, шабдалы, қара өрік, жаңғақ өсірді. Жолға шыққанда жеміс ағаштарынан кесінді алып, жол бойына отырғызған. Шапсуг бақтары көптеген шақырымдарға созылып, құрғақшылық пен әскери қақтығыстар кезінде адамдарға көмектесті. Ара шаруашылығы мен бағбандық олардың күнделікті өмірінде әлі де маңызды рөл атқарады. Жылқы шаруашылығы маңызды рөл атқарды. Аше өңірінің ауылдары безгекке қарсы иммунитеті дамыған төзімді жылқыларды өсірді, олар жоғары бағаланды. Балықты олар күнделікті өмірде ол тұтынды, бірақ қонақтарға ұсынылмады, себебі ол жақсы өнім емес деп саналды, наным-сенімдерге сәйкес, ол рухтардың төменгі әлеміне қатысты болды.<ref>{{citeweb|url=https://xn--80aaaa1bcaqfbqcckfp8c4cxgsc.xn--p1ai/nationalities/%D0%A8%D0%B0%D0%BF%D1%81%D1%83%D0%B3%D0%B8?ysclid=mbudeubq1k463914536|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Шапсугтердің қонысыныі екі түрі болды. хаблъ — жақын туыстардың қонысы және куадж — көршілік-территориялық көп ауласы бар қоныс. Олардың еркін немесе шашыраңқы орналасуы болды және өзендердің бойымен көптеген шақырымдарға созылды. Әдетте үлкен отбасы тұрғын үй мен қосалқы ғимараттарды қамтитын кешенді иеленді. Жазықтардың тұрғындары адыгелік пішінді дәстүрлі үйлер салуды жалғастырды. Олар балшықтан тұрғызылды, төбесі сабан мен қамыспен жабылған. Жағалаудағылар орыстардан қабылданған төртбұрышты пішінді ағаш үйлер салды, тұрғын үйлер «орыс үйі» дегенді білдіретін «урыс үн» деп аталды. XVIII - XIX ғасырдың бірінші жартысында Шапсуг тұрғын үйі жеке кіреберісі бар бір, екі немесе үш бөлмеден тұрды.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/shapsugi-hraniteli-prichernomorya|title=Шапсугтар — Қара теңіз аймағының қамқоршылары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === Шапсуг – көне де бай тарихы бар халық, бұл ұлттық киімдерінен көрініс табады. Олар этникалық топтың мәдени дәстүрлері мен құндылықтарын жеткізеді, сонымен қатар олардың ерекше өмір салтын сақтауға көмектеседі. Шапсуг ұлттық киімінің ең тән элементі - адыгей көйлегі, ол ұзын сарафан мен жамылғыдан тұрады. Сарафан әдетте әртүрлі реңктегі матадан тігіледі, геометриялық өрнектер немесе гүлдер түрінде кесте немесе аппликациямен безендірілген. Жамылғы немесе кондроя әдетте сарафанның үстіне киіледі және сарафан сияқты өрнектелген ашық түсті болады. Сонымен қатар, шапсуг ұлттық киіміне белбеу, білезік, алқа, бас киім сияқты әртүрлі аксессуарлар кіреді. Мысалы, әйелдер әдетте металл моншақтар немесе шілтермен безендірілген белбеуді тағады. Сондай-ақ, ер адамдар да ою-өрнекпен безендірілген белдіктер пайдаланады.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/shapsugi/nacionalnie-kostumi|title=Ұлттық киімдер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі тағамдары === Шапсугтер осы халықтың табиғи жағдайлары мен дәстүрлерімен тығыз байланысты дәмді және құнарлы тағамдарымен танымал. Олар тағамдардың ерекше дәмін жасау үшін ет, көкөніс, жеміс-жидек, дәнді дақылдар сияқты жергілікті өнімдерді пайдаланғанды ​​жөн көреді. Шапсугтердің ұлттық тағамдарының ең танымал тағамдарының бірі - сиыр немесе ешкі сүтінен жасалған адыге ірімшігі. Бұл ірімшіктен түрлі тағамдар жасалады және оны ыстық тағамдарға қосады. Шапсугтердің ұлттық тағамдарының тағы бір танымал тағамы – қызыл жасымық, ет және көкөністерден жасалған жасымық сорпасы. Бұл сорпа мерекелерде және отбасылық түскі астарда жиі ұсынылатын өте қоректік және пайдалы тағам. Сондай-ақ, шапсугтердің ұлттық мақтанышы — тауық етінен, картоптан және дәмдеуіштерден жасалған тағам – джигит-хуаса. Бұл тағам бай дәмі бар және нағыз жеңсік ас болып саналады.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/shapsugi/tradicionnaya-kuhnya|title=Дәстүрлі тағамдары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> === Фольклоры === Шапсуг — Кавказдағы ең көне этникалық қауымдастықтың бірі. Олардың фольклоры осы халықтың сан ғасырлық тарихын бейнелейтін ерекше даналығымен және тереңдігімен ерекшеленеді. Шапсуг фольклорының негізгі элементтерінің бірі — халықтың рухани болмыстарының бай дүниесі, қаһармандық қорғаушылары мен әдет-ғұрыптары туралы әңгімелейтін мифтер мен аңыздар. Олар дүниенің қайталанбас суретін және Шапсугтердің дүниетанымын көрсетеді. Шапсуг фольклорында би мен әндер де маңызды орын алады. Шапсуг билері-бұл түрлі қойылым ғана емес, сонымен қатар халықтың тарихы мен дәстүрлерін жеткізу және сақтау тәсілі. Әндер, өз кезегінде, шапсугтардың өмірі мен азаптарының шежіресі, сондай-ақ олардың сезімдері мен эмоцияларының көрінісі.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/shapsugi/folklor|title= Фольклоры|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] 3qq6zs9mi33abd85373r9cshost7pdv 3479625 3479624 2025-06-13T10:01:05Z Мағыпар 100137 /* Тұрмыс салты */ толықтыру 3479625 wikitext text/x-wiki '''Шапсугтер''' немесе '''шапсығтар''' — [[Ресей]]дегі этникалық топ, он екі ірі [[Адығтар]] тайпалырының бірі. 2010 жылғы халық санағы бойынша 3,9 мың адам. Олар негізінен [[Краснодар өлкесі]]нің оңтүстігіндегі Кавказдың Қара теңіз жағалауында тұрады (3,8 мың адам, соның ішінде 2,6 мың адам Сочи қаласы мен Сочи маңында, 1,9 мың адам Туапсе ауданында). Шапсугтердің едәуір бөлігі адыгелерге жатады. Халық саны шамамен 13 мың адамды құрайды (оның ішінде Адыгеяда шамамен 4,5 мың адам). Олар сондай-ақ [[Түркия]]да, [[Иордания]] мен [[Израиль]]де тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5603496|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тілі == Тілі — Солтүстік Кавказ тілдерінің абхаз-адыг отбасының [[адыгей тілі]]нің диалектісі.<ref>{{citeweb|url=https://nazaccent.ru/nations/shaps/|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Діні == Сенушілер — [[Сунниттер|сүнниттік мұсылмандар]].<ref>{{citeweb|url=https://geographyofrussia.com/shapsugi/|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тарихы == Шапсугтар алғаш рет XVIII ғасырдың 20-жылдарындағы Түрік шежіресінде, адыгтардың Қырым хандығына қарсы күресіне байланысты айтылады. 1724 жылы Пшада өзенінде олар Девлет-Гирей ханды тұтқындап, оларға шабуыл жасаған Қырым татарларын жеңді. 1743 жылғы орыс құжаттарында "ерекше тілі мен бірдей билігі бар" абазамен көршілес "сапсих" халқы туралы айтылады. Кавказ соғысы кезінде олар Ресейдің табанды қарсыластарының қатарында болды және 1859 жылға дейін өмір сүрген Шәміл құрған одаққа қосылды. 1860 жылдың аяғында Шапсугтерді, Убыхтарды және Натухайларды біріктіретін Мәжіліс құрылды. 1864 жылы шапсугтардың басым бөлігі басқа адыгеліктермен бірге Түркияға көшіп, олар жартылай ассимиляцияға ұшырап, шеркес қауымына жартылай қосылды. Кавказда 2000-ға жуық шапсугтар қалып, олардың жерлеріне басқа этникалық топтар қоныстана бастады. 1917 жылғы революция мен азамат соғысы Ресейдің ғана емес, оның ең ұсақ ұлттарының да тағдырын күрт өзгертті. Кубанда Кеңес өкіметі түпкілікті орнағаннан кейін өлкеде таулы халықтарға автономия беру процесі басталды. 1924 жылы Шапсуг ұлттық округі орталығы Туапседе, содан кейін Красноалександровское және Лазаревское ауылдарында құрылды, 1945 жылы Краснодар өлкесінің Лазаревский ауданы болып өзгертілді. 1990 жылы Шапсуг халқының 1-съезінде Шапсуг ұлттық округін қалпына келтіру туралы декларация қабылданды. 1992 жылы 12 маусымда Ресей Федерациясы Жоғарғы Кеңесінің Президиумы Шапсуг ұлттық округін құру туралы қаулы қабылдады.<ref>{{citeweb|url=https://www.etnosy.ru/node/407|title=Волкова Н.Г. Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Кәсібі == Ежелгі Шапсугтердің дәстүрлі кәсіптері мал және құс өсіру, [[егіншілік]] болды - олар тары, аз дәрежеде бидай, қара бидай, арпа, сұлы екті. XVIII ғасырдың аяғынан бастап жүгері кең тарады. Олар бүгінде бақшаларында дәнді дақылдардың орнына картоп, қызанақ және басқа да жаңа дәуір әкелген дақылдарды өсіріп, плантацияларда шай, құрма және басқа да жылуды жақсы көретін өсімдіктерді өсірді. Шапсугтер бау-бақша өсіруге ерекше көңіл бөлді, олар шие, шабдалы, қара өрік, жаңғақ өсірді. Жолға шыққанда жеміс ағаштарынан кесінді алып, жол бойына отырғызған. Шапсуг бақтары көптеген шақырымдарға созылып, құрғақшылық пен әскери қақтығыстар кезінде адамдарға көмектесті. Ара шаруашылығы мен бағбандық олардың күнделікті өмірінде әлі де маңызды рөл атқарады. Жылқы шаруашылығы маңызды рөл атқарды. Аше өңірінің ауылдары безгекке қарсы иммунитеті дамыған төзімді жылқыларды өсірді, олар жоғары бағаланды. Балықты олар күнделікті өмірде ол тұтынды, бірақ қонақтарға ұсынылмады, себебі ол жақсы өнім емес деп саналды, наным-сенімдерге сәйкес, ол рухтардың төменгі әлеміне қатысты болды.<ref>{{citeweb|url=https://xn--80aaaa1bcaqfbqcckfp8c4cxgsc.xn--p1ai/nationalities/%D0%A8%D0%B0%D0%BF%D1%81%D1%83%D0%B3%D0%B8?ysclid=mbudeubq1k463914536|title=Шапсугтер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Тұрмыс салты == Әлеуметтік және отбасылық өмірде көптеген патриархалдық нормалар сақталған: отбасылық және рулық ынтымақ, үлкенді сыйлау, қауымның өзара көмегі. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === Шапсугтердің қонысыныі екі түрі болды. хаблъ — жақын туыстардың қонысы және куадж — көршілік-территориялық көп ауласы бар қоныс. Олардың еркін немесе шашыраңқы орналасуы болды және өзендердің бойымен көптеген шақырымдарға созылды. Әдетте үлкен отбасы тұрғын үй мен қосалқы ғимараттарды қамтитын кешенді иеленді. Жазықтардың тұрғындары адыгелік пішінді дәстүрлі үйлер салуды жалғастырды. Олар балшықтан тұрғызылды, төбесі сабан мен қамыспен жабылған. Жағалаудағылар орыстардан қабылданған төртбұрышты пішінді ағаш үйлер салды, тұрғын үйлер «орыс үйі» дегенді білдіретін «урыс үн» деп аталды. XVIII - XIX ғасырдың бірінші жартысында Шапсуг тұрғын үйі жеке кіреберісі бар бір, екі немесе үш бөлмеден тұрды.<ref>{{citeweb|url=https://travelask.ru/articles/shapsugi-hraniteli-prichernomorya|title=Шапсугтар — Қара теңіз аймағының қамқоршылары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі киімдері === Шапсуг – көне де бай тарихы бар халық, бұл ұлттық киімдерінен көрініс табады. Олар этникалық топтың мәдени дәстүрлері мен құндылықтарын жеткізеді, сонымен қатар олардың ерекше өмір салтын сақтауға көмектеседі. Шапсуг ұлттық киімінің ең тән элементі - адыгей көйлегі, ол ұзын сарафан мен жамылғыдан тұрады. Сарафан әдетте әртүрлі реңктегі матадан тігіледі, геометриялық өрнектер немесе гүлдер түрінде кесте немесе аппликациямен безендірілген. Жамылғы немесе кондроя әдетте сарафанның үстіне киіледі және сарафан сияқты өрнектелген ашық түсті болады. Сонымен қатар, шапсуг ұлттық киіміне белбеу, білезік, алқа, бас киім сияқты әртүрлі аксессуарлар кіреді. Мысалы, әйелдер әдетте металл моншақтар немесе шілтермен безендірілген белбеуді тағады. Сондай-ақ, ер адамдар да ою-өрнекпен безендірілген белдіктер пайдаланады.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/shapsugi/nacionalnie-kostumi|title=Ұлттық киімдер|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> === Дәстүрлі тағамдары === Шапсугтер осы халықтың табиғи жағдайлары мен дәстүрлерімен тығыз байланысты дәмді және құнарлы тағамдарымен танымал. Олар тағамдардың ерекше дәмін жасау үшін ет, көкөніс, жеміс-жидек, дәнді дақылдар сияқты жергілікті өнімдерді пайдаланғанды ​​жөн көреді. Шапсугтердің ұлттық тағамдарының ең танымал тағамдарының бірі - сиыр немесе ешкі сүтінен жасалған адыге ірімшігі. Бұл ірімшіктен түрлі тағамдар жасалады және оны ыстық тағамдарға қосады. Шапсугтердің ұлттық тағамдарының тағы бір танымал тағамы – қызыл жасымық, ет және көкөністерден жасалған жасымық сорпасы. Бұл сорпа мерекелерде және отбасылық түскі астарда жиі ұсынылатын өте қоректік және пайдалы тағам. Сондай-ақ, шапсугтердің ұлттық мақтанышы — тауық етінен, картоптан және дәмдеуіштерден жасалған тағам – джигит-хуаса. Бұл тағам бай дәмі бар және нағыз жеңсік ас болып саналады.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/shapsugi/tradicionnaya-kuhnya|title=Дәстүрлі тағамдары|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> === Фольклоры === Шапсуг — Кавказдағы ең көне этникалық қауымдастықтың бірі. Олардың фольклоры осы халықтың сан ғасырлық тарихын бейнелейтін ерекше даналығымен және тереңдігімен ерекшеленеді. Шапсуг фольклорының негізгі элементтерінің бірі — халықтың рухани болмыстарының бай дүниесі, қаһармандық қорғаушылары мен әдет-ғұрыптары туралы әңгімелейтін мифтер мен аңыздар. Олар дүниенің қайталанбас суретін және Шапсугтердің дүниетанымын көрсетеді. Шапсуг фольклорында би мен әндер де маңызды орын алады. Шапсуг билері-бұл түрлі қойылым ғана емес, сонымен қатар халықтың тарихы мен дәстүрлерін жеткізу және сақтау тәсілі. Әндер, өз кезегінде, шапсугтардың өмірі мен азаптарының шежіресі, сондай-ақ олардың сезімдері мен эмоцияларының көрінісі.<ref>{{citeweb|url=https://obychai-i-tradicii.ru/narodi-rossii/shapsugi/folklor|title= Фольклоры|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-13 |lang=}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Ресей этникалық топтары]] 4090mjfkxqd39lvbe30qzafh2r94nlc АСКО Кара 0 744161 3479401 3479396 2025-06-12T12:04:09Z Makenzis 71333 3479401 wikitext text/x-wiki {{футбол клубы |атауы = Аско КАРА |құрылған = 1974 |стадионы = Мунисипал <br>[[Кара]], [[Того]] |сыйымдылығы= 10,000 | жарыс = Футболдан чемпионаты | маусым = 2024/25 | орын = '''5 орын''' | pattern_la1 = _youngboys1617h | pattern_b1 = _youngboys1617h | pattern_ra1 = _youngboys1617h | pattern_sh1 = _yellowsides | pattern_so1 = | leftarm1 = FEDD27 | body1 = FEDD27 | rightarm1 = FEDD27 | shorts1 = 000000 | socks1 = fff000 | pattern_la2 = _whiteborder | pattern_b2 = _whitecollar | pattern_ra2 = _whiteborder | pattern_sh2 = _whitesides | pattern_so2 = | leftarm2 = 0000FF | body2 = 0000FF | rightarm2 = 0000FF | shorts2 = 0000FF | socks2 = 0000FF }} '''АСКО Кара''' ({{lang-en|ASKO Kara}}) — [[Того]] футбол клубы. Базасы Кара қаласында. == Жетістіктері== ; Того Футболдан чемпионаты : [[File:Golden star.svg|20px|Әрекеттегі чемпион]] '''Жеңімпаз (10):''' 1988, 1989, 1996, 2007, 2019/20, 2021, 2021/22, 2022/23, 2023/24, 2024/25. ; Того кубогы (4): 1975, 1976, 1987, 1995. {{бастама}} [[Санат:Того футбол клубтары]] dx9ygr076ttl8sr9bpld7s7n7vdkpj3 3479402 3479401 2025-06-12T12:04:23Z Makenzis 71333 /* Жетістіктері */ 3479402 wikitext text/x-wiki {{футбол клубы |атауы = Аско КАРА |құрылған = 1974 |стадионы = Мунисипал <br>[[Кара]], [[Того]] |сыйымдылығы= 10,000 | жарыс = Футболдан чемпионаты | маусым = 2024/25 | орын = '''5 орын''' | pattern_la1 = _youngboys1617h | pattern_b1 = _youngboys1617h | pattern_ra1 = _youngboys1617h | pattern_sh1 = _yellowsides | pattern_so1 = | leftarm1 = FEDD27 | body1 = FEDD27 | rightarm1 = FEDD27 | shorts1 = 000000 | socks1 = fff000 | pattern_la2 = _whiteborder | pattern_b2 = _whitecollar | pattern_ra2 = _whiteborder | pattern_sh2 = _whitesides | pattern_so2 = | leftarm2 = 0000FF | body2 = 0000FF | rightarm2 = 0000FF | shorts2 = 0000FF | socks2 = 0000FF }} '''АСКО Кара''' ({{lang-en|ASKO Kara}}) — [[Того]] футбол клубы. Базасы Кара қаласында. == Жетістіктері== ; Того Футболдан чемпионаты : [[File:Golden star.svg|20px|Әрекеттегі чемпион]] '''Жеңімпаз (9):''' 1988, 1989, 1996, 2007, 2019/20, 2021, 2021/22, 2022/23, 2023/24. ; Того кубогы (4): 1975, 1976, 1987, 1995. {{бастама}} [[Санат:Того футбол клубтары]] efe4f4yl3wrea1t3q4dprqsgcku7dkn Ред Эрроуз 0 744200 3479410 3371522 2025-06-12T14:02:19Z Makenzis 71333 /* Сілтемелер */ 3479410 wikitext text/x-wiki {{Футбол клубы |атауы={{ту|Замбия}} Ред Эрроуз |құрылған= }} '''Ред Эрроуз''' ({{lang-en|Red Arrows F.C.}}) — [[Замбия]]ның [[Лусака]] қаласындағы футбол клубы. == Жетістіктері == === Ұлттық === * '''Замбия чемпионы''' — 2 (2004, 2021/22, 2023/24) * '''Замбия кубогы''' — 1 (2007, 2023/24) == Сілтемелер == * {{бастама}} [[Санат:Замбия футбол клубтары]] 9gkptso8aux3anmmi2l6sepnktl48un 3479411 3479410 2025-06-12T14:02:36Z Makenzis 71333 /* Сілтемелер */ 3479411 wikitext text/x-wiki {{Футбол клубы |атауы={{ту|Замбия}} Ред Эрроуз |құрылған= }} '''Ред Эрроуз''' ({{lang-en|Red Arrows F.C.}}) — [[Замбия]]ның [[Лусака]] қаласындағы футбол клубы. == Жетістіктері == === Ұлттық === * '''Замбия чемпионы''' — 2 (2004, 2021/22, 2023/24) * '''Замбия кубогы''' — 1 (2007, 2023/24) == Сілтемелер == * [https://int.soccerway.com/teams/zambia/red-arrows/3902/ SOCCERWAY] * [https://www.flashscore.com/team/red-arrows/40edj3GC/ FLASHSCORE] * [https://globalsportsarchive.com/team/soccer/red-arrows-fc/16789/ Globalsportsarchive] {{бастама}} [[Санат:Замбия футбол клубтары]] marxgcuisnmvsrqccei7bfibc2dzqxn Вилла (футбол клубы) 0 744212 3479407 3388526 2025-06-12T13:25:05Z Makenzis 71333 3479407 wikitext text/x-wiki {{Футбол клубы | атауы = Вилла | құрылған = 1975 | стадионы = [[Ұлттық стадион (Уганда)|Ұлттық стадион]] | сыйымдылығы = 45 202 | жарыс = Уганда суперлигасы | маусым = 2024/25 | орын = 6 орын | pattern_b1 = | leftarm1 = 800000 | body1 = 800000 | rightarm1 = 800000 | shorts1 = 800000 | socks1 = ffffff | pattern_b2 = _whitehorizontal | leftarm2 = 00ffff | body2 = 00ffff | rightarm2 = 00ffff | shorts2 = 00ffff | socks2 = ffffff }} '''«Вилла»''' ({{lang-en|Villa Sports Club}}) — [[Уганда]] футбол клубы. Базасы [[Кампала]] қаласында. == Жетістіктері == * '''Уганда чемпионы: 17''' :: Чемпион: 1982, 1984, 1986, 1987, 1988, 1989, 1990, 1992, 1994, 1998, 1999, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2023–24 :: 2 орын: 1981, 1991, 1993, 2007, 2008, 2015, 2017 * '''Уганда кубогы: 9''' :: Жеңімпаз: 1983, 1986, 1988, 1989, 1998, 2000, 2002, 2009, 2015 :: Финалист: 1987, 1990, 2001 * '''CECAFA клубтары кубогы: 3''' :: 1987, 2003, 2005 == Сілтемелер == * [https://web.archive.org/web/20071011133658/http://sc-villa.com/ Ресми сайты] * [http://shakespublishing.com/10/webpages/villa.htm Профилі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230527211546/http://shakespublishing.com/10/webpages/villa.htm |date=2023-05-27 }} [[Санат:Уганда футбол клубтары]] po6zzpbtilvbii24o151k55a8kuf559 Әл-Уасл (футбол клубы) 0 744363 3479658 3372756 2025-06-13T11:47:23Z Makenzis 71333 3479658 wikitext text/x-wiki {{футбол клубы | атауы = {{ту|БАӘ}} «Әл-Васл» | стадионы = «[[Забиль (стадион)|Забиль]]», [[Дубай]] | сыйымдылығы = 18000 | жарыс = БАӘ про-лигасы | маусым = 2024/25 | орын = 5 орын | pattern_la1 = _blackshoulders | pattern_la2 = | pattern_b1 = | pattern_b2 = _thinblacksides | pattern_ra1 = _blackshoulders | pattern_sh1 = | pattern_ra2 = | pattern_sh2 = | pattern_so1 = | leftarm1 = ffff00 | pattern_so2 = | leftarm2 = ffffff | body1 = ffff00 | body2 = ffffff | rightarm1 = ffff00 | rightarm2 = ffffff | shorts1 = ffff00 | shorts2 = ffffff | socks1 = ffff00 | socks2 = ffffff }} '''«Әл-Васл»''' ({{lang-ar| نادي الوصل لكرة القدم}}) — [[Біріккен Араб Әмірліктері]]нің [[Дубай]] қаласындағы футбол клубы. 1974 жылы құрылған. == Жетістіктері == * '''БАӘ чемпионы''' (7): 1981/82, 1982/83, 1984/85, 1987/88, 1991/92, 1996/97, 2006/07 * '''БАӘ кубогы''' (2): 1986/87, 2006/07 * '''Парсы шығанағы чемпиондар кубогы''' (1): 2009/10 == Сілтемелер == * [http://www.alwaslsc.ae/ Ресми сайт] * [http://int.soccerway.com/teams/united-arab-emirates/al-wasl-dubai/ Soccerway.ru] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190124203912/https://int.soccerway.com/teams/united-arab-emirates/al-wasl-dubai/ |date=2019-01-24 }} * [http://www.transfermarkt.co.uk/en/al-wasl-sports-club/startseite/verein_16214.html Transfermarket.co.uk] * [http://www.proleague.ae/en/club/al-wasl.html Профилі] [[Санат:БАӘ футбол клубтары]] [[Санат:1974 жылы құрылған футбол клубтары]] jrm8zjbk64e1e6biolfuyp8ynsyzghh 1980 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарындағы жүзу 0 745881 3479587 3383601 2025-06-13T07:10:22Z CommonsDelinker 165 «[[:File:5_рублей_плавання.PNG]]» деген «[[:File:RR3112-0012R_5_рублей_плавання.png]]» дегенмен алмастырылды. 3479587 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Olimpiysky Pool, Moscow, as seen in 1991.jpg|нобай|300px|Олимпиадалық бассейннің іші, Мәскеу]][[Сурет:RR3112-0012R 5 рублей плавання.png|нобай|160px|Олимпиадаға орай шығарылған күміс 5 сом]][[Сурет:Vladimir Salnikov 1981.jpg|нобай|160px|Үш дүркін чемпион Владимир Сальников]][[Сурет:Bundesarchiv Bild 183-W0727-138, Moskau, Olympiade, Siegerinnen über 200 m Rücken.jpg|нобай|160px|200 метр арқамен жүзуден жеңімпаздар, 15&nbsp;жасар Рика Райниш ортада]] [[1980 жылғы Жазғы Олимпиада ойындары|XXII Олимпиада ойындарында]] [[Олимпиада ойындарындағы жүзу|жүзу сайыстары]] 20–27 шілде аралығында өтті. Бағдарламаға өткен Олимпиадағыдай 26 сайыс түрі енген.<ref>{{Cite web |title=Olympedia – Swimming at the 1980 Summer Olympics |url=https://www.olympedia.org/editions/20/sports/SWM |access-date=2024-09-30 |website=www.olympedia.org}}</ref> Бойкотқа байланысты медальдарға негізгі үміткер болып саналған АҚШ құрамасы және кейбір басқа да елдердің спортшылары бұл Олимпиадаға қатыспады. 15 елдің өкілдері [[Олимпиялық ту]]дың аясында өнерлерін көрсеткен. == Медальдар санағы == {| class="wikitable" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" !Орын !! Ел!!bgcolor="gold"| Алтын!!bgcolor="silver"| Күміс!!bgcolor="cc9966"| Қола!! Барлығы |- align=center | 1 | align=left| [[Сурет:Flag of East Germany.svg|24px|]] [[ГДР]] | style="background:#F7F6A8;" | 12 | style="background:#DCE5E5;" | 10 | style="background:#FFDAB9;" | 8 | 30 |- align=center | 2 | align=left| {{URS}} | style="background:#F7F6A8;" | 8 | style="background:#DCE5E5;" | 9 | style="background:#FFDAB9;" | 5 | 22 |- align=center | 3 | align=left| {{SWE}} | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 2 | style="background:#FFDAB9;" | 1 | 5 |- align=center | 4 | align=left| [[Сурет:Olympic flag.svg|24px|]] [[Аустралия]] | style="background:#F7F6A8;" | 2 | style="background:#DCE5E5;" | 0 | style="background:#FFDAB9;" | 5 | 7 |- align=center | 5 | align=left| [[Сурет:Olympic flag.svg|24px|]] [[Ұлыбритания]] | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 3 | style="background:#FFDAB9;" | 1 | 5 |- align=center | 6 | align=left| {{HUN}} | style="background:#F7F6A8;" | 1 | style="background:#DCE5E5;" | 2 | style="background:#FFDAB9;" | 1 | 4 |- align=center | rowspan=5 | 7 | align=left| {{BRA}} | style="background:#F7F6A8;" | 0 | style="background:#DCE5E5;" | 0 | style="background:#FFDAB9;" | 1 | 1 |- align=center | align=left| [[Сурет:Olympic flag.svg|24px|]] [[Дания]] | style="background:#F7F6A8;" | 0 | style="background:#DCE5E5;" | 0 | style="background:#FFDAB9;" | 1 | 1 |- align=center | align=left| [[Сурет:Spain Olympic Flag 1980.svg|24px|]] [[Испания]] | style="background:#F7F6A8;" | 0 | style="background:#DCE5E5;" | 0 | style="background:#FFDAB9;" | 1 | 1 |- align=center | align=left| [[Сурет:Olympic flag.svg|24px|]] [[Нидерланд]] | style="background:#F7F6A8;" | 0 | style="background:#DCE5E5;" | 0 | style="background:#FFDAB9;" | 1 | 1 |- align=center | align=left| {{POL}} | style="background:#F7F6A8;" | 0 | style="background:#DCE5E5;" | 0 | style="background:#FFDAB9;" | 1 | 1 |} == Медалистер == ===Ерлер=== {| class="wikitable" |- align=center |width=100 bgcolor=efefef|'''Дисциплина''' |width=200 bgcolor=gold |'''Алтын''' |width=200 bgcolor=silver|'''Күміс''' |width=200 bgcolor=cc9966|'''Қола''' |- | 100 метр еркін стильмен | [[Сурет:Flag of East Germany.svg|24px|]] [[Йорг Войте]] | {{ту|Швеция}} [[Пер Хольмерц]] | {{ту|Швеция}} [[Пер Юханссон]] |- | 200 метр еркін стильмен | {{ту|КСРО}} [[Сергей Викторович Копляков|Сергей Копляков]] | {{ту|КСРО}} [[Андрей Иванович Крылов|Андрей Крылов]] | (Аустралия) [[Грэм Брюэр]] |- | 400 метр еркін стильмен | {{ту|КСРО}} [[Владимир Валерьевич Сальников|Владимир Сальников]] | {{ту|КСРО}} [[Андрей Иванович Крылов|Андрей Крылов]] | {{ту|КСРО}} [[Ивар Всеволодович Стуколкин|Ивар Стуколкин]] |- | 1500 метр еркін стильмен | {{ту|КСРО}} [[Владимир Валерьевич Сальников|Владимир Сальников]] | {{ту|КСРО}} [[Александр Юрьевич Чаев|Александр Чаев]] | (Аустралия) [[Макс Метцкер]] |- | 100 метр арқамен | {{ту|Швеция}} [[Бенгт Барон]] | {{ту|КСРО}} [[Виктор Александрович Кузнецов|Виктор Кузнецов]] | {{ту|КСРО}} [[Владимир Генрихович Долгов|Владимир Долгов]] |- | 200 метр арқамен | {{ту|Мажарстан}} [[Шандор Владар]] | {{ту|Мажарстан}} [[Золтан Веррасто]] | (Аустралия) [[Марк Керри]] |- | 100 метр брасспен | (Ұлыбритания) [[Данкан Гудхью]] | {{ту|КСРО}} [[Арсен Эдуардович Мискаров|Арсен Мискаров]] | (Аустралия) [[Питер Эванс]] |- | 200 метр брасспен | {{ту|КСРО}} [[Робертас Римантович Жулпа|Робертас Жулпа]] | {{ту|Мажарстан}} [[Альбан Вермеш]] | {{ту|КСРО}} [[Арсен Эдуардович Мискаров|Арсен Мискаров]] |- | 100 метр баттерфляймен | {{ту|Швеция}} [[Пер Арвидссон]] | [[Сурет:Flag of East Germany.svg|24px|]] [[Рогер Питтель]] | [[Сурет:Spain Olympic Flag 1980.svg|24px|]] [[Давид Лопес-Суберо]] |- | 200 метр баттерфляймен | {{ту|КСРО}} [[Сергей Леонидович Фесенко|Сергей Фесенко]] | (Ұлыбритания) [[Фил Хаббл]] | [[Сурет:Flag of East Germany.svg|24px|]] [[Рогер Питтель]] |- | 400 метр кешенді жүзу | {{ту|КСРО}} [[Александр Александрович Сидоренко|Александр Сидоренко]] | {{ту|КСРО}} [[Сергей Леонидович Фесенко|Сергей Фесенко]] | {{ту|Мажарстан}} [[Золтан Веррасто]] |- | Эстафета, 4×200 м еркін стильмен | {{ту|КСРО}} <br>[[Сергей Викторович Копляков|Сергей Копляков]]<br> [[Владимир Валерьевич Сальников|Владимир Сальников]]<br>[[Ивар Всеволодович Стуколкин|Ивар Стуколкин]]<br>[[Андрей Иванович Крылов|Андрей Крылов]]<br>''[[Сергей Александрович Русин|Сергей Русин]]<br>[[Сергей Александрович Красюк|Сергей Красюк]]<br>[[Юрий Иванович Присекин|Юрий Присекин]] | [[Сурет:Flag of East Germany.svg|24px|]] <br>[[Франк Пфютце]]<br>[[Йорг Войте]]<br>[[Детлеф Грабс]]<br>[[Райнер Штробах]]<br>''Франк Кюне<br /> <br /> <br /> | {{ту|Бразилия}} <br>[[Жоржи Фернандис]]<br>[[Маркус Маттиоли]]<br>[[Сиру Делгаду]]<br>[[Джан Мадруга]]<br /> <br /> <br /> <br /> |- | Құрама эстафета, 4×100 м | (Аустралия) <br>[[Марк Керри]]<br>[[Питер Эванс]]<br>[[Марк Тонелли]]<br>[[Нил Брукс]]<br>''Гленн Пэтчинг<br /> <br /> <br /> <br /> | {{ту|КСРО}} <br>[[Виктор Александрович Кузнецов|Виктор Кузнецов]]<br>[[Арсен Эдуардович Мискаров|Арсен Мискаров]]<br>[[Евгений Алексеевич Середин|Евгений Середин]]<br>[[Сергей Викторович Копляков|Сергей Копляков]]<br>''[[Владимир Ильич Шеметов|Владимир Шеметов]]<br>[[Александр Олегович Федоровский|Александр Федоровский]]<br>[[Алексей Викторович Марковский|Алексей Марковский]]<br>[[Сергей Александрович Красюк|Сергей Красюк]] | (Ұлыбритания) <br>[[Гэри Абрахам]]<br>[[Данкан Гудхью]]<br>[[Дэвид Лоу]]<br>[[Мартин Смит]]<br>''[[Пол Маршалл]]<br>[[Марк Тейлор]]<br /> <br /> <br /> |} * Финалға қатыспаған эстафеташылардың есімдері ''көлбеу қаріппен'' жазылған. ===Әйелдер=== {| class="wikitable" |- align=center |width=100 bgcolor=efefef|'''Дисциплина''' |width=200 bgcolor=gold |'''Алтын''' |width=200 bgcolor=silver|'''Күміс''' |width=200 bgcolor=cc9966|'''Қола''' |- | 100 метр еркін стильмен | [[Сурет:Flag of East Germany.svg|24px|]] [[Барбара Краузе]] | [[Сурет:Flag of East Germany.svg|24px|]] [[Карен Метчук]] | [[Сурет:Flag of East Germany.svg|24px|]] [[Инес Дирс]] |- | 200 метр еркін стильмен | [[Сурет:Flag of East Germany.svg|24px|]] [[Барбара Краузе]] | [[Сурет:Flag of East Germany.svg|24px|]] [[Инес Дирс]] | [[Сурет:Flag of East Germany.svg|24px|]] [[Кармела Шмидт]] |- | 400 метр еркін стильмен | [[Сурет:Flag of East Germany.svg|24px|]] [[Инес Дирс]] | [[Сурет:Flag of East Germany.svg|24px|]] [[Петра Шнайдер]] | [[Сурет:Flag of East Germany.svg|24px|]] [[Кармела Шмидт]] |- | 800 метр еркін стильмен | (Аустралия) [[Мишель Форд]] | [[Сурет:Flag of East Germany.svg|24px|]] [[Инес Дирс]] | [[Сурет:Flag of East Germany.svg|24px|]] [[Хайке Дене]] |- | 100 метр арқамен | [[Сурет:Flag of East Germany.svg|24px|]] [[Рика Райниш]] | [[Сурет:Flag of East Germany.svg|24px|]] [[Ина Клебер]] | [[Сурет:Flag of East Germany.svg|24px|]] [[Петра Ридель]] |- | 200 метр арқамен | [[Сурет:Flag of East Germany.svg|24px|]] [[Рика Райниш]] | [[Сурет:Flag of East Germany.svg|24px|]] [[Корнелия Полит]] | [[Сурет:Flag of East Germany.svg|24px|]] [[Биргит Трайбер]] |- | 100 метр брасспен | [[Сурет:Flag of East Germany.svg|24px|]] [[Уте Гевенигер]] | {{ту|КСРО}} [[Эльвира Адольфовна Василькова|Эльвира Василькова]] | (Дания) [[Сусанне Нильссон]] |- | 200 метр брасспен | {{ту|КСРО}} [[Лина Бенедиктовна Качюшите|Лина Качюшите]] | {{ту|КСРО}} [[Светлана Анатольевна Варганова|Светлана Варганова]] | {{ту|КСРО}} [[Юлия Алексеевна Богданова|Юлия Богданова]] |- | 100 метр баттерфляймен | [[Сурет:Flag of East Germany.svg|24px|]] [[Карен Метчук]] | [[Сурет:Flag of East Germany.svg|24px|]] [[Андреа Поллак]] | [[Сурет:Flag of East Germany.svg|24px|]] [[Кристиане Кнаке]] |- | 200 метр баттерфляймен | [[Сурет:Flag of East Germany.svg|24px|]] [[Инес Гайсслер]] | [[Сурет:Flag of East Germany.svg|24px|]] [[Сибиль Шёнрок]] | (Аустралия) [[Мишель Форд]] |- | 400 метр кешенді жүзу | [[Сурет:Flag of East Germany.svg|24px|]] [[Петра Шнайдер]] | (Ұлыбритания) [[Шэрон Дэвис]] | {{ту|Польша}} [[Агнешка Чопек]] |- | Эстафета, 4×100 м еркін стильмен | [[Сурет:Flag of East Germany.svg|24px|]] <br>[[Барбара Краузе]]<br />[[Карен Метчук]]<br />[[Инес Дирс]]<br />[[Зарина Хюльзенбек]]<br />''[[Кармела Шмидт]] | {{ту|Швеция}} <br>[[Карина Юнгдаль]]<br />[[Тина Густафссон]]<br />[[Агнета Мортенссон]]<br />[[Агнета Эрикссон]]<br />''[[Биргитта Йёнссон]]<br />[[Хелена Петерсон]] | (Нидерланд) <br>[[Конни ван Бентум]]<br />[[Вилма ван Велсен]]<br />[[Регги де Йонг]]<br />[[Аннелиз Мас]] |- | Құрама эстафета, 4×100 м | [[Сурет:Flag of East Germany.svg|24px|]] <br>[[Рика Райниш]]<br />[[Уте Гевенигер]]<br />[[Андреа Поллак]]<br />[[Карен Метчук]]<br />''[[Зарина Хюльзенбек]] | (Ұлыбритания) <br>[[Хелен Джеймсон]]<br>[[Маргарет Келли]]<br>[[Энн Осгерби]]<br>[[Джун Крофт]] | {{ту|КСРО}} <br>[[Елена Евгеньевна Круглова|Елена Круглова]]<br>[[Эльвира Адольфовна Василькова|Эльвира Василькова]]<br>[[Алла Владимировна Грищенкова|Алла Грищенкова]]<br>[[Наталья Геннадьевна Струнникова|Наталья Струнникова]]<br>''[[Ирина Анатольевна Аксёнова|Ирина Аксёнова]]<br>[[Ольга Васильевна Клевакина|Ольга Клевакина]] |} * Финалға қатыспаған эстафеташылардың есімдері ''көлбеу қаріппен'' жазылған. == Қатысқан елдер == Бұл Олимпиадаға 41 елдің 333 спортшысы қатысты: {| | * {{ALG}} <small>(5)</small> * {{AGO}} <small>(5)</small> * [[Сурет:Olympic flag.svg|24px|]] [[Аустралия]] <small>(17)</small> * {{AUT}} <small>(5)</small> * [[Сурет:Olympic flag.svg|24px|]] [[Бельгия]] <small>(7)</small> * [[Сурет:Flag of Bulgaria (1971–1990).svg|24px|]] [[Болгария]] <small>(13)</small> * {{BRA}} <small>(9)</small> * {{VEN}} <small>(3)</small> * {{VNM}} <small>(11)</small> * [[Сурет:Flag of East Germany.svg|24px|]] [[ГДР]] <small>(30)</small> * {{GRE}} <small>(2)</small> * [[Сурет:Olympic flag.svg|24px|]] [[Дания]] <small>(1)</small> * {{ZWE}} <small>(2)</small> |width=50| |valign=top| * [[Сурет:Olympic flag.svg|24px|]] [[Ирландия]] <small>(3)</small> * [[Сурет:Spain Olympic Flag 1980.svg|24px|]] [[Испания]] <small>(11)</small> * [[Сурет:Olympic flag.svg|24px|]] [[Италия]] <small>(13)</small> * {{URS}} <small>(39)</small> * {{CYP}} <small>(4)</small> * {{COL}} <small>(2)</small> * {{CRI}} <small>(2)</small> * {{KWT}} <small>(3)</small> * {{LBN}} <small>(2)</small> * [[Сурет:Flag of Libya (1977–2011).svg|24px|]] [[Ливия]] <small>(4)</small> * {{HUN}} <small>(13)</small> * {{MDG}} <small>(3)</small> * {{MEX}} <small>(7)</small> * [[Сурет:Flag of Mozambique (1975–1983).svg|24px|]] [[Мозамбик]] <small>(5)</small> |width=50| |valign=top| * [[Сурет:Olympic flag.svg|24px|]] [[Нидерланд]] <small>(12)</small> * {{NIC}} <small>(1)</small> * {{PER}} <small>(4)</small> * {{POL}} <small>(8)</small> * [[Сурет:Olympic flag.svg|24px|]] [[Португалия]] <small>(2)</small> * {{ROM}} <small>(5)</small> * [[Сурет:Olympic flag.svg|24px|]] [[Ұлыбритания]] <small>(29)</small> * {{FIN}} <small>(1)</small> * [[Сурет:Olympic flag.svg|24px|]] [[Франция]] <small>(13)</small> * {{TCH}} <small>(5)</small> * [[Сурет:Olympic flag.svg|24px|]] [[Швейцария]] <small>(3)</small> * {{SWE}} <small>(24)</small> * {{ECU}} <small>(2)</small> * {{YUG}} <small>(3)</small> |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{1980 жылғы Жазғы Олимпиада ойындары}} {{Олимпиада ойындарындағы жүзу}} [[Санат:1980 жылғы Жазғы Олимпиада ойындары]] [[Санат:Олимпиада ойындарындағы жүзу]] pwbay70tatw6gfu84k3f2c9eke7f2f3 Футболдан клубтар әлем біріншілігі 2025 0 749508 3479457 3471262 2025-06-12T18:45:56Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 /* H тобы */ 3479457 wikitext text/x-wiki {{Футбол құрамаларының жарысы | өткізу орыны = {{байрақ|АҚШ}} | қалалар = 11 | стадиондар = 12 | іріктеу мерзімі = | финал мерзімі = | атауы = | логотипі = | қатысушылар саны = 32 | финалдағы қатысушылар = | чемпион = | рет = | 2 орын = | 3 орын = | 4 орын = | финал өтетін орыны = | ойналған мачтар саны = | іріктеудегі ойындар = | голдар саны = | іріктеудегі голдар саны = | келушілер_саны = | бомбардир = | бголдар = | бомбардирлерді іріктеу = | іголдар = | үздік ойыншы = | үздік қақпашы = | үздік жас ойыншы = | фейр-плей = |алд = [[Футболдан клубтар арасындағы әлем біріншілігі 2023|2023]] |кел = 2029 }} '''[[Футболдан клубтар арасындағы әлем біріншілігі]] 2025''' ({{lang-en|2025 FIFA Club World Cup}}) — турнирдің 21-ші және кеңейтілген форматтағы бірінші жарысы. Бұл жолы турнирге 32 команда қатысып, [[футболдан әлем чемпионаты]] жүйесімен өткізіледі. Турнир 15 маусым - 13 шілде аралығында АҚШ стадиондарында өтеді. == Топтық турнир == ===A тобы=== {{Матч туралы есептеме |мерзімі = 15 маусым 2025 |time = |команда1 = [[Әл-Ахли (футбол клубы, Каир)|Әл-Ахли]] {{flagicon|EGY}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|USA}} [[Интер Майами]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = Hard Rock, [[Майами]] |көрермендер = |referee = |report = }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = 15 {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Палмейрас]] {{flagicon|BRA}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|POR}} [[Порту (футбол клубы)|Порту]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Палмейрас]] {{flagicon|BRA}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|EGY}} [[Әл-Ахли (футбол клубы, Каир)|Әл-Ахли]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Интер Майами]] {{flagicon|USA}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|POR}} [[Порту (футбол клубы)|Порту]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Интер Майами]] {{flagicon|USA}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|BRA}} [[Палмейрас]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Порту (футбол клубы)|Порту]] {{flagicon|POR}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|EGY}} [[Әл-Ахли (футбол клубы, Каир)|Әл-Ахли]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} ===B тобы=== {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Пари Сен-Жермен]] {{flagicon|FRA}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|ESP}} [[Атлетико Мадрид]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Ботафого]] {{flagicon|BRA}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|USA}} [[Сиэтл Саундерс]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = Lumen Field, [[Сиэтл]] |көрермендер = |referee = |report = }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Пари Сен-Жермен]] {{flagicon|FRA}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|BRA}} [[Ботафого]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Сиэтл Саундерс]] {{flagicon|USA}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|ESP}} [[Атлетико Мадрид]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = Lumen Field, [[Сиэтл]] |көрермендер = |referee = |report = }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Сиэтл Саундерс]] {{flagicon|USA}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|FRA}} [[Пари Сен-Жермен]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = Lumen Field, [[Сиэтл]] |көрермендер = |referee = |report = }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Атлетико Мадрид]] {{flagicon|ESP}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|BRA}} [[Ботафого]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} ===C тобы=== {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Бавария (футбол клубы)|Бавария]] {{flagicon|GER}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|NZL}} [[Окленд Сити]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Бока