Уикипедия kkwiki https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B_%D0%B1%D0%B5%D1%82 MediaWiki 1.45.0-wmf.4 first-letter Таспа Арнайы Талқылау Қатысушы Қатысушы талқылауы Уикипедия Уикипедия талқылауы Сурет Сурет талқылауы МедиаУики МедиаУики талқылауы Үлгі Үлгі талқылауы Анықтама Анықтама талқылауы Санат Санат талқылауы Портал Портал талқылауы Жоба Жоба талқылауы TimedText TimedText talk Module Module talk Topic 0 4745 3480218 3439068 2025-06-15T10:44:47Z Шайнүсіп 161753 3480218 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер|Есімі=Абай Бөлекбайұлы Тасболатов|Суреті=AbaiTasbolatov (cropped).jpg|Титулы=[[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжіліс төрағасының орынбасарлары|Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі төрағасының орынбасары]]|Ту=Assembly of the Parliament of the Republic of Kazakhstan logo.svg|Ту2=Flag of Kazakhstan.svg|Басқара бастады=23 қыркүйек 2015|Басқаруын аяқтады=20 қаңтар 2016|Бірігіп басқарушы1=[[Сергей Александрович Дьяченко|Сергей Дьяченко]]|Ізашары=[[Дариға Нұрсұлтанқызы Назарбаева|Дариға Назарбаева]]|Ізбасары=[[Владимир Карпович Божко|Владимир Божко]]<br>[[Гүлмира Истайбекқызы Исимбаева|Гүлмира Исимбаева]]|тақырыпша1=Төраға|мәтін1=[[Қабиболла Қабенұлы Жақыпов|Қабиболла Жақыпов]]|Титулы_2=[[Қазақстан Парламентінің Мәжілісі|Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің]] [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 5-сайланым депутаттары|V]] және [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 6-сайланым депутаттары|IV сайланымдарының депутаты]]|Ту_2=Assembly of the Parliament of the Republic of Kazakhstan logo.svg|Ту2_2=Flag of Kazakhstan.svg|Басқара бастады_2=18 қаңтар 2012|Басқаруын аяқтады_2=қаңтар 2021|тақырыпша1_2=Төраға|мәтін1_2=[[Нұрлан Зайроллаұлы Нығматулин|Нұрлан Нығматулин]] <br> [[Қабиболла Қабенұлы Жақыпов|Қабиболла Жақыпов]]<br> [[Бақтықожа Салахатдинұлы Ізмұхамбетов|Бақтықожа Ізмұхамбетов]]<br> [[Нұрлан Зайроллаұлы Нығматулин|Нұрлан Нығматулин]]|Титулы_3=[[Қазақстан Республикасы Мемлекеттік күзет қызметі|Қазақстан Республикасының Республикалық ұланының]] 7-[[Қазақстан Республикасы Мемлекеттік күзет қызметі#Басшылары|басқолбасшысы]]|Ту2_3=Flag of Kazakhstan.svg|Ту_3=Symbol of the Kazakh Ministry of Defense.svg|Басқара бастады_3=23 қаңтар 2006|Басқаруын аяқтады_3=23 қараша 2011|Президент_3=[[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]]|Ізашары_3=[[Болат Ғазизұлы Ысқақов|Болат Ысқақов]]|Ізбасары_3=[[Амангелді Смағұлұлы Шабдарбаев|Амангелді Шабдарбаев]]|Титулы_4=[[Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі|Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрінің]] орынбасары|Ту_4=Symbol of the Kazakh Ministry of Defense.svg|Ту2_4=Flag of Kazakhstan.svg|Басқара бастады_4=қаңтар 2002|Басқаруын аяқтады_4=23 қаңтар 2006|тақырыпша1_4=Министр|мәтін1_4=[[Мұхтар Қапашұлы Алтынбаев|Мұхтар Алтынбаев]]|Премьер_4=[[Иманғали Нұрғалиұлы Тасмағамбетов|Иманғали Тасмағамбетов]]<br> [[Даниал Кенжетайұлы Ахметов|Даниал Ахметов]]|Партиясы=[[Аманат (партия)|Нұр Отан]]|Білімі=1) [[Құрлық әскерлерінің әскери институты|Алматы жоғары жалпыәскерлік қолбасшылық мектебі]]<br>2) [[М. В. Фрунзе атындағы Әскери академия|Әскери академия]]|Ғылыми дәрежесі=Тарих ғылымдарының докторы|Туған жері=[[Николаевка (Есіл ауданы)|Николаевка]], [[Есіл ауданы (Солтүстік Қазақстан облысы)|Ленин ауданы]], {{туғанжері|Солтүстік Қазақстан облысы|Солтүстік Қазақстан облысында}}, [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]|Туған күні=21.09.1951|Атағы=[[Сурет:18-RKGF-LG.svg|15px]] Генерал-лейтенант|Қызмет еткен жылдары=1) 1973—1991<br>2) 1991—2011|Әскер түрі=1) [[КСРО Қарулы Күштері]]<br>2) [[Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері|Қазақстан Қарулы Күштері]]|Марапаттары='''Қазақстандық'''<br> {{Қатар |{{Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі үлесі үшін медалі}} |{{Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген спорт шебері}} }} {{Қатар |{{1 дәрежелі Даңқ ордені}} |{{2 дәрежелі Даңқ ордені}} |{{Астана медалі}} }} {{Қатар |{{ҚР тәуелсіздігіне 25 жыл медалі}} |{{ҚР тәуелсіздігіне 10 жыл медалі}} |{{Астанаға 10 жыл медалі}} }} {{Қатар |{{ҚР ҚК 10 жыл}} |{{ҚР Конституциясына 10 жыл}} |{{ҚР парламентіне 10 жыл медалі}} }} {{Қатар |{{Халықаралық ынтымақтастықты дамытуға қосқан үлесі үшін медалі}} |{{2 дәрежелі Мінсіз қызметі үшін медалі (Қазақстан)}} |{{3 дәрежелі Мінсіз қызметі үшін медалі (Қазақстан)}} }} '''КСРО'''<br> {{Қатар |{{2 дәрежелі Мінсіз қызметі үшін медалі (КСРО)}} |{{3 дәрежелі Мінсіз қызметі үшін медалі (КСРО)}} }} {{Қатар |{{3 дәрежелі «КСРО Қарулы Күштеріндегі Отанға қызметі үшін» ордені}} |{{Ерен еңбегі үшін медалі (КСРО)}} |{{КСРО Қарулы Күштерінің ардагері медалі}} }} {{Қатар |{{КСРО Қарулы күштеріне 60 жыл медалі}} |{{КСРО Қарулы күштеріне 70 жыл медалі}} |{{1 дәрежелі Мінсіз қызметі үшін медалі (КСРО)}} }} '''Шетелдік'''<br> {{Қатар |{{Беларусь Республикасының неміс-фашист басқыншыларынан босатылуына 60 жыл медалі}} }}}} '''Абай Бөлекбайұлы Тасболатов''' ([[21 қыркүйек]] [[1951 жыл|1951]], [[Солтүстік Қазақстан облысы]]) — қазақстандық мемлекеттік және әскери қайраткер, генерал-лейтенант, тарих ғылымдарының докторы. 2012–2021 жылдары [[Қазақстан Парламентінің Мәжілісі|Парламент Мәжілісінің]] депутаты. == Өмірбаяны == 1951 жылы 21 қыркүйекте [[Солтүстік Қазақстан облысы]], [[Есіл ауданы (Солтүстік Қазақстан облысы)|Ленин ауданы]], [[Николаевка (Есіл ауданы)|Николаевка ауылында]] дүниеге келді. 1973 жылы [[Құрлық әскерлерінің әскери институты|Алматы жоғары жалпыәскерлік қолбасшылық мектебін]] тәмамдағаннан кейін 1980 жылға дейін сол жердің взвод, рота командирі болды. 1980 жылы [[М. В. Фрунзе атындағы Әскери академия|М. В. Фрунзе атындағы Әскери академияға]] оқуға түсіп, 1983 жылы аяқтағаннан кейін 1991 жылға дейін [[Құрлық әскерлерінің әскери институты|Алматы жоғары жалпыәскерлік қолбасшылық мектебінде]] оқытушы, курсанттар батальонының командирі, тактика кафедрасының аға офицері болып еңбектенді. 1991–1992 жылдары [[Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі|Қазақстан Мемлекеттік қорғаныс комитеті]] жанындағы жоғары оқу орындары және әскерге дейінгі дайындық бөлімінің басшысы; 1992–1997 жылдары [[Құрлық әскерлерінің әскери институты|Алматы жоғары жалпыәскерлік қолбасшылық мектебінің]] басшысы; 1997–2002 жылдары [[Ұлттық қорғаныс университеті|Қазақстан Қарулы Күштері Әскери академиясының]] басшысы болды. 1999 жылы [[Ресей Әскери ғылымдар академиясы|Ресей Әскери ғылымдар академиясының]] корреспондет-мүшесі және профессоры атанды. 2002 жылы [[Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі|Қорғаныс министрінің]] орынбасары болып тағайындалды. 2005 жылы Бүкілқазақстандық қоян-қолтық күрес Қауымдастығының президенті болып сайланып, 2017 жылы қызметінен кетті. 2006 жылы лауазымынан босатылып, [[Қазақстан Республикасы Мемлекеттік күзет қызметі|Республикалық ұланның]] [[Қазақстан Республикасы Мемлекеттік күзет қызметі#Басшылары|басқолбасшысы]] болып тағайындалды. Сол жылы «Қазақстан Республикасында кәсіби кадрларды даярлау тарихы мемлекеттің қорғаныс функциясының теориясы мен практикасы контекстінде» атты тақырыпта жоба қорғап, тарих ғылымдарының докторы атанды.<ref>{{Cite web|url= https://nomad.su/?a=19-200601240015 |title= Кадровые решения Главы государства |date=2006-01-24|lang=ru|work= NOMAD кочевник |accessdate= 2025-06-15}}</ref> 2011 жылғы шілдеде [[Жаратылыстану ғылымдары академиясы|Жаратылыстану ғылымдары академиясының]] академигі болып сайланды.<ref>{{Cite web|url= https://nomad.su/?a=19-201107130026 |title= Кадровые перестановки |date=2011-07-13|lang=ru|work= NOMAD кочевник |accessdate= 2025-06-15}}</ref> 2011 жылғы қарашада лауазымынан босатылып, бір айдан [[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Орталық сайлау комиссиясының]] № 65/122 қаулысымен [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 5-сайланым депутаттары|Парламент Мәжілісінің 5-сайланымының депутаттығына]] үміткер болып тіркелді.<ref>{{Cite web|url= https://www.election.gov.kz/kaz/news/messages/index.php?ID=598&sphrase_id=83212&v=mobile |title= «Нұр Отан» Халықтық демократиялық партиясының партиялық тізімін тіркеу туралы |date=2011-12-07|lang=kk|work= [[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Қазақстан Орталық сайлау комиссиясы]] |accessdate= 2025-06-15}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.election.gov.kz/kaz/news/messages/index.php?ID=599&sphrase_id=83213&v=mobile |title= «Нұр Отан» Халықтық демократиялық партиясының партиялық тізімін тіркеу туралы |date=2011-12-07|lang=kk|work= [[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Қазақстан Орталық сайлау комиссиясы]] |accessdate= 2025-06-15}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://kaztag.kz/ru/news/prezident-osvobodil-ot-dolzhnostey-komanduyushchego-respublikanskoy-gvardiey-i-posla-rk-v-knr |title= Президент освободил от должностей командующего республиканской гвардией и посла РК в КНР туралы |date=2011-11-23|lang=ru|work= КазТАГ |accessdate=2025-06-15}}</ref> 2012 жылғы қаңтарда [[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Орталық сайлау комиссиясының]] № 8/163 қаулысымен депутат болып тіркелді. [[Қазақстан Парламентінің Мәжілісі|Мәжілістің]]Халықаралық істер, қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің мүшесі.<ref>{{Cite web|url= https://www.election.gov.kz/kaz/news/acts/index.php?ID=770&sphrase_id=83213&v=mobile |title= «Нұр Отан» Халықтық Демократиялық партиясының партиялық тізімі бойынша бесінші шақырылатын Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаттарын тіркеу туралы |date=2012-01-18|lang=kk|work= [[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Қазақстан Орталық сайлау комиссиясы]] |accessdate= 2025-06-15}}</ref> 2015 жылы [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің төрағалары|Мәжіліс төрағасы]] [[Қабиболла Қабенұлы Жақыпов|Қабиболла Жақыпов]] Тасболатовты [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжіліс төрағасының орынбасарлары|төраға орынбасарлығына]] ұсынып, ұсынысты депуттатар бірауыздан қолдады. Нәтижесінде Тасболатов [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжіліс төрағасының орынбасарлары|Мәжіліс төрағасының орынбасары]] атанды.<ref>{{Cite web|url= https://www.azattyq.org/a/27264022.html |title= Мәжіліс төрағасы орынбасары болып Абай Тасболатов сайланды |date=2015-09-23|lang=kz|work=[[Азаттық радиосы]]|accessdate= 2025-06-15}}</ref> 2016 жылы [[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Орталық сайлау комиссиясының]] № 9/94 қаулысымен [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 6-сайланым депутаттары|Парламент Мәжілісінің 6-сайланымының депутаттығына]] үміткер болып тіркелді. Бір айдан кейін депутат болып тіркелді. 2021 жылы сайланым таратылып, Тасболатов келесі депутатыққа түспеді.<ref>{{Cite web|url= https://www.election.gov.kz/kaz/news/acts/index.php?ID=3300&sphrase_id=83214&v=mobile |title= Алтыншы шақырылатын Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаттарын тіркеу туралы |date=2016-03-24|lang=kk|work= [[Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы|Қазақстан Орталық сайлау комиссиясы]] |accessdate= 2025-06-15}}</ref> == Марапаттары == * II дәрежелі «[[Даңқ ордені|Даңқ]]<nowiki/>» ордені * III дәрежелі «КСРО Қарулы Күштері қатарындағы қызметі үшін» ордені * «Жауынгерлік ерлігі үшін» медалі * Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген спорт қайраткері. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Тарих ғылымдарының докторлары]] [[Санат:Қазақстан мемлекет қайраткерлері]] [[Санат:Қазақстан Парламенті Мәжiлiсінің V шақырылымының депутаттары]] [[Санат:Қазақстан Парламенті Мәжiлiсінің төрағасының орынбасарлары]] [[Санат:Қазақстан әскерилері]] [[Санат:Республикалық Ұлан қолбасшылары]] [[Санат:Қазақстан вице-министрлері]] [[Санат:Қазақстан генерал-лейтенанттары]] [[Санат:Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген спорт қайраткерлері]] [[Санат:Алматы жоғарғы жалпыәскери командалық училищесі түлектері]] [[Санат:Фрунзе атындағы Әскери академия түлектері]] [[Санат:Бас штабтың Әскери академиясы түлектері]] kk475hhneqsjeoyhxt8ojr125y87rz4 0 5010 3480084 3467865 2025-06-15T04:52:32Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480084 wikitext text/x-wiki {{мағына|Абылай Онданұлы}} {{мағына|Қанішер Абылай}} {{Мемлекеттік қайраткер | түс = Қазақ ханы | Қазақша есімі = Абылай хан | Шынайы есімі = Әбілмансұр Көркем Уәлиұлы | Суреті = Абылай хан.jpg | Атауы = | Сурет ені = | Титулы = [[Қазақ хандығы]]ның 18-ші ханы | Лақап аты = | Ту = Flag of the Kazakh Khanate.svg | Ту2 = | Басқара бастады = [[1771 жыл|1771]] | Басқаруын аяқтады = [[1781 жыл|1781]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Әбілмәмбет хан]] | Ізбасары = [[Кенесары хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Титулы_2 = [[Орта жүз]]дің ханы | Ту_2 =Flag of the Kazakh Khanate.svg | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1771 жыл|1771]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1781 жыл|1781]] | Ізашары_2 = [[Әбілмәмбет хан]] | Ізбасары_2 = [[Уәли хан]]<br>[[Дайыр|Дайра хан]] | Титулы_3 =[[Ұлы жүз]]дің ханы | Ту_3 =Flag of the Kazakh Khanate.svg | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 =[[1756 жыл|1756]] | Басқаруын аяқтады_3 =[[1771]] | Ізашары_3 =[[Төле би]] | Ізбасары_3 =Қасым хан ІІ | Діні = [[Ислам]], ([[сүннет]]) | Азаматтығы = | Туған күні = 1711 | Туған жері = [[Түркістан (қала)|Түркістан]], [[Қазақстан]] | Қайтыс болған күні = 1781 | Қайтыс болған жері = | Жерленді = [[Қожа Ахмет Ясауи кесенесі]],[[Түркістан (қала)|Түркістан]] | Династия = [[Төре]] | Туған кездегі есімі = Әбілмансұр | Әкесі = Көркем Уәли сұлтан | Анасы = | Жұбайы = Қарашаш ханым | Балалары = [[Уәли хан]]<br />Қасым сұлтан<br />Сүйік сұлтан<br />Әділ сұлтан (барлығы 30 ұл, 40 қыз) | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = [[Аңырақай шайқасы]] |Түсініктемелер=Абылай тек Орта жүзде билік жүргізді. Ұлы жүздегі Әбілпейіз оған бағынды. Кіші жүздегі Нұралы ханның астындағы рулар бағынбады, ал қалған кіші жүз рулар бағынды.}} '''Абылай хан''' (шын есімі '''Әбілмансұр''') — [[1771 жыл|1771]] – [[1781 жыл|1781]] жылдар аралығында билік құрған [[Қазақ хандығы]]ның 18-ші ханы. Қазақ Ордасының тарихындағы ең ұлы хандардың бірі. Арғы тегі [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орданың]] негізін қалаған [[Орда Ежен хан]]нан бастау алады. Абылай онымен қоса [[Ұрыс хан]], [[Барақ хан]], [[Жәнібек хан]] сияқты билеушілердің тікелей ұрпағы. Абылай хан қазақ тарихындағы бірегей тұлға [[Кенесары хан]]ның атасы.<ref>Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «[[Қазақ энциклопедиясы]]», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х</ref> == Шыққан тегі мен жас кезі == 1711 жылы Көркем Уәлидің отбасында Түркістан қаласында дүниеге келген. Азан шақырған есімі – Әбілмансұр. Әбілмансұр Жошы ханның ұрпағы, төре тұқымынан тарайды. Оның шежіресі келесідей: [[Шыңғыс хан]] — [[Жошы хан]] — [[Ұрыс хан]] — [[Барақ хан (Алтын Орда)|Барақ хан]] — [[Жәнібек хан|Әз-Жәнібек хан]] — Жәдік сұлтан — [[Шығай хан]] — [[Есім хан]] — [[Салқам Жәңгір хан]] — Уәли (Уәлибақы) сұлтан — [[Қанішер Абылай]] — Көркем Уәли сұлтан — Әбілмансұр.<ref>[[Қазақ хандарының шежіресі]]</ref> ==== Сабалақ ==== 12 жасында әкесі Көркем Уәли жоңғар қонтайшысы Цэван-Рабдан шабуылынан қаза табады. Әбілмансұрдың шыққан тегін жақсы білген [[Төле би]] оған өз түйесін баққызып, оны аман сақтап қалу үшін '''"Сабалақ"''' деп атап кетеді. Кей деректе Сабалақ туысы [[Әбілмәмбет хан|Әбілмәмбет сұлтанның]] жылқысын да баққан дейді<ref>Казахстан. Национальная энциклопедия. / Гл. ред. Б. Аяган. — Алматы: Главная редакция: «Қазақ энциклопедиясы», 2004 — 560 с.</ref>. [[Төле би]] Әбілмансұрға салихалы тәрбие беріп, оның тұлға болып қалыптасуына ықпал етті. 15 жасынан бастап жоңғарларға қарсы күреске қатыса бастайды. Сұлтанның бойы орталау, күші ерекше мықты болған. Замандастары жас сұлтанның батыл, ержүрек және епті болғанын атап өтеді. === Абылай атануы === Әбілмансұрдың атасы Абылай Уәлибақыұлы жекпе-жекке шыққанда ешқашан жеңілмейтін, жауының оған шамасы келмейтін. Сондықтан ел арасына оны '''Қанішер Абылай''' деп атап кеткен.<ref>Касымбаев Ж.К.История Казахстана. – Алматы: 2004. – С. 35.</ref> Қанішер Абылайдың немересі Әбілмансұр 20 жасында ел ішінде кеңінен таныла бастады. Ер жеткен Сабалақ Әбілмәмбет ханның жасағына қатысып жүрген екен. [[1733 жыл|1733 жылы]] жоңғардың көрнекті қолбасшысы Шырыш батырмен (жоңғар қонтайшысы [[Қалдан Серен|Қалдан Сереннің]] ұлы) жекпе-жекке шыққанда рухты бабасының атын ''"Абылай! Абылай!"'' деп ұрандатып, қарсыласын жеңіп шығады. Жекпе-жекте жеңіске жеткен жас сарбазды халық ұран еткен '''Абылай есімімен''' атай бастайды. Бұл ерлігі үшін халық Абылайды өте құрметтейді екен. Сөйтіп Абылайға [[Арғын|Арғынның]] [[Атығай]] руын басқаруға сайлапты. [[1749 жыл|1749 жылға]] таман Абылайға тек Атығай ғана емес, Арғынның бүкіл жеті руы, оған қоса [[Керей (тайпа)|Керейлер]], [[Уақ|Уақтар]] және [[Қыпшақтар|Қыпшақтардың]] бір бөлігі бағына бастайды.<ref>Эпистолярное наследие казахской правящей элиты. 1675–1821 годов. ''–'' Алматы, 2014. ''–'' Т. 1. ''–'' С. 274.</ref> == Жоңғарларға қарсы күресі == [[1734 жыл|1734 жылы]] Орта жүзді басқарып келген [[Сәмеке хан]] дүниеден өтіп, оның орнына хан болып [[Әбілмәмбет хан|Әбілмәмбет]] сайланды, ал Әбілмәмбеттің қолбасшысы болып Абылай бекітілді. [[1739 жыл|1739 жылы]] [[Жоңғар хандығы|жоңғарлар]] [[Цинь империясы|Цинь империясымен]] бітім туралы келісімге келіп, бүкіл күшін батыста тұрған қазақтарға жұмсай бастайды. Осыдан қауіптенген Абылай [[1740 жыл|1740 жылы]] Әбілмәмбет хан екеуі бастаған 120 сұлтанмен бірге [[Орынбор|Орынборға]] келіп, Ресей боданын қабылдайды<ref>Алтон С. Доннели. Завоевание Башкирии Россией 1752–1740. – Лондон, 1968. – С. 212.</ref>. Жоңғарларға қарсы соғыста Ресейден көмек болар деген Абылайдың үміті ақталмады. [[1741 жыл|1741 жылы]] жоңғарлар қазақтарға жаңа жорық бастап кірді де, Абылайды тұтқындады. Абылайдың тұтқынға түскенін білген қазақ оны тұтқыннан босатудың амалын ойластыра бастады. [[1742 жыл|1742 жылы]] [[Төле би]] бастаған қазақтың 90 беделді азаматы мен майор [[Миллер Герард Фридрих|Миллер]] елшілігі келіссөз жүргізіп, ақырында 1743 жылы бітімге келеді. Осы істе майор Миллер жоңғарларды үркітумен ғана шектеліп, нақты әрекетті қолға алмады. [[1743 жыл|1743 жылғы]] [[5 қыркүйек|5 қыркүйекте]] Абылайды тұтқыннан шығарып алады. [[Қалдан Серен]] қайтыс болғаннан соң, жоңғарлар арасында билік үшін талас басталады. Абылай бастаған қазақ сұлтандары бұл таласты тиімді пайдаланып, жоңғарларды әлсірету арқылы '''қазақтың оңтүстік және шығыс жерлерінен азат''' етіп алған.<ref>https://iie.kz/?p=25528&lang=ru</ref> == Хан тұсындағы сыртқы саясат == [[Сурет:Kazakhstan-1993-Bill-100-Obverse.jpg|thumb|right|275px|100 теңгеде бейнелеген Абылай хан]] Абылай билігінің күшейге түсуінің жаңа кезеңі [[1744 жыл|1744 жылы]] Әбілмәмбеттің [[Түркістан (қала)|Түркістанға]] көшіп кетуі уақытына саяды. Абылай көреген саяси қайраткер бола отырып, [[Қалмақтар|қалмақтармен]] аса ауыр соғыстардан қалжыраған елінің есін жиғызу үшін дипломатиялық жолдарды да тиімді пайдаланды. 1740 жылғы тамызда ол [[Орта жүз]] ханы [[Әбілмәмбет хан|Әбілмәмбетпен]], тағы да басқа 120 старшынмен [[Орынбор|Орынборға]] келіп, орыс өкіметінің «қамқорына» кіруге келісім білдіреді. Сонымен бір мезгілде қазақ халқының тұтастығын сақтау мақсатында Шың империясымен де қарым қатынасын суытпады. Петербург пен Пекинге елшіліктер аттандырды. Ол Ресей мен Қытай империяларының өзара қайшылықтарын қазақ хандығы мүддесіне пайдаланып отырды. Абылай 1745 жылы [[Қалдан Серен]] дүние салғаннан кейін, Жоңғарияның билеуші топтарының тақ таласынан әлсіреп, бұрынғы әскери қуатынан айырыла бастауын және жоңғар-қытай соғысын Шығыс Түркістанмен іргелес өңірдегі ойраттардың уақытша билігінде қалған қазақ жерлерін қайтаруға, елдің дербестігін толық қалпына келтіруге пайдалану үшін барынша күш салды. Абылай қазақ елінің тәуелсіздігіне нұқсан келтіретін жағдаяттармен аянбай күресіп, дербес сыртқы саясат ұстанып өтті. 1745 жылы Орта жүздегі Әбілмәмбет, Абылай және [[Барақ хан (Орта жүз)|Барақ сұлтан]] қатар аталса, 3-4 жылдан кейін мұндағы жағдай мүлдем өзгерді. 1749 жылғы тамыз айында Неплюевпен кездесуінде Жәнібек тархан: «бұрын Орта жүзде Әбілмәмбет хан болған, бірақ ол біраздан бері Ташкентте тұрып жатыр, ел басқарудан қалған. Бірақ сұлтан зұлымдық ісі үшін қашып жүр. Онда жалғыз Абылай сұлтан ғана билік жүргізіп отыр»,- деп көрсетті. [[Сурет:Stamp of Kazakhstan 543.jpg|right|200px]] Жазба деректерде Абылайдың шетел басқыншыларына қарсы табанды соғыс жүргізгендігі айқын көрсетіледі. 1752 ж. ол бастаған қазақ әскері шамасы 15-20 мың адамдай ойраттар қолының шабуылына тойтарыс берді. 1753 ж. желтоқсанда Абылай 5 мың жауынгерімен жоңғар әскерлерімен шайқасып, бірталай қазақ жерін азат етті. 1754ж. сәуірде Абылай бастаған 1700 қазақ әскері 10 мың қалмақпен соғысуға мәжбүр болса, (Қаратал өз бойынша), сол жылдың [[шілде]]-[[тамыз]] айында 4 мың әскермен Жоңғарияға жорық жасап, 3000 қалмақты тұтқынға алып келген. 1756ж. Абылайдың бастауымен қазақтар қытайлар мен қалмақтардың біріккен күшімен екі рет шайқасып, оның бірінде жеңіліп, екіншісінде жеңіске жетеді. 1757ж. Абылайдың 6 мың әскері Қытайдың 40 мың әскерімен шайқасынан соң, қытайлар Абылайдан бітім сұрады. 1753-1754 жылдардағы шайқастарға Қабанбай, Бөгенбай, Жанатай, Керей Жәнібек, Өтеген батырлар қысы – жазы үзбестен қатысады. Абылай бірде [[Қалдан Серен]]мен бітімге келсе, бірде Дабашыны шауып, бірде оны және Әмірсананы өзіне паналатты. Сөйтіп Ойрат ұлысының бөлшектене беруін көздеді. Тегеурінді әскери қимылмен қатарластырыла жүргізілген дипломатиялық әрекеттері Абылайды өз заманының ұлы қайраткерлері деңгейіне көтерді. Осының нәтижесінде Абылай әскері 1771ж. Мойынты өзенінің бойында болған қалмақтармен ауыр шайқаста жаңа жеңіске жетті. Саяси ахуал тұрақталған шақта Абылай қазақ жерінің бүтіндігіне қол сұққан басқалармен де ымырасыз күрес жүргізді. 1754-55 және 1764 ж. қырғыздар Жетісуда біраз ауылдарды шауып, Жауғаш, Көкжал Барақ пен Шынқожа батырлар бастаған әскерлерді Ақсу, Көксу және Шу бойында талқандайды. Осы себепті Абылай [[1755 жыл|1755]], [[1765 жыл|1765]] жылдары Қырғыз ұлысына қарсы жорық жасап, Іленің сол жағасын, Шу бойын тазартады, қазақ пен қырғыздың Нарынқолдан Қордайға тартылған, күні бүгінге дейін сақталып отырған шекарасын анықтайды. Өмірінің соңғы 15 жылында Орта Азия хандықтарына қарсы тынымсыз күрес жүргізді. 1765 — 1967 жылдары Абылай хан қолының [[Қоқан хандығы|Қоқан]] билеушісі Ерденбекпен соғысының нәтижесінде [[Түркістан (қала)|Түркістан]], [[Сайрам]], [[Шымкент]] қалалары қайтадан қазақтар иелігіне өтті. [[Ташкент]] [[Алым (салық)|алым]] төлеп тұратын болды. Екі жүз жылға созылған қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық күресінің соңғы жаңғырығы алаш жұртының санасында [[Шаңды жорық|«Шаңды жорық»]] деген атпен белгілі. Бұл [[1771 жыл|1771 жылы]] [[Еділ қалмақтары|Еділ қалмақтарының]] (170 — 180 мың адам; 40 мыңдай әскері бар) [[Жоңғар хандығы|жоңғарға]] қазақ жері арқылы үдере көшуі еді. Кіші жүздің ханы [[Нұралы хан|Нұралы]] асығыс әскер жиып, [[Жем (өзен)|Жем]] бойында қалмақтарға алғашқы соққы береді. Балқашқа жақындаған кезде Абылай хан бастаған қазақтың қалың қолы қалмақтарды қоршауға алды. Осы кезде қалмақ басшылары Ұбашы мен Серен бітімге келуді, бүкіл ел жұртымен бодандыққа қабылдауды сұрап, елші жібереді. Кіріптар ұсынысты талқылау үшін шақырылған әскери кеңесте Абылай тағы да көрегендік танытып, жеңілген жауды қырып–жоюдың қажеті жоқ екендігін дәлелдеуге тырысады. [[Еділ|Еділден]] ауған қалмақпен келіссөзге келіп, тым құрыса олардың Жоңғарға еркін өтіп кетуіне мүмкіндік беру жөніндегі Абылай түйінінің аржағында шығыстағы ұлы көршімен болашақтағы қарым-қатынасты ойлау жатыр. Жоңғардан азат етілген шығыстағы жерлерге қазақ ауылдарын апарып түпкілікті қоныстандыру да Абылай саясатының тереңдігін, кемеңгерлігін айқын көрсетеді. Оның әрбір іс-әрекеті қазақ халқының бүтіндігін, елі мен жерінің тұтастығын сақтауға бағытталды. Билікке таласқан Барақ сұлтан [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр ханды]] өлтіргенде де Абылай ел билігін ойлап қынжылып, Төле бимен тізе қоса қимылдап, бұзық сұлтанды жазаға тарту жағында болады.Абылай соғыс жағдайына сай қол астындағы елде, әсіресе, әскер ішінде қатаң тәртіп орнатты. Сондықтан да хан бастаған жауынгерлердің ел-жұрты мен ата мекенін қорғау рухы жоғары, ұзақ жорықтарға шыдамды, шайқас даласында тегеуріні қатты болған. Абылай сан жағынан әлдеқайда басым жаумен шайқасудан еш тайынбаған және көбіне үстем шығып отырған. Абылай қазақ хандығының күшін біріктіріп, әскери жағынан қуатты мемлекетке айналдырды. [[1771 жыл|1771 жылы]] жасы жеткен [[Әбілмәмбет хан]] дүние салды. Қалыптасқан дәстүр бойынша Орта жүздің ханы болып не Әбілмәмбеттің інілерінің бірі, не үлкен ұлы [[Әбілпейіз сұлтан|Әбілпейіз]] сайлануға тиіс еді. Алайда басты сұлтандардың, старшындардың, Әбілпейіздің өз қалауымен үш жүздің басшы өкілдері Түркістанда Абылайды хан көтерді. Абылай іс жүзінде жалғыз Орта жүздің ғана емес, бүкіл Қазақ ордасының ұлы ханы болды. [[Сурет:2000 Stamp of Kazakhstan - Abylai Khan.jpg|right|200px]] Абылай [[Ресей]] мен [[Қытай тарихы|Қытай империяларының]] арасында орналасқан Қазақ елінің геосаяси жағдайына икемделген саясат жүргізді. Қытай әскерлері жоңғарларды жойып, [[Орта Азия]] мен Қазақстанға ене бастаған кезде мұсылман елдерінің басын қосуға ұмтылып, Ауған шаһы [[Ахмад Дуррани]]мен келіссөз жүргізді. [[Түркия]]ға елшілік жіберу ниеті де болды. Қытаймен қатынас жақсара бастаған кезде орыс бодандығынан бойын тартып, патша әкімшілігінің шақыруымен хандық белгілерді қабылдау үшін 1779 жылы қазан айында [[Петропавл]] бекінісіне барудан бас тартты. [[Пугачев бастаған шаруалар соғысы|Пугачев соғысы]] кезінде 3 мың әскерімен «Қасірет белдеуі» бойындағы орыс бекіністерін шапты. Абылай қаһарлы хан болуымен қатар, қазақ халқының рухани қасиетінен еркін сусындаған дарынды күйші ретінде де белгілі. Ол ''«Ақ толқын», «Ала байрақ», «Бұлан жігіт», «Дүние қалды», «Жетім торы», «Қайран елім», «Қара жорға», «Қоржынқақпай», «Майда жел», «Сары бура», «Шаңды жорық»'' т.