Хуниорс]] {{flagicon|ARG}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|POR}} [[Бенфика (футбол клубы, Лиссабон)|Бенфика]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Бавария (футбол клубы)|Бавария]] {{flagicon|GER}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|ARG}} [[Бока Хуниорс]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Бенфика (футбол клубы, Лиссабон)|Бенфика]] {{flagicon|POR}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|NZL}} [[Окленд Сити]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Бенфика (футбол клубы, Лиссабон)|Бенфика]] {{flagicon|POR}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|GER}} [[Бавария (футбол клубы)|Бавария]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Окленд Сити]] {{flagicon|NZL}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|ARG}} [[Бока Хуниорс]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} ===D тобы=== {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Фламенго]] {{flagicon|BRA}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|TUN}} [[Эсперанс (футбол клубы, Тунис)|Эсперанс]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Челси (футбол клубы)|Челси]] {{flagicon|ENG}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|MEX}} [[Леон (футбол клубы)|Леон]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Фламенго]] {{flagicon|BRA}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|ENG}} [[Челси (футбол клубы)|Челси]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Леон (футбол клубы)|Леон]] {{flagicon|MEX}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|TUN}} [[Эсперанс (футбол клубы, Тунис)|Эсперанс]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Леон (футбол клубы)|Леон]] {{flagicon|MEX}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|BRA}} [[Фламенго]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Эсперанс (футбол клубы, Тунис)|Эсперанс]] {{flagicon|TUN}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|ENG}} [[Челси (футбол клубы)|Челси]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} ===E тобы=== {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Ривер Плейт]] {{flagicon|ARG}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|JPN}} [[Урава Ред Даймондс|Урава Ред Даймондз]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Монтеррей (футбол клубы)|Монтеррей]] {{flagicon|MEX}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|ITA}} [[Интернационале]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Ривер Плейт]] {{flagicon|ARG}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|MEX}} [[Монтеррей (футбол клубы)|Монтеррей]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Интернационале]] {{flagicon|ITA}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|JPN}} [[Урава Ред Даймондс]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Интернационале]] {{flagicon|ITA}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|ARG}} [[Ривер Плейт]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Урава Ред Даймондс]] {{flagicon|JPN}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|MEX}} [[Монтеррей (футбол клубы)|Монтеррей]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} ===F тобы=== {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Флуминенсе]] {{flagicon|BRA}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|GER}} [[Боруссия Дортмунд]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Ульсан Хёндэ|Ульсен Хенде]] {{flagicon|KOR}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|RSA}} [[Мамелоди Сандаунз]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Флуминенсе]] {{flagicon|BRA}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|KOR}} [[Ульсан Хёндэ|Ульсен Хенде]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Мамелоди Сандаунз]] {{flagicon|RSA}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|GER}} [[Боруссия Дортмунд]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Мамелоди Сандаунз]] {{flagicon|RSA}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|BRA}} [[Флуминенсе]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Боруссия Дортмунд]] {{flagicon|GER}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|KOR}} [[Ульсан Хёндэ|Ульсен Хенде]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} ===G тобы=== {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Манчестер Сити]] {{flagicon|ENG}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|MAR}} [[Видад (футбол клубы)|Видад]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Әл-Айн (футбол клубы)|Әл-Айн]] {{flagicon|UAE}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|ITA}} [[Ювентус]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Манчестер Сити]] {{flagicon|ENG}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|UAE}} [[Әл-Айн (футбол клубы)|Әл-Айн]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Ювентус]] {{flagicon|ITA}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|MAR}} [[Видад (футбол клубы)|Видад]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Ювентус]] {{flagicon|ITA}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|ENG}} [[Манчестер Сити]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Видад (футбол клубы)|Видад]] {{flagicon|MAR}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|UAE}} [[Әл-Айн (футбол клубы)|Әл-Айн]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} ===H тобы=== {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Реал Мадрид]] {{flagicon|ESP}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|KSA}} [[Әл-Хилал (футбол клубы, Эр-Рияд)|Әл-Хилал]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Пачука (футбол клубы)|Пачука]] {{flagicon|MEX}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|AUT}} [[Ред Булл Зальцбург]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Реал Мадрид]] {{flagicon|ESP}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|MEX}} [[Пачука (футбол клубы)|Пачука]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Ред Булл Зальцбург]] {{flagicon|AUT}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|KSA}} [[Әл-Хилал (футбол клубы, Эр-Рияд)|Әл-Хилал]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} ---- {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Ред Булл Зальцбург]] {{flagicon|AUT}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|ESP}} [[Реал Мадрид]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} {{Матч туралы есептеме |мерзімі = {{Start date|2025|6|}} |time = |команда1 = [[Әл-Хилал (футбол клубы, Эр-Рияд)|Әл-Хилал]] {{flagicon|KSA}} |есеп = |команда2 = {{flagicon|MEX}} [[Пачука (футбол клубы)|Пачука]] |голдар1 = |голдар2 = |стадион = |көрермендер = |referee = |report = }} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Футболдан клубтар әлем біріншілігі}} [[Санат:Футболдан клубтар арасындағы әлем біріншілігі]] [[Санат:АҚШ-тағы футбол]] [[Санат:2025 жылғы футбол]] mjn95sewuyj5j2ig99y1ixg8v44fk2v Қатысушы талқылауы:Bakyt Karasay 3 752162 3479421 3424570 2025-06-12T17:01:18Z Nihonjoe 1592 Nihonjoe [[Қатысушы талқылауы:Valerie Linder]] бетін [[Қатысушы талқылауы:Bakyt Karasay]] бетіне жылжытты: Automatically moved page while renaming the user "[[Special:CentralAuth/Valerie Linder|Valerie Linder]]" to "[[Special:CentralAuth/Bakyt Karasay|Bakyt Karasay]]" 3424570 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Valerie Linder}} -- [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 16:04, 2025 ж. қаңтардың 22 (+05) 1vqt90qp7mw081rid4wsh7byjv2ojop Украина мен АҚШ арасындағы минералдық ресурстар жөніндегі келісім 0 754195 3479445 3468966 2025-06-12T18:22:49Z 1nter pares 146705 3479445 wikitext text/x-wiki {{Келісім |атауы = Украина мен АҚШ минералдық ресурстар келісімі |толық_атауы = Қайта құру инвестициялық қорының шарттары мен талаптарын белгілейтін екіжақты келісім |сурет = Ukraine, US sign minerals deal.jpg |ені = |тақырып = |тип = |дайындалу_датасы = 25 ақпан 2025 |қол_қойылу_датасы = 30 сәуір 2025 |қол_қойылған_жер = [[Вашингтон]], АҚШ |мөр_басылды = |күшіне_енді = |шарты = |әрекет_етуін_тоқтатты = |қол_қойылды = {{ту|Украина}} [[Украина Экономика министрлігі|Украина Экономика министрі]], [[Юлия Анатольевна Свириденко|Юлия Свириденко]]<br>{{ту|АҚШ}} [[АҚШ Қаржы министрі]], [[Скотт Бессант]] |жақтар = {{байрақ|Украина}}<br>{{байрақ|АҚШ}} |сақталу_орны = |статусы = |тіл = |тілдер = украинша және ағылшынша |website = |wikisource = }} '''[[АҚШ]] пен [[Украина]] арасындағы пайдалы қазбаларды өндіру жөніндегі келісім''' — 2025 жылғы 30 сәуірде жасалған АҚШ-тың Украина аумағындағы [[пайдалы қазбалар]]ға ([[сирек металдар|сирек кездесетін металдар]], [[көмір]] және т.б.) қол жеткізуі туралы екі ел арасындағы келісім. == Алғышарттар == Украина [[литий]], [[графит]], [[марганец]] және [[титан]] кені сияқты пайдалы қазбалардың айтарлықтай қорына ие. Бұл ресурстардың көп бөлігі игерілмеген, ал кейбір кен орындары Ресей бақылауындағы аумақтарда орналасқан. 2024 жылдың қыркүйегінде Президент Зеленский АҚШ-қа осы ресурстарды игеруге қатысу туралы ұсыныс жасап, оны Ресейге қарсы қолдауды жалғастырумен байланыстырды. Президент Трамп бастапқыда америкалық көмек үшін 500 миллиард доллар талап етті, бірақ кейін бұл сома келісімнен алынып тасталды.<ref>{{Cite web |url=https://www.thetimes.com/world/russia-ukraine-war/article/what-minerals-does-ukraine-have-trump-us-deal-bhs9qvc66 |title= What minerals does Ukraine have — and can they be extracted? |lang=en |work=www.thetimes.com |accessdate=2025-26-02}}</ref> == Зеленский мен Трамптың кездесуі (2025) == {{Толық мақала|Владимир Зеленский мен Дональд Трамптың Ақ үйдегі кездесуі (2025)}} 2025 жылғы 25 ақпанда Дональд Трамп Владимир Зеленскийдің 28 ақпанда келісімге қол қою үшін АҚШ-қа келуді жоспарлап отырғанын растады.<ref>{{Cite web|url=https://t.me/bbcrussian/77065|title=BBC News {{!}} Русская служба|publisher=Telegram|accessdate=2025-02-26}}</ref> Зеленский мен Трамптың келіспеушілігі нәтижесінде келісімге қол қою тоқтатылды.<ref>{{Cite web|url=https://news.sky.com/story/trump-zelenskyy-ukraine-war-putin-russia-minerals-deal-live-sky-news-latest-12541713?postid=9189998#liveblog-body|title=Ukraine latest: Trump says Zelenskyy disrespected US and can come back when he's ready for peace - as news conference cancelled|lang=en|publisher=Sky News|accessdate=2025-02-28}}</ref> === Ақпандағы келісім === Украина мен АҚШ арасындағы минералдық ресурстар жөніндегі келісім – 2025 жылдың ақпанында жарияланған келісім жобасы, онда америкалық компаниялардың Украина аумағындағы минералдық ресурстарды, соның ішінде сирек кездесетін элементтерді бірлесіп игеруі қарастырылған болатын. Алдын ала келісімге Украина Президенті Владимир Зеленский мен АҚШ Президенті Дональд Трамп қол жеткізгені хабарланған.<ref>{{Cite web |url=https://zhasalash.kz/news/ukraina-ukmet-aksh-pen-resurstik-kelsmd-makuldadi-8f6d25/ |title=Украина үкіметі АҚШ-пен ресурстық келісімді мақұлдады |lang=kk |work=zhasalash.kz | accessdate=2025-27-02}}</ref> Келісімнің негізгі мақсаты екі ел арасындағы экономикалық ынтымақтастықты нығайту және Украинаның қалпына келуіне инвестициялар тарту болды.<ref>{{Cite web |url=https://aqmeshit-zhastary.kz/alem/wkraina-men-aqsh-investicijalyq-qor-qurw-twraly-kelisimge-kelmek-105474/ |title=Украина мен АҚШ инвестициялық қор құру туралы келісімге келмек |lang=kk |work=aqmeshit-zhastary.kz |accessdate=2025-27-02}}</ref> Алайда, 28 ақпанда келіссөздер тоқтатылып, [[Владимир Зеленский мен Дональд Трамптың Ақ үйдегі кездесуі (2025)|келісім]] жүзеге аспай қалды. == Украина жайлы 2025 жылғы Лондон саммиті == [[Владимир Зеленский мен Дональд Трамптың Ақ үйдегі кездесуі (2025)|Ақ үйдегі кездесу]]ге жауап ретінде 2 наурызда Зеленский [[Лондон]]да [[Еуропа одағы]]ндағы 14 ел басшыларымен, [[Канада премьер-министрі]] [[Джастин Трюдо]]мен, [[Урсула фон дер Ляйен]] мен басқалармен кездесті. Саммитте АҚШ-қа берілмек бейбітшілік келісімінің бастамасы жасалмақ болды.<ref name="Hodunova_20250228">{{cite news |title=Starmer invites Zelensky, other leaders to summit on Ukraine, security on March 2 |last=Hodunova |first=Kateryna |date=2025-03-28 |publisher=[[The Kyiv Independent]] |url=https://kyivindependent.com/starmer-invites-over-dozen-european-leaders-to-summit-on-ukraine-security-on-march-2-in-london/ |accessdate=2025-03-02}}</ref><ref name="Le Couteur_20250302">{{cite news |title=U.S. must be engaged in Ukraine security: Canadian envoy |last=Le Couteur |first=Mike |date=2025-03-02 |work=[[CTV News]] |url=https://www.ctvnews.ca/politics/article/pm-trudeau-attends-ukraine-summit-in-london/ |accessdate=2025-03-02}}</ref><ref name="LeMonde_20250302">{{cite news |lang=en |date=2025-03-02 |title=Ukraine summit 'once in a generation' moment for European security, says Starmer |url=https://www.lemonde.fr/en/international/article/2025/03/02/zelensky-joins-european-leaders-at-key-ukraine-summit-in-london_6738729_4.html |accessdate=2025-03-02 |work=Le Monde |agency=Associated Press}}</ref> 2 наурызда британдық БАҚ-пен сөйлескен Зеленский АҚШ пен Украина қатынастарының жақсара алатынына сенетінін, келісімнің дайын болғанын айтты.<ref name="France24_20250303">{{Cite news|title= Zelensky says Ukraine ready to sign minerals deal with United States |publisher=France 24 |accessdate=2025-03-05 |date=2025-03-03 |url= https://www.france24.com/en/europe/20250303-zelensky-says-ukraine-ready-to-sign-minerals-deal-with-united-states}}</ref> 1 мамыр күні келісім ақыр аяғында жасалды.<ref>{{Cite web|url=https://kaz.orda.kz/ukraina-men-aksh-akyry-sirek-kazbalar-kelisimin-zhasady-132435/ |title=Украина мен АҚШ ақыры «сирек қазбалар келісімін» жасады |lang=kk |work=kaz.orda.kz |last=Сұңқар |first=Ләззат |date=2025-05-01 |accessdate=2025-05-01}}</ref> Оған қол қойғандар — АҚШ қаржы министрі [[Скотт Бессент]] пен Украина премьер-министрінің орынбасары [[Юлия Свириденко]].<ref>{{Cite web|url=https://qazaqstan.tv/news/210724/ |title=Вашингтон мен Киев минералдық ресурстар туралы келісімге қол қойды |lang=kk |publisher=[[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]] |last=Рысбек |first=Арыстан |date=2025-05-01 |accessdate=2025-05-01}}</ref> == Тағы қараңыз == * [[Дональд Трамптың Конгрестің бірлескен отырысындағы сөзі (2025)]] == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} == Сілтемелер == * [https://www.reuters.com/breakingviews/ukraine-may-yet-get-better-trump-mining-deal-2025-02-26/ Ukraine may yet get better of Trump on mining deal] / [[Reuters]] * [https://nypost.com/2025/02/25/us-news/trump-teases-zelensky-visit-to-dc-to-sign-rare-earths-deal/ Trump teases Zelensky visit to DC Friday to sign rare earths deal] / [[New York Post]] * [https://www.thetimes.co.uk/article/what-minerals-have-trump-deal-bhs9qvc66 What minerals does Ukraine have — and can they be extracted?] / [[The Times]] {{Ресейдің Украинаға басып кіруі}} [[Санат:Украинаның халықаралық келісімдері]] [[Санат:АҚШ-Украина қатынастары]] letq5lhhffmf05s1upud5sd3r743qc3 Асланхан мешіті 0 756074 3479455 3453153 2025-06-12T18:39:19Z Dosseman 169065 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Ankara Aslanhane Camii 4279.jpg]] → [[File:Ankara Aslanhane Camii Mihrab in 2014 05.jpg]] To fit series 3479455 wikitext text/x-wiki {{Мешіт | мешіт атауы = Асланхан мешіті | шынайы аты = | суреті = Ankara asv2021-10 img29 Kale and Arslanhane Mosque.jpg | сурет атауы = | позициялық карта = Түркия |lat_dir = N |lat_deg = 39 |lat_min = 56 |lat_sec = 12 |lon_dir = E |lon_deg = 32 |lon_min = 51 |lon_sec = 55 | карта атауы = | карта ені = | мемлекет = {{Байрақ|Түркия}} | қала = [[Анкара]] | мекенжайы = | статусы = | ағымы = | мұсылмандардың діни басқармасы = | иесі = | мешіт түрі = | сәулет стилі = Анатолийлық селжүк сәулет өнері | жобаның авторы = | сәулетшісі = | құрылысшысы = | құрылыстың бастамашысы = | құрылыс құны = | қайырымгері = | алғашқы деректер = | құрылысы = | құрылысы басталды = | құрылысы аяқталды = | жәдігерлер = | имамы = | қазіргі жағдайы = | жалпы ауданы = | көлемі = | ішкі ауданы = | сыйымдылығы = | биіктігі = | күмбездердің саны = | күмбездің биіктігі = | күмбездің диаметрі = | мұнаралар саны = | мұнаралардың биіктігі = | материал = | тарауық = | ифтар және сухур = | кітапхана = | мектеп = | медресе = | сайты = | Commons = }} '''Асланхан мешіті''' ([[түрік тілі|тур.]] ''Arslanhane Camisi'') — XIII ғасырда салынған мешіт, [[Түркия]]ның астанасы [[Анкара]]да орналасқан. == Орналасуы == Асланхан мешіті Анкаранның ескі ауданында, Анкара қамалынан жақын орналасқан, 947 метр биіктікте, Түркия астанасына көрініс береді. == Тарихы == Мешіт 1290 жылы Рум Селжұқ султаны [[II Масуд]] кезінде салынған. Бұл Түркиядағы сақталған ең көне мешіттердің бірі болып табылады. Оның сәулетшісі Эбубекир Мехмет болған.<ref name="f1">{{Cite web|lang=tr|url=http://www.filozof.net/Turkce/tarihi-eserler-a/2046-aslanhane-ahi-serafettin-camii-tarihi-mekanlar-ve-eserler-nerededir.html|title=Aslanhane Ahi Şerafettin Camii, Tarihi Mekanlar ve Eserler|publisher=filozof.net|access-date=2022-05-26|archive-date=2019-06-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20190602073155/http://www.filozof.net/Turkce/tarihi-eserler-a/2046-aslanhane-ahi-serafettin-camii-tarihi-mekanlar-ve-eserler-nerededir.html|deadlink=no}}</ref> Жобаны ахийлік бауырластықтың екі жетекшісі, Хюсаметтин мен Хасанеддин, тапсырған. 1330 жылы мешітті тағы бір ахий жетекшісі Шерафеттин қайта жаңартқан, және оның есімі мешітке берілген. Мешіт бірнеше ұсақ жөндеулерден өткеннен кейін, 2010–2013 жылдары үкіметтің [[Бас қоры басқармасы]]ның қайта жаңғыртуы арқылы қайта қалпына келтірілген.<ref>{{Cite news|title=Tarihi Aslanhane Camisi ibadete açıldı|url=http://www.akmb.gov.tr/userfiles/files/%C4%B0LLER%20VE%20ULU%20CAM%C4%B0LER%C4%B0/ANKARA/ANKARA%20ARSLANHANE%20CAM%C4%B0%C4%B0-%20AH%C4%B0%20%C5%9EERAFEDD%C4%B0N%20CAM%C4%B0%C4%B0/ANKARA%20ARSLANHANE%20CAM%C4%B0%C4%B0-%20AH%C4%B0%20%C5%9EERAFEDD%C4%B0N%20CAM%C4%B0%C4%B0.pdf|website=Atatürk Kültür Merkezi|accessdate=2022-05-26|archivedate=2022-04-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220419190136/https://www.akmb.gov.tr/userfiles/files/%C4%B0LLER%20VE%20ULU%20CAM%C4%B0LER%C4%B0/ANKARA/ANKARA%20ARSLANHANE%20CAM%C4%B0%C4%B0-%20AH%C4%B0%20%C5%9EERAFEDD%C4%B0N%20CAM%C4%B0%C4%B0/ANKARA%20ARSLANHANE%20CAM%C4%B0%C4%B0-%20AH%C4%B0%20%C5%9EERAFEDD%C4%B0N%20CAM%C4%B0%C4%B0.pdf}}</ref> == Ғимарат == Ғимараттың жалпы алаңы 400 м² құрайды, ал оның жоспары квадратты формада жасалған. Құрылыста негізінен ертерек ғимараттардан алынған материалдар, яғни сполиа пайдаланылады. Мешітте бір минарет, үш қақпа мен 12 терезе бар.<ref name="f1" /> [[Михраб]] Селжұқ дәуіріне тән тақтайшалармен әшекейленген. Мешіттің ағаш төбесі 24 үлкен ағаш бағанамен қолдап тұр.<ref>{{Cite web|lang=tr|url=http://www.ankara.com/museums.html|title=Museums in Ankara|publisher=ankara.com|access-date=2022-05-26|archive-date=2019-01-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20190131145302/http://www.ankara.com/museums.html|deadlink=no}}</ref> [[Мешіт]]тің алдындағы Шерафеттиннің мазарынан басқа, ғимараттың қабырғасында арыстанның мүсіні де бар, ол халық арасында Асланхан («арыстан үйі») деген атауға ие болуына себеп болды.<ref>{{Cite web|lang=tr|url=http://www.mymerhaba.com/Ankara-Mosques-in-Turkey-120.html|title=Ankara Mosques in Turkey|publisher=Mymerhaba.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20151017213440/http://www.mymerhaba.com/Ankara-Mosques-in-Turkey-120.html|archive-date=2015-10-17|access-date=2022-05-26}}</ref> == Галерея == [[Сурет:Aslanhane Mosque.jpg|thumb|Мешіт порталы]] [[Сурет:Ankara Arslanhani Camii Innen.JPG|thumb|Мешіттің ішкі кеңістігі]] [[Сурет:Ankara Aslanhane Camii 4303.jpg|thumb|Мешіттің интерьері]] [[Сурет:Ankara Aslanhane Camii 4274.jpg|thumb|Мешіттің төбесі]] [[Сурет:Arslanhane Mosque - Mihrab 01.jpg|thumb|Михраб]] [[Сурет:Ankara Aslanhane Camii Mihrab in 2014 05.jpg|thumb|Михрабтың бөлшегі]] [[Сурет:Arslanhane Mosque 01.jpg|thumb|Мешіт көрінісі]] == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Анкарадағы мешіттер]] [[Санат:Түркия мешіттері]] [[Санат:XIII ғасырда салынған мешіттер]] [[Санат:1290 жылы салынған ғимараттар мен құрылыстар]] mlx5i4np5cspumnlq5zwvizvos64wxd 3479605 3479455 2025-06-13T09:16:42Z Dosseman 169065 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Ankara Aslanhane Camii 4274.jpg]] → [[File:Ankara Aslanhane Camii Ceiling in 2014 01.jpg]] To fit series 3479605 wikitext text/x-wiki {{Мешіт | мешіт атауы = Асланхан мешіті | шынайы аты = | суреті = Ankara asv2021-10 img29 Kale and Arslanhane Mosque.jpg | сурет атауы = | позициялық карта = Түркия |lat_dir = N |lat_deg = 39 |lat_min = 56 |lat_sec = 12 |lon_dir = E |lon_deg = 32 |lon_min = 51 |lon_sec = 55 | карта атауы = | карта ені = | мемлекет = {{Байрақ|Түркия}} | қала = [[Анкара]] | мекенжайы = | статусы = | ағымы = | мұсылмандардың діни басқармасы = | иесі = | мешіт түрі = | сәулет стилі = Анатолийлық селжүк сәулет өнері | жобаның авторы = | сәулетшісі = | құрылысшысы = | құрылыстың бастамашысы = | құрылыс құны = | қайырымгері = | алғашқы деректер = | құрылысы = | құрылысы басталды = | құрылысы аяқталды = | жәдігерлер = | имамы = | қазіргі жағдайы = | жалпы ауданы = | көлемі = | ішкі ауданы = | сыйымдылығы = | биіктігі = | күмбездердің саны = | күмбездің биіктігі = | күмбездің диаметрі = | мұнаралар саны = | мұнаралардың биіктігі = | материал = | тарауық = | ифтар және сухур = | кітапхана = | мектеп = | медресе = | сайты = | Commons = }} '''Асланхан мешіті''' ([[түрік тілі|тур.]] ''Arslanhane Camisi'') — XIII ғасырда салынған мешіт, [[Түркия]]ның астанасы [[Анкара]]да орналасқан. == Орналасуы == Асланхан мешіті Анкаранның ескі ауданында, Анкара қамалынан жақын орналасқан, 947 метр биіктікте, Түркия астанасына көрініс береді. == Тарихы == Мешіт 1290 жылы Рум Селжұқ султаны [[II Масуд]] кезінде салынған. Бұл Түркиядағы сақталған ең көне мешіттердің бірі болып табылады. Оның сәулетшісі Эбубекир Мехмет болған.<ref name="f1">{{Cite web|lang=tr|url=http://www.filozof.net/Turkce/tarihi-eserler-a/2046-aslanhane-ahi-serafettin-camii-tarihi-mekanlar-ve-eserler-nerededir.html|title=Aslanhane Ahi Şerafettin Camii, Tarihi Mekanlar ve Eserler|publisher=filozof.net|access-date=2022-05-26|archive-date=2019-06-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20190602073155/http://www.filozof.net/Turkce/tarihi-eserler-a/2046-aslanhane-ahi-serafettin-camii-tarihi-mekanlar-ve-eserler-nerededir.html|deadlink=no}}</ref> Жобаны ахийлік бауырластықтың екі жетекшісі, Хюсаметтин мен Хасанеддин, тапсырған. 1330 жылы мешітті тағы бір ахий жетекшісі Шерафеттин қайта жаңартқан, және оның есімі мешітке берілген. Мешіт бірнеше ұсақ жөндеулерден өткеннен кейін, 2010–2013 жылдары үкіметтің [[Бас қоры басқармасы]]ның қайта жаңғыртуы арқылы қайта қалпына келтірілген.<ref>{{Cite news|title=Tarihi Aslanhane Camisi ibadete açıldı|url=http://www.akmb.gov.tr/userfiles/files/%C4%B0LLER%20VE%20ULU%20CAM%C4%B0LER%C4%B0/ANKARA/ANKARA%20ARSLANHANE%20CAM%C4%B0%C4%B0-%20AH%C4%B0%20%C5%9EERAFEDD%C4%B0N%20CAM%C4%B0%C4%B0/ANKARA%20ARSLANHANE%20CAM%C4%B0%C4%B0-%20AH%C4%B0%20%C5%9EERAFEDD%C4%B0N%20CAM%C4%B0%C4%B0.pdf|website=Atatürk Kültür Merkezi|accessdate=2022-05-26|archivedate=2022-04-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220419190136/https://www.akmb.gov.tr/userfiles/files/%C4%B0LLER%20VE%20ULU%20CAM%C4%B0LER%C4%B0/ANKARA/ANKARA%20ARSLANHANE%20CAM%C4%B0%C4%B0-%20AH%C4%B0%20%C5%9EERAFEDD%C4%B0N%20CAM%C4%B0%C4%B0/ANKARA%20ARSLANHANE%20CAM%C4%B0%C4%B0-%20AH%C4%B0%20%C5%9EERAFEDD%C4%B0N%20CAM%C4%B0%C4%B0.pdf}}</ref> == Ғимарат == Ғимараттың жалпы алаңы 400 м² құрайды, ал оның жоспары квадратты формада жасалған. Құрылыста негізінен ертерек ғимараттардан алынған материалдар, яғни сполиа пайдаланылады. Мешітте бір минарет, үш қақпа мен 12 терезе бар.<ref name="f1" /> [[Михраб]] Селжұқ дәуіріне тән тақтайшалармен әшекейленген. Мешіттің ағаш төбесі 24 үлкен ағаш бағанамен қолдап тұр.<ref>{{Cite web|lang=tr|url=http://www.ankara.com/museums.html|title=Museums in Ankara|publisher=ankara.com|access-date=2022-05-26|archive-date=2019-01-31|archive-url=https://web.archive.org/web/20190131145302/http://www.ankara.com/museums.html|deadlink=no}}</ref> [[Мешіт]]тің алдындағы Шерафеттиннің мазарынан басқа, ғимараттың қабырғасында арыстанның мүсіні де бар, ол халық арасында Асланхан («арыстан үйі») деген атауға ие болуына себеп болды.<ref>{{Cite web|lang=tr|url=http://www.mymerhaba.com/Ankara-Mosques-in-Turkey-120.html|title=Ankara Mosques in Turkey|publisher=Mymerhaba.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20151017213440/http://www.mymerhaba.com/Ankara-Mosques-in-Turkey-120.html|archive-date=2015-10-17|access-date=2022-05-26}}</ref> == Галерея == [[Сурет:Aslanhane Mosque.jpg|thumb|Мешіт порталы]] [[Сурет:Ankara Arslanhani Camii Innen.JPG|thumb|Мешіттің ішкі кеңістігі]] [[Сурет:Ankara Aslanhane Camii 4303.jpg|thumb|Мешіттің интерьері]] [[Сурет:Ankara Aslanhane Camii Ceiling in 2014 01.jpg|thumb|Мешіттің төбесі]] [[Сурет:Arslanhane Mosque - Mihrab 01.jpg|thumb|Михраб]] [[Сурет:Ankara Aslanhane Camii Mihrab in 2014 05.jpg|thumb|Михрабтың бөлшегі]] [[Сурет:Arslanhane Mosque 01.jpg|thumb|Мешіт көрінісі]] == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Анкарадағы мешіттер]] [[Санат:Түркия мешіттері]] [[Санат:XIII ғасырда салынған мешіттер]] [[Санат:1290 жылы салынған ғимараттар мен құрылыстар]] rt9fai0xq6iqe8mycyfxytolyr3kbzn Олесь Геннадьевич Санин 0 758969 3479559 3469190 2025-06-13T06:12:07Z Muzaffar Turgunov 120280 /* Дереккөздер */ 3479559 wikitext text/x-wiki {{Кинематограф|есімі=Олесь Санин|шынайы есімі={{lang-uk|Олесь Геннадійович Санін}}|Сурет=OIFF 2014-07-16 152305 - Oles Sanin.jpg|100px|Сурет атауы=Олесь Санин 5-ші Одесса халықаралық кинофестивалінде|Мамандығы={{кинорежиссёр|Украина}}, [[Актерлік өнер|актёр]], [[сценарийші]], [[продюсер]], [[музыкант]] және [[Мүсіндеме|мүсінші]]|туған күні=30.07.1972|туған жері=Камень-Каширский, [[Волынь облысы]], [[Украин Кеңестік Социалистік Республикасы|Украин КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]|Азаматтығы={{USSR}}<br />{{UKR}}|Белсенді жылдары=1994 — осы уақытқа дейін|Марапаттары=Тарас Шевченко атындағы Украина ұлттық сыйлығының иегері (2025)|imdb_id=0762781|ортаққор=Oles Sanin|сурет ені=150px}} '''Олесь Геннадьевич Санин''' ({{Lang-uk|Олесь Геннадійович Санін}}; 30 шілде 1972, Камень-Каширский, [[Волынь облысы]], [[Украин Кеңестік Социалистік Республикасы|Украин КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]) — Украиналық кинорежиссер, актёр, оператор, продюсер, музыкант және мүсінші. Украина халық әртісі (2024). Александр Довженко атындағы Украина мемлекеттік сыйлығының лауреаты (2004) және Тарас Шевченко атындағы Украина ұлттық сыйлығының иегері (2025). == Өмірбаяны == Волынь облысының Камень-Каширский қаласында дүниеге келген. И. К. Карпенко-Карый атындағы Киев ұлттық театр, кино және телевизия университетін тәмамдаған: 1993 жылы — актерлік бөлім (Валентина Зимняя шеберханасы), 1998 жылы — көркем фильм режиссурасы курсы (Леонид Осыка шеберханасы).<ref name="kinokolo">{{cite web|url=http://kinokolo.ua/cyclopedia/person.php/726|title=Санін Олесь|publisher=kinokolo.ua|lang=uk|accessdate=2015-01-22|archivedate=2015-01-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150123004342/http://kinokolo.ua/cyclopedia/person.php/726|deadlink=no}}</ref> [[Нидерланд]] мен [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]-та тағылымдамадан өткен. 1994—2000 жылдары халықаралық Internews Network корпорациясының украиналық бөлімшесінде режиссер, оператор және фильмдер мен тележобалар департаментінің жетекшісі болып жұмыс істеген. Ондаған деректі фильмнің продюсері (Internews Network, Canal +, Канал «1+1», НТВ, ТНТ, POLSAT, DALAS studio, IKON, PRO Helvecia және т.б. өндірістері).<ref name="kinokolo"/> Бірқатар деректі және көркем қысқаметражды фильмдердің операторы және режиссері. «Мамай» фильмі (2003) үшін Александр Довженко атындағы Украина мемлекеттік сыйлығының лауреаты, сондай-ақ Украина өнер академиясының «Күміс медалімен» және «Люмьер ағайындылары атындағы күміс медальмен» марапатталған.<ref name="artnews">{{cite web|url=http://artnews.in.ua/staff/21-oles-sann-kno-dush-kozachoyi.html|title=Олесь Санін - Кіно душі козачої|date=9-04-2013|publisher=ArtNews|lang=uk|accessdate=2015-01-22|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130821132249/http://artnews.in.ua/staff/21-oles-sann-kno-dush-kozachoyi.html|archivedate=2013-08-21|deadlink=yes}}</ref>, «Серебряной медали академии искусств Украины», «Серебряной медали им. братьев Люмьер»<ref name="aif">{{cite web|url=http://www.aif.ua/culture/cinema/1037663|title=Режиссёр Олесь Санин: «Призрак коммунизма не издох»|author=Анна Гончаренко.|date=04/12/2013|publisher=aif.ua — Еженедельник «Аргументы и Факты» № 48|lang=ru|accessdate=2015-01-22|archive-date=2014-12-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20141217093957/http://www.aif.ua/culture/cinema/1037663|deadlink=no}}</ref><ref>{{cite web|url=http://calendar.interesniy.kiev.ua/Event.aspx?id=1859|title=Олесь Санин|publisher=Киевский календарь|lang=ru|accessdate=2015-01-22|archive-date=2015-01-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20150123015919/http://calendar.interesniy.kiev.ua/Event.aspx?id=1859|deadlink=no}}</ref> 2003 жылы Украина атынан «Мамай» фильмі «[[Оскар сыйлығы|Оскар]]» сыйлығына ұсынылған.<ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/ukrainian/entertainment/story/2006/10/061028_sanin_ie_ak.shtml|title=Кінематографіст Олесь Санін — гість інтерактивної програми Бі-Бі-Сі|date=29 жовтня 2006|publisher=BBC|lang=uk|accessdate=2015-01-22}}</ref> Олесь Санин [[бандура]], торбан және доңғалақты лирада ойнайды. Музыкалық аспаптар жасайды.<ref name="aif"/><ref name="ceh.org.ua"/> Олесь Смык лақап атымен Киев қобызшылар цехының мүшесі болып табылады.<ref name="ceh.org.ua">{{cite web|url=http://ceh.org.ua/index.php?option=com_content&task=view&id=20&Itemid=37|title=Олесь Смик|publisher=Київський кобзарський цех|lang=uk|accessdate=2015-01-22|archivedate=2015-01-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150123012510/http://ceh.org.ua/index.php?option=com_content&task=view&id=20&Itemid=37|deadlink=no}}</ref> == Фильмографиясы == === Көркем фильмдер === == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == {{Сыртқы сілтемелер}} 4kppjx102n2lz2gdq6sdb84lxmdp080 3479578 3479559 2025-06-13T06:18:52Z Muzaffar Turgunov 120280 /* Фильмографиясы */ 3479578 wikitext text/x-wiki {{Кинематограф|есімі=Олесь Санин|шынайы есімі={{lang-uk|Олесь Геннадійович Санін}}|Сурет=OIFF 2014-07-16 152305 - Oles Sanin.jpg|100px|Сурет атауы=Олесь Санин 5-ші Одесса халықаралық кинофестивалінде|Мамандығы={{кинорежиссёр|Украина}}, [[Актерлік өнер|актёр]], [[сценарийші]], [[продюсер]], [[музыкант]] және [[Мүсіндеме|мүсінші]]|туған күні=30.07.1972|туған жері=Камень-Каширский, [[Волынь облысы]], [[Украин Кеңестік Социалистік Республикасы|Украин КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]|Азаматтығы={{USSR}}<br />{{UKR}}|Белсенді жылдары=1994 — осы уақытқа дейін|Марапаттары=Тарас Шевченко атындағы Украина ұлттық сыйлығының иегері (2025)|imdb_id=0762781|ортаққор=Oles Sanin|сурет ені=150px}} '''Олесь Геннадьевич Санин''' ({{Lang-uk|Олесь Геннадійович Санін}}; 30 шілде 1972, Камень-Каширский, [[Волынь облысы]], [[Украин Кеңестік Социалистік Республикасы|Украин КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]) — Украиналық кинорежиссер, актёр, оператор, продюсер, музыкант және мүсінші. Украина халық әртісі (2024). Александр Довженко атындағы Украина мемлекеттік сыйлығының лауреаты (2004) және Тарас Шевченко атындағы Украина ұлттық сыйлығының иегері (2025). == Өмірбаяны == Волынь облысының Камень-Каширский қаласында дүниеге келген. И. К. Карпенко-Карый атындағы Киев ұлттық театр, кино және телевизия университетін тәмамдаған: 1993 жылы — актерлік бөлім (Валентина Зимняя шеберханасы), 1998 жылы — көркем фильм режиссурасы курсы (Леонид Осыка шеберханасы).<ref name="kinokolo">{{cite web|url=http://kinokolo.ua/cyclopedia/person.php/726|title=Санін Олесь|publisher=kinokolo.ua|lang=uk|accessdate=2015-01-22|archivedate=2015-01-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150123004342/http://kinokolo.ua/cyclopedia/person.php/726|deadlink=no}}</ref> [[Нидерланд]] мен [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]-та тағылымдамадан өткен. 1994—2000 жылдары халықаралық Internews Network корпорациясының украиналық бөлімшесінде режиссер, оператор және фильмдер мен тележобалар департаментінің жетекшісі болып жұмыс істеген. Ондаған деректі фильмнің продюсері (Internews Network, Canal +, Канал «1+1», НТВ, ТНТ, POLSAT, DALAS studio, IKON, PRO Helvecia және т.б. өндірістері).<ref name="kinokolo"/> Бірқатар деректі және көркем қысқаметражды фильмдердің операторы және режиссері. «Мамай» фильмі (2003) үшін Александр Довженко атындағы Украина мемлекеттік сыйлығының лауреаты, сондай-ақ Украина өнер академиясының «Күміс медалімен» және «Люмьер ағайындылары атындағы күміс медальмен» марапатталған.<ref name="artnews">{{cite web|url=http://artnews.in.ua/staff/21-oles-sann-kno-dush-kozachoyi.html|title=Олесь Санін - Кіно душі козачої|date=9-04-2013|publisher=ArtNews|lang=uk|accessdate=2015-01-22|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130821132249/http://artnews.in.ua/staff/21-oles-sann-kno-dush-kozachoyi.html|archivedate=2013-08-21|deadlink=yes}}</ref>, «Серебряной медали академии искусств Украины», «Серебряной медали им. братьев Люмьер»<ref name="aif">{{cite web|url=http://www.aif.ua/culture/cinema/1037663|title=Режиссёр Олесь Санин: «Призрак коммунизма не издох»|author=Анна Гончаренко.|date=04/12/2013|publisher=aif.ua — Еженедельник «Аргументы и Факты» № 48|lang=ru|accessdate=2015-01-22|archive-date=2014-12-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20141217093957/http://www.aif.ua/culture/cinema/1037663|deadlink=no}}</ref><ref>{{cite web|url=http://calendar.interesniy.kiev.ua/Event.aspx?id=1859|title=Олесь Санин|publisher=Киевский календарь|lang=ru|accessdate=2015-01-22|archive-date=2015-01-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20150123015919/http://calendar.interesniy.kiev.ua/Event.aspx?id=1859|deadlink=no}}</ref> 2003 жылы Украина атынан «Мамай» фильмі «[[Оскар сыйлығы|Оскар]]» сыйлығына ұсынылған.<ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/ukrainian/entertainment/story/2006/10/061028_sanin_ie_ak.shtml|title=Кінематографіст Олесь Санін — гість інтерактивної програми Бі-Бі-Сі|date=29 жовтня 2006|publisher=BBC|lang=uk|accessdate=2015-01-22}}</ref> Олесь Санин [[бандура]], торбан және доңғалақты лирада ойнайды. Музыкалық аспаптар жасайды.<ref name="aif"/><ref name="ceh.org.ua"/> Олесь Смык лақап атымен Киев қобызшылар цехының мүшесі болып табылады.<ref name="ceh.org.ua">{{cite web|url=http://ceh.org.ua/index.php?option=com_content&task=view&id=20&Itemid=37|title=Олесь Смик|publisher=Київський кобзарський цех|lang=uk|accessdate=2015-01-22|archivedate=2015-01-23|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150123012510/http://ceh.org.ua/index.php?option=com_content&task=view&id=20&Itemid=37|deadlink=no}}</ref> == Фильмографиясы == === Көркем фильмдер === * 1995 — [[Атентат: Осеннее убийство в Мюнхене]] ''(актёр)'' * 2003 — Мамай ''(режиссёр, сценарист, актёр)'' * 2012 — Матч ''(екінші режиссёр)'' * 2013 — Поводырь ''(режиссёр, сценарист)'' * 2021 — Довбуш ''(режиссёр)'' === Деректі фильмдер === * 1994 — Матінка Надія * 1994 — Буря * 1995 — Зимно * 1996 — Пустинь * 1998 — Танок моржа ''(у співавторстві)'' * 1999 — Нація. Лемки * 1999 — Нація. Євреї * 1999 — Гріх * 2000 — Різдво, або як гуцули кінця світу чекали * 2001 — Акварель * 2005 — День сьомий ''(режиссёр)'' — «[[Оранжевая революция|оранжевой революции]]» туралы фильм<ref name="artnews"/> * 2007 — Перебіжчик == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == {{Сыртқы сілтемелер}} bh0qr3bdkr7az3tbkbvutkqqlyq4elb Әулие Николай шіркеуі (Таллин) 0 759266 3479545 3470743 2025-06-13T05:58:13Z Muzaffar Turgunov 120280 /* Тарихы */ 3479545 wikitext text/x-wiki {{Ғимарат|ғимараттың аты=Әулие Николай шіркеуі|шынайы аты={{Lang-et|Niguliste kirik}}|суреті=Tallinn Nikolaikirche 1.JPG|ені=150px|ғимарат түрі=Христиан шіркеуі|мемлекет={{EST}}|қала=[[Таллин]]|мекен жайы=Нугилист көшесі 3 үй|сәулет стилі=готика|ашылған уақыты=[[1315 жыл]]|құрылысы басталды=[[XIII ғасыр]]|статусы=белсенді емес, мұражай|биіктігі=105 м|сайты=[https://nigulistemuuseum.ekm.ee/niguliste-kirik/ nigulistemuuseum.ekm.ee]}} '''Әулие Николай шіркеуі''' ({{Lang-et|Niguliste kirik}}) — Таллиннің [[ортағасыр]]лық басты шіркеулерінің бірі. Ескі қаланың батыс бөлігінің панорамасында көзге бірден түсетін бұл храм XIII ғасырдың ортасында Вестфалиядан келген готландиялық саудагерлердің бастамасымен салынған және теңізде жүргендердің қамқоршысы — Әулие Николайдың құрметіне арналып бой көтерген. 