б. күйлердің авторы. Абылай өмір жолын ат үстінде, жорықтарда өткізіп, [[Арыс (өзен)|Арыс]] өзені жағасында қайтыс болды. Сүйегі [[Түркістан (қала)|Түркістан қаласындағы]] [[Қожа Ахмет Ясауи кесенесі]]нің ішінде [[Қабырхана]] мен [[Ақсарай]] арасындағы дәлізде жерленген. Абылайдың артында 12 әйелінен 30 ұл, 40 қызы қалды. Қазақ халқының жадына Абылай қажырлы мемлекет қайраткері, батыл қолбасшы, дарынды дипломат ретінде сақталып келді. Оның есімі тәуелсіздік символында жауынгерлік ұранға айналды. == Абылай ханның қазақ халқына сіңірген еңбегі == Абылай дарынды хан, аса ірі қайраткер, қолбасшы болды. Әбілмәмбет ханның тірі кезінде қазақ халқы оны өзінің қорғаушысы, көсемі санады. Ол патша өкіметінің губернаторларының ыңғайына жүрмеді. Елінің еркіндігін, бостандығын қорғай білді. Ресеймен одақтасудан кейін көп кешікпей Абылай елдің ішкі сыртқы жұмысынан екі жылдай қол үзді. Ол туралы Мәскеу мұрағатынан табылған (қор 122, тізім 1, іс 2) хатқа жүгінейік. Бұл хатта Абылай сұлтанның Қалдан Сереннің тұтқынында екені жазылыпты. Бірақ қалай қолға түскені жазылмаған. Халықтың айтуы бойынша, жоңғарлардың қолына түсу себебін екі түрлі түсіндіреді. Біріншісі, [[Қалдан Серен]] тұтқиылдан Абылайдың ауылына шабуыл жасап, батырларымен қапылыста қолға түсірді десе, екіншісінде, Абылай сұлтан нөкерлерімен аң аулап жүргенде тұтқындалды дейді. Ал оның тұтқыннан шығуы туралы да екі түрлі жорамал айтады. Біріншісі, Ресейдің елшісі майор Мюллердің Қалдан Серенге апарып берген [[генерал-губернатор]] Неплюевтің хатынан кейін босатты десе, екіншілері қазақтың би-батырлары талап етіп босатып алды дейді. Мен танысқан хаттарға сүйеніп, Абылай ханның тұтқыннан босап шығуына үш түрлі себеп болды деймін. Ең бастысы, Абылайдың өзінің ақылдылығы, тапқырлығы, дипломаттығы. Оны халқының сыйлайтындығы Қалдан Серенді ойландырды. Екінші себеп - шын мәнінде оған арашашы болған беделді би-старшындар. Үшіншісі, Мюллердің де әкелген хаты әсер етті. 1742 жылы 18 мамырдағы Гладышевтің хабарында былай делініпті: «Қырғыз-қайсақтар әңгімелерінде Ақшораның жоңғарларға келгенін айтып отырды. Қырғыз-қайсақтың иесі Абылай сұлтанды жоңғарлардың қожасы Қалдан Серен тұтқында ұстап, оның аяқ-қолына кісен салыпты. Ақшора келген соң кісендерді алып, Ақшораның адамдарын кісендепті. Ақшора кеткеннен кейін Абылайдың аяқ қолындағы кісендерді алып тастап, Абылайдың інісін қырғыз-қайсақ еліне қайтарды. Ақшораны қалмақтың үш адамымен жіберді. Егер де 10 отбасын және Қарасақалды әкеліп берсе, сонда ғана жоңғарлықтар тұтқындарды қайтарамыз» дейді. Ақшора және үш қалмақ қырғыз-қай­сақтардан әлі қайтып келмеді». 1744 жылғы 23 қаңтардағы Кирилловтың хатында: «...Абылай сұлтан Қалдан Серенде екі жылдай тұтқында болды. Онымен бірге Жолбарыс сұлтан отырды. Ол Қалдан Серенмен тіл табысты. Осы жылғы күзде оларды (30 қыркүйекте) өз елдеріне жіберді. Тұтқында 35 адам болды. Барлығы да қайтарылды. Өз ұлыстарына аман-есен жетті. Олар тұтқында болған кезде сол жазда қоңтайшыларда көп адамдар шешек ауруымен ауырып, қайтыс болды. Қалдан Серен қайсақтармен бейбітшілікте». Жоңғарлардың тұтқынынан келгеннен соң Абылайдың абыройы тіпті жоғары дәрежеге көтерілді. Енді үш орданың хандары, билері де онымен санасты. Ол Ресейден қол үзген жоқ. Бірақ губернаторларға бас иген емес. Оларды өзінен ара қашықтықта ұстады. Абылай хан Орынборға 1740 жылы барғаннан кейін губернаторлардың оған өздеріне келіп кетуін сұраған бірнеше шақыруларын қабылдамады. Кейбір тарихшылар Абылайдың тұтқыннан келуі оны Ресейге байлады, оған міндетті болды дегендей ой білдіреді. Жоқ. Олай емес. Ресейге тәуелді болған жоқ. Міне, осындай хаттың бірін 1745 жылы 16 сәуірде Орынбордан губернатор, құпия кеңесші [[Иван Неплюев]] Абылай сұлтанға жіберіпті: «...Біз сізден көптен хабар ала алған жоқпыз, көп уақыт өткендігі себепті сізден өткен кездер туралы хабарларды естігеніміз дұрыс болар еді. Сіздің және қол астыңыздағылардың бір белгісі болсын. Егер мүмкіндігіңіз болса, уақыт тауып, сіз маған келсеңіз, маған ұнаған болар еді. Мен осы алдағы күзге дейін басқа жаққа баруыма байланысты орнымда болмауым мүмкін. Екеуміз кездесіп, бетпе-бет әңгімелесіп көп жағдайларға кеңескеніміз дұрыс болар еді. ...Сіздің қойған талабыңызға байланысты Сібір жағында ұсталған адам­дарыңыз бен малдарыңыздың біразы қайтарылды. Басқасына ол генерал күш салып көмектесемін деп сенім білдірді», депті. 1745 жылы 7 мамырда жүзбасы [[Яков Ерофеев]] арқылы [[полковник Павлуцкий]]ге Абылай хан мынадай хат жіберіпті: «Сіздің маған жіберген хатыңыздан естіп отырмын: «Бізге денсаушылық тілей отырып, біздің қол астымызда жаулап алды деген жылқылар және тұтқындар бар депсіз». Ондай жағдай болған жоқ. Тұтқында ешкім жоқ. Егер ондай болса, онда қандай одақтастық болады. Өткен жылы сіздің адамдар 42 адамды тұтқынға алды. 24 адам, 1300 жылқыны, 13 байдың үй-мүліктерінен 382 жылқыны бізге қайтарды. Енді 918-і сіздерде қалды». Бұл хаттағы: «Онда қандай одақтастық болады», деген сөзге көңіл бөлу керек. Ол - Абылай Ресейге берген сертін одақтастық деп түсінетіні. 1760 жылы 16 сәуірде Орынбор губерниясының кеңсесінен құпия экспедиция арқылы Орынбор гарнизонының жаяу әскер полкының поручигі, князь Иван Ораков, тілмаш Яков Гуляев Абылайды іздеп, бес күн жүріп старшын Байжігіттің ауылына келеді. Абылай осы жерден 3-4 шақырым жерде қоныстанған екен. Көкшетауға, Әулие Петр қамалына жазда бармақшы. Ораков пен Гуляев әдептілік, сыпайылық көрсетіп, Абылай сұлтанды тағы да Орынборға, тіпті болмаса Троицкіге келуді қиылып сұрайды. Оған Абылай: «Қашқария қырғыздары Айходжа және Күнходжа Жаркент қалаларына шабуыл дайындап жатыр. Бұл жердегі халықтар Ташкент, Түркістан, Бұқараға көпестер және таможнялықтармен еріп көшіп жатыр. Ол жерге көмек көрсетуіміз қажет. Сол себепті Орынборға баруға уақытым жоқ», деп жауап беріпті. Абылай осылайша үш ([[Ресей]], [[Жоңғар]], [[Қытай]]) алып мемлекеттердің ор­тасында дипломатиялық шеберлікпен Қазақ елінің бостандығын сақтай білді. Қазақ халқының аса көрнекті ақыны [[Мағжан Жұмабай|Мағжан Жұмабаев]] ''«Батыр Баянда»'' Абы­­лайдың саясаткерлігін былай суреттепті: ''«Алыстан орыс, қытай - ауыр салмақ. Жақыннан тыншытпайды қалың қалмақ. Артында ор, алдында көр, жан-жағы жау Сол кезде елге қорған болған Абылай, Көп жаудың бірін шауып, бірін арбап».'' 1759 жылы (қор 122, «Қырғыз-қайсақ ісі», тізім 1, іс 3) Орынбордың губерна­торы, құпия кеңесші Давыдовқа және [[генерал-майор Тевкелев]]ке, Сібір губерна­торындағы әскери қолбасшы Брегадир Фрауендорфқа император ханымның канцлері [[граф Воронцов]]тың жолдаған хатында Абылай ханның өміріндегі тағы бір қырлар ашып беріліпті. Онда Абылай ханның Ресейдің губернаторларына, тіпті ханымға, канцлерге де бас имейтіні хабарланған. Бірнеше рет өздеріне келіп жолығуын 1743 жылдан бері сұраса да бармағанын, оның үстіне олардың алдына өзінің талаптарын табанды түрде қойып, оның орындалуын міндеттегеніне көз жеткіземіз. Хаттың 74-бетінде былай депті: «...Сіз биылғы жылғы 15 наурыздағы хабарламаңызда тағы да ұсыныс жазыпсыз. Онда Абылай сұлтанды жақсырақ өзімізге тарту мақсатымен еркелетуді және Орынборда көбірек марапаттауды талап етіпсіз. Мұндай жалақы үшін ол одан әрі беріліп қызмет етуге міндетті. Оны жоғалтпас үшін, біздің жағымызды қолдауы үшін, тіпті болмаса ашық қарсы шықпаса да бүгінгі қытайлықтардың тырысып отырғанына беріліп кетпей, өз жағымызға шығару керек. Біздің жақтан да оны еркелетуіміз қажет. Онымен жеке хат жазысып тұрыңыздар. Ол өте пайдалы. Абылай сұлтанға император - [[ақ патша]] ханым­ның атынан биылғы 1759 жылдың басынан бастап жалақы төлеуі дұрыс. Орынбордың шет ел шығыны есебінен қырғыз-қайсақтардың [[Кіші Ордюга|Кіші Ордасының]] [[Нұралы хан]]ының жалақысын азайтып, әрқайсысына 600 рубльден жалақы берілсін. Оларда реніш болмау үшін жылына 300 рубльден тағайындау керек. Оның үстіне 100 рубль басқа қырғыздарға берілмей, Абылай сұлтанның өзінің пайдалануына беріледі. Өйткені, бізге белгілі, ол өзінің 200 рублімен қырғыз-қайсақтың салты бойынша жергілікті старшындарымен бөліседі. Екінші, Абылай сұлтанның басқа ұсыныстарын алсақ, ол Ресейдің шекаралық командирлеріне өкпелі, сондай-ақ башқұрттарға және белгілі [[Ноян Шеренде]]ге. Ол қырғыз-қайсақтардың жауы көп, жылқыларын алып кеткен. Сондай-ақ қа­сиетті шоқынуға барғандар туралы айтыпты, олардың басым көпшілігі өз еріктерімен шоқынуға барған жоқ. [[File:Кокшетау.jpg|thumb| left| alt=A.| ''[[Көкшетау]] қаласы Абылай Хан алаңы''.]] ...Абылай сұлтан қойған мәселелерді шешу және Ноян Шереннің ұстап отыр­ған адамдарын, жылқыларын да қайтарып беру мүмкіндігіне сенемін. Абылай жанжал шығарады. Оның арызы бойынша Сібір командирлерін тыныштандыру керек. Үшінші, Абылай сұлтан қойған мәселелерін шешу үшін қабылданған жарлықты нақты орындайық. Абылай сұлтан кейбір жағдайға сенбеуі мүмкін. Оның талаптары толығымен орындалған жоқ». Міне, көріп отырсыздар Санкт-Петербургтен канцлер Воронцов Абылайдың талаптарын орындау қажеттігіне қатты көңіл бөлген. Бұл Абылай сұлтанның беделі жоғары екенін, өзін Ресейге бағыныштымын деп мойындамайтынын дәлелдейді. Осы хаттың жалғасында және былай депті: «...Абылай бүкіл Орта Ордада ең басты қожасы болып есептеледі, оның үстіне ол басқалардан гөрі әлдеқайда зерек (түсінгіш), әрі икемді (епті), оны нағыз хан жасау керек. Жергілікті халық Орта Орданың Әбілмәмбет ханның мыса­лындай жарлықсыз хан сайламасын. Оған қарсы тұру өте қиын. Өйткені, ісіне қарап әр жерде бүгінде Абылайды хан деп атайды». Өздеріңіз байқап отырғандай, Абылайды халық әдейілеп сайламаса да оны «хан» деп есептейтіні құзыреттілерге де жеткен. Абылай ханның ғажап дипломат екендігі қалмақтың ханы Қалдан Серен өлгеннен кейін ерекше белгілі болды. Жоңғарлардың ханы Қалдан Серен өлген соң оның балалары таққа таласып, бірін-бірі өлтірді. Ең соңында күңнен туған ұлы Лама Дорчжи қулық-сұмдық жолмен тақты басып алды. Оның Даваци, Амурсана атты інілері Абылай ханның ордасына қашып келді. Осы кезде [[Әбілмәмбет хан]], атақты [[Малайсары бил]]ер Абылайға қысым жасап, ол екеуі [[Лама Дорчжи]]ге қайтарып беруді талап етті. Бұл Абылай ханның ел басқарып жүргендегі өте ауыр кезеңі еді. Ауыр сыннан шығу кезіндегі Абылайдың табандылығын, тапқырлығын, жігерлілігін көрсететін деректерді [[Санкт-Петербург]]тің орталық кітапханасынан алған [[В.В.Вельяминов-Зернов]]тың: «Тарихи хабарлама. Қырғыз-қайсақтар туралы және [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр хан]] өлгеннен кейінгі Ресейдің Орта Азиямен қарым-қатынасы» атты кітабында жақсы көрсетілген. Онда былай деген: «[[Лама Дорчжи]] 1750 жылы [[мамыр]] айында өкіметті өз қолына басып алды. Бір інісін соқыр қылып, жер аударды. Бадемирдің бес ұлын тұншықтырып, өлтірді. Одан басқа да көптеген туыстарын сол әдіспен құртты. Ұрыс-керіс және келіспеушіліктер тез арада оның сөзсіз құритындығының белгісі еді. Мемлекет үшке бөлінді. Бір бөлігі Лама Дорчжиге қалды. Екіншісі Қытайға көшті, үшіншісі Сібірге, Ертіс өзеніне қарай ығысты. Енді елдің иесі жауыздықтың жаңа түрін қолдануға көшті. Даваци ең жақын таққа таласатын ізбасар болғандықтан, оны бақталас деп есептеп тұншықтырып өлтірмекші болды. Оған мазасызданған [[Даваци]] өзінің жиендерімен, [[Әмірсана|Амурсана]] мен Сібір шекарасына кетуді ойлады да Орта Орданың қырғыздарына қашып барды. Даваци екі адамын Абылай сұлтанға жіберді. Одан рұқсат талап етті. Осы жерде қалайын ба, жоқ басқа жаққа барайын ба?» - деді.Осы екі арада айлакер Абылай сақтық шарасын қолданып үлгерген болатын». Міне, Абылай осылай болмаса, Абылай бола ма? 1757 жылы Абылай 10 мың сарбазбен [[Қашқар|Қашқария]] жерінде (1,0 млн.қал­мақтарды қытайлықтар қырғаннан кейін) қалған торғауыттарды қырды (бас­қарған батырлар: Арғын - Атығай - Күлеке батыр - 2000 сарбазбен; Керей Мер­ген батыр - 2000 сарбазбен, [[Көкжал Барақ батыр]] (Найман) - 2000 сарбазбен; Абылай сұлтан - 2000 сарбазбен; [[Қабанбай батыр|Қаракерей Қабанбай|Қаракерей Қабанбай батыр]] - 2000 сарбазбен), қалған қалмақтардың бірде-бірін қалдырмай тұтқындап, қазақ жеріне құлдыққа таратты. 1760-1764 жылдар аралығында Қабанбай батырды Абылай сұлтан Зенгор жеріне бас қолбасшы етіп тағайындады. Қабанбай ба­тыр Қаракерей наймандарды, Төлеңгіт Райымбек батыр (Албан Райымбекпен шатастырмайық) Уақ, Керейлерді Зенгор жеріне көшірді. Бұл тек қана Абылай сұлтанның талабымен іске асты (қор 1, тізбе 1, іс 88, 1760 жыл, Омбы мұрағаты). 1760 жылы 20 мамырда князь поручик Иван Ораков генерал-майор және Сібірдің шекаралық әскери бас командирі Иван Иовемарнға жазған хатында былай депті: «19 ақпан күні Абылай сұлтанның төлеңгіт қырғызы Райымбек былай деді: «Өткен күзде Абылай сұлтан өз атынан мені Орданың Қаракерей Найман руына жіберді. Олар Звенигорск қамалының жанында Қарата атты жайлаудағы көштермен бірге жүр». Кейін қайтар кезде сол рудың бас старшыны Қабанбай Абылай сұлтанның атынан Райымбекке бұйрық береді. Ол Райымбекке өзінің ұлыстарын түгелімен алдағы жазда [[Зенгор хандығы]]ның жеріне көшуін, ондағы Зенгор ханы [[Қалдан Серен]] Урғаның тұрған жеріне барып тұруын бұйырды». Абылай ханның батыл әрі ғажап қимылынан кейін Орск бағытының қолбас­шысы, [[полковник Родестен]] генерал-майор Фонвейнмарнға 1760 жылы 22 қыркүйекте (№315) мынадай баянат келіпті: «...20 шілдедегі хатты Абылайға оқып берген. Онда Зенгордан Тарбағатайға де­йінгі жерлер Барабы татарларының жері, Уранхаевтардың қонысы деген. Абы­­лай: «Ешқандай Барабы татарларын естіген емеспін, білмеймін. Жер біздікі», - деп жауап береді. Жер дауын шешу үшін Абылай өзі шілдеде барып қайтамын, содан кейін жауабын генерал-майорға жазамын дейді. Поручик Гуляев Абылаймен кездескені туралы жоғарыдағы хатын былай жалғапты: ... «Абылай мені 22-сі күні жібермекші болды. Мен жердің алыстығына бай­ланысты өтірік ауырған болып, бармай қалдым. Қытайдың елшісі келе жат­қанын да естідім. Абылай: «Олармен таяу арада кездесе алмаймын. Уақытым жоқ», - депті. Аз уақыт өткен соң, 23-і күні Қытай елшісі Абылайдың ордасына 30 адаммен келді. Олар Абылайға кісі жіберіп, бүгін кездесуді талап етеді. Абылайдан сескеніп, басқа қырғыздар да (қазақ - Б.Н.) кездескілері келмепті. Қытайлықтар қырғыздардың аудармашысына риза болмай, хатты бермей, тек ауызша ғана өз талабын айтады. Абылай мен Жолбарыс сұлтан парсы тілі араласқан қалмақ тілінде жазылған хатты түсінбейді. «Қырғыздар уранхай және торғауыттардың жерлерін басып алған. Олардың тұтқындағы адамдары мен малдарын қайтарып беруге уәде беріңдер», - депті қытайлықтар хатында. Егер қайтармасаңдар, әскер жіберемін деп қорқытыпты. Олар Абылайды сыйлағандықтан ғана жіберген жоқпыз деді. Міне, осындай жүздеген хаттар мұрағаттарда жатыр. Бұл сол заманның дипломатиясы. 1738-1781 жылдар арасында [[Петропавл|Қызылжар]], [[Көкшетау]], [[Павлодар|Кереку]], [[Зайсан]], [[Семей]], [[Өскемен]], тағы басқа да солтүстік, шығыс шекараларын қорғап, еліміздің бүгінгі күнге жетуін қамтамасыз етіп, оңтүстікте Төле би, Шапырашты Наурызбайдың сарбаздарымен қарым-қатынаста болып, оларға да қорған бола білгендігін дәлелдейтін хаттар бар. Абылай бастап барған жорықтар туралы да құжаттар жеткілікті. [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр]] тірі тұрған кезінде Абылаймен қарым-қатынас жасаған. Әбілқайырды өлтіргенде оның балаларын аман алып қалған Абылай сұлтан. Ол туралы Әбілқайырдың зайыбы Бопай ханымның канцлерге, генерал-губернаторға жазған хаттарында: «Абылай сұлтанға көп рахмет. Балаларымды ажалдан құтқарды», депті. Абылай хан айтқандарына көнбеген соң Сібірдің губернаторы Саймоновтың Сыртқы істер мемлекеттік коллегиясына 1763 жылы 5 ақпанда, сондай-ақ 1764 жылы генерал-майор Фонфрауендорфтың жазған хаттарында Абылай сұлтанның абыройын төгіп, жамандап канцлерге жазыпты. Онда: «Абылай сұлтан бірде-бір руды басқармаған, халықтың арасында абыройы жоқ», деп, екіншісі «қытайларға жалтақтық жасады» депті. Осы хаттарды оқыған бірен-саран «тарихшы-жазушыларымыз» Абылай хан туралы алыпқашпа әңгіме айтып жүр... Абылай ханның Ресейге тәуелді болмай, олармен тең дәрежедегі одақтас мемлекеттің ханымын дегенін дәлелдейтін тағы да генерал-поручик Иван Деколонгке, одан кейін генерал-поручик және губернатор Иван Реннедорфке жазған (1772 жылы 19 қыркүйекте) хатын мысалға келтірейік: «...Генерал мырза, сізге айтарым, біздің Орда сіздің Ресейдей емес, өте шашыраңқы жатыр. Ұрыларды, бұзықтарды табу, ұстау тез арада қолдан келмейді. Жеріміз өте үлкен. Сол себепті кімнің қайда көшіп жүргенін білу мүмкін емес. Қытайдың Богдо ханына мен өз талабымды айтып былай дедім: «Қандай күші бар мемлекет болса да егер бізге қарсы шықса немесе дөрекілік білдірсе, онда біз оларға қарсы тұра аламыз». Егер де Қытайдан көмек сұрай қалсақ, ол ешуақытта көмек беруге дайын еместігін білдірді. Осыған байланысты, егер де бізге біреулер көз алартып, соғыс ашу қаупі бола қалса, онда сіз бізге әскери көмек беруге дайынсыз ба? Осы туралы импе­раторға жеткізіп, маған жауабын хабарласаңыз. Генерал мырза, сізден маған 1000 немесе 500, болмаса 300 әскери адамдарды уақытша беруіңізді сұраймын. Ол біздің ішіміздегі ұрыларды ауыздықтап, тыю үшін керек. Ұрыларды ұстап, жазаласақ, онда олар сіздерге де, біздерге де жаманшылық жасай алмауы тиіс. Екі генералитет келісімге келуіміз керек. Мен сіздің әскерді алысқа апармаймын. Бес күн ұрылармен бірге болады. Ол жерге мен өзім барамын немесе балаларымның біреуін жіберемін. Содан кейін оларды қару-жарақтарымен, киімдерімен өз елдеріне апарып саламыз. Бұл мәселені императорға жеткізбей-ақ өзіміз шеше аламыз ғой. Әскер берсеңіздер де, бермесеңіздер де маған хабар беріңіздер. Соңында сізге көп жыл денсаушылық тілеуші - Абылай хан. Сенімді болу үшін өз мөріммен растаймын». == Отбасы == Абылай көрші елдермен дипломатиялық қарым-қатынасты нығайту үшін ел билеушілерінің, ауқатты кісілердің қызын алған. Одан былай, қазақ сұлтандарымен, қожаларымен, рубасыларымен қыз алысып отырған. Ұрпағы '''[[Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов|Шоқан Уәлиханов]]''' дерегі бойынша, Абылай ханның 12 әйелі, 40 қызы мен 30 ұлы болған. * Бәйбішесі Қарашаш ханым – [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр ханның]] қызы. Одан екі қыз туады. Біреуі Орта жүзді билеген [[Дайыр (хан)|Дайыр ханға]], екіншісі Құдайменде сұлтанға ([[Қоңырқұлжа Құдаймендеұлы|Қоңырқұлжа Құдаймендиннің]] әкесі) тұрмысқа тиген. * Екінші әйелі Сайман ханым – қарақалпақ бегі Сағындық-Шұбақбайдың қызы. Одан [[Уәли хан]] туады. * Үшінші әйелі Бабақ ханым – [[Қашқар]] бегі Сарт Кенженің қызы. * Төртінші әйелі – қожадан шыққан, қырғыз әулиесі Сарғалдақтың әпкесі. * Бесінші әйелі Тобышай немесе Түбіш – қалмақ кінәзі Хошу мергеннің ([[Қалдан Серен|Қалдан Сереннің]] туысы) қызы. * Алтыншы әйелі Тоқта ханым – қалмақ ноянының қызы. * Жетінші әйелі Татыш ханым – қырғыздарға шыққан жорығынан әкелген олжасы еді. Одан 2 қыз туады. Біреуі Тәуке сұлтанның ұлы Тұрсынға ұзатылған. * Сегізінші әйелі Өрес ханым – қалмақтан әкелген Абылайдың олжасы. Жұрт оны Сұлу деп атап кеткен. * Тоғызыншы әйелі – Тұлақ ханым. * Оныншы әйелі – Сайын-Көбен. * Он бірінші әйелі – Шаған ханым. * Он екінші әйелі – Мұңтұм. Соңғы төрт әйелі қалмақ қыздары, олардан ұрпақ болмаған. Тоғызыншы әйелі Сайман ханымның көмекшісі, ал оныншы әйелі Қарашаш ханымның әйелі еді.<ref>Валиханов Ч.Ч. Абылай хан // Собрание сочинений в пяти томах. ''–'' Алма-Ата, 1964. ''–'' Т. 3. – С. 486.</ref> ==Тарихи жыр== {{main|Абылай хан (жыр)}} '''Абылай хан''' - тарихи [[жыр]]. Жыр [[Қытай]]дың [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы|Шыңжаң]] аймағында тұратын қазақтардың арасында кең таралған. Авторы белгісіз. Жыр Абылайдың балалык шағынан басталып, ер жету, қол бастау, ел билеу жолын коркем баяндап, соңын Абылайдың өлімімен аяқтайды. Жырда сөз болатын оқиғалар мен адамдар нактылы өмірде болған. Жыр Шыңжаң тұрғыны [[Шерияз]]дан Сүлтанбайұлынан жазып алынып, тұңғыш рет Қытайдын "Ұлттар" баспасынан жарық көрген 4 томында (1985), одан кейін "Абылай хан" атты кітапта (А., [[1993)]], "Казак халык әдебиеті" көптомдығының 1- ші томында (1995) жарияланды.<ref>Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3</ref><ref>Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8</ref> == Сыртқы сілтемелер == * [http://abai.kz/content/abylai-khan-eshkandai-baraby-tatarlaryn-estigen-emespin-bilmeimin-zher-bizdiki Абылай хан: «Ешқандай Барабы татарларын естіген емеспін, білмеймін. Жер біздікі!»] * [http://kokshetau.online.kz/history/abylai.htm/ Абылай хан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110817203903/http://kokshetau.online.kz/history/abylai.htm |date=2011-08-17 }} * [http://www.rah.kz/ru/ Абылай ханның резиденциясы” мұражай кешені, Петропавл қ.] * [http://aounb.kz/index.php?Itemid=87&id=625&lang=kz&option=com_content&view=article Абылай ханның 300 жылдығы] ==Дереккөздер== <references/> {{Қазақ хандары}} [[Санат:Қазақ хандары]] [[Санат:Жәдік әулеті]] [[Санат:Абылай хан әулеті]] [[Санат:Қазақ теңгесінде бейнеленген тұлғалар]] [[Санат:Төрелер]] p7ocjz1ymibmloehnlgmbwyhu1s7k1i 3480085 3480084 2025-06-15T04:52:54Z Sagzhan 29953 /* Шыққан тегі мен жас кезі */ 3480085 wikitext text/x-wiki {{мағына|Абылай Онданұлы}} {{мағына|Қанішер Абылай}} {{Мемлекеттік қайраткер | түс = Қазақ ханы | Қазақша есімі = Абылай хан | Шынайы есімі = Әбілмансұр Көркем Уәлиұлы | Суреті = Абылай хан.jpg | Атауы = | Сурет ені = | Титулы = [[Қазақ хандығы]]ның 18-ші ханы | Лақап аты = | Ту = Flag of the Kazakh Khanate.svg | Ту2 = | Басқара бастады = [[1771 жыл|1771]] | Басқаруын аяқтады = [[1781 жыл|1781]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Әбілмәмбет хан]] | Ізбасары = [[Кенесары хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Титулы_2 = [[Орта жүз]]дің ханы | Ту_2 =Flag of the Kazakh Khanate.svg | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1771 жыл|1771]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1781 жыл|1781]] | Ізашары_2 = [[Әбілмәмбет хан]] | Ізбасары_2 = [[Уәли хан]]<br>[[Дайыр|Дайра хан]] | Титулы_3 =[[Ұлы жүз]]дің ханы | Ту_3 =Flag of the Kazakh Khanate.svg | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 =[[1756 жыл|1756]] | Басқаруын аяқтады_3 =[[1771]] | Ізашары_3 =[[Төле би]] | Ізбасары_3 =Қасым хан ІІ | Діні = [[Ислам]], ([[сүннет]]) | Азаматтығы = | Туған күні = 1711 | Туған жері = [[Түркістан (қала)|Түркістан]], [[Қазақстан]] | Қайтыс болған күні = 1781 | Қайтыс болған жері = | Жерленді = [[Қожа Ахмет Ясауи кесенесі]],[[Түркістан (қала)|Түркістан]] | Династия = [[Төре]] | Туған кездегі есімі = Әбілмансұр | Әкесі = Көркем Уәли сұлтан | Анасы = | Жұбайы = Қарашаш ханым | Балалары = [[Уәли хан]]<br />Қасым сұлтан<br />Сүйік сұлтан<br />Әділ сұлтан (барлығы 30 ұл, 40 қыз) | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = [[Аңырақай шайқасы]] |Түсініктемелер=Абылай тек Орта жүзде билік жүргізді. Ұлы жүздегі Әбілпейіз оған бағынды. Кіші жүздегі Нұралы ханның астындағы рулар бағынбады, ал қалған кіші жүз рулар бағынды.}} '''Абылай хан''' (шын есімі '''Әбілмансұр''') — [[1771 жыл|1771]] – [[1781 жыл|1781]] жылдар аралығында билік құрған [[Қазақ хандығы]]ның 18-ші ханы. Қазақ Ордасының тарихындағы ең ұлы хандардың бірі. Арғы тегі [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орданың]] негізін қалаған [[Орда Ежен хан]]нан бастау алады. Абылай онымен қоса [[Ұрыс хан]], [[Барақ хан]], [[Жәнібек хан]] сияқты билеушілердің тікелей ұрпағы. Абылай хан қазақ тарихындағы бірегей тұлға [[Кенесары хан]]ның атасы.<ref>Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «[[Қазақ энциклопедиясы]]», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х</ref> == Шыққан тегі мен жас кезі == 1711 жылы Көркем Уәлидің отбасында Түркістан қаласында дүниеге келген. Азан шақырған есімі – Әбілмансұр. Әбілмансұр Жошы ханның ұрпағы, төре тұқымынан тарайды. Оның шежіресі келесідей: [[Шыңғыс хан]] — [[Жошы хан]] — [[Ұрыс хан]] — [[Барақ хан]] — [[Жәнібек хан|Әз-Жәнібек хан]] — Жәдік сұлтан — [[Шығай хан]] — [[Есім хан]] — [[Салқам Жәңгір хан]] — Уәли (Уәлибақы) сұлтан — [[Қанішер Абылай]] — Көркем Уәли сұлтан — Әбілмансұр.<ref>[[Қазақ хандарының шежіресі]]</ref> ==== Сабалақ ==== 12 жасында әкесі Көркем Уәли жоңғар қонтайшысы Цэван-Рабдан шабуылынан қаза табады. Әбілмансұрдың шыққан тегін жақсы білген [[Төле би]] оған өз түйесін баққызып, оны аман сақтап қалу үшін '''"Сабалақ"''' деп атап кетеді. Кей деректе Сабалақ туысы [[Әбілмәмбет хан|Әбілмәмбет сұлтанның]] жылқысын да баққан дейді<ref>Казахстан. Национальная энциклопедия. / Гл. ред. Б. Аяган. — Алматы: Главная редакция: «Қазақ энциклопедиясы», 2004 — 560 с.</ref>. [[Төле би]] Әбілмансұрға салихалы тәрбие беріп, оның тұлға болып қалыптасуына ықпал етті. 15 жасынан бастап жоңғарларға қарсы күреске қатыса бастайды. Сұлтанның бойы орталау, күші ерекше мықты болған. Замандастары жас сұлтанның батыл, ержүрек және епті болғанын атап өтеді. === Абылай атануы === Әбілмансұрдың атасы Абылай Уәлибақыұлы жекпе-жекке шыққанда ешқашан жеңілмейтін, жауының оған шамасы келмейтін. Сондықтан ел арасына оны '''Қанішер Абылай''' деп атап кеткен.<ref>Касымбаев Ж.К.История Казахстана. – Алматы: 2004. – С. 35.</ref> Қанішер Абылайдың немересі Әбілмансұр 20 жасында ел ішінде кеңінен таныла бастады. Ер жеткен Сабалақ Әбілмәмбет ханның жасағына қатысып жүрген екен. [[1733 жыл|1733 жылы]] жоңғардың көрнекті қолбасшысы Шырыш батырмен (жоңғар қонтайшысы [[Қалдан Серен|Қалдан Сереннің]] ұлы) жекпе-жекке шыққанда рухты бабасының атын ''"Абылай! Абылай!"'' деп ұрандатып, қарсыласын жеңіп шығады. Жекпе-жекте жеңіске жеткен жас сарбазды халық ұран еткен '''Абылай есімімен''' атай бастайды. Бұл ерлігі үшін халық Абылайды өте құрметтейді екен. Сөйтіп Абылайға [[Арғын|Арғынның]] [[Атығай]] руын басқаруға сайлапты. [[1749 жыл|1749 жылға]] таман Абылайға тек Атығай ғана емес, Арғынның бүкіл жеті руы, оған қоса [[Керей (тайпа)|Керейлер]], [[Уақ|Уақтар]] және [[Қыпшақтар|Қыпшақтардың]] бір бөлігі бағына бастайды.<ref>Эпистолярное наследие казахской правящей элиты. 1675–1821 годов. ''–'' Алматы, 2014. ''–'' Т. 1. ''–'' С. 274.</ref> == Жоңғарларға қарсы күресі == [[1734 жыл|1734 жылы]] Орта жүзді басқарып келген [[Сәмеке хан]] дүниеден өтіп, оның орнына хан болып [[Әбілмәмбет хан|Әбілмәмбет]] сайланды, ал Әбілмәмбеттің қолбасшысы болып Абылай бекітілді. [[1739 жыл|1739 жылы]] [[Жоңғар хандығы|жоңғарлар]] [[Цинь империясы|Цинь империясымен]] бітім туралы келісімге келіп, бүкіл күшін батыста тұрған қазақтарға жұмсай бастайды. Осыдан қауіптенген Абылай [[1740 жыл|1740 жылы]] Әбілмәмбет хан екеуі бастаған 120 сұлтанмен бірге [[Орынбор|Орынборға]] келіп, Ресей боданын қабылдайды<ref>Алтон С. Доннели. Завоевание Башкирии Россией 1752–1740. – Лондон, 1968. – С. 212.</ref>. Жоңғарларға қарсы соғыста Ресейден көмек болар деген Абылайдың үміті ақталмады. [[1741 жыл|1741 жылы]] жоңғарлар қазақтарға жаңа жорық бастап кірді де, Абылайды тұтқындады. Абылайдың тұтқынға түскенін білген қазақ оны тұтқыннан босатудың амалын ойластыра бастады. [[1742 жыл|1742 жылы]] [[Төле би]] бастаған қазақтың 90 беделді азаматы мен майор [[Миллер Герард Фридрих|Миллер]] елшілігі келіссөз жүргізіп, ақырында 1743 жылы бітімге келеді. Осы істе майор Миллер жоңғарларды үркітумен ғана шектеліп, нақты әрекетті қолға алмады. [[1743 жыл|1743 жылғы]] [[5 қыркүйек|5 қыркүйекте]] Абылайды тұтқыннан шығарып алады. [[Қалдан Серен]] қайтыс болғаннан соң, жоңғарлар арасында билік үшін талас басталады. Абылай бастаған қазақ сұлтандары бұл таласты тиімді пайдаланып, жоңғарларды әлсірету арқылы '''қазақтың оңтүстік және шығыс жерлерінен азат''' етіп алған.<ref>https://iie.kz/?p=25528&lang=ru</ref> == Хан тұсындағы сыртқы саясат == [[Сурет:Kazakhstan-1993-Bill-100-Obverse.jpg|thumb|right|275px|100 теңгеде бейнелеген Абылай хан]] Абылай билігінің күшейге түсуінің жаңа кезеңі [[1744 жыл|1744 жылы]] Әбілмәмбеттің [[Түркістан (қала)|Түркістанға]] көшіп кетуі уақытына саяды. Абылай көреген саяси қайраткер бола отырып, [[Қалмақтар|қалмақтармен]] аса ауыр соғыстардан қалжыраған елінің есін жиғызу үшін дипломатиялық жолдарды да тиімді пайдаланды. 1740 жылғы тамызда ол [[Орта жүз]] ханы [[Әбілмәмбет хан|Әбілмәмбетпен]], тағы да басқа 120 старшынмен [[Орынбор|Орынборға]] келіп, орыс өкіметінің «қамқорына» кіруге келісім білдіреді. Сонымен бір мезгілде қазақ халқының тұтастығын сақтау мақсатында Шың империясымен де қарым қатынасын суытпады. Петербург пен Пекинге елшіліктер аттандырды. Ол Ресей мен Қытай империяларының өзара қайшылықтарын қазақ хандығы мүддесіне пайдаланып отырды. Абылай 1745 жылы [[Қалдан Серен]] дүние салғаннан кейін, Жоңғарияның билеуші топтарының тақ таласынан әлсіреп, бұрынғы әскери қуатынан айырыла бастауын және жоңғар-қытай соғысын Шығыс Түркістанмен іргелес өңірдегі ойраттардың уақытша билігінде қалған қазақ жерлерін қайтаруға, елдің дербестігін толық қалпына келтіруге пайдалану үшін барынша күш салды. Абылай қазақ елінің тәуелсіздігіне нұқсан келтіретін жағдаяттармен аянбай күресіп, дербес сыртқы саясат ұстанып өтті. 1745 жылы Орта жүздегі Әбілмәмбет, Абылай және [[Барақ хан (Орта жүз)|Барақ сұлтан]] қатар аталса, 3-4 жылдан кейін мұндағы жағдай мүлдем өзгерді. 1749 жылғы тамыз айында Неплюевпен кездесуінде Жәнібек тархан: «бұрын Орта жүзде Әбілмәмбет хан болған, бірақ ол біраздан бері Ташкентте тұрып жатыр, ел басқарудан қалған. Бірақ сұлтан зұлымдық ісі үшін қашып жүр. Онда жалғыз Абылай сұлтан ғана билік жүргізіп отыр»,- деп көрсетті. [[Сурет:Stamp of Kazakhstan 543.jpg|right|200px]] Жазба деректерде Абылайдың шетел басқыншыларына қарсы табанды соғыс жүргізгендігі айқын көрсетіледі. 1752 ж. ол бастаған қазақ әскері шамасы 15-20 мың адамдай ойраттар қолының шабуылына тойтарыс берді. 1753 ж. желтоқсанда Абылай 5 мың жауынгерімен жоңғар әскерлерімен шайқасып, бірталай қазақ жерін азат етті. 1754ж. сәуірде Абылай бастаған 1700 қазақ әскері 10 мың қалмақпен соғысуға мәжбүр болса, (Қаратал өз бойынша), сол жылдың [[шілде]]-[[тамыз]] айында 4 мың әскермен Жоңғарияға жорық жасап, 3000 қалмақты тұтқынға алып келген. 1756ж. Абылайдың бастауымен қазақтар қытайлар мен қалмақтардың біріккен күшімен екі рет шайқасып, оның бірінде жеңіліп, екіншісінде жеңіске жетеді. 1757ж. Абылайдың 6 мың әскері Қытайдың 40 мың әскерімен шайқасынан соң, қытайлар Абылайдан бітім сұрады. 1753-1754 жылдардағы шайқастарға Қабанбай, Бөгенбай, Жанатай, Керей Жәнібек, Өтеген батырлар қысы – жазы үзбестен қатысады. Абылай бірде [[Қалдан Серен]]мен бітімге келсе, бірде Дабашыны шауып, бірде оны және Әмірсананы өзіне паналатты. Сөйтіп Ойрат ұлысының бөлшектене беруін көздеді. Тегеурінді әскери қимылмен қатарластырыла жүргізілген дипломатиялық әрекеттері Абылайды өз заманының ұлы қайраткерлері деңгейіне көтерді. Осының нәтижесінде Абылай әскері 1771ж. Мойынты өзенінің бойында болған қалмақтармен ауыр шайқаста жаңа жеңіске жетті. Саяси ахуал тұрақталған шақта Абылай қазақ жерінің бүтіндігіне қол сұққан басқалармен де ымырасыз күрес жүргізді. 1754-55 және 1764 ж. қырғыздар Жетісуда біраз ауылдарды шауып, Жауғаш, Көкжал Барақ пен Шынқожа батырлар бастаған әскерлерді Ақсу, Көксу және Шу бойында талқандайды. Осы себепті Абылай [[1755 жыл|1755]], [[1765 жыл|1765]] жылдары Қырғыз ұлысына қарсы жорық жасап, Іленің сол жағасын, Шу бойын тазартады, қазақ пен қырғыздың Нарынқолдан Қордайға тартылған, күні бүгінге дейін сақталып отырған шекарасын анықтайды. Өмірінің соңғы 15 жылында Орта Азия хандықтарына қарсы тынымсыз күрес жүргізді. 1765 — 1967 жылдары Абылай хан қолының [[Қоқан хандығы|Қоқан]] билеушісі Ерденбекпен соғысының нәтижесінде [[Түркістан (қала)|Түркістан]], [[Сайрам]], [[Шымкент]] қалалары қайтадан қазақтар иелігіне өтті. [[Ташкент]] [[Алым (салық)|алым]] төлеп тұратын болды. Екі жүз жылға созылған қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық күресінің соңғы жаңғырығы алаш жұртының санасында [[Шаңды жорық|«Шаңды жорық»]] деген атпен белгілі. Бұл [[1771 жыл|1771 жылы]] [[Еділ қалмақтары|Еділ қалмақтарының]] (170 — 180 мың адам; 40 мыңдай әскері бар) [[Жоңғар хандығы|жоңғарға]] қазақ жері арқылы үдере көшуі еді. Кіші жүздің ханы [[Нұралы хан|Нұралы]] асығыс әскер жиып, [[Жем (өзен)|Жем]] бойында қалмақтарға алғашқы соққы береді. Балқашқа жақындаған кезде Абылай хан бастаған қазақтың қалың қолы қалмақтарды қоршауға алды. Осы кезде қалмақ басшылары Ұбашы мен Серен бітімге келуді, бүкіл ел жұртымен бодандыққа қабылдауды сұрап, елші жібереді. Кіріптар ұсынысты талқылау үшін шақырылған әскери кеңесте Абылай тағы да көрегендік танытып, жеңілген жауды қырып–жоюдың қажеті жоқ екендігін дәлелдеуге тырысады. [[Еділ|Еділден]] ауған қалмақпен келіссөзге келіп, тым құрыса олардың Жоңғарға еркін өтіп кетуіне мүмкіндік беру жөніндегі Абылай түйінінің аржағында шығыстағы ұлы көршімен болашақтағы қарым-қатынасты ойлау жатыр. Жоңғардан азат етілген шығыстағы жерлерге қазақ ауылдарын апарып түпкілікті қоныстандыру да Абылай саясатының тереңдігін, кемеңгерлігін айқын көрсетеді. Оның әрбір іс-әрекеті қазақ халқының бүтіндігін, елі мен жерінің тұтастығын сақтауға бағытталды. Билікке таласқан Барақ сұлтан [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр ханды]] өлтіргенде де Абылай ел билігін ойлап қынжылып, Төле бимен тізе қоса қимылдап, бұзық сұлтанды жазаға тарту жағында болады.Абылай соғыс жағдайына сай қол астындағы елде, әсіресе, әскер ішінде қатаң тәртіп орнатты. Сондықтан да хан бастаған жауынгерлердің ел-жұрты мен ата мекенін қорғау рухы жоғары, ұзақ жорықтарға шыдамды, шайқас даласында тегеуріні қатты болған. Абылай сан жағынан әлдеқайда басым жаумен шайқасудан еш тайынбаған және көбіне үстем шығып отырған. Абылай қазақ хандығының күшін біріктіріп, әскери жағынан қуатты мемлекетке айналдырды. [[1771 жыл|1771 жылы]] жасы жеткен [[Әбілмәмбет хан]] дүние салды. Қалыптасқан дәстүр бойынша Орта жүздің ханы болып не Әбілмәмбеттің інілерінің бірі, не үлкен ұлы [[Әбілпейіз сұлтан|Әбілпейіз]] сайлануға тиіс еді. Алайда басты сұлтандардың, старшындардың, Әбілпейіздің өз қалауымен үш жүздің басшы өкілдері Түркістанда Абылайды хан көтерді. Абылай іс жүзінде жалғыз Орта жүздің ғана емес, бүкіл Қазақ ордасының ұлы ханы болды. [[Сурет:2000 Stamp of Kazakhstan - Abylai Khan.jpg|right|200px]] Абылай [[Ресей]] мен [[Қытай тарихы|Қытай империяларының]] арасында орналасқан Қазақ елінің геосаяси жағдайына икемделген саясат жүргізді. Қытай әскерлері жоңғарларды жойып, [[Орта Азия]] мен Қазақстанға ене бастаған кезде мұсылман елдерінің басын қосуға ұмтылып, Ауған шаһы [[Ахмад Дуррани]]мен келіссөз жүргізді. [[Түркия]]ға елшілік жіберу ниеті де болды. Қытаймен қатынас жақсара бастаған кезде орыс бодандығынан бойын тартып, патша әкімшілігінің шақыруымен хандық белгілерді қабылдау үшін 1779 жылы қазан айында [[Петропавл]] бекінісіне барудан бас тартты. [[Пугачев бастаған шаруалар соғысы|Пугачев соғысы]] кезінде 3 мың әскерімен «Қасірет белдеуі» бойындағы орыс бекіністерін шапты. Абылай қаһарлы хан болуымен қатар, қазақ халқының рухани қасиетінен еркін сусындаған дарынды күйші ретінде де белгілі. Ол ''«Ақ толқын», «Ала байрақ», «Бұлан жігіт», «Дүние қалды», «Жетім торы», «Қайран елім», «Қара жорға», «Қоржынқақпай», «Майда жел», «Сары бура», «Шаңды жорық»'' т.б. күйлердің авторы. Абылай өмір жолын ат үстінде, жорықтарда өткізіп, [[Арыс (өзен)|Арыс]] өзені жағасында қайтыс болды. Сүйегі [[Түркістан (қала)|Түркістан қаласындағы]] [[Қожа Ахмет Ясауи кесенесі]]нің ішінде [[Қабырхана]] мен [[Ақсарай]] арасындағы дәлізде жерленген. Абылайдың артында 12 әйелінен 30 ұл, 40 қызы қалды. Қазақ халқының жадына Абылай қажырлы мемлекет қайраткері, батыл қолбасшы, дарынды дипломат ретінде сақталып келді. Оның есімі тәуелсіздік символында жауынгерлік ұранға айналды. == Абылай ханның қазақ халқына сіңірген еңбегі == Абылай дарынды хан, аса ірі қайраткер, қолбасшы болды. Әбілмәмбет ханның тірі кезінде қазақ халқы оны өзінің қорғаушысы, көсемі санады. Ол патша өкіметінің губернаторларының ыңғайына жүрмеді. Елінің еркіндігін, бостандығын қорғай білді. Ресеймен одақтасудан кейін көп кешікпей Абылай елдің ішкі сыртқы жұмысынан екі жылдай қол үзді. Ол туралы Мәскеу мұрағатынан табылған (қор 122, тізім 1, іс 2) хатқа жүгінейік. Бұл хатта Абылай сұлтанның Қалдан Сереннің тұтқынында екені жазылыпты. Бірақ қалай қолға түскені жазылмаған. Халықтың айтуы бойынша, жоңғарлардың қолына түсу себебін екі түрлі түсіндіреді. Біріншісі, [[Қалдан Серен]] тұтқиылдан Абылайдың ауылына шабуыл жасап, батырларымен қапылыста қолға түсірді десе, екіншісінде, Абылай сұлтан нөкерлерімен аң аулап жүргенде тұтқындалды дейді. Ал оның тұтқыннан шығуы туралы да екі түрлі жорамал айтады. Біріншісі, Ресейдің елшісі майор Мюллердің Қалдан Серенге апарып берген [[генерал-губернатор]] Неплюевтің хатынан кейін босатты десе, екіншілері қазақтың би-батырлары талап етіп босатып алды дейді. Мен танысқан хаттарға сүйеніп, Абылай ханның тұтқыннан босап шығуына үш түрлі себеп болды деймін. Ең бастысы, Абылайдың өзінің ақылдылығы, тапқырлығы, дипломаттығы. Оны халқының сыйлайтындығы Қалдан Серенді ойландырды. Екінші себеп - шын мәнінде оған арашашы болған беделді би-старшындар. Үшіншісі, Мюллердің де әкелген хаты әсер етті. 1742 жылы 18 мамырдағы Гладышевтің хабарында былай делініпті: «Қырғыз-қайсақтар әңгімелерінде Ақшораның жоңғарларға келгенін айтып отырды. Қырғыз-қайсақтың иесі Абылай сұлтанды жоңғарлардың қожасы Қалдан Серен тұтқында ұстап, оның аяқ-қолына кісен салыпты. Ақшора келген соң кісендерді алып, Ақшораның адамдарын кісендепті. Ақшора кеткеннен кейін Абылайдың аяқ қолындағы кісендерді алып тастап, Абылайдың інісін қырғыз-қайсақ еліне қайтарды. Ақшораны қалмақтың үш адамымен жіберді. Егер де 10 отбасын және Қарасақалды әкеліп берсе, сонда ғана жоңғарлықтар тұтқындарды қайтарамыз» дейді. Ақшора және үш қалмақ қырғыз-қай­сақтардан әлі қайтып келмеді». 1744 жылғы 23 қаңтардағы Кирилловтың хатында: «...Абылай сұлтан Қалдан Серенде екі жылдай тұтқында болды. Онымен бірге Жолбарыс сұлтан отырды. Ол Қалдан Серенмен тіл табысты. Осы жылғы күзде оларды (30 қыркүйекте) өз елдеріне жіберді. Тұтқында 35 адам болды. Барлығы да қайтарылды. Өз ұлыстарына аман-есен жетті. Олар тұтқында болған кезде сол жазда қоңтайшыларда көп адамдар шешек ауруымен ауырып, қайтыс болды. Қалдан Серен қайсақтармен бейбітшілікте». Жоңғарлардың тұтқынынан келгеннен соң Абылайдың абыройы тіпті жоғары дәрежеге көтерілді. Енді үш орданың хандары, билері де онымен санасты. Ол Ресейден қол үзген жоқ. Бірақ губернаторларға бас иген емес. Оларды өзінен ара қашықтықта ұстады. Абылай хан Орынборға 1740 жылы барғаннан кейін губернаторлардың оған өздеріне келіп кетуін сұраған бірнеше шақыруларын қабылдамады. Кейбір тарихшылар Абылайдың тұтқыннан келуі оны Ресейге байлады, оған міндетті болды дегендей ой білдіреді. Жоқ. Олай емес. Ресейге тәуелді болған жоқ. Міне, осындай хаттың бірін 1745 жылы 16 сәуірде Орынбордан губернатор, құпия кеңесші [[Иван Неплюев]] Абылай сұлтанға жіберіпті: «...Біз сізден көптен хабар ала алған жоқпыз, көп уақыт өткендігі себепті сізден өткен кездер туралы хабарларды естігеніміз дұрыс болар еді. Сіздің және қол астыңыздағылардың бір белгісі болсын. Егер мүмкіндігіңіз болса, уақыт тауып, сіз маған келсеңіз, маған ұнаған болар еді. Мен осы алдағы күзге дейін басқа жаққа баруыма байланысты орнымда болмауым мүмкін. Екеуміз кездесіп, бетпе-бет әңгімелесіп көп жағдайларға кеңескеніміз дұрыс болар еді. ...Сіздің қойған талабыңызға байланысты Сібір жағында ұсталған адам­дарыңыз бен малдарыңыздың біразы қайтарылды. Басқасына ол генерал күш салып көмектесемін деп сенім білдірді», депті. 1745 жылы 7 мамырда жүзбасы [[Яков Ерофеев]] арқылы [[полковник Павлуцкий]]ге Абылай хан мынадай хат жіберіпті: «Сіздің маған жіберген хатыңыздан естіп отырмын: «Бізге денсаушылық тілей отырып, біздің қол астымызда жаулап алды деген жылқылар және тұтқындар бар депсіз». Ондай жағдай болған жоқ. Тұтқында ешкім жоқ. Егер ондай болса, онда қандай одақтастық болады. Өткен жылы сіздің адамдар 42 адамды тұтқынға алды. 24 адам, 1300 жылқыны, 13 байдың үй-мүліктерінен 382 жылқыны бізге қайтарды. Енді 918-і сіздерде қалды». Бұл хаттағы: «Онда қандай одақтастық болады», деген сөзге көңіл бөлу керек. Ол - Абылай Ресейге берген сертін одақтастық деп түсінетіні. 1760 жылы 16 сәуірде Орынбор губерниясының кеңсесінен құпия экспедиция арқылы Орынбор гарнизонының жаяу әскер полкының поручигі, князь Иван Ораков, тілмаш Яков Гуляев Абылайды іздеп, бес күн жүріп старшын Байжігіттің ауылына келеді. Абылай осы жерден 3-4 шақырым жерде қоныстанған екен. Көкшетауға, Әулие Петр қамалына жазда бармақшы. Ораков пен Гуляев әдептілік, сыпайылық көрсетіп, Абылай сұлтанды тағы да Орынборға, тіпті болмаса Троицкіге келуді қиылып сұрайды. Оған Абылай: «Қашқария қырғыздары Айходжа және Күнходжа Жаркент қалаларына шабуыл дайындап жатыр. Бұл жердегі халықтар Ташкент, Түркістан, Бұқараға көпестер және таможнялықтармен еріп көшіп жатыр. Ол жерге көмек көрсетуіміз қажет. Сол себепті Орынборға баруға уақытым жоқ», деп жауап беріпті. Абылай осылайша үш ([[Ресей]], [[Жоңғар]], [[Қытай]]) алып мемлекеттердің ор­тасында дипломатиялық шеберлікпен Қазақ елінің бостандығын сақтай білді. Қазақ халқының аса көрнекті ақыны [[Мағжан Жұмабай|Мағжан Жұмабаев]] ''«Батыр Баянда»'' Абы­­лайдың саясаткерлігін былай суреттепті: ''«Алыстан орыс, қытай - ауыр салмақ. Жақыннан тыншытпайды қалың қалмақ. Артында ор, алдында көр, жан-жағы жау Сол кезде елге қорған болған Абылай, Көп жаудың бірін шауып, бірін арбап».'' 1759 жылы (қор 122, «Қырғыз-қайсақ ісі», тізім 1, іс 3) Орынбордың губерна­торы, құпия кеңесші Давыдовқа және [[генерал-майор Тевкелев]]ке, Сібір губерна­торындағы әскери қолбасшы Брегадир Фрауендорфқа император ханымның канцлері [[граф Воронцов]]тың жолдаған хатында Абылай ханның өміріндегі тағы бір қырлар ашып беріліпті. Онда Абылай ханның Ресейдің губернаторларына, тіпті ханымға, канцлерге де бас имейтіні хабарланған. Бірнеше рет өздеріне келіп жолығуын 1743 жылдан бері сұраса да бармағанын, оның үстіне олардың алдына өзінің талаптарын табанды түрде қойып, оның орындалуын міндеттегеніне көз жеткіземіз. Хаттың 74-бетінде былай депті: «...Сіз биылғы жылғы 15 наурыздағы хабарламаңызда тағы да ұсыныс жазыпсыз. Онда Абылай сұлтанды жақсырақ өзімізге тарту мақсатымен еркелетуді және Орынборда көбірек марапаттауды талап етіпсіз. Мұндай жалақы үшін ол одан әрі беріліп қызмет етуге міндетті. Оны жоғалтпас үшін, біздің жағымызды қолдауы үшін, тіпті болмаса ашық қарсы шықпаса да бүгінгі қытайлықтардың тырысып отырғанына беріліп кетпей, өз жағымызға шығару керек. Біздің жақтан да оны еркелетуіміз қажет. Онымен жеке хат жазысып тұрыңыздар. Ол өте пайдалы. Абылай сұлтанға император - [[ақ патша]] ханым­ның атынан биылғы 1759 жылдың басынан бастап жалақы төлеуі дұрыс. Орынбордың шет ел шығыны есебінен қырғыз-қайсақтардың [[Кіші Ордюга|Кіші Ордасының]] [[Нұралы хан]]ының жалақысын азайтып, әрқайсысына 600 рубльден жалақы берілсін. Оларда реніш болмау үшін жылына 300 рубльден тағайындау керек. Оның үстіне 100 рубль басқа қырғыздарға берілмей, Абылай сұлтанның өзінің пайдалануына беріледі. Өйткені, бізге белгілі, ол өзінің 200 рублімен қырғыз-қайсақтың салты бойынша жергілікті старшындарымен бөліседі. Екінші, Абылай сұлтанның басқа ұсыныстарын алсақ, ол Ресейдің шекаралық командирлеріне өкпелі, сондай-ақ башқұрттарға және белгілі [[Ноян Шеренде]]ге. Ол қырғыз-қайсақтардың жауы көп, жылқыларын алып кеткен. Сондай-ақ қа­сиетті шоқынуға барғандар туралы айтыпты, олардың басым көпшілігі өз еріктерімен шоқынуға барған жоқ. [[File:Кокшетау.jpg|thumb| left| alt=A.| ''[[Көкшетау]] қаласы Абылай Хан алаңы''.]] ...Абылай сұлтан қойған мәселелерді шешу және Ноян Шереннің ұстап отыр­ған адамдарын, жылқыларын да қайтарып беру мүмкіндігіне сенемін. Абылай жанжал шығарады. Оның арызы бойынша Сібір командирлерін тыныштандыру керек. Үшінші, Абылай сұлтан қойған мәселелерін шешу үшін қабылданған жарлықты нақты орындайық. Абылай сұлтан кейбір жағдайға сенбеуі мүмкін. Оның талаптары толығымен орындалған жоқ». Міне, көріп отырсыздар Санкт-Петербургтен канцлер Воронцов Абылайдың талаптарын орындау қажеттігіне қатты көңіл бөлген. Бұл Абылай сұлтанның беделі жоғары екенін, өзін Ресейге бағыныштымын деп мойындамайтынын дәлелдейді. Осы хаттың жалғасында және былай депті: «...Абылай бүкіл Орта Ордада ең басты қожасы болып есептеледі, оның үстіне ол басқалардан гөрі әлдеқайда зерек (түсінгіш), әрі икемді (епті), оны нағыз хан жасау керек. Жергілікті халық Орта Орданың Әбілмәмбет ханның мыса­лындай жарлықсыз хан сайламасын. Оған қарсы тұру өте қиын. Өйткені, ісіне қарап әр жерде бүгінде Абылайды хан деп атайды». Өздеріңіз байқап отырғандай, Абылайды халық әдейілеп сайламаса да оны «хан» деп есептейтіні құзыреттілерге де жеткен. Абылай ханның ғажап дипломат екендігі қалмақтың ханы Қалдан Серен өлгеннен кейін ерекше белгілі болды. Жоңғарлардың ханы Қалдан Серен өлген соң оның балалары таққа таласып, бірін-бірі өлтірді. Ең соңында күңнен туған ұлы Лама Дорчжи қулық-сұмдық жолмен тақты басып алды. Оның Даваци, Амурсана атты інілері Абылай ханның ордасына қашып келді. Осы кезде [[Әбілмәмбет хан]], атақты [[Малайсары бил]]ер Абылайға қысым жасап, ол екеуі [[Лама Дорчжи]]ге қайтарып беруді талап етті. Бұл Абылай ханның ел басқарып жүргендегі өте ауыр кезеңі еді. Ауыр сыннан шығу кезіндегі Абылайдың табандылығын, тапқырлығын, жігерлілігін көрсететін деректерді [[Санкт-Петербург]]тің орталық кітапханасынан алған [[В.В.Вельяминов-Зернов]]тың: «Тарихи хабарлама. Қырғыз-қайсақтар туралы және [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр хан]] өлгеннен кейінгі Ресейдің Орта Азиямен қарым-қатынасы» атты кітабында жақсы көрсетілген. Онда былай деген: «[[Лама Дорчжи]] 1750 жылы [[мамыр]] айында өкіметті өз қолына басып алды. Бір інісін соқыр қылып, жер аударды. Бадемирдің бес ұлын тұншықтырып, өлтірді. Одан басқа да көптеген туыстарын сол әдіспен құртты. Ұрыс-керіс және келіспеушіліктер тез арада оның сөзсіз құритындығының белгісі еді. Мемлекет үшке бөлінді. Бір бөлігі Лама Дорчжиге қалды. Екіншісі Қытайға көшті, үшіншісі Сібірге, Ертіс өзеніне қарай ығысты. Енді елдің иесі жауыздықтың жаңа түрін қолдануға көшті. Даваци ең жақын таққа таласатын ізбасар болғандықтан, оны бақталас деп есептеп тұншықтырып өлтірмекші болды. Оған мазасызданған [[Даваци]] өзінің жиендерімен, [[Әмірсана|Амурсана]] мен Сібір шекарасына кетуді ойлады да Орта Орданың қырғыздарына қашып барды. Даваци екі адамын Абылай сұлтанға жіберді. Одан рұқсат талап етті. Осы жерде қалайын ба, жоқ басқа жаққа барайын ба?» - деді.Осы екі арада айлакер Абылай сақтық шарасын қолданып үлгерген болатын». Міне, Абылай осылай болмаса, Абылай бола ма? 1757 жылы Абылай 10 мың сарбазбен [[Қашқар|Қашқария]] жерінде (1,0 млн.қал­мақтарды қытайлықтар қырғаннан кейін) қалған торғауыттарды қырды (бас­қарған батырлар: Арғын - Атығай - Күлеке батыр - 2000 сарбазбен; Керей Мер­ген батыр - 2000 сарбазбен, [[Көкжал Барақ батыр]] (Найман) - 2000 сарбазбен; Абылай сұлтан - 2000 сарбазбен; [[Қабанбай батыр|Қаракерей Қабанбай|Қаракерей Қабанбай батыр]] - 2000 сарбазбен), қалған қалмақтардың бірде-бірін қалдырмай тұтқындап, қазақ жеріне құлдыққа таратты. 1760-1764 жылдар аралығында Қабанбай батырды Абылай сұлтан Зенгор жеріне бас қолбасшы етіп тағайындады. Қабанбай ба­тыр Қаракерей наймандарды, Төлеңгіт Райымбек батыр (Албан Райымбекпен шатастырмайық) Уақ, Керейлерді Зенгор жеріне көшірді. Бұл тек қана Абылай сұлтанның талабымен іске асты (қор 1, тізбе 1, іс 88, 1760 жыл, Омбы мұрағаты). 1760 жылы 20 мамырда князь поручик Иван Ораков генерал-майор және Сібірдің шекаралық әскери бас командирі Иван Иовемарнға жазған хатында былай депті: «19 ақпан күні Абылай сұлтанның төлеңгіт қырғызы Райымбек былай деді: «Өткен күзде Абылай сұлтан өз атынан мені Орданың Қаракерей Найман руына жіберді. Олар Звенигорск қамалының жанында Қарата атты жайлаудағы көштермен бірге жүр». Кейін қайтар кезде сол рудың бас старшыны Қабанбай Абылай сұлтанның атынан Райымбекке бұйрық береді. Ол Райымбекке өзінің ұлыстарын түгелімен алдағы жазда [[Зенгор хандығы]]ның жеріне көшуін, ондағы Зенгор ханы [[Қалдан Серен]] Урғаның тұрған жеріне барып тұруын бұйырды». Абылай ханның батыл әрі ғажап қимылынан кейін Орск бағытының қолбас­шысы, [[полковник Родестен]] генерал-майор Фонвейнмарнға 1760 жылы 22 қыркүйекте (№315) мынадай баянат келіпті: «...20 шілдедегі хатты Абылайға оқып берген. Онда Зенгордан Тарбағатайға де­йінгі жерлер Барабы татарларының жері, Уранхаевтардың қонысы деген. Абы­­лай: «Ешқандай Барабы татарларын естіген емеспін, білмеймін. Жер біздікі», - деп жауап береді. Жер дауын шешу үшін Абылай өзі шілдеде барып қайтамын, содан кейін жауабын генерал-майорға жазамын дейді. Поручик Гуляев Абылаймен кездескені туралы жоғарыдағы хатын былай жалғапты: ... «Абылай мені 22-сі күні жібермекші болды. Мен жердің алыстығына бай­ланысты өтірік ауырған болып, бармай қалдым. Қытайдың елшісі келе жат­қанын да естідім. Абылай: «Олармен таяу арада кездесе алмаймын. Уақытым жоқ», - депті. Аз уақыт өткен соң, 23-і күні Қытай елшісі Абылайдың ордасына 30 адаммен келді. Олар Абылайға кісі жіберіп, бүгін кездесуді талап етеді. Абылайдан сескеніп, басқа қырғыздар да (қазақ - Б.Н.) кездескілері келмепті. Қытайлықтар қырғыздардың аудармашысына риза болмай, хатты бермей, тек ауызша ғана өз талабын айтады. Абылай мен Жолбарыс сұлтан парсы тілі араласқан қалмақ тілінде жазылған хатты түсінбейді. «Қырғыздар уранхай және торғауыттардың жерлерін басып алған. Олардың тұтқындағы адамдары мен малдарын қайтарып беруге уәде беріңдер», - депті қытайлықтар хатында. Егер қайтармасаңдар, әскер жіберемін деп қорқытыпты. Олар Абылайды сыйлағандықтан ғана жіберген жоқпыз деді. Міне, осындай жүздеген хаттар мұрағаттарда жатыр. Бұл сол заманның дипломатиясы. 