1944 жылдың наурыз айында шіркеу Кеңес Одағының бомбалауынан қатты зардап шекті. Қалпына келтіру жұмыстары аяқталғаннан кейін бұл ғимарат музей және концерт залы ретінде пайдаланылып келеді. Бүгінде бұл — [[Эстония өнер мұражайы]]ның төрт филиалының бірі. Шіркеу ғимараты Эстонияның мәдени мұра нысандарының мемлекеттік тізіміне архитектуралық және тарихи ескерткіш ретінде енгізілген.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://register.muinas.ee/public.php?menuID=monument&action=view&id=1215|title=1215 Tallinna Niguliste kirik, 13.-20.saj.|lang=et|website=Kultuurimälestiste register|accessdate=2024-08-17|archivedate=2024-08-02|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240802195452/https://register.muinas.ee/public.php?menuID=monument&action=view&id=1215|url-status=live}}</ref> == Тарихы == Неміс қоныстанушыларының бір бөлігі — Вестфалиядан келген саудагерлер — 1230 жылы Ратуша алаңының оңтүстік-батыс бөлігінде қоныстанды. Бұл аумақ Пикк-Ялг көшесі арқылы Вышгородпен байланысқан болатын. Шіркеу салуға олар қазіргі Ратаскаэву көшесінің шығыс жағындағы кең алаңды таңдады. XIII ғасырдың соңына қарай бұл жерде төрт травеясы бар үш нефті шіркеу салынды. Ол кездегі шіркеудің келбеті қазіргісінен едәуір өзгеше еді: әсіресе үлкен батыс мұнарасы жоқ болатын. Бұл мұнараны тұрғызу қомақты қаражатты қажет етті және құрылыс жұмыстары тек XIV ғасырдың екінші жартысында басталды. Бастапқыда шіркеу тек діни мақсатта ғана емес, сонымен қатар тауар қоймасы ретінде де пайдаланылды. Онда кейде сауда келісімдері жасалып, бұл сол кезеңдегі ірі сауда орталықтарында кең таралған тәжірибе болған. Балтық теңізі аймағындағы бекіністі сауда шіркеулерінің ежелден келе жатқан дәстүрі бар. Көшпелі саудагерлер оларды XII ғасырдан бастап маусымдық сауда пункттерінің орталығы ретінде сала бастаған. Қазіргі шіркеу ғимаратының негізгі бөлігі 1405–1420 жылдар аралығында салынған. Сол кезде шіркеуге клересторий — яғни, жанама нефтердің үстіндегі жоғарғы галереялар қосылды. 1515 жылы мұнараға готикалық үшкір шпиль орнатылды. XVII ғасырда мұнара мен шпиль [[барокко]] стилінде қайта жасалды. Кейінірек шпиль бірнеше рет биіктетіліп, қазіргі 105 метрлік биіктігіне жетті. Әулие Николай шіркеуі — [[Реформация]] кезінде Төменгі қаладағы ішкі безендірілуі тоналудан аман қалған жалғыз шіркеу. 1524 жылғы 14 қыркүйекке қараған түні, ашулы қала тұрғындары Әулие Олаф, Пюхавайму және Доминикан монастыріндегі Әулие Екатерина шіркеулерін қиратқаннан кейін, Әулие Николай шіркеуіне бет алған. Алайда жергілікті аңыз бойынша, шіркеудің есіктерінің құлыптары қорғасынмен бітеліп, шіркеуге кіруге мүмкіндік болмаған. Кейінірек жағдай тынышталып, шіркеу лютерандық болып өзгертілді, ал оның бай безендірілуі сақталып қалды. 1944 жылы 9 наурызда Таллинге кеңестік авиация жасаған әуе шабуылы кезінде шіркеу ғимараты және оны қоршаған аудан ауыр зақымға ұшырады. XVI ғасырдағы оюлы мінбер мен көптеген басқа өнер туындылары жойылды, бірақ ең құнды жәдігерлерді аман алып қалу мүмкін болды. [[Сурет:Niguliste church.inside.jpg|нобай|292x292 нүкте]] Соғыстан кейінгі жылдары шіркеуде қалпына келтіру жұмыстары жүргізілді. Тек 1970-жылдары ғана соғыс кезінде жойылған шпиль қайта қалпына келтірілді. Алайда, 1982 жылы 13 қазанды қарсы алған түні шіркеу ғимаратында үлкен өрт шықты. Соның салдарынан жаңадан қалпына келтірілген мұнарадағы шпиль құлап түсті. == Тағы қараңыз == * [[Эстония өнер мұражайы]] == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == {{Сыртқы сілтемелер}} [[Санат:Таллиннің лютеран шіркеулері]] [[Санат:Таллин мұражайлары]] [[Санат:Эстонияның готикалық сәулеті]] [[Санат:Таллиннің Ескі қаласы]] [[Санат:Эстонияның мәдени ескерткіштері]] [[Санат:Таллиннің сәулет ескерткіштері]] mz84ohhxa658ux3n89apsxluf8xzpwc 3479556 3479545 2025-06-13T06:07:57Z Muzaffar Turgunov 120280 /* Тағы қараңыз */ 3479556 wikitext text/x-wiki {{Ғимарат|ғимараттың аты=Әулие Николай шіркеуі|шынайы аты={{Lang-et|Niguliste kirik}}|суреті=Tallinn Nikolaikirche 1.JPG|ені=150px|ғимарат түрі=Христиан шіркеуі|мемлекет={{EST}}|қала=[[Таллин]]|мекен жайы=Нугилист көшесі 3 үй|сәулет стилі=готика|ашылған уақыты=[[1315 жыл]]|құрылысы басталды=[[XIII ғасыр]]|статусы=белсенді емес, мұражай|биіктігі=105 м|сайты=[https://nigulistemuuseum.ekm.ee/niguliste-kirik/ nigulistemuuseum.ekm.ee]}} '''Әулие Николай шіркеуі''' ({{Lang-et|Niguliste kirik}}) — Таллиннің [[ортағасыр]]лық басты шіркеулерінің бірі. Ескі қаланың батыс бөлігінің панорамасында көзге бірден түсетін бұл храм XIII ғасырдың ортасында Вестфалиядан келген готландиялық саудагерлердің бастамасымен салынған және теңізде жүргендердің қамқоршысы — Әулие Николайдың құрметіне арналып бой көтерген. 1944 жылдың наурыз айында шіркеу Кеңес Одағының бомбалауынан қатты зардап шекті. Қалпына келтіру жұмыстары аяқталғаннан кейін бұл ғимарат музей және концерт залы ретінде пайдаланылып келеді. Бүгінде бұл — [[Эстония өнер мұражайы]]ның төрт филиалының бірі. Шіркеу ғимараты Эстонияның мәдени мұра нысандарының мемлекеттік тізіміне архитектуралық және тарихи ескерткіш ретінде енгізілген.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://register.muinas.ee/public.php?menuID=monument&action=view&id=1215|title=1215 Tallinna Niguliste kirik, 13.-20.saj.|lang=et|website=Kultuurimälestiste register|accessdate=2024-08-17|archivedate=2024-08-02|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240802195452/https://register.muinas.ee/public.php?menuID=monument&action=view&id=1215|url-status=live}}</ref> == Тарихы == Неміс қоныстанушыларының бір бөлігі — Вестфалиядан келген саудагерлер — 1230 жылы Ратуша алаңының оңтүстік-батыс бөлігінде қоныстанды. Бұл аумақ Пикк-Ялг көшесі арқылы Вышгородпен байланысқан болатын. Шіркеу салуға олар қазіргі Ратаскаэву көшесінің шығыс жағындағы кең алаңды таңдады. XIII ғасырдың соңына қарай бұл жерде төрт травеясы бар үш нефті шіркеу салынды. Ол кездегі шіркеудің келбеті қазіргісінен едәуір өзгеше еді: әсіресе үлкен батыс мұнарасы жоқ болатын. Бұл мұнараны тұрғызу қомақты қаражатты қажет етті және құрылыс жұмыстары тек XIV ғасырдың екінші жартысында басталды. Бастапқыда шіркеу тек діни мақсатта ғана емес, сонымен қатар тауар қоймасы ретінде де пайдаланылды. Онда кейде сауда келісімдері жасалып, бұл сол кезеңдегі ірі сауда орталықтарында кең таралған тәжірибе болған. Балтық теңізі аймағындағы бекіністі сауда шіркеулерінің ежелден келе жатқан дәстүрі бар. Көшпелі саудагерлер оларды XII ғасырдан бастап маусымдық сауда пункттерінің орталығы ретінде сала бастаған. Қазіргі шіркеу ғимаратының негізгі бөлігі 1405–1420 жылдар аралығында салынған. Сол кезде шіркеуге клересторий — яғни, жанама нефтердің үстіндегі жоғарғы галереялар қосылды. 1515 жылы мұнараға готикалық үшкір шпиль орнатылды. XVII ғасырда мұнара мен шпиль [[барокко]] стилінде қайта жасалды. Кейінірек шпиль бірнеше рет биіктетіліп, қазіргі 105 метрлік биіктігіне жетті. Әулие Николай шіркеуі — [[Реформация]] кезінде Төменгі қаладағы ішкі безендірілуі тоналудан аман қалған жалғыз шіркеу. 1524 жылғы 14 қыркүйекке қараған түні, ашулы қала тұрғындары Әулие Олаф, Пюхавайму және Доминикан монастыріндегі Әулие Екатерина шіркеулерін қиратқаннан кейін, Әулие Николай шіркеуіне бет алған. Алайда жергілікті аңыз бойынша, шіркеудің есіктерінің құлыптары қорғасынмен бітеліп, шіркеуге кіруге мүмкіндік болмаған. Кейінірек жағдай тынышталып, шіркеу лютерандық болып өзгертілді, ал оның бай безендірілуі сақталып қалды. 1944 жылы 9 наурызда Таллинге кеңестік авиация жасаған әуе шабуылы кезінде шіркеу ғимараты және оны қоршаған аудан ауыр зақымға ұшырады. XVI ғасырдағы оюлы мінбер мен көптеген басқа өнер туындылары жойылды, бірақ ең құнды жәдігерлерді аман алып қалу мүмкін болды. [[Сурет:Niguliste church.inside.jpg|нобай|292x292 нүкте]] Соғыстан кейінгі жылдары шіркеуде қалпына келтіру жұмыстары жүргізілді. Тек 1970-жылдары ғана соғыс кезінде жойылған шпиль қайта қалпына келтірілді. Алайда, 1982 жылы 13 қазанды қарсы алған түні шіркеу ғимаратында үлкен өрт шықты. Соның салдарынан жаңадан қалпына келтірілген мұнарадағы шпиль құлап түсті. Ғимаратты жөндеуден және интерьерді қалпына келтіруден кейін 1984 жылы қаңтарда бұрынғы Нигулист шіркеуінде [[Эстония өнер мұражайы|Эстония өнер мұражайының]] филиалы және концерт залы ашылды. Нигулист мұражайында Эстонияда сақталған ортағасырлық өнердің ең құнды туындылары: [[Алтарь|құрбандық үстелдері]], мүсіндер, картиналар, герб-эпитафтар, бір кездері Таллинндегі және одан тыс жерлердегі шіркеулер мен монастырларды безендірген конфессиялар бар. Любек суретшісі Берндт Ноткенің әлемге әйгілі «Өлім биі» картинасы ерекше назар аудартады, оның бір бөлігі Әулие Энтони капелласында орналасқан. Картинада Пападан бастап сәбиге дейін әр түрлі таптағы адамдар тізбегі, сондай-ақ олардың қасында би билеп, адамдарды биге баулитын Өлім фигуралары бейнеленген. Суретші бастапқыда екі бірдей картина салды, олардың бірі соғыс кезінде Любекте жойылды, Таллинде бұл жұмыстың бір үзіндісі ғана сақталған. Шіркеуде ескі голландтық жұмыстың құрбандық үстелі сақталған, оны құру атақты Таллиндік суретші Зиттовқа тиесілі. Әулие Николай шіркеуі өзінің тамаша акустикасымен танымал. Оның ғимаратында үнемі органдық концерттер өткізіліп тұрады. 2022 жылдың 8 желтоқсанында жүргізілген тексеру барысында, шіркеу ғимаратының жағдайы қанағаттанарлық деп танылды. == Тағы қараңыз == * [[Эстония өнер мұражайы]] == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == {{Сыртқы сілтемелер}} [[Санат:Таллиннің лютеран шіркеулері]] [[Санат:Таллин мұражайлары]] [[Санат:Эстонияның готикалық сәулеті]] [[Санат:Таллиннің Ескі қаласы]] [[Санат:Эстонияның мәдени ескерткіштері]] [[Санат:Таллиннің сәулет ескерткіштері]] 4sqk0l6anespqppn80yc0tw4jt9qzc3 3479558 3479556 2025-06-13T06:10:03Z Muzaffar Turgunov 120280 /* Тарихы */ 3479558 wikitext text/x-wiki {{Ғимарат|ғимараттың аты=Әулие Николай шіркеуі|шынайы аты={{Lang-et|Niguliste kirik}}|суреті=Tallinn Nikolaikirche 1.JPG|ені=150px|ғимарат түрі=Христиан шіркеуі|мемлекет={{EST}}|қала=[[Таллин]]|мекен жайы=Нугилист көшесі 3 үй|сәулет стилі=готика|ашылған уақыты=[[1315 жыл]]|құрылысы басталды=[[XIII ғасыр]]|статусы=белсенді емес, мұражай|биіктігі=105 м|сайты=[https://nigulistemuuseum.ekm.ee/niguliste-kirik/ nigulistemuuseum.ekm.ee]}} '''Әулие Николай шіркеуі''' ({{Lang-et|Niguliste kirik}}) — Таллиннің [[ортағасыр]]лық басты шіркеулерінің бірі. Ескі қаланың батыс бөлігінің панорамасында көзге бірден түсетін бұл храм XIII ғасырдың ортасында Вестфалиядан келген готландиялық саудагерлердің бастамасымен салынған және теңізде жүргендердің қамқоршысы — Әулие Николайдың құрметіне арналып бой көтерген. 1944 жылдың наурыз айында шіркеу Кеңес Одағының бомбалауынан қатты зардап шекті. Қалпына келтіру жұмыстары аяқталғаннан кейін бұл ғимарат музей және концерт залы ретінде пайдаланылып келеді. Бүгінде бұл — [[Эстония өнер мұражайы]]ның төрт филиалының бірі. Шіркеу ғимараты Эстонияның мәдени мұра нысандарының мемлекеттік тізіміне архитектуралық және тарихи ескерткіш ретінде енгізілген.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://register.muinas.ee/public.php?menuID=monument&action=view&id=1215|title=1215 Tallinna Niguliste kirik, 13.-20.saj.|lang=et|website=Kultuurimälestiste register|accessdate=2024-08-17|archivedate=2024-08-02|archiveurl=https://web.archive.org/web/20240802195452/https://register.muinas.ee/public.php?menuID=monument&action=view&id=1215|url-status=live}}</ref> == Тарихы == Неміс қоныстанушыларының бір бөлігі — Вестфалиядан келген саудагерлер — 1230 жылы Ратуша алаңының оңтүстік-батыс бөлігінде қоныстанды.<ref name=":0" /> Бұл аумақ Пикк-Ялг көшесі арқылы Вышгородпен байланысқан болатын. Шіркеу салуға олар қазіргі Ратаскаэву көшесінің шығыс жағындағы кең алаңды таңдады. XIII ғасырдың соңына қарай бұл жерде төрт травеясы бар үш нефті шіркеу салынды. Ол кездегі шіркеудің келбеті қазіргісінен едәуір өзгеше еді: әсіресе үлкен батыс мұнарасы жоқ болатын. Бұл мұнараны тұрғызу қомақты қаражатты қажет етті және құрылыс жұмыстары тек XIV ғасырдың екінші жартысында басталды. Бастапқыда шіркеу тек діни мақсатта ғана емес, сонымен қатар тауар қоймасы ретінде де пайдаланылды. Онда кейде сауда келісімдері жасалып, бұл сол кезеңдегі ірі сауда орталықтарында кең таралған тәжірибе болған. Балтық теңізі аймағындағы бекіністі сауда шіркеулерінің ежелден келе жатқан дәстүрі бар. Көшпелі саудагерлер оларды XII ғасырдан бастап маусымдық сауда пункттерінің орталығы ретінде сала бастаған. Қазіргі шіркеу ғимаратының негізгі бөлігі 1405–1420 жылдар аралығында салынған. Сол кезде шіркеуге клересторий — яғни, жанама нефтердің үстіндегі жоғарғы галереялар қосылды. 1515 жылы мұнараға готикалық үшкір шпиль орнатылды. XVII ғасырда мұнара мен шпиль [[барокко]] стилінде қайта жасалды. Кейінірек шпиль бірнеше рет биіктетіліп, қазіргі 105 метрлік биіктігіне жетті. Әулие Николай шіркеуі — [[Реформация]] кезінде Төменгі қаладағы ішкі безендірілуі тоналудан аман қалған жалғыз шіркеу. 1524 жылғы 14 қыркүйекке қараған түні, ашулы қала тұрғындары Әулие Олаф, Пюхавайму және Доминикан монастыріндегі Әулие Екатерина шіркеулерін қиратқаннан кейін, Әулие Николай шіркеуіне бет алған. Алайда жергілікті аңыз бойынша, шіркеудің есіктерінің құлыптары қорғасынмен бітеліп, шіркеуге кіруге мүмкіндік болмаған. Кейінірек жағдай тынышталып, шіркеу лютерандық болып өзгертілді, ал оның бай безендірілуі сақталып қалды. 1944 жылы 9 наурызда Таллинге кеңестік авиация жасаған әуе шабуылы кезінде шіркеу ғимараты және оны қоршаған аудан ауыр зақымға ұшырады. XVI ғасырдағы оюлы мінбер мен көптеген басқа өнер туындылары жойылды, бірақ ең құнды жәдігерлерді аман алып қалу мүмкін болды. [[Сурет:Niguliste church.inside.jpg|нобай|292x292 нүкте]] Соғыстан кейінгі жылдары шіркеуде қалпына келтіру жұмыстары жүргізілді. Тек 1970-жылдары ғана соғыс кезінде жойылған шпиль қайта қалпына келтірілді. Алайда, 1982 жылы 13 қазанды қарсы алған түні шіркеу ғимаратында үлкен өрт шықты. Соның салдарынан жаңадан қалпына келтірілген мұнарадағы шпиль құлап түсті.<ref name="Кац">{{cite web |author=Йосеф Кац |url=https://tallinn.cold-time.com/?p=1825 |title=Ночь, когда горела Нигулисте в Таллине |website=Таллин: Переулки Городских Легенд |publisher=Столица |date=2012-10-10 |accessdate=2024-08-17 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20230915134420/http://tallinn.cold-time.com/2012/10/10/ночь-когда-горела-нигулисте-в-таллине/ |archivedate=2023-09-15 |url-status=}}</ref> Ғимаратты жөндеуден және интерьерді қалпына келтіруден кейін 1984 жылы қаңтарда бұрынғы Нигулист шіркеуінде [[Эстония өнер мұражайы|Эстония өнер мұражайының]] филиалы және концерт залы ашылды.<ref name=":0" /> Нигулист мұражайында Эстонияда сақталған ортағасырлық өнердің ең құнды туындылары: [[Алтарь|құрбандық үстелдері]], мүсіндер, картиналар, герб-эпитафтар, бір кездері Таллинндегі және одан тыс жерлердегі шіркеулер мен монастырларды безендірген конфессиялар бар. Любек суретшісі Берндт Ноткенің әлемге әйгілі «Өлім биі» картинасы ерекше назар аудартады, оның бір бөлігі Әулие Энтони капелласында орналасқан. Картинада Пападан бастап сәбиге дейін әр түрлі таптағы адамдар тізбегі, сондай-ақ олардың қасында би билеп, адамдарды биге баулитын Өлім фигуралары бейнеленген. Суретші бастапқыда екі бірдей картина салды, олардың бірі соғыс кезінде Любекте жойылды, Таллинде бұл жұмыстың бір үзіндісі ғана сақталған. Шіркеуде ескі голландтық жұмыстың құрбандық үстелі сақталған, оны құру атақты Таллиндік суретші Зиттовқа тиесілі. Әулие Николай шіркеуі өзінің тамаша акустикасымен танымал. Оның ғимаратында үнемі органдық концерттер өткізіліп тұрады. 2022 жылдың 8 желтоқсанында жүргізілген тексеру барысында, шіркеу ғимаратының жағдайы қанағаттанарлық деп танылды.<ref name=":0" /> == Тағы қараңыз == * [[Эстония өнер мұражайы]] == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == {{Сыртқы сілтемелер}} [[Санат:Таллиннің лютеран шіркеулері]] [[Санат:Таллин мұражайлары]] [[Санат:Эстонияның готикалық сәулеті]] [[Санат:Таллиннің Ескі қаласы]] [[Санат:Эстонияның мәдени ескерткіштері]] [[Санат:Таллиннің сәулет ескерткіштері]] ddpwc7scka540vadod1nnqfoxozt3sh Иллирия діні 0 759624 3479528 3471951 2025-06-13T05:37:48Z Muzaffar Turgunov 120280 /* Табыну рәсімдері */ 3479528 wikitext text/x-wiki '''Иллирия діні''' ({{Lang-sq|Mitologjia ilire}}) — иллир тілдерінде сөйлеген және біздің дәуірге дейінгі VIII ғасырдан біздің дәуіріміздің VII ғасырына дейін Батыс [[Балқан түбегі]]нің бір бөлігін мекендеген иллир тайпаларының діни сенімдері мен тәжірибелерін білдіреді.{{sfn|Mallory|Adams|1997|pp=288–89}} Бар жазбаша деректер өте аз. Олар негізінен адам аттары мен жер атауларынан және көне дәуір авторлары қалдырған бірнеше шағын [[Глосса|түсініктемелерден]] тұрады.{{sfn|West|2007|p=15|ps=: "For the ancient Thracian and Illyrian peoples the source material is extremely scanty. It consists largely of personal and place names, a few glosses from Classical sources, and one or two inscriptions. To these can be added a larger body of inscriptions from south-east Italy in the Messapic language, which is generally considered to be Illyrian..."}} Әлі толық зерттелмегенімен, римге дейінгі дәуірге тән діни тәжірибелердің ең көп сақталған іздері — діни символизммен байланысты. Символдар әртүрлі әшекейлерде бейнеленіп, иллирлердің көне дәуірдегі басты табынушылық нысаны — [[Күн (жұлдыз)|Күн]] болғанын көрсетеді. Күнге табыну кең таралған әрі күрделі діни жүйе болған. Иллирлердің Күн тәңірі темір дәуіріне жататын тақталарда [[аспан]] мен найзағай құдайы ретінде бейнеленеді, және найзағай жіберетін [[от]] құрбандық орнына да байланысты.{{sfn|Brahaj|2007|pp=16–18}} Иллир құдайларының есімдері рим дәуіріне жататын мүсіндерде, ескерткіштерде және монеталарда жазылған, ал кейбіреулерін көне авторлар салыстырмалы дінтану арқылы түсіндіруге тырысқан.{{sfn|Wilkes|1992|p=245}}{{sfn|West|2007|p=15|ps=: "For the ancient Thracian and Illyrian peoples the source material is extremely scanty. It consists largely of personal and place names, a few glosses from Classical sources, and one or two inscriptions. To these can be added a larger body of inscriptions from south-east Italy in the Messapic language, which is generally considered to be Illyrian..."}} Бұларға қосымша, Италияның оңтүстік-шығысындағы Апулия аймағынан табылған жазбалар бар. Олар мессап тілінде жазылған және әдетте иллир тілімен туыс деп есептеледі,{{sfn|West|2007|p=15|ps=: "For the ancient Thracian and Illyrian peoples the source material is extremely scanty. It consists largely of personal and place names, a few glosses from Classical sources, and one or two inscriptions. To these can be added a larger body of inscriptions from south-east Italy in the Messapic language, which is generally considered to be Illyrian..."}}{{sfn|Wilkes|1992|p=68|ps=: "...the Messapian language recorded on more than 300 inscriptions is in some respects similar to Balkan Illyrian. This link is also reflected in the material culture of both shores of the southern Adriatic. Archaeologists have concluded that there was a phase of Illyrian migration into Italy early in the first millennium BC."}}{{sfn|Mallory|Adams|pp=288–89|1997}}{{sfn|Small|2014|p=18}} дегенмен бұл пікір даулы және көбіне жорамалға негізделген.{{sfn|De Simone|2017|p=1842–1843}} Барлық иллир тайпалары үшін ортақ ең басты бір құдай болмаған сияқты, және кейбір құдайлар тек белгілі бір аймақтарда ғана кездеседі.{{sfn|Wilkes|1992|p=245}} [[Паганизм|Пұтқа табынушылар]] болған иллирлер табиғаттан тыс [[тылсым]]дарға және тәңірлерге күнделікті өмірмен байланысты қасиеттерді теліген — денсаулық пен [[дерт]], табиғи молшылық пен апаттар сияқты.{{sfn|Wilkes|1992|p=244}} Кейбір иллирлік жер атаулары (топонимдер) мен адам аттары (антропонимдер) жануарлар аттарынан шыққан және жануарларға мифологиялық ата-баба немесе қорғаушы ретінде сенумен байланысты болған.{{sfn|Stipčević|1974|p=197}} Жылан — ең маңызды жануар тотемдерінің бірі болған.{{sfn|Stipčević|1976|p=235}} Иллирлер сиқырдың, көз тиюдің күшіне, сондай-ақ жаман көзден немесе дұшпандардың жаман ниетінен қорғайтын [[тұмар]]лардың сиқырлы күшіне сенген.{{sfn|Stipčević|1974|p=182}}{{sfn|Wilkes|1992|p=245}} Иллирияда, әсіресе рим дәуірінде, дамыған діни сенімдер мен жерлеу рәсімдерінің алуан түрлілігі бұл аймақтағы мәдени болмыстың әртүрлілігін көрсететін сияқты.{{Sfn|Brandt|Ingvaldsen|Prusac|2014|p=249}} Иллирлердің тәңірлері мен сенімдерінің кейбір қырлары түп негізінде үндіеуропалық ежелгі мифологиядан бастау алады.{{sfn|West|2007|p=15|ps=: "For the ancient Thracian and Illyrian peoples the source material is extremely scanty. It consists largely of personal and place names, a few glosses from Classical sources, and one or two inscriptions. To these can be added a larger body of inscriptions from south-east Italy in the Messapic language, which is generally considered to be Illyrian..."}} Бұл сенімдер Фракия және Дакия халықтарының наным-сенімдерімен қатар, Ежелгі Балқан мифологиясының бір бөлігі болып саналады.{{sfn|Leeming|2005|p=xvii}} Албандар иллирлік діни символизмнің кейбір іздерін сақтап қалған.{{Sfn|Stipčević|1974|p=74|ps=: "Ethnologists, too, studying the very rich and as yet insufficiently known Albanian ethnographical material, have found in it a series of elements which have descended directly from prehistoric Illyrian heritage. Particularly numerous are traces of Illyrian costume in present-day Albanian national costume, just as there are Illyrian traces in Albanian ornaments and in religious symbolism, folk dances, music anthroponymy, toponymy, etc."}}{{Sfn|Stipčević|1976|pp=234–235|ps=: "Il fatto che questo simbolo lo troviamo connesso con l'altro simbolo solare — il cerchio, nelle necropoli medioevali in Albania può avere un significato solo, quello cioè del contenuto simbolico identico tra questi oggetti, un fatto che può servire da argomento in favore della tesi per la continuità spirituale tra gli Illiri preistorici e le genti albanesi dell'alto Medioevo. Altri simboli religiosi illirici e albanesi, studiati dal punto di vista che ci interessa in questa sede, non potranno non apportare nuove prove per la continuità spirituale illiro-albanese. Tra questi ricorderemo quello che possiamo senz'altro considerare il più importante di tutti — il serpente."}} Ежелгі иллир діні — албан халықтық нанымдарының қалыптасуына ықпал еткен негізгі қайнар көздердің бірі.{{sfn|Wilkes|1992|p=280|ps=: "...the Albanian culture, as fascinating and varied as any in that quarter of Europe, is an inheritance from the several languages, religions and ethnic groups known to have inhabited the region since prehistoric times, among whom were the Illyrians."}} Бүгінгі күні оңтүстік славян халықтарының діни және ырымшыл сенімдерінен де иллирлік табынушылардың бірнеше іздерін табуға болады.{{Sfn|Stipčević|2002|p=75}} == Табыну рәсімдері == [[Неолит]] дәуірінен бастау алған культтер — әсіресе жердің құнарлылығымен және егіншілікпен байланысты наным-сенімдер — Батыс Балқан аумағында [[Қола дәуірі]] мен [[Темір дәуірі|Темір дәуірінің]] бас кезінде де сақталып, жалғасын тапты. Бұл дәстүрлердің қатарына Жер Анаға табыну, Күн құдайы және жылан құдайы жатады. Ерте Темір дәуірінде иллирия өнері [[Геометрия|геометриялық]] және бейнелеусіз сипатта болды. Онда шоғырланған шеңберлер, [[Ромбоид|ромбылар]], [[Үшбұрыш|үшбұрыштар]] және сынған сызықтар сияқты өрнектер қолданылды. Бұл өнер — қиялдан ада, қарапайым, негізінен егіншілерге, [[Мал шаруашылығы|малшыларға]] және [[Жауынгер|жауынгерлерге]] арналған қатаң стиль болды. Суретті бейнелеудің болмауы — [[Антропоморфизм|антропоморфтық]] культтердің (адам бейнелі құдайларға табынудың) жоқтығын білдіруі мүмкін. Бұл кезеңнің геометриялық өнері б.з.д. VIII ғасырда шарықтау шегіне жеткен және әртүрлі иллириялық аймақтарды біріктіретін жалғыз ортақ ерекшелік болып көрінеді. Ал б.з.д. VI ғасырдан кейінгі көркемдік әшекейлер сыртқы ықпалдарды — негізінен [[Архаикалық Грекия|архайкалық Грекия]] мен [[Этрустар]] Италиясының әсерін байқатады. Археологиялық деректер екі шамамен анықталған географиялық критерийге негізделген екі негізгі табынудың бар екенін көрсетеді: жылан культі негізінен Иллирияның оңтүстік аймақтарында болған сияқты, ал солтүстікте суда жүзетін құстар мен күн символдары басым болды. Жылан құнарлылықтың символы, ошақтың қорғаушысы және хтоникалық жануар ретінде күн культімен де байланысты болуы мүмкін. === Күн === == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Иллирия діні]] [[Санат:Классикалық антикалық дәуірдегі дін]] [[Санат:Палео-Балқан мифологиясы]] 6kfd7d2hw0xt0465kj6b0uq3gqhsugq 3479533 3479528 2025-06-13T05:44:32Z Muzaffar Turgunov 120280 /* Табыну рәсімдері */ 3479533 wikitext text/x-wiki '''Иллирия діні''' ({{Lang-sq|Mitologjia ilire}}) — иллир тілдерінде сөйлеген және біздің дәуірге дейінгі VIII ғасырдан біздің дәуіріміздің VII ғасырына дейін Батыс [[Балқан түбегі]]нің бір бөлігін мекендеген иллир тайпаларының діни сенімдері мен тәжірибелерін білдіреді.{{sfn|Mallory|Adams|1997|pp=288–89}} Бар жазбаша деректер өте аз. Олар негізінен адам аттары мен жер атауларынан және көне дәуір авторлары қалдырған бірнеше шағын [[Глосса|түсініктемелерден]] тұрады.{{sfn|West|2007|p=15|ps=: "For the ancient Thracian and Illyrian peoples the source material is extremely scanty. It consists largely of personal and place names, a few glosses from Classical sources, and one or two inscriptions. To these can be added a larger body of inscriptions from south-east Italy in the Messapic language, which is generally considered to be Illyrian..."}} Әлі толық зерттелмегенімен, римге дейінгі дәуірге тән діни тәжірибелердің ең көп сақталған іздері — діни символизммен байланысты. Символдар әртүрлі әшекейлерде бейнеленіп, иллирлердің көне дәуірдегі басты табынушылық нысаны — [[Күн (жұлдыз)|Күн]] болғанын көрсетеді. Күнге табыну кең таралған әрі күрделі діни жүйе болған. Иллирлердің Күн тәңірі темір дәуіріне жататын тақталарда [[аспан]] мен найзағай құдайы ретінде бейнеленеді, және найзағай жіберетін [[от]] құрбандық орнына да байланысты.{{sfn|Brahaj|2007|pp=16–18}} Иллир құдайларының есімдері рим дәуіріне жататын мүсіндерде, ескерткіштерде және монеталарда жазылған, ал кейбіреулерін көне авторлар салыстырмалы дінтану арқылы түсіндіруге тырысқан.{{sfn|Wilkes|1992|p=245}}{{sfn|West|2007|p=15|ps=: "For the ancient Thracian and Illyrian peoples the source material is extremely scanty. It consists largely of personal and place names, a few glosses from Classical sources, and one or two inscriptions. To these can be added a larger body of inscriptions from south-east Italy in the Messapic language, which is generally considered to be Illyrian..."}} Бұларға қосымша, Италияның оңтүстік-шығысындағы Апулия аймағынан табылған жазбалар бар. Олар мессап тілінде жазылған және әдетте иллир тілімен туыс деп есептеледі,{{sfn|West|2007|p=15|ps=: "For the ancient Thracian and Illyrian peoples the source material is extremely scanty. It consists largely of personal and place names, a few glosses from Classical sources, and one or two inscriptions. To these can be added a larger body of inscriptions from south-east Italy in the Messapic language, which is generally considered to be Illyrian..."}}{{sfn|Wilkes|1992|p=68|ps=: "...the Messapian language recorded on more than 300 inscriptions is in some respects similar to Balkan Illyrian. This link is also reflected in the material culture of both shores of the southern Adriatic. Archaeologists have concluded that there was a phase of Illyrian migration into Italy early in the first millennium BC."}}{{sfn|Mallory|Adams|pp=288–89|1997}}{{sfn|Small|2014|p=18}} дегенмен бұл пікір даулы және көбіне жорамалға негізделген.{{sfn|De Simone|2017|p=1842–1843}} Барлық иллир тайпалары үшін ортақ ең басты бір құдай болмаған сияқты, және кейбір құдайлар тек белгілі бір аймақтарда ғана кездеседі.{{sfn|Wilkes|1992|p=245}} [[Паганизм|Пұтқа табынушылар]] болған иллирлер табиғаттан тыс [[тылсым]]дарға және тәңірлерге күнделікті өмірмен байланысты қасиеттерді теліген — денсаулық пен [[дерт]], табиғи молшылық пен апаттар сияқты.{{sfn|Wilkes|1992|p=244}} Кейбір иллирлік жер атаулары (топонимдер) мен адам аттары (антропонимдер) жануарлар аттарынан шыққан және жануарларға мифологиялық ата-баба немесе қорғаушы ретінде сенумен байланысты болған.{{sfn|Stipčević|1974|p=197}} Жылан — ең маңызды жануар тотемдерінің бірі болған.{{sfn|Stipčević|1976|p=235}} Иллирлер сиқырдың, көз тиюдің күшіне, сондай-ақ жаман көзден немесе дұшпандардың жаман ниетінен қорғайтын [[тұмар]]лардың сиқырлы күшіне сенген.{{sfn|Stipčević|1974|p=182}}{{sfn|Wilkes|1992|p=245}} Иллирияда, әсіресе рим дәуірінде, дамыған діни сенімдер мен жерлеу рәсімдерінің алуан түрлілігі бұл аймақтағы мәдени болмыстың әртүрлілігін көрсететін сияқты.{{Sfn|Brandt|Ingvaldsen|Prusac|2014|p=249}} Иллирлердің тәңірлері мен сенімдерінің кейбір қырлары түп негізінде үндіеуропалық ежелгі мифологиядан бастау алады.{{sfn|West|2007|p=15|ps=: "For the ancient Thracian and Illyrian peoples the source material is extremely scanty. It consists largely of personal and place names, a few glosses from Classical sources, and one or two inscriptions. To these can be added a larger body of inscriptions from south-east Italy in the Messapic language, which is generally considered to be Illyrian..."}} Бұл сенімдер Фракия және Дакия халықтарының наным-сенімдерімен қатар, Ежелгі Балқан мифологиясының бір бөлігі болып саналады.{{sfn|Leeming|2005|p=xvii}} Албандар иллирлік діни символизмнің кейбір іздерін сақтап қалған.{{Sfn|Stipčević|1974|p=74|ps=: "Ethnologists, too, studying the very rich and as yet insufficiently known Albanian ethnographical material, have found in it a series of elements which have descended directly from prehistoric Illyrian heritage. Particularly numerous are traces of Illyrian costume in present-day Albanian national costume, just as there are Illyrian traces in Albanian ornaments and in religious symbolism, folk dances, music anthroponymy, toponymy, etc."}}{{Sfn|Stipčević|1976|pp=234–235|ps=: "Il fatto che questo simbolo lo troviamo connesso con l'altro simbolo solare — il cerchio, nelle necropoli medioevali in Albania può avere un significato solo, quello cioè del contenuto simbolico identico tra questi oggetti, un fatto che può servire da argomento in favore della tesi per la continuità spirituale tra gli Illiri preistorici e le genti albanesi dell'alto Medioevo. Altri simboli religiosi illirici e albanesi, studiati dal punto di vista che ci interessa in questa sede, non potranno non apportare nuove prove per la continuità spirituale illiro-albanese. Tra questi ricorderemo quello che possiamo senz'altro considerare il più importante di tutti — il serpente."}} Ежелгі иллир діні — албан халықтық нанымдарының қалыптасуына ықпал еткен негізгі қайнар көздердің бірі.{{sfn|Wilkes|1992|p=280|ps=: "...the Albanian culture, as fascinating and varied as any in that quarter of Europe, is an inheritance from the several languages, religions and ethnic groups known to have inhabited the region since prehistoric times, among whom were the Illyrians."}} Бүгінгі күні оңтүстік славян халықтарының діни және ырымшыл сенімдерінен де иллирлік табынушылардың бірнеше іздерін табуға болады.{{Sfn|Stipčević|2002|p=75}} == Табыну рәсімдері == [[Неолит]] дәуірінен бастау алған культтер — әсіресе жердің құнарлылығымен және егіншілікпен байланысты наным-сенімдер — Батыс Балқан аумағында [[Қола дәуірі]] мен [[Темір дәуірі]]нің бас кезінде де сақталып, жалғасын тапты. Бұл дәстүрлердің қатарына Жер Анаға табыну, Күн құдайы және жылан құдайы жатады.{{sfn|Boardman|Sollberger|1982|pp=234–235}} Ерте Темір дәуірінде иллирия өнері [[геометрия]]лық және бейнелеусіз сипатта болды. Онда шоғырланған шеңберлер, [[Ромбоид|ромбылар]], [[үшбұрыш]]тар және сынған сызықтар сияқты өрнектер қолданылды. Бұл өнер — қиялдан ада, қарапайым, негізінен егіншілерге, [[Мал шаруашылығы|малшыларға]] және [[жауынгер]]лерге арналған қатаң стиль болды. Суретті бейнелеудің болмауы — [[Антропоморфизм|антропоморфтық]] культтердің (адам бейнелі құдайларға табынудың) жоқтығын білдіруі мүмкін. Бұл кезеңнің геометриялық өнері б.з.д. VIII ғасырда шарықтау шегіне жеткен және әртүрлі иллириялық аймақтарды біріктіретін жалғыз ортақ ерекшелік болып көрінеді. Ал б.з.д. VI ғасырдан кейінгі көркемдік әшекейлер сыртқы ықпалдарды — негізінен [[архаикалық Грекия]] мен [[Этрустар]] Италиясының әсерін байқатады.{{sfn|Wilkes|1992|p=247}} Археологиялық деректер екі шамамен анықталған географиялық критерийге негізделген екі негізгі табынудың бар екенін көрсетеді: жылан культі негізінен Иллирияның оңтүстік аймақтарында болған сияқты, ал солтүстікте суда жүзетін құстар мен күн символдары басым болды. Жылан құнарлылықтың символы, ошақтың қорғаушысы және хтоникалық жануар ретінде күн культімен де байланысты болуы мүмкін.{{sfn|Stipčević|1974|p=182}} === Күн === == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Иллирия діні]] [[Санат:Классикалық антикалық дәуірдегі дін]] [[Санат:Палео-Балқан мифологиясы]] axdybwgknpsu16d79awskx1qlo7rkzl Айк (миф) 0 759740 3479516 3472813 2025-06-13T05:18:39Z Muzaffar Turgunov 120280 /* Дәстүр */ 3479516 wikitext text/x-wiki {{Тұлға|Есімі=Айк|Шынайы есімі={{lang-hy|Հայկ}}|Сурет=HaikNahabed1.jpg|ені=150px|Әкесі=Торгом (Фогарма)|Балалары=Араманьяк, Хор, Манаваз|Commons=Hayk|Отбасы=Ағасы: Картлос, Кавкас, Бардос, Мовакан, Лекос, Эгрос, Эрос}} '''Айк''' ({{Lang-arm|Հայկ}}) немесе Айк Наапет ({{Lang-arm|Հայկ նահապետ}}), Айк Дюца́зун ({{Lang-arm|Հայկ դյուցազուն}}), Айк-лучник ({{Lang-arm|Հայկ աղեղնավոր}}), сондай-ақ Һайк, Гайк, грузиндерде Гаос — [[Армяндар|армян]] халқының аңызға айналған ата-бабасы, сондай-ақ аңызға айналған Хайкидтер (Хайказундар) әулетінің негізін қалаушы. Библиялық-христиандық дәстүр бойынша Нұхтың немересі, Торгомның (Фогармының) ұлы болып табылады. Айк туралы аңыздар Мовсес Хоренацидың «Армения тарихы» (V ғасыр) және [[Себеос]]дың «Тарихы» (VII ғасыр) еңбектерінде кездеседі.<ref>История епископа Себеоса. — Перевел с четвертого исправлен. армянского издания Ст. Малхасянц. — Ер.: Издание АрмФАН-а, 1939. — С. 11-14.</ref> Кавказ халықтарының «тұңғыш аталары» арасында бірінші болып саналады. == Дәстүр == Ортағасырлық армян тарихнамасына сәйкес, армяндардың өзін атауы '''hay''' — алып Айктың есімінен шыққан. Айк 300 ер адам мен олардың отбасыларын бастап, [[Қосөзен (өркениет)|Месопотамиядан]] [[Ван көлі|Ван көлінің]] жағалауына қоныс аударып, армян мемлекетін құрған. Бұл мемлекеттің шекараларын үш көлдің — Ван, Урмия және [[Севан (көл)|Севан көлдерінің]] айналасына, ал олардың барлығын [[Арарат жанартауы|Арарат]] тауының төңірегіне сызып белгілеген. [[Вавилон]] әміршісі — титан Бэл Арменияға басып кіреді. Армян тарихи дәстүрінде Бэл Немруд есімімен танылған, ол Киелі кітапта Вавилон патшасы ретінде айтылады. Немрудтың Вавилон мұнарасын салуға қатысы бар екені туралы аңыз Иосиф Флавийдің «Яһуди ежелгі тарихы» атты еңбегінде (І кітап, 4-тарау) баяндалған. Гевонд Алишанның есептеуінше, біздің заманымызға дейінгі 2492 жылдың 11 тамызында Айоц дзор («Армян жазығы») деп аталатын жерде шайқас болып, сол жерде Айк Бэлді садақпен атып өлтіреді. Бэлдің денесін Немрут тауының шыңына көтеріп, сол жерде өртеген. Аңыз бойынша, оның күлі суға айналған, ал Бэлдің жауынгерлері мен түйе керуендері қорыққаннан тасқа айналған екен. Көп ұзамай, Айк шайқас болған жерде Айкаберд қамалын және Айкашен қаласын армянның Васпуракан өлкесінде салып шығарады. Кейінірек Айк құдай дәрежесіне көтерілді, ал халық өздерін hay деп атай бастады — бұл олардың аңызға айналған алып бабаларынан тарайтынын білдіретін. Өлер алдында Айк патшалық билікті өзінің үлкен ұлы Араманякқа табыстады. Ежелгі армян күнтізбесі бойынша 11 тамыз — бүкілхалықтық мейрам Навасард күні, яғни армян Жаңа жылы болып саналады. == Хайктың ұрпақтары == == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Армения тарихы]] [[Санат:Яфетидтер]] [[Санат:Армян мифологиясы]] [[Санат:Халықтардың аңызға айналған ата-бабалары]] [[Санат:Айказуни]] kp98wx671yai2rm26zo9ykwmqpcvt9l 3479518 3479516 2025-06-13T05:22:36Z Muzaffar Turgunov 120280 /* Дәстүр */ 3479518 wikitext text/x-wiki {{Тұлға|Есімі=Айк|Шынайы есімі={{lang-hy|Հայկ}}|Сурет=HaikNahabed1.jpg|ені=150px|Әкесі=Торгом (Фогарма)|Балалары=Араманьяк, Хор, Манаваз|Commons=Hayk|Отбасы=Ағасы: Картлос, Кавкас, Бардос, Мовакан, Лекос, Эгрос, Эрос}} '''Айк''' ({{Lang-arm|Հայկ}}) немесе Айк Наапет ({{Lang-arm|Հայկ նահապետ}}), Айк Дюца́зун ({{Lang-arm|Հայկ դյուցազուն}}), Айк-лучник ({{Lang-arm|Հայկ աղեղնավոր}}), сондай-ақ Һайк, Гайк, грузиндерде Гаос — [[Армяндар|армян]] халқының аңызға айналған ата-бабасы, сондай-ақ аңызға айналған Хайкидтер (Хайказундар) әулетінің негізін қалаушы. Библиялық-христиандық дәстүр бойынша Нұхтың немересі, Торгомның (Фогармының) ұлы болып табылады. Айк туралы аңыздар Мовсес Хоренацидың «Армения тарихы» (V ғасыр) және [[Себеос]]дың «Тарихы» (VII ғасыр) еңбектерінде кездеседі.