1738-1781 жылдар арасында [[Петропавл|Қызылжар]], [[Көкшетау]], [[Павлодар|Кереку]], [[Зайсан]], [[Семей]], [[Өскемен]], тағы басқа да солтүстік, шығыс шекараларын қорғап, еліміздің бүгінгі күнге жетуін қамтамасыз етіп, оңтүстікте Төле би, Шапырашты Наурызбайдың сарбаздарымен қарым-қатынаста болып, оларға да қорған бола білгендігін дәлелдейтін хаттар бар. Абылай бастап барған жорықтар туралы да құжаттар жеткілікті. [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр]] тірі тұрған кезінде Абылаймен қарым-қатынас жасаған. Әбілқайырды өлтіргенде оның балаларын аман алып қалған Абылай сұлтан. Ол туралы Әбілқайырдың зайыбы Бопай ханымның канцлерге, генерал-губернаторға жазған хаттарында: «Абылай сұлтанға көп рахмет. Балаларымды ажалдан құтқарды», депті. Абылай хан айтқандарына көнбеген соң Сібірдің губернаторы Саймоновтың Сыртқы істер мемлекеттік коллегиясына 1763 жылы 5 ақпанда, сондай-ақ 1764 жылы генерал-майор Фонфрауендорфтың жазған хаттарында Абылай сұлтанның абыройын төгіп, жамандап канцлерге жазыпты. Онда: «Абылай сұлтан бірде-бір руды басқармаған, халықтың арасында абыройы жоқ», деп, екіншісі «қытайларға жалтақтық жасады» депті. Осы хаттарды оқыған бірен-саран «тарихшы-жазушыларымыз» Абылай хан туралы алыпқашпа әңгіме айтып жүр... Абылай ханның Ресейге тәуелді болмай, олармен тең дәрежедегі одақтас мемлекеттің ханымын дегенін дәлелдейтін тағы да генерал-поручик Иван Деколонгке, одан кейін генерал-поручик және губернатор Иван Реннедорфке жазған (1772 жылы 19 қыркүйекте) хатын мысалға келтірейік: «...Генерал мырза, сізге айтарым, біздің Орда сіздің Ресейдей емес, өте шашыраңқы жатыр. Ұрыларды, бұзықтарды табу, ұстау тез арада қолдан келмейді. Жеріміз өте үлкен. Сол себепті кімнің қайда көшіп жүргенін білу мүмкін емес. Қытайдың Богдо ханына мен өз талабымды айтып былай дедім: «Қандай күші бар мемлекет болса да егер бізге қарсы шықса немесе дөрекілік білдірсе, онда біз оларға қарсы тұра аламыз». Егер де Қытайдан көмек сұрай қалсақ, ол ешуақытта көмек беруге дайын еместігін білдірді. Осыған байланысты, егер де бізге біреулер көз алартып, соғыс ашу қаупі бола қалса, онда сіз бізге әскери көмек беруге дайынсыз ба? Осы туралы импе­раторға жеткізіп, маған жауабын хабарласаңыз. Генерал мырза, сізден маған 1000 немесе 500, болмаса 300 әскери адамдарды уақытша беруіңізді сұраймын. Ол біздің ішіміздегі ұрыларды ауыздықтап, тыю үшін керек. Ұрыларды ұстап, жазаласақ, онда олар сіздерге де, біздерге де жаманшылық жасай алмауы тиіс. Екі генералитет келісімге келуіміз керек. Мен сіздің әскерді алысқа апармаймын. Бес күн ұрылармен бірге болады. Ол жерге мен өзім барамын немесе балаларымның біреуін жіберемін. Содан кейін оларды қару-жарақтарымен, киімдерімен өз елдеріне апарып саламыз. Бұл мәселені императорға жеткізбей-ақ өзіміз шеше аламыз ғой. Әскер берсеңіздер де, бермесеңіздер де маған хабар беріңіздер. Соңында сізге көп жыл денсаушылық тілеуші - Абылай хан. Сенімді болу үшін өз мөріммен растаймын». == Отбасы == Абылай көрші елдермен дипломатиялық қарым-қатынасты нығайту үшін ел билеушілерінің, ауқатты кісілердің қызын алған. Одан былай, қазақ сұлтандарымен, қожаларымен, рубасыларымен қыз алысып отырған. Ұрпағы '''[[Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов|Шоқан Уәлиханов]]''' дерегі бойынша, Абылай ханның 12 әйелі, 40 қызы мен 30 ұлы болған. * Бәйбішесі Қарашаш ханым – [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр ханның]] қызы. Одан екі қыз туады. Біреуі Орта жүзді билеген [[Дайыр (хан)|Дайыр ханға]], екіншісі Құдайменде сұлтанға ([[Қоңырқұлжа Құдаймендеұлы|Қоңырқұлжа Құдаймендиннің]] әкесі) тұрмысқа тиген. * Екінші әйелі Сайман ханым – қарақалпақ бегі Сағындық-Шұбақбайдың қызы. Одан [[Уәли хан]] туады. * Үшінші әйелі Бабақ ханым – [[Қашқар]] бегі Сарт Кенженің қызы. * Төртінші әйелі – қожадан шыққан, қырғыз әулиесі Сарғалдақтың әпкесі. * Бесінші әйелі Тобышай немесе Түбіш – қалмақ кінәзі Хошу мергеннің ([[Қалдан Серен|Қалдан Сереннің]] туысы) қызы. * Алтыншы әйелі Тоқта ханым – қалмақ ноянының қызы. * Жетінші әйелі Татыш ханым – қырғыздарға шыққан жорығынан әкелген олжасы еді. Одан 2 қыз туады. Біреуі Тәуке сұлтанның ұлы Тұрсынға ұзатылған. * Сегізінші әйелі Өрес ханым – қалмақтан әкелген Абылайдың олжасы. Жұрт оны Сұлу деп атап кеткен. * Тоғызыншы әйелі – Тұлақ ханым. * Оныншы әйелі – Сайын-Көбен. * Он бірінші әйелі – Шаған ханым. * Он екінші әйелі – Мұңтұм. Соңғы төрт әйелі қалмақ қыздары, олардан ұрпақ болмаған. Тоғызыншы әйелі Сайман ханымның көмекшісі, ал оныншы әйелі Қарашаш ханымның әйелі еді.<ref>Валиханов Ч.Ч. Абылай хан // Собрание сочинений в пяти томах. ''–'' Алма-Ата, 1964. ''–'' Т. 3. – С. 486.</ref> ==Тарихи жыр== {{main|Абылай хан (жыр)}} '''Абылай хан''' - тарихи [[жыр]]. Жыр [[Қытай]]дың [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы|Шыңжаң]] аймағында тұратын қазақтардың арасында кең таралған. Авторы белгісіз. Жыр Абылайдың балалык шағынан басталып, ер жету, қол бастау, ел билеу жолын коркем баяндап, соңын Абылайдың өлімімен аяқтайды. Жырда сөз болатын оқиғалар мен адамдар нактылы өмірде болған. Жыр Шыңжаң тұрғыны [[Шерияз]]дан Сүлтанбайұлынан жазып алынып, тұңғыш рет Қытайдын "Ұлттар" баспасынан жарық көрген 4 томында (1985), одан кейін "Абылай хан" атты кітапта (А., [[1993)]], "Казак халык әдебиеті" көптомдығының 1- ші томында (1995) жарияланды.<ref>Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3</ref><ref>Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8</ref> == Сыртқы сілтемелер == * [http://abai.kz/content/abylai-khan-eshkandai-baraby-tatarlaryn-estigen-emespin-bilmeimin-zher-bizdiki Абылай хан: «Ешқандай Барабы татарларын естіген емеспін, білмеймін. Жер біздікі!»] * [http://kokshetau.online.kz/history/abylai.htm/ Абылай хан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110817203903/http://kokshetau.online.kz/history/abylai.htm |date=2011-08-17 }} * [http://www.rah.kz/ru/ Абылай ханның резиденциясы” мұражай кешені, Петропавл қ.] * [http://aounb.kz/index.php?Itemid=87&id=625&lang=kz&option=com_content&view=article Абылай ханның 300 жылдығы] ==Дереккөздер== <references/> {{Қазақ хандары}} [[Санат:Қазақ хандары]] [[Санат:Жәдік әулеті]] [[Санат:Абылай хан әулеті]] [[Санат:Қазақ теңгесінде бейнеленген тұлғалар]] [[Санат:Төрелер]] 4xac1d2vsyhw64fs76vd65axicnprfn 3480086 3480085 2025-06-15T04:53:17Z Sagzhan 29953 /* Шыққан тегі мен жас кезі */ 3480086 wikitext text/x-wiki {{мағына|Абылай Онданұлы}} {{мағына|Қанішер Абылай}} {{Мемлекеттік қайраткер | түс = Қазақ ханы | Қазақша есімі = Абылай хан | Шынайы есімі = Әбілмансұр Көркем Уәлиұлы | Суреті = Абылай хан.jpg | Атауы = | Сурет ені = | Титулы = [[Қазақ хандығы]]ның 18-ші ханы | Лақап аты = | Ту = Flag of the Kazakh Khanate.svg | Ту2 = | Басқара бастады = [[1771 жыл|1771]] | Басқаруын аяқтады = [[1781 жыл|1781]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Әбілмәмбет хан]] | Ізбасары = [[Кенесары хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Титулы_2 = [[Орта жүз]]дің ханы | Ту_2 =Flag of the Kazakh Khanate.svg | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1771 жыл|1771]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1781 жыл|1781]] | Ізашары_2 = [[Әбілмәмбет хан]] | Ізбасары_2 = [[Уәли хан]]<br>[[Дайыр|Дайра хан]] | Титулы_3 =[[Ұлы жүз]]дің ханы | Ту_3 =Flag of the Kazakh Khanate.svg | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 =[[1756 жыл|1756]] | Басқаруын аяқтады_3 =[[1771]] | Ізашары_3 =[[Төле би]] | Ізбасары_3 =Қасым хан ІІ | Діні = [[Ислам]], ([[сүннет]]) | Азаматтығы = | Туған күні = 1711 | Туған жері = [[Түркістан (қала)|Түркістан]], [[Қазақстан]] | Қайтыс болған күні = 1781 | Қайтыс болған жері = | Жерленді = [[Қожа Ахмет Ясауи кесенесі]],[[Түркістан (қала)|Түркістан]] | Династия = [[Төре]] | Туған кездегі есімі = Әбілмансұр | Әкесі = Көркем Уәли сұлтан | Анасы = | Жұбайы = Қарашаш ханым | Балалары = [[Уәли хан]]<br />Қасым сұлтан<br />Сүйік сұлтан<br />Әділ сұлтан (барлығы 30 ұл, 40 қыз) | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = [[Аңырақай шайқасы]] |Түсініктемелер=Абылай тек Орта жүзде билік жүргізді. Ұлы жүздегі Әбілпейіз оған бағынды. Кіші жүздегі Нұралы ханның астындағы рулар бағынбады, ал қалған кіші жүз рулар бағынды.}} '''Абылай хан''' (шын есімі '''Әбілмансұр''') — [[1771 жыл|1771]] – [[1781 жыл|1781]] жылдар аралығында билік құрған [[Қазақ хандығы]]ның 18-ші ханы. Қазақ Ордасының тарихындағы ең ұлы хандардың бірі. Арғы тегі [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орданың]] негізін қалаған [[Орда Ежен хан]]нан бастау алады. Абылай онымен қоса [[Ұрыс хан]], [[Барақ хан]], [[Жәнібек хан]] сияқты билеушілердің тікелей ұрпағы. Абылай хан қазақ тарихындағы бірегей тұлға [[Кенесары хан]]ның атасы.<ref>Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «[[Қазақ энциклопедиясы]]», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х</ref> == Шыққан тегі мен жас кезі == 1711 жылы Көркем Уәлидің отбасында Түркістан қаласында дүниеге келген. Азан шақырған есімі – Әбілмансұр. Әбілмансұр Жошы ханның ұрпағы, төре тұқымынан тарайды. Оның шежіресі келесідей: [[Шыңғыс хан]] — [[Жошы хан]] — [[Ұрыс хан]] — [[Барақ хан]] — [[Жәнібек хан]] — Жәдік сұлтан — [[Шығай хан]] — [[Есім хан]] — [[Салқам Жәңгір хан]] — Уәли (Уәлибақы) сұлтан — [[Қанішер Абылай]] — Көркем Уәли сұлтан — Әбілмансұр.<ref>[[Қазақ хандарының шежіресі]]</ref> ==== Сабалақ ==== 12 жасында әкесі Көркем Уәли жоңғар қонтайшысы Цэван-Рабдан шабуылынан қаза табады. Әбілмансұрдың шыққан тегін жақсы білген [[Төле би]] оған өз түйесін баққызып, оны аман сақтап қалу үшін '''"Сабалақ"''' деп атап кетеді. Кей деректе Сабалақ туысы [[Әбілмәмбет хан|Әбілмәмбет сұлтанның]] жылқысын да баққан дейді<ref>Казахстан. Национальная энциклопедия. / Гл. ред. Б. Аяган. — Алматы: Главная редакция: «Қазақ энциклопедиясы», 2004 — 560 с.</ref>. [[Төле би]] Әбілмансұрға салихалы тәрбие беріп, оның тұлға болып қалыптасуына ықпал етті. 15 жасынан бастап жоңғарларға қарсы күреске қатыса бастайды. Сұлтанның бойы орталау, күші ерекше мықты болған. Замандастары жас сұлтанның батыл, ержүрек және епті болғанын атап өтеді. === Абылай атануы === Әбілмансұрдың атасы Абылай Уәлибақыұлы жекпе-жекке шыққанда ешқашан жеңілмейтін, жауының оған шамасы келмейтін. Сондықтан ел арасына оны '''Қанішер Абылай''' деп атап кеткен.<ref>Касымбаев Ж.К.История Казахстана. – Алматы: 2004. – С. 35.</ref> Қанішер Абылайдың немересі Әбілмансұр 20 жасында ел ішінде кеңінен таныла бастады. Ер жеткен Сабалақ Әбілмәмбет ханның жасағына қатысып жүрген екен. [[1733 жыл|1733 жылы]] жоңғардың көрнекті қолбасшысы Шырыш батырмен (жоңғар қонтайшысы [[Қалдан Серен|Қалдан Сереннің]] ұлы) жекпе-жекке шыққанда рухты бабасының атын ''"Абылай! Абылай!"'' деп ұрандатып, қарсыласын жеңіп шығады. Жекпе-жекте жеңіске жеткен жас сарбазды халық ұран еткен '''Абылай есімімен''' атай бастайды. Бұл ерлігі үшін халық Абылайды өте құрметтейді екен. Сөйтіп Абылайға [[Арғын|Арғынның]] [[Атығай]] руын басқаруға сайлапты. [[1749 жыл|1749 жылға]] таман Абылайға тек Атығай ғана емес, Арғынның бүкіл жеті руы, оған қоса [[Керей (тайпа)|Керейлер]], [[Уақ|Уақтар]] және [[Қыпшақтар|Қыпшақтардың]] бір бөлігі бағына бастайды.<ref>Эпистолярное наследие казахской правящей элиты. 1675–1821 годов. ''–'' Алматы, 2014. ''–'' Т. 1. ''–'' С. 274.</ref> == Жоңғарларға қарсы күресі == [[1734 жыл|1734 жылы]] Орта жүзді басқарып келген [[Сәмеке хан]] дүниеден өтіп, оның орнына хан болып [[Әбілмәмбет хан|Әбілмәмбет]] сайланды, ал Әбілмәмбеттің қолбасшысы болып Абылай бекітілді. [[1739 жыл|1739 жылы]] [[Жоңғар хандығы|жоңғарлар]] [[Цинь империясы|Цинь империясымен]] бітім туралы келісімге келіп, бүкіл күшін батыста тұрған қазақтарға жұмсай бастайды. Осыдан қауіптенген Абылай [[1740 жыл|1740 жылы]] Әбілмәмбет хан екеуі бастаған 120 сұлтанмен бірге [[Орынбор|Орынборға]] келіп, Ресей боданын қабылдайды<ref>Алтон С. Доннели. Завоевание Башкирии Россией 1752–1740. – Лондон, 1968. – С. 212.</ref>. Жоңғарларға қарсы соғыста Ресейден көмек болар деген Абылайдың үміті ақталмады. [[1741 жыл|1741 жылы]] жоңғарлар қазақтарға жаңа жорық бастап кірді де, Абылайды тұтқындады. Абылайдың тұтқынға түскенін білген қазақ оны тұтқыннан босатудың амалын ойластыра бастады. [[1742 жыл|1742 жылы]] [[Төле би]] бастаған қазақтың 90 беделді азаматы мен майор [[Миллер Герард Фридрих|Миллер]] елшілігі келіссөз жүргізіп, ақырында 1743 жылы бітімге келеді. Осы істе майор Миллер жоңғарларды үркітумен ғана шектеліп, нақты әрекетті қолға алмады. [[1743 жыл|1743 жылғы]] [[5 қыркүйек|5 қыркүйекте]] Абылайды тұтқыннан шығарып алады. [[Қалдан Серен]] қайтыс болғаннан соң, жоңғарлар арасында билік үшін талас басталады. Абылай бастаған қазақ сұлтандары бұл таласты тиімді пайдаланып, жоңғарларды әлсірету арқылы '''қазақтың оңтүстік және шығыс жерлерінен азат''' етіп алған.<ref>https://iie.kz/?p=25528&lang=ru</ref> == Хан тұсындағы сыртқы саясат == [[Сурет:Kazakhstan-1993-Bill-100-Obverse.jpg|thumb|right|275px|100 теңгеде бейнелеген Абылай хан]] Абылай билігінің күшейге түсуінің жаңа кезеңі [[1744 жыл|1744 жылы]] Әбілмәмбеттің [[Түркістан (қала)|Түркістанға]] көшіп кетуі уақытына саяды. Абылай көреген саяси қайраткер бола отырып, [[Қалмақтар|қалмақтармен]] аса ауыр соғыстардан қалжыраған елінің есін жиғызу үшін дипломатиялық жолдарды да тиімді пайдаланды. 1740 жылғы тамызда ол [[Орта жүз]] ханы [[Әбілмәмбет хан|Әбілмәмбетпен]], тағы да басқа 120 старшынмен [[Орынбор|Орынборға]] келіп, орыс өкіметінің «қамқорына» кіруге келісім білдіреді. Сонымен бір мезгілде қазақ халқының тұтастығын сақтау мақсатында Шың империясымен де қарым қатынасын суытпады. Петербург пен Пекинге елшіліктер аттандырды. Ол Ресей мен Қытай империяларының өзара қайшылықтарын қазақ хандығы мүддесіне пайдаланып отырды. Абылай 1745 жылы [[Қалдан Серен]] дүние салғаннан кейін, Жоңғарияның билеуші топтарының тақ таласынан әлсіреп, бұрынғы әскери қуатынан айырыла бастауын және жоңғар-қытай соғысын Шығыс Түркістанмен іргелес өңірдегі ойраттардың уақытша билігінде қалған қазақ жерлерін қайтаруға, елдің дербестігін толық қалпына келтіруге пайдалану үшін барынша күш салды. Абылай қазақ елінің тәуелсіздігіне нұқсан келтіретін жағдаяттармен аянбай күресіп, дербес сыртқы саясат ұстанып өтті. 1745 жылы Орта жүздегі Әбілмәмбет, Абылай және [[Барақ хан (Орта жүз)|Барақ сұлтан]] қатар аталса, 3-4 жылдан кейін мұндағы жағдай мүлдем өзгерді. 1749 жылғы тамыз айында Неплюевпен кездесуінде Жәнібек тархан: «бұрын Орта жүзде Әбілмәмбет хан болған, бірақ ол біраздан бері Ташкентте тұрып жатыр, ел басқарудан қалған. Бірақ сұлтан зұлымдық ісі үшін қашып жүр. Онда жалғыз Абылай сұлтан ғана билік жүргізіп отыр»,- деп көрсетті. [[Сурет:Stamp of Kazakhstan 543.jpg|right|200px]] Жазба деректерде Абылайдың шетел басқыншыларына қарсы табанды соғыс жүргізгендігі айқын көрсетіледі. 1752 ж. ол бастаған қазақ әскері шамасы 15-20 мың адамдай ойраттар қолының шабуылына тойтарыс берді. 1753 ж. желтоқсанда Абылай 5 мың жауынгерімен жоңғар әскерлерімен шайқасып, бірталай қазақ жерін азат етті. 1754ж. сәуірде Абылай бастаған 1700 қазақ әскері 10 мың қалмақпен соғысуға мәжбүр болса, (Қаратал өз бойынша), сол жылдың [[шілде]]-[[тамыз]] айында 4 мың әскермен Жоңғарияға жорық жасап, 3000 қалмақты тұтқынға алып келген. 1756ж. Абылайдың бастауымен қазақтар қытайлар мен қалмақтардың біріккен күшімен екі рет шайқасып, оның бірінде жеңіліп, екіншісінде жеңіске жетеді. 1757ж. Абылайдың 6 мың әскері Қытайдың 40 мың әскерімен шайқасынан соң, қытайлар Абылайдан бітім сұрады. 1753-1754 жылдардағы шайқастарға Қабанбай, Бөгенбай, Жанатай, Керей Жәнібек, Өтеген батырлар қысы – жазы үзбестен қатысады. Абылай бірде [[Қалдан Серен]]мен бітімге келсе, бірде Дабашыны шауып, бірде оны және Әмірсананы өзіне паналатты. Сөйтіп Ойрат ұлысының бөлшектене беруін көздеді. Тегеурінді әскери қимылмен қатарластырыла жүргізілген дипломатиялық әрекеттері Абылайды өз заманының ұлы қайраткерлері деңгейіне көтерді. Осының нәтижесінде Абылай әскері 1771ж. Мойынты өзенінің бойында болған қалмақтармен ауыр шайқаста жаңа жеңіске жетті. Саяси ахуал тұрақталған шақта Абылай қазақ жерінің бүтіндігіне қол сұққан басқалармен де ымырасыз күрес жүргізді. 1754-55 және 1764 ж. қырғыздар Жетісуда біраз ауылдарды шауып, Жауғаш, Көкжал Барақ пен Шынқожа батырлар бастаған әскерлерді Ақсу, Көксу және Шу бойында талқандайды. Осы себепті Абылай [[1755 жыл|1755]], [[1765 жыл|1765]] жылдары Қырғыз ұлысына қарсы жорық жасап, Іленің сол жағасын, Шу бойын тазартады, қазақ пен қырғыздың Нарынқолдан Қордайға тартылған, күні бүгінге дейін сақталып отырған шекарасын анықтайды. Өмірінің соңғы 15 жылында Орта Азия хандықтарына қарсы тынымсыз күрес жүргізді. 1765 — 1967 жылдары Абылай хан қолының [[Қоқан хандығы|Қоқан]] билеушісі Ерденбекпен соғысының нәтижесінде [[Түркістан (қала)|Түркістан]], [[Сайрам]], [[Шымкент]] қалалары қайтадан қазақтар иелігіне өтті. [[Ташкент]] [[Алым (салық)|алым]] төлеп тұратын болды. Екі жүз жылға созылған қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық күресінің соңғы жаңғырығы алаш жұртының санасында [[Шаңды жорық|«Шаңды жорық»]] деген атпен белгілі. Бұл [[1771 жыл|1771 жылы]] [[Еділ қалмақтары|Еділ қалмақтарының]] (170 — 180 мың адам; 40 мыңдай әскері бар) [[Жоңғар хандығы|жоңғарға]] қазақ жері арқылы үдере көшуі еді. Кіші жүздің ханы [[Нұралы хан|Нұралы]] асығыс әскер жиып, [[Жем (өзен)|Жем]] бойында қалмақтарға алғашқы соққы береді. Балқашқа жақындаған кезде Абылай хан бастаған қазақтың қалың қолы қалмақтарды қоршауға алды. Осы кезде қалмақ басшылары Ұбашы мен Серен бітімге келуді, бүкіл ел жұртымен бодандыққа қабылдауды сұрап, елші жібереді. Кіріптар ұсынысты талқылау үшін шақырылған әскери кеңесте Абылай тағы да көрегендік танытып, жеңілген жауды қырып–жоюдың қажеті жоқ екендігін дәлелдеуге тырысады. [[Еділ|Еділден]] ауған қалмақпен келіссөзге келіп, тым құрыса олардың Жоңғарға еркін өтіп кетуіне мүмкіндік беру жөніндегі Абылай түйінінің аржағында шығыстағы ұлы көршімен болашақтағы қарым-қатынасты ойлау жатыр. Жоңғардан азат етілген шығыстағы жерлерге қазақ ауылдарын апарып түпкілікті қоныстандыру да Абылай саясатының тереңдігін, кемеңгерлігін айқын көрсетеді. Оның әрбір іс-әрекеті қазақ халқының бүтіндігін, елі мен жерінің тұтастығын сақтауға бағытталды. Билікке таласқан Барақ сұлтан [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр ханды]] өлтіргенде де Абылай ел билігін ойлап қынжылып, Төле бимен тізе қоса қимылдап, бұзық сұлтанды жазаға тарту жағында болады.Абылай соғыс жағдайына сай қол астындағы елде, әсіресе, әскер ішінде қатаң тәртіп орнатты. Сондықтан да хан бастаған жауынгерлердің ел-жұрты мен ата мекенін қорғау рухы жоғары, ұзақ жорықтарға шыдамды, шайқас даласында тегеуріні қатты болған. Абылай сан жағынан әлдеқайда басым жаумен шайқасудан еш тайынбаған және көбіне үстем шығып отырған. Абылай қазақ хандығының күшін біріктіріп, әскери жағынан қуатты мемлекетке айналдырды. [[1771 жыл|1771 жылы]] жасы жеткен [[Әбілмәмбет хан]] дүние салды. Қалыптасқан дәстүр бойынша Орта жүздің ханы болып не Әбілмәмбеттің інілерінің бірі, не үлкен ұлы [[Әбілпейіз сұлтан|Әбілпейіз]] сайлануға тиіс еді. Алайда басты сұлтандардың, старшындардың, Әбілпейіздің өз қалауымен үш жүздің басшы өкілдері Түркістанда Абылайды хан көтерді. Абылай іс жүзінде жалғыз Орта жүздің ғана емес, бүкіл Қазақ ордасының ұлы ханы болды. [[Сурет:2000 Stamp of Kazakhstan - Abylai Khan.jpg|right|200px]] Абылай [[Ресей]] мен [[Қытай тарихы|Қытай империяларының]] арасында орналасқан Қазақ елінің геосаяси жағдайына икемделген саясат жүргізді. Қытай әскерлері жоңғарларды жойып, [[Орта Азия]] мен Қазақстанға ене бастаған кезде мұсылман елдерінің басын қосуға ұмтылып, Ауған шаһы [[Ахмад Дуррани]]мен келіссөз жүргізді. [[Түркия]]ға елшілік жіберу ниеті де болды. Қытаймен қатынас жақсара бастаған кезде орыс бодандығынан бойын тартып, патша әкімшілігінің шақыруымен хандық белгілерді қабылдау үшін 1779 жылы қазан айында [[Петропавл]] бекінісіне барудан бас тартты. [[Пугачев бастаған шаруалар соғысы|Пугачев соғысы]] кезінде 3 мың әскерімен «Қасірет белдеуі» бойындағы орыс бекіністерін шапты. Абылай қаһарлы хан болуымен қатар, қазақ халқының рухани қасиетінен еркін сусындаған дарынды күйші ретінде де белгілі. Ол ''«Ақ толқын», «Ала байрақ», «Бұлан жігіт», «Дүние қалды», «Жетім торы», «Қайран елім», «Қара жорға», «Қоржынқақпай», «Майда жел», «Сары бура», «Шаңды жорық»'' т.б. күйлердің авторы. Абылай өмір жолын ат үстінде, жорықтарда өткізіп, [[Арыс (өзен)|Арыс]] өзені жағасында қайтыс болды. Сүйегі [[Түркістан (қала)|Түркістан қаласындағы]] [[Қожа Ахмет Ясауи кесенесі]]нің ішінде [[Қабырхана]] мен [[Ақсарай]] арасындағы дәлізде жерленген. Абылайдың артында 12 әйелінен 30 ұл, 40 қызы қалды. Қазақ халқының жадына Абылай қажырлы мемлекет қайраткері, батыл қолбасшы, дарынды дипломат ретінде сақталып келді. Оның есімі тәуелсіздік символында жауынгерлік ұранға айналды. == Абылай ханның қазақ халқына сіңірген еңбегі == Абылай дарынды хан, аса ірі қайраткер, қолбасшы болды. Әбілмәмбет ханның тірі кезінде қазақ халқы оны өзінің қорғаушысы, көсемі санады. Ол патша өкіметінің губернаторларының ыңғайына жүрмеді. Елінің еркіндігін, бостандығын қорғай білді. Ресеймен одақтасудан кейін көп кешікпей Абылай елдің ішкі сыртқы жұмысынан екі жылдай қол үзді. Ол туралы Мәскеу мұрағатынан табылған (қор 122, тізім 1, іс 2) хатқа жүгінейік. Бұл хатта Абылай сұлтанның Қалдан Сереннің тұтқынында екені жазылыпты. Бірақ қалай қолға түскені жазылмаған. Халықтың айтуы бойынша, жоңғарлардың қолына түсу себебін екі түрлі түсіндіреді. Біріншісі, [[Қалдан Серен]] тұтқиылдан Абылайдың ауылына шабуыл жасап, батырларымен қапылыста қолға түсірді десе, екіншісінде, Абылай сұлтан нөкерлерімен аң аулап жүргенде тұтқындалды дейді. Ал оның тұтқыннан шығуы туралы да екі түрлі жорамал айтады. Біріншісі, Ресейдің елшісі майор Мюллердің Қалдан Серенге апарып берген [[генерал-губернатор]] Неплюевтің хатынан кейін босатты десе, екіншілері қазақтың би-батырлары талап етіп босатып алды дейді. Мен танысқан хаттарға сүйеніп, Абылай ханның тұтқыннан босап шығуына үш түрлі себеп болды деймін. Ең бастысы, Абылайдың өзінің ақылдылығы, тапқырлығы, дипломаттығы. Оны халқының сыйлайтындығы Қалдан Серенді ойландырды. Екінші себеп - шын мәнінде оған арашашы болған беделді би-старшындар. Үшіншісі, Мюллердің де әкелген хаты әсер етті. 1742 жылы 18 мамырдағы Гладышевтің хабарында былай делініпті: «Қырғыз-қайсақтар әңгімелерінде Ақшораның жоңғарларға келгенін айтып отырды. Қырғыз-қайсақтың иесі Абылай сұлтанды жоңғарлардың қожасы Қалдан Серен тұтқында ұстап, оның аяқ-қолына кісен салыпты. Ақшора келген соң кісендерді алып, Ақшораның адамдарын кісендепті. Ақшора кеткеннен кейін Абылайдың аяқ қолындағы кісендерді алып тастап, Абылайдың інісін қырғыз-қайсақ еліне қайтарды. Ақшораны қалмақтың үш адамымен жіберді. Егер де 10 отбасын және Қарасақалды әкеліп берсе, сонда ғана жоңғарлықтар тұтқындарды қайтарамыз» дейді. Ақшора және үш қалмақ қырғыз-қай­сақтардан әлі қайтып келмеді». 1744 жылғы 23 қаңтардағы Кирилловтың хатында: «...Абылай сұлтан Қалдан Серенде екі жылдай тұтқында болды. Онымен бірге Жолбарыс сұлтан отырды. Ол Қалдан Серенмен тіл табысты. Осы жылғы күзде оларды (30 қыркүйекте) өз елдеріне жіберді. Тұтқында 35 адам болды. Барлығы да қайтарылды. Өз ұлыстарына аман-есен жетті. Олар тұтқында болған кезде сол жазда қоңтайшыларда көп адамдар шешек ауруымен ауырып, қайтыс болды. Қалдан Серен қайсақтармен бейбітшілікте». Жоңғарлардың тұтқынынан келгеннен соң Абылайдың абыройы тіпті жоғары дәрежеге көтерілді. Енді үш орданың хандары, билері де онымен санасты. Ол Ресейден қол үзген жоқ. Бірақ губернаторларға бас иген емес. Оларды өзінен ара қашықтықта ұстады. Абылай хан Орынборға 1740 жылы барғаннан кейін губернаторлардың оған өздеріне келіп кетуін сұраған бірнеше шақыруларын қабылдамады. Кейбір тарихшылар Абылайдың тұтқыннан келуі оны Ресейге байлады, оған міндетті болды дегендей ой білдіреді. Жоқ. Олай емес. Ресейге тәуелді болған жоқ. Міне, осындай хаттың бірін 1745 жылы 16 сәуірде Орынбордан губернатор, құпия кеңесші [[Иван Неплюев]] Абылай сұлтанға жіберіпті: «...Біз сізден көптен хабар ала алған жоқпыз, көп уақыт өткендігі себепті сізден өткен кездер туралы хабарларды естігеніміз дұрыс болар еді. Сіздің және қол астыңыздағылардың бір белгісі болсын. Егер мүмкіндігіңіз болса, уақыт тауып, сіз маған келсеңіз, маған ұнаған болар еді. Мен осы алдағы күзге дейін басқа жаққа баруыма байланысты орнымда болмауым мүмкін. Екеуміз кездесіп, бетпе-бет әңгімелесіп көп жағдайларға кеңескеніміз дұрыс болар еді. ...Сіздің қойған талабыңызға байланысты Сібір жағында ұсталған адам­дарыңыз бен малдарыңыздың біразы қайтарылды. Басқасына ол генерал күш салып көмектесемін деп сенім білдірді», депті. 1745 жылы 7 мамырда жүзбасы [[Яков Ерофеев]] арқылы [[полковник Павлуцкий]]ге Абылай хан мынадай хат жіберіпті: «Сіздің маған жіберген хатыңыздан естіп отырмын: «Бізге денсаушылық тілей отырып, біздің қол астымызда жаулап алды деген жылқылар және тұтқындар бар депсіз». Ондай жағдай болған жоқ. Тұтқында ешкім жоқ. Егер ондай болса, онда қандай одақтастық болады. Өткен жылы сіздің адамдар 42 адамды тұтқынға алды. 24 адам, 1300 жылқыны, 13 байдың үй-мүліктерінен 382 жылқыны бізге қайтарды. Енді 918-і сіздерде қалды». Бұл хаттағы: «Онда қандай одақтастық болады», деген сөзге көңіл бөлу керек. Ол - Абылай Ресейге берген сертін одақтастық деп түсінетіні. 1760 жылы 16 сәуірде Орынбор губерниясының кеңсесінен құпия экспедиция арқылы Орынбор гарнизонының жаяу әскер полкының поручигі, князь Иван Ораков, тілмаш Яков Гуляев Абылайды іздеп, бес күн жүріп старшын Байжігіттің ауылына келеді. Абылай осы жерден 3-4 шақырым жерде қоныстанған екен. Көкшетауға, Әулие Петр қамалына жазда бармақшы. Ораков пен Гуляев әдептілік, сыпайылық көрсетіп, Абылай сұлтанды тағы да Орынборға, тіпті болмаса Троицкіге келуді қиылып сұрайды. Оған Абылай: «Қашқария қырғыздары Айходжа және Күнходжа Жаркент қалаларына шабуыл дайындап жатыр. Бұл жердегі халықтар Ташкент, Түркістан, Бұқараға көпестер және таможнялықтармен еріп көшіп жатыр. Ол жерге көмек көрсетуіміз қажет. Сол себепті Орынборға баруға уақытым жоқ», деп жауап беріпті. Абылай осылайша үш ([[Ресей]], [[Жоңғар]], [[Қытай]]) алып мемлекеттердің ор­тасында дипломатиялық шеберлікпен Қазақ елінің бостандығын сақтай білді. Қазақ халқының аса көрнекті ақыны [[Мағжан Жұмабай|Мағжан Жұмабаев]] ''«Батыр Баянда»'' Абы­­лайдың саясаткерлігін былай суреттепті: ''«Алыстан орыс, қытай - ауыр салмақ. Жақыннан тыншытпайды қалың қалмақ. Артында ор, алдында көр, жан-жағы жау Сол кезде елге қорған болған Абылай, Көп жаудың бірін шауып, бірін арбап».'' 1759 жылы (қор 122, «Қырғыз-қайсақ ісі», тізім 1, іс 3) Орынбордың губерна­торы, құпия кеңесші Давыдовқа және [[генерал-майор Тевкелев]]ке, Сібір губерна­торындағы әскери қолбасшы Брегадир Фрауендорфқа император ханымның канцлері [[граф Воронцов]]тың жолдаған хатында Абылай ханның өміріндегі тағы бір қырлар ашып беріліпті. Онда Абылай ханның Ресейдің губернаторларына, тіпті ханымға, канцлерге де бас имейтіні хабарланған. Бірнеше рет өздеріне келіп жолығуын 1743 жылдан бері сұраса да бармағанын, оның үстіне олардың алдына өзінің талаптарын табанды түрде қойып, оның орындалуын міндеттегеніне көз жеткіземіз. Хаттың 74-бетінде былай депті: «...Сіз биылғы жылғы 15 наурыздағы хабарламаңызда тағы да ұсыныс жазыпсыз. Онда Абылай сұлтанды жақсырақ өзімізге тарту мақсатымен еркелетуді және Орынборда көбірек марапаттауды талап етіпсіз. Мұндай жалақы үшін ол одан әрі беріліп қызмет етуге міндетті. Оны жоғалтпас үшін, біздің жағымызды қолдауы үшін, тіпті болмаса ашық қарсы шықпаса да бүгінгі қытайлықтардың тырысып отырғанына беріліп кетпей, өз жағымызға шығару керек. Біздің жақтан да оны еркелетуіміз қажет. Онымен жеке хат жазысып тұрыңыздар. Ол өте пайдалы. Абылай сұлтанға император - [[ақ патша]] ханым­ның атынан биылғы 1759 жылдың басынан бастап жалақы төлеуі дұрыс. Орынбордың шет ел шығыны есебінен қырғыз-қайсақтардың [[Кіші Ордюга|Кіші Ордасының]] [[Нұралы хан]]ының жалақысын азайтып, әрқайсысына 600 рубльден жалақы берілсін. Оларда реніш болмау үшін жылына 300 рубльден тағайындау керек. Оның үстіне 100 рубль басқа қырғыздарға берілмей, Абылай сұлтанның өзінің пайдалануына беріледі. Өйткені, бізге белгілі, ол өзінің 200 рублімен қырғыз-қайсақтың салты бойынша жергілікті старшындарымен бөліседі. Екінші, Абылай сұлтанның басқа ұсыныстарын алсақ, ол Ресейдің шекаралық командирлеріне өкпелі, сондай-ақ башқұрттарға және белгілі [[Ноян Шеренде]]ге. Ол қырғыз-қайсақтардың жауы көп, жылқыларын алып кеткен. Сондай-ақ қа­сиетті шоқынуға барғандар туралы айтыпты, олардың басым көпшілігі өз еріктерімен шоқынуға барған жоқ. [[File:Кокшетау.jpg|thumb| left| alt=A.| ''[[Көкшетау]] қаласы Абылай Хан алаңы''.]] ...Абылай сұлтан қойған мәселелерді шешу және Ноян Шереннің ұстап отыр­ған адамдарын, жылқыларын да қайтарып беру мүмкіндігіне сенемін. Абылай жанжал шығарады. Оның арызы бойынша Сібір командирлерін тыныштандыру керек. Үшінші, Абылай сұлтан қойған мәселелерін шешу үшін қабылданған жарлықты нақты орындайық. Абылай сұлтан кейбір жағдайға сенбеуі мүмкін. Оның талаптары толығымен орындалған жоқ». Міне, көріп отырсыздар Санкт-Петербургтен канцлер Воронцов Абылайдың талаптарын орындау қажеттігіне қатты көңіл бөлген. Бұл Абылай сұлтанның беделі жоғары екенін, өзін Ресейге бағыныштымын деп мойындамайтынын дәлелдейді. Осы хаттың жалғасында және былай депті: «...Абылай бүкіл Орта Ордада ең басты қожасы болып есептеледі, оның үстіне ол басқалардан гөрі әлдеқайда зерек (түсінгіш), әрі икемді (епті), оны нағыз хан жасау керек. Жергілікті халық Орта Орданың Әбілмәмбет ханның мыса­лындай жарлықсыз хан сайламасын. Оған қарсы тұру өте қиын. Өйткені, ісіне қарап әр жерде бүгінде Абылайды хан деп атайды». Өздеріңіз байқап отырғандай, Абылайды халық әдейілеп сайламаса да оны «хан» деп есептейтіні құзыреттілерге де жеткен. Абылай ханның ғажап дипломат екендігі қалмақтың ханы Қалдан Серен өлгеннен кейін ерекше белгілі болды. Жоңғарлардың ханы Қалдан Серен өлген соң оның балалары таққа таласып, бірін-бірі өлтірді. Ең соңында күңнен туған ұлы Лама Дорчжи қулық-сұмдық жолмен тақты басып алды. Оның Даваци, Амурсана атты інілері Абылай ханның ордасына қашып келді. Осы кезде [[Әбілмәмбет хан]], атақты [[Малайсары бил]]ер Абылайға қысым жасап, ол екеуі [[Лама Дорчжи]]ге қайтарып беруді талап етті. Бұл Абылай ханның ел басқарып жүргендегі өте ауыр кезеңі еді. Ауыр сыннан шығу кезіндегі Абылайдың табандылығын, тапқырлығын, жігерлілігін көрсететін деректерді [[Санкт-Петербург]]тің орталық кітапханасынан алған [[В.В.Вельяминов-Зернов]]тың: «Тарихи хабарлама. Қырғыз-қайсақтар туралы және [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр хан]] өлгеннен кейінгі Ресейдің Орта Азиямен қарым-қатынасы» атты кітабында жақсы көрсетілген. Онда былай деген: «[[Лама Дорчжи]] 1750 жылы [[мамыр]] айында өкіметті өз қолына басып алды. Бір інісін соқыр қылып, жер аударды. Бадемирдің бес ұлын тұншықтырып, өлтірді. Одан басқа да көптеген туыстарын сол әдіспен құртты. Ұрыс-керіс және келіспеушіліктер тез арада оның сөзсіз құритындығының белгісі еді. Мемлекет үшке бөлінді. Бір бөлігі Лама Дорчжиге қалды. Екіншісі Қытайға көшті, үшіншісі Сібірге, Ертіс өзеніне қарай ығысты. Енді елдің иесі жауыздықтың жаңа түрін қолдануға көшті. Даваци ең жақын таққа таласатын ізбасар болғандықтан, оны бақталас деп есептеп тұншықтырып өлтірмекші болды. Оған мазасызданған [[Даваци]] өзінің жиендерімен, [[Әмірсана|Амурсана]] мен Сібір шекарасына кетуді ойлады да Орта Орданың қырғыздарына қашып барды. Даваци екі адамын Абылай сұлтанға жіберді. Одан рұқсат талап етті. Осы жерде қалайын ба, жоқ басқа жаққа барайын ба?» - деді.Осы екі арада айлакер Абылай сақтық шарасын қолданып үлгерген болатын». Міне, Абылай осылай болмаса, Абылай бола ма? 1757 жылы Абылай 10 мың сарбазбен [[Қашқар|Қашқария]] жерінде (1,0 млн.қал­мақтарды қытайлықтар қырғаннан кейін) қалған торғауыттарды қырды (бас­қарған батырлар: Арғын - Атығай - Күлеке батыр - 2000 сарбазбен; Керей Мер­ген батыр - 2000 сарбазбен, [[Көкжал Барақ батыр]] (Найман) - 2000 сарбазбен; Абылай сұлтан - 2000 сарбазбен; [[Қабанбай батыр|Қаракерей Қабанбай|Қаракерей Қабанбай батыр]] - 2000 сарбазбен), қалған қалмақтардың бірде-бірін қалдырмай тұтқындап, қазақ жеріне құлдыққа таратты. 1760-1764 жылдар аралығында Қабанбай батырды Абылай сұлтан Зенгор жеріне бас қолбасшы етіп тағайындады. Қабанбай ба­тыр Қаракерей наймандарды, Төлеңгіт Райымбек батыр (Албан Райымбекпен шатастырмайық) Уақ, Керейлерді Зенгор жеріне көшірді. Бұл тек қана Абылай сұлтанның талабымен іске асты (қор 1, тізбе 1, іс 88, 1760 жыл, Омбы мұрағаты). 1760 жылы 20 мамырда князь поручик Иван Ораков генерал-майор және Сібірдің шекаралық әскери бас командирі Иван Иовемарнға жазған хатында былай депті: «19 ақпан күні Абылай сұлтанның төлеңгіт қырғызы Райымбек былай деді: «Өткен күзде Абылай сұлтан өз атынан мені Орданың Қаракерей Найман руына жіберді. Олар Звенигорск қамалының жанында Қарата атты жайлаудағы көштермен бірге жүр». Кейін қайтар кезде сол рудың бас старшыны Қабанбай Абылай сұлтанның атынан Райымбекке бұйрық береді. Ол Райымбекке өзінің ұлыстарын түгелімен алдағы жазда [[Зенгор хандығы]]ның жеріне көшуін, ондағы Зенгор ханы [[Қалдан Серен]] Урғаның тұрған жеріне барып тұруын бұйырды». Абылай ханның батыл әрі ғажап қимылынан кейін Орск бағытының қолбас­шысы, [[полковник Родестен]] генерал-майор Фонвейнмарнға 1760 жылы 22 қыркүйекте (№315) мынадай баянат келіпті: «...20 шілдедегі хатты Абылайға оқып берген. Онда Зенгордан Тарбағатайға де­йінгі жерлер Барабы татарларының жері, Уранхаевтардың қонысы деген. Абы­­лай: «Ешқандай Барабы татарларын естіген емеспін, білмеймін. Жер біздікі», - деп жауап береді. Жер дауын шешу үшін Абылай өзі шілдеде барып қайтамын, содан кейін жауабын генерал-майорға жазамын дейді. Поручик Гуляев Абылаймен кездескені туралы жоғарыдағы хатын былай жалғапты: ... «Абылай мені 22-сі күні жібермекші болды. Мен жердің алыстығына бай­ланысты өтірік ауырған болып, бармай қалдым. Қытайдың елшісі келе жат­қанын да естідім. Абылай: «Олармен таяу арада кездесе алмаймын. Уақытым жоқ», - депті. Аз уақыт өткен соң, 23-і күні Қытай елшісі Абылайдың ордасына 30 адаммен келді. Олар Абылайға кісі жіберіп, бүгін кездесуді талап етеді. Абылайдан сескеніп, басқа қырғыздар да (қазақ - Б.Н.) кездескілері келмепті. Қытайлықтар қырғыздардың аудармашысына риза болмай, хатты бермей, тек ауызша ғана өз талабын айтады. Абылай мен Жолбарыс сұлтан парсы тілі араласқан қалмақ тілінде жазылған хатты түсінбейді. «Қырғыздар уранхай және торғауыттардың жерлерін басып алған. Олардың тұтқындағы адамдары мен малдарын қайтарып беруге уәде беріңдер», - депті қытайлықтар хатында. Егер қайтармасаңдар, әскер жіберемін деп қорқытыпты. Олар Абылайды сыйлағандықтан ғана жіберген жоқпыз деді. Міне, осындай жүздеген хаттар мұрағаттарда жатыр. Бұл сол заманның дипломатиясы. 1738-1781 жылдар арасында [[Петропавл|Қызылжар]], [[Көкшетау]], [[Павлодар|Кереку]], [[Зайсан]], [[Семей]], [[Өскемен]], тағы басқа да солтүстік, шығыс шекараларын қорғап, еліміздің бүгінгі күнге жетуін қамтамасыз етіп, оңтүстікте Төле би, Шапырашты Наурызбайдың сарбаздарымен қарым-қатынаста болып, оларға да қорған бола білгендігін дәлелдейтін хаттар бар. Абылай бастап барған жорықтар туралы да құжаттар жеткілікті. [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр]] тірі тұрған кезінде Абылаймен қарым-қатынас жасаған. Әбілқайырды өлтіргенде оның балаларын аман алып қалған Абылай сұлтан. Ол туралы Әбілқайырдың зайыбы Бопай ханымның канцлерге, генерал-губернаторға жазған хаттарында: «Абылай сұлтанға көп рахмет. Балаларымды ажалдан құтқарды», депті. Абылай хан айтқандарына көнбеген соң Сібірдің губернаторы Саймоновтың Сыртқы істер мемлекеттік коллегиясына 1763 жылы 5 ақпанда, сондай-ақ 1764 жылы генерал-майор Фонфрауендорфтың жазған хаттарында Абылай сұлтанның абыройын төгіп, жамандап канцлерге жазыпты. Онда: «Абылай сұлтан бірде-бір руды басқармаған, халықтың арасында абыройы жоқ», деп, екіншісі «қытайларға жалтақтық жасады» депті. Осы хаттарды оқыған бірен-саран «тарихшы-жазушыларымыз» Абылай хан туралы алыпқашпа әңгіме айтып жүр... Абылай ханның Ресейге тәуелді болмай, олармен тең дәрежедегі одақтас мемлекеттің ханымын дегенін дәлелдейтін тағы да генерал-поручик Иван Деколонгке, одан кейін генерал-поручик және губернатор Иван Реннедорфке жазған (1772 жылы 19 қыркүйекте) хатын мысалға келтірейік: «...Генерал мырза, сізге айтарым, біздің Орда сіздің Ресейдей емес, өте шашыраңқы жатыр. Ұрыларды, бұзықтарды табу, ұстау тез арада қолдан келмейді. Жеріміз өте үлкен. Сол себепті кімнің қайда көшіп жүргенін білу мүмкін емес. Қытайдың Богдо ханына мен өз талабымды айтып былай дедім: «Қандай күші бар мемлекет болса да егер бізге қарсы шықса немесе дөрекілік білдірсе, онда біз оларға қарсы тұра аламыз». Егер де Қытайдан көмек сұрай қалсақ, ол ешуақытта көмек беруге дайын еместігін білдірді. Осыған байланысты, егер де бізге біреулер көз алартып, соғыс ашу қаупі бола қалса, онда сіз бізге әскери көмек беруге дайынсыз ба? Осы туралы импе­раторға жеткізіп, маған жауабын хабарласаңыз. Генерал мырза, сізден маған 1000 немесе 500, болмаса 300 әскери адамдарды уақытша беруіңізді сұраймын. Ол біздің ішіміздегі ұрыларды ауыздықтап, тыю үшін керек. Ұрыларды ұстап, жазаласақ, онда олар сіздерге де, біздерге де жаманшылық жасай алмауы тиіс. Екі генералитет келісімге келуіміз керек. Мен сіздің әскерді алысқа апармаймын. Бес күн ұрылармен бірге болады. Ол жерге мен өзім барамын немесе балаларымның біреуін жіберемін. Содан кейін оларды қару-жарақтарымен, киімдерімен өз елдеріне апарып саламыз. Бұл мәселені императорға жеткізбей-ақ өзіміз шеше аламыз ғой. Әскер берсеңіздер де, бермесеңіздер де маған хабар беріңіздер. Соңында сізге көп жыл денсаушылық тілеуші - Абылай хан. Сенімді болу үшін өз мөріммен растаймын». == Отбасы == Абылай көрші елдермен дипломатиялық қарым-қатынасты нығайту үшін ел билеушілерінің, ауқатты кісілердің қызын алған. Одан былай, қазақ сұлтандарымен, қожаларымен, рубасыларымен қыз алысып отырған. Ұрпағы '''[[Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов|Шоқан Уәлиханов]]''' дерегі бойынша, Абылай ханның 12 әйелі, 40 қызы мен 30 ұлы болған. * Бәйбішесі Қарашаш ханым – [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр ханның]] қызы. Одан екі қыз туады. Біреуі Орта жүзді билеген [[Дайыр (хан)|Дайыр ханға]], екіншісі Құдайменде сұлтанға ([[Қоңырқұлжа Құдаймендеұлы|Қоңырқұлжа Құдаймендиннің]] әкесі) тұрмысқа тиген. * Екінші әйелі Сайман ханым – қарақалпақ бегі Сағындық-Шұбақбайдың қызы. Одан [[Уәли хан]] туады. * Үшінші әйелі Бабақ ханым – [[Қашқар]] бегі Сарт Кенженің қызы. * Төртінші әйелі – қожадан шыққан, қырғыз әулиесі Сарғалдақтың әпкесі. * Бесінші әйелі Тобышай немесе Түбіш – қалмақ кінәзі Хошу мергеннің ([[Қалдан Серен|Қалдан Сереннің]] туысы) қызы. * Алтыншы әйелі Тоқта ханым – қалмақ ноянының қызы. * Жетінші әйелі Татыш ханым – қырғыздарға шыққан жорығынан әкелген олжасы еді. Одан 2 қыз туады. Біреуі Тәуке сұлтанның ұлы Тұрсынға ұзатылған. * Сегізінші әйелі Өрес ханым – қалмақтан әкелген Абылайдың олжасы. Жұрт оны Сұлу деп атап кеткен. * Тоғызыншы әйелі – Тұлақ ханым. * Оныншы әйелі – Сайын-Көбен. * Он бірінші әйелі – Шаған ханым. * Он екінші әйелі – Мұңтұм. Соңғы төрт әйелі қалмақ қыздары, олардан ұрпақ болмаған. Тоғызыншы әйелі Сайман ханымның көмекшісі, ал оныншы әйелі Қарашаш ханымның әйелі еді.<ref>Валиханов Ч.Ч. Абылай хан // Собрание сочинений в пяти томах. ''–'' Алма-Ата, 1964. ''–'' Т. 3. – С. 486.</ref> ==Тарихи жыр== {{main|Абылай хан (жыр)}} '''Абылай хан''' - тарихи [[жыр]]. Жыр [[Қытай]]дың [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы|Шыңжаң]] аймағында тұратын қазақтардың арасында кең таралған. Авторы белгісіз. Жыр Абылайдың балалык шағынан басталып, ер жету, қол бастау, ел билеу жолын коркем баяндап, соңын Абылайдың өлімімен аяқтайды. Жырда сөз болатын оқиғалар мен адамдар нактылы өмірде болған. Жыр Шыңжаң тұрғыны [[Шерияз]]дан Сүлтанбайұлынан жазып алынып, тұңғыш рет Қытайдын "Ұлттар" баспасынан жарық көрген 4 томында (1985), одан кейін "Абылай хан" атты кітапта (А., [[1993)]], "Казак халык әдебиеті" көптомдығының 1- ші томында (1995) жарияланды.<ref>Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3</ref><ref>Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8</ref> == Сыртқы сілтемелер == * [http://abai.kz/content/abylai-khan-eshkandai-baraby-tatarlaryn-estigen-emespin-bilmeimin-zher-bizdiki Абылай хан: «Ешқандай Барабы татарларын естіген емеспін, білмеймін. Жер біздікі!»] * [http://kokshetau.online.kz/history/abylai.htm/ Абылай хан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110817203903/http://kokshetau.online.kz/history/abylai.htm |date=2011-08-17 }} * [http://www.rah.kz/ru/ Абылай ханның резиденциясы” мұражай кешені, Петропавл қ.] * [http://aounb.kz/index.php?Itemid=87&id=625&lang=kz&option=com_content&view=article Абылай ханның 300 жылдығы] ==Дереккөздер== <references/> {{Қазақ хандары}} [[Санат:Қазақ хандары]] [[Санат:Жәдік әулеті]] [[Санат:Абылай хан әулеті]] [[Санат:Қазақ теңгесінде бейнеленген тұлғалар]] [[Санат:Төрелер]] 5tmryk2rjbgi4vy4d1vrz9holkl75nl 0 5104 3480090 3436993 2025-06-15T04:57:40Z Sagzhan 29953 /* Өмірбаяны */ 3480090 wikitext text/x-wiki {{Infobox Biography | subject_name = Қадырғали Қосымұлы Жалайри | image_name =Кадыргали Жалаири.jpg | image_size = 150px | image_caption = | date_of_birth = [[1530]] жылы | place_of_birth = | date_of_death = [[1605]] жылы | place_of_death = | occupation = Тәуекел сарайында қызмет етіп, [[ақылшы]], кеңесші рөлін атқарған | spouse = }} '''Қадырғали Жалаири''' (Қадыр Әлі Қосымұлы би, арғы тегі Жалайыр) деп аталған бұл кісі ХVI-ғасырдың ортасы мен ХVII-ғасырдың басында өмір сүріп (1530-1605 жылдары), қазақ халқының [[тарих]]ында өшпес із қалдырған. Ресейдің атақты патшасы Борис Годуновтың қол астында жүріп, 1602 жылы "Жылнамалар жинағын" жазып бітірген. Бұл — қазақ тілінде жазылған тұңғыш ғылыми еңбек. "Жинақтың" тілдік құрылымын, жазу мәнерін зерттеп, көрнекті ғалым Р.Сыздықова арнайы кітап жазған ("Язык", "Жамиат-тауарих", "Жалаири", Алматы, 1989 жыл). Қадыр Әлі деректеріне Шоқан Уәлихановтан бермен қарай талай тарихшылар, зерттеушілер сүйеніп келеді. Туған жері&nbsp;— [[Қазақстан]] жеріндегі [[Сырдария]] бойы. Қадырғалидың ата-бабалары [[Қарахан мемлекеті|Қарахан әулеті]] билігінен бері үздіксіз хан сарайында қызмет етіп, ханның ақылшы-кеңесшісі, қол бастар батырлары болған. Оның өз атасы Темшік [[Шығай хан]]ның батыры болса, әкесі Қосым [[бек]] лауазымын иеленген. ==Өмірбаяны== Қадырғали Қосымұлы Жалайыри [[қазақ]]тың ұлы хандарының бірі [[Тәуекел]] сарайында [[қызмет]] етіп, ақылшы, кеңесшілік рөл атқарған. Ана тілімен қатар араб, парсы тілдерін жақсы меңгергендіктен, асқан зор білімінің арқасында [[жас]] бекзадаларды оқытып, тәрбиелеген. Әсіресе оның үлкен [[үміт]] еткені — Оразмұхаммед [[сұлтан]] еді. Өзінің ғылыми еңбегінде бұл туралы былай дейді: "Менің аталарым Оразмұхаммед сүлтанның аталарына қызмет етті. Өзім Оразмұхаммедтің қасында болдым". ХVI-ХVII-ғасырларда жалайырлардың бір бөлігі Ұлытау, Көкшетау аймағында көшіп жүрген. Қазіргі географиялық картада, Арқа жақта [[Жалайыр]], [[Керей]] көлі, [[Найман]] деген ұзыннан ұзақ бел-белестер бар. ХVIII-ғасырдағы [[Жоңғар]] қалмақтары жасаған жойқын шабуылда ("Ақтабан шүбырынды, алқакөл сүлама" заманында) Жалайырлар әуелі Бетбақдалаға ығысып, кейін құба қалмақтар жеңіліп, қазақтың кең даласы жаудан тазара бастаған соң, жылжи-жылжи [[Шу]], [[Іле]], [[Қаратал]] өзендерінің жағалауына келіп орналаса бастайды. Қазақ хандарының қыстық [[қоныс]]ы [[Түркістан]]да болған да, жазда Арқа жаққа, [[Көкшетау]]ға көшіп барады екен. Хан-сұлтандар ол кезде аң аулауға жеке дара шықпайды, көп нөкер, саятшы ерткен. Бұл кезде бір орталыққа бағынып,жаңа күшейіп келе жатқан орыс патшалары оңтүстік-шығыстағы көршісі [[қазақ]] хандығымен қарым-қатынасын кеңейтуге мүдделі-түғын. Шығысында пайда болған үлкен [[мемлекет]] Жоңғар хандығы, оңтүстік батысында өзбек әмірлері, Жайықжақтан башқұр мырзалары тыныштық бермей отырған қазақ хандары да орыстармен сыпайы сауда-саттық қатынас жүргізіп жатқан. Оқта-текте [[Мәскеу]]ге елшілері де барып қайтатын. Бірақ өздерін ішке кіргізбейтін. Сол кездердің өзінде-ақ қазақ хандығы әлсірей қалса, ұлан байтақдаланы иемдену сияқты түпкі арам ойы бар орыс патшалары сол елдің ішкі-сыртқы жағдайын, тарихын, салт-санасын, әскери күшін, қорғану [[қабілет]]ін жете білуге тырысуы заңды еді. Осы [[мақсат]]пен олар ханның айналасындағы адамдардан түтқын алуды бұрыннан ойлап жүрген. Жас сұлтан Оразмұхаммедтің аңшылыққа құмар екенін, жылма-жыл ерте көктемде, күзде [[Ертіс]], [[Тобыл]] бойын жағалап ит жүгіртіп, құс салатынын жансыздары арқылы біліп отырған Сібірдегі орыс әкімдері (патшаның тапсырмасы бойынша) аңдып жүріп, Тобыл алқабында қаршыға салып, көңіл көтеріп жүрген Оразмұхаммедті, Қадырғали Жалайри бастаған саятшы, нөкерлерімен қоса тұтқынға алады да, "[[аманат]]" ретінде [[Мәскеу]]ге жөнелтеді. Бұл 1588 жыл еді. Оразмұхаммедтің хан ордасы адамы екенін, Қадырғали Жалайри Шығыс тарихын, [[мәдениет]]ін жақсы білетінін, көп тілдерді игерген ғұлама екенін сезген соң, орыс патшасы оларды жақсы қабылдайды, өз маңайында ұстайды. Әскер өнерін жетік білетін батыр жігіт Оразмұхаммед 1590-91 жылдары орыстардың Шведтерге, Қырым хандығына қарсы жүргізген соғыстарына қатысып, ерлік көрсетеді. Соны ескерген жөне оның хан тұқымы екенін білетін патша Федор Иоанович 1592 жылы Ока өзені бойындағы мұсылмандар мекендейтін бұрынғы Қасымов хандығынан Оразмұхаммедке жер бөліп береді, 1600 жылы ұлы патша Борис Годунов Оразмұхаммедті Қасымов ханы етіп тағайындаған. Өзінің арғы тегі жалайыр екенін білді ме, жоқ па — әйтеуір Қадырғали Жалайри бек те зор құрметке бөленіп, бас уәзірлік қызметін атқарады. Қазақ елінің тарихы жөніндегі ғылыми еңбекті де [[Борис Годунов]]тың тапсырмасы бойынша жаздым деуі орынды. Себебі бұл еңбек ақ патшаға арналған және алғашқы тарауында соның билік жүргізу жүйесін бейнелейді. Қадырғали Жалайридің бұл [[шежіре]]сі ертедегі қазақ тілінде жазылған тұңғыш тарихи [[еңбек]] екені аян. [[Ш.Уәлиханов]] бұл кітаптың аңыздан гөрі ақиқаты басымырақ деп бағалаған. Байұзақ Албани: "Тарихнамада оның есімі Әбілғазы, Бабыр, Бенаи сияқты ғүлама тарихшылармен қатар аталады. Орыс ғалымдары Н.И.Ильминский, И.Н.Березин, В.В.Вельяминов-Зернов оның еңбегін жоғары бағалады", — дейді "Тарихи таным" атты кітабында. (195-бет). Оразмұхаммед пен Қадыр Әлі бастаған қазақтардың Ресейде болу оқиғасын көрнекті жазушы, көне тарихымыздың білгірі Мүхтар Мағауин "Аласапыран" атты романында кең және көркем баяндаған. Бұл романы үшін оған Мемлекеттік сыйлық берілгені белгілі. Соңғы кездері Қадыр Әлінің еңбегін әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық Университетінің профессоры М. Қойгелдиев арнайы зерттеп жүр. Байұзақ Албани былай дейді: "Ол жырақта жүрсе де, қазақ хандарының саяси-өлеуметтік жағдайлары, Қазақстанда рулық-патриархалдық қатынастардың қалыптасуы, хан төңірегіндегі сұлтандар мен қаршылар, бектер мен хафиздер т.б. жайында деректі [[мәлімет]]тер жазып қалдырды. Автор жылнамада Шығыс елдеріне, оның шаһарларына шолу жасап, қазақ сахарасын мекендеген [[жалайыр]], [[арғын]], [[қыпшақ]], [[қаңлы]], [[найман]], [[қоңырат]], [[керейіт]], [[алшын]] т.б. түркі ру-тайпаларына тарихи анықтама берді. Ол Рашид ад-Диннің парсы тіліндегі "[[Жамиат-тауарих]]" шежіре кітабына сүйене отырып, Шыңғысхан әулеті және оның өзі жайында аса мол деректер келтіреді, қазақ хандарының [[өмірбаян]]ына тоқталады. Онда қазақ жері, оның қалалары, ХIII-ХVӀ ғ. аралығындағы қазақ жеріндегі оқиғалар, қазақ хандарының ішкі-сыртқы жағдайлары, әлеуметтік топтар және қазақжерін мекендеген ежелгі рулар бірлестігі жайында [[дерек]]тер бар. ==Қадырғали сол Қараша мырза ма?== Тарихшылар Қадырғали Жалайыридың "Жамиғ-ат-Тауарихын" ғана төңіректеп жүр. Ал, орыс жылнамаларында Қараша мырза деп берілген ғалымның ханның ымыраға келгеніне қарамастан Ресей шеңгеліне түскен түркілерді үлкен көтеріліске бастағаны, Ермактың 5 қолбасшысының үшеуін өлтіргені әлі аз зерттелген, өзімізде аз насихатталған. Осыдан жеңілгеннен кейін Қазақ даласына қайта қашып, кейін Оразмұхамедке ілесіп аманатқа барған...<blockquote>"Түрлі дерт пен аштық әскерінің біразын жусатып салған Жармақ аңғалдық пен жеңілтектігінің де зардабын шекті. Мырза әлде кінәз Қараша өз Патшасына ескертпестен Тар Ұлыста, Искерде көп тыңшы ұстады, айналадағы барлық Жұртта оның тілекшісі, жақтасы, достары көп болды; өзін отанды құтқарушы көрсеткісі келді, уақытын күтті, сөйте жүріп түрлі сый-сыяпат, Ноғайлардан қорғау туралы өтініш айтып Ресейліктерді алдаумен болды, Жармаққа да адал дос болуға сөз берді. Содан Жармақ оған Иван Кольцо бастаған қырық сарбазын қонаққа жіберді. Осы бір топ адам отқаруды екі-үш мәрте гүрс еткізіп мыңдаған жабайыны тым-тырақай ете алар еді, тек тағдыры ажалға айдаған Козактар жалған достарына сеніп барып, қынадай қырылды, Жармақтың маңдайалды баһадүрлері, айқаста арыстанша алысқан ерлері Тар Ұлыста құрбандық қойдай қанға бөкті!.. Осыдан кейін бізге олжа салушы Татар, Сібір Естектері Ресейліктерге қарсы шығып, разьезде Атаман Яков Михайловты өлтірді, майдан алаңында Қарашаға қосылып Искер маңын түндей тұтты, Жармақ тар қоршауда қалғанын көрді." (Н.М. Карамзин)</blockquote> ==Жылнамалар жинағы== "Жылнамалар жинағының" жалғыз көшірме данасын Қазан Университеті кітапханасына татар галымы И.Халфин тапсырған екен. Сол көшірмені шығыс қолжазбалар жинағына бастырғанда профессор И.Н.Березин былай деп алғы [[сөз]] жазыпты: <blockquote>"Біз шығармаға қандай ат берілгенін білмейміз, бірақ кітаптың негізгі бөлігі Рашид ад-Диннің әйгілі туындысының қысқаша аудармасынан тұрғандықтан, біз оның атын да қолжазбамызға бере аламыз". </blockquote>Сөйтіп, ол Қадыр Әлі еңбегін оның нағыз аты анықталатын көшірмесі табылғанша "[[Джами ат-Таварих]]" — "[[Жылнамалар жинағы]]" деп атауды ұсынған. М.Қойгелдиев былай дейді:<blockquote>"Өкінішке орай, қолжазбаның кейінірек Петербургтен табылган екінші көшірмесінде де еңбектің [[автор]] берген аты жоқ болып шықты да, ол сол "[[Джами ат-Таварих]]" — "[[Жылнамалар жинағы]]" атанған күйінде қала берді. Бұл жағдай тарихшы ғалымдар арасында Қадыр Әлі би еңбегінің [[дербес]] деректік мәнін тура бағалауға едәуір кедергі жасады, басқаша айтқанда, оны Рашид ад-Дин жұмысының түрікше нұсқасы ретінде ғана қарауға негіз болды". ("Қазақ тарихы" журналы, 4-нөмір, 1994 жыл.)</blockquote>Кейін «Жылнамалар жинағы» деген атпен әлемге әйгілі болған өзінің атақты еңбегін жазады. «Мен дүние жүзіндегі неше түрлі мемлекеттерді аралаған, әділ үкім, нақыл сөздерге қанық көптеген кітап оқыған адаммын» дейді ол өзі жайында. «Жылнамалар жинағы» - орта ғасырдағы қазақ тілінде жазылған тұңғыш тарихи шығармалардың бірі. Мұнда қазақ хандығының Х ғасырдың басынан бергі ішкі-сыртқы жағдайлары, қазақ тайпаларының халық болып қалыптасуы, оның халықаралық жағдайлары, хандардың және олардың төңірегіндегі түрлі әлеуметтік топтардың саяси ахуалдары жөнінде аса құнды мәліметтер берілген. Еңбек үш бөлімнен тұрады: 1. Борис Годунов билігін бейнелеу. 