<ref>История епископа Себеоса. — Перевел с четвертого исправлен. армянского издания Ст. Малхасянц. — Ер.: Издание АрмФАН-а, 1939. — С. 11-14.</ref> Кавказ халықтарының «тұңғыш аталары» арасында бірінші болып саналады. == Дәстүр == Ортағасырлық армян тарихнамасына сәйкес, армяндардың өзін атауы '''hay''' — алып Айктың есімінен шыққан.<ref name="абаза" /> Айк 300 ер адам мен олардың отбасыларын бастап, [[Қосөзен (өркениет)|Месопотамиядан]] [[Ван көлі]]нің жағалауына қоныс аударып, армян мемлекетін құрған.<ref name=autogenerated1>{{кітап|авторы =Razmik Panossian |тақырыбы =The Armenians: from kings and priests to merchants and commissars |сілтеме =https://books.google.com/books?id=cEL-CuhdWU4C&pg=PA106 |баспасы =[[Columbia University Press]] |жыл =2006 |страницы =106 |страниц =442 |isbn =0231139268 }}</ref> Бұл мемлекеттің шекараларын үш көлдің — Ван, Урмия және [[Севан (көл)|Севан көлдерінің]] айналасына, ал олардың барлығын [[Арарат жанартауы|Арарат]] тауының төңірегіне сызып белгілеген. [[Вавилон]] әміршісі — титан Бэл Арменияға басып кіреді. Армян тарихи дәстүрінде Бэл Немруд есімімен танылған, ол Киелі кітапта Вавилон патшасы ретінде айтылады. Немрудтың Вавилон мұнарасын салуға қатысы бар екені туралы аңыз Иосиф Флавийдің «Яһуди ежелгі тарихы» атты еңбегінде (І кітап, 4-тарау) баяндалған. Гевонд Алишанның есептеуінше, біздің заманымызға дейінгі 2492 жылдың 11 тамызында Айоц дзор («Армян жазығы») деп аталатын жерде шайқас болып, сол жерде Айк Бэлді садақпен атып өлтіреді.<ref>Миф или Легенда?: «Выбрав из многочисленных сочинений(первоисточников) достоверное, сколь нам удалось, установили мы потомства трёх сыновей Ноя — до Авраама, Нина и Арама; думаю, в этом деле ни один разумный человек нам не станет возражать, если, конечно, не пожелает нарушить точный порядок истории и обратить реальные истории в мифы». Моисей Хоренский</ref> Бэлдің денесін Немрут тауының шыңына көтеріп, сол жерде өртеген. Аңыз бойынша, оның күлі суға айналған, ал Бэлдің жауынгерлері мен түйе керуендері қорыққаннан тасқа айналған екен. Көп ұзамай, Айк шайқас болған жерде Айкаберд қамалын және Айкашен қаласын армянның Васпуракан өлкесінде салып шығарады. Кейінірек Айк құдай дәрежесіне көтерілді, ал халық өздерін hay деп атай бастады — бұл олардың аңызға айналған алып бабаларынан тарайтынын білдіретін. Өлер алдында Айк патшалық билікті өзінің үлкен ұлы Араманякқа табыстады. Ежелгі армян күнтізбесі бойынша 11 тамыз — бүкілхалықтық мейрам Навасард күні, яғни армян Жаңа жылы болып саналады.<ref name="Хачатрян256">{{кітап |авторы= Хачатрян, Айк |тақырыбы= Древнеармянские зварчахосы|ответственный= Манучарян, Армен|оригинал= Հայոց Հնօրյա Զվարճախոսները|орны= Ереван|баспасы= Амарас|жыл= 2003 |страниц= 256 |страницы= 118|isbn= 4702080201}}</ref> == Хайктың ұрпақтары == == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Армения тарихы]] [[Санат:Яфетидтер]] [[Санат:Армян мифологиясы]] [[Санат:Халықтардың аңызға айналған ата-бабалары]] [[Санат:Айказуни]] ma97w0m9c1thf21fpbbjnjs1mwjz4xq 3479519 3479518 2025-06-13T05:23:18Z Muzaffar Turgunov 120280 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3479519 wikitext text/x-wiki {{Тұлға|Есімі=Айк|Шынайы есімі={{lang-hy|Հայկ}}|Сурет=HaikNahabed1.jpg|ені=150px|Әкесі=Торгом (Фогарма)|Балалары=Араманьяк, Хор, Манаваз|Commons=Hayk|Отбасы=Ағасы: Картлос, Кавкас, Бардос, Мовакан, Лекос, Эгрос, Эрос}} '''Айк''' ({{Lang-arm|Հայկ}}) немесе Айк Наапет ({{Lang-arm|Հայկ նահապետ}}), Айк Дюца́зун ({{Lang-arm|Հայկ դյուցազուն}}), Айк-лучник ({{Lang-arm|Հայկ աղեղնավոր}}), сондай-ақ Һайк, Гайк, грузиндерде Гаос — [[Армяндар|армян]] халқының аңызға айналған ата-бабасы, сондай-ақ аңызға айналған Хайкидтер (Хайказундар) әулетінің негізін қалаушы. Библиялық-христиандық дәстүр бойынша Нұхтың немересі, Торгомның (Фогармының) ұлы болып табылады. Айк туралы аңыздар Мовсес Хоренацидың «Армения тарихы» (V ғасыр) және [[Себеос]]дың «Тарихы» (VII ғасыр) еңбектерінде кездеседі.<ref>История епископа Себеоса. — Перевел с четвертого исправлен. армянского издания Ст. Малхасянц. — Ер.: Издание АрмФАН-а, 1939. — С. 11-14.</ref> Кавказ халықтарының «тұңғыш аталары» арасында бірінші болып саналады. == Дәстүр == Ортағасырлық армян тарихнамасына сәйкес, армяндардың өзін атауы '''hay''' — алып Айктың есімінен шыққан. Айк 300 ер адам мен олардың отбасыларын бастап, [[Қосөзен (өркениет)|Месопотамиядан]] [[Ван көлі]]нің жағалауына қоныс аударып, армян мемлекетін құрған.<ref name=autogenerated1>{{кітап|авторы =Razmik Panossian |тақырыбы =The Armenians: from kings and priests to merchants and commissars |сілтеме =https://books.google.com/books?id=cEL-CuhdWU4C&pg=PA106 |баспасы =[[Columbia University Press]] |жыл =2006 |страницы =106 |страниц =442 |isbn =0231139268 }}</ref> Бұл мемлекеттің шекараларын үш көлдің — Ван, Урмия және [[Севан (көл)|Севан көлдерінің]] айналасына, ал олардың барлығын [[Арарат жанартауы|Арарат]] тауының төңірегіне сызып белгілеген. [[Вавилон]] әміршісі — титан Бэл Арменияға басып кіреді. Армян тарихи дәстүрінде Бэл Немруд есімімен танылған, ол Киелі кітапта Вавилон патшасы ретінде айтылады. Немрудтың Вавилон мұнарасын салуға қатысы бар екені туралы аңыз Иосиф Флавийдің «Яһуди ежелгі тарихы» атты еңбегінде (І кітап, 4-тарау) баяндалған. Гевонд Алишанның есептеуінше, біздің заманымызға дейінгі 2492 жылдың 11 тамызында Айоц дзор («Армян жазығы») деп аталатын жерде шайқас болып, сол жерде Айк Бэлді садақпен атып өлтіреді.<ref>Миф или Легенда?: «Выбрав из многочисленных сочинений(первоисточников) достоверное, сколь нам удалось, установили мы потомства трёх сыновей Ноя — до Авраама, Нина и Арама; думаю, в этом деле ни один разумный человек нам не станет возражать, если, конечно, не пожелает нарушить точный порядок истории и обратить реальные истории в мифы». Моисей Хоренский</ref> Бэлдің денесін Немрут тауының шыңына көтеріп, сол жерде өртеген. Аңыз бойынша, оның күлі суға айналған, ал Бэлдің жауынгерлері мен түйе керуендері қорыққаннан тасқа айналған екен. Көп ұзамай, Айк шайқас болған жерде Айкаберд қамалын және Айкашен қаласын армянның Васпуракан өлкесінде салып шығарады. Кейінірек Айк құдай дәрежесіне көтерілді, ал халық өздерін hay деп атай бастады — бұл олардың аңызға айналған алып бабаларынан тарайтынын білдіретін. Өлер алдында Айк патшалық билікті өзінің үлкен ұлы Араманякқа табыстады. Ежелгі армян күнтізбесі бойынша 11 тамыз — бүкілхалықтық мейрам Навасард күні, яғни армян Жаңа жылы болып саналады.<ref name="Хачатрян256">{{кітап |авторы= Хачатрян, Айк |тақырыбы= Древнеармянские зварчахосы|ответственный= Манучарян, Армен|оригинал= Հայոց Հնօրյա Զվարճախոսները|орны= Ереван|баспасы= Амарас|жыл= 2003 |страниц= 256 |страницы= 118|isbn= 4702080201}}</ref> == Хайктың ұрпақтары == == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Армения тарихы]] [[Санат:Яфетидтер]] [[Санат:Армян мифологиясы]] [[Санат:Халықтардың аңызға айналған ата-бабалары]] [[Санат:Айказуни]] p71dw1a6fw5yp0ptvswlzbj9ns7rzgm Пирот шайқасы 0 760390 3479477 3476337 2025-06-12T20:56:41Z InternetArchiveBot 105421 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 3479477 wikitext text/x-wiki {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = Пирот шайқасы (1885) |бөлім = |сурет = Pirot Pobeda.jpg |сурет атауы = |дата = 26–27 қараша 1885 жылы |орын = [[Пирот]], {{Байрақ|Сербия}} |себеп = |нәтиже = Болгария армиясының жеңісі |статусы = |өзгерістер = |қарсылас1 = {{Байрақ|Болгария}}, [[Батыс корпус]] |қарсылас2 = {{Байрақ|Сербия}}, [[Нишав армиясы]] |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = [[Сурет:Flag of Bulgaria.svg|25px]] [[Данаил Николаев]] |командир2 = [[Сурет:Flag of Serbia (1882–1918).svg|25px]] [[Милан IV Обренович]] |командир3 = |командир4 = |күштер1 = 42 000, 80 зеңбірек |күштер2 = 65 000, 84 зеңбірек |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = |шығындар2 = |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = |азаматтық шығындар = |ортаққор = |ескерту = }} '''Пирот шайқасы''' ({{lang-bg|Пиротско сражение}}, {{lang-sr|Пиротска битка}}) — [[серб-болгар соғысы]] кезінде орын алған әскери қақтығыс. 1885 жылғы 26–27 қарашада Болгария армиясының Батыс корпусы мен Сербияның Нишав армиясы арасында Пирот қаласы маңында болған бұл шайқас болгар әскерінің жеңісімен аяқталды. == Алғышарттар == Сливница түбіндегі үш күнге созылған шайқаста серб армиясы жеңіліс тапқан соң, болгар әскері шабуылға көшті. Батыс корпусы 7 (19) қарашадағы [[Гургулят]] және 10 (22) қарашадағы [[Драгоман]] түбіндегі сәтті ұрыстардан кейін [[Пирот]] қаласына жақындады. Шегінген серб Ниш армиясы қаланың шығысындағы шептерге бекінді. Қаланы 84 зеңбірекпен қаруланған 65 000 адам қорғады. Болгар тарапынан 42 000 жауынгер және 80 зеңбірек қатысты. Сербтер нашар қаруланған еді, олардың қолында тозған, ескірген ресейлік [[артиллерия]] болды, ал болгарлар заманауи неміс қару-жарағын пайдаланды. == Барысы == 14 (26) қарашада болгар әскерлері бірнеше колоннамен шабуылға шықты. Сол жақта майор [[Петко Стоянов]] пен капитан [[Христо Попов]]тың жасақтары Дрина дивизиясымен шайқасып, оны позицияларынан ығыстырып шығарды. Орталық колонналар – подполковник [[Сава Муткуров]] пен капитан [[Никифор Никифоров]] алға жылжып, оқтың астында қалғанына қарамастан, қалаға кіруге мүмкіндік алды. Сербтер шегініп, қалада өрт тудырған оқ-дәрі қоймасын жарып жіберді. Бұл болгарларды Пироттан шығып, қаланың шетінде түнеуге мәжбүр етті. 15 (27) қарашада шабуыл қайта жалғасты. Майор [[Аврам Гуджев]] колоннасы Шумадия дивизиясына шабуыл жасап, оны Провалия жотасындағы позицияларынан ығыстырды. Онымен бірге Дрина дивизиясы да шегінді, оны майор Гуджев колоннасы мен капитан [[Коста Паника]]ның жасағы қуып жетті. Подполковник [[Муткуров]]тың әскерлері қайтадан қалаға кіріп, онда қалған серб бөлімдерін тазалауға кірісті. Дрина дивизиясы қарсы шабуыл жасауға тырысқанымен, болгар артиллериясы оны тоқтатты. Сонымен қатар, Дрина дивизиясы сол қырынан лейтенант [[Димитар Филов]] пен капитан [[Кисов]]тың колонналары шабуылдап, олар Кельташ жотасын иеленді. Сағат 12:00-де Ниш армиясының қолбасшысы король Миланға баяндама жіберді: «Дрина дивизиясы қазір өз позицияларынан шегінді, ал болгарлар алға жылжыды, олар қосымша күштер алды. Қазір жағдай өзгерді және біздің позициямызды ұстап қалуға ешқандай мүмкіндігіміз жоқ. Менде қандай әскер болса да, олардың барлығын пайдаландым». Сербтер Пироттың оңтүстік бөлігіндегі өз позицияларын түнге дейін ұстап тұра алды, бірақ кейін шегіне бастады, сөйтіп шайқастар аяқталды. == Нәтижелері == Болгарлар шегінген серб әскерін Нишке қарай қуып жүрді, бірақ 16 (28) қарашада [[Аустрия-Мажарстан]] ультиматум қойып, [[Болгария]] мен [[Сербия]] арасындағы соғыс әрекеттері тоқтатылды. Бейбіт келісімге сәйкес, Болгария Пиротты ұстап қала алмады және өз әскерін шығарды. == Әдебиеттер == * Пейчев, А. и др. 1300 години на стража, София, 1984, Военно издателство. * Атанасов, Щ. и др. Българското военно изкуство през капитализма, София, 1959, Държавно военно издателство при МНО. * Димитров, И., Съединението 1885 — енциклопедичен справочник, София, 1985, Държавно издателство «д-р Петър Берон». * Энциклопедия военных и морских наук. Под главной редакцией генерала от инфантерии Леера Спб. 1897 г. т. VII. == Сілтемелер == * [http://www.imha.ru/2012/03/18/serbsko-bolgarskaya-voyna-1885-g.html СЕРБ-БОЛГАР СОҒЫСЫ - 1885 ЖЫЛ]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120522171508/http://www.imha.ru/2012/03/18/serbsko-bolgarskaya-voyna-1885-g.html |date=2012-05-22 }} [[Санат:Сербия шайқастары]] [[Санат:Болгария шайқастары]] [[Санат:Сербия тарихы]] [[Санат:Болгария тарихы]] sss85kfcjg9ly67v25bn10ftr59iv22 Геймплей 0 760842 3479469 3478897 2025-06-12T20:12:51Z Kasymov 10777 /* Шолуы */ 3479469 wikitext text/x-wiki '''Ойын үдерісі''' немесе '''геймплей''' ({{Lang-en|gameplay}}) — адамның [[видео ойын]]мен өзара әрекеттесу ерекшеліктері деп аталатын термин. Бұл функциялар ойын ұсынатын ережелер, тапсырмалар және оларды шешу жолдары арқылы жасалады.<ref>{{cite book|title=Rules of Play: Game Design Fundamentals|url=https://archive.org/details/rulesofplaygamed0000sale|first1=Katie|last1=Salen|first2=Eric|last2=Zimmerman|year=2004|publisher=The MIT Press|location=Cambridge, Massachusetts|isbn=978-0-262-24045-1|quote=Game play is the formalized interaction that occurs when players follow the rules of a game and experience its system though play.}}</ref><ref>{{cite journal|quote=The experience of gameplay is one of interacting with a game design in the performance of cognitive tasks, with a variety of emotions arising from or associated with different elements of motivation, task performance and completion|first1=Craig|last1=Lindley|first2=Lennart|last2=Nacke|first3=Charlotte|last3=Sennersten|title=Dissecting Play – Investigating the Cognitive and Emotional Motivations and Affects of Computer Gameplay|url=http://www.bth.se/fou/forskinfo.nsf/8ea71836fbadac09c125733300214ab9/f336e780df204cf4c125753d003d3b45!OpenDocument|publisher=University of Wolverhampton|location=Wolverhampton, UK|journal=Proceedings of CGAMES 08|date=Қараша, 3-5, 2008|isbn=978-0-9549016-6-0|accessdate=2012-03-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150923195055/http://www.bth.se/fou/forskinfo.nsf/8ea71836fbadac09c125733300214ab9/f336e780df204cf4c125753d003d3b45!OpenDocument|archivedate=2015-09-23|deadurl=yes}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150923195055/http://www.bth.se/fou/forskinfo.nsf/8ea71836fbadac09c125733300214ab9/f336e780df204cf4c125753d003d3b45!OpenDocument|date=2015-09-23}}</ref> Геймплейдің сюжеті мен техникалық құрамдас бөлігімен бірге кез келген бейне ойынның үш негізгі элементінің бірі болып табылады.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=tGePP1Nu_P8C|title=Game Design: Theory and Practice, Second Edition|last=III|first=Richard Rouse|date=2010-03-18|publisher=Jones & Bartlett Learning|page=41|language=en|isbn=9781449633455|accessdate=30 червня 2016|archive-date=1 листопада 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201101023409/https://books.google.com/books?id=tGePP1Nu_P8C}}</ref> == Шолуы == Бұл термин [[1980 жж.|1980-жылдар]]дағы компьютерлік ойындардың дамуы кезінде пайда болды, ол ойын контекстін анықтау үшін қолданылды. Кейіннен терминнің танымалдылығының арқасында ол дәстүрлі ойындар мен ойын формалары үшін де қарастырыла бастады. Жалпы, геймплей жалпы ойын тәжірибесін анықтайды, бірақ графика мен дыбыс сияқты факторлар алынып тасталады. Екінші жағынан, [[ойын механикасы]] — бұл жағымды ойын тәжірибесін құруға арналған ойын ережелерінің жиынтығы. Академияда «ойын механикасы» ұғымын қолдану үрдісі бар, өйткені оған қарағанда геймплей термині тым белгісіз.<ref name="The Stupidest Word in Videogames">{{кітап|тақырыбы=Videogame Culture: Volume 1|жыл=2012|ref=Kierkegaard|автор=Kierkegaard, Alex}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Ойын терминологиясы]] [[Санат:Компьютерлік ойын]] [[Санат:Компьютерлік ойындарды дамыту]] daj4c1xjg2ia9h1ojz2k1wo0msdj49o Бибатырова Сабира Егізбайқызы 0 760859 3479472 3478984 2025-06-12T20:16:03Z Kasymov 10777 3479472 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=маусым 2025}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> '''Бибатырова Сабира Егізбайқызы''' — күйші, композитор, педагог, республикалық және халықаралық байқаулардың лауреаты, «Sabira Dombyra School» мектебінің негізін қалаушы әрі жетекшісі. == '''Өмірбаяны''' == Сабира Егізбайқызы Атырау қаласы, Балықшы ауданында дүниеге келген. 1999–2003 жылдары Дина Нұрпейісова атындағы музыка колледжін, 2003–2007 жылдары Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясын бітірген. Консерваторияда атақты күйші, профессор Қаршыға Ахмедияровтың класында білім алған. == '''Шығармашылық жолы''' == 2007–2013 жылдары Құрманғазы атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық халық аспаптар оркестрінің әртісі болды. 2008–2009 жылдары Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясында ұстаздық қызмет атқарды. 2012–2015 жылдары Алматы қаласында «Ақ жол» неке сарайының директоры және «Alma-event» ұйымдастыру агенттігінің жетекшісі қызметін атқарды. 2015 жылы анасының рухына арналған «Сөнбейді ана шырағың» атты шығармашылық кеш өткізді. == '''Авторлық жұмыстар''' == Сабира Егізбайқызы бірнеше шығармашылық концерттің авторы әрі режиссері: * «Маржан қыз» (2011), * «Есіңе ал» (2016), * «Әнім саған аманат» (2016), * «Ана – көктем» (2017), * «Наурызым мерекем» (2017), * «Мәңгілік ел» (2018, 2019), * «Қобыз сыры» (2019) == '''Педагогикалық қызметі''' == 2019 жылы «Toremurat» бағдарламасы бойынша «Әр бала – дара бала» домбыра мектебін ашып, дарынды балалармен жұмыс жүргізе бастады. 2021 жылдан бастап бұл мектеп '''«Sabira Dombyra School»''' атауымен жұмысын жалғастыруда. Қазіргі таңда Алматы және Атырау қалаларында филиалдары бар, 500-ден астам шәкірт тәрбиеленуде. == '''Марапаттары''' == * 2009 — ҚР Мәдениет министрлігінің Құрмет грамотасы * 2021 — «100 ұлт жанашыры» кітабына енді, «Батыр шапағаты», «Намыс» медальдары * 2022 — «Алтын адам» * 2023 — «Алтын жүрек» номинациясы == '''Жетістіктері''' == * «Айналайын» (1996) — 1-орын * «Шабыт» (2000) — 2-орын * Дина Нұрпейісова атындағы байқау (2001) — Бас жүлде * Қали Жантілеуов атындағы байқау (2002) — Бас жүлде * Махамбет атындағы байқау (2003) — Бас жүлде * «Алтын домбыра» (2009) — 1-орын c9ybn62x9xbuj969w3r46w1ux1967v8 Грац мектебіндегі атыс 0 760904 3479443 3479353 2025-06-12T18:19:27Z 1nter pares 146705 «[[Санат:Ағымдағы оқиғалар|Ағымдағы оқиғалар]]» деген санатты аластады ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) 3479443 wikitext text/x-wiki '''Жоғары сыныптарға арналған федералды гимназиядағы атыс''' оқиғасы ({{Lang-de|Bundesoberstufenrealgymnasium}}, BORG) [[Грац]] қаласында ([[Аустрия]]) 2025 жылғы 10 маусымда сейсенбіде орын алды.<ref>{{Cite web|url=https://www.rbc.ru/society/10/06/2025/6847f46e9a7947e0bdbe646e|title=Около десяти человек погибли при стрельбе в школе в австрийском Граце|date=2025-06-10|website=|accessdate=2025-06-11|publisher=РБК|lang=ru}}</ref> == Оқиғалар барысы == 2025 жылдың 10 маусымында таңертең сағат 10:00 шамасында<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.co.uk/news/live/ce3vxrz6rpnt|title=Death toll in Austria school shooting rises to 11 after victim dies in hospital|lang=en-GB|website=|access-date=|accessdate=2025-06-11|publisher=BBC News}}</ref> мектептің 21 жастағы бұрынғы оқушысы Артур А. атысты алдымен мектеп алаңында, содан кейін екінші қабатта екі сыныпта ашты. Шабуыл кезінде атқыш 40-қа жуық оқ атқан.<ref>{{Cite web|url=https://www.unionesarda.it/de/welt/schieserei-in-graz-angreifer-identifiziert-es-handelt-sich-um-einen-21-jahrigen-osterreicher-t9ryhkjc|title=Schießerei in Graz, Angreifer identifiziert: Es handelt sich um einen 21-jährigen Österreicher|lang=de|website=|date=2025-06-10|access-date=|accessdate=2025-06-11|publisher=L'Unione Sarda German}}</ref><ref>[https://www.heute.at/s/amokschuetze-von-graz-ist-ex-schueler-und-22-jahre-alt-120113088 Schrotflinte und Pistole – Amokschütze von Graz ist Ex-Schüler und 21 Jahre alt | Heute.at<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> Кісі өлтіргеннен кейін шабуылдаушы дәретханада өзін-өзі өлтірді.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/russian/articles/cje78y0vlyno|title=Сообщения о погибших во время стрельбы в школе в городе Грац в Австрии|date=2025-06-10|website=|publisher=BBC News|lang=ru}}</ref> Полицейлер операцияны таңертеңгі сағат 10-да «[[EKO Cobra|Кобра]]<nowiki/>» терроризмге қарсы арнайы күштері мен тікұшақты қолдана бастады.<ref>{{Cite web|url=https://trt.global/russian/article/fa80c8707f44|title=TRT Global - Трагедия повторилась: Грац снова в крови|website=|publisher=trt.global|lang=ru}}</ref> Оқушылар мен қызметкерлер эвакуацияланды.<ref>{{Cite web|url=https://rtvi.com/news/v-shkole-v-avstrii-proizoshla-strelba-est-pogibshie-i-ranenye/|title=В школе в Австрии произошла стрельба: есть погибшие и раненые|first=Елена|last=Лепехина|date=2025-06-10|website=|publisher=Главные новости в России и мире - RTVI|lang=ru}}</ref> Күдікті өзін қорлаудың құрбаны деп санады.<ref>{{Cite web|url=https://novayagazeta.eu/articles/2025/06/10/v-shkole-v-avstriiskom-gorode-grats-proizoshla-strelba-est-pogibshie-news|title=В школе в австрийском городе Грац произошла стрельба, есть погибшие|website=|publisher=Новая газета Европа|lang=ru}}</ref> == Жәбірленушілері == Қаза тапқандардың арасында төрт бесінші сынып оқушысы, үш сегізінші сынып оқушысы, сондай-ақ мектептен тыс жерде өлтірілген тағы бір оқушы бар.<ref name="tsn">[https://tsn.ua/ru/svit/v-avstrii-podrostok-v-shkole-ustroil-strelbu-pogibli-uchitelya-i-ucheniki-2846384.html В Австрии подросток в школе устроил стрельбу: погибли учителя и ученики]</ref> Сегіз сағаттан кейін Грац Университетінің клиникасына жатқызылған ересек әйел қайтыс болды.<ref>{{Cite web|url=https://www.rnz.de/politik/panorama_artikel,-Graz-Amoklauf-in-Oesterreich-Was-wir-wissen-und-was-nicht-_arid,1589473.html|title=Graz: Amoklauf in &Ouml;sterreich: Was wir wissen - und was nicht|lang=de|website=|access-date=|accessdate=2025-06-11|publisher=Rhein-Neckar-Zeitung}}</ref> == Реакциясы == Осы күні барлық кездесулерін тоқтатқан канцлер [[Кристиан Стокер]] Грацқа ішкі істер министрі Герхард Карнермен бірге барды үкіметтің жауаптарын үйлестіру. Олар Орталық еуропалық жазғы уақыт бойынша сағат 15:00-де білім министрі Кристоф Видеркермен бірге баспасөз мәслихатында сөз сөйледі және Грац мэрі Элке Кар; Стокер 2025 жылдың 11 маусымында басталған үш күндік ұлттық аза тұту туралы жариялады.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.bbc.co.uk/news/live/ce3vxrz6rpnt|title=Several people confirmed dead in Austria school shooting, police say|last1=Moloney|first1=Marita|last2=Bell|first2=Bethany|last3=Kirby|first3=Paul|date=2025-06-10|access-date=|publisher=[[BBC News]]|language=en-GB|accessdate=2025-06-11}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} jp7n5lhqv5puceopcifbrl2gzbcd4lt 3479461 3479443 2025-06-12T19:25:26Z Nurken 111493 анауу бір Аустрияда болған жаңалық жайлы дереккөз неге орысша? 3479461 wikitext text/x-wiki {{Террорлық акт | Атауы = Грац мектебіндегі атыс | Бөлігі = | Сурет = | Сурет өлшемі = | Сурет атауы = | Карта = | Карта өлшемі = | Карта атауы = | Шынайы атауы = {{lang-de|Amoklauf in Graz}} | Шабуыл орны = Жоғары сыныптарға арналған федералды гимназия, [[Грац]], [[Аустрия]] | Координаттар = | Дата = 10 маусым 2025 | Уақыты = | Басталған уақыты = 09:57 | Аяқталған уақыты = 10:07 | Уақыт белдеуі = [[UTC+2]] | Шабуыл нысанасы = Мектеп оқушылары, қызметкерлері | Шабуыл әдiсi = [[мектепке шабуыл]], [[жаппай атыс]], [[жаппай өлтіру]], [[өлтіріп, өзін өлтіру]] | Қару-жарақ = [[Глок (тапанша)|Glock 19]] [[өздігінен оқталатын пистолет]]і, [[қосауыз мылтық]] | Қару-жарақтар = | Қаза тапқандар саны = 11 (қылмыскерді санағанда) | Жарақаттанғандар = >30 (оттан 11) | Құрбандар = | Қылмыскерлер = Артур А. | Шабуылдаушылар = | Қатысушылар саны = | Қорғаушылар = | Шабуыл себебі = Ізделуде | Айыпталушы = | Сотталған = | Үкім = | Сот ісі = | Сот = | Сайты = | Ортаққор = 2025 Graz school shooting }} '''Жоғары сыныптарға арналған федералды гимназиядағы атыс''' оқиғасы ({{Lang-de|Bundesoberstufenrealgymnasium}}, BORG) [[Грац]] қаласында ([[Аустрия]]) 2025 жылғы 10 маусымда, сейсенбі күні орын алды.<ref>{{Cite web|url=https://www.rbc.ru/society/10/06/2025/6847f46e9a7947e0bdbe646e|title=Около десяти человек погибли при стрельбе в школе в австрийском Граце|date=2025-06-10|accessdate=2025-06-11|publisher=РБК|lang=ru}}</ref> == Оқиғалар барысы == 2025 жылғы 10 маусымда таңертең сағат 10:00 шамасында<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.co.uk/news/live/ce3vxrz6rpnt|title=Death toll in Austria school shooting rises to 11 after victim dies in hospital|lang=en|accessdate=2025-06-11|publisher=BBC News}}</ref> мектептің 21 жастағы бұрынғы оқушысы Артур А. атысты алдымен мектеп алаңында, содан кейін екінші қабатта екі сыныпта ашты. Шабуыл кезінде атқыш 40-қа жуық оқ атқан.<ref>{{Cite web|url=https://www.unionesarda.it/de/welt/schieserei-in-graz-angreifer-identifiziert-es-handelt-sich-um-einen-21-jahrigen-osterreicher-t9ryhkjc|title=Schießerei in Graz, Angreifer identifiziert: Es handelt sich um einen 21-jährigen Österreicher|lang=de|date=2025-06-10|accessdate=2025-06-11|publisher=L'Unione Sarda German}}</ref><ref>[https://www.heute.at/s/amokschuetze-von-graz-ist-ex-schueler-und-22-jahre-alt-120113088 Schrotflinte und Pistole – Amokschütze von Graz ist Ex-Schüler und 21 Jahre alt | Heute.at<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> Кісі өлтіргеннен кейін шабуылдаушы дәретханада өзін-өзі өлтірді.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/russian/articles/cje78y0vlyno|title=Сообщения о погибших во время стрельбы в школе в городе Грац в Австрии|date=2025-06-10|publisher=BBC News|lang=ru}}</ref> Полицейлер операцияны таңертеңгі сағат 10-да «[[EKO Cobra|Кобра]]<nowiki/>» терроризмге қарсы арнайы күштері мен тікұшақты қолдана бастады.<ref>{{Cite web|url=https://trt.global/russian/article/fa80c8707f44|title=TRT Global - Трагедия повторилась: Грац снова в крови|publisher=trt.global|lang=ru}}</ref> Оқушылар мен қызметкерлер эвакуацияланды.<ref>{{Cite web|url=https://rtvi.com/news/v-shkole-v-avstrii-proizoshla-strelba-est-pogibshie-i-ranenye/|title=В школе в Австрии произошла стрельба: есть погибшие и раненые|first=Елена|last=Лепехина|date=2025-06-10|publisher=Главные новости в России и мире - RTVI|lang=ru}}</ref> Күдікті өзін қорлаудың құрбаны деп санады.<ref>{{Cite web|url=https://novayagazeta.eu/articles/2025/06/10/v-shkole-v-avstriiskom-gorode-grats-proizoshla-strelba-est-pogibshie-news|title=В школе в австрийском городе Грац произошла стрельба, есть погибшие|publisher=Новая газета Европа|lang=ru}}</ref> == Жәбірленушілері == Қаза тапқандардың арасында төрт бесінші сынып оқушысы, үш сегізінші сынып оқушысы, сондай-ақ мектептен тыс жерде өлтірілген тағы бір оқушы бар.<ref name="tsn">[https://tsn.ua/ru/svit/v-avstrii-podrostok-v-shkole-ustroil-strelbu-pogibli-uchitelya-i-ucheniki-2846384.html В Австрии подросток в школе устроил стрельбу: погибли учителя и ученики]</ref> Сегіз сағаттан кейін Грац Университетінің клиникасына жатқызылған ересек әйел қайтыс болды.<ref>{{Cite web|url=https://www.rnz.de/politik/panorama_artikel,-Graz-Amoklauf-in-Oesterreich-Was-wir-wissen-und-was-nicht-_arid,1589473.html|title=Graz: Amoklauf in &Ouml;sterreich: Was wir wissen - und was nicht|lang=de|accessdate=2025-06-11|publisher=Rhein-Neckar-Zeitung}}</ref> == Реакциясы == Осы күні барлық кездесулерін тоқтатқан канцлер [[Кристиан Стокер]] Грацқа ішкі істер министрі Герхард Карнермен бірге барды үкіметтің жауаптарын үйлестіру. Олар Орталық еуропалық жазғы уақыт бойынша сағат 15:00-де білім министрі Кристоф Видеркермен бірге баспасөз мәслихатында сөз сөйледі және Грац мэрі Элке Кар; Стокер 2025 жылдың 11 маусымында басталған үш күндік ұлттық аза тұту туралы жариялады.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.bbc.co.uk/news/live/ce3vxrz6rpnt|title=Several people confirmed dead in Austria school shooting, police say|last1=Moloney|first1=Marita|last2=Bell|first2=Bethany|last3=Kirby|first3=Paul|date=2025-06-10|publisher=[[BBC News]]|language=en-GB|accessdate=2025-06-11}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} 7vfhr47qr58xplub290mbg1j8zikmz3 3479462 3479461 2025-06-12T19:32:11Z Nurken 111493 3479462 wikitext text/x-wiki {{Террорлық акт | Атауы = Грац мектебіндегі атыс | Бөлігі = | Сурет = | Сурет өлшемі = | Сурет атауы = | Карта = | Карта өлшемі = | Карта атауы = | Шынайы атауы = {{lang-de|Amoklauf in Graz}} | Шабуыл орны = Жоғары сыныптарға арналған федералды гимназия, [[Грац]], [[Аустрия]] | Координаттар = | Дата = 10 маусым 2025 | Уақыты = | Басталған уақыты = 09:57 | Аяқталған уақыты = 10:07 | Уақыт белдеуі = [[UTC+2]] | Шабуыл нысанасы = Мектеп оқушылары, қызметкерлері | Шабуыл әдiсi = [[мектепке шабуыл]], [[жаппай атыс]], [[жаппай өлтіру]], [[өлтіріп, өзін өлтіру]] | Қару-жарақ = [[Глок (тапанша)|Glock 19]] [[өздігінен оқталатын пистолет]]і, [[қосауыз мылтық]] | Қару-жарақтар = | Қаза тапқандар саны = 11 (қылмыскерді санағанда) | Жарақаттанғандар = >30 (оттан 11) | Құрбандар = | Қылмыскерлер = Артур А. | Шабуылдаушылар = | Қатысушылар саны = | Қорғаушылар = | Шабуыл себебі = Ізделуде | Айыпталушы = | Сотталған = | Үкім = | Сот ісі = | Сот = | Сайты = | Ортаққор = 2025 Graz school shooting }} '''Жоғары сыныптарға арналған федералды гимназиядағы атыс''' оқиғасы ({{Lang-de|Bundesoberstufenrealgymnasium}}, BORG) [[Грац]] қаласында ([[Аустрия]]) 2025 жылғы 10 маусымда, сейсенбі күні орын алды.<ref>{{Cite web|url=https://www.rbc.ru/society/10/06/2025/6847f46e9a7947e0bdbe646e|title=Около десяти человек погибли при стрельбе в школе в австрийском Граце|date=2025-06-10|accessdate=2025-06-11|publisher=РБК|lang=ru}}</ref> == Оқиғалар барысы == 2025 жылғы 10 маусымда таңертең сағат 10:00 шамасында<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.co.uk/news/live/ce3vxrz6rpnt|title=Death toll in Austria school shooting rises to 11 after victim dies in hospital|lang=en|accessdate=2025-06-11|publisher=BBC News}}</ref> мектептің 21 жастағы бұрынғы оқушысы Артур А. атысты алдымен мектеп алаңында, содан кейін екінші қабатта екі сыныпта ашты. Шабуыл кезінде атқыш 40-қа жуық оқ атқан.<ref>{{Cite web|url=https://www.unionesarda.it/de/welt/schieserei-in-graz-angreifer-identifiziert-es-handelt-sich-um-einen-21-jahrigen-osterreicher-t9ryhkjc|title=Schießerei in Graz, Angreifer identifiziert: Es handelt sich um einen 21-jährigen Österreicher|lang=de|date=2025-06-10|accessdate=2025-06-11|publisher=L'Unione Sarda German}}</ref><ref>[https://www.heute.at/s/amokschuetze-von-graz-ist-ex-schueler-und-22-jahre-alt-120113088 Schrotflinte und Pistole – Amokschütze von Graz ist Ex-Schüler und 21 Jahre alt | Heute.at<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> Кісі өлтіргеннен кейін шабуылдаушы әжетханада өзін-өзі өлтірді.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/russian/articles/cje78y0vlyno|title=Сообщения о погибших во время стрельбы в школе в городе Грац в Австрии|date=2025-06-10|publisher=BBC News|lang=ru}}</ref> Полицейлер операцияны таңғы сағат 10-да бастап, «[[EKO Cobra|Кобра]]<nowiki/>» терроризмге қарсы арнайы күштері мен тікұшақ алып барды.<ref>{{Cite web|url=https://trt.global/russian/article/fa80c8707f44|title=TRT Global - Трагедия повторилась: Грац снова в крови|publisher=trt.global|lang=ru}}</ref> Оқушылар мен қызметкерлер эвакуацияланды.<ref>{{Cite web|url=https://rtvi.com/news/v-shkole-v-avstrii-proizoshla-strelba-est-pogibshie-i-ranenye/|title=В школе в Австрии произошла стрельба: есть погибшие и раненые|first=Елена|last=Лепехина|date=2025-06-10|publisher=Главные новости в России и мире - RTVI|lang=ru}}</ref> Күдікті өзін қорлық құрбаны деп санады.<ref>{{Cite web|url=https://novayagazeta.eu/articles/2025/06/10/v-shkole-v-avstriiskom-gorode-grats-proizoshla-strelba-est-pogibshie-news|title=В школе в австрийском городе Грац произошла стрельба, есть погибшие|publisher=Новая газета Европа|lang=ru}}</ref> == Жәбірленушілері == Қаза тапқандардың арасында төрт 5-сынып оқушысы, үш 8-сынып оқушысы, сондай-ақ мектептен тыс жерде өлтірілген тағы бір оқушы бар.<ref name="tsn">[https://tsn.ua/ru/svit/v-avstrii-podrostok-v-shkole-ustroil-strelbu-pogibli-uchitelya-i-ucheniki-2846384.html В Австрии подросток в школе устроил стрельбу: погибли учителя и ученики]</ref> Сегіз сағаттан кейін [[Грац университеті]]нің клиникасына жатқызылған ересек әйел қайтыс болды.<ref>{{Cite web|url=https://www.rnz.de/politik/panorama_artikel,-Graz-Amoklauf-in-Oesterreich-Was-wir-wissen-und-was-nicht-_arid,1589473.html|title=Graz: Amoklauf in &Ouml;sterreich: Was wir wissen - und was nicht|lang=de|accessdate=2025-06-11|publisher=Rhein-Neckar-Zeitung}}</ref> == Реакциясы == Осы күні барлық кездесулерін тоқтатқан канцлер [[Кристиан Штокер]] мен ішкі істер министрі [[Герхард Карнер]] Грацқа аттанды. Сағат 15:00-де ([[UTC+2]]) білім министрі [[Кристоф Видеркер]] мен Грац мэрі Элке Кар баспасөз мәслихатында сөз сөйледі; 2025 жылғы 11 маусымда Штокер үш күнге ұлттық аза тұту режімін орнатты.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.bbc.co.uk/news/live/ce3vxrz6rpnt|title=Several people confirmed dead in Austria school shooting, police say|last1=Moloney|first1=Marita|last2=Bell|first2=Bethany|last3=Kirby|first3=Paul|date=2025-06-10|publisher=[[BBC News]]|language=en-GB|accessdate=2025-06-11}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Аустриядағы қылмыстық істер]] [[Санат:Аустриядағы өлтірулер]] [[Санат:2025 жылдағы Аустрия]] [[Санат:Мектептердегі жаппай өлтіру]] 835m0n2127ysps0j3dbp3w0i15yt0js Олимпиада ойындарындағы диск лақтыру 0 760921 3479408 2025-06-12T13:56:13Z Ерден Карсыбеков 3744 Жаңа бетте: [[Сурет:BASA-3K-7-422-22-1896 Summer Olympics.jpg|нобай|[[1896 жылғы Жазғы Олимпиада ойындары|I Олимпиада ойындарындағы]] диск лақтыру сайысы.]] '''Диск лақтыру''' барлық заманауи '''[[Олимпиада ойындары|Олимпиадалардың]]''' бағдарламасында болды. Басында сайыстар тек ерлер арасында өтк... 3479408 wikitext text/x-wiki [[Сурет:BASA-3K-7-422-22-1896 Summer Olympics.jpg|нобай|[[1896 жылғы Жазғы Олимпиада ойындары|I Олимпиада ойындарындағы]] диск лақтыру сайысы.]] '''Диск лақтыру''' барлық заманауи '''[[Олимпиада ойындары|Олимпиадалардың]]''' бағдарламасында болды. Басында сайыстар тек ерлер арасында өткізілді. Әйелдер арасындағы алғашқы жарыс 1928 жылы орын алды. Бұл дисциплинадан олимпиялық рекордты ерлер арасында 2024 жылы ямайкалық [[Роже Стона]] жаңартқан болатын — ол дискіні 70,00 метрге лақтырған. Әйелдер арасында қазіргі рекордты 1988 жылы ГДР спортшысы [[Мартина Хелльман]] орнатқан еді — ол дискіні 72,30 метрге лақтырған. == Медальдар санағы == === Ерлер === {| class="wikitable sortable" style="text-align:center" |- ! Орын ! Мемлекет !style="background-color:gold"|Алтын !style="background-color:silver"|Күміс !style="background-color:#cc9966"|Қола ! Барлығы |- | 1 ||align=left|{{USA}} || 13 || 9 || 13 || 35 |- | 2 ||align=left|{{GER}} || 3 || 2 || 1 || 6 |- | 3 ||align=left|{{LTU}} || 3 || 1 || 1 || 5 |- | 4 ||align=left|{{FIN}} || 2 || 3 || 0 || 5 |- | rowspan="2" |5 ||align=left|{{ITA}} || 1 || 2 || 1 || 4 |- |align=left|{{TCH}} || 1 || 2 || 1 || 4 |- | 7 ||align=left|{{байрақ|ГДР}} || 1 || 2 || 0 || 3 |- | 8 ||align=left|{{SWE}} || 1 || 1 || 1 || 3 |- | rowspan="2" |9 || align=left|{{URS}} || 1 || 1 || 0 || 2 |- |align=left|{{HUN}} || 1 || 1 || 0 || 2 |- | 11 || align=left|{{EST}} || 1 || 0 || 2 || 3 |- | 12 || align=left|{{FRG}} || 1 || 0 || 1 || 2 |- | 13 || align=left|{{JAM}} || 1 || 0 || 0 || 1 |- | 14 || align=left|{{POL}} || 0 || 2 || 0 || 2 |- | 15 || align=left|{{GRE}} || 0 || 1 || 2 || 3 |- | 16 || align=left|{{BLR}} || 0 || 1 || 1 || 2 |- | rowspan=2|17 ||align=left|{{BOH}} || 0 || 1 || 0 || 1 |- |align=left|{{IRI}} || 0 || 1 || 0 || 1 |- | 19 || align=left|{{CUB}} || 0 || 0 || 2 || 2 |- | rowspan=3|20 ||align=left|{{AUS}} || 0 || 0 || 1 || 1 |- |align=left|{{байрақ|ОАР}} || 0 || 0 || 1 || 1 |- |align=left|{{FRA}} || 0 || 0 || 1 || 1 |- |} === Әйелдер === {| class="wikitable sortable" style="text-align:center" |- ! Орын ! Мемлекет !style="background-color:gold"|Алтын !style="background-color:silver"|Күміс !style="background-color:#cc9966"|Қола ! Барлығы |- | 1 ||align=left|{{URS}} || 4 || 3 || 3 || 10 |- | 2 ||align=left|{{USA}} || 4 || 3 || 0 || 7 |- | 3 ||align=left|{{байрақ|ГДР}} || 3 || 1 || 1 || 5 |- | 4 ||align=left|{{GER}} || 2 || 1 || 1 || 4 |- | 5 ||align=left|{{CRO}} || 2 || 0 || 1 || 3 |- | 6 ||align=left|{{ROU}} || 1 || 1 || 3 || 5 |- | 7 ||align=left|{{CUB}} || 1 || 1 || 2 || 4 |- | rowspan=2|8 ||align=left|{{POL}} || 1 || 1 || 1 || 3 |- |align=left|{{FRA}} || 1 || 1 || 1 || 3 |- | 10 ||align=left|{{RUS}} || 1 || 1 || 0 || 2 |- | 11 ||align=left|{{BLR}} || 1 || 0 || 2 || 3 |- | rowspan=2|12 ||align=left|{{NED}} || 1 || 0 || 0 || 1 |- |align=left|{{TCH}} || 1 || 0 || 0 || 1 |- | 14 ||align=left|{{BUL}} || 0 || 3 || 2 || 5 |- | rowspan=2|15 || align=left|{{GRE}} || 0 || 2 || 0 || 2 |- |align=left|{{CHN}} || 0 || 2 || 0 || 2 |- | rowspan=2|17 || align=left|{{FRG}} || 0 || 1 || 0 || 1 |- |align=left|{{ITA}} || 0 || 1 || 0 || 1 |- | rowspan=5|19 ||align=left|{{AUS}} || 0 || 0 || 1 || 1 |- |align=left|{{HUN}} || 0 || 0 || 1 || 1 |- |align=left|{{UKR}} || 0 || 0 || 1 || 1 |- |align=left|{{CZE}} || 0 || 0 || 1 || 1 |- |align=left|{{SWE}} || 0 || 0 || 1 || 1 |- |} == Бірнеше дүркін чемпиондар == {| class="wikitable" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" !