2. Рашид ад-Диннің «Джами ат-Таварих» атты еңбегінің қысқаша аудармасы. 3. Орыс ханның Оразмұхаммед сұлтанға дейінгі қысқаша аудармасы. == Күміс сандық құпиясы == Қадыр Әліге аса жоғары баға берген үлы ғалымдарымыздың бірі — академик [[Әлкей Марғұлан]], 1981 жылы "Қазақ әдебиеті" газетінің 1-нөмірінде жарияланған "[[Күміс]] [[сандық]] қүпиясы" атты [[көлем]]ді мақаласында былай дейді:<blockquote>"Оразмұхаммедтің кітапханасында сақталған кітаптардың ең бағалысының бірі — өзіне дос болған серігі, әрі атақты биі, көркем тілде қазақша жазатын жазушы Қадырғали Жалайыридің шығармасы. Оның кітабы 1598 жылы жазылып біткен, әуелдегі аты қандай екені белгісіз. Жазудың бас-аяғы жоғалып кеткен... Шоқан оған зор ғылыми мән беріп, бүл қазақ тілінің жақсы бір [[мұра]]сы деп білген. Оның түсіндіруінше: "В отношении сведений о киргизах самое первое место занимает "Сборник летописей" издания Березина, замечательный тем более, что представляет единственные памятники прошедшей жизни казахов. Он написан в конце царствования Бориса Годунова... В нем степных уподоблений, поговорок бездна"... Оған бірінші көңіл қойған жазушы —Абылғазы. Бүл кісі Қадырғалидың кітабын Есім ханның үйінде қонақ болып, Түркістанда жатқанда оқыған болу керек. Есім — Тәуекелдің інісі, Оразмұхаммедтің ағасы. [[Москва]]дан қазақ елшілері алып келген Қадырғалидың кітабы Тәуекелде, Есімде болуы айдан анық. Сондықтан бұл кітапты Абылғазы бір ғана Түркістан қаласында оқиды. Орта Азияда өзге қалаларда бүл кітап болмаған. [[Ресей]]де бүл кітапты жақсы білген П.И.Рычков, Н.М.Карамзин оның керек жерін пайдаланып отырған. Абылғазы оқып шыққан бүл кітаптың бір көшірмесін Ибрагим Халифиннің Френге жазуынша, 1918 жылы Қазан Университетінің кітапханасы сатып алады..."</blockquote> ==Жалайыр тайпасынан шыққан== Қадырғали [[араб]], [[парсы]], [[түркі]], [[орыс]] тілдерін бірдей жақсы білген... Қадырғали—Жалайыр тайпасынан шыққан қазақтың ойшыл ғалымы, жазушысы, [[өрнек]] қалдырған мәдениет мұрагері. Өзінің жазуында да [[жалайыр]] тайпасын жоғары көтеріп ардақтаған:<blockquote>"Алаш мыңы арасында ұлығы тарақ тамғалы Жалайыр болған. Оның жазғандарын қазақ жазу мәдениетінің бірінші [[үлгі]]сі деп тану керек".</blockquote>Соңғы жылдары қазақ ғалымдарының [[күш]] салуы арқасында Қадыр Әлі еңбегі өз халқымыздың алтын қазынасына айналғанын айта кеткен жөн. Еңбек үш бөлімнен тұрады: # Борис Годунов билігін бейнелеу. # Рашид ад-Диннің "Джами ат-Таварих" атты еңбегінің қысқаша аудармасы. # Орыс ханның Оразмұхаммед [[сұлтан]]ға дейінгі қысқаша аудармасы. Бұларға қосымша алтынордалық ірі қайраткер Едіге батыр жайында дастаны берілген. Қадыр Әлінің бұл еңбекті жазудағы негізгі мақсаты — өз әміршісі Шыңғыс хан ұрпағы Ондан сүлтанның баласы Оразмұхаммедтің хан тағына лайық екенін дәлелдеу. Екінші бір [[мақсат]]: <blockquote>"... патша Борис Федоровичтің мәңгі әділдігін, ақтығын айту және тағы жоғары мәртебелі Оразмұхаммед ханды жоғары мәртебелі [[патша]]ның қүрметпен хандыққа отырғызғанын көрсету үшін жазылды". (И.Н.Березин. "Библиотека восточных источников". I том, Казань, 1854.)</blockquote>Одан әрі Қадыр Әлі былай дейді:<blockquote>"... бүкіл орыс патшасы Борис Федоровичтің үкім жарлығымен оңды-солды қаршыларды, қүрметті бектерді отырғызып, көше-көше, орам-орам мылтық андаздармен маңғазданып және саясатпен қол қусырып, бас иіп, игі жақсылар түрды. Осындай салтанатпен Оразмұхаммед Ондан Сұлтанұлын аса құрметтеп, көрініске алып, бұл жерде патша хазіреті таққа отырғызды" (Қасымов қаласында). (Қасым хандығы Мәскеуден 250 шақырым Оңтүстік шығыста, Ока өзенінің сол жағалауына орналасқан.)</blockquote>[[Орыс хан]] туралы былай деген: <blockquote>"Оны барлыгы аға тұтып, патшалыққа отырғызды. Одан соң Орыс хан Алатау төңірегіне қоныс тепті. Ол [[жер]] өте үлкен және биік [[тау]] еді. Онда жақсы жайылымдар, сулар мен [[бұлақ]]тар да көп болған... [[Отырар]], [[Сайрам]] шаһарлары... [[Шу]], [[Талас]], [[Ыстықкөл]], [[Теклік]] әуләяттары болған. Халқы өте көп, іргелі, мықты, даңқты және батыр болған".</blockquote>Қадыр Әлі бұдан кейін [[Құйыршық хан]], [[Барақ сұлтан]], [[Кіші Жәнібек]], [[Қасым хан]] жайында баяндайды.<blockquote>"Оразмұхаммед Орыс ханнан [[Жәнібек хан]]ға дейін төртінші буын еді", — дейді. "Шығай хан батырлығымен мәлім болды. Оның ұлы Ондан сұлтан ержүрек, батыр, садақ атудың керемет мергені еді. Әрқашан сыртқы жауларға қарсы күресте көп ерлік көрсетті... Ақырында қалмақтармен шайқаста отыз жасқа келген жігіт шағында шаһит болды. Оның қабірі [[Қожа Ахмет Яссауи]] (қасында) жерленді".</blockquote>Жалпы, Қадыр Әлі еңбегі қай сұлтанның, қай ханның, қай жерде шаһит болғанын, жерленгенін көрсетуімен де қүнды. Тәуекел ханды "Ислам мемлекетінің басшысы" деп атаған. Онда сұлтан шаһит болғанда Оразмұхаммедтің он үш жаста жетім қалғанын айтады. "Он алты жасында жалпы христиан басшысы Борис Федоровичке қызмет істеуге дайын болды" дейді (Оразмұхаммед 1610 жылы Лжедмитрий мен Василий Шуйский арасындағы қантөгісте ерлікпен көз жүмған.). ==Қадырғали Жалайри еңбегінің маңызы== <blockquote>"Қадырғали Жалайри еңбегінің [[қазақ халқы]]ның, [[қазақ хандығы]]ның қалыптасу процесін зерттеп білуде алатын орны ерекше, бұл [[мәселе]]лерді анықтау барысында тарихшылар оған әлі талай рет оралатын болады,</blockquote>— дейді одан өрі М.Қойгелдиев.<blockquote>— Мәселен, Қадырғали бидің сол түстағы қазақ елін "Алаш мыңы" атау себебі ғылыми әдебиетте әлі күнге дейін жан-жақты баяндалған емес... Аса маңызды тарауларының бірі — "Орыс хан дастаны". Бұл [[дастан]]нан біз басқа еңбектерде кездесе бермейтін мынадай фактілерді байқаймыз: біріншіден, Жәнібек [[ұлыс]]ының, яғни қүдіретті [[Алтын Орда]]ның ыдырау барысы, оған Фетка Науакрат бастаған әскердің "қосқан" үлесі, Фетка Науакрат деген кім, қайдан келген — бұл әлі анықталмаған мәселе. Екіншіден, осы [[Фетка Науакрат]] салған алаңнан кейін Орыс ханның [[Алатау]] жаққа кетіп, сонда орын тебуі. Ал бұл [[Орыс хан]] қазақ хандары династиясының негізін қалаушы болғандығы мәлім. Үшіншіден, Қадырғали би бұл дастанында Жетісудың сол тұстағы (ХIV-ғасыр) қалаларын атап, әскерін сипаттап, елінің ірі, ержүрек келетіні туралы да айтқан" (38-бет). "Қазақ тарихы" журналының сол нөмірінде Қадыр Әлі еңбегінің "Орыс хан және оның ұрпақтары" деген тарауы берілген. Жалпы, Қадыр Әлі еңбегі қолдан қолға көшірілгенде көп қателер кеткені анық, сонда да оған әлі талай тарихшы айналып соғары сөзсіз.</blockquote>Шығыс жылнамашыларының, әсіресе, [[Рашид әд-Дин]]нің, [[Әбілғазы]]ның, [[Хайдар Дулати]]дің, Қадырғали Жалайырдің тағы басқа ғалымдардың жазбаша еңбектерін оқып отырғанда ағайын-туғандар [[бақ-дәулет]], [[атақ-даңқ]] үшін қаншама ғасырлар бойы өзара қырғын соғыстар ашқанына көз жеткізу қиын емес. Бірақ, бүл — тарих. Ал тарихтан келер үрпақсабақалып, өсіп-өркендеуге тиіс. Ол үшін өткен тарихқа жиі-жиі көз жіберіп отыруымыз керек. Қадыр Әлі бидің еңбегі — бұл салада айрықша көзге түсетін [[інжу-маржан]]. ==Қосымша== '''Қадырғали Қосымұлы''' (1530-1605 ж.ж.) қазақтың орта ғасырда өмір сүрген ғұлама [[ғалым]]ы әрі атақты биі. Қадырғали бидің түп тегі ұлы жүздің тарақ таңбалы [[Жалайыр]] тайпасынан шыққан. Сондықтан да ол көбінесе ''"Қадырғали Жалайри"'' аталып кеткен. Ата-бабалары ертеде [[Сырдария]] бойын мекен етіп көшіп-қонып жүрген. Кейін Ескелді, [[Балпық би]]лер, [[Орақ батыр|Орақ]] сияқты батырлардың басшылығымен Жалайыр әулеті осы күнгі [[Талдықорған облысы]]на келіп қоныс тепкен. Қадырғали бидің ата-бабалары [[Қарахан дәуірі]]нен бері ел басқарған ықпалды кісілер болған. Әкесі Қосым да беделді би. Оның әкесі [[Темшік]], баһадур Анжы баһадур Адымшейх мырза ағасы Қараш бек Құбай Қамбар мырза Айтаулы бек Шейх Софы бек Тебребек Саба баһадур Сартақ ноян бәрі-бәрі [[батыр]], [[бек]], [[би]] болыпты. [[Ата]], [[әке]] жанында жүріп, олардан [[тәрбие]] алған Қадырғали жас кезіненақ хан ордасындағы жас бекзадалардың ақылшысы, кейіннен ханның ордасындағы жас бекзадалардың ақылшысы. Кейіннен ханның кеңесші биі болады. Жалайыр елін қалмақтар шауып, берекесін алған жылдары оның аталары Көшім ханның қол астына барып қосылады. Онда барған соң да ол ханға ақылгөй би боп тұрады. Қадырғали би өзінің "Жами ат-тауарих" ("[[Жылнамалар жинағы]]нда") кітабында: "Менің аталарым Ораз Мұхамед сұлтанның аталарына қызмет етті. [[Әзім Ораз Мұхамед]]тің қасында болдым" деп жазады. Осыдан-ақ оның атақты Ораз Мұхамедпен қызметтес болып, [[орыс княздігі]]мен қарым-қатынаста жүргені аян. [[Сібір]] сұлтаны Сейдектің де кеңесші биі болып тұрған. 1588-1598 жыл аралығынды Қадырғали Ораз Мұхамедпен бірге [[Мәскеу]]де патша сарайында қызметте болады. [[Орыс патшалығы]] мен шведтер және [[Қырым хандығы]] арасындағы соғысқа қатысады. Сол соғыста ерлік көрсеткені үшін орыс патшасы Ораз Мұхамед Сұлтанға [[Ока]] өзені жағалауынан [[жер]] бөліп беріп, өз алдына хандық құруға рұқсат берген. Ол хандықтың орталығы Қасым қал асы болған. Қадырғали сол Ораз Мұхамед басқарған хандықта уәзір, би болып [[қызмет]] атқарады. Қадырғали би сол жылдардан бастап ғылыммен айналыса бастайды. 1600-1602 жылдары Қасым қаласында ол өзінің "Жами ат-тауарих" атты кітабын жазып бітіреді. Енді оның атақ-даңқы осы тарихи [[шежіре]] кітабы арқылы бүкіл [[дүние жүзі]]не мөшһүр бола бастайды. Түрік тілінде жазылған, бұл еңбегінде қазақ сахарасында [[өмір]] сүріп, [[тіршілік]] еткен [[Үйсін руы|Үйсін]], [[Жалайыр]], [[Арғын]], [[Қыпшақ]], [[Қаңлы руы|Қаңлы]], [[Сіргелі]], [[Қоңырат]], [[Керей]], [[Найман]], [[Алшын]] т.б. түрік тектес ру-тайпалардың түп ата-тегін таратып ғылыми талдау жүргізеді. [[Оғыздар]] мен [[Қарахан]] дәуіріне сипаттама береді. Ертедегі және одан бергі хандар [[дәуір]]ін әсіресе Шыңғыс хан және оның өулеті мен [[қазақ]] ұлыстарынан шыққан хандар, сұлтандар, бектер және олар билеген қазақ халықтарының ішкі-сыртқы шапқыншы жаулармен күресі т.б. саяси-әлеуметтік жайлары [[баян]] етілген. Қадырғали бидің бұл еңбегін кезінде [[Шоқан Уәлиханов]]тан бастап көптеген халықтардың белгілі зерттеуші ғалымдары жоғары бағалған. Енді осы "Жылнамалар жинағынан" бірер үзінді келтірейік:<blockquote>''"...Тоқтамыс хан Еділ бойында өтті: Тайқожа ұланның ұлы еді. Құтлу Қия ұлы Едіге Күчүк оның кеңесшісі, серігі еді.'' ...Тоқтамыс ханның мәлім, белгілі ұлдары мыналар: Аттарын таратып айтсақ Жалаладдин сұлтан, екіншісі Күшік сұлтан, үшіншісі Жафарберді [[сұлтан]], төртіншісі Қалымберді сұлтан, бесіншісі [[Қадырберді хан]], қызы Жанике атты еді. Оны [[Едіге би]] алды. Едіге Күчүк Жаникені алганда Қадырберді хан үш жасар еді. ...Темір-Қүтлу Едіге бекпен бірі хан, бірі бек еді. Заманында көбейіп; [[ұрпақ]] өсіріп өмір кешті. Темір-Құтлу ханның ұлы Темір хан. Оның ұлы Болат хан. Оның ұлы Кичик Мұхамед хан. Оның ұлы Ахмед хан. Сол Ахмед ханның үш әйелінен тоғыз ұлы болды. ...Қажы Керей ханның атасы Жанкерей Сұлтанды Қоңырат бектері өлтірген соң өлі жас Қажы Керей сұлтан қашып Чақырған байта жалданып жүргенде бектер өз араларында бірімен-бірі жараса алмай Қажы Керей Сұлтанды іздеп тауып хандыққа қойды... "Шежіреде Едіге бидің әуел бабасы АбуБакир (Мухаммед пайғамбардың ең 1-төрт Халифасының бірі) одан бірнеше ата-бабалардан соң Керемет-Әзіз, Жалаладдин келеді. Оның Адһам, Баба Тұқлас (Бабай Түкті Шашты Әзіз) деген екі ұлы болады. Баба ТҮклас Қатбада патша болады. Оның Терме деген ұлы Еділ Жайықта тұрып ңайтыс болды. Терменің ұлы Карачиде, Карачидің ұлы Ислам Қияда, оның ұлы Қадір Қияда Еділ-Жайықта тұрып қайтты. Қадір Қияның ұлы Қүтлу Қия Құмкентте қайтыс болды. Оның ұлы Едіге би, Алла оган рахымын жаудырсын... Баба Түкластың төрт ұлы бар еді. Бірі Қагбада, бірі Қагбаның жанында, бірі Үргеніште, бірі Қырымда жатыр. Енді бір деректе Баба Тұқластың (Абас, Ғабұл Рахманқожа, Терме деген) үш баласы болған дейді. Едіге би Тоқтамыс ханның ұлысын биледі. Едіге 63 жасында барып сарайдың қастандыгынан өлді. Едігенің Нұраддин мырза, Қасым мырза, Сейдутали мырза және жастай екеуі қайтыс болған. Осы бес ұл Қожаханың Бақтыла деген қызынан туған..."</blockquote>Қадырғали би бұл кітабының соңғы жагында өзінің жан досы әрі ұстзы Ораз Мұхамед туралы былай деп жазады: <blockquote>''"Оның әкесі Ондан Сұлтан, оның әкесі [[Шығай хан]], оның әкесі Иадік хан, оның әкесі [[Жәнібек хан]], оның әкесі [[Барақ хан]], оның әкесі [[Құйыршық хан]], оның әкесі [[Орыс хан]]...'' Олардың әрбірі бірнеше ата болып өз уәлаяттарында патшалық қылып, атақты болып өтті. Олардың арасында аса белгілі болған Қасым хан еді. Ол Жаған бикемнен туған еді. Ұзақ уақыт атасының ұлысында патшалық етті. Төңірегіндегі уәлаяттарды өзіне қаратты... [[Ораз Мұхамед хан]] сегіз жасында өзара қақтығыста қаза болған ұлы бабасы Шығай ханнан айрылды. Он үш жасында әкесі Ондан Сұлтан шаһит болып одан айрылды. Бірақ [[уақыт]] тарлықта Сейдақ бидің алдында кіріптарлық шекті. Одан он алты жасында барлық христиан падишасы [[Борис Федорович]]тың құлдығына әзір болды. Сол күннен қазірге дейін Борис патшаның қызметінде. Ұлы мәртебелі патша құлын жарылқады. ...Жиырма жасында ұлы [[мәртебе]]лі Ораз Мұхамед хандыққа отырды. Алла дәрежесін ғұмырлық етсін..."</blockquote>Соңғы кезде Қадырғали Жалайри би жөнінде жаңа деректер табылып жатыр. Соның бірі [[Қазақ ұлттық университеті|Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің]] профессоры Жанғара Дөдебаевтың Қадырғали би туралы "Алматы ақшамы" газетінде (30 шілде 1997) жарияланған мақаласы. Автор осы зерттеуінде (ол кезде өзінің арғы бабасы Қараш бек есімімен аталып жүрген Қадырғали бектің Сібірдегі атаман Ермак бастаған басқыншылығына қарсы қалай соғысқанын жан-жақты жазыпты. Осы зерттеу [[мақала]]сының соңын автор былайша тұжырымдайды: ...Сөйтіп, атаман Ермак бастаған шабуыл жеңіліс табады. Ермак опат болады. ...Атаманның сауыты Қайдауыл мырзаға, қафтаны Сейдекке сыйға тартылады, қылышы мен белдігі Қарашаға беріледі <ref>Миллер Г. Ф. Описание Сибирсқого царства и всех происшедших в нем дел. СПб., 1750</ref>. Бұған Караганда, Ермак қолын жою жолындағы соғыста осы аталған үш адамның атқарған қызметі аса зор болғанға ұксайды. Ермак өлгеннен кейін бұлар Сібір хандыгындағы ең беделді, ықпалды кісілердін қатарында қалған. Сібір жылнамалары мен байырғы зерттеу еңбектерде атаман Ермак [[бас]] таған қарақшылардың [[жаулаушылық]] жорығына қарсы тұрып, оның бар ауыртпалығын тікелей көтерген бірден-бір ірі тұлға Қараша: * Ермактың шапқыншылығына, тонауына алғаш ұшыраған соның ұлысы; * Сібірге үлкен күшпен келген Сейдекті қарсы алып, соның тобына қосылатын осы азамат; * Атаман Ермакқа жансыз жіберіп, оның күшін екіге бөлетін, сөйтіп өз аулына атаман Иван Кольцо бастап келген қырық қарақшыны түгелдей қырып салатын тағы да сол; * Ермак бастаған қарақшылар [[қол]]ында қалган Сібір астанасын қоршауға алып, бүкіл Сібір қарулы күшін жаулаушыларға қарсы Отан азаттығы үшін [[соғыс]]қа көтеретін де осы жан; * Ермак бұзақыларынан [[Сібір]] астанасын [[азат]] ету жолындағы ұрыста жасақтары үлкен шығынға үшырап, екі батыр ұлы ерлікпен қаза табатын бек те осы; * ақырында, Ермактың белдігі мен [[қылыш]]ын беліне тагынатын қаһарман да сол; * Ораз Мұхамед ханзадамен, Сейдекпен бірге Данила Чулқовтың тұтқынына түсіп, Мөскеуге жеткізілетін де осы Қараша еді. Сібірдің азаттығы үшін осынша қан мен тер төккен батыр қолбасы, мемлекет қайраткері Қадырғали бек екені туралы [[қазақ]] ғалымдары осы [[күн]]ге дейін екі ұшты пікірде. Біздіңше, татар ғалымы М. А. Усмановтың: "Сібірлік Қараша мен Қадырғали бек бір адам" <ref>Усманов М. А. Татарские исторические источники ХVII-ХVIII вв. Казань, 1972. С. 45</ref>, - деп тұжырымдауы дәлелді, дәйекті әрі онда үлкен шындық бар. Сібір тарихы туралы алғашқы дерек көздері мен зерттеулерде Ораз Мұхамедпен, Сейдекпен бірге Данила Чулқовтың түтқынына түсетін Қараша "Көшім ханның ақылғөй қарашасы" ("Царя Кучумова думной қарача") деп үзілді-кесілді, анық көрсетіледі <ref>Сибирские летописи. с. 293-294</ref>"''.<ref>Даланың дара ділмарлары.-Алматы: ЖШС "Қазақстан" баспа үйі", 2001, - 592 бет. ISBN 5-7667-5647</ref><ref>"Қазақ энциклопедиясы"</ref> ==Сілтемелер== * «[[Жами ат-тауарих]]» * [[Жылнамалар жинағы]] * [[Қазақ хандығы]] ==Сыртқы сілтемелер== [http://forum-eurasica.ru/index.php?app=gallery&module=images&section=viewimage&img=417 Жалайыри] == Дереккөздер== <references/> [[Санат:1530 жылы туғандар]] [[Санат:1605 жылы қайтыс болғандар]] [[Санат:Қазақстан тарихшылары]] {{Bio-stub}} nkvkxj7tmpld34flhlaywinlrosn4q3 0 5144 3480081 3452722 2025-06-15T04:47:29Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480081 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Әмір Темір | Шынайы есімі = {{lang-uz|Amir Temur ibn Amir Tarag'ay}}<br />{{lang-fa|تیمور لنگ‎}} | Суреті = Әмір Темір.jpeg | Атауы = | Сурет ені = 180 | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = | Лақап аты = | Ту = Timurid.svg | Ту2 = | Басқара бастады = [[1370]] | Басқаруын аяқтады = [[1405]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Хусейн (Мавераннахр әмірі)|Хусейн]] ([[1364]]–[[1370]]) | Ізбасары = [[Халил-Султан]] ([[1405]]–[[1409]]) | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам]], [[суфизм]] | Азаматтығы = | Туған күні = 08.04.1336 | Туған жері = Мәуереннахрдағы Кеш қаласы, қазіргі [[Шахрисабз]], Самарқан | Қайтыс болған күні = 18.02.1405 | Қайтыс болған жері = [[Отырар]] | Жерленді = [[Гур Эмир]], [[Самарқан]], [[Өзбекстан]] | Династия = [[Темір әулеті]] | Туған кездегі есімі = | Әкесі = Мухаммад Тарағай | Анасы = Текина-хатун | Жұбайы = Турмуш ага, [[Ульджай-туркан ага]], [[Сарай-мульк ханым]], Улус ага, Ислам ага, Туман ага, Тугди-би, Дильшад ага, Чолпан-мульк ага, Тукал ханым, Кутлуг ага, Туглук-текин | Балалары = '''ұлдары''': Жихһангер (1356 — 1376)<br /> Әмір Шейї (1356 — 1394)<br />, Мираншах (1366 — 1408)<br />Шаһрух (1377 — 1447).<br />'''қыздары''': [[Тагайшах|Ука бегим]], Султан Бахт ага, Биги джан, Саадат султан, Мусалла. | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = [[Сурет:Timurid.svg|22px]] [[Темір әулеті]] империясы | Әскер түрі = | Атағы = «Ұлы Әмір», [[Бек]], [[Мырза]], Абу Мансур, Абу Фатих, Абу Гази, Сахиб-и Кирани, [[Қаған]], Гете Стани, Султан, Искандар Ул Ахад, ''Гурган''<ref>Төре әулетінің қызы [[Сарай Мульк Ханум]]мен отандасқаннан кейін гурган (ханның кеүйеу баласы) атағын қосты.</ref>. | Басқарды = | Шайқасы = '''Алдыңғы (Батыс) Азияны жаулау жорықтары''': үш жылдық (1386 - 1389)<br />бес жылдық (1392 - 1397)<br />және жеті жылдық (1399 - 1405) жасаған жорықтары<br /> '''Шайқастары''': Ыстықкөл батысындағы шатқалдардағы шайқас<br />Кондурч өзеніндегі шайқас<br />Теректегі шайқас<br />Ангора шайқасы <br />Балха, Шибирган, Бадхиз, Сеистанды басып алу<br />Қорасан, Серакс, Джами, Каусии, Исфераин, Туе, Келат, Астрабад, Амули, Сари, Султании, Тебризді басып алу<br />Азов, Кафу, Сарай-Бату, Астраханды қирату<br /> Сивас, Алеппо, Дамаск, Смирнаны басып алу | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} [[Сурет:Das Reich Timur-i Lenks (1365-1405).GIF|thumb|280px|Әмір Темір мемлекеті]] '''Әмір Темір; Ақсақ Темір; Темірлан; Сайыпқыран''' ([[Қазақ тілі|қаз.]] Темір бін-Тарағай Барлас; [[Өзбек тілі|өз.]] Amir Temir ibn-Tarag’ay; [[Парсы тілі|пар.]] تيمور لنگ ; [[Ескі моңғол жазуы|моң.]] ᠲᠡᠮᠦᠷ;&nbsp; [[8 сәуір]] [[1336 жыл]], Қожа-Илғыр ауылы, қазіргі [[Шахрисабз]]<ref>[http://alashainasy.kz/kazak_tarihy/ulyi-kolbasshyi-amr-temr-60462/] ҰЛЫ ҚОЛБАСШЫ ӘМІР ТЕМІР</ref> — [[18 ақпан]] [[1405 жыл]], [[Отырар]]) — атақты түркі тектес халықтары билеушісі, [[Темір әулеті]] империясының негіздеушісі. 1370 жылы Мәуереннахрды басып алып, 1405 жылға дейін 35 жыл билік құрған, 27 мемлекетті қол астына бағындырған «әлем жаулаушысы». Шайқастардың бірінде Темірдің екі саусағы кесіліп бір аяғы жаншылады. Аяғы өмір бойы сырқырап ауырып ақсақ болып қалған. Ол Темирлан (дұрысы Темирленг, «ленг» парсыша-ақсақ) '''Ақсақ Темір''' атанады<ref>{{cite web | url=http://moodle.nci.kz/mod/resource/view.php?r=1660&frameset=ims&page=3 | title=Әмір Темір мемлекеті}}</ref>. == Шыққан тегі == Әмір Темір (Темуридтер) империясының негізін қалаған Барлас руынан шыққан, Барлас тайпасының биі Тарағай бектің баласы. [[Барлас]] руы түркі тілдес тайпаларына жатқан, қазір ұрпақтары өзбек халқының ішіне кіреді. Барластар [[Шыңғысхан]]ның жаулауы кезінде, қазіргі [[Моңғолия]] жерлерінен [[Орта Азия]]ға көшкен. Түмбенай шешен – Шыңғыс ханның да, Әмір Темірдің де бабасы. Түмбенайдың екі ұлы болды – Қабыл һәм Қажұл. Қажұл Әмір Темірге 9–шы бабасы болып келеді. Әмір Темірдің арғы атасы Қарашар ноян, оның баласы Ежіл ноян оның баласы Елеңгір ноян, оның баласы Берқұл, оның баласы Мұхаммед Тарағай, оның баласы Әмір Темір. Темір барластардың бір бөлігінің бегі, жетекшісі еді. Кейін өзіне басқа бектерін қаратты, [[Шағатай ұлысы]]ның хандары - Моғолстанның билеушілеріне қарсы [[көтеріліс]] бастаған. Темір басқарған жігіттер керуендеріне [[шабуыл]] жасаған, соңдықтан оны жасында баспашы болды дейді. Бектердің бегі болып, Шағатай ұрпақтарынан тәуелсіз мемлекет құрған. Бірақ [[Шыңғысхан]]ның тікелей ұрпағы болмағандықтан, өзінің лауазымы "[[хан]]" емес, "[[әмір]]" еді.<ref>Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х</ref> == Жастық шағы мен тұлға ретінде қалыптасуы == Әмір Темір [[1336 жыл]]ы [[8 сәуір]]де Мәуереннахрдағы Кеш қаласында, қазіргі Шахрисабзда, [[Самарқан]]ның оңтүстігінде орналасқан жерде дүниеге келген десе, кейбір зерттеулерде Темір 1333 жылы 7 мамырда дүниеге келген. Ал Грановский өз еңбегінде Темір Самарқанда 1336 жылы 9 сәуірде Шыңғысханның ұлының, Шағатайдың иелігінде дүниеге келген деп келіп, ол қолына қан уыстап, шашы ақ болып туған деп көрсетеді. Оның анасы Шыңғысхан тұқымынан шыққан, ал әкесі шағатай тұқымындағы әміршілердің бірі болған, бірақ оған үлкен мұра қалдырмаған. Темірдің туған жылы туралы монғол, қытай деректерінде 1333, араб, парсы деректерінде 1336, ал еуропалық қайсыбір деректерде 1337 жыл деп жазылған. Дегенмен, 1996 жылы ЮНЕСКО-ның шешімімен Өзбекстанда Әмір Темірдің 660 жылдық мерекесі болғанын ескеретін болсақ, оның дүниеге келуі туралы деректердегі түрлі мәліметтер мен зерттеулер денінің негізінде Темірді 1336 жылы 9 сәуірде Шахрисабздың оңтүстік-батысында Қожа-Илғыр ауылында дүниеге келген деген қорытынды жасауға болады. Темір кезеңіндегі тарихшылар оны Шыңғысхан тұқымына жақын тұлға ретінде көрсеткісі келді, яғни оның Шыңғысхан әулетімен туыстық байланысын қалыптастыруға тырысты. Клавихоның «Күнделігінде» де Темірдің әкесі шағатай тұқымынан шыққан орташа топтағы танымал кісі болғанын айтады. Ал Бартольд Темірдің әкесі Барлас руынан шыққан, мұсылман дінін ұстанған Тарағай «ноян» немесе әмір болса, анасы Текене-хатун болған деп көрсеткенімен, оның 1360 жылға дейінгі өмірін ашып көрсетпейді. Әмір Темірге байланысты дерек көздерінде Темірдің монғолдық Барлас тайпасынан деп көрсетеді. Монғолдың «Құпия шежіресінің» желісіне жүгінсек, Темірдің шыққан тегі төмендегіше суреттеледі: «Барластар Боданчардың некесіз әйелінен туған Хачи Хүлэгтен тарайды. Хачи Хүлэгтің ұлы Барулудай деген болыпты. Өзі мығым денелі, тойымсыз мешкей болғандықтан Барулас атанады. Хачуланның бір ұлы алдына қойған асын түгесіп жеп қоятындықтан оны үлкен Барулас, енді бірі алдындағы асын тауысып жей алмайтындықтан кіші Барулас деп атаған. Кейін олардың арасынан білімді Барулас, Тодойлық Барулас дегендер шығып, барлығы Барулас атанады» делінген. [[Рашид ад-Дин]]нің шежірелер жинағында Баруластарды Тумбинай шешеннің үшінші ұрпағы Хачуланның ұлы деп көрсетеді. Зерттеушілер барластарды монғол тайпаларының Нирундық тобына жатқызады. Шыңғысхан 1206 жылы Ұлы Монғол мемлекетін құрғанда барластарды еліне ерен еңбек сіңірген осы тайпадан шыққан түлегі Хубылайға ел етіп берген. Шыңғысханның 1219-1224 жылдары Орталық Азияға жасаған шабуылы кезінде барластың еркек кіндіктері монғол әскерінің қатарына тай-тұяғымен аттанып, Шағатай ұлысы билігінде Мәуереннахрға келіп орын тепті. Темірдің жастық шағы туралы келтірілген мәліметтер Клавихоның мәліметтерімен ұқсас келеді, тек «темір ұстасы мен кәсіпшілікпен» айналысқандығы туралы тың жайттар айтылды. Ал [[Ибн Арабшах]]тың дерегінде Темірдің әкесі кедей ұсташы болып, оның қой ұрлап жатқан сәтте оған садақтың жебесі тиіп жараланғандығы туралы айтылады. Сонымен қатар Ибн Арабшах кез-келген тонаушылық әрекетке оның соңынан еретін нөкерлердің санының ұлғайғандығы туралы да баяндайды. Деректерде келтірілген мәліметтерде Темір туралы аңыз әңгімелер көп болғандықтан, ал жылнамалар асыра сілтеушілікпен жазылғандықтан деректердің нақты шынайылығын ажырату қиындық тудырады. Дегенмен зерттеушілердің ғылыми мәліметтері бойынша Темір 1336 жылы [[Бұқара]] аймағының батысындағы ''Кеш'' (қазіргі Шахрисабз қаласы) маңайындағы Қожа Ылғыр ауылында Тарағай бектің отбасында дүниеге келген. Әкесі – бек лауазымы бар барлас ақсүйектерінің бірі. Ол ХІV ғ. басында Қашқандария аймағына келіп, қоныс тебеді. Темір осы қыстақта барлас ұлдарының арасында әскери ойындарға жаттығып балалық шағын өткізеді. [[Герасимов Михаил Михайлович|М.М. Герасимовтың]] Темір мәйітін зерттеу қорытындысы бойынша оның бойы шамамен 172 см құрағанын және физикалық жетілген өте мықты тұлға болғанын көрсетті. Оның шашы өз қатарларына қарағанда әлдеқайда ақшыл болған. Герасимов қалпына келтірген бет-пішініне және терісінің ақ түстілігіне қарап, кейбір ресейлік зерттеушілер: «Әмір Темірдің тегі еуропалық болған» дегілері келеді. Олардың мұнысы Темірдің Ресейді Алтын Орданың езгісінен құтқарғанына да байланысты болар. Темір түрік, тәжік тілінен өзге парсы тілін де жақсы меңгерген, ғалымдардың тарихи шығармаларын тыңдап, сөйлесуді ұнататын және өзінің әңгімелерімен мұсылман тарихшыларын таң қалдыратын. Бұл туралы Академик [[Василий Владимирович Бартольд|В.