Орын !! Атлет!! Жылдар!!bgcolor="gold"| Алтын!!bgcolor="silver"| Күміс!!bgcolor="cc9966"| Қола!! Барлығы |- align="center" | 1 | align="left"| {{Ту|АҚШ}} [[Эл Ортер]] | 1956–1968 | style="background:#F7F6A8;" |4 | style="background:#DCE5E5;" |0 | style="background:#FFDAB9;" |0 | 4 |- align="center" | rowspan="3" | 2 | align="left"| {{Ту|КСРО}} [[Нина Аполлоновна Пономарёва|Нина Ромашкова]] | 1952–1960 | style="background:#F7F6A8;" |2 | style="background:#DCE5E5;" |0 | style="background:#FFDAB9;" |1 | 3 |- align="center" | align="left" |{{Ту|Литва}} [[Виргилиюс Алекна]] | 1996–2012 | style="background:#F7F6A8;" |2 | style="background:#DCE5E5;" |0 | style="background:#FFDAB9;" |1 | 3 |- align="center" | align="left" |{{Ту|Хорватия}} [[Сандра Элкасевич|Сандра Перкович]] | 2012–2024 | style="background:#F7F6A8;" |2 | style="background:#DCE5E5;" |0 | style="background:#FFDAB9;" |1 | 3 |- align="center" | rowspan="4" | 5 | align="left" |{{Ту|АҚШ}} [[Мартин Шеридан]] | 1904–1908 | style="background:#F7F6A8;" |2 | style="background:#DCE5E5;" |0 | style="background:#FFDAB9;" |0 | 2 |- align="center" | align="left" |{{Ту|АҚШ}} [[Бад Хаузер]] | 1924–1928 | style="background:#F7F6A8;" |2 | style="background:#DCE5E5;" |0 | style="background:#FFDAB9;" |0 | 2 |- align="center" | align="left" |{{Ту|ГДР}} [[Эвелин Яль]] | 1976–1980 | style="background:#F7F6A8;" |2 | style="background:#DCE5E5;" |0 | style="background:#FFDAB9;" |0 | 2 |- align="center" | align="left" |{{Ту|АҚШ}} [[Валари Оллман]] | 2020–2024 | style="background:#F7F6A8;" |2 | style="background:#DCE5E5;" |0 | style="background:#FFDAB9;" |0 | 2 |- |} == Грекше лақтыру == 1908 жылы кәдімгі сайыспен қатар дискіні грекше стильмен лақтыру сайысы да өткізілді. Алайда қазіргі зерттеушілердің айтуынша, бұл стиль белгілі тарихи деректермен қатты жанаспайды. Бұл сайыс түрі Олимпиадаларда бір рет қана өткізілді. == Қос қолмен лақтыру == 1912 жылы кәдімгі сайыспен қатар екі қолды пайдаланып диск лақтыру сайысы да өткізілді. Онда әр спортшы дискіні оң қолымен үш рет және сол қолымен үш рет лақтыруға тиісті болған. Әр қолмен лақтырғандағы үздік екі нәтиже қосылып, спортшының орнын көрсетіп тұрған. Бұл сайыс түрі Олимпиадаларда бір рет қана өткізілді. == Сілтемелер == *Mallon, Bill (2012). [http://www.webcitation.org/6OU97GUCM?url=http://www.trackandfieldnews.com/images/stories/tfn_pdfs/2012_athletics_stats5.pdf TRACK & FIELD ATHLETICS - OLYMPIC RECORD PROGRESSIONS]. {{Олимпиада ойындарындағы жеңіл атлетика}} [[Санат:Олимпиада ойындарындағы жеңіл атлетика]] l1b3f6m6h2ydqeddeojejff85yqkpt4 Олимпиада ойындарындағы 200 метрге жүгіру 0 760922 3479414 2025-06-12T15:25:12Z Ерден Карсыбеков 3744 Жаңа бетте: [[Сурет:Bolt200.jpg|нобай|2008 жылғы финалда Усэйн Болттың алға тартуы.]] '''200 метрге жүгіру [[Олимпиада ойындары]]нда''' 1900 жылдан бастап өткізіледі. Әйелдер арасындағы жарыстар 1948 жылғы Олимпиададан бастауын алды. Бұл дисциплинадан олимпиялық рекордты ерлер арасында... 3479414 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Bolt200.jpg|нобай|2008 жылғы финалда Усэйн Болттың алға тартуы.]] '''200 метрге жүгіру [[Олимпиада ойындары]]нда''' 1900 жылдан бастап өткізіледі. Әйелдер арасындағы жарыстар 1948 жылғы Олимпиададан бастауын алды. Бұл дисциплинадан олимпиялық рекордты ерлер арасында 2008 жылдан бері ямайкалық [[Усэйн Болт]] ұстап тұр — ол осы дистанцияны 19,30 секундта жүгіріп өтті. Әйелдер арасындағы қазіргі рекордты 1988 жылы америкалық [[Флоренс Гриффит-Джойнер]] орнатқан еді — бұл дистанцияға ол 21,34 секунд жұмсады. [[Усэйн Болт]] 200 метрге жүгіру сайысында қатарынан үш рет чемпион атанған болатын — [[2008 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарындағы жеңіл атлетика|2008]], [[2012 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарындағы жеңіл атлетика|2012]], [[2016 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарындағы жеңіл атлетика|2016]] жылдары. Сондай-ақ ол осы үш Олимпиадада [[Олимпиада ойындарындағы 100 метрге жүгіру|100 метрге жүгіруден]] де үш алтын медаль жеңіп алған болатын. == Медальдар санағы == === Ерлер === {| class="wikitable sortable" style="text-align:center" |- ! Орын ! Мемлекет !style="background-color:gold"|Алтын !style="background-color:silver"|Күміс !style="background-color:#cc9966"|Қола ! Барлығы |- | 1 ||align=left|{{USA}} || 17 || 19 || 12 || 48 |- | 2 ||align=left|{{JAM}} || 4 || 1 || 2 || 7 |- | 3 ||align=left|{{CAN}} || 3 || 1 || 0 || 4 |- | 4 ||align=left|{{ITA}} || 2 || 0 || 1 || 3 |- | rowspan="3" |5 ||align=left|{{BWA}} || 1 || 0 || 0 || 1 |- |align=left|{{GRE}} || 1 || 0 || 0 || 1 |- |align=left|{{URS}} || 1 || 0 || 0 || 1 |- | 8 ||align=left|{{GBR}} || 0 || 3 || 3 || 6 |- | 9 ||align=left|{{NAM}} || 0 || 2 || 0 || 2 |- | 10 ||align=left|{{AUS}} || 0 || 1 || 1 || 2 |- | 11 ||align=left|{{IND}} || 0 || 1 || 0 || 1 |- | 12 ||align=left|{{TTO}} || 0 || 0 || 3 || 3 |- | 13 || align=left|{{FRA}} || 0 || 0 || 2 || 2 |- | rowspan=4|14 ||align=left|{{BRA}} || 0 || 0 || 1 || 1 |- |align=left|{{GER}} || 0 || 0 || 1 || 1 |- |align=left|{{NED}} || 0 || 0 || 1 || 1 |- |align=left|{{PAN}} || 0 || 0 || 1 || 1 |- |} === Әйелдер === {| class="wikitable sortable" style="text-align:center" |- ! Орын ! Мемлекет !style="background-color:gold"|Алтын !style="background-color:silver"|Күміс !style="background-color:#cc9966"|Қола ! Барлығы |- | 1 ||align=left|{{USA}} || 7 || 3 || 5 || 15 |- | 2 ||align=left|{{JAM}} || 4 || 4 || 5 || 13 |- | 3 ||align=left|{{байрақ|ГДР}} || 3 || 0 || 2 || 5 |- | 4 ||align=left|{{AUS}} || 2 || 2 || 3 || 7 |- | 5 ||align=left|{{NED}} || 1 || 2 || 0 || 3 |- | 6 ||align=left|{{POL}} || 1 || 1 || 1 || 3 |- | 7 ||align=left|{{BAH}} || 1 || 0 || 1 || 2 |- | 8 ||align=left|{{FRA}} || 1 || 0 || 0 || 1 |- | 9 ||align=left|{{EUA}} || 0 || 2 || 0 || 2 |- | rowspan="2" |10 ||align=left|{{URS}} || 0 || 1 || 1 || 2 |- |align=left|{{GBR}} || 0 || 1 || 1 || 2 |- | rowspan="4" |12 ||align=left|{{FRG}} || 0 || 1 || 0 || 1 |- |align=left|{{NAM}} || 0 || 1 || 0 || 1 |- |align=left|{{LCA}} || 0 || 1 || 0 || 1 |- |align=left|{{SRI}} || 0 || 1 || 0 || 1 |- | 16 ||align=left|{{NGA}} || 0 || 0 || 1 || 1 |- |} == Бірнеше дүркін чемпиондар == {| class="wikitable" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" !Орын !! Атлет!! Жылдар!!bgcolor="gold"| Алтын!!bgcolor="silver"| Күміс!!bgcolor="cc9966"| Қола!! Барлығы |- align="center" | 1 | align="left"| {{Ту|Ямайка}} [[Усэйн Болт]] | 2008–2016 | style="background:#F7F6A8;" |3 | style="background:#DCE5E5;" |0 | style="background:#FFDAB9;" |0 | 3 |- align="center" | rowspan="3" | 2 | align="left" |{{Ту|ГДР}} [[Бербель Вёккель]] | 1976–1980 | style="background:#F7F6A8;" |2 | style="background:#DCE5E5;" |0 | style="background:#FFDAB9;" |0 | 2 |- align="center" | align="left" |{{Ту|Ямайка}} [[Вероника Кэмпбелл-Браун]] | 2004–2008 | style="background:#F7F6A8;" |2 | style="background:#DCE5E5;" |0 | style="background:#FFDAB9;" |0 | 2 |- align="center" | align="left" |{{Ту|Ямайка}} [[Элейн Томпсон-Хера]] | 2016–2020 | style="background:#F7F6A8;" |2 | style="background:#DCE5E5;" |0 | style="background:#FFDAB9;" |0 | 2 |- |} == Сілтемелер == *Mallon, Bill (2012). [http://www.webcitation.org/6OU97GUCM?url=http://www.trackandfieldnews.com/images/stories/tfn_pdfs/2012_athletics_stats5.pdf TRACK & FIELD ATHLETICS - OLYMPIC RECORD PROGRESSIONS]. {{Олимпиада ойындарындағы жеңіл атлетика}} [[Санат:Олимпиада ойындарындағы жеңіл атлетика]] alhjva77v0iu5za9vy5up74tllrisyx Қатысушы талқылауы:Valerie Linder 3 760923 3479422 2025-06-12T17:01:19Z Nihonjoe 1592 Nihonjoe [[Қатысушы талқылауы:Valerie Linder]] бетін [[Қатысушы талқылауы:Bakyt Karasay]] бетіне жылжытты: Automatically moved page while renaming the user "[[Special:CentralAuth/Valerie Linder|Valerie Linder]]" to "[[Special:CentralAuth/Bakyt Karasay|Bakyt Karasay]]" 3479422 wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Қатысушы талқылауы:Bakyt Karasay]] oean4t3pmtz4r04h105aae4xlhjov0h Қатысушы талқылауы:Carolus requiescat 3 760924 3479424 2025-06-12T17:20:03Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3479424 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Carolus requiescat}} -- [[Қатысушы:Салиха|Салиха]] ([[Қатысушы талқылауы:Салиха|талқылауы]]) 22:20, 2025 ж. маусымның 12 (+05) 9frwnqgu3zoza1dwu6fu9p40plfr0jj Чукча тілі 0 760925 3479426 2025-06-12T17:43:38Z Мағыпар 100137 Жаңа бетте: '''Чукча тілі''' — Палеоазиаттық тілдер отбасының, чукот-камчат тілдеріне жатады. Полисинтетикалық (инкорпорациялық) түр болып табылады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей тілдері]] 3479426 wikitext text/x-wiki '''Чукча тілі''' — Палеоазиаттық тілдер отбасының, чукот-камчат тілдеріне жатады. Полисинтетикалық (инкорпорациялық) түр болып табылады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей тілдері]] hu2rm6enjh9cztf76dwwbq6gtjgie2b 3479427 3479426 2025-06-12T17:45:37Z Мағыпар 100137 толықтыру 3479427 wikitext text/x-wiki '''Чукча тілі''' — Палеоазиаттық тілдер отбасының, чукот-камчат тілдеріне жатады. Полисинтетикалық (инкорпорациялық) түр болып табылады. == Референтті халық == Референтті халық: чукчалар; өз атауы - бұғышы. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей тілдері]] mzftmnhpsepxtf1l5bcbh9i7lkgrc85 3479429 3479427 2025-06-12T17:51:54Z Мағыпар 100137 толықтыру 3479429 wikitext text/x-wiki '''Чукча тілі''' — Палеоазиаттық тілдер отбасының, чукот-камчат тілдеріне жатады. Полисинтетикалық (инкорпорациялық) түр болып табылады. == Референтті халық == Референтті халық: чукчалар; өз атауы - бұғышы. == Географиялық таралуы == Чукчалардың көпшілігі ауылдарда тұрады және Чукотка автономиялық округінің (бұрынғы Магадан облысының бөлігі) тундрасында көшпелі өмір сүреді. Колыма чукчалары Якутияның Нижнеколым ауданында, Колымское ауылында және аудан орталығында Черский ауылында тұрады. Чукчалардың бір бөлігі Камчатка өлкесінің Олюторск ауданында, бір бөлігі Магаданда қоныстанған. 2010 жылғы Бүкілресейлік халық санағы бойынша чукчалардың саны 15 908 адамды құрайп, олардың 5 095-і чукча тілінде сөйлеген. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей тілдері]] atsl060go100dekrta88wo1eky1gvkf 3479430 3479429 2025-06-12T17:55:47Z Мағыпар 100137 /* Географиялық таралуы */ дереккөз 3479430 wikitext text/x-wiki '''Чукча тілі''' — Палеоазиаттық тілдер отбасының, чукот-камчат тілдеріне жатады. Полисинтетикалық (инкорпорациялық) түр болып табылады. == Референтті халық == Референтті халық: чукчалар; өз атауы - бұғышы. == Географиялық таралуы == Чукчалардың көпшілігі ауылдарда тұрады және Чукотка автономиялық округінің (бұрынғы Магадан облысының бөлігі) тундрасында көшпелі өмір сүреді. Колыма чукчалары Якутияның Нижнеколым ауданында, Колымское ауылында және аудан орталығында Черский ауылында тұрады. Чукчалардың бір бөлігі Камчатка өлкесінің Олюторск ауданында, бір бөлігі Магаданда қоныстанған. 2010 жылғы Бүкілресейлік халық санағы бойынша чукчалардың саны 15 908 адамды құрайп, олардың 5 095-і чукча тілінде сөйлеген.<ref>{{citeweb|url=https://minlang.iling-ran.ru/lang/chukotskiy-yazyk?ysclid=mbtn0cdjtt767311365|title=Чукча тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей тілдері]] onf5hhevo6pkraf6k4l460beydeco7o 3479434 3479430 2025-06-12T18:02:13Z Мағыпар 100137 толықтыру 3479434 wikitext text/x-wiki '''Чукча тілі''' — Палеоазиаттық тілдер отбасының, чукот-камчат тілдеріне жатады. Полисинтетикалық (инкорпорациялық) түр болып табылады. == Референтті халық == Референтті халық: чукчалар; өз атауы - бұғышы. == Географиялық таралуы == Чукчалардың көпшілігі ауылдарда тұрады және Чукотка автономиялық округінің (бұрынғы Магадан облысының бөлігі) тундрасында көшпелі өмір сүреді. Колыма чукчалары Якутияның Нижнеколым ауданында, Колымское ауылында және аудан орталығында Черский ауылында тұрады. Чукчалардың бір бөлігі Камчатка өлкесінің Олюторск ауданында, бір бөлігі Магаданда қоныстанған. 2010 жылғы Бүкілресейлік халық санағы бойынша чукчалардың саны 15 908 адамды құрайп, олардың 5 095-і чукча тілінде сөйлеген.<ref>{{citeweb|url=https://minlang.iling-ran.ru/lang/chukotskiy-yazyk?ysclid=mbtn0cdjtt767311365|title=Чукча тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> == Диалектісі == Чукча тілі Приморский чукчасының шығыс (уэлен) диалектісінен, батыс (колыма) диалектісінен және оңтүстік диалектілер тобынан (энликей, хатыр, нунлигран, т.б.) тұрады. Түрлі диалектілерде сөйлейтіндер бір-бірін жақсы түсінеді. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей тілдері]] 7wtvf6mqle6voq6idret4gw7fjsuhav 3479435 3479434 2025-06-12T18:04:05Z Мағыпар 100137 /* Диалектісі */ дереккөз 3479435 wikitext text/x-wiki '''Чукча тілі''' — Палеоазиаттық тілдер отбасының, чукот-камчат тілдеріне жатады. Полисинтетикалық (инкорпорациялық) түр болып табылады. == Референтті халық == Референтті халық: чукчалар; өз атауы - бұғышы. == Географиялық таралуы == Чукчалардың көпшілігі ауылдарда тұрады және Чукотка автономиялық округінің (бұрынғы Магадан облысының бөлігі) тундрасында көшпелі өмір сүреді. Колыма чукчалары Якутияның Нижнеколым ауданында, Колымское ауылында және аудан орталығында Черский ауылында тұрады. Чукчалардың бір бөлігі Камчатка өлкесінің Олюторск ауданында, бір бөлігі Магаданда қоныстанған. 2010 жылғы Бүкілресейлік халық санағы бойынша чукчалардың саны 15 908 адамды құрайп, олардың 5 095-і чукча тілінде сөйлеген.<ref>{{citeweb|url=https://minlang.iling-ran.ru/lang/chukotskiy-yazyk?ysclid=mbtn0cdjtt767311365|title=Чукча тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> == Диалектісі == Чукча тілі Приморский чукчасының шығыс (уэлен) диалектісінен, батыс (колыма) диалектісінен және оңтүстік диалектілер тобынан (энликей, хатыр, нунлигран, т.б.) тұрады. Түрлі диалектілерде сөйлейтіндер бір-бірін жақсы түсінеді.<ref>{{citeweb|url=https://bsk.nios.ru/enciklodediya/chukotskiy-yazyk|title=Чукча тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей тілдері]] kkkd2dsskd7rg7lhsfz6cq7j45le3u6 3479436 3479435 2025-06-12T18:07:17Z Мағыпар 100137 толықтыру 3479436 wikitext text/x-wiki '''Чукча тілі''' — Палеоазиаттық тілдер отбасының, чукот-камчат тілдеріне жатады. Полисинтетикалық (инкорпорациялық) түр болып табылады. == Референтті халық == Референтті халық: чукчалар; өз атауы - бұғышы. == Географиялық таралуы == Чукчалардың көпшілігі ауылдарда тұрады және Чукотка автономиялық округінің (бұрынғы Магадан облысының бөлігі) тундрасында көшпелі өмір сүреді. Колыма чукчалары Якутияның Нижнеколым ауданында, Колымское ауылында және аудан орталығында Черский ауылында тұрады. Чукчалардың бір бөлігі Камчатка өлкесінің Олюторск ауданында, бір бөлігі Магаданда қоныстанған. 2010 жылғы Бүкілресейлік халық санағы бойынша чукчалардың саны 15 908 адамды құрайп, олардың 5 095-і чукча тілінде сөйлеген.<ref>{{citeweb|url=https://minlang.iling-ran.ru/lang/chukotskiy-yazyk?ysclid=mbtn0cdjtt767311365|title=Чукча тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> == Диалектісі == Чукча тілі Приморский чукчасының шығыс (уэлен) диалектісінен, батыс (колыма) диалектісінен және оңтүстік диалектілер тобынан (энликей, хатыр, нунлигран, т.б.) тұрады. Түрлі диалектілерде сөйлейтіндер бір-бірін жақсы түсінеді.<ref>{{citeweb|url=https://bsk.nios.ru/enciklodediya/chukotskiy-yazyk|title=Чукча тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> == Жазуы == 1931 жылы латын әліпбиіне, ал 1936 жылы орыс графикасына негізделген әліпби жасалды. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей тілдері]] qttqphihfh6fxtttfd2ufdtegixbe64 3479437 3479436 2025-06-12T18:08:03Z Мағыпар 100137 /* Жазуы */ дереккөз 3479437 wikitext text/x-wiki '''Чукча тілі''' — Палеоазиаттық тілдер отбасының, чукот-камчат тілдеріне жатады. Полисинтетикалық (инкорпорациялық) түр болып табылады. == Референтті халық == Референтті халық: чукчалар; өз атауы - бұғышы. == Географиялық таралуы == Чукчалардың көпшілігі ауылдарда тұрады және Чукотка автономиялық округінің (бұрынғы Магадан облысының бөлігі) тундрасында көшпелі өмір сүреді. Колыма чукчалары Якутияның Нижнеколым ауданында, Колымское ауылында және аудан орталығында Черский ауылында тұрады. Чукчалардың бір бөлігі Камчатка өлкесінің Олюторск ауданында, бір бөлігі Магаданда қоныстанған. 2010 жылғы Бүкілресейлік халық санағы бойынша чукчалардың саны 15 908 адамды құрайп, олардың 5 095-і чукча тілінде сөйлеген.<ref>{{citeweb|url=https://minlang.iling-ran.ru/lang/chukotskiy-yazyk?ysclid=mbtn0cdjtt767311365|title=Чукча тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> == Диалектісі == Чукча тілі Приморский чукчасының шығыс (уэлен) диалектісінен, батыс (колыма) диалектісінен және оңтүстік диалектілер тобынан (энликей, хатыр, нунлигран, т.б.) тұрады. Түрлі диалектілерде сөйлейтіндер бір-бірін жақсы түсінеді.<ref>{{citeweb|url=https://bsk.nios.ru/enciklodediya/chukotskiy-yazyk|title=Чукча тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> == Жазуы == 1931 жылы латын әліпбиіне, ал 1936 жылы орыс графикасына негізделген әліпби жасалды.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/linguistics/text/4688720|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей тілдері]] akctzj2ehi7dhgemrvcbu1s9msnk02t 3479438 3479437 2025-06-12T18:09:31Z Мағыпар 100137 /* Жазуы */ толықтыру 3479438 wikitext text/x-wiki '''Чукча тілі''' — Палеоазиаттық тілдер отбасының, чукот-камчат тілдеріне жатады. Полисинтетикалық (инкорпорациялық) түр болып табылады. == Референтті халық == Референтті халық: чукчалар; өз атауы - бұғышы. == Географиялық таралуы == Чукчалардың көпшілігі ауылдарда тұрады және Чукотка автономиялық округінің (бұрынғы Магадан облысының бөлігі) тундрасында көшпелі өмір сүреді. Колыма чукчалары Якутияның Нижнеколым ауданында, Колымское ауылында және аудан орталығында Черский ауылында тұрады. Чукчалардың бір бөлігі Камчатка өлкесінің Олюторск ауданында, бір бөлігі Магаданда қоныстанған. 2010 жылғы Бүкілресейлік халық санағы бойынша чукчалардың саны 15 908 адамды құрайп, олардың 5 095-і чукча тілінде сөйлеген.<ref>{{citeweb|url=https://minlang.iling-ran.ru/lang/chukotskiy-yazyk?ysclid=mbtn0cdjtt767311365|title=Чукча тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> == Диалектісі == Чукча тілі Приморский чукчасының шығыс (уэлен) диалектісінен, батыс (колыма) диалектісінен және оңтүстік диалектілер тобынан (энликей, хатыр, нунлигран, т.б.) тұрады. Түрлі диалектілерде сөйлейтіндер бір-бірін жақсы түсінеді.<ref>{{citeweb|url=https://bsk.nios.ru/enciklodediya/chukotskiy-yazyk|title=Чукча тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> == Жазуы == 1931 жылы латын әліпбиіне, ал 1936 жылы орыс графикасына негізделген әліпби жасалды.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/linguistics/text/4688720|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> Қазіргі чукча әліпбиі: {| class=standard cellpadding=5 style="font-size: 1.5em; line-height: 2.5em; text-align: center;" | style=«width:3em;» |А а | style=«width:3em;» |Б б | style=«width:3em;» |В в | style=«width:3em;» |Г г | style=«width:3em;» |Д д | style=«width:3em;» |Е е | style=«width:3em;» |Ё ё | style=«width:3em;» |Ж ж | style=«width:3em;» |З з | style=«width:3em;» |И и |- | style=«width:3em;» |Й й | style=«width:3em;» |К к | style=«width:3em;» |Ӄ ӄ | style=«width:3em;» |Л л | style=«width:3em;» |Ԓ ԓ | style=«width:3em;» |М м | style=«width:3em;» |Н н | style=«width:3em;» |Ӈ ӈ | style=«width:3em;» |О о | style=«width:3em;» |П п |- | style=«width:3em;» |Р р | style=«width:3em;» |С с | style=«width:3em;» |Т т | style=«width:3em;» |У у | style=«width:3em;» |Ф ф | style=«width:3em;» |Х х | style=«width:3em;» |Ц ц | style=«width:3em;» |Ч ч | style=«width:3em;» |Ш ш | style=«width:3em;» |Щ щ |- | style=«width:3em;» |Ъ ъ | style=«width:3em;» |Ы ы | style=«width:3em;» |Ь ь | style=«width:3em;» |Э э | style=«width:3em;» |Ю ю | style=«width:3em;» |Я я | style=«width:3em;» |ʼ |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей тілдері]] e51mfnzwee98e9vz6khijnhm2euxdvk 3479439 3479438 2025-06-12T18:16:14Z Мағыпар 100137 үлгі, толықтыру 3479439 wikitext text/x-wiki {{Тілдер |аты=Чукча тілі |рейтинг= |ISO2= |МЕСТ 7.75–97= |ISO1= ckt |жазу= [[кириллица]] |классификация= [[Еуразия тілдері]] :палеоазиаттық тілдер отбасы ::чукот-камчат тілдері |санаты= |сөйлеушілер саны= 5095 (2010) |түсі=алтай |реттейтін мекеме= |ресми тіл= |елдер=[[Ресей]] |айтылуы= |өз атауы= Chukchi language |Сурет= |ISO3= }} '''Чукча тілі''' — Палеоазиаттық тілдер отбасының, чукот-камчат тілдеріне жатады. Полисинтетикалық (инкорпорациялық) түр болып табылады. == Референтті халық == Референтті халық: чукчалар; өз атауы - бұғышы. == Географиялық таралуы == Чукчалардың көпшілігі ауылдарда тұрады және Чукотка автономиялық округінің (бұрынғы Магадан облысының бөлігі) тундрасында көшпелі өмір сүреді. Колыма чукчалары Якутияның Нижнеколым ауданында, Колымское ауылында және аудан орталығында Черский ауылында тұрады. Чукчалардың бір бөлігі Камчатка өлкесінің Олюторск ауданында, бір бөлігі Магаданда қоныстанған. 2010 жылғы Бүкілресейлік халық санағы бойынша чукчалардың саны 15 908 адамды құрайп, олардың 5 095-і чукча тілінде сөйлеген.<ref>{{citeweb|url=https://minlang.iling-ran.ru/lang/chukotskiy-yazyk?ysclid=mbtn0cdjtt767311365|title=Чукча тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> == Диалектісі == Чукча тілі Приморский чукчасының шығыс (уэлен) диалектісінен, батыс (колыма) диалектісінен және оңтүстік диалектілер тобынан (энликей, хатыр, нунлигран, т.б.) тұрады. Түрлі диалектілерде сөйлейтіндер бір-бірін жақсы түсінеді.<ref>{{citeweb|url=https://bsk.nios.ru/enciklodediya/chukotskiy-yazyk|title=Чукча тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> == Жазуы == 1931 жылы латын әліпбиіне, ал 1936 жылы орыс графикасына негізделген әліпби жасалды.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/linguistics/text/4688720|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> Қазіргі чукча әліпбиі: {| class=standard cellpadding=5 style="font-size: 1.5em; line-height: 2.5em; text-align: center;" | style=«width:3em;» |А а | style=«width:3em;» |Б б | style=«width:3em;» |В в | style=«width:3em;» |Г г | style=«width:3em;» |Д д | style=«width:3em;» |Е е | style=«width:3em;» |Ё ё | style=«width:3em;» |Ж ж | style=«width:3em;» |З з | style=«width:3em;» |И и |- | style=«width:3em;» |Й й | style=«width:3em;» |К к | style=«width:3em;» |Ӄ ӄ | style=«width:3em;» |Л л | style=«width:3em;» |Ԓ ԓ | style=«width:3em;» |М м | style=«width:3em;» |Н н | style=«width:3em;» |Ӈ ӈ | style=«width:3em;» |О о | style=«width:3em;» |П п |- | style=«width:3em;» |Р р | style=«width:3em;» |С с | style=«width:3em;» |Т т | style=«width:3em;» |У у | style=«width:3em;» |Ф ф | style=«width:3em;» |Х х | style=«width:3em;» |Ц ц | style=«width:3em;» |Ч ч | style=«width:3em;» |Ш ш | style=«width:3em;» |Щ щ |- | style=«width:3em;» |Ъ ъ | style=«width:3em;» |Ы ы | style=«width:3em;» |Ь ь | style=«width:3em;» |Э э | style=«width:3em;» |Ю ю | style=«width:3em;» |Я я | style=«width:3em;» |ʼ |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей тілдері]] trde8lmr8jbhhdrgock9ik6wtlduzxi 3479441 3479439 2025-06-12T18:17:17Z Мағыпар 100137 дереккөз 3479441 wikitext text/x-wiki {{Тілдер |аты=Чукча тілі |рейтинг= |ISO2= |МЕСТ 7.75–97= |ISO1= ckt |жазу= [[кириллица]] |классификация= [[Еуразия тілдері]] :палеоазиаттық тілдер отбасы ::чукот-камчат тілдері |санаты= |сөйлеушілер саны= 5095 (2010) |түсі=алтай |реттейтін мекеме= |ресми тіл= |елдер=[[Ресей]] |айтылуы= |өз атауы= Chukchi language |Сурет= |ISO3= }} '''Чукча тілі''' — Палеоазиаттық тілдер отбасының, чукот-камчат тілдеріне жатады. Полисинтетикалық (инкорпорациялық) түр болып табылады. == Референтті халық == Референтті халық: чукчалар; өз атауы - бұғышы.<ref>{{кітап|авторы=Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж. Шаймерденова|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=«Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы» |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны= |баспасы=«Издательство Золотая Книга» ЖШС |жыл=2020 |томы= |беттері=203-204 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=978–601–7988-21-0|тиражы= }}</ref> == Географиялық таралуы == Чукчалардың көпшілігі ауылдарда тұрады және Чукотка автономиялық округінің (бұрынғы Магадан облысының бөлігі) тундрасында көшпелі өмір сүреді. Колыма чукчалары Якутияның Нижнеколым ауданында, Колымское ауылында және аудан орталығында Черский ауылында тұрады. Чукчалардың бір бөлігі Камчатка өлкесінің Олюторск ауданында, бір бөлігі Магаданда қоныстанған. 2010 жылғы Бүкілресейлік халық санағы бойынша чукчалардың саны 15 908 адамды құрайп, олардың 5 095-і чукча тілінде сөйлеген.<ref>{{citeweb|url=https://minlang.iling-ran.ru/lang/chukotskiy-yazyk?ysclid=mbtn0cdjtt767311365|title=Чукча тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> == Диалектісі == Чукча тілі Приморский чукчасының шығыс (уэлен) диалектісінен, батыс (колыма) диалектісінен және оңтүстік диалектілер тобынан (энликей, хатыр, нунлигран, т.б.) тұрады. Түрлі диалектілерде сөйлейтіндер бір-бірін жақсы түсінеді.<ref>{{citeweb|url=https://bsk.nios.ru/enciklodediya/chukotskiy-yazyk|title=Чукча тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> == Жазуы == 1931 жылы латын әліпбиіне, ал 1936 жылы орыс графикасына негізделген әліпби жасалды.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/linguistics/text/4688720|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-12 |lang=}}</ref> Қазіргі чукча әліпбиі: {| class=standard cellpadding=5 style="font-size: 1.5em; line-height: 2.5em; text-align: center;" | style=«width:3em;» |А а | style=«width:3em;» |Б б | style=«width:3em;» |В в | style=«width:3em;» |Г г | style=«width:3em;» |Д д | style=«width:3em;» |Е е | style=«width:3em;» |Ё ё | style=«width:3em;» |Ж ж | style=«width:3em;» |З з | style=«width:3em;» |И и |- | style=«width:3em;» |Й й | style=«width:3em;» |К к | style=«width:3em;» |Ӄ ӄ | style=«width:3em;» |Л л | style=«width:3em;» |Ԓ ԓ | style=«width:3em;» |М м | style=«width:3em;» |Н н | style=«width:3em;» |Ӈ ӈ | style=«width:3em;» |О о | style=«width:3em;» |П п |- | style=«width:3em;» |Р р | style=«width:3em;» |С с | style=«width:3em;» |Т т | style=«width:3em;» |У у | style=«width:3em;» |Ф ф | style=«width:3em;» |Х х | style=«width:3em;» |Ц ц | style=«width:3em;» |Ч ч | style=«width:3em;» |Ш ш | style=«width:3em;» |Щ щ |- | style=«width:3em;» |Ъ ъ | style=«width:3em;» |Ы ы | style=«width:3em;» |Ь ь | style=«width:3em;» |Э э | style=«width:3em;» |Ю ю | style=«width:3em;» |Я я | style=«width:3em;» |ʼ |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей тілдері]] tq0mz6a3qbqtv9tookrp27zoiex56tt Олимпиада ойындарындағы 400 метрге жүгіру 0 760926 3479428 2025-06-12T17:50:18Z Ерден Карсыбеков 3744 Жаңа бетте: [[Сурет:2012 Summer Olympics – Mens 400 metres - Kirani James.jpg|нобай|2012 жылғы финал кезінде.]] '''400 метрге жүгіру''' барлық заманауи '''[[Олимпиада ойындары|Олимпиадалардың]]''' бағдарламасында болды. Ұзақ уақыт бойы сайыстар тек ерлер арасында өткізілді. Әйелдер арасындағы алғашқы жар... 3479428 wikitext text/x-wiki [[Сурет:2012 Summer Olympics – Mens 400 metres - Kirani James.jpg|нобай|2012 жылғы финал кезінде.]] '''400 метрге жүгіру''' барлық заманауи '''[[Олимпиада ойындары|Олимпиадалардың]]''' бағдарламасында болды. Ұзақ уақыт бойы сайыстар тек ерлер арасында өткізілді. Әйелдер арасындағы алғашқы жарыс 1964 жылы орын алды. Сайыстар екі квалификациялық жүгіруден және финалдан тұрады. Финалға тек сегіз ең жүйрік атлет қатысады. 400 метрге жүгіруден қазіргі олимпиялық рекордты ерлер арасында 2016 жылы ОАР спортшысы [[Уэйд Ван Никерк]] орнатқан — ол осы дистанцияны 43,03 секундта жүгіріп өтті. Әйелдер арасында рекордты 2024 жылы доминиканалық [[Марилейди Паулино]] жаңартқан еді — ол дистанцияға 48,17 секунд жұмсаған. == Медальдар санағы == === Ерлер === {| class="wikitable sortable" style="text-align:center" |- ! Орын ! Мемлекет !style="background-color:gold"|Алтын !style="background-color:silver"|Күміс !style="background-color:#cc9966"|Қола ! Барлығы |- | 1 ||align=left|{{USA}} || 20 || 13 || 12 || 45 |- | 2 ||align=left|{{GBR}} || 2 || 4 || 2 || 8 |- | 3 ||align=left|{{JAM}} || 2 || 2 || 1 || 5 |- | 4 ||align=left|{{байрақ|ОАР}} || 2 || 0 || 1 || 3 |- | 5 ||align=left|{{GRD}} || 1 || 1 || 1 || 3 |- | 6 ||align=left|{{URS}} || 1 || 0 || 1 || 2 |- | rowspan="2" |7 || align=left|{{BAH}} || 1 || 0 || 0 || 1 |- |align=left|{{CUB}} || 1 || 0 || 0 || 1 |- | 9 ||align=left|{{GER}} || 0 || 3 || 1 || 4 |- | rowspan="2" |10 || align=left|{{CAN}} || 0 || 1 || 1 || 2 |- |align=left|{{TTO}} || 0 || 1 || 1 || 2 |- | rowspan=4|12 || align=left|{{AUS}} || 0 || 1 || 0 || 1 |- |align=left|{{DOM}} || 0 || 1 || 0 || 1 |- |align=left|{{COL}} || 0 || 1 || 0 || 1 |- |align=left|{{CIV}} || 0 || 1 || 0 || 1 |- | 16 ||align=left|{{KEN}} || 0 || 0 || 2 || 2 |- | rowspan=7|17 ||align=left|{{байрақ|ГДР}} || 0 || 0 || 1 || 1 |- |align=left|{{DEN}} || 0 || 0 || 1 || 1 |- |align=left|{{ZMB}} || 0 || 0 || 1 || 1 |- |align=left|{{POL}} || 0 || 0 || 1 || 1 |- |align=left|{{UGA}} || 0 || 0 || 1 || 1 |- |align=left|{{FIN}} || 0 || 0 || 1 || 1 |- |align=left|{{SWE}} || 0 || 0 || 1 || 1 |- |} === Әйелдер === {| class="wikitable sortable" style="text-align:center" |- ! Орын ! Мемлекет !style="background-color:gold"|Алтын !style="background-color:silver"|Күміс !style="background-color:#cc9966"|Қола ! Барлығы |- | rowspan=2|1 ||align=left|{{BAH}} || 3 || 0 || 0 || 3 |- |align=left|{{FRA}} || 3 || 0 || 0 || 3 |- | 3 ||align=left|{{байрақ|ГДР}} || 2 || 2 || 2 || 6 |- | 4 ||align=left|{{USA}} || 2 || 1 || 4 || 7 |- | 5 ||align=left|{{AUS}} || 2 || 1 || 1 || 4 |- | 6 ||align=left|{{GBR}} || 1 || 3 || 2 || 6 |- | 7 ||align=left|{{DOM}} || 1 || 1 || 0 || 2 |- | 8 ||align=left|{{URS}} || 1 || 0 || 2 || 3 |- | 9 ||align=left|{{POL}} || 1 || 0 || 1 || 2 |- | 10 ||align=left|{{JAM}} || 0 || 2 || 1 || 3 |- | rowspan="5" |11 ||align=left|{{BHR}} || 0 || 1 || 0 || 1 |- |align=left|{{EUN}} || 0 || 1 || 0 || 1 |- |align=left|{{FRG}} || 0 || 1 || 0 || 1 |- |align=left|{{MEX}} || 0 || 1 || 0 || 1 |- |align=left|{{TCH}} || 0 || 1 || 0 || 1 |- | rowspan=4|16 ||align=left|{{COL}} || 0 || 0 || 1 || 1 |- |align=left|{{NGA}} || 0 || 0 || 1 || 1 |- |align=left|{{RUS}} || 0 || 0 || 1 || 1 |- |} == Бірнеше дүркін чемпиондар == {| class="wikitable" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" !Орын !! Атлет!! Жылдар!!bgcolor="gold"| Алтын!!bgcolor="silver"| Күміс!!bgcolor="cc9966"| Қола!! Барлығы |- align="center" | rowspan="3" | 1 | align="left" |{{Ту|Франция}} [[Мари-Жозе Перек]] | 1992–1996 | style="background:#F7F6A8;" |2 | style="background:#DCE5E5;" |0 | style="background:#FFDAB9;" |0 | 2 |- align="center" | align="left" |{{Ту|АҚШ}} [[Майкл Джонсон]] | 1996–2000 | style="background:#F7F6A8;" |2 | style="background:#DCE5E5;" |0 | style="background:#FFDAB9;" |0 | 2 |- align="center" | align="left" |{{Ту|Багам аралдары}} [[Шона Миллер-Уйбо]] | 2016–2020 | style="background:#F7F6A8;" |2 | style="background:#DCE5E5;" |0 | style="background:#FFDAB9;" |0 | 2 |- |} == Сілтемелер == *Mallon, Bill (2012). [http://www.webcitation.org/6OU97GUCM?url=http://www.trackandfieldnews.com/images/stories/tfn_pdfs/2012_athletics_stats5.pdf TRACK & FIELD ATHLETICS - OLYMPIC RECORD PROGRESSIONS]. {{Олимпиада ойындарындағы жеңіл атлетика}} [[Санат:Олимпиада ойындарындағы жеңіл атлетика]] hz6kvi0te2rm3g10jfw38isvlvk5tz3 АҚШ-тағы жаппай депортацияға қарсы наразылықтар 0 760927 3479431 2025-06-12T17:58:22Z 1nter pares 146705 Жаңа бетте: {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = АҚШ-тағы жаппай депортацияға қарсы наразылықтар |бөлім = |сурет = January; Defeat Trump's Billionaire Agenda-050.jpg |сурет атауы = |дата = 25 қаңтар 2025 жылдан – қазірге дейін |орын = {{Байрақ|АҚШ}} |себеп = |нәтиже = |статусы = Жалға... 3479431 wikitext text/x-wiki {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = АҚШ-тағы жаппай депортацияға қарсы наразылықтар |бөлім = |сурет = January; Defeat Trump's Billionaire Agenda-050.jpg |сурет атауы = |дата = 25 қаңтар 2025 жылдан – қазірге дейін |орын = {{Байрақ|АҚШ}} |себеп = |нәтиже = |статусы = Жалғасуда |өзгерістер = |қарсылас1 = |қарсылас2 = |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = |командир2 = |командир3 = |командир4 = |күштер1 = |күштер2 = |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = |шығындар2 = |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = |азаматтық шығындар = |ортаққор = |ескерту = }} '''АҚШ-тағы жаппай депортацияға қарсы наразылықтар''' — Дональд Трамптың екінші президенттік мерзімі басталғаннан кейін басталған, заңсыз мигранттарды жаппай депортациялауға қарсы тұтанған наразылықтар толқыны. Ауқымды наразылықтар [[Алабама]], [[Калифорния]], [[Джорджия]], [[Иллинойс]], [[Индиана]], [[Массачусетс]], [[Оңтүстік Каролина]] және [[Техас]] сияқты штаттарда өтті.<ref>{{Cite web |url=https://egemen.kz/article/389212-aqsh-ta-trampqa-qarsy-dgappay-narazylyqtar-otip-dgatyr |title=АҚШ-та Трампқа қарсы жаппай наразылықтар өтіп жатыр |lang=kk |website=egemen.kz |accessdate=2025-06-12}}</ref> hfbg4upiwovsh7e1kvq8mv2122ufa4x 3479432 3479431 2025-06-12T17:58:38Z 1nter pares 146705 3479432 wikitext text/x-wiki {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = АҚШ-тағы жаппай депортацияға қарсы наразылықтар |бөлім = |сурет = January; Defeat Trump's Billionaire Agenda-050.jpg |сурет атауы = |дата = 25 қаңтар 2025 жылдан – қазірге дейін |орын = {{Байрақ|АҚШ}} |себеп = |нәтиже = |статусы = Жалғасуда |өзгерістер = |қарсылас1 = |қарсылас2 = |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = |командир2 = |командир3 = |командир4 = |күштер1 = |күштер2 = |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = |шығындар2 = |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = |азаматтық шығындар = |ортаққор = |ескерту = }} '''АҚШ-тағы жаппай депортацияға қарсы наразылықтар''' — Дональд Трамптың екінші президенттік мерзімі басталғаннан кейін басталған, заңсыз мигранттарды жаппай депортациялауға қарсы тұтанған наразылықтар толқыны. Ауқымды наразылықтар [[Алабама]], [[Калифорния]], [[Джорджия]], [[Иллинойс]], [[Индиана]], [[Массачусетс]], [[Оңтүстік Каролина]] және [[Техас]] сияқты штаттарда өтті.