В. Бартольд]] Темірдің өзі түркі тілінен өзге парсы, тәжік тілдерін еркін меңгерген. Али Йездидің хабарлауынша ғалымдар түркі және тәжік тілдерінде жазған және кеңес өткізген. Ол көшпелілікпен қатар сол кезде билік барлас бегі Қажы Барластың қолында болған Шахрисабзға жиі барып тұруының арқасында қала өмірін де жақсы білді. Әмір Темірдің «Әмір Темір аманаты» кітабында оның жастық шағы туралы мәліметтер айтылады: {{Дәйексөз|Жеті жасқа толғанымда, мені медресеге тапсырды және қолыма сөздер кестесін ұстатты. Оқи бастадым, жетістіктерге кереметтей сүйіндім. Тоғыз жасқа толғанымда, бес уақыт намазды үйрендім және мектептегі барлық оқушыларға бастық болып алдым. Өзім қатысқан барлық жиындарда ғұламалардың жанына отыруға ұмтылдым. Тіземен шөкелеп отыратынмын. Үлкендерді құрметтеуді әдетке айналдырдым. Көшеде балалармен ұрыс-ұрыс ойынын ойнап, өзімді әмір етіп тағайындадым, ойынды басқаратынмын және бір топты екінші топпен ұрысуға (шайқасуға) машықтандыратынмын}}. [[1348 жыл]]ы 12 жасында Балық әмірі Қазағанның әскерилерінің қатарына алынды. Ол қарапайым әскери міндетін атқара жүріп-ақ барластарды өз айналасына топтастыра бастайды. Атақты тарихшы Арабшах Темірді тиран және жауыз ретінде атаған, оның қарсыласы ол туралы былай айтады: {{Дәйексөз|Темір мығым денелі, ұзын бойлы, кең маңдайлы, кең кеуделі, зор дауысты және оның күшіне жететін жан болмағандығын айтады. Оның ұзын сақалы болды, оң аяғы мен оң қолы мертік болған. Ол 80 жасқа жетпей қайтыс болғанымен, ол өлген шағында өзінің қаталдығы мен ақылынан еш айырылмаған. Ол өтіріктің жауы болған, әзілдер оны қызықтырмаған, шындық ащы болса да, оны жаны сүйген. Өзі тұрған жерде қарақшылық, өлтіру мен әйелдерге деген зорлық-зомбылық туралы айтқызбаған. Сәтсіздіктер немесе жеңістер оның еңсесінің түсуіне еш әсер етпеген. Ол өзін сыйлата білетін және әскеріне жолдас болған}}. Өз замандастарының арасында беделін көрсетіп, қолбасшылық өнерін ерте байқатады. Сондықтан да Темірдің жас кезінде өзі секілді жас барластар оның нөкері болуға ұмтылған. Оның жас кезінде өзінің әкесі секілді үш-төрт нөкер ғана болған. Клавихоның жазуы бойынша: ол өзінің төрт-бес қолшоқпары арқылы көршілерінің малдарын тартып ала бастаған. Біртіндеп жас Темір жақсы қаруланған, шағын атты әскер жинақтайды және оларды саудагерлердің керуендері мен көршілерінің жеріне олжа алуға жіберіп тұрған. Жорық сәтті болған кезде «ол өз адамдарымен тойлаған; ол мықты әрі қайырымды болғандықтан олжаның бір бөлігін өз адамдарына үлестірген, сондықтан да оның айналасына 300-ге жуық салт атты әскері жасақталды». Осы кезден бастап ол өзі және айналасындағылар үшін жер-жерлерді аралап, ұрлау мен тонаумен айналысқан. Темірдің батырлығы, мәрттігі, адамдарды тани білуі мен өзіне көмекшілерді таңдауы және қолбасшылық ерекше қабілеті барластар мен көшпелі әскери жастардың арасында асқан беделдік әкелді<ref>{{cite web | url=http://alashainasy.kz/kazak_tarihy/ulyi-kolbasshyi-amr-temr-60462/ | title=ҰЛЫ ҚОЛБАСШЫ ӘМІР ТЕМІР}}</ref>. == Әмір-Темірдің жеке билігінің орнауы (1370-1405) ([[Темір әулеті]] империясының құрылуы). == Әмір Темір алғашында Қашқадария уәлаятының билеушісі болды ([[1361]]). Осы кезден бастап ол [[Моғолстан]] ханы Тоғлұқ-Темірмен, оның ұлы Ілияс Қожа және [[Балх]] пен [[Самарқан]] әмірі Хұсейнмен билік үшін күрес жүргізіп, 1370 жылы Мәуереннахрды өзінің қолына алды. Жас кезінде [[Түркістан]] маңындағы бір шайқаста аяғынан жарақаттанған. XIV ғасырдың 70-жылдары оның қолбасшылық дарыны толық ашылып, атақ-даңқы жер жүзіне тарады. [[Осман империясы]] мен Орталық Азия аймағында ол “Aksak Tіmur” (Ақсақ Темір), ирандықтарға Тимурленг, еуропалықтарға Тамерлан есімімен белгілі болды.Әмір Темірдің әскерлерінің тегеурінді шабуылдары арқасында Хорезм мемлекеті (1372 — 88), [[Шығыс Түркістан]] (1376), [[Герат]] (1381), [[Хорасан]] (1381), [[Қандағар]] (1383), [[Сұлтания]] (Оңтүстік Әзірбайжан, 1384), [[Тәбріз]] (1384), [[Иран]] және [[Ауғанстан]] толық бағындырылды. Бірнеше дүркін жойқын жорықтан соң [[Алтын Орданы]] күйретті. Әмір Темір 1370 — 90 жылдары Тоқтамыс хан мен [[Едіге]] әмірдің арасындағы алауыздықты шебер пайдалана отырып, [[Дешті Қыпшақ]], [[Ақ Орда]] мен Моғолстанға 10-нан астам жойқын соғыс жорығын жасады. [[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқадан]] өткен жорықтарының бірінде, Ұлытау маңында, ұрпаққа естелік ретінде [[Темір жазуы|құлыптас]] қалдырған. Әмір Темірдің Алтын Орданы талқандауы Ресейдің тәуелсіздік алуына оң жағдай жасады. 90-жылдары [[Әзірбайжан]], [[Дағыстан]], Гүржістан ([[Грузия]]), [[Ирак]] Әмір Темір мемлекетінің құрамына енді. [[1398]] жылы [[Үндістан]] басып алынды. [[Сирия]] мен [[Ливан]] ([[Палестина]]) мәмлүктері бағындырылды. Алдыңғы Азияның басқа мемлекеттері де Әмір Темірдің билігін мойындады. [[1402]] жылы жазда Әмір Темір Анкара шайқасында Осман империясының негізгі әскери күшін талқандап, түрік сұлтаны Йылдырым Баязидті (Баязид) тұтқындады. Әмір Темірдің үздіксіз соғыстарының нәтижесінде алып империя — [[Темір мемлекеті]] құрылды. Оның жалпы аумағы 14 млн км²-ге жетті. Әмір Темір [[1405]] жылы Қытайға жорыққа шыққанда жолай Отырарда қайтыс болды. Ол 68 жас, 10 ай, 9 күн өмір сүрді. Темірдің денесі түнде қаладан шығарылып, 6 ай жол жүріп сүйегі [[Самарқан]]дағы Гүр-Әмір кесенесіне мұсылман дәстүріне сай жерленген. Темір ұрпақтарына ерекше ықылас танытып, олардың болашағы мен тәрбиесіне ерекше көңіл бөлгенімен, Шыңғысхан балаларымен салыстырғанда Әмір Темір балаларын аса қуантпаған. Балаларының бағынбауы, ханзадалардың бүлік шығаруы да, тіпті немересі Сұлтан Хусейіннің опасыздығы да болған. Америкалық зерттеуші, Чикаго университетінің профессоры Джон Вудстың есептеуі бойынша, Темірдің тікелей ұрпақтарының жалпы саны оның өмірінің соңына қарай жүзге жуықтаған.<ref>{{cite web | url=http://alashainasy.kz/kazak_tarihy/ulyi-kolbasshyi-amr-temr-60462/}}</ref> Әмір Темірдің 4 ұлы болды: Жихһангер (1356 — 1376), Әмір Шейї (1356 — 1394), Мираншах (1366 — 1408), Шаһрух (1377 — 1447). Темір әулетінен ұлы ғалым Ұлықбек (1394 — 1449), [[Моғол империясы]]н құрушы [[Бабыр]] (1483 — 1530) сынды атақты адамдар шықты. Әмір Темір өлгеннен кейін мирасқорларының билікке таласуынан Темір мемлекеті ыдырап кетті. Ол әлемдік тарихта талантты қолбасшы, тегеурінді саясаткер ретінде қалған. Орталық Азиядағы бірқатар сәулетті ғимараттардың пайда болуы, қалалардың өркендеуі, шөл даладағы жер суландыру құрылыстарының салынуы, қолөнер мен сауданың дамуы Әмір Темір есімімен тығыз байланысты. Тарихи деректер оның қол астындағы аймақтардағы түркі, парсы, араб мәдениеті мен өнерінің өкілдері, ғалым-ойшылдары Әмір Темірдің тарапынан үлкен қолдау тапқандығын растайды.<ref>“Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9</ref> Әмір Темір қазақ жерінде мәңгілік өшпес ескерткіш — қасиетті [[Қожа Ахмет Ясауи]] кесенесін салып қалдырды. Сонымен қатар жаулап алынған елдердегі Әмір Темірдің шектен тыс қатігездігі оны күрделі тарихи тұлға ретінде танытады.<ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы.«Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> == Әмір-Темір кезіндегі мәдениеттің дамуы == Темір өз заманының аса зұлым жаулаушысы, елдер мен қалаларды қиратушы әлемге қорқыныш ұялататын қолбасшы ретінде танылса, бір қырынан ол аса талғампаз сәулетші де болды. Осы кезеңде Әмір Темірдің басшылығымен зәулім бақты сарайлар мен қалалар, елді мекендер, көпірлер тұрғызылған. Ол жердің бос жатуына жол бермеген. Темірдің жасампаздық өнерінің туындылары қалалар, медреселер, мешіттерге тіпті сол кезеңде еуропалықтардың өзі таңдана қараған (Клавихо). Ол өзіне дейінгі басшылар секілді парсы немесе араб құрылыстарын кайталамай, өзіндік ерекше мұсылман сәулет өнері тарихында бұрын жасалмаған дүниелерді тұрғызған. Темір жаратылыстану-математика, [[астрономия]] ғалымдары мен [[тарихшы]], [[ақын]], [[лингвист]], [[теология]] саласындағы ғалымдармен өз мемлекетіндегі Мәуереннахр мен [[Хорезм]]нен басқа [[Алтын Орда]], [[Ақ Орда]], [[Хорасан]], [[Үндістан]], [[Ирак]], [[Иран]], [[Түркия]] және Батыс Магрибті қосқандағы иелігіндегі өзекті мәселелерді талқылаумен өткізген. Али Йезди тағы қызықты мәліметті келтіреді: жуырда ғана негізі қаланған Баилқан қаласында 806 ж. Темір атақты теолог ғалымдарды жинап: «Ғылым мен дін білгірлері патшаларға өз әрекетінде түрлі кеңес беру арқылы көмек көрсетіп тұрған, сендер бұл қызметті атқармайсыңдар. Менің мақсатым - әділетті шешім шығаруға жәрдем көрсетіп, менің бағыныштыларым бейбітшілікте өмір сүруіне жағдай жасап, мемлекеттің дамуына жағдайды жақсарту». Темір сарайында Абдужаппар Хорезми, Шамсутдин Мунши, Абдулла Лисон, Бадриддин Ахмед, Нигманиддин Хорезми, Ходжа Афзал, Алаутдин Каши, Джалал Хаки және басқа да ғалымдар қызмет жасаған. Темір математика - риезнет, геометрия - хандас, архитектура - миморлик, астрономия - ханат, әдебиет, поэзия, тарих, музыка – мусики ғылым салаларының дамуына ерекше көңіл бөледі. Ол үлкен қызығушылықпен сахиб хунар (ғалымдармен) әңгіме дүкен құратын. Тарихи деректер оның қол астындағы аймақтардағы түркі, парсы, араб мәдениеті мен өнерінің өкілдері, ғалым ойшылдары Әмір Темір тарапынан үлкен қолдау тапқандығын растайды. Темір Самарқанда Сарай мен мешіт, Бибі-ханым медресесін; Шахи-Зинд медресесін тұрғызады, ал қаланың айналасына бақтар мен сарайлар Шинар-Бағы, Шамал-Бағы, Дилкуш-Бағы, Бехишт-Бағын тұрғызады. Бибі ханымның салынуы жөнінде Клавихоның «Күнделігінде» атап өтіледі: «Дүйсенбі күні Темір [[Самарқан]]ға аттанып, қалаға кіретін жердегі бір үйге тоқтады. Сол үйді өзінің қайын енесінің құрметіне (Бибі-ханым) салдырады». Кухак пен Заравшан өзендері арқылы жолдар мен көпірлер салынады, ал кейін Әмудария мен Сырдария арқылы көпір жүргізеді, Сырдария мен Ахангаран арқылы канал жүргізіледі. Суландыру жүйесі мен керуен-сарайлардың құрылысы [[Бұхара]], Лахрисабзда, [[Ферғана]]да, [[Түркістан]]да жасалады. Өте үлкен көлемде қалалар, ауылдар, монша, медресе мен мавзолейлер салынады. Құрылыс жұмыстарына жергілікті сәулетшілерден - созиби хунарлармен қатар Темір жаулап алған мемлекеттердің сәулетшілері мен құрылысшылары әкелінеді (Якубовский). Темір басып алынған елдерден 150 мыңға жуық қолөнерші шеберді өз астанасы Самарқанға алып келді, оның бұйрығы бойынша қалада және қаланың сыртында көптеген әсем сарайлар салынды. Сарайларда Темірланның жеңісті жорықтары бейнеленді. Ол Самарқанда салынып жатқан құрылыстың өзіне дейінгі салынған ғимараттардан әлдеқайда кең көлемде болғанын талап етті. Клавихоның «Күнделігінде» Самарқан қаласының құрылыс жұмыстары жөнінде қызықты жайттар кездеседі: «Бізді жұма күні патшаның бұйрығы бойынша салынып жатқан үлкен сарайды аралатуға алып келді, бұнда шеберлер 20 жыл бойы күні-түні еңбек етіп келеді. Сарайда өте кең дәліз бен үлкен қақпа бар, оның екі жағында әртүрлі бедерлермен сәнделген екі арка бар. Бұл аркалардың астында шағын бөлмелер орналасқан... сарайдың ортасында ені үш жүз қадам болатын суат бар, оның артында алтынмен, лазурьмен ерекше безендірілген ең үлкен есік орналасқан. Есіктің ортасында, күн бейнесінің ортасында арыстан бейнеленген, оның жан-жағы да солай көмкерілген. Бұл Самарқан билеушісінің герб болған. Сарай Темірдің бұйрығы бойынша салынған дегенмен, менің ойымша сарайды бұрынғы әмірші сала бастаған, себебі бұл герб күнде бейнеленген арыстан Самарқанның бұрынғы әміршісінің таңбасы, ал Темірдің таңбасы – үш дөңгелек». Клавихоның дерегіне сүйенсек, Самарқан қаласының құрылысы оған дейін-ақ басталған. Ал оны өз мемлекетінің астанасы етіп таңдаған Темір қаланың құрылысын жалғастырғанын білдірсе керек. Темірдің астана ретінде Самарқан қаласын таңдап алуы турасында бірнеше пікірлер бар: бірі Самарқан алғаш Темір бағындырған қалалардың ішіндегі үлкені десе, енді бірі оған табиғаты қатты ұнады, ал үшіншілері ерте кезеңнен бері бұл аймақты Тұранды атақты Афрасиб билегендіктен қызықтырған деп есептейді. Аталғандардың барлығы шындыққа жанасады, бірақ объективті себебі ол Мәуереннахрдың орталығында орналасып, географиялық жағдайы қолайлы болғандығында. Қала бай су жүйесімен жан-жағынан үш қаламен байланысты, мұнда тау, өзен және ормандар қатар орналасқан. Сонымен қатар Самарқанда сирек кездесетін түсті металдар мен құрылыс материалдарының мол қоры шоғырланған. Осының барлығы Темір мемлекетінің астанасы Самарқанды таңдауына әсер еткендігі сөзсіз. Темір салдырған қалалардың ерекшелігі олар қалың дуалмен қоршалмады. Мысалы Самарқандағы Көк сарайда Темір жиі болмаған, бұл қазына орны ретінде жұмыс жасаған. Әмір Темір өзінің қала сыртындағы тамаша бақтарымен қоршалған сарайында болуды ұнатқан, ал ол жоқ кезде бұл аймақ қаланың бай және кедей тұрғындарының серуендейтін орны болған. В.В. Бартольд, атап өткендей мұсылмандардың ең басты қаласы Самарқан, Темірдің ойынша, әлемдегі бірінші қалаға айналуы тиіс болатын. Темір өз кезегінде шаруашылыққа, жер жырту мен мал шаруашылығына, сауданың дамуына ерекше көңіл бөлді. Али-Йезди «Зарфарнамеде» Темір «Мәуереннахрды үш жылға салықтан босатты», сол арқылы кәсіпшілер мен жер шаруашылығымен айналысушылардың экономикалық жағдайын жеңілдеткендігін айтады. Самарқанда бейнеленген Темірдің және оның ұрпақтарының жеңістерін салуда тақырыптық кескіндеме арқылы жасалған. Темір мен оның ұрпақтары кезеңіндегі (ХІҮ-ХҮ ғғ.) қабырға суреттері көлемі мен қатардағы миниатюрасы бойынша «Үлкен француз хроникасынан» (ХҮІ ғ.) асып түскен. Осы кезеңде [[Орта Азия]]да жергілікті және шет аймақтардан келген сәулетші безендірушілердің мектептері де ашылады. [[Қазақстан]] аумағындағы Темірдің ең үздік салдырған туындысы - [[Қожа Ахмет Ясауи кесенесі]]. Ол Қазақстан мен Орта Азия халықтары арасында сопылықтың кеңінен және табыспен таралуына жағдай жасаған. Ахмет Ясауи тек насихатшы емес, XII ғасырда өмір сүрген философ, ұлы ғұлама, мейірімді, кішіпейіл, ойшыл ақын ретінде түркі жұртына танымал болды. Ахмет Ясауи - халқымыздың рухани жебеушісі, кейінгі ұрпақ тәуіп етер қасиетті әулие. Оның мазараты - мәдениетіміздің мерейі, ұлтымыздың мақтанышы. Бұл құрылысты салу себебі, 1390-95 жылдардағы қан төгіс ұрыстарда Темір Алтын Орданың өктемдігін жойып астанасы - Сарай Беркені өртеп жібереді. Міне, осы жеңістің құрметіне Ахмет Ясауидің ескі мазарының орнына жаңа үлкен мемориалды ескерткіш орнатуды ұйғарды. Осы тұрғыда мұсылманшыл Темір тек діни мақсат мүддені ғана көздеген еді деу қиын. Бұл оның беделін көтеруге, үстемдігінің мызғымас берік екендігін көрсетуге және дала жақ сыртының сенімді болуы үшін де қажет еді. Сонымен қатар қазіргі күні бұл кесене тек қазақ халқы ғана емес барша түрік-мұсылман әлемінің мақтанышына айналып отыр. Кесене қазақтың [[Ақ Орда]] мемлекетінің оңтүстік бөлігі, Сыр бойы қалаларын Темір жаулап алған жеңісінің белгісі ретінде тұрғызылды. Кесене құрылысы жайлы негізгі жазба деректер Йездиден шыққан Шериф ад-диннің «Зафарнама-ий Теміри» («Темір жеңістері») атты кітабында баяндалған. Бұл кітапта 1397 жылы Темірдің Қызыр Қожа ханның қызы сүйіктісі Тәукел ханымға аттанғандығы жайлы жазылады. Самарқаннан [[Ташкент]]ке барар жолда Ясы қыстағындағы Қожа Ахмет Ясауи басына зиярат етуге бұрылады. Мұнда ол ескі мазардың орнына зәулім кесенені тұрғызуға әмір етеді. [[Түркістан]]дағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесі – ортағасырлық сәулет өнері ескерткіштерінің тамаша туындысы. 1396-1399 жылдары Әмір Темірдің бұйрығымен Қожа Ахмет Ясауи қабірінің басына тұрғызылған. Көптеген жазба деректерге қарағанда, болашақ құрылыстың жобасын жасауда Әмір Темірдің тікелей өзі қатысып, өлшемдерді өзі анықтаған көрінеді. Кесене – үлкен порталды-күмбезді мемориалдық құрылыс. Архетектуралық жергілікті дәстүрді жете меңгерген парсылық шеберлердің жобасы құрылысқа негіз етіп алынған. Кесенені тербездік Шараф ад-дин Тербездің баласы Абд ал-Азиз құрылыс жұмысын салған. Кесене құрылысы жайлы Шериф ад-дин былай деп жазады: «Әзірбайжан, Парсы, Үнді және т.б. елдерден әкелінген 200-ге жуық тас қалаушылар жұмыс істеп, тауда 500 адам тас өндірді. Тасты жеткізуге Үндіден әкелінген 95 піл пайдаланылды. Құрылыс барысына жиі қатысқан Темір жұмыс сапасына көңілі толмаған жағдайда кінәлілерді қатаң жазалап отырды. Темір заманында Қожа Ахмет Ясауи кесенесі сияқты құрылыс жоқтың қасы еді. Кесененің әрбір кірпіші қолдан жасалып, сапасы өте жоғары болды. Кесене оңтүстік-шығыстан, солтүстік-батысқа қарай созылып жатыр. Ені 46,5 м., ұзындығы 65 м. Күйдірілген шаршы кірпіштен өрілген. Кесене жобасының ерекшелігі – онда Орталық Азия сәулет өнерінде бұрын-соңды ұшыраспаған шатыр жабу әдістері қолданылған. Ескерткіште күмбезді аркалы элементтер мол. Сәулетші шеберлер тек аркалы күмбезді жүйенің өзіне сан түрлі әдістерді қолданған. Кесенеде аса үлкен портал (ені – 50 метрге жуық, порталдық арканың ұзындығы – 18, 2 метр), бірнеше күмбез, 35 бөлме бар. Ғимараттың биіктігі – 37,5 м. Сыртқы қабырғаның қалыңдығы – 3 м. Қожа Ахмет Ясауи кесенесі [[мешіт]], [[медресе]] қызметін де атқарған. Кесененің үш қабырғаның үстіңгі жағымен өткізілген эпиграфтық фризде [[Құран Кәрім]] сүрелері мен аяттары жазылған. Бүкіл құрылыстың мағыналық кіндігі – қабірхана ортасында Қожа Ахмет Ясауиге құлпытас қойылған. Қабірхана есігі жұқа темірмен қапталып, оған алтынмен жазулар түсірілген. Кесене-мешіттің 16 терезесі, қос қабат күмбезі бар. Мешіттің батыс жақ қабырғасында [[Мекке]]дегі [[Қағба]] іспетті 3,5-2,5 метрлік мозаикалық михраб орнатылған. Кесененің оңтүстік-батыс жағындағы Аллаға құлшылық етуге арналған жерасты ғибадатханалары Ясауидің тірі кезінде жасалып, кейін қайта жаңғыртылған. Темір «Қалаларда мәдениетті адамдар неғұрлым көп болса, оның өсіп-өркендеуі, дамуы тез жүреді, Мәуереннахр мен Түркістан қалалары мейлінше көркейе түседі деп есептеді». Мәуереннахр мен Самарқанда бой көтерген жаңа құрылыс нысанында пейзаж көркем өнері кең тарады. Бұндай тамаша көркем суреттер Ширин-бика-ага (1385), Бибі-ханым (1404), Туман-ака (1405) қабырғаларында бейнеленген. Олардың барлығы көк бояумен, ақ жолақтармен және алтын түстермен көмкерілген. Пейзаждық туындыларда ХІV-ХV ғасырларда көркем өнер метаформасы әлемде жоқ «фирдаус» - жұмақ бақтары бейнеленді [19]. Мәуереннахрда қолданбалы өнер кеңінен тарады. Ол әсіресе, Ясыда, Самарқан пен Бұқарада жақсы таралды. Сонымен қатар Әмір Темірдің мұсылманшыл екендігі және он екі жасынан бастап намазға жығылғандығы, мұсылмандық салт-дәстүрді ерекше ұстанғандығы және өз мемлекетінде мұсылман дінінің таралуына жағдай жасағандығы деректерден белгілі. Темір өзі таққа отырып, мемлекет билігін өз қолына ұстаған сәттен бастап мемлекеттің негізгі тірегінің бірі дін екендігін мойындаған. Ол Темір түзіктері («Уложение Тимура») атты шығармада дін туралы былай дейді: "Маған тәжірибе көрсетті. Дін мен заңға бағынбаған мемлекет ешқашан өзінің күші мен қуатын сақтай алмайды... Дінсіз мемлекетті шатыры жабылмаған, есіксіз, қоршаусыз, кез-келген арам пиғылды адам кіре беретін қорғансыз үймен салыстыруға болады. Мен сондықтан өз ғимаратымды ислам дінінің ұлылығына негіздедім. Оған ережелер мен заңдарды үйлестірдім және оларды өзім билік жүргізген кезімде сақтап, мойынсұндым" - дейді [3, C. 69]. Бұл Әмір Темірдің мемлекетті басқаруда дін мен дін өкілдеріне арқа сүйегендігін көрсетеді. Сондай-ақ осы шығармада Әмір Темірге пірінің мемлекетті басқару жүйесін қалыптастыруға қатысты жазылған ойлары келтіріледі. Онда былай делінеді: «Менің пірім маған былай деп жазды: Темір, Тәңір оны өзі қорғасын, сен мыналарды есіңде ұста. Мемлекетті басқару – Ұлы жаратушының әлемді басқаруына ұқсас. Бұл басқаруда әртүрлі қызметтер бар: тыңшылар, қызметшілер, жасауылдар және олардың әрқайсысының атқарар қызметіне қарай мойындарына артылған міндеттері бар. Олар өздеріне артылған міндет шеңберінде ғана қызмет атқарады әрі олар өз шекараларынан шықпайды және Жаратушының заңдарын қатаң сақтайды. Сонымен қатар Темір: «Мемлекет және оған билік жүргізуге арналған менің бірінші қағидам – Алла тағаланың діні мен Мұхаммед Мұстафаның (с.а.с) шариғатына бас иіп қана қоймай, оған мейлінше өріс бердім. Әр жерде және әр уақытта [[ислам]] дінін қолдап қуаттадым». Сен пайғамбар ұрпақтарын қол астыңдағы өзге халықтан жоғары ұста. Оларға үлкен құрмет көрсет. Оларға берген сыйыңды дүние шашу деп есептеме. Сенің құдай жолына жұмсаған қаржың босқа дүние шашу емес. Сен өз қол астыңдағы халықты 12 топқа бөл. Ол сенің мемлекетіңнің сәулеті де, тірегі де болады». Әмір Темір пірінің осы айтқанымен қоғамды он екі сатыға бөледі. Сол он екі сатылы жүйенің алғашқы сатысында Пайғамбар ұрпақтары мен ұлыс бектері, заң шығарушылар тұр. Бұл да Әмір Темірдің дінге, дін қызметкерлеріне, әсіресе Пайғамбар ұрпақтарына көзқарасы қандай болғандығын көрсетеді. Темір саясаткер ретінде ислам дініне сүйене отырып, мұсылман діндарларының беделін өз мемлекетін нығайту үшін пайдаланған және осы мақсатта ол өзге де діни нанымдарды ұтымды пайдаланған. Ол бос уақытын саятшылық пен шахмат ойнауға арнап, оны жетілдіріп отырған. Темір өз заманында тек соғыс өнерімен ғана ерекшеленіп қоймай, жасампаздық өнерімен: өз мемлекетінде сәулет өнерінің өркендеп, жаңа мешіттер мен медреселер, бақтар мен суландыру жүйелерінің дамуына және жер шаруашылығын өркендетуге жағдай жасаған. Сонымен қатар, тарихта мұсылман сәулет өнерінің ең бір дамыған кезеңі де Темірдің есімімен тығыз байланысты. Мұсылман діні салтанат құрып, ғылымның дамуына жағдай жасаған тұлға екендігін байқауға болады. Темір 1405 жылы [[Отырар]] қаласында дүниеден өтеді. Ол парсы деректері бойынша «өкпесіне суық тигендіктен», ал қытай деректері бойынша «іш сүзегі ауруынан дүние салған» деседі. Бұл Шариф ад-дин Йездидің еңбегінде жақсы баяндалған. «Сейхунның жағасынан кеткен Темір (1405 ж. қаңтардың 14) Отырарда Берді-бектің сарайына тоқтайды, оның жанындағы ханзадаларға, әмірлер мен жақындарына жеке-жеке бөлме береді...». Осы әңгімеден кейін «Зафарнамеде» Темірдің өліміне арналған арнайы бөлім бар онда: «Бүкіл Азияны дерлік бағындыруға жұмсаған жеті жылдық жорығынан кейін Темір өзінің ендігі ойын әлемде әділеттілік орнату мәселесіне арнайды. Өзінің бұрынғы қателіктерін жуып-шаю мақсатында ол Самарқанға келіп, бұл жерде 5 айға жуық уақытын өткізіп, идолдарға табынатын Қытай еліне қарсы жорыққа дайындалады. 1405 жылы ол Отырарға келіп, жолда қатты суық тиіп денесі қызады. Маулян Фазл-Аллах Тебрези тамаша дәрігер болғанымен, оның шипа беретін дәрілері еш көмек бермейді. Дәрігерлер тағдырмен жазылған өлімге еш араша бола алмағандары жазылады». Шығармада Темірдің көз жұмған кезеңін 1405 жылдың 14 ақпан деп көрсетіледі. Бөлім Темірдің дүниеден өткен шағында 71 жаста болғандығын және оның 36 жыл билік құрғандығын хабардар етеді. Ал Клавихоның «Күнделігінде» Темір Қытайға жорыққа аттанбастан бұрын қатты қартайып кеткендігін және әмірдің қабылдауында болғанда «Темір елшілердің жақын келуін сұраған, себебі алыстан жақсы көрмегендігін айтады». Ал тарихшы Хафиз-Абру мен Ибн-Арабшах Темірдің шамадан көп шарап ішкендігін өз еңбектерінде келтіреді. Сонымен қатар Хафиз-Абру «Темір ауырып жатқан кезде оның жанына әмірлері жиналады, ол алдымен бір саусағын кейін екіншісін көтереді. Жанындағыларға көзімен ымдап «Мен не айтқым келіп тұр деп сұрайды?» Әмірлер жауап береді: «Әмірші бұл жазылатын бір немесе екі жол бар деген мағынаны білдіреді» дегенде, Темір еш бөгелместен «Мен араларыңда бір-екі күннен кейін болмаймын дегенді білдіреді» деп айтады. Сонымен қатар Ибн Арабшах Темірді дәрігерлер оның іші мен маңдайына мұз қою арқылы емдеген деп көрсетеді. Бұл жерде қытай деректері шындыққа жақын келетіндігін мойындауымыз керек<ref name="ҰЛЫ ҚОЛБАСШЫ ӘМІР ТЕМІР">{{cite web | url=url=http://alashainasy.kz/kazak_tarihy/ulyi-kolbasshyi-amr-temr-60462/ | title=ҰЛЫ ҚОЛБАСШЫ ӘМІР ТЕМІР}}</ref>. Темір Қазақ мемлекетінің өсіп өркендеуіне кереғар рөл атқарды. [[Сығанақ]], [[Сауран]], [[Сарайшық]]ты қиратты, [[Жетісу]]ды басып алды, [[Ақ Орда]] мемлекетін әлсіретті. Қыпшақ-Қазақ даласында тонаушылық, басқыншылық жорықтар жасады. Темір өзінің атақ абыройын асқақтату үшін Мәуераннахр, Самарқанда ескерткіш мұнаралар, зәулім мешіттер тұрғызды. Әмір Темір өз мемлекетіне қылыштың күшімен, қырып-жою арқылы жеткені белгілі. Ал сол кезеңде мәдениеті мен экономикасы тұрақтана бастап, шаруашылық түрлері жетіле бастаған [[Ақ Орда]] мен Моғолстан Темірдің соғыс алаңына айналды. Ол қатігездікпен халықты қырып-жойып, бағынбағандардың барлығын жермен-жексен етті. Осылайша Темір әлемдік деңгейдегі ұлы қолбасшы ретінде сақталғанымен, Қазақстан тарихында оның жорықтары қоғамның дамуы мен этникалық тұтастыққа кері әсер етті. Әлеуметтік теңсіздікті күшейте түсіп, оның зардабы тарих тағылымында орны толмас басқыншылық соғыс әрекеттері ретінде сақталды<ref name="ҰЛЫ ҚОЛБАСШЫ ӘМІР ТЕМІР"/>. ==Дереккөздер== {{Rodovid|251205}} <references/> == Тағы қараңыз == * [[Әмір Темір жорықтары]] * [[Әмір Темірдің Моғолстанға жорықтары]] * [[Әмір Темірдің Қытайға елшілігі]] == Дереккөздер == <references/> [[Санат:Монархтар]] [[Санат:Темір әулеті]] [[Санат:1336 жылы туғандар]] [[Санат:1405 жылы қайтыс болғандар]] 7drs1npegbfba7jienogu0znnqvm4p6 0 5267 3480055 3452691 2025-06-15T04:18:40Z Sagzhan 29953 /* Мемлекет */ 3480055 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Қазақстан және Орта Азияның картасы(1428 жылға дейінгі).png|200px|thumb|Ақ Орда]] {{Қазақстан тарихы}} '''Ақ Орда''' — [[Алтын Орда]]ның шығысындағы протоқазақтық ұлыс, кейіннен тәуелсіз мемлекет.