<ref>{{Cite web |url=https://egemen.kz/article/389212-aqsh-ta-trampqa-qarsy-dgappay-narazylyqtar-otip-dgatyr |title=АҚШ-та Трампқа қарсы жаппай наразылықтар өтіп жатыр |lang=kk |website=egemen.kz |accessdate=2025-06-12}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} 7xphgp6hdoz3d33f8ojghe4cb9m4vbb 3479442 3479432 2025-06-12T18:18:20Z 1nter pares 146705 3479442 wikitext text/x-wiki {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = АҚШ-тағы жаппай депортацияға қарсы наразылықтар |бөлім = |сурет = January; Defeat Trump's Billionaire Agenda-050.jpg |сурет атауы = |дата = 25 қаңтар 2025 жылдан – қазірге дейін |орын = {{Байрақ|АҚШ}} |себеп = |нәтиже = |статусы = Жалғасуда |өзгерістер = |қарсылас1 = |қарсылас2 = |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = |командир2 = |командир3 = |командир4 = |күштер1 = |күштер2 = |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = |шығындар2 = |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = |азаматтық шығындар = |ортаққор = |ескерту = }} '''АҚШ-тағы жаппай депортацияға қарсы наразылықтар''' — Дональд Трамптың екінші президенттік мерзімі басталғаннан кейін басталған, заңсыз мигранттарды жаппай депортациялауға қарсы тұтанған наразылықтар толқыны. Ауқымды наразылықтар [[Алабама]], [[Калифорния]], [[Джорджия]], [[Иллинойс]], [[Индиана]], [[Массачусетс]], [[Оңтүстік Каролина]] және [[Техас]] сияқты штаттарда өтті.<ref>{{Cite web |url=https://egemen.kz/article/389212-aqsh-ta-trampqa-qarsy-dgappay-narazylyqtar-otip-dgatyr |title=АҚШ-та Трампқа қарсы жаппай наразылықтар өтіп жатыр |lang=kk |website=egemen.kz |accessdate=2025-06-12}}</ref> == Алғышарттар == 2025 жылғы 23 қаңтарда [[АҚШ президенті]] [[Дональд Трамп]] иммиграциялық бақылауды күшейтуге қатысты бірқатар сайлауалды уәделерін орындады. Бұл елдің ірі мегаполистерінде АҚШ-тың [[Иммиграция және кеден қызметі]]нің (ICE) операцияларының күшеюіне алып келді. 23 қаңтар күні ICE-тің ауқымды рейдтері [[Атланта]], [[Бостон]], [[Денвер]], [[Майами]], [[Нью-Йорк]], [[Ньюарк]], [[Филадельфия]], [[Сиэтл]] және [[Вашингтон|Вашингтон (Колумбия округі)]] қалаларында өтті. Рейдтер барысында 538 заңсыз мигрант ұсталды. Ньюарк қаласының мэрі ICE қызметкерлері жергілікті мекемелердің бірінде сот ордерінсіз рейд жүргізіп, заңсыз мигранттармен бірге қарапайым азаматтарды, соның ішінде бір ардагерді де ұстағанын мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url=https://abc7ny.com/post/nyc-immigration-ice-agents-arrest-300-migrants-sanctuary-cities-including-couple-new-york-city/15829571/|title=ICE agents arrest hundreds of migrants in sanctuary cities, including New York City|lang=en|website=ABC7 New York|date=2025-01-23|access-date=2025-06-12}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.northjersey.com/story/news/essex/2025/01/23/ice-raids-establishment-newark-nj-mayor-claims/77914061007/|title=ICE raids establishment in Newark, detains undocumented residents|lang=en-US|first=Katie|last=Sobko|website=North Jersey Media Group|access-date=2025-06-12}}</ref> Ақ үйдің хабарлауынша, Трамп әкімшілігі 538 заңсыз мигрант-қылмыскерді тұтқындаған, олардың қатарында бір терроризмге күдікті, [[Трен-де-Арагуа]] бандасының төрт мүшесі және кәмелетке толмағандарға қарсы жыныстық қылмыс жасаған бірнеше адам бар.<ref>{{Cite web|url=https://www.cbsnews.com/news/hundreds-illegal-immigrant-criminals-arrested-more-flown-from-us-military-white-house-says/|title=Hundreds of "illegal immigrant criminals" arrested, hundreds more flown out of U.S. by military, White House says - CBS News|lang=en |website=www.cbsnews.com|date=2025-01-24|access-date=2025-06-12}}</ref> 29 қаңтарда Трамп [[Гуантанамо шығанағындағы тұтқындар лагері]]н ондаған мың мигрантты орналастыруға дайындау туралы бұйрық берді.<ref>{{Cite news|title=Trump Says U.S. Will Hold Migrants at Guantánamo|first=Hamed|last=Aleaziz|url=https://www.nytimes.com/2025/01/29/us/politics/trump-migrants-guantanamo.html|website=The New York Times|id=0362-4331|date=2025-01-30|access-date=2025-06-12|lang=en }}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} hoi5qlpapdswq1x4m44748kuhd2gihi 3479444 3479442 2025-06-12T18:22:06Z 1nter pares 146705 3479444 wikitext text/x-wiki {{Ағымдағы оқиғалар}} {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = АҚШ-тағы жаппай депортацияға қарсы наразылықтар |бөлім = |сурет = January; Defeat Trump's Billionaire Agenda-050.jpg |сурет атауы = |дата = 25 қаңтар 2025 жылдан – қазірге дейін |орын = {{Байрақ|АҚШ}} |себеп = |нәтиже = |статусы = Жалғасуда |өзгерістер = |қарсылас1 = |қарсылас2 = |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = |командир2 = |командир3 = |командир4 = |күштер1 = |күштер2 = |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = |шығындар2 = |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = |азаматтық шығындар = |ортаққор = |ескерту = }} '''АҚШ-тағы жаппай депортацияға қарсы наразылықтар''' — Дональд Трамптың екінші президенттік мерзімі басталғаннан кейін басталған, заңсыз мигранттарды жаппай депортациялауға қарсы тұтанған наразылықтар толқыны. Ауқымды наразылықтар [[Алабама]], [[Калифорния]], [[Джорджия]], [[Иллинойс]], [[Индиана]], [[Массачусетс]], [[Оңтүстік Каролина]] және [[Техас]] сияқты штаттарда өтті.<ref>{{Cite web |url=https://egemen.kz/article/389212-aqsh-ta-trampqa-qarsy-dgappay-narazylyqtar-otip-dgatyr |title=АҚШ-та Трампқа қарсы жаппай наразылықтар өтіп жатыр |lang=kk |website=egemen.kz |accessdate=2025-06-12}}</ref> == Алғышарттар == 2025 жылғы 23 қаңтарда [[АҚШ президенті]] [[Дональд Трамп]] иммиграциялық бақылауды күшейтуге қатысты бірқатар сайлауалды уәделерін орындады. Бұл елдің ірі мегаполистерінде АҚШ-тың [[Иммиграция және кеден қызметі]]нің (ICE) операцияларының күшеюіне алып келді. 23 қаңтар күні ICE-тің ауқымды рейдтері [[Атланта]], [[Бостон]], [[Денвер]], [[Майами]], [[Нью-Йорк]], [[Ньюарк]], [[Филадельфия]], [[Сиэтл]] және [[Вашингтон|Вашингтон (Колумбия округі)]] қалаларында өтті. Рейдтер барысында 538 заңсыз мигрант ұсталды. Ньюарк қаласының мэрі ICE қызметкерлері жергілікті мекемелердің бірінде сот ордерінсіз рейд жүргізіп, заңсыз мигранттармен бірге қарапайым азаматтарды, соның ішінде бір ардагерді де ұстағанын мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url=https://abc7ny.com/post/nyc-immigration-ice-agents-arrest-300-migrants-sanctuary-cities-including-couple-new-york-city/15829571/|title=ICE agents arrest hundreds of migrants in sanctuary cities, including New York City|lang=en|website=ABC7 New York|date=2025-01-23|access-date=2025-06-12}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.northjersey.com/story/news/essex/2025/01/23/ice-raids-establishment-newark-nj-mayor-claims/77914061007/|title=ICE raids establishment in Newark, detains undocumented residents|lang=en-US|first=Katie|last=Sobko|website=North Jersey Media Group|access-date=2025-06-12}}</ref> Ақ үйдің хабарлауынша, Трамп әкімшілігі 538 заңсыз мигрант-қылмыскерді тұтқындаған, олардың қатарында бір терроризмге күдікті, [[Трен-де-Арагуа]] бандасының төрт мүшесі және кәмелетке толмағандарға қарсы жыныстық қылмыс жасаған бірнеше адам бар.<ref>{{Cite web|url=https://www.cbsnews.com/news/hundreds-illegal-immigrant-criminals-arrested-more-flown-from-us-military-white-house-says/|title=Hundreds of "illegal immigrant criminals" arrested, hundreds more flown out of U.S. by military, White House says - CBS News|lang=en |website=www.cbsnews.com|date=2025-01-24|access-date=2025-06-12}}</ref> 29 қаңтарда Трамп [[Гуантанамо шығанағындағы тұтқындар лагері]]н ондаған мың мигрантты орналастыруға дайындау туралы бұйрық берді.<ref>{{Cite news|title=Trump Says U.S. Will Hold Migrants at Guantánamo|first=Hamed|last=Aleaziz|url=https://www.nytimes.com/2025/01/29/us/politics/trump-migrants-guantanamo.html|website=The New York Times|id=0362-4331|date=2025-01-30|access-date=2025-06-12|lang=en }}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} n3jobololqujs46smcyicrm1o7wuvw0 3479452 3479444 2025-06-12T18:31:07Z 1nter pares 146705 3479452 wikitext text/x-wiki {{Ағымдағы оқиғалар}} {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = АҚШ-тағы жаппай депортацияға қарсы наразылықтар |бөлім = |сурет = January; Defeat Trump's Billionaire Agenda-050.jpg |сурет атауы = |дата = 25 қаңтар 2025 жылдан – қазірге дейін ({{Ұзақтығы|year=2025|month=01|day=25}}) |орын = {{Байрақ|АҚШ}} |себеп = * Дональд Трамптың екінші президенттік мерзімі басталғаннан кейінгі жаппай депортациялар * Федералды күштердің Лос-Анджелеске және басқа да америкалық қалаларға енгізілуі * Федералды күштік құрылымдар тарапынан журналистер мен ұйымдастырушыларды қудалау |нәтиже = |статусы = Жалғасуда |өзгерістер = |қарсылас1 = |қарсылас2 = |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = |командир2 = |командир3 = |командир4 = |күштер1 = |күштер2 = |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = |шығындар2 = |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = |азаматтық шығындар = |ортаққор = |ескерту = }} '''АҚШ-тағы жаппай депортацияға қарсы наразылықтар''' — Дональд Трамптың екінші президенттік мерзімі басталғаннан кейін басталған, заңсыз мигранттарды жаппай депортациялауға қарсы тұтанған наразылықтар толқыны. Ауқымды наразылықтар [[Алабама]], [[Калифорния]], [[Джорджия]], [[Иллинойс]], [[Индиана]], [[Массачусетс]], [[Оңтүстік Каролина]] және [[Техас]] сияқты штаттарда өтті.<ref>{{Cite web |url=https://egemen.kz/article/389212-aqsh-ta-trampqa-qarsy-dgappay-narazylyqtar-otip-dgatyr |title=АҚШ-та Трампқа қарсы жаппай наразылықтар өтіп жатыр |lang=kk |website=egemen.kz |accessdate=2025-06-12}}</ref> == Алғышарттар == 2025 жылғы 23 қаңтарда [[АҚШ президенті]] [[Дональд Трамп]] иммиграциялық бақылауды күшейтуге қатысты бірқатар сайлауалды уәделерін орындады. Бұл елдің ірі мегаполистерінде АҚШ-тың [[Иммиграция және кеден қызметі]]нің (ICE) операцияларының күшеюіне алып келді. 23 қаңтар күні ICE-тің ауқымды рейдтері [[Атланта]], [[Бостон]], [[Денвер]], [[Майами]], [[Нью-Йорк]], [[Ньюарк]], [[Филадельфия]], [[Сиэтл]] және [[Вашингтон|Вашингтон (Колумбия округі)]] қалаларында өтті. Рейдтер барысында 538 заңсыз мигрант ұсталды. Ньюарк қаласының мэрі ICE қызметкерлері жергілікті мекемелердің бірінде сот ордерінсіз рейд жүргізіп, заңсыз мигранттармен бірге қарапайым азаматтарды, соның ішінде бір ардагерді де ұстағанын мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url=https://abc7ny.com/post/nyc-immigration-ice-agents-arrest-300-migrants-sanctuary-cities-including-couple-new-york-city/15829571/|title=ICE agents arrest hundreds of migrants in sanctuary cities, including New York City|lang=en|website=ABC7 New York|date=2025-01-23|access-date=2025-06-12}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.northjersey.com/story/news/essex/2025/01/23/ice-raids-establishment-newark-nj-mayor-claims/77914061007/|title=ICE raids establishment in Newark, detains undocumented residents|lang=en-US|first=Katie|last=Sobko|website=North Jersey Media Group|access-date=2025-06-12}}</ref> Ақ үйдің хабарлауынша, Трамп әкімшілігі 538 заңсыз мигрант-қылмыскерді тұтқындаған, олардың қатарында бір терроризмге күдікті, [[Трен-де-Арагуа]] бандасының төрт мүшесі және кәмелетке толмағандарға қарсы жыныстық қылмыс жасаған бірнеше адам бар.<ref>{{Cite web|url=https://www.cbsnews.com/news/hundreds-illegal-immigrant-criminals-arrested-more-flown-from-us-military-white-house-says/|title=Hundreds of "illegal immigrant criminals" arrested, hundreds more flown out of U.S. by military, White House says - CBS News|lang=en |website=www.cbsnews.com|date=2025-01-24|access-date=2025-06-12}}</ref> 29 қаңтарда Трамп [[Гуантанамо шығанағындағы тұтқындар лагері]]н ондаған мың мигрантты орналастыруға дайындау туралы бұйрық берді.<ref>{{Cite news|title=Trump Says U.S. Will Hold Migrants at Guantánamo|first=Hamed|last=Aleaziz|url=https://www.nytimes.com/2025/01/29/us/politics/trump-migrants-guantanamo.html|website=The New York Times|id=0362-4331|date=2025-01-30|access-date=2025-06-12|lang=en }}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} 3z8iqi62ihvs7bq07h600bd8ay9g0b6 3479456 3479452 2025-06-12T18:39:29Z 1nter pares 146705 3479456 wikitext text/x-wiki {{Ағымдағы оқиғалар}} {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = АҚШ-тағы жаппай депортацияға қарсы наразылықтар |бөлім = |сурет = January; Defeat Trump's Billionaire Agenda-050.jpg |сурет атауы = |дата = 25 қаңтар 2025 жылдан – қазірге дейін ({{Ұзақтығы|year=2025|month=01|day=25}}) |орын = {{Байрақ|АҚШ}} |себеп = * Дональд Трамптың екінші президенттік мерзімі басталғаннан кейінгі жаппай депортациялар * Федералды күштердің Лос-Анджелеске және басқа да америкалық қалаларға енгізілуі * Федералды күштік құрылымдар тарапынан журналистер мен ұйымдастырушыларды қудалау |нәтиже = |статусы = Жалғасуда |өзгерістер = |қарсылас1 = {{flagicon image|Flag of the United States.svg}} Жергілікті наразылық білдірушілер<br>{{flagicon image|New 50501 Logo.webp}} [[50501 қозғалысы]]<br>{{flagicon image|Party for Socialism and Liberation Logo.svg|border=}} [[Социализм мен азаттық үшін партия]] |қарсылас2 = {{flagicon image|Flag of the President of the United States.svg}} [[АҚШ-тың федералдық үкіметі]]<br>{{flagicon image|Flag of the United States Immigration and Customs Enforcement.png}} [[АҚШ-тың иммиграциялық және кедендік полициясы]]<br>{{flagicon image|Flag of the United States Department of Homeland Security.svg}} [[Ішкі қауіпсіздік министрлігі]] <br>[[АҚШ Қорғаныс министрлігі]]<br>Мемлекеттік және жергілікті құқық қорғау органдары |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = |командир2 = |командир3 = |командир4 = |күштер1 = |күштер2 = |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = |шығындар2 = |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = |азаматтық шығындар = |ортаққор = |ескерту = }} '''АҚШ-тағы жаппай депортацияға қарсы наразылықтар''' — Дональд Трамптың екінші президенттік мерзімі басталғаннан кейін басталған, заңсыз мигранттарды жаппай депортациялауға қарсы тұтанған наразылықтар толқыны. Ауқымды наразылықтар [[Алабама]], [[Калифорния]], [[Джорджия]], [[Иллинойс]], [[Индиана]], [[Массачусетс]], [[Оңтүстік Каролина]] және [[Техас]] сияқты штаттарда өтті.<ref>{{Cite web |url=https://egemen.kz/article/389212-aqsh-ta-trampqa-qarsy-dgappay-narazylyqtar-otip-dgatyr |title=АҚШ-та Трампқа қарсы жаппай наразылықтар өтіп жатыр |lang=kk |website=egemen.kz |accessdate=2025-06-12}}</ref> == Алғышарттар == 2025 жылғы 23 қаңтарда [[АҚШ президенті]] [[Дональд Трамп]] иммиграциялық бақылауды күшейтуге қатысты бірқатар сайлауалды уәделерін орындады. Бұл елдің ірі мегаполистерінде АҚШ-тың [[Иммиграция және кеден қызметі]]нің (ICE) операцияларының күшеюіне алып келді. 23 қаңтар күні ICE-тің ауқымды рейдтері [[Атланта]], [[Бостон]], [[Денвер]], [[Майами]], [[Нью-Йорк]], [[Ньюарк]], [[Филадельфия]], [[Сиэтл]] және [[Вашингтон|Вашингтон (Колумбия округі)]] қалаларында өтті. Рейдтер барысында 538 заңсыз мигрант ұсталды. Ньюарк қаласының мэрі ICE қызметкерлері жергілікті мекемелердің бірінде сот ордерінсіз рейд жүргізіп, заңсыз мигранттармен бірге қарапайым азаматтарды, соның ішінде бір ардагерді де ұстағанын мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url=https://abc7ny.com/post/nyc-immigration-ice-agents-arrest-300-migrants-sanctuary-cities-including-couple-new-york-city/15829571/|title=ICE agents arrest hundreds of migrants in sanctuary cities, including New York City|lang=en|website=ABC7 New York|date=2025-01-23|access-date=2025-06-12}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.northjersey.com/story/news/essex/2025/01/23/ice-raids-establishment-newark-nj-mayor-claims/77914061007/|title=ICE raids establishment in Newark, detains undocumented residents|lang=en-US|first=Katie|last=Sobko|website=North Jersey Media Group|access-date=2025-06-12}}</ref> Ақ үйдің хабарлауынша, Трамп әкімшілігі 538 заңсыз мигрант-қылмыскерді тұтқындаған, олардың қатарында бір терроризмге күдікті, [[Трен-де-Арагуа]] бандасының төрт мүшесі және кәмелетке толмағандарға қарсы жыныстық қылмыс жасаған бірнеше адам бар.<ref>{{Cite web|url=https://www.cbsnews.com/news/hundreds-illegal-immigrant-criminals-arrested-more-flown-from-us-military-white-house-says/|title=Hundreds of "illegal immigrant criminals" arrested, hundreds more flown out of U.S. by military, White House says - CBS News|lang=en |website=www.cbsnews.com|date=2025-01-24|access-date=2025-06-12}}</ref> 29 қаңтарда Трамп [[Гуантанамо шығанағындағы тұтқындар лагері]]н ондаған мың мигрантты орналастыруға дайындау туралы бұйрық берді.<ref>{{Cite news|title=Trump Says U.S. Will Hold Migrants at Guantánamo|first=Hamed|last=Aleaziz|url=https://www.nytimes.com/2025/01/29/us/politics/trump-migrants-guantanamo.html|website=The New York Times|id=0362-4331|date=2025-01-30|access-date=2025-06-12|lang=en }}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} g0gbty5y9k95nuet8c40ai71idi419x 3479458 3479456 2025-06-12T18:49:43Z 1nter pares 146705 /* Алғышарттар */ 3479458 wikitext text/x-wiki {{Ағымдағы оқиғалар}} {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = АҚШ-тағы жаппай депортацияға қарсы наразылықтар |бөлім = |сурет = January; Defeat Trump's Billionaire Agenda-050.jpg |сурет атауы = |дата = 25 қаңтар 2025 жылдан – қазірге дейін ({{Ұзақтығы|year=2025|month=01|day=25}}) |орын = {{Байрақ|АҚШ}} |себеп = * Дональд Трамптың екінші президенттік мерзімі басталғаннан кейінгі жаппай депортациялар * Федералды күштердің Лос-Анджелеске және басқа да америкалық қалаларға енгізілуі * Федералды күштік құрылымдар тарапынан журналистер мен ұйымдастырушыларды қудалау |нәтиже = |статусы = Жалғасуда |өзгерістер = |қарсылас1 = {{flagicon image|Flag of the United States.svg}} Жергілікті наразылық білдірушілер<br>{{flagicon image|New 50501 Logo.webp}} [[50501 қозғалысы]]<br>{{flagicon image|Party for Socialism and Liberation Logo.svg|border=}} [[Социализм мен азаттық үшін партия]] |қарсылас2 = {{flagicon image|Flag of the President of the United States.svg}} [[АҚШ-тың федералдық үкіметі]]<br>{{flagicon image|Flag of the United States Immigration and Customs Enforcement.png}} [[АҚШ-тың иммиграциялық және кедендік полициясы]]<br>{{flagicon image|Flag of the United States Department of Homeland Security.svg}} [[Ішкі қауіпсіздік министрлігі]] <br>[[АҚШ Қорғаныс министрлігі]]<br>Мемлекеттік және жергілікті құқық қорғау органдары |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = |командир2 = |командир3 = |командир4 = |күштер1 = |күштер2 = |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = |шығындар2 = |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = |азаматтық шығындар = |ортаққор = |ескерту = }} '''АҚШ-тағы жаппай депортацияға қарсы наразылықтар''' — Дональд Трамптың екінші президенттік мерзімі басталғаннан кейін басталған, заңсыз мигранттарды жаппай депортациялауға қарсы тұтанған наразылықтар толқыны. Ауқымды наразылықтар [[Алабама]], [[Калифорния]], [[Джорджия]], [[Иллинойс]], [[Индиана]], [[Массачусетс]], [[Оңтүстік Каролина]] және [[Техас]] сияқты штаттарда өтті.<ref>{{Cite web |url=https://egemen.kz/article/389212-aqsh-ta-trampqa-qarsy-dgappay-narazylyqtar-otip-dgatyr |title=АҚШ-та Трампқа қарсы жаппай наразылықтар өтіп жатыр |lang=kk |website=egemen.kz |accessdate=2025-06-12}}</ref> == Алғышарттар == 2025 жылғы 23 қаңтарда [[АҚШ президенті]] [[Дональд Трамп]] иммиграциялық бақылауды күшейтуге қатысты бірқатар сайлауалды уәделерін орындады. Бұл елдің ірі мегаполистерінде АҚШ-тың [[Иммиграция және кеден қызметі]]нің (ICE) операцияларының күшеюіне алып келді. 23 қаңтар күні ICE-тің ауқымды рейдтері [[Атланта]], [[Бостон]], [[Денвер]], [[Майами]], [[Нью-Йорк]], [[Ньюарк]], [[Филадельфия]], [[Сиэтл]] және [[Вашингтон|Вашингтон (Колумбия округі)]] қалаларында өтті. Рейдтер барысында 538 заңсыз мигрант ұсталды. Ньюарк қаласының мэрі ICE қызметкерлері жергілікті мекемелердің бірінде сот ордерінсіз рейд жүргізіп, заңсыз мигранттармен бірге қарапайым азаматтарды, соның ішінде бір ардагерді де ұстағанын мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url=https://abc7ny.com/post/nyc-immigration-ice-agents-arrest-300-migrants-sanctuary-cities-including-couple-new-york-city/15829571/|title=ICE agents arrest hundreds of migrants in sanctuary cities, including New York City|lang=en|website=ABC7 New York|date=2025-01-23|access-date=2025-06-12}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.northjersey.com/story/news/essex/2025/01/23/ice-raids-establishment-newark-nj-mayor-claims/77914061007/|title=ICE raids establishment in Newark, detains undocumented residents|lang=en-US|first=Katie|last=Sobko|website=North Jersey Media Group|access-date=2025-06-12}}</ref> Ақ үйдің хабарлауынша, Трамп әкімшілігі 538 заңсыз мигрант-қылмыскерді тұтқындаған, олардың қатарында бір терроризмге күдікті, [[Трен-де-Арагуа]] бандасының төрт мүшесі және кәмелетке толмағандарға қарсы жыныстық қылмыс жасаған бірнеше адам бар.<ref>{{Cite web|url=https://www.cbsnews.com/news/hundreds-illegal-immigrant-criminals-arrested-more-flown-from-us-military-white-house-says/|title=Hundreds of "illegal immigrant criminals" arrested, hundreds more flown out of U.S. by military, White House says - CBS News|lang=en |website=www.cbsnews.com|date=2025-01-24|access-date=2025-06-12}}</ref> 29 қаңтарда Трамп [[Гуантанамо шығанағындағы тұтқындар лагері]]н ондаған мың мигрантты орналастыруға дайындау туралы бұйрық берді.<ref>{{Cite news|title=Trump Says U.S. Will Hold Migrants at Guantánamo|first=Hamed|last=Aleaziz|url=https://www.nytimes.com/2025/01/29/us/politics/trump-migrants-guantanamo.html|website=The New York Times|id=0362-4331|date=2025-01-30|access-date=2025-06-12|lang=en }}</ref> == Барысы == === Алабама === 29 қаңтар күні [[Альбертвилл]] қаласының орталығында жаппай депортацияға қарсы қоғамдық демонстрация өтті. Наразылыққа шыққандардың көпшілігі «ұрланған жерде ешкім заңсыз емес» сияқты ұрандар айтты. Альбертвилл қаласы орналасқан конгресс округінің өкілі [[Роберт Адерхольт]] бұл демонстрацияны «аса алаңдатарлық» деп сипаттады.<ref>{{Cite web |last=Koplowitz |first=Howard |date=2025-01-30 |title=Albertville anti-ICE protest 'deeply concerning,' Alabama official says: 'A game of dangerous rhetoric' |url=https://www.al.com/news/2025/01/albertville-anti-ice-protest-deeply-concerning-alabama-official-says-a-game-of-dangerous-rhetoric.html |access-date=2025-02-03 |website=al |language=en}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} 9sdw05pcaira2tvzwpacl24c2aujozt 3479465 3479458 2025-06-12T19:48:31Z Nurken 111493 3479465 wikitext text/x-wiki {{Ағымдағы оқиғалар}} {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = АҚШ-тағы жаппай депортацияға қарсы наразылықтар |бөлім = |сурет = January; Defeat Trump's Billionaire Agenda-050.jpg |сурет атауы = |дата = 25 қаңтар 2025 жылдан – қазірге дейін ({{Ұзақтығы|year=2025|month=01|day=25}}) |орын = {{Байрақ|АҚШ}} |себеп = * Дональд Трамптың екінші президенттік мерзімі басталғаннан кейінгі жаппай депортациялар * Федералды күштердің Лос-Анджелеске және басқа да америкалық қалаларға енгізілуі * Федералды күштік құрылымдар тарапынан журналистер мен ұйымдастырушыларды қудалау |нәтиже = |статусы = Жалғасуда |өзгерістер = |қарсылас1 = {{flagicon image|Flag of the United States.svg}} Жергілікті наразылық білдірушілер<br>{{flagicon image|New 50501 Logo.webp}} [[50501 қозғалысы]]<br>{{flagicon image|Party for Socialism and Liberation Logo.svg|border=}} [[Социализм мен азаттық үшін партия]] |қарсылас2 = {{flagicon image|Flag of the President of the United States.svg}} [[АҚШ-тың федералдық үкіметі]]<br>{{flagicon image|Flag of the United States Immigration and Customs Enforcement.png}} [[АҚШ-тың иммиграциялық және кедендік полициясы]]<br>{{flagicon image|Flag of the United States Department of Homeland Security.svg}} [[Ішкі қауіпсіздік министрлігі]] <br>[[АҚШ Қорғаныс министрлігі]]<br>Мемлекеттік және жергілікті құқық қорғау органдары |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = |командир2 = |командир3 = |командир4 = |күштер1 = |күштер2 = |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = |шығындар2 = |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = |азаматтық шығындар = |ортаққор = |ескерту = }} '''АҚШ-тағы жаппай депортацияға қарсы наразылықтар''' — [[Дональд Трамптың екінші президенттігі]] басынан бері жүрген, заңсыз мигранттарды жаппай депортациялауға қарсы тұтанған наразылықтар толқыны. Ауқымды наразылықтар [[Алабама]], [[Калифорния]], [[Джорджия]], [[Иллинойс]], [[Индиана]], [[Массачусетс]], [[Оңтүстік Каролина]] мен [[Техас]] сияқты штаттарда өтті.<ref>{{Cite web |url=https://egemen.kz/article/389212-aqsh-ta-trampqa-qarsy-dgappay-narazylyqtar-otip-dgatyr |title=АҚШ-та Трампқа қарсы жаппай наразылықтар өтіп жатыр |lang=kk |website=egemen.kz |accessdate=2025-06-12}}</ref> == Алғышарттар == 2025 жылғы 23 қаңтарда [[АҚШ президенті]] [[Дональд Трамп]] иммиграциялық бақылауды күшейтуге қатысты бірқатар сайлауалды уәделерін орындауға тырысты. Бұл елдің ірі мегаполистерінде АҚШ-тың [[Иммиграция және кеден қызметі]]нің (ICE) операцияларының күшеюіне әкелді. 23 қаңтар күні ICE-дің ауқымды рейдтері [[Атланта]], [[Бостон]], [[Денвер]], [[Майами]], [[Нью-Йорк]], [[Ньюарк]], [[Филадельфия]], [[Сиэтл]] мен [[Вашингтон]] қалаларында өтті. Рейдтер барысында 538 заңсыз мигрант ұсталды. Ньюарк қаласының мэрі ICE қызметкерлері жергілікті мекемелердің бірінде сот ордерінсіз рейд жүргізіп, заңсыз мигранттармен бірге қарапайым азаматтарды, соның ішінде бір ардагерді де ұстағанын мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url=https://abc7ny.com/post/nyc-immigration-ice-agents-arrest-300-migrants-sanctuary-cities-including-couple-new-york-city/15829571/|title=ICE agents arrest hundreds of migrants in sanctuary cities, including New York City|lang=en|website=ABC7 New York|date=2025-01-23|access-date=2025-06-12}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.northjersey.com/story/news/essex/2025/01/23/ice-raids-establishment-newark-nj-mayor-claims/77914061007/|title=ICE raids establishment in Newark, detains undocumented residents|lang=en-US|first=Katie|last=Sobko|website=North Jersey Media Group|access-date=2025-06-12}}</ref> [[Ақ үй]]дің хабарлауынша, [[Дональд Трамптың екінші кабинеті|Трамп әкімшілігі]] 538 заңсыз мигрант-қылмыскерді тұтқындаған, олардың қатарында бір терроризмге күдікті, [[Трен-де-Арагуа]] бандасының төрт мүшесі және кәмелетке толмағандарға қарсы жыныстық қылмыс жасаған бірнеше адам бар.<ref>{{Cite web|url=https://www.cbsnews.com/news/hundreds-illegal-immigrant-criminals-arrested-more-flown-from-us-military-white-house-says/|title=Hundreds of "illegal immigrant criminals" arrested, hundreds more flown out of U.S. by military, White House says - CBS News|lang=en |website=www.cbsnews.com|date=2025-01-24|access-date=2025-06-12}}</ref> 29 қаңтарда Трамп [[Гуантанамо шығанағындағы тұтқындар лагері]]н ондаған мың мигрантты орналастыруға дайындау туралы бұйрық берді.<ref>{{Cite news|title=Trump Says U.S. Will Hold Migrants at Guantánamo|first=Hamed|last=Aleaziz|url=https://www.nytimes.com/2025/01/29/us/politics/trump-migrants-guantanamo.html|website=The New York Times|id=0362-4331|date=2025-01-30|access-date=2025-06-12|lang=en }}</ref> == Барысы == === Алабама === 29 қаңтар күні [[Альбертвилл]] қаласының орталығында жаппай депортацияға қарсы қоғамдық демонстрация өтті. Наразылыққа шыққандардың көпшілігі «ұрланған жерде ешкім заңсыз емес» сияқты ұрандар айтты. Альбертвилл қаласы орналасқан конгресс округінің өкілі [[Роберт Адерхольт]] бұл демонстрацияны «аса алаңдатарлық» деп сипаттады.<ref>{{Cite web |last=Koplowitz |first=Howard |date=2025-01-30 |title=Albertville anti-ICE protest 'deeply concerning,' Alabama official says: 'A game of dangerous rhetoric' |url=https://www.al.com/news/2025/01/albertville-anti-ice-protest-deeply-concerning-alabama-official-says-a-game-of-dangerous-rhetoric.html |access-date=2025-02-03 |website=al |language=en}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:2025 жылдағы АҚШ]] [[Санат:Дональд Трамптың екінші президенттігі]] [[Санат:2025 жылғы наразылық шаралары]] p0ji2atsds49qhg1chru5g1kae1idsu 3479466 3479465 2025-06-12T19:51:09Z Nurken 111493 3479466 wikitext text/x-wiki {{Ағымдағы оқиғалар}} {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = АҚШ-тағы жаппай депортацияға қарсы наразылықтар |бөлім = |сурет = January; Defeat Trump's Billionaire Agenda-050.jpg |сурет атауы = |дата = 25 қаңтар 2025 жылдан – қазірге дейін ({{Ұзақтығы|year=2025|month=01|day=25}}) |орын = {{Байрақ|АҚШ}} |себеп = * [[Дональд Трамптың екінші президенттігі]] тұсындағы жаппай депортациялар * Федералды күштердің [[Лос-Анджелес]]ке және басқа да қалаларға енуі * Федералды күш құрылымдары тарапынан журналистер мен наразыларды қудалау |нәтиже = |статусы = Жалғасуда |өзгерістер = |қарсылас1 = {{flagicon image|Flag of the United States.svg}} Жергілікті наразылық білдірушілер<br>{{flagicon image|New 50501 Logo.webp}} [[50501 қозғалысы]]<br>{{flagicon image|Party for Socialism and Liberation Logo.svg|border=}} [[Социализм мен азаттық үшін партия]] |қарсылас2 = {{flagicon image|Flag of the President of the United States.svg}} [[АҚШ-тың федералдық үкіметі]]<br>{{flagicon image|Flag of the United States Immigration and Customs Enforcement.png}} [[АҚШ-тың иммиграциялық және кедендік полициясы]]<br>{{flagicon image|Flag of the United States Department of Homeland Security.svg}} [[Ішкі қауіпсіздік министрлігі]] <br>[[АҚШ Қорғаныс министрлігі]]<br>Мемлекеттік және жергілікті құқық қорғау органдары |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = ''орталық басшылығы жоқ'' |командир2 = {{Unbulleted list |[[Дональд Трамп]] |[[Пит Хегсет]] |[[Кристи Ноэм]] }} |командир3 = |командир4 = |күштер1 = |күштер2 = |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = |шығындар2 = |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = |азаматтық шығындар = |ортаққор = |ескерту = }} '''АҚШ-тағы жаппай депортацияға қарсы наразылықтар''' — [[Дональд Трамптың екінші президенттігі]] басынан бері жүрген, заңсыз мигранттарды жаппай депортациялауға қарсы тұтанған наразылықтар толқыны. Ауқымды наразылықтар [[Алабама]], [[Калифорния]], [[Джорджия]], [[Иллинойс]], [[Индиана]], [[Массачусетс]], [[Оңтүстік Каролина]] мен [[Техас]] сияқты штаттарда өтті.<ref>{{Cite web |url=https://egemen.kz/article/389212-aqsh-ta-trampqa-qarsy-dgappay-narazylyqtar-otip-dgatyr |title=АҚШ-та Трампқа қарсы жаппай наразылықтар өтіп жатыр |lang=kk |website=egemen.kz |accessdate=2025-06-12}}</ref> == Алғышарттар == 2025 жылғы 23 қаңтарда [[АҚШ президенті]] [[Дональд Трамп]] иммиграциялық бақылауды күшейтуге қатысты бірқатар сайлауалды уәделерін орындауға тырысты. Бұл елдің ірі мегаполистерінде АҚШ-тың [[Иммиграция және кеден қызметі]]нің (ICE) операцияларының күшеюіне әкелді. 23 қаңтар күні ICE-дің ауқымды рейдтері [[Атланта]], [[Бостон]], [[Денвер]], [[Майами]], [[Нью-Йорк]], [[Ньюарк]], [[Филадельфия]], [[Сиэтл]] мен [[Вашингтон]] қалаларында өтті. Рейдтер барысында 538 заңсыз мигрант ұсталды. Ньюарк қаласының мэрі ICE қызметкерлері жергілікті мекемелердің бірінде сот ордерінсіз рейд жүргізіп, заңсыз мигранттармен бірге қарапайым азаматтарды, соның ішінде бір ардагерді де ұстағанын мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url=https://abc7ny.com/post/nyc-immigration-ice-agents-arrest-300-migrants-sanctuary-cities-including-couple-new-york-city/15829571/|title=ICE agents arrest hundreds of migrants in sanctuary cities, including New York City|lang=en|website=ABC7 New York|date=2025-01-23|access-date=2025-06-12}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.northjersey.com/story/news/essex/2025/01/23/ice-raids-establishment-newark-nj-mayor-claims/77914061007/|title=ICE raids establishment in Newark, detains undocumented residents|lang=en-US|first=Katie|last=Sobko|website=North Jersey Media Group|access-date=2025-06-12}}</ref> [[Ақ үй]]дің хабарлауынша, [[Дональд Трамптың екінші кабинеті|Трамп әкімшілігі]] 538 заңсыз мигрант-қылмыскерді тұтқындаған, олардың қатарында бір терроризмге күдікті, [[Трен-де-Арагуа]] бандасының төрт мүшесі және кәмелетке толмағандарға қарсы жыныстық қылмыс жасаған бірнеше адам бар.<ref>{{Cite web|url=https://www.cbsnews.com/news/hundreds-illegal-immigrant-criminals-arrested-more-flown-from-us-military-white-house-says/|title=Hundreds of "illegal immigrant criminals" arrested, hundreds more flown out of U.S. by military, White House says - CBS News|lang=en |website=www.cbsnews.com|date=2025-01-24|access-date=2025-06-12}}</ref> 29 қаңтарда Трамп [[Гуантанамо шығанағындағы тұтқындар лагері]]н ондаған мың мигрантты орналастыруға дайындау туралы бұйрық берді.<ref>{{Cite news|title=Trump Says U.S. Will Hold Migrants at Guantánamo|first=Hamed|last=Aleaziz|url=https://www.nytimes.com/2025/01/29/us/politics/trump-migrants-guantanamo.html|website=The New York Times|id=0362-4331|date=2025-01-30|access-date=2025-06-12|lang=en }}</ref> == Барысы == === Алабама === 29 қаңтар күні [[Альбертвилл]] қаласының орталығында жаппай депортацияға қарсы қоғамдық демонстрация өтті. Наразылыққа шыққандардың көпшілігі «ұрланған жерде ешкім заңсыз емес» сияқты ұрандар айтты. Альбертвилл қаласы орналасқан конгресс округінің өкілі [[Роберт Адерхольт]] бұл демонстрацияны «аса алаңдатарлық» деп сипаттады.<ref>{{Cite web |last=Koplowitz |first=Howard |date=2025-01-30 |title=Albertville anti-ICE protest 'deeply concerning,' Alabama official says: 'A game of dangerous rhetoric' |url=https://www.al.com/news/2025/01/albertville-anti-ice-protest-deeply-concerning-alabama-official-says-a-game-of-dangerous-rhetoric.html |access-date=2025-02-03 |website=al |language=en}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:2025 жылдағы АҚШ]] [[Санат:Дональд Трамптың екінші президенттігі]] [[Санат:2025 жылғы наразылық шаралары]] tj0rw3nxkk2uwcgkco8b7vdtq6jyiv6 3479467 3479466 2025-06-12T19:53:17Z Nurken 111493 3479467 wikitext text/x-wiki {{Ағымдағы оқиғалар}} {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = АҚШ-тағы жаппай депортацияға қарсы наразылықтар |бөлім = |сурет = January; Defeat Trump's Billionaire Agenda-050.jpg |сурет атауы = «Біріккен Халық мигрант отбасыларға қорған болады» плакаты, [[Берлингтон (Вермонт)|Берлингтон]], [[Вермонт]] |дата = 25 қаңтар 2025 жылдан – қазірге дейін ({{Ұзақтығы|year=2025|month=01|day=25}}) |орын = {{Байрақ|АҚШ}} |себеп = * [[Дональд Трамптың екінші президенттігі]] тұсындағы жаппай депортациялар * Федералды күштердің [[Лос-Анджелес]]ке және басқа да қалаларға енуі * Федералды күш құрылымдары тарапынан журналистер мен наразыларды қудалау |нәтиже = |статусы = Жалғасуда |өзгерістер = |қарсылас1 = {{flagicon image|Flag of the United States.svg}} Жергілікті наразылық білдірушілер<br>{{flagicon image|New 50501 Logo.webp}} [[50501 қозғалысы]]<br>{{flagicon image|Party for Socialism and Liberation Logo.svg|border=}} [[Социализм мен азаттық үшін партия]] |қарсылас2 = {{flagicon image|Flag of the President of the United States.svg}} [[АҚШ-тың федералдық үкіметі]]<br>{{flagicon image|Flag of the United States Immigration and Customs Enforcement.png}} [[АҚШ-тың иммиграциялық және кедендік полициясы]]<br>{{flagicon image|Flag of the United States Department of Homeland Security.svg}} [[Ішкі қауіпсіздік министрлігі]] <br>[[АҚШ Қорғаныс министрлігі]]<br>Мемлекеттік және жергілікті құқық қорғау органдары |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = ''орталық басшылығы жоқ'' |командир2 = {{Unbulleted list |[[Дональд Трамп]] |[[Пит Хегсет]] |[[Кристи Ноэм]] }} |командир3 = |командир4 = |күштер1 = |күштер2 = |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = |шығындар2 = |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = |азаматтық шығындар = |ортаққор = |ескерту = }} '''АҚШ-тағы жаппай депортацияға қарсы наразылықтар''' — [[Дональд Трамптың екінші президенттігі]] басынан бері жүрген, заңсыз мигранттарды жаппай депортациялауға қарсы тұтанған наразылықтар толқыны. Ауқымды наразылықтар [[Алабама]], [[Калифорния]], [[Джорджия]], [[Иллинойс]], [[Индиана]], [[Массачусетс]], [[Оңтүстік Каролина]] мен [[Техас]] сияқты штаттарда өтті.<ref>{{Cite web |url=https://egemen.kz/article/389212-aqsh-ta-trampqa-qarsy-dgappay-narazylyqtar-otip-dgatyr |title=АҚШ-та Трампқа қарсы жаппай наразылықтар өтіп жатыр |lang=kk |website=egemen.kz |accessdate=2025-06-12}}</ref> == Алғышарттар == 2025 жылғы 23 қаңтарда [[АҚШ президенті]] [[Дональд Трамп]] иммиграциялық бақылауды күшейтуге қатысты бірқатар сайлауалды уәделерін орындауға тырысты. Бұл елдің ірі мегаполистерінде АҚШ-тың [[Иммиграция және кеден қызметі]]нің (ICE) операцияларының күшеюіне әкелді. 23 қаңтар күні ICE-дің ауқымды рейдтері [[Атланта]], [[Бостон]], [[Денвер]], [[Майами]], [[Нью-Йорк]], [[Ньюарк]], [[Филадельфия]], [[Сиэтл]] мен [[Вашингтон]] қалаларында өтті. Рейдтер барысында 538 заңсыз мигрант ұсталды. Ньюарк қаласының мэрі ICE қызметкерлері жергілікті мекемелердің бірінде сот ордерінсіз рейд жүргізіп, заңсыз мигранттармен бірге қарапайым азаматтарды, соның ішінде бір ардагерді де ұстағанын мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url=https://abc7ny.com/post/nyc-immigration-ice-agents-arrest-300-migrants-sanctuary-cities-including-couple-new-york-city/15829571/|title=ICE agents arrest hundreds of migrants in sanctuary cities, including New York City|lang=en|website=ABC7 New York|date=2025-01-23|access-date=2025-06-12}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.northjersey.com/story/news/essex/2025/01/23/ice-raids-establishment-newark-nj-mayor-claims/77914061007/|title=ICE raids establishment in Newark, detains undocumented residents|lang=en-US|first=Katie|last=Sobko|website=North Jersey Media Group|access-date=2025-06-12}}</ref> [[Ақ үй]]дің хабарлауынша, [[Дональд Трамптың екінші кабинеті|Трамп әкімшілігі]] 538 заңсыз мигрант-қылмыскерді тұтқындаған, олардың қатарында бір терроризмге күдікті, [[Трен-де-Арагуа]] бандасының төрт мүшесі және кәмелетке толмағандарға қарсы жыныстық қылмыс жасаған бірнеше адам бар.<ref>{{Cite web|url=https://www.cbsnews.com/news/hundreds-illegal-immigrant-criminals-arrested-more-flown-from-us-military-white-house-says/|title=Hundreds of "illegal immigrant criminals" arrested, hundreds more flown out of U.S. by military, White House says - CBS News|lang=en |website=www.cbsnews.com|date=2025-01-24|access-date=2025-06-12}}</ref> 29 қаңтарда Трамп [[Гуантанамо шығанағындағы тұтқындар лагері]]н ондаған мың мигрантты орналастыруға дайындау туралы бұйрық берді.<ref>{{Cite news|title=Trump Says U.S. Will Hold Migrants at Guantánamo|first=Hamed|last=Aleaziz|url=https://www.nytimes.com/2025/01/29/us/politics/trump-migrants-guantanamo.html|website=The New York Times|id=0362-4331|date=2025-01-30|access-date=2025-06-12|lang=en }}</ref> == Барысы == === Алабама === 29 қаңтар күні [[Альбертвилл]] қаласының орталығында жаппай депортацияға қарсы қоғамдық демонстрация өтті. Наразылыққа шыққандардың көпшілігі «ұрланған жерде ешкім заңсыз емес» сияқты ұрандар айтты. Альбертвилл қаласы орналасқан конгресс округінің өкілі [[Роберт Адерхольт]] бұл демонстрацияны «аса алаңдатарлық» деп сипаттады.<ref>{{Cite web |last=Koplowitz |first=Howard |date=2025-01-30 |title=Albertville anti-ICE protest 'deeply concerning,' Alabama official says: 'A game of dangerous rhetoric' |url=https://www.al.com/news/2025/01/albertville-anti-ice-protest-deeply-concerning-alabama-official-says-a-game-of-dangerous-rhetoric.html |access-date=2025-02-03 |website=al |language=en}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:2025 жылдағы АҚШ]] [[Санат:Дональд Трамптың екінші президенттігі]] [[Санат:2025 жылғы наразылық шаралары]] dsrtxf513hs6txh1qf7yxoo27g8ifq0 Қатысушы талқылауы:Времето 3 760928 3479460 2025-06-12T19:23:53Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3479460 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Времето}} -- [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 00:23, 2025 ж. маусымның 13 (+05) rmfe49chqyht8esdfoezz0f20njnmq3 Санат:2025 жылдағы Аустрия 14 760929 3479463 2025-06-12T19:39:47Z Nurken 111493 Жаңа бетте: {{Жылдар бойынша тақырып||2025|жылдағы Аустрия}} [[Санат:Елдер бойынша 2025 жыл]] [[Санат:2020 жылдардағы Аустрия]] [[Санат:Аустриядағы ХХІ ғасыр жылдары]] [[Санат:2025 жылдағы Еуропа]] 3479463 wikitext text/x-wiki {{Жылдар бойынша тақырып||2025|жылдағы Аустрия}} [[Санат:Елдер бойынша 2025 жыл]] [[Санат:2020 жылдардағы Аустрия]] [[Санат:Аустриядағы ХХІ ғасыр жылдары]] [[Санат:2025 жылдағы Еуропа]] cwq7hhzbfxwoifr9ywy2y49kg67gw7u Қатысушы талқылауы:PABERON 3 760930 3479479 2025-06-12T21:03:06Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3479479 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=PABERON}} -- [[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]] 02:03, 2025 ж. маусымның 13 (+05) t068a7fkkkcitw61m89chd53t4vujsj Ахмадабад маңындағы Boeing 787 апаты 0 760931 3479485 2025-06-13T01:38:02Z ShadZ01 56180 Жаңа бетте: '''Ахмадабад маңындағы Boeing 787 апаты''' — [[2025 жыл]]дың [[12 маусым]]ында бейсенбіде болған ірі [[авиациялық апат]]. [[Air India]] авиакомпаниясының [[Boeing 787 Dreamliner]] авиалайнері [[Ахмадабад]]—[[Лондон]] бағыты бойынша AI171 жоспарлы құрлықаралық рейсін орындады, бірақ ұшқаннан к... 3479485 wikitext text/x-wiki '''Ахмадабад маңындағы Boeing 787 апаты''' — [[2025 жыл]]дың [[12 маусым]]ында бейсенбіде болған ірі [[авиациялық апат]]. [[Air India]] авиакомпаниясының [[Boeing 787 Dreamliner]] авиалайнері [[Ахмадабад]]—[[Лондон]] бағыты бойынша AI171 жоспарлы құрлықаралық рейсін орындады, бірақ ұшқаннан кейін бірнеше секундтан кейін медициналық колледж жатақханасына құлады.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/news/live/c8d1r3m8z92t|title=Air India crash latest: London-bound passenger plane carrying 242 people crashes after take-off in India|lang=en-GB|website=|access-date=|accessdate=2025-06-12|publisher=BBC News}}</ref><ref>{{Cite news|title=Air India flight to London Gatwick crashes in Ahmedabad with more than 240 people onboard – latest updates|first=Amy|last=Sedghi|url=https://www.theguardian.com/world/live/2025/jun/12/air-india-flight-ai171-plane-crash-ahmedabad-india-latest-updates|website=|id=0261-3077|date=2025-06-12|access-date=|lang=en-GB|accessdate=2025-06-12|publisher=the Guardian}}</ref> Бұл [[100 ірі авиациялық апат|ең ірі 10 авиациялық апаттың бірі]] және [[Авиациялық апаттардан аман қалған жалғыз адамдардың тізімі|бортта тек 1 адам аман қалған ең үлкені]].<ref>https://www.nbcnews.com/world/asia/air-india-plane-ai171-crashes-ahmedabad-boeing-242-survivors-rcna212545</ref> Бұл апат [[Boeing 787 Dreamliner]] авиалайнерінің осы модельді пайдалану тарихындағы алғашқы ауыр апаты болды.<ref name="Reuters">{{Cite web|title=Air India Dreamliner crashes into Ahmedabad college hostel, kills over 240|url=https://www.reuters.com/world/india/plane-crashes-indias-ahmedabad-airport-tv-channels-report-2025-06-12/|access-date=|website=Reuters|language=en|last1=Khanna|first1=Sumit|last2=Patel|first2=Shivam|last3=Shah|first3=Aditi|accessdate=2025-06-12}}</ref> == Ұшағы == Апатқа ұшыраған [[Боинг|Boeing]] 787-8 Dreamliner (зауыт — 36279, өндіріс — 26) екі [[General Electric]] [[General Electric GEnx|GEnx-1b64]] қозғалтқышымен жабдықталған әуе кемесі 2013 жылы салынған.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.planespotters.net/airframe/boeing-787-8-vt-anb-air-india/rm97l7|title=VT-ANB Air India Boeing 787-8 Dreamliner|lang=en|website=www.planespotters.net|date=2025-06-12|access-date=|accessdate=2025-06-12}}</ref> Алғашқы сынақ рейсі 14 желтоқсанда N10230 [[Әуе кемелерін тіркеу|тіркеу белгісі]]мен орындалды.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.airfleets.net/ficheapp/plane-b787-36279.htm|title=AirFleets|website=www.airfleets.net|access-date=|accessdate=2025-06-12}}</ref><ref name=":0" /> 2014 жылдың 31 қаңтарынан 1 ақпанына дейін<ref name=":0" /> әуе лайнері [[Пейн Филд (әуежай)|Пейн Филд]] әуежайы арқылы шығарылған «Boeing» зауытынан жеткізілді [[Индира Ганди атындағы Халықаралық әуежай|Дели әуежай]]ына.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> Жеткізілгеннен кейін әуе кемесі 8 ақпанда [[Air India]] авиакомпаниясымен коммерциялық пайдалануға берілді<ref name=":0" /> Жергілікті VT-ANB тіркеу белгісімен және 18 [[Бизнес-класс (авиация)|бизнес-класс]] орындық және 238 [[эконом-класс]] орындық кабина орналасуымен рейстерді орындады.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> == Экипаж бен жолаушылары == [[Air India]] мәліметтері бойынша, бортта 230 жолаушы, оның ішінде 13 бала (2 сәби) мен 12 экипаж мүшесі болған.<ref>{{Cite web|url=https://apnews.com/article/india-plane-crash-cad8dad5cd0e92795b03d357404af5f8|title=London-bound Air India flight with more than 240 aboard crashes after takeoff from Ahmedabad, India|lang=en|website=AP News|date=2025-06-12|access-date=|accessdate=2025-06-12}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.channelnewsasia.com/asia/air-india-plane-crash-ahmedabad-airport-flight-ai171-5177241|title='Many' killed after Air India plane crashes near airport, with over 200 people on London-bound flight|lang=en|website=CNA|access-date=|accessdate=2025-06-12}}</ref> Жолаушылар арасында 169 Үндістан азаматы, 53 Ұлыбритания азаматы, 7 Португалия азаматы және 1 Канада азаматы болды.<ref>{{Cite news|title=Ahmedabad plane crash live updates: Chances of any survivors slim, say sources|url=https://www.hindustantimes.com/india-news/ahmedabad-plane-crash-live-updates-air-india-flight-crashes-ahmedabad-airport-death-toll-news-101749717953751.html|website=Hindustan Times|date=2025-06-12|access-date=|lang=en-us|archive-url=http://web.archive.org/web/20250612101226/https://www.hindustantimes.com/india-news/ahmedabad-plane-crash-live-updates-air-india-flight-crashes-ahmedabad-airport-death-toll-news-101749717953751.html|archive-date=2025-06-12|accessdate=2025-06-12}}</ref> Тек [[Авиациялық апаттардан аман қалған жалғыз адамдардың тізімі|жалғыз жолаушы]] — Ұлыбритания азаматы [[Вишваш Кумар Рамеш|Рамеш Висвашкумар]], эконом-класта 11А орнында отырған 40 жастағы ер адам ғана құтқарылды.<ref>{{Cite web|date=2025-06-12|title=LIVE: Air India flight to London with 242 onboard crashes near Ahmedabad airport; one miracle survivor, says police|url=https://www.newindianexpress.com/nation/2025/Jun/12/live-air-india-flight-to-london-with-242-onboard-crashes-near-ahmedabad-airport-no-survivors-says-police|access-date=|website=|language=en|accessdate=2025-06-12|publisher=The New Indian Express}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/news/articles/ce3v6drp96zo|title=British passenger in seat 11A survives India plane crash|date=2025-06-12|website=BBC News|lang=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=Air India crash: Lone survivor cheats death after miraculous escape, says 'there were bodies all around'|url=https://www.moneycontrol.com/news/india/air-india-crash-cops-find-lone-miracle-survivor-underoing-treatment-13114016.html|date=2025-06-12|access-date=|website=Moneycontrol|accessdate=2025-06-12|lang=en}}</ref> == Оқиғалар хронологиясы == Әуе кемесі Лондонға жергілікті уақыт бойынша 13:17-де ұшып кетті. Апат ұшқаннан кейін бірден болды, бірақ экипаж [[Mayday]] апат сигналын бере алды. Ұшақ биіктікке жете алмады және тұрғын ауданға құлады, дәрігерлерге арналған жатақханаға құйрық сынықтары түсті. Сағат 13:38-де, жермен соқтығысқаннан кейін көп ұзамай, ұзақ ұшу үшін жанармай тиелген кеме жарылды.<ref>{{Cite web|url=https://www.gazeta.ru/social/2025/06/12/21201350.shtml|title=Boeing 787 Dreamliner упал на общежитие в Индии: более 200 человек погибли|lang=ru|date=2025-06-12}}</ref><ref name="Reuters" /> == Реакция == === Ішкі === Үндістан премьер-министрі [[Нарендра Моди]] қатты қайғырып, трагедияны «сөзбен айтып жеткізгісіз ауыртпалық» деп атады және зардап шеккендерге көмек көрсетуді үйлестіре отырып, министрлермен және билікпен үнемі байланыста екенін атап өтті.<ref>{{Cite web|url=https://www.moneycontrol.com/news/india/heartbreaking-beyond-words-pm-modi-on-air-india-plane-crash-in-ahmedabad-13113514.html|title='Heartbreaking beyond words': PM Modi's first reaction on Air India plane crash in Ahmedabad|website=Moneycontrol|date=2025-06-12|access-date=|accessdate=2025-06-12|lang=en}}</ref> === Компаниялары === [[Air India]] төрағасы Натараджан Чандрасеккаран ([[Tata Group]]) зардап шеккендерге және олардың отбасыларына «ең терең көңіл айтты», бұл компания құрбандарды қолдауға, Төтенше жағдайлар қызметіне және дәлелденген ақпарат беруге шоғырланғанын растады. Tata Group сонымен қатар өтемақы төлеуге уәде берді апаттан қайтыс болған әрбір отбасына [[₹]]1 крора (~86 000 [[£]]).<ref>{{Cite web|url=https://www.newsbytesapp.com/news/india/tata-to-give-1cr-to-families-after-air-india-crash/story|title=Air India crash—Tata announces ₹1cr aid for each victim's family|lang=en|website=NewsBytes|access-date=|accessdate=2025-06-12}}</ref> [[Боинг|Boeing]] акциялары апат туралы жаңалықтардан кейін бірден 8%-ға төмендеді.<ref>{{Cite web|url=https://uk.news.yahoo.com/boeing-shares-drop-air-india-110036457.html|title=Boeing shares drop after Air India plane crashes|lang=en-GB|website=Yahoo News|date=2025-06-12|access-date=|accessdate=2025-06-12}}</ref> === Халықаралық === * {{Ту|Ұлыбритания}} Ұлыбритания премьер-министрі [[Кир Стармер]] [[Twitter]]-де былай деп жазды: ''«Лондонға Британдық азаматтармен бірге ұшып, Үндістанның Ахмедабад қаласында апатқа ұшыраған ұшақ туралы түсірілген кадрлар өте қорқынышты. Мен жағдайдың дамуы туралы жедел ақпарат аламын және осы қиын уақытта жолаушылармен және олардың отбасыларымен ойларым»''.<ref>{{Cite web|url=https://www.eurointegration.com.ua/rus/news/2025/06/12/7213617/|title=Премьер Британии отреагировал на катастрофу пассажирского самолета, летевшего в Лондон|lang=ru|website=Еуропалық шындық|access-date=|accessdate=2025-06-12}}</ref><ref name=":2">{{Cite news|title=Air India plane crash: reactions from across the world|url=https://www.reuters.com/world/uk/air-india-plane-crash-reactions-across-world-2025-06-12/|website=Reuters|date=2025-06-12|access-date=|lang=en|accessdate=2025-06-12}}</ref> * {{Ту|Франция}} Франция президенті [[Эммануэль Макрон]] Twitter-де былай деп жазды: ''«Біз Үндістанның Ахмедабад қаласындағы қайғылы ұшақ апаты туралы қатты қайғырып білдік. Осы қиын сәттерде қаза тапқандардың жақындарына, сондай-ақ премьер-министр Нарендра Модиге шын жүректен көңіл айтамыз»''.<ref name=":2" /> * {{Ту|Аустралия}} Аустралия премьер-министрі [[Энтони Албаниз]] апат туралы жаңалықты «өте қайғылы» деп атады және барлық зардап шеккендерге көңіл айтып, Аустралия үкіметі жағдайдың дамуын қадағалап отырғанын атап өтті.<ref name=":3">{{Cite web|url=https://www.france24.com/en/asia-pacific/20250612-world-leaders-react-to-deadly-air-india-plane-crash|title=World leaders react to deadly Air India plane crash|lang=en|website=|date=2025-06-12|access-date=|accessdate=2025-06-12|publisher=France 24}}</ref> * {{Ту|Ұлыбритания}} Ұлыбритания королі [[III Чарльз]] Ахмедабадта болған оқиғаларға қатты таңданысын білдіріп, трагедия құрбандарының отбасылары мен жақындарына арнайы дұғалар мен көңіл айтты.<ref>{{Cite web|url=https://www.ndtv.com/world-news/ahmedabad-air-india-plane-crash-how-world-leaders-reacted-to-the-plane-crash-in-gujarat-8650213|title="Heartbreaking": How World Leaders Reacted To Air India Plane Crash In Ahmedabad|lang=en|website=NDTV|access-date=|accessdate=2025-06-12}}</ref> * {{Ту|Ватикан}} Рим папасы [[XIV Лео]] [[Қасиетті Тақтың Мемлекеттік хатшысы|Ватикан Мемлекеттік хатшысы]] арқылы қаза тапқандардың отбасыларына терең көңіл айтты, дұғаларына сендірді және барлық зардап шеккендер үшін құдайдың емделуіне және бейбітшілікке шақырды.<ref name=":32">{{Cite web|url=https://www.france24.com/en/asia-pacific/20250612-world-leaders-react-to-deadly-air-india-plane-crash|title=World leaders react to deadly Air India plane crash|lang=en|website=|date=2025-06-12|access-date=|accessdate=2025-06-12|publisher=France 24}}</ref> * {{Ту|Бангладеш}} Бангладеш Уақытша үкіметінің төрағасы [[Мұхаммед Юнус]] Үндістан халқымен және үкіметімен ынтымақтастық білдіріп, жан-жақты қолдау көрсетіп, премьер-министр Модиге көңіл айтты.<ref>{{Cite web|url=https://www.tbsnews.net/world/air-india-plane-crash-reactions-across-world-1163936|title=Air India plane crash: reactions from across the world|lang=en|website=The Business Standard|date=2025-06-12|access-date=|accessdate=2025-06-12}}</ref> * {{Ту|Еуропалық одақ}} [[Еуропалық комиссия|Еурокомиссия]] басшысы [[Урсула фон дер Лейен]] терең көңіл айтып, Еуропаның осы қайғы-қасірет кезінде Үндістанмен ынтымақтасатынын атап өтті.<ref>{{Cite web|url=https://x.com/vonderLeyen|title=Ursula von der Leyen|lang=en|website=X (formerly Twitter)|archive-url=|archive-date=|access-date=|accessdate=2025-06-12|archivedate=2025-05-20|archiveurl=http://web.archive.org/web/20250520170344/https://x.com/vonderLeyen}}</ref><ref>{{Cite news|title=World leaders express condolences to families of Air India plane crash in Ahmedabad|url=https://economictimes.indiatimes.com/news/india/world-leaders-express-condolences-to-families-of-air-india-plane-crash-in-ahmedabad/articleshow/121803158.cms?from=mdr|website=The Economic Times|id=0013-0389|date=2025-06-12|accessdate=2025-06-12|lang=en}}</ref> * {{Ту|Ирландия}} Ирландия премьер-министрі [[Михол Мартин]] Үндістан халқы мен қаза тапқандардың отбасыларына қайғылы оқиға болған жердегі әрекеттері үшін құтқару қызметіне алғыс білдіріп, ойлары мен дұғаларын білдірді.<ref name=":33">{{Cite web|url=https://www.france24.com/en/asia-pacific/20250612-world-leaders-react-to-deadly-air-india-plane-crash|title=World leaders react to deadly Air India plane crash|lang=en|website=|date=2025-06-12|access-date=|accessdate=2025-06-12|publisher=France 24}}</ref> == Тергеуы == Тергеуді [[Үндістан мемлекеттік авиация комитеті|Үндістан мемлекеттік авиация комитеті (DGCA)]] жүргізеді Air India қатысуымен.<ref>{{Cite web|url=https://english.gujaratsamachar.com/news/gujarat/plane-crash-reported-in-ahmedabad-several-injured|title=LIVE: Over 50 people feared dead in Air India flight crash|lang=en|website=english.gujaratsamachar.com|access-date=|accessdate=2025-06-12}}</ref> Бағалау үшін техникалық топ жіберілді.<ref>{{Cite web|url=https://www.fox8live.com/2025/06/12/passenger-flight-crashes-near-indian-airport-its-way-london-gatwick/|title=London-bound Air India flight with more than 240 aboard crashes minutes after takeoff|lang=en|first=|last=|website=https://www.fox8live.com|date=2025-06-12|access-date=|last2=Solanki|first2=Ajit|last3=Press|first3=RAJESH ROY Associated|accessdate=2025-06-12}}</ref> Бейнематериалдарға негізделген сарапшылардың бірі апатқа ұшыраған ұшақтың [[Ұшу аппараты шассиі|шасси]]і алынып тасталмады деп күдіктенді, бірақ оны ұшып шыққаннан кейін бірден алып тастау керек еді.<ref name="Reuters2">{{Cite web|title=Air India Dreamliner crashes into Ahmedabad college hostel, kills over 240|url=https://www.reuters.com/world/india/plane-crashes-indias-ahmedabad-airport-tv-channels-report-2025-06-12/|access-date=|website=Reuters|language=en|last1=Khanna|first1=Sumit|last2=Patel|first2=Shivam|last3=Shah|first3=Aditi|accessdate=2025-06-12}}</ref> == Тағы қараңыз == * [[100 ірі авиациялық апат]] * [[Авиациялық апаттардан аман қалған жалғыз адамдардың тізімі]] == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Ағымдағы оқиғалар]] 0mdnafkqhjhhd50vmtubqmdpaf5dfas 3479486 3479485 2025-06-13T01:44:31Z ShadZ01 56180 3479486 wikitext text/x-wiki {{Ағымдағы оқиғалар}} '''Ахмадабад маңындағы Boeing 787 апаты''' — [[2025 жыл]]дың [[12 маусым]]ында бейсенбіде болған ірі [[авиациялық апат]]. [[Air India]] авиакомпаниясының [[Boeing 787 Dreamliner]] авиалайнері [[Ахмадабад]]—[[Лондон]] бағыты бойынша AI171 жоспарлы құрлықаралық рейсін орындады, бірақ ұшқаннан кейін бірнеше секундтан кейін медициналық колледж жатақханасына құлады.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/news/live/c8d1r3m8z92t|title=Air India crash latest: London-bound passenger plane carrying 242 people crashes after take-off in India|lang=en-GB|website=|access-date=|accessdate=2025-06-12|publisher=BBC News}}</ref><ref>{{Cite news|title=Air India flight to London Gatwick crashes in Ahmedabad with more than 240 people onboard – latest updates|first=Amy|last=Sedghi|url=https://www.theguardian.com/world/live/2025/jun/12/air-india-flight-ai171-plane-crash-ahmedabad-india-latest-updates|website=|id=0261-3077|date=2025-06-12|access-date=|lang=en-GB|accessdate=2025-06-12|publisher=the Guardian}}</ref> Бұл [[100 ірі авиациялық апат|ең ірі 10 авиациялық апаттың бірі]] және [[Авиациялық апаттардан аман қалған жалғыз адамдардың тізімі|бортта тек 1 адам аман қалған ең үлкені]].<ref>https://www.nbcnews.com/world/asia/air-india-plane-ai171-crashes-ahmedabad-boeing-242-survivors-rcna212545</ref> Бұл апат [[Boeing 787 Dreamliner]] авиалайнерінің осы модельді пайдалану тарихындағы алғашқы ауыр апаты болды.<ref name="Reuters">{{Cite web|title=Air India Dreamliner crashes into Ahmedabad college hostel, kills over 240|url=https://www.reuters.com/world/india/plane-crashes-indias-ahmedabad-airport-tv-channels-report-2025-06-12/|access-date=|website=Reuters|language=en|last1=Khanna|first1=Sumit|last2=Patel|first2=Shivam|last3=Shah|first3=Aditi|accessdate=2025-06-12}}</ref> == Ұшағы == Апатқа ұшыраған [[Боинг|Boeing]] 787-8 Dreamliner (зауыт — 36279, өндіріс — 26) екі [[General Electric]] [[General Electric GEnx|GEnx-1b64]] қозғалтқышымен жабдықталған әуе кемесі 2013 жылы салынған.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://www.planespotters.net/airframe/boeing-787-8-vt-anb-air-india/rm97l7|title=VT-ANB Air India Boeing 787-8 Dreamliner|lang=en|website=www.planespotters.net|date=2025-06-12|access-date=|accessdate=2025-06-12}}</ref> Алғашқы сынақ рейсі 14 желтоқсанда N10230 [[Әуе кемелерін тіркеу|тіркеу белгісі]]мен орындалды.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.airfleets.net/ficheapp/plane-b787-36279.htm|title=AirFleets|website=www.airfleets.net|access-date=|accessdate=2025-06-12}}</ref><ref name=":0" /> 2014 жылдың 31 қаңтарынан 1 ақпанына дейін<ref name=":0" /> әуе лайнері [[Пейн Филд (әуежай)|Пейн Филд]] әуежайы арқылы шығарылған «Boeing» зауытынан жеткізілді [[Индира Ганди атындағы Халықаралық әуежай|Дели әуежай]]ына.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> Жеткізілгеннен кейін әуе кемесі 8 ақпанда [[Air India]] авиакомпаниясымен коммерциялық пайдалануға берілді<ref name=":0" /> Жергілікті VT-ANB тіркеу белгісімен және 18 [[Бизнес-класс (авиация)|бизнес-класс]] орындық және 238 [[эконом-класс]] орындық кабина орналасуымен рейстерді орындады.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> == Экипаж бен жолаушылары == [[Air India]] мәліметтері бойынша, бортта 230 жолаушы, оның ішінде 13 бала (2 сәби) мен 12 экипаж мүшесі болған.<ref>{{Cite web|url=https://apnews.com/article/india-plane-crash-cad8dad5cd0e92795b03d357404af5f8|title=London-bound Air India flight with more than 240 aboard crashes after takeoff from Ahmedabad, India|lang=en|website=AP News|date=2025-06-12|access-date=|accessdate=2025-06-12}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.channelnewsasia.com/asia/air-india-plane-crash-ahmedabad-airport-flight-ai171-5177241|title='Many' killed after Air India plane crashes near airport, with over 200 people on London-bound flight|lang=en|website=CNA|access-date=|accessdate=2025-06-12}}</ref> Жолаушылар арасында 169 Үндістан азаматы, 53 Ұлыбритания азаматы, 7 Португалия азаматы және 1 Канада азаматы болды.<ref>{{Cite news|title=Ahmedabad plane crash live updates: Chances of any survivors slim, say sources|url=https://www.hindustantimes.com/india-news/ahmedabad-plane-crash-live-updates-air-india-flight-crashes-ahmedabad-airport-death-toll-news-101749717953751.html|website=Hindustan Times|date=2025-06-12|access-date=|lang=en-us|archive-url=http://web.archive.org/web/20250612101226/https://www.hindustantimes.com/india-news/ahmedabad-plane-crash-live-updates-air-india-flight-crashes-ahmedabad-airport-death-toll-news-101749717953751.html|archive-date=2025-06-12|accessdate=2025-06-12}}</ref> Тек [[Авиациялық апаттардан аман қалған жалғыз адамдардың тізімі|жалғыз жолаушы]] — Ұлыбритания азаматы [[Вишваш Кумар Рамеш|Рамеш Висвашкумар]], эконом-класта 11А орнында отырған 40 жастағы ер адам ғана құтқарылды.<ref>{{Cite web|date=2025-06-12|title=LIVE: Air India flight to London with 242 onboard crashes near Ahmedabad airport; one miracle survivor, says police|url=https://www.newindianexpress.com/nation/2025/Jun/12/live-air-india-flight-to-london-with-242-onboard-crashes-near-ahmedabad-airport-no-survivors-says-police|access-date=|website=|language=en|accessdate=2025-06-12|publisher=The New Indian Express}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/news/articles/ce3v6drp96zo|title=British passenger in seat 11A survives India plane crash|date=2025-06-12|website=BBC News|lang=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=Air India crash: Lone survivor cheats death after miraculous escape, says 'there were bodies all around'|url=https://www.moneycontrol.com/news/india/air-india-crash-cops-find-lone-miracle-survivor-underoing-treatment-13114016.html|date=2025-06-12|access-date=|website=Moneycontrol|accessdate=2025-06-12|lang=en}}</ref> == Оқиғалар хронологиясы == Әуе кемесі Лондонға жергілікті уақыт бойынша 13:17-де ұшып кетті. Апат ұшқаннан кейін бірден болды, бірақ экипаж [[Mayday]] апат сигналын бере алды. Ұшақ биіктікке жете алмады және тұрғын ауданға құлады, дәрігерлерге арналған жатақханаға құйрық сынықтары түсті. Сағат 13:38-де, жермен соқтығысқаннан кейін көп ұзамай, ұзақ ұшу үшін жанармай тиелген кеме жарылды.<ref>{{Cite web|url=https://www.gazeta.ru/social/2025/06/12/21201350.shtml|title=Boeing 787 Dreamliner упал на общежитие в Индии: более 200 человек погибли|lang=ru|date=2025-06-12}}</ref><ref name="Reuters" /> == Реакция == === Ішкі === Үндістан премьер-министрі [[Нарендра Моди]] қатты қайғырып, трагедияны «сөзбен айтып жеткізгісіз ауыртпалық» деп атады және зардап шеккендерге көмек көрсетуді үйлестіре отырып, министрлермен және билікпен үнемі байланыста екенін атап өтті.<ref>{{Cite web|url=https://www.moneycontrol.com/news/india/heartbreaking-beyond-words-pm-modi-on-air-india-plane-crash-in-ahmedabad-13113514.html|title='Heartbreaking beyond words': PM Modi's first reaction on Air India plane crash in Ahmedabad|website=Moneycontrol|date=2025-06-12|access-date=|accessdate=2025-06-12|lang=en}}</ref> === Компаниялары === [[Air India]] төрағасы Натараджан Чандрасеккаран ([[Tata Group]]) зардап шеккендерге және олардың отбасыларына «ең терең көңіл айтты», бұл компания құрбандарды қолдауға, Төтенше жағдайлар қызметіне және дәлелденген ақпарат беруге шоғырланғанын растады. Tata Group сонымен қатар өтемақы төлеуге уәде берді апаттан қайтыс болған әрбір отбасына [[₹]]1 крора (~86 000 [[£]]).<ref>{{Cite web|url=https://www.newsbytesapp.com/news/india/tata-to-give-1cr-to-families-after-air-india-crash/story|title=Air India crash—Tata announces ₹1cr aid for each victim's family|lang=en|website=NewsBytes|access-date=|accessdate=2025-06-12}}</ref> [[Боинг|Boeing]] акциялары апат туралы жаңалықтардан кейін бірден 8%-ға төмендеді.<ref>{{Cite web|url=https://uk.news.yahoo.com/boeing-shares-drop-air-india-110036457.html|title=Boeing shares drop after Air India plane crashes|lang=en-GB|website=Yahoo News|date=2025-06-12|access-date=|accessdate=2025-06-12}}</ref> === Халықаралық === * {{Ту|Ұлыбритания}} Ұлыбритания премьер-министрі [[Кир Стармер]] [[Twitter]]-де былай деп жазды: ''«Лондонға Британдық азаматтармен бірге ұшып, Үндістанның Ахмедабад қаласында апатқа ұшыраған ұшақ туралы түсірілген кадрлар өте қорқынышты. Мен жағдайдың дамуы туралы жедел ақпарат аламын және осы қиын уақытта жолаушылармен және олардың отбасыларымен ойларым»''.<ref>{{Cite web|url=https://www.eurointegration.com.ua/rus/news/2025/06/12/7213617/|title=Премьер Британии отреагировал на катастрофу пассажирского самолета, летевшего в Лондон|lang=ru|website=Еуропалық шындық|access-date=|accessdate=2025-06-12}}</ref><ref name=":2">{{Cite news|title=Air India plane crash: reactions from across the world|url=https://www.reuters.com/world/uk/air-india-plane-crash-reactions-across-world-2025-06-12/|website=Reuters|date=2025-06-12|access-date=|lang=en|accessdate=2025-06-12}}</ref> * {{Ту|Франция}} Франция президенті [[Эммануэль Макрон]] Twitter-де былай деп жазды: ''«Біз Үндістанның Ахмедабад қаласындағы қайғылы ұшақ апаты туралы қатты қайғырып білдік. Осы қиын сәттерде қаза тапқандардың жақындарына, сондай-ақ премьер-министр Нарендра Модиге шын жүректен көңіл айтамыз»''.<ref name=":2" /> * {{Ту|Аустралия}} Аустралия премьер-министрі [[Энтони Албаниз]] апат туралы жаңалықты «өте қайғылы» деп атады және барлық зардап шеккендерге көңіл айтып, Аустралия үкіметі жағдайдың дамуын қадағалап отырғанын атап өтті.<ref name=":3">{{Cite web|url=https://www.france24.com/en/asia-pacific/20250612-world-leaders-react-to-deadly-air-india-plane-crash|title=World leaders react to deadly Air India plane crash|lang=en|website=|date=2025-06-12|access-date=|accessdate=2025-06-12|publisher=France 24}}</ref> * {{Ту|Ұлыбритания}} Ұлыбритания королі [[III Чарльз]] Ахмедабадта болған оқиғаларға қатты таңданысын білдіріп, трагедия құрбандарының отбасылары мен жақындарына арнайы дұғалар мен көңіл айтты.<ref>{{Cite web|url=https://www.ndtv.com/world-news/ahmedabad-air-india-plane-crash-how-world-leaders-reacted-to-the-plane-crash-in-gujarat-8650213|title="Heartbreaking": How World Leaders Reacted To Air India Plane Crash In Ahmedabad|lang=en|website=NDTV|access-date=|accessdate=2025-06-12}}</ref> * {{Ту|Ватикан}} Рим папасы [[XIV Лео]] [[Қасиетті Тақтың Мемлекеттік хатшысы|Ватикан Мемлекеттік хатшысы]] арқылы қаза тапқандардың отбасыларына терең көңіл айтты, дұғаларына сендірді және барлық зардап шеккендер үшін құдайдың емделуіне және бейбітшілікке шақырды.<ref name=":32">{{Cite web|url=https://www.france24.com/en/asia-pacific/20250612-world-leaders-react-to-deadly-air-india-plane-crash|title=World leaders react to deadly Air India plane crash|lang=en|website=|date=2025-06-12|access-date=|accessdate=2025-06-12|publisher=France 24}}</ref> * {{Ту|Бангладеш}} Бангладеш Уақытша үкіметінің төрағасы [[Мұхаммед Юнус]] Үндістан халқымен және үкіметімен ынтымақтастық білдіріп, жан-жақты қолдау көрсетіп, премьер-министр Модиге көңіл айтты.<ref>{{Cite web|url=https://www.tbsnews.net/world/air-india-plane-crash-reactions-across-world-1163936|title=Air India plane crash: reactions from across the world|lang=en|website=The Business Standard|date=2025-06-12|access-date=|accessdate=2025-06-12}}</ref> * {{Ту|Еуропалық одақ}} [[Еуропалық комиссия|Еурокомиссия]] басшысы [[Урсула фон дер Лейен]] терең көңіл айтып, Еуропаның осы қайғы-қасірет кезінде Үндістанмен ынтымақтасатынын атап өтті.<ref>{{Cite web|url=https://x.com/vonderLeyen|title=Ursula von der Leyen|lang=en|website=X (formerly Twitter)|archive-url=|archive-date=|access-date=|accessdate=2025-06-12|archivedate=2025-05-20|archiveurl=http://web.archive.org/web/20250520170344/https://x.com/vonderLeyen}}</ref><ref>{{Cite news|title=World leaders express condolences to families of Air India plane crash in Ahmedabad|url=https://economictimes.indiatimes.com/news/india/world-leaders-express-condolences-to-families-of-air-india-plane-crash-in-ahmedabad/articleshow/121803158.cms?from=mdr|website=The Economic Times|id=0013-0389|date=2025-06-12|accessdate=2025-06-12|lang=en}}</ref> * {{Ту|Ирландия}} Ирландия премьер-министрі [[Михол Мартин]] Үндістан халқы мен қаза тапқандардың отбасыларына қайғылы оқиға болған жердегі әрекеттері үшін құтқару қызметіне алғыс білдіріп, ойлары мен дұғаларын білдірді.<ref name=":33">{{Cite web|url=https://www.france24.com/en/asia-pacific/20250612-world-leaders-react-to-deadly-air-india-plane-crash|title=World leaders react to deadly Air India plane crash|lang=en|website=|date=2025-06-12|access-date=|accessdate=2025-06-12|publisher=France 24}}</ref> == Тергеуы == Тергеуді [[Үндістан мемлекеттік авиация комитеті|Үндістан мемлекеттік авиация комитеті (DGCA)]] жүргізеді Air India қатысуымен.<ref>{{Cite web|url=https://english.gujaratsamachar.com/news/gujarat/plane-crash-reported-in-ahmedabad-several-injured|title=LIVE: Over 50 people feared dead in Air India flight crash|lang=en|website=english.gujaratsamachar.com|access-date=|accessdate=2025-06-12}}</ref> Бағалау үшін техникалық топ жіберілді.<ref>{{Cite web|url=https://www.fox8live.com/2025/06/12/passenger-flight-crashes-near-indian-airport-its-way-london-gatwick/|title=London-bound Air India flight with more than 240 aboard crashes minutes after takeoff|lang=en|first=|last=|website=https://www.fox8live.com|date=2025-06-12|access-date=|last2=Solanki|first2=Ajit|last3=Press|first3=RAJESH ROY Associated|accessdate=2025-06-12}}</ref> Бейнематериалдарға негізделген сарапшылардың бірі апатқа ұшыраған ұшақтың [[Ұшу аппараты шассиі|шасси]]і алынып тасталмады деп күдіктенді, бірақ оны ұшып шыққаннан кейін бірден алып тастау керек еді.<ref name="Reuters2">{{Cite web|title=Air India Dreamliner crashes into Ahmedabad college hostel, kills over 240|url=https://www.reuters.com/world/india/plane-crashes-indias-ahmedabad-airport-tv-channels-report-2025-06-12/|access-date=|website=Reuters|language=en|last1=Khanna|first1=Sumit|last2=Patel|first2=Shivam|last3=Shah|first3=Aditi|accessdate=2025-06-12}}</ref> == Тағы қараңыз == * [[100 ірі авиациялық апат]] * [[Авиациялық апаттардан аман қалған жалғыз адамдардың тізімі]] == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Ағымдағы оқиғалар]] rlznhmjtla2kngknlj2ny2tgxxjyxu2 Израильдің Иранға соққысы (2025) 0 760932 3479531 2025-06-13T05:43:40Z 1nter pares 146705 Жаңа бетте: '''Израильдің Иранға соққысы''' ({{lang-he|‏מבצע עם כלביא‏‎‎}}) — 2025 жылғы 13 маусымда [[Израиль]] тарапынан [[Иранның ядролық бағдарламасы]] мен баллистикалық зымыран инфрақұрылымына қарсы жасалған шабуыл.<ref>{{Cite web|url=https://www.calcalist.co.il/updates_news/article/bkop6ktqle|title=צה"ל תקף באיר... 3479531 wikitext text/x-wiki '''Израильдің Иранға соққысы''' ({{lang-he|‏מבצע עם כלביא‏‎‎}}) — 2025 жылғы 13 маусымда [[Израиль]] тарапынан [[Иранның ядролық бағдарламасы]] мен баллистикалық зымыран инфрақұрылымына қарсы жасалған шабуыл.<ref>{{Cite web|url=https://www.calcalist.co.il/updates_news/article/bkop6ktqle|title=צה"ל תקף באיראן, מצב מיוחד בעורף; ארה״ב: אנחנו לא מעורבים &#124; כלכליסט|date=13 июн. 2025 г.|website=calcalist}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.kan.org.il/content/kan-news/defense/919374/|title=ישראל תוקפת באיראן במטרה לפגוע בפרויקט הגרעין|first=איתי בלומנטל, רועי שרון, גילי|last=כהן|website=כאן &#124; תאגיד השידור הישראלי}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} sl1v4bbbuqddfhlk01ywloe8yj511y2 3479537 3479531 2025-06-13T05:45:50Z 1nter pares 146705 3479537 wikitext text/x-wiki {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = Израильдің Иранға соққысы |бөлім = |сурет = Pictures of the Zionist regime's attack on Tehran 1 Mehr.jpg |сурет атауы = |дата = 13 маусым 2025 жыл |орын = {{Байрақ|Иран}} |себеп = |нәтиже = |статусы = |өзгерістер = |қарсылас1 = {{Байрақ|Израиль}} |қарсылас2 = {{Байрақ|Иран}} |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = |командир2 = |командир3 = |командир4 = |күштер1 = |күштер2 = |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = |шығындар2 = |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = |азаматтық шығындар = |ортаққор = |ескерту = }} '''Израильдің Иранға соққысы''' ({{lang-he|‏מבצע עם כלביא‏‎‎}}) — 2025 жылғы 13 маусымда [[Израиль]] тарапынан [[Иранның ядролық бағдарламасы]] мен баллистикалық зымыран инфрақұрылымына қарсы жасалған шабуыл.<ref>{{Cite web|url=https://www.calcalist.co.il/updates_news/article/bkop6ktqle|title=צה"ל תקף באיראן, מצב מיוחד בעורף; ארה״ב: אנחנו לא מעורבים &#124; כלכליסט|date=13 июн. 2025 г.|website=calcalist}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.kan.org.il/content/kan-news/defense/919374/|title=ישראל תוקפת באיראן במטרה לפגוע בפרויקט הגרעין|first=איתי בלומנטל, רועי שרון, גילי|last=כהן|website=כאן &#124; תאגיד השידור הישראלי}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} ev0qetjvihq6bxj3gpimy9knjlvx4sm 3479541 3479537 2025-06-13T05:53:56Z 1nter pares 146705 3479541 wikitext text/x-wiki {{Ағымдағы оқиғалар}} {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = Израильдің Иранға соққысы |бөлім = |сурет = Pictures of the Zionist regime's attack on Tehran 1 Mehr.jpg |сурет атауы = |дата = 13 маусым 2025 жыл |орын = {{Байрақ|Иран}} |себеп = |нәтиже = |статусы = |өзгерістер = |қарсылас1 = {{Байрақ|Израиль}} |қарсылас2 = {{Байрақ|Иран}} |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = |командир2 = |командир3 = |командир4 = |күштер1 = |күштер2 = |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = |шығындар2 = |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = |азаматтық шығындар = |ортаққор = |ескерту = }} '''Израильдің Иранға соққысы''' ({{lang-he|‏מבצע עם כלביא‏‎‎}}) — 2025 жылғы 13 маусымда [[Израиль]] тарапынан [[Иранның ядролық бағдарламасы]] мен баллистикалық зымыран инфрақұрылымына қарсы жасалған шабуыл.<ref>{{Cite web|url=https://www.calcalist.co.il/updates_news/article/bkop6ktqle|title=צה"ל תקף באיראן, מצב מיוחד בעורף; ארה״ב: אנחנו לא מעורבים &#124; כלכליסט|date=13 июн. 2025 г.|website=calcalist}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.kan.org.il/content/kan-news/defense/919374/|title=ישראל תוקפת באיראן במטרה לפגוע בפרויקט הגרעין|first=איתי בלומנטל, רועי שרון, גילי|last=כהן|website=כאן &#124; תאגיד השידור הישראלי}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} iln27dx54ihq6w2slm30ojdv0r3ncr8 3479586 3479541 2025-06-13T07:01:47Z 1nter pares 146705 3479586 wikitext text/x-wiki {{Ағымдағы оқиғалар}} {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = Израильдің Иранға соққысы |бөлім = |сурет = Pictures of the Zionist regime's attack on Tehran 1 Mehr.jpg |сурет атауы = |дата = 13 маусым 2025 жыл |орын = {{Байрақ|Иран}} |себеп = |нәтиже = |статусы = |өзгерістер = |қарсылас1 = {{Байрақ|Израиль}} |қарсылас2 = {{Байрақ|Иран}} |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = |командир2 = |командир3 = |командир4 = |күштер1 = |күштер2 = |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = |шығындар2 = |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = |азаматтық шығындар = |ортаққор = |ескерту = }} '''Израильдің Иранға соққысы''' ({{lang-he|‏מבצע עם כלביא‏‎‎}}) — 2025 жылғы 13 маусымда [[Израиль]] тарапынан [[Иранның ядролық бағдарламасы]] мен баллистикалық зымыран инфрақұрылымына қарсы жасалған шабуыл.<ref>{{Cite web|url=https://www.calcalist.co.il/updates_news/article/bkop6ktqle|title=צה"ל תקף באיראן, מצב מיוחד בעורף; ארה״ב: אנחנו לא מעורבים &#124; כלכליסט|date=13 июн. 2025 г.|website=calcalist}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.kan.org.il/content/kan-news/defense/919374/|title=ישראל תוקפת באיראן במטרה לפגוע בפרויקט הגרעין|first=איתי בלומנטל, רועי שרון, גילי|last=כהן|website=כאן &#124; תאגיד השידור הישראלי}}</ref> Жарылыстар [[Тегеран]]ның түкпір-түкпірінде, соның ішінде әскери базалар маңында және жоғары лауазымды қолбасшылар тұратын аудандарда орын алғаны хабарланды. Куәгерлер алып жалындарды және қайталанған жарылыстарды сипаттады. Жарылыстар Иранның [[Исфахан]] провинциясындағы елдегі ең маңызды ядролық нысандардың бірі орналасқан [[Натанз]]да да тіркелді. Шабуылдар нәтижесінде [[Ислам революциясы сақшылар корпусы]]ның қолбасшысы [[Хоссейн Салами]],<ref>{{Cite web |last= |date=2025-06-13 |title=مرگ سردار سلامی و تنی چند از فرماندهان سپاه |url=https://www.irna.ir/news/85860919/شهادت-سردار-سلامی-و-تنی-چند-از-فرماندهان-سپاه |access-date=2025-06-13 |website=IRNA |language=fa}}</ref><ref>{{Cite web |last=Agencies |title=Iran’s Revolutionary Guard commander Hossein Salami killed in Israeli strike, says Iranian state media |url=https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/irans-revolutionary-guard-commander-hossein-salami-killed-in-israeli-strike-says-iranian-state-media/ |access-date=2025-06-13 |website=www.timesofisrael.com |language=en}}</ref> сондай-ақ, болжам бойынша, [[Иран Қарулы күштері]] Бас штабының бастығы, генерал-майор [[Мохаммад Багери]] қаза тапты.<ref name=":542">{{Cite web |date=2025-06-13 |title=Military chief Mohammed Bagheri possibly killed in Israel strike on Iran {{!}} The Jerusalem Post |url=https://www.jpost.com/middle-east/iran-news/article-857580 |access-date=2025-06-13 |website=The Jerusalem Post {{!}} JPost.com |language=en}}</ref> Иран мемлекеттік БАҚ-тарының хабарлауынша, ядролық ғалымдар Ферейдун Аббаси-Давани мен Мохаммад Мехди Тегеранчи де өлтірілген.<ref name=":8">{{Cite web |last=Staff |first=ToI |title=Iran state media names two nuclear scientists killed in Israeli strike |url=https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/iran-state-media-names-two-nuclear-scientists-killed-in-israeli-strike/ |access-date=2025-06-13 |website=www.timesofisrael.com |language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web |date=13 June 2025 |title=Two Iranian nuclear scientists killed in attacks: Tasnim agency |url=https://aje.io/auoxkc?update=3771100 |website=Al Jazeera}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} 1ke6u95u5sptwm57l14whqytjhb4iw4 3479588 3479586 2025-06-13T07:15:21Z 1nter pares 146705 3479588 wikitext text/x-wiki {{Ағымдағы оқиғалар}} {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = Израильдің Иранға соққысы |бөлім = |сурет = Pictures of the Zionist regime's attack on Tehran 1 Mehr.jpg |сурет атауы = |дата = 13 маусым 2025 жыл |орын = {{Байрақ|Иран}} |себеп = |нәтиже = |статусы = |өзгерістер = |қарсылас1 = {{Байрақ|Израиль}} |қарсылас2 = {{Байрақ|Иран}} |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = {{flagicon image|Flag of the Prime Minister of Israel.svg}} [[Биньямин Нетаньяху]]<br>{{flagicon image|Flag of Israel Minister of Defence.svg}} [[Исраэль Кац]]<br>{{flagicon image|Flag of IDF Chief of Staff.svg}} [[Эяль Замир]] |командир2 = {{Ту|Иран}} [[Али Хаменеи]]<br>{{flagicon image|Flag of the Ministry of Defence and Armed Forces Logistics of Iran.svg}} [[Азиз Насирзадех]] |командир3 = |командир4 = |күштер1 = |күштер2 = |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = |шығындар2 = |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = |азаматтық шығындар = |ортаққор = |ескерту = }} '''Израильдің Иранға соққысы''' ({{lang-he|‏מבצע עם כלביא‏‎‎}}) — 2025 жылғы 13 маусымда [[Израиль]] тарапынан [[Иранның ядролық бағдарламасы]] мен баллистикалық зымыран инфрақұрылымына қарсы жасалған шабуыл.<ref>{{Cite web|url=https://www.calcalist.co.il/updates_news/article/bkop6ktqle|title=צה"ל תקף באיראן, מצב מיוחד בעורף; ארה״ב: אנחנו לא מעורבים &#124; כלכליסט|date=13 июн. 2025 г.|website=calcalist}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.kan.org.il/content/kan-news/defense/919374/|title=ישראל תוקפת באיראן במטרה לפגוע בפרויקט הגרעין|first=איתי בלומנטל, רועי שרון, גילי|last=כהן|website=כאן &#124; תאגיד השידור הישראלי}}</ref> Жарылыстар [[Тегеран]]ның түкпір-түкпірінде, соның ішінде әскери базалар маңында және жоғары лауазымды қолбасшылар тұратын аудандарда орын алғаны хабарланды. Куәгерлер алып жалындарды және қайталанған жарылыстарды сипаттады. Жарылыстар Иранның [[Исфахан]] провинциясындағы елдегі ең маңызды ядролық нысандардың бірі орналасқан [[Натанз]]да да тіркелді. Шабуылдар нәтижесінде [[Ислам революциясы сақшылар корпусы]]ның қолбасшысы [[Хоссейн Салами]],<ref>{{Cite web |last= |date=2025-06-13 |title=مرگ سردار سلامی و تنی چند از فرماندهان سپاه |url=https://www.irna.ir/news/85860919/شهادت-سردار-سلامی-و-تنی-چند-از-فرماندهان-سپاه |access-date=2025-06-13 |website=IRNA |language=fa}}</ref><ref>{{Cite web |last=Agencies |title=Iran’s Revolutionary Guard commander Hossein Salami killed in Israeli strike, says Iranian state media |url=https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/irans-revolutionary-guard-commander-hossein-salami-killed-in-israeli-strike-says-iranian-state-media/ |access-date=2025-06-13 |website=www.timesofisrael.com |language=en}}</ref> сондай-ақ, болжам бойынша, [[Иран Қарулы күштері]] Бас штабының бастығы, генерал-майор [[Мохаммад Багери]] қаза тапты.<ref name=":542">{{Cite web |date=2025-06-13 |title=Military chief Mohammed Bagheri possibly killed in Israel strike on Iran {{!}} The Jerusalem Post |url=https://www.jpost.com/middle-east/iran-news/article-857580 |access-date=2025-06-13 |website=The Jerusalem Post {{!}} JPost.com |language=en}}</ref> Иран мемлекеттік БАҚ-тарының хабарлауынша, ядролық ғалымдар Ферейдун Аббаси-Давани мен Мохаммад Мехди Тегеранчи де өлтірілген.<ref name=":8">{{Cite web |last=Staff |first=ToI |title=Iran state media names two nuclear scientists killed in Israeli strike |url=https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/iran-state-media-names-two-nuclear-scientists-killed-in-israeli-strike/ |access-date=2025-06-13 |website=www.timesofisrael.com |language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web |date=13 June 2025 |title=Two Iranian nuclear scientists killed in attacks: Tasnim agency |url=https://aje.io/auoxkc?update=3771100 |website=Al Jazeera}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} o3v53csdhsd1sgnyo4ytgkkm2dnoyed 3479589 3479588 2025-06-13T07:15:48Z 1nter pares 146705 3479589 wikitext text/x-wiki {{Ағымдағы оқиғалар}} {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = Израильдің Иранға соққысы |бөлім = |сурет = Pictures of the Zionist regime's attack on Tehran 1 Mehr.jpg |сурет атауы = |дата = 13 маусым 2025 жыл |орын = {{Байрақ|Иран}} |себеп = |нәтиже = |статусы = |өзгерістер = |қарсылас1 = {{Байрақ|Израиль}} |қарсылас2 = {{Байрақ|Иран}} |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = {{flagicon image|Flag of the Prime Minister of Israel.svg}} [[Биньямин Нетаньяху]]<br>{{flagicon image|Flag of Israel Minister of Defence.svg}} [[Исраэль Кац]]<br>{{flagicon image|Flag of IDF Chief of Staff.svg}} [[Эяль Замир]] |командир2 = {{Ту|Иран}} [[Әли Хаменеи]]<br>{{flagicon image|Flag of the Ministry of Defence and Armed Forces Logistics of Iran.svg}} [[Азиз Насирзадех]] |командир3 = |командир4 = |күштер1 = |күштер2 = |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = |шығындар2 = |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = |азаматтық шығындар = |ортаққор = |ескерту = }} '''Израильдің Иранға соққысы''' ({{lang-he|‏מבצע עם כלביא‏‎‎}}) — 2025 жылғы 13 маусымда [[Израиль]] тарапынан [[Иранның ядролық бағдарламасы]] мен баллистикалық зымыран инфрақұрылымына қарсы жасалған шабуыл.<ref>{{Cite web|url=https://www.calcalist.co.il/updates_news/article/bkop6ktqle|title=צה"ל תקף באיראן, מצב מיוחד בעורף; ארה״ב: אנחנו לא מעורבים &#124; כלכליסט|date=13 июн. 2025 г.|website=calcalist}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.kan.org.il/content/kan-news/defense/919374/|title=ישראל תוקפת באיראן במטרה לפגוע בפרויקט הגרעין|first=איתי בלומנטל, רועי שרון, גילי|last=כהן|website=כאן &#124; תאגיד השידור הישראלי}}</ref> Жарылыстар [[Тегеран]]ның түкпір-түкпірінде, соның ішінде әскери базалар маңында және жоғары лауазымды қолбасшылар тұратын аудандарда орын алғаны хабарланды. Куәгерлер алып жалындарды және қайталанған жарылыстарды сипаттады. Жарылыстар Иранның [[Исфахан]] провинциясындағы елдегі ең маңызды ядролық нысандардың бірі орналасқан [[Натанз]]да да тіркелді. Шабуылдар нәтижесінде [[Ислам революциясы сақшылар корпусы]]ның қолбасшысы [[Хоссейн Салами]],<ref>{{Cite web |last= |date=2025-06-13 |title=مرگ سردار سلامی و تنی چند از فرماندهان سپاه |url=https://www.irna.ir/news/85860919/شهادت-سردار-سلامی-و-تنی-چند-از-فرماندهان-سپاه |access-date=2025-06-13 |website=IRNA |language=fa}}</ref><ref>{{Cite web |last=Agencies |title=Iran’s Revolutionary Guard commander Hossein Salami killed in Israeli strike, says Iranian state media |url=https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/irans-revolutionary-guard-commander-hossein-salami-killed-in-israeli-strike-says-iranian-state-media/ |access-date=2025-06-13 |website=www.timesofisrael.com |language=en}}</ref> сондай-ақ, болжам бойынша, [[Иран Қарулы күштері]] Бас штабының бастығы, генерал-майор [[Мохаммад Багери]] қаза тапты.<ref name=":542">{{Cite web |date=2025-06-13 |title=Military chief Mohammed Bagheri possibly killed in Israel strike on Iran {{!}} The Jerusalem Post |url=https://www.jpost.com/middle-east/iran-news/article-857580 |access-date=2025-06-13 |website=The Jerusalem Post {{!}} JPost.com |language=en}}</ref> Иран мемлекеттік БАҚ-тарының хабарлауынша, ядролық ғалымдар Ферейдун Аббаси-Давани мен Мохаммад Мехди Тегеранчи де өлтірілген.<ref name=":8">{{Cite web |last=Staff |first=ToI |title=Iran state media names two nuclear scientists killed in Israeli strike |url=https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/iran-state-media-names-two-nuclear-scientists-killed-in-israeli-strike/ |access-date=2025-06-13 |website=www.timesofisrael.com |language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web |date=13 June 2025 |title=Two Iranian nuclear scientists killed in attacks: Tasnim agency |url=https://aje.io/auoxkc?update=3771100 |website=Al Jazeera}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} 373fgk7tlrjat3szs77ms3eteh8azeu 3479608 3479589 2025-06-13T09:27:24Z 1nter pares 146705 3479608 wikitext text/x-wiki {{Ағымдағы оқиғалар}} {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = Израильдің Иранға соққысы |бөлім = |сурет = Pictures of the Zionist regime's attack on Tehran 1 Mehr.jpg |сурет атауы = |дата = 13 маусым 2025 жыл |орын = {{Байрақ|Иран}} |себеп = |нәтиже = |статусы = |өзгерістер = |қарсылас1 = {{Байрақ|Израиль}} |қарсылас2 = {{Байрақ|Иран}} |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = {{flagicon image|Flag of the Prime Minister of Israel.svg}} [[Биньямин Нетаньяху]]<br>{{flagicon image|Flag of Israel Minister of Defence.svg}} [[Исраэль Кац]]<br>{{flagicon image|Flag of IDF Chief of Staff.svg}} [[Эяль Замир]] |командир2 = {{Ту|Иран}} [[Әли Хаменеи]]<br>{{flagicon image|Flag of the Ministry of Defence and Armed Forces Logistics of Iran.svg}} [[Азиз Насирзадех]] |командир3 = |командир4 = |күштер1 = |күштер2 = |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = |шығындар2 = |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = |азаматтық шығындар = |ортаққор = |ескерту = }} '''Израильдің Иранға соққысы''' ({{lang-he|‏מבצע עם כלביא‏‎‎}}) — 2025 жылғы 13 маусымда [[Израиль]] тарапынан [[Иранның ядролық бағдарламасы]] мен баллистикалық зымыран инфрақұрылымына қарсы жасалған шабуыл.<ref>{{Cite web|url=https://www.calcalist.co.il/updates_news/article/bkop6ktqle|title=צה"ל תקף באיראן, מצב מיוחד בעורף; ארה״ב: אנחנו לא מעורבים &#124; כלכליסט|date=13 июн. 2025 г.|website=calcalist}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.kan.org.il/content/kan-news/defense/919374/|title=ישראל תוקפת באיראן במטרה לפגוע בפרויקט הגרעין|first=איתי בלומנטל, רועי שרון, גילי|last=כהן|website=כאן &#124; תאגיד השידור הישראלי}}</ref> Жарылыстар [[Тегеран]]ның түкпір-түкпірінде, соның ішінде әскери базалар маңында және жоғары лауазымды қолбасшылар тұратын аудандарда орын алғаны хабарланды. Куәгерлер алып жалындарды және қайталанған жарылыстарды сипаттады. Жарылыстар Иранның [[Исфахан]] провинциясындағы елдегі ең маңызды ядролық нысандардың бірі орналасқан [[Натанз]]да да тіркелді. Шабуылдар нәтижесінде [[Ислам революциясы сақшылар корпусы]]ның қолбасшысы [[Хоссейн Салами]],<ref>{{Cite web |last= |date=2025-06-13 |title=مرگ سردار سلامی و تنی چند از فرماندهان سپاه |url=https://www.irna.ir/news/85860919/شهادت-سردار-سلامی-و-تنی-چند-از-فرماندهان-سپاه |access-date=2025-06-13 |website=IRNA |language=fa}}</ref><ref>{{Cite web |last=Agencies |title=Iran’s Revolutionary Guard commander Hossein Salami killed in Israeli strike, says Iranian state media |url=https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/irans-revolutionary-guard-commander-hossein-salami-killed-in-israeli-strike-says-iranian-state-media/ |access-date=2025-06-13 |website=www.timesofisrael.com |language=en}}</ref> сондай-ақ, болжам бойынша, [[Иран Қарулы күштері]] Бас штабының бастығы, генерал-майор [[Мохаммад Багери]] қаза тапты.<ref name=":542">{{Cite web |date=2025-06-13 |title=Military chief Mohammed Bagheri possibly killed in Israel strike on Iran {{!}} The Jerusalem Post |url=https://www.jpost.com/middle-east/iran-news/article-857580 |access-date=2025-06-13 |website=The Jerusalem Post {{!}} JPost.com |language=en}}</ref> Иран мемлекеттік БАҚ-тарының хабарлауынша, ядролық ғалымдар Ферейдун Аббаси-Давани мен Мохаммад Мехди Тегеранчи де өлтірілген.<ref name=":8">{{Cite web |last=Staff |first=ToI |title=Iran state media names two nuclear scientists killed in Israeli strike |url=https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/iran-state-media-names-two-nuclear-scientists-killed-in-israeli-strike/ |access-date=2025-06-13 |website=www.timesofisrael.com |language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web |date=13 June 2025 |title=Two Iranian nuclear scientists killed in attacks: Tasnim agency |url=https://aje.io/auoxkc?update=3771100 |website=Al Jazeera}}</ref> == Барысы == 2025 жылдың 13 маусымының таңертеңінде [[Израиль әуе күштері]] Иранның атомдық объектілері мен әскери инфрақұрылымына қарсы ірі көлемді алдын ала шабуыл бастады. Бұл операция [[Иранның ядролық бағдарламасы]]мен байланысты ондаған нысандарды, соның ішінде негізгі әскери командирлер мен базаларды нысана алды. Шабуыл аясында Иран астанасы [[Тегеран]]дағы атомдық объектілер мен әскери базалар бомбаланды, сондай-ақ жоғары лауазымды ирандық қызметкерлерді жою әрекеттері жасалды. Тегерандағы бомбалау фактілері тіркелді, ал [[Нетенз]] қаласында да осыған ұқсас шабуылдар болғаны хабарланды. == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} feap78xtrqqcde0h27aem0yzsqs249s 3479654 3479608 2025-06-13T11:22:52Z 1nter pares 146705 /* Барысы */ 3479654 wikitext text/x-wiki {{Ағымдағы оқиғалар}} {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = Израильдің Иранға соққысы |бөлім = |сурет = Pictures of the Zionist regime's attack on Tehran 1 Mehr.jpg |сурет атауы = |дата = 13 маусым 2025 жыл |орын = {{Байрақ|Иран}} |себеп = |нәтиже = |статусы = |өзгерістер = |қарсылас1 = {{Байрақ|Израиль}} |қарсылас2 = {{Байрақ|Иран}} |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = {{flagicon image|Flag of the Prime Minister of Israel.svg}} [[Биньямин Нетаньяху]]<br>{{flagicon image|Flag of Israel Minister of Defence.svg}} [[Исраэль Кац]]<br>{{flagicon image|Flag of IDF Chief of Staff.svg}} [[Эяль Замир]] |командир2 = {{Ту|Иран}} [[Әли Хаменеи]]<br>{{flagicon image|Flag of the Ministry of Defence and Armed Forces Logistics of Iran.svg}} [[Азиз Насирзадех]] |командир3 = |командир4 = |күштер1 = |күштер2 = |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = |шығындар2 = |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = |азаматтық шығындар = |ортаққор = |ескерту = }} '''Израильдің Иранға соққысы''' ({{lang-he|‏מבצע עם כלביא‏‎‎}}) — 2025 жылғы 13 маусымда [[Израиль]] тарапынан [[Иранның ядролық бағдарламасы]] мен баллистикалық зымыран инфрақұрылымына қарсы жасалған шабуыл.<ref>{{Cite web|url=https://www.calcalist.co.il/updates_news/article/bkop6ktqle|title=צה"ל תקף באיראן, מצב מיוחד בעורף; ארה״ב: אנחנו לא מעורבים &#124; כלכליסט|date=13 июн. 2025 г.|website=calcalist}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.kan.org.il/content/kan-news/defense/919374/|title=ישראל תוקפת באיראן במטרה לפגוע בפרויקט הגרעין|first=איתי בלומנטל, רועי שרון, גילי|last=כהן|website=כאן &#124; תאגיד השידור הישראלי}}</ref> Жарылыстар [[Тегеран]]ның түкпір-түкпірінде, соның ішінде әскери базалар маңында және жоғары лауазымды қолбасшылар тұратын аудандарда орын алғаны хабарланды. Куәгерлер алып жалындарды және қайталанған жарылыстарды сипаттады. Жарылыстар Иранның [[Исфахан]] провинциясындағы елдегі ең маңызды ядролық нысандардың бірі орналасқан [[Натанз]]да да тіркелді. Шабуылдар нәтижесінде [[Ислам революциясы сақшылар корпусы]]ның қолбасшысы [[Хоссейн Салами]],<ref>{{Cite web |last= |date=2025-06-13 |title=مرگ سردار سلامی و تنی چند از فرماندهان سپاه |url=https://www.irna.ir/news/85860919/شهادت-سردار-سلامی-و-تنی-چند-از-فرماندهان-سپاه |access-date=2025-06-13 |website=IRNA |language=fa}}</ref><ref>{{Cite web |last=Agencies |title=Iran’s Revolutionary Guard commander Hossein Salami killed in Israeli strike, says Iranian state media |url=https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/irans-revolutionary-guard-commander-hossein-salami-killed-in-israeli-strike-says-iranian-state-media/ |access-date=2025-06-13 |website=www.timesofisrael.com |language=en}}</ref> сондай-ақ, болжам бойынша, [[Иран Қарулы күштері]] Бас штабының бастығы, генерал-майор [[Мохаммад Багери]] қаза тапты.<ref name=":542">{{Cite web |date=2025-06-13 |title=Military chief Mohammed Bagheri possibly killed in Israel strike on Iran {{!}} The Jerusalem Post |url=https://www.jpost.com/middle-east/iran-news/article-857580 |access-date=2025-06-13 |website=The Jerusalem Post {{!}} JPost.com |language=en}}</ref> Иран мемлекеттік БАҚ-тарының хабарлауынша, ядролық ғалымдар Ферейдун Аббаси-Давани мен Мохаммад Мехди Тегеранчи де өлтірілген.<ref name=":8">{{Cite web |last=Staff |first=ToI |title=Iran state media names two nuclear scientists killed in Israeli strike |url=https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/iran-state-media-names-two-nuclear-scientists-killed-in-israeli-strike/ |access-date=2025-06-13 |website=www.timesofisrael.com |language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web |date=13 June 2025 |title=Two Iranian nuclear scientists killed in attacks: Tasnim agency |url=https://aje.io/auoxkc?update=3771100 |website=Al Jazeera}}</ref> == Барысы == 2025 жылдың 13 маусымының таңертеңінде [[Израиль әуе күштері]] Иранның атомдық объектілері мен әскери инфрақұрылымына қарсы ірі көлемді алдын ала шабуыл бастады. Бұл операция [[Иранның ядролық бағдарламасы]]мен байланысты ондаған нысандарды, соның ішінде негізгі әскери командирлер мен базаларды нысана алды. Шабуыл аясында Иран астанасы [[Тегеран]]дағы атомдық объектілер мен әскери базалар бомбаланды, сондай-ақ жоғары лауазымды ирандық қызметкерлерді жою әрекеттері жасалды. Тегерандағы бомбалау фактілері тіркелді, ал [[Нетенз]] қаласында да осыған ұқсас шабуылдар болғаны хабарланды. 2025 жылғы 13 маусымда. таңғы сағат 03:00-де [[Израиль Қорғаныс министрі]] [[Исраэль Кац]] арнайы жағдай жариялады. Ол Израиль әуе кеңістігінің жабылғанын,<ref>{{Cite web|url=https://www.ynet.co.il/news/article/h1uufad7xl|title=ישראל תוקפת באיראן, מצב מיוחד בעורף: "צפויה מתקפת טילים וכטב"מים"|first1=יואב|last1=זיתון|first2=ליאור בן|last2=ארי|date=13-06-2025}}</ref> сабақтардың кейінге шегерілгенін және жаппай жиналыстарға тыйым салынғанын мәлімдеді, сондай-ақ тұрғындарға қорғалған орындардың маңында болуды ұсынды.<ref name="inn">{{Cite web|url=https://www.inn.co.il/news/671319|title=ישראל יצאה למתקפת מנע באיראן, שר הביטחון הכריז על מצב מיוחד|first=עוזי|last=ברוך|website=ערוץ 7}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} lovxtk4tbapdf4r47ggjjgdxnxdo1m8 3479656 3479654 2025-06-13T11:27:04Z 1nter pares 146705 /* Барысы */ 3479656 wikitext text/x-wiki {{Ағымдағы оқиғалар}} {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = Израильдің Иранға соққысы |бөлім = |сурет = Pictures of the Zionist regime's attack on Tehran 1 Mehr.jpg |сурет атауы = |дата = 13 маусым 2025 жыл |орын = {{Байрақ|Иран}} |себеп = |нәтиже = |статусы = |өзгерістер = |қарсылас1 = {{Байрақ|Израиль}} |қарсылас2 = {{Байрақ|Иран}} |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = {{flagicon image|Flag of the Prime Minister of Israel.svg}} [[Биньямин Нетаньяху]]<br>{{flagicon image|Flag of Israel Minister of Defence.svg}} [[Исраэль Кац]]<br>{{flagicon image|Flag of IDF Chief of Staff.svg}} [[Эяль Замир]] |командир2 = {{Ту|Иран}} [[Әли Хаменеи]]<br>{{flagicon image|Flag of the Ministry of Defence and Armed Forces Logistics of Iran.svg}} [[Азиз Насирзадех]] |командир3 = |командир4 = |күштер1 = |күштер2 = |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = |шығындар2 = |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = |азаматтық шығындар = |ортаққор = |ескерту = }} '''Израильдің Иранға соққысы''' ({{lang-he|‏מבצע עם כלביא‏‎‎}}) — 2025 жылғы 13 маусымда [[Израиль]] тарапынан [[Иранның ядролық бағдарламасы]] мен баллистикалық зымыран инфрақұрылымына қарсы жасалған шабуыл.<ref>{{Cite web|url=https://www.calcalist.co.il/updates_news/article/bkop6ktqle|title=צה"ל תקף באיראן, מצב מיוחד בעורף; ארה״ב: אנחנו לא מעורבים &#124; כלכליסט|date=13 июн. 2025 г.|website=calcalist}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.kan.org.il/content/kan-news/defense/919374/|title=ישראל תוקפת באיראן במטרה לפגוע בפרויקט הגרעין|first=איתי בלומנטל, רועי שרון, גילי|last=כהן|website=כאן &#124; תאגיד השידור הישראלי}}</ref> Жарылыстар [[Тегеран]]ның түкпір-түкпірінде, соның ішінде әскери базалар маңында және жоғары лауазымды қолбасшылар тұратын аудандарда орын алғаны хабарланды. Куәгерлер алып жалындарды және қайталанған жарылыстарды сипаттады. Жарылыстар Иранның [[Исфахан]] провинциясындағы елдегі ең маңызды ядролық нысандардың бірі орналасқан [[Натанз]]да да тіркелді. Шабуылдар нәтижесінде [[Ислам революциясы сақшылар корпусы]]ның қолбасшысы [[Хоссейн Салами]],<ref>{{Cite web |last= |date=2025-06-13 |title=مرگ سردار سلامی و تنی چند از فرماندهان سپاه |url=https://www.irna.ir/news/85860919/شهادت-سردار-سلامی-و-تنی-چند-از-فرماندهان-سپاه |access-date=2025-06-13 |website=IRNA |language=fa}}</ref><ref>{{Cite web |last=Agencies |title=Iran’s Revolutionary Guard commander Hossein Salami killed in Israeli strike, says Iranian state media |url=https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/irans-revolutionary-guard-commander-hossein-salami-killed-in-israeli-strike-says-iranian-state-media/ |access-date=2025-06-13 |website=www.timesofisrael.com |language=en}}</ref> сондай-ақ, болжам бойынша, [[Иран Қарулы күштері]] Бас штабының бастығы, генерал-майор [[Мохаммад Багери]] қаза тапты.<ref name=":542">{{Cite web |date=2025-06-13 |title=Military chief Mohammed Bagheri possibly killed in Israel strike on Iran {{!}} The Jerusalem Post |url=https://www.jpost.com/middle-east/iran-news/article-857580 |access-date=2025-06-13 |website=The Jerusalem Post {{!}} JPost.com |language=en}}</ref> Иран мемлекеттік БАҚ-тарының хабарлауынша, ядролық ғалымдар Ферейдун Аббаси-Давани мен Мохаммад Мехди Тегеранчи де өлтірілген.<ref name=":8">{{Cite web |last=Staff |first=ToI |title=Iran state media names two nuclear scientists killed in Israeli strike |url=https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/iran-state-media-names-two-nuclear-scientists-killed-in-israeli-strike/ |access-date=2025-06-13 |website=www.timesofisrael.com |language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web |date=13 June 2025 |title=Two Iranian nuclear scientists killed in attacks: Tasnim agency |url=https://aje.io/auoxkc?update=3771100 |website=Al Jazeera}}</ref> == Барысы == 2025 жылдың 13 маусымының таңертеңінде [[Израиль әуе күштері]] Иранның атомдық объектілері мен әскери инфрақұрылымына қарсы ірі көлемді алдын ала шабуыл бастады. Бұл операция [[Иранның ядролық бағдарламасы]]мен байланысты ондаған нысандарды, соның ішінде негізгі әскери командирлер мен базаларды нысана алды. Шабуыл аясында Иран астанасы [[Тегеран]]дағы атомдық объектілер мен әскери базалар бомбаланды, сондай-ақ жоғары лауазымды ирандық қызметкерлерді жою әрекеттері жасалды. Тегерандағы бомбалау фактілері тіркелді, ал [[Нетенз]] қаласында да осыған ұқсас шабуылдар болғаны хабарланды. 2025 жылғы 13 маусымда. таңғы сағат 03:00-де [[Израиль Қорғаныс министрі]] [[Исраэль Кац]] арнайы жағдай жариялады. Ол Израиль әуе кеңістігінің жабылғанын,<ref>{{Cite web|url=https://www.ynet.co.il/news/article/h1uufad7xl|title=ישראל תוקפת באיראן, מצב מיוחד בעורף: "צפויה מתקפת טילים וכטב"מים"|first1=יואב|last1=זיתון|first2=ליאור בן|last2=ארי|date=13-06-2025}}</ref> сабақтардың кейінге шегерілгенін және жаппай жиналыстарға тыйым салынғанын мәлімдеді, сондай-ақ тұрғындарға қорғалған орындардың маңында болуды ұсынды.<ref name="inn">{{Cite web|url=https://www.inn.co.il/news/671319|title=ישראל יצאה למתקפת מנע באיראן, שר הביטחון הכריז על מצב מיוחד|first=עוזי|last=ברוך|website=ערוץ 7}}</ref> Израиль аумағы бойынша мүмкін ирандық қарсы шабуылға дайындық аясында дабыл сиреналары қосылды, дегенмен хабар тараған сәтте Иран баллистикалық зымырандар ұшырмаған болатын.<ref>{{Cite news |date=2025-06-13 |title=Israel begins preemptive strike against Iran, defense minister says; sirens wail across Israel |url=https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/israel-begins-preemptive-strike-against-iran-defense-minister-says-sirens-wail-across-israel/}}</ref> ЦАХАЛ-дың (Израиль қорғаныс армиясы) мәліметінше, бұл әрекеттер Иранның бірнеше күн ішінде 15 ядролық оқтұмсық жасауға жететін байытылған уран қорына ие екендігін көрсеткен барлау деректеріне негізделген. == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} 6ir7qvqf7f434rjfsff0v2lhnkul6ck 3479660 3479656 2025-06-13T11:55:37Z 1nter pares 146705 3479660 wikitext text/x-wiki {{Ағымдағы оқиғалар}} {{Қарулы қақтығыс |қақтығыс = Израильдің Иранға соққысы |бөлім = |сурет = Pictures of the Zionist regime's attack on Tehran 1 Mehr.jpg |сурет атауы = |дата = 13 маусым 2025 жыл |орын = {{Байрақ|Иран}} |себеп = |нәтиже = |статусы = |өзгерістер = |қарсылас1 = {{Байрақ|Израиль}} |қарсылас2 = {{Байрақ|Иран}} |қарсылас3 = |қарсылас4 = |командир1 = {{flagicon image|Flag of the Prime Minister of Israel.svg}} [[Биньямин Нетаньяху]]<br>{{flagicon image|Flag of Israel Minister of Defence.svg}} [[Исраэль Кац]]<br>{{flagicon image|Flag of IDF Chief of Staff.svg}} [[Эяль Замир]] |командир2 = {{Ту|Иран}} [[Әли Хаменеи]]<br>{{flagicon image|Flag of the Ministry of Defence and Armed Forces Logistics of Iran.svg}} [[Азиз Насирзадех]] |командир3 = |командир4 = |күштер1 = |күштер2 = |күштер3 = |күштер4 = |шығындар1 = |шығындар2 = |шығындар3 = |шығындар4 = |жалпы шығындар = |азаматтық шығындар = |ортаққор = |ескерту = }} '''Израильдің Иранға соққысы''' ({{lang-he|‏מבצע עם כלביא‏‎‎}}) — 2025 жылғы 13 маусымда [[Израиль]] тарапынан [[Иранның ядролық бағдарламасы]] мен баллистикалық зымыран инфрақұрылымына қарсы жасалған шабуыл.<ref>{{Cite web|url=https://www.calcalist.co.il/updates_news/article/bkop6ktqle|title=צה"ל תקף באיראן, מצב מיוחד בעורף; ארה״ב: אנחנו לא מעורבים &#124; כלכליסט|date=13 июн. 2025 г.|website=calcalist}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.kan.org.il/content/kan-news/defense/919374/|title=ישראל תוקפת באיראן במטרה לפגוע בפרויקט הגרעין|first=איתי בלומנטל, רועי שרון, גילי|last=כהן|website=כאן &#124; תאגיד השידור הישראלי}}</ref> Жарылыстар [[Тегеран]]ның түкпір-түкпірінде, соның ішінде әскери базалар маңында және жоғары лауазымды қолбасшылар тұратын аудандарда орын алғаны хабарланды. Куәгерлер алып жалындарды және қайталанған жарылыстарды сипаттады. Жарылыстар Иранның [[Исфахан]] провинциясындағы елдегі ең маңызды ядролық нысандардың бірі орналасқан [[Натанз]]да да тіркелді. Шабуылдар нәтижесінде [[Ислам революциясы сақшылар корпусы]]ның қолбасшысы [[Хоссейн Салами]],<ref>{{Cite web |last= |date=2025-06-13 |title=مرگ سردار سلامی و تنی چند از فرماندهان سپاه |url=https://www.irna.ir/news/85860919/شهادت-سردار-سلامی-و-تنی-چند-از-فرماندهان-سپاه |access-date=2025-06-13 |website=IRNA |language=fa}}</ref><ref>{{Cite web |last=Agencies |title=Iran’s Revolutionary Guard commander Hossein Salami killed in Israeli strike, says Iranian state media |url=https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/irans-revolutionary-guard-commander-hossein-salami-killed-in-israeli-strike-says-iranian-state-media/ |access-date=2025-06-13 |website=www.timesofisrael.com |language=en}}</ref> сондай-ақ, болжам бойынша, [[Иран Қарулы күштері]] Бас штабының бастығы, генерал-майор [[Мохаммад Багери]] қаза тапты.<ref name=":542">{{Cite web |date=2025-06-13 |title=Military chief Mohammed Bagheri possibly killed in Israel strike on Iran {{!}} The Jerusalem Post |url=https://www.jpost.com/middle-east/iran-news/article-857580 |access-date=2025-06-13 |website=The Jerusalem Post {{!}} JPost.com |language=en}}</ref> Иран мемлекеттік БАҚ-тарының хабарлауынша, ядролық ғалымдар Ферейдун Аббаси-Давани мен Мохаммад Мехди Тегеранчи де өлтірілген.<ref name=":8">{{Cite web |last=Staff |first=ToI |title=Iran state media names two nuclear scientists killed in Israeli strike |url=https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/iran-state-media-names-two-nuclear-scientists-killed-in-israeli-strike/ |access-date=2025-06-13 |website=www.timesofisrael.com |language=en-US}}</ref><ref>{{Cite web |date=13 June 2025 |title=Two Iranian nuclear scientists killed in attacks: Tasnim agency |url=https://aje.io/auoxkc?update=3771100 |website=Al Jazeera}}</ref> == Барысы == 2025 жылдың 13 маусымының таңертеңінде [[Израиль әуе күштері]] Иранның атомдық объектілері мен әскери инфрақұрылымына қарсы ірі көлемді алдын ала шабуыл бастады. Бұл операция [[Иранның ядролық бағдарламасы]]мен байланысты ондаған нысандарды, соның ішінде негізгі әскери командирлер мен базаларды нысана алды. Шабуыл аясында Иран астанасы [[Тегеран]]дағы атомдық объектілер мен әскери базалар бомбаланды, сондай-ақ жоғары лауазымды ирандық қызметкерлерді жою әрекеттері жасалды. Тегерандағы бомбалау фактілері тіркелді, ал [[Нетенз]] қаласында да осыған ұқсас шабуылдар болғаны хабарланды. 2025 жылғы 13 маусымда. таңғы сағат 03:00-де [[Израиль Қорғаныс министрі]] [[Исраэль Кац]] арнайы жағдай жариялады. Ол Израиль әуе кеңістігінің жабылғанын,<ref>{{Cite web|url=https://www.ynet.co.il/news/article/h1uufad7xl|title=ישראל תוקפת באיראן, מצב מיוחד בעורף: "צפויה מתקפת טילים וכטב"מים"|first1=יואב|last1=זיתון|first2=ליאור בן|last2=ארי|date=13-06-2025}}</ref> сабақтардың кейінге шегерілгенін және жаппай жиналыстарға тыйым салынғанын мәлімдеді, сондай-ақ тұрғындарға қорғалған орындардың маңында болуды ұсынды.<ref name="inn">{{Cite web|url=https://www.inn.co.il/news/671319|title=ישראל יצאה למתקפת מנע באיראן, שר הביטחון הכריז על מצב מיוחד|first=עוזי|last=ברוך|website=ערוץ 7}}</ref> Израиль аумағы бойынша мүмкін ирандық қарсы шабуылға дайындық аясында дабыл сиреналары қосылды, дегенмен хабар тараған сәтте Иран баллистикалық зымырандар ұшырмаған болатын.<ref>{{Cite news |date=2025-06-13 |title=Israel begins preemptive strike against Iran, defense minister says; sirens wail across Israel |url=https://www.timesofisrael.com/liveblog_entry/israel-begins-preemptive-strike-against-iran-defense-minister-says-sirens-wail-across-israel/}}</ref> ЦАХАЛ-дың (Израиль қорғаныс армиясы) мәліметінше, бұл әрекеттер Иранның бірнеше күн ішінде 15 ядролық оқтұмсық жасауға жететін байытылған уран қорына ие екендігін көрсеткен барлау деректеріне негізделген. == Реакция == : {{Байрақ|Иран}}: Иран өз әуе кеңістігін жауып, Израильдің шабуылына жауап ретінде жүздеген дрондарды жіберді. Бұл ұшқышсыз аппараттар бірнеше сағат бойы ұшып өткен, ал Израиль әскері АҚШ пен Ұлыбританияның қолдауымен оларды Ирак пен Сирия үстінде-ақ атып түсіре бастады. Иордания да өз аумағы үстінде дрондарды ұстап жатты. Иран билігі Израильдің шабуылы зымыран-ядролық бағдарламаны дамытудың қажет екенін дәлелдеді деп мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url=https://meduza.io/feature/2025/06/13/izrail-nanes-udar-po-iranu-glavnoe|title=Атака Израиля на Иран. Главное Убиты ученые-ядерщики и члены военного командования. Иран в ответ запустил сотни дронов — все они перехвачены|lang=ru|website=Meduza|access-date=2025-06-13}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} 4jpmiq5bxasvq69an3wcxvhl47zwtzx Қатысушы талқылауы:BenAvital100 3 760934 3479554 2025-06-13T06:07:09Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3479554 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=BenAvital100}} -- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 11:07, 2025 ж. маусымның 13 (+05) kusayhmmwog9tpji4xum3nb7mf9f6me Қатысушы талқылауы:Aweworthy 3 760935 3479582 2025-06-13T06:37:17Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3479582 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Aweworthy}} -- [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]<sup> <big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big></sup> 11:37, 2025 ж. маусымның 13 (+05) r7bqp5qws1vnrc7rfd72h0lp8uulq7u Қатысушы талқылауы:Pisces 3 760936 3479613 2025-06-13T09:40:55Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3479613 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Pisces}} -- [[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]] 14:40, 2025 ж. маусымның 13 (+05) g8ezvfcuqi4bqwg81uy9ydz6jucrxow Қатысушы талқылауы:OganessonOfuton 3 760937 3479650 2025-06-13T10:28:04Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3479650 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=OganessonOfuton}} -- [[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]] 15:28, 2025 ж. маусымның 13 (+05) r32o4w2v7v8up74v1jt34xhh82a0ow4