<ref>Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х</ref> == Мемлекет == XIV-XV ғасырларда [[Орта Азия]] мен [[Қазақстан]] Шағатай мен Жошы ұлыстары тарихы аясында дамыды. Бұл өңірдің әлеуметтік-экономикалық жағдайы түркілік ру-тайпалар қауымдыстығы ретінде жылқы шаруашылығы, қала мәдениеті мен сәулетшілік өнер, сауда-керуен жолдарын дамытумен болды. Көптеген ұлыстардың жегілікті билеуші әулет өкілдері, билері мен батырлары әлеуметтік ортасын құраған. Хандардың бір ордасы Ақ Орда деп аталды. Ол [[Жайық]] өзенінен [[Ертіс]]ке, [[Батыс Сібір жазығы|Батыс Сібір ойпаты]]нан [[Сырдария|Сыр]]дың орта шеніне дейін көшіп жүретін хандардың ордасы еді. Ақ Орданың орналасатын ірі қаласының бірі Сырдария өзенінің орта ағысы бойында орналасқан [[Сығанақ]] қаласы болды. Ақ Орданың халқы - [[қыпшақтар|ноғайлы-қыпшақтар жұрты болды]]. Ол қыпшақ қауымдыстығы құрамында арғын, жалайыр, [[наймандар]], [[қоңырат]]тар, [[керейт]]тер, [[Үйсін руы|үйсіндер]], [[қарлұқтар]] болды. Ақ Орда хандары - [[Орда Ежен хан|Орда-Ежен]], [[Сартақ хан|Сартақ]], [[Баян хан|Баян]], [[Сасы Бұқа хан]], [[Ерзен хан|Ерзен]], [[Мүбәрәк Қожа хан]], [[Шымтай хан]], [[Ұрыс хан]], [[Құйыршық хан]], [[Барақ хан|Барақ]], [[Керей хан|Керей]], [[Жәнібек хан]] және т.б. ==Күшейген кезі== Ақ Орданың күшейген кезі XIV ғ. II жартысы. [[1361 жыл]]ы Ақ Орданың билеушісі болған [[Ұрыс хан]] өз жағдайын біраз күшейтіп, енді Алтын Орда тағын иемденуге күш салды. Сөйтіп, 1374-1375 жылдары [[Еділ]] бойымен жорыққа шыққан ол Сарайды өзіне қаратып, [[Хажы-Тархан]]ды ([[Астрахан]]ды) қоршауға алды. [[Кама]] [[бұлғарлар]]ының жерін бағындырды. Бірақ Ұрыс ханның үстемдігі ұзаққа созылмай, келесі жылы ол Еділ бойынан кетіп, Алтын Ордадағы билікті [[Мамай (қолбасшы)|Мамай]]ға беруге мәжбүр болды. [[1377 жыл]]ы Ұрыс хан қайтыс болды. Ақ Орда иелігі енді Ұрыс ханның баласы [[Темірмәлік хан|Темір Мәлік]]ке көшті. Бірақ осы кезде [[Маңғыстау үстірті]]нің билеушісі — Жошы әулеті Түй хожа оғланның баласы [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] Орта Азия әміршісі [[Әмір Темір|Ақсақ Темір]]ге сүйеніп, Темір Мәліктің әскерін талқандайды. Өзін [[1379 жыл]]ы Ақ Орда ханы етіп жариялайды. Ақ Орда әмірлерінің қолдауына ие болған ол, [[1380 жыл]]ы Сарайды, Қажытарханды, Қырымды және Мамай Ордасын басып алды. Тоқтамыстың бұл табысы орыс жеріне басып кірген Алтын Орда ханы Мамайдың 1380 жылы [[Куликов шайқасы|Куликово даласында орыс әскерлерінен жеңілуі]] себебінен мүмкін болды. Тоқтамыс мұнымен тоқтаған жоқ. Атап айтқанда, Тоқтамыс Ақсақ Темірдің қамқорынан босануға тырысады. Бірақ, 1380, 1391, 1395-жылдары Ақсақ Темірдің Тоқтамысқа қарсы жасаған аса үлкен үш жорығынан кейін Алтын Орда тас-талқан болып қирайды. Темірдің басқыншылық соғыстарының нәтижесінде және ішкі талас-тартыстан XIV ғ. соңы мен XV ғ. бас кезінде Ақ Орда да әлсіреп қалады. ==Жаңа дәуір== [[1423 жыл|1423]]-[[1424 жыл]]дары [[Ұрыс хан]]ның немересі [[Барақ хан|Барақ]] өзінің бақталастарын жеңіп шығып, Ақ Орда да хандықты өз қолына алды. Алайда, Ақ Орданың басты қаласы Сығанақ, Сырдың орта ағысындағы аудандар Темір әулетінің қолында еді. [[1425 жыл|1425]]-[[1426 жыл]]дары Барақ [[Әмір Темір|Ақсақ Темір]]дің немересі [[Ұлықбек]]ке қарсы жорыққа аттанып, Сығанақты және Сыр бойындағы басқа да қалаларды босатты. Жорықта жүріп Барақ қаза тапқаннан кейін Шығыс [[Қыпшақ даласы|Дешті Қыпшақ]]тың билігі [[Шайбани әулеті]]не көшті. Барақ өлген соң олар Ақ Орданың елеулі бөлігін жаулап алды. Сөйтіп, [[1227 жыл]]ы [[Жошы хан|Жошы]] қайтыс болып, оның ұлысы екіге жіктелгенде пайда болған Ақ Орда екі ғасыр өмір сүрді. Ақ Орданың отырықшы аудандарында жерді шартты түрде иелену мен жеке меншіктің түрлері қалыптасты. [[Мал шаруашылығы]] да дамыды. Жер иеленушіліктің інжу, милк, сойырғал сияқты түрлері және [[Тархандық жерлер|тархандық]] сый тарту болған. Ақ Орданың еңбекші халқы хандар мен ақсүйектер пайдасына күпшір, [[зекет]], [[тағар]] тәрізді салықтар төлеп тұрды. Ақ Орданың ресми тілі [[қыпшақ тілі]] болды.<ref>Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3</ref><ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> ==Тұжырымдар== [[Мұхтар Омарханұлы Әуезов|Әуезов]] ''«Әдебиет тарихы»'' атты монографиясында ([[1927 жыл|1927]]) Ақ Орда тұсындағы тарихи оқиғаларды талдай келе, көп дәуір «исі түркі жұртының бірлігі мен елдігін ойлаған ұлы батырларды туғызды» деген пікір түйеді. Ондай шығармалардың қатарына ''«Қобыланды», «Ер Тарғын», «Ер Сайын», «Шора батыр»'' жырларын жатқызады. Жазушы бұл тұжырымын: ''«Батырлар әңгімесінің басы ескі түркі бірлігінің заманындағы әңгімелерден шығады. Қазақ елінің ескілігі жалғыз қазақтікі емес, жалпы түрік жұртының ескілігі деп саналуға керек. Бұрынғы түрік, моңғол дәуірі жүрген заманда «Алтын Орда, Ақ Орда күндері»'' айтылатын жерлер бар. [[Ноғай ордасы|Ноғай]], [[Қырым хандығы|Қырым]], [[Қыпшақ Хандығы|Қыпшақ]], [[Қырғыздар]]дың бір жалаудың астында бір ел болып жүрген кездерін айтады. Бұл түрік жұрттарының жік-жікке бөлінбей тұрған күндері бірін-бірі жат демей, бауыр көріп журген кездері. Қазақтағы батырлар әңгімесінің осы кездерде шыққаны бір жік болып, кейінгі замандағы шыққандары екінші бір жік болады. "Алғашқы жіктегі - ұлы батырлар" деп одан әрі дамытады. Осы еңбекте түркі тілдес халықтардың бірлігін аңсаған тарихи жырларды ерекше бөліп қарағаны үшін оған [[1927 жыл|1927]]-[[1932 жыл|1932]] және [[1945 жыл|1945]]-[[1951 жыл|1951]] жылдары ''' «Ұлтшыл - ұлы түрікшіл»'', «Алтын Орда»'' мен ''«Ақ Орда»'' дәуірінің тұсындағы хандықты көксеп отыр» деген айып тағылды.<ref>Мұхтар Әуезов энциклопедиясы — Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011 жыл. ISBN 978-601-282-175-8</ref>''' == Ұлыс шекарасы == Ұлыс шекарасы батысында Мұғалжар тауымен, солтүстігінде сібір ормандарымен, шығысында Ертіс өзенімен және оңтүстігінде Сырдария өзенімен және Балқаш көлімен шектесіп жатты. Шибан ұлысымен қосылғаннан кейін батысында Орал өзенімен тоғысты. Ұлыс аудандарға бөлінген: * [[Сығанақ ауданы]], ұлыстың оңтүстігінде. Орталық — [[Сығанақ]]. * [[Ұлытау ауданы]], ұлыстың орталығында. Орталық — [[Орда-Базар]]. * [[Шығыс ауданы]] (Ертіс ауданы) ұлыстың шығысында орналасқан. * [[Сарайшық ауданы]] ұлыстың батысында орналасқан. Орталық — [[Сарайшық]]. == Хандар тізімі == # [[Орда Ежен хан]], [[Жошы хан]] ұлы 1242—1251 # [[Күнқыран хан]], [[Орда Ежен хан|Орда-Ежен]] [[Орда Ежен хан|хан]] ұлы 1251—1288, Шибан 1280—1288 ұлысының ханы # [[Қоныша хан]], [[Сартақтай]] оғлан ұлы, [[Орда Ежен хан|Орда-Ежен]] [[Орда Ежен хан|хан]] немересі 1288—1302 # [[Баян (Алтын Орда ханы)|Баян хан]], [[Қоныша хан]] ұлы 1302—1309 # [[Сасы Бұқа хан|Сасы Бұға]], [[Баян (Алтын Орда ханы)|Баян-хан]] ұлы 1309—1320 # [[Ерзен хан|Ерзен-хан]], [[Сасы Бұқа хан|Сасы Бұға-хан]] ұлы 1320—1337 # [[Мүбәрәк Қожа хан|Мүбәрәк Қажы-хан]], [[Ерзен хан|Ерзен-хан]] ұлы 1337—1341 # [[Шымтай хан|Шымтай-хан]], [[Ерзен хан|Ерзен-хан]] ұлы 1344—1361 # [[Ұрыс хан|Ұрыс-хан]], [[Шымтай хан|Шымтай-хан]] ұлы 1361—1377, [[Алтын Орда]] ханы 1374—1375 # [[Тоқтақия хан|Тоқтақия-хан]], [[Ұрыс хан|Ұрыс-хан]] ұлы 1377 # [[Темірмәлік хан|Темір Мәлік-хан]], [[Ұрыс хан|Ұрыс-хан]] ұлы 1377—1378 # [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]], [[Түй Қожа|Түй-Қожа оғлан]] ұлы 1378—1395 # [[Құйыршық хан|Кұйыршық]], [[Ұрыс хан|Ұрыс-хан]] ұлы 1395—1410 # [[Барақ хан (Алтын Орда)|Барақ-хан]], [[Құйыршық хан]] ұлы 1410—1428, [[Алтын Орда]] ханы 1423—1428 == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} == Сыртқы сілтемелер == * [http://mukhanov.ucoz.kz/publ/a_orda_noajly_duirindegi_azastan/9-1-0-193] — Ақ Орда-Ноғайлы дәуіріндегі Қазақстан. {{Шыңғыс хан империясы}} [[Санат:Қазақстан тарихы]] [[Санат:Қазақ мемлекеті]] {{Stub}} 4r3iqs7uzymiuo5ol6x1l96timt44yw 3480059 3480055 2025-06-15T04:27:26Z Sagzhan 29953 /* Хандар тізімі */ 3480059 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Қазақстан және Орта Азияның картасы(1428 жылға дейінгі).png|200px|thumb|Ақ Орда]] {{Қазақстан тарихы}} '''Ақ Орда''' — [[Алтын Орда]]ның шығысындағы протоқазақтық ұлыс, кейіннен тәуелсіз мемлекет.<ref>Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х</ref> == Мемлекет == XIV-XV ғасырларда [[Орта Азия]] мен [[Қазақстан]] Шағатай мен Жошы ұлыстары тарихы аясында дамыды. Бұл өңірдің әлеуметтік-экономикалық жағдайы түркілік ру-тайпалар қауымдыстығы ретінде жылқы шаруашылығы, қала мәдениеті мен сәулетшілік өнер, сауда-керуен жолдарын дамытумен болды. Көптеген ұлыстардың жегілікті билеуші әулет өкілдері, билері мен батырлары әлеуметтік ортасын құраған. Хандардың бір ордасы Ақ Орда деп аталды. Ол [[Жайық]] өзенінен [[Ертіс]]ке, [[Батыс Сібір жазығы|Батыс Сібір ойпаты]]нан [[Сырдария|Сыр]]дың орта шеніне дейін көшіп жүретін хандардың ордасы еді. Ақ Орданың орналасатын ірі қаласының бірі Сырдария өзенінің орта ағысы бойында орналасқан [[Сығанақ]] қаласы болды. Ақ Орданың халқы - [[қыпшақтар|ноғайлы-қыпшақтар жұрты болды]]. Ол қыпшақ қауымдыстығы құрамында арғын, жалайыр, [[наймандар]], [[қоңырат]]тар, [[керейт]]тер, [[Үйсін руы|үйсіндер]], [[қарлұқтар]] болды. Ақ Орда хандары - [[Орда Ежен хан|Орда-Ежен]], [[Сартақ хан|Сартақ]], [[Баян хан|Баян]], [[Сасы Бұқа хан]], [[Ерзен хан|Ерзен]], [[Мүбәрәк Қожа хан]], [[Шымтай хан]], [[Ұрыс хан]], [[Құйыршық хан]], [[Барақ хан|Барақ]], [[Керей хан|Керей]], [[Жәнібек хан]] және т.б. ==Күшейген кезі== Ақ Орданың күшейген кезі XIV ғ. II жартысы. [[1361 жыл]]ы Ақ Орданың билеушісі болған [[Ұрыс хан]] өз жағдайын біраз күшейтіп, енді Алтын Орда тағын иемденуге күш салды. Сөйтіп, 1374-1375 жылдары [[Еділ]] бойымен жорыққа шыққан ол Сарайды өзіне қаратып, [[Хажы-Тархан]]ды ([[Астрахан]]ды) қоршауға алды. [[Кама]] [[бұлғарлар]]ының жерін бағындырды. Бірақ Ұрыс ханның үстемдігі ұзаққа созылмай, келесі жылы ол Еділ бойынан кетіп, Алтын Ордадағы билікті [[Мамай (қолбасшы)|Мамай]]ға беруге мәжбүр болды. [[1377 жыл]]ы Ұрыс хан қайтыс болды. Ақ Орда иелігі енді Ұрыс ханның баласы [[Темірмәлік хан|Темір Мәлік]]ке көшті. Бірақ осы кезде [[Маңғыстау үстірті]]нің билеушісі — Жошы әулеті Түй хожа оғланның баласы [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] Орта Азия әміршісі [[Әмір Темір|Ақсақ Темір]]ге сүйеніп, Темір Мәліктің әскерін талқандайды. Өзін [[1379 жыл]]ы Ақ Орда ханы етіп жариялайды. Ақ Орда әмірлерінің қолдауына ие болған ол, [[1380 жыл]]ы Сарайды, Қажытарханды, Қырымды және Мамай Ордасын басып алды. Тоқтамыстың бұл табысы орыс жеріне басып кірген Алтын Орда ханы Мамайдың 1380 жылы [[Куликов шайқасы|Куликово даласында орыс әскерлерінен жеңілуі]] себебінен мүмкін болды. Тоқтамыс мұнымен тоқтаған жоқ. Атап айтқанда, Тоқтамыс Ақсақ Темірдің қамқорынан босануға тырысады. Бірақ, 1380, 1391, 1395-жылдары Ақсақ Темірдің Тоқтамысқа қарсы жасаған аса үлкен үш жорығынан кейін Алтын Орда тас-талқан болып қирайды. Темірдің басқыншылық соғыстарының нәтижесінде және ішкі талас-тартыстан XIV ғ. соңы мен XV ғ. бас кезінде Ақ Орда да әлсіреп қалады. ==Жаңа дәуір== [[1423 жыл|1423]]-[[1424 жыл]]дары [[Ұрыс хан]]ның немересі [[Барақ хан|Барақ]] өзінің бақталастарын жеңіп шығып, Ақ Орда да хандықты өз қолына алды. Алайда, Ақ Орданың басты қаласы Сығанақ, Сырдың орта ағысындағы аудандар Темір әулетінің қолында еді. [[1425 жыл|1425]]-[[1426 жыл]]дары Барақ [[Әмір Темір|Ақсақ Темір]]дің немересі [[Ұлықбек]]ке қарсы жорыққа аттанып, Сығанақты және Сыр бойындағы басқа да қалаларды босатты. Жорықта жүріп Барақ қаза тапқаннан кейін Шығыс [[Қыпшақ даласы|Дешті Қыпшақ]]тың билігі [[Шайбани әулеті]]не көшті. Барақ өлген соң олар Ақ Орданың елеулі бөлігін жаулап алды. Сөйтіп, [[1227 жыл]]ы [[Жошы хан|Жошы]] қайтыс болып, оның ұлысы екіге жіктелгенде пайда болған Ақ Орда екі ғасыр өмір сүрді. Ақ Орданың отырықшы аудандарында жерді шартты түрде иелену мен жеке меншіктің түрлері қалыптасты. [[Мал шаруашылығы]] да дамыды. Жер иеленушіліктің інжу, милк, сойырғал сияқты түрлері және [[Тархандық жерлер|тархандық]] сый тарту болған. Ақ Орданың еңбекші халқы хандар мен ақсүйектер пайдасына күпшір, [[зекет]], [[тағар]] тәрізді салықтар төлеп тұрды. Ақ Орданың ресми тілі [[қыпшақ тілі]] болды.<ref>Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3</ref><ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> ==Тұжырымдар== [[Мұхтар Омарханұлы Әуезов|Әуезов]] ''«Әдебиет тарихы»'' атты монографиясында ([[1927 жыл|1927]]) Ақ Орда тұсындағы тарихи оқиғаларды талдай келе, көп дәуір «исі түркі жұртының бірлігі мен елдігін ойлаған ұлы батырларды туғызды» деген пікір түйеді. Ондай шығармалардың қатарына ''«Қобыланды», «Ер Тарғын», «Ер Сайын», «Шора батыр»'' жырларын жатқызады. Жазушы бұл тұжырымын: ''«Батырлар әңгімесінің басы ескі түркі бірлігінің заманындағы әңгімелерден шығады. Қазақ елінің ескілігі жалғыз қазақтікі емес, жалпы түрік жұртының ескілігі деп саналуға керек. Бұрынғы түрік, моңғол дәуірі жүрген заманда «Алтын Орда, Ақ Орда күндері»'' айтылатын жерлер бар. [[Ноғай ордасы|Ноғай]], [[Қырым хандығы|Қырым]], [[Қыпшақ Хандығы|Қыпшақ]], [[Қырғыздар]]дың бір жалаудың астында бір ел болып жүрген кездерін айтады. Бұл түрік жұрттарының жік-жікке бөлінбей тұрған күндері бірін-бірі жат демей, бауыр көріп журген кездері. Қазақтағы батырлар әңгімесінің осы кездерде шыққаны бір жік болып, кейінгі замандағы шыққандары екінші бір жік болады. "Алғашқы жіктегі - ұлы батырлар" деп одан әрі дамытады. Осы еңбекте түркі тілдес халықтардың бірлігін аңсаған тарихи жырларды ерекше бөліп қарағаны үшін оған [[1927 жыл|1927]]-[[1932 жыл|1932]] және [[1945 жыл|1945]]-[[1951 жыл|1951]] жылдары ''' «Ұлтшыл - ұлы түрікшіл»'', «Алтын Орда»'' мен ''«Ақ Орда»'' дәуірінің тұсындағы хандықты көксеп отыр» деген айып тағылды.<ref>Мұхтар Әуезов энциклопедиясы — Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011 жыл. ISBN 978-601-282-175-8</ref>''' == Ұлыс шекарасы == Ұлыс шекарасы батысында Мұғалжар тауымен, солтүстігінде сібір ормандарымен, шығысында Ертіс өзенімен және оңтүстігінде Сырдария өзенімен және Балқаш көлімен шектесіп жатты. Шибан ұлысымен қосылғаннан кейін батысында Орал өзенімен тоғысты. Ұлыс аудандарға бөлінген: * [[Сығанақ ауданы]], ұлыстың оңтүстігінде. Орталық — [[Сығанақ]]. * [[Ұлытау ауданы]], ұлыстың орталығында. Орталық — [[Орда-Базар]]. * [[Шығыс ауданы]] (Ертіс ауданы) ұлыстың шығысында орналасқан. * [[Сарайшық ауданы]] ұлыстың батысында орналасқан. Орталық — [[Сарайшық]]. == Хандар тізімі == # [[Орда Ежен хан]], [[Жошы хан]] ұлы 1242—1251 # [[Күнқыран хан]], [[Орда Ежен хан|Орда-Ежен]] [[Орда Ежен хан|хан]] ұлы 1251—1288, Шибан 1280—1288 ұлысының ханы # [[Қоныша хан]], [[Сартақтай]] оғлан ұлы, [[Орда Ежен хан|Орда-Ежен]] [[Орда Ежен хан|хан]] немересі 1288—1302 # [[Баян хан]], [[Қоныша хан]] ұлы 1302—1309 # [[Сасы Бұқа хан|Сасы Бұға]], [[Баян хан]] ұлы 1309—1320 # [[Ерзен хан|Ерзен-хан]], [[Сасы Бұқа хан|Сасы Бұға-хан]] ұлы 1320—1337 # [[Мүбәрәк Қожа хан|Мүбәрәк Қажы-хан]], [[Ерзен хан|Ерзен-хан]] ұлы 1337—1341 # [[Шымтай хан|Шымтай-хан]], [[Ерзен хан|Ерзен-хан]] ұлы 1344—1361 # [[Ұрыс хан|Ұрыс-хан]], [[Шымтай хан|Шымтай-хан]] ұлы 1361—1377, [[Алтын Орда]] ханы 1374—1375 # [[Тоқтақия хан|Тоқтақия-хан]], [[Ұрыс хан|Ұрыс-хан]] ұлы 1377 # [[Темірмәлік хан|Темір Мәлік-хан]], [[Ұрыс хан|Ұрыс-хан]] ұлы 1377—1378 # [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]], [[Түй Қожа|Түй-Қожа оғлан]] ұлы 1378—1395 # [[Құйыршық хан|Кұйыршық]], [[Ұрыс хан|Ұрыс-хан]] ұлы 1395—1410 # [[Барақ хан (Алтын Орда)|Барақ-хан]], [[Құйыршық хан]] ұлы 1410—1428, [[Алтын Орда]] ханы 1423—1428 == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} == Сыртқы сілтемелер == * [http://mukhanov.ucoz.kz/publ/a_orda_noajly_duirindegi_azastan/9-1-0-193] — Ақ Орда-Ноғайлы дәуіріндегі Қазақстан. {{Шыңғыс хан империясы}} [[Санат:Қазақстан тарихы]] [[Санат:Қазақ мемлекеті]] {{Stub}} m1coz3j198fcighamn65hyh6g4ahsuq 3480061 3480059 2025-06-15T04:27:45Z Sagzhan 29953 /* Хандар тізімі */ 3480061 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Қазақстан және Орта Азияның картасы(1428 жылға дейінгі).png|200px|thumb|Ақ Орда]] {{Қазақстан тарихы}} '''Ақ Орда''' — [[Алтын Орда]]ның шығысындағы протоқазақтық ұлыс, кейіннен тәуелсіз мемлекет.<ref>Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х</ref> == Мемлекет == XIV-XV ғасырларда [[Орта Азия]] мен [[Қазақстан]] Шағатай мен Жошы ұлыстары тарихы аясында дамыды. Бұл өңірдің әлеуметтік-экономикалық жағдайы түркілік ру-тайпалар қауымдыстығы ретінде жылқы шаруашылығы, қала мәдениеті мен сәулетшілік өнер, сауда-керуен жолдарын дамытумен болды. Көптеген ұлыстардың жегілікті билеуші әулет өкілдері, билері мен батырлары әлеуметтік ортасын құраған. Хандардың бір ордасы Ақ Орда деп аталды. Ол [[Жайық]] өзенінен [[Ертіс]]ке, [[Батыс Сібір жазығы|Батыс Сібір ойпаты]]нан [[Сырдария|Сыр]]дың орта шеніне дейін көшіп жүретін хандардың ордасы еді. Ақ Орданың орналасатын ірі қаласының бірі Сырдария өзенінің орта ағысы бойында орналасқан [[Сығанақ]] қаласы болды. Ақ Орданың халқы - [[қыпшақтар|ноғайлы-қыпшақтар жұрты болды]]. Ол қыпшақ қауымдыстығы құрамында арғын, жалайыр, [[наймандар]], [[қоңырат]]тар, [[керейт]]тер, [[Үйсін руы|үйсіндер]], [[қарлұқтар]] болды. Ақ Орда хандары - [[Орда Ежен хан|Орда-Ежен]], [[Сартақ хан|Сартақ]], [[Баян хан|Баян]], [[Сасы Бұқа хан]], [[Ерзен хан|Ерзен]], [[Мүбәрәк Қожа хан]], [[Шымтай хан]], [[Ұрыс хан]], [[Құйыршық хан]], [[Барақ хан|Барақ]], [[Керей хан|Керей]], [[Жәнібек хан]] және т.б. ==Күшейген кезі== Ақ Орданың күшейген кезі XIV ғ. II жартысы. [[1361 жыл]]ы Ақ Орданың билеушісі болған [[Ұрыс хан]] өз жағдайын біраз күшейтіп, енді Алтын Орда тағын иемденуге күш салды. Сөйтіп, 1374-1375 жылдары [[Еділ]] бойымен жорыққа шыққан ол Сарайды өзіне қаратып, [[Хажы-Тархан]]ды ([[Астрахан]]ды) қоршауға алды. [[Кама]] [[бұлғарлар]]ының жерін бағындырды. Бірақ Ұрыс ханның үстемдігі ұзаққа созылмай, келесі жылы ол Еділ бойынан кетіп, Алтын Ордадағы билікті [[Мамай (қолбасшы)|Мамай]]ға беруге мәжбүр болды. [[1377 жыл]]ы Ұрыс хан қайтыс болды. Ақ Орда иелігі енді Ұрыс ханның баласы [[Темірмәлік хан|Темір Мәлік]]ке көшті. Бірақ осы кезде [[Маңғыстау үстірті]]нің билеушісі — Жошы әулеті Түй хожа оғланның баласы [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] Орта Азия әміршісі [[Әмір Темір|Ақсақ Темір]]ге сүйеніп, Темір Мәліктің әскерін талқандайды. Өзін [[1379 жыл]]ы Ақ Орда ханы етіп жариялайды. Ақ Орда әмірлерінің қолдауына ие болған ол, [[1380 жыл]]ы Сарайды, Қажытарханды, Қырымды және Мамай Ордасын басып алды. Тоқтамыстың бұл табысы орыс жеріне басып кірген Алтын Орда ханы Мамайдың 1380 жылы [[Куликов шайқасы|Куликово даласында орыс әскерлерінен жеңілуі]] себебінен мүмкін болды. Тоқтамыс мұнымен тоқтаған жоқ. Атап айтқанда, Тоқтамыс Ақсақ Темірдің қамқорынан босануға тырысады. Бірақ, 1380, 1391, 1395-жылдары Ақсақ Темірдің Тоқтамысқа қарсы жасаған аса үлкен үш жорығынан кейін Алтын Орда тас-талқан болып қирайды. Темірдің басқыншылық соғыстарының нәтижесінде және ішкі талас-тартыстан XIV ғ. соңы мен XV ғ. бас кезінде Ақ Орда да әлсіреп қалады. ==Жаңа дәуір== [[1423 жыл|1423]]-[[1424 жыл]]дары [[Ұрыс хан]]ның немересі [[Барақ хан|Барақ]] өзінің бақталастарын жеңіп шығып, Ақ Орда да хандықты өз қолына алды. Алайда, Ақ Орданың басты қаласы Сығанақ, Сырдың орта ағысындағы аудандар Темір әулетінің қолында еді. [[1425 жыл|1425]]-[[1426 жыл]]дары Барақ [[Әмір Темір|Ақсақ Темір]]дің немересі [[Ұлықбек]]ке қарсы жорыққа аттанып, Сығанақты және Сыр бойындағы басқа да қалаларды босатты. Жорықта жүріп Барақ қаза тапқаннан кейін Шығыс [[Қыпшақ даласы|Дешті Қыпшақ]]тың билігі [[Шайбани әулеті]]не көшті. Барақ өлген соң олар Ақ Орданың елеулі бөлігін жаулап алды. Сөйтіп, [[1227 жыл]]ы [[Жошы хан|Жошы]] қайтыс болып, оның ұлысы екіге жіктелгенде пайда болған Ақ Орда екі ғасыр өмір сүрді. Ақ Орданың отырықшы аудандарында жерді шартты түрде иелену мен жеке меншіктің түрлері қалыптасты. [[Мал шаруашылығы]] да дамыды. Жер иеленушіліктің інжу, милк, сойырғал сияқты түрлері және [[Тархандық жерлер|тархандық]] сый тарту болған. Ақ Орданың еңбекші халқы хандар мен ақсүйектер пайдасына күпшір, [[зекет]], [[тағар]] тәрізді салықтар төлеп тұрды. Ақ Орданың ресми тілі [[қыпшақ тілі]] болды.<ref>Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3</ref><ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> ==Тұжырымдар== [[Мұхтар Омарханұлы Әуезов|Әуезов]] ''«Әдебиет тарихы»'' атты монографиясында ([[1927 жыл|1927]]) Ақ Орда тұсындағы тарихи оқиғаларды талдай келе, көп дәуір «исі түркі жұртының бірлігі мен елдігін ойлаған ұлы батырларды туғызды» деген пікір түйеді. Ондай шығармалардың қатарына ''«Қобыланды», «Ер Тарғын», «Ер Сайын», «Шора батыр»'' жырларын жатқызады. Жазушы бұл тұжырымын: ''«Батырлар әңгімесінің басы ескі түркі бірлігінің заманындағы әңгімелерден шығады. Қазақ елінің ескілігі жалғыз қазақтікі емес, жалпы түрік жұртының ескілігі деп саналуға керек. Бұрынғы түрік, моңғол дәуірі жүрген заманда «Алтын Орда, Ақ Орда күндері»'' айтылатын жерлер бар. [[Ноғай ордасы|Ноғай]], [[Қырым хандығы|Қырым]], [[Қыпшақ Хандығы|Қыпшақ]], [[Қырғыздар]]дың бір жалаудың астында бір ел болып жүрген кездерін айтады. Бұл түрік жұрттарының жік-жікке бөлінбей тұрған күндері бірін-бірі жат демей, бауыр көріп журген кездері. Қазақтағы батырлар әңгімесінің осы кездерде шыққаны бір жік болып, кейінгі замандағы шыққандары екінші бір жік болады. "Алғашқы жіктегі - ұлы батырлар" деп одан әрі дамытады. Осы еңбекте түркі тілдес халықтардың бірлігін аңсаған тарихи жырларды ерекше бөліп қарағаны үшін оған [[1927 жыл|1927]]-[[1932 жыл|1932]] және [[1945 жыл|1945]]-[[1951 жыл|1951]] жылдары ''' «Ұлтшыл - ұлы түрікшіл»'', «Алтын Орда»'' мен ''«Ақ Орда»'' дәуірінің тұсындағы хандықты көксеп отыр» деген айып тағылды.<ref>Мұхтар Әуезов энциклопедиясы — Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011 жыл. ISBN 978-601-282-175-8</ref>''' == Ұлыс шекарасы == Ұлыс шекарасы батысында Мұғалжар тауымен, солтүстігінде сібір ормандарымен, шығысында Ертіс өзенімен және оңтүстігінде Сырдария өзенімен және Балқаш көлімен шектесіп жатты. Шибан ұлысымен қосылғаннан кейін батысында Орал өзенімен тоғысты. Ұлыс аудандарға бөлінген: * [[Сығанақ ауданы]], ұлыстың оңтүстігінде. Орталық — [[Сығанақ]]. * [[Ұлытау ауданы]], ұлыстың орталығында. Орталық — [[Орда-Базар]]. * [[Шығыс ауданы]] (Ертіс ауданы) ұлыстың шығысында орналасқан. * [[Сарайшық ауданы]] ұлыстың батысында орналасқан. Орталық — [[Сарайшық]]. == Хандар тізімі == # [[Орда Ежен хан]], [[Жошы хан]] ұлы 1242—1251 # [[Күнқыран хан]], [[Орда Ежен хан|Орда-Ежен]] [[Орда Ежен хан|хан]] ұлы 1251—1288, Шибан 1280—1288 ұлысының ханы # [[Қоныша хан]], [[Сартақтай]] оғлан ұлы, [[Орда Ежен хан|Орда-Ежен]] [[Орда Ежен хан|хан]] немересі 1288—1302 # [[Баян хан]], [[Қоныша хан]] ұлы 1302—1309 # [[Сасы Бұқа хан|Сасы Бұға]], [[Баян хан]] ұлы 1309—1320 # [[Ерзен хан|Ерзен-хан]], [[Сасы Бұқа хан|Сасы Бұға-хан]] ұлы 1320—1337 # [[Мүбәрәк Қожа хан|Мүбәрәк Қажы-хан]], [[Ерзен хан|Ерзен-хан]] ұлы 1337—1341 # [[Шымтай хан|Шымтай-хан]], [[Ерзен хан|Ерзен-хан]] ұлы 1344—1361 # [[Ұрыс хан|Ұрыс-хан]], [[Шымтай хан|Шымтай-хан]] ұлы 1361—1377, [[Алтын Орда]] ханы 1374—1375 # [[Тоқтақия хан|Тоқтақия-хан]], [[Ұрыс хан|Ұрыс-хан]] ұлы 1377 # [[Темірмәлік хан|Темір Мәлік-хан]], [[Ұрыс хан|Ұрыс-хан]] ұлы 1377—1378 # [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]], [[Түй Қожа|Түй-Қожа оғлан]] ұлы 1378—1395 # [[Құйыршық хан|Кұйыршық]], [[Ұрыс хан|Ұрыс-хан]] ұлы 1395—1410 # [[Барақ-хан]], [[Құйыршық хан]] ұлы 1410—1428, [[Алтын Орда]] ханы 1423—1428 == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} == Сыртқы сілтемелер == * [http://mukhanov.ucoz.kz/publ/a_orda_noajly_duirindegi_azastan/9-1-0-193] — Ақ Орда-Ноғайлы дәуіріндегі Қазақстан. {{Шыңғыс хан империясы}} [[Санат:Қазақстан тарихы]] [[Санат:Қазақ мемлекеті]] {{Stub}} k406tjtqkvgrozrz8hkc19adk96yefx 3480062 3480061 2025-06-15T04:28:00Z Sagzhan 29953 /* Хандар тізімі */ 3480062 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Қазақстан және Орта Азияның картасы(1428 жылға дейінгі).png|200px|thumb|Ақ Орда]] {{Қазақстан тарихы}} '''Ақ Орда''' — [[Алтын Орда]]ның шығысындағы протоқазақтық ұлыс, кейіннен тәуелсіз мемлекет.<ref>Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х</ref> == Мемлекет == XIV-XV ғасырларда [[Орта Азия]] мен [[Қазақстан]] Шағатай мен Жошы ұлыстары тарихы аясында дамыды. Бұл өңірдің әлеуметтік-экономикалық жағдайы түркілік ру-тайпалар қауымдыстығы ретінде жылқы шаруашылығы, қала мәдениеті мен сәулетшілік өнер, сауда-керуен жолдарын дамытумен болды. Көптеген ұлыстардың жегілікті билеуші әулет өкілдері, билері мен батырлары әлеуметтік ортасын құраған. Хандардың бір ордасы Ақ Орда деп аталды. Ол [[Жайық]] өзенінен [[Ертіс]]ке, [[Батыс Сібір жазығы|Батыс Сібір ойпаты]]нан [[Сырдария|Сыр]]дың орта шеніне дейін көшіп жүретін хандардың ордасы еді. Ақ Орданың орналасатын ірі қаласының бірі Сырдария өзенінің орта ағысы бойында орналасқан [[Сығанақ]] қаласы болды. Ақ Орданың халқы - [[қыпшақтар|ноғайлы-қыпшақтар жұрты болды]]. Ол қыпшақ қауымдыстығы құрамында арғын, жалайыр, [[наймандар]], [[қоңырат]]тар, [[керейт]]тер, [[Үйсін руы|үйсіндер]], [[қарлұқтар]] болды. Ақ Орда хандары - [[Орда Ежен хан|Орда-Ежен]], [[Сартақ хан|Сартақ]], [[Баян хан|Баян]], [[Сасы Бұқа хан]], [[Ерзен хан|Ерзен]], [[Мүбәрәк Қожа хан]], [[Шымтай хан]], [[Ұрыс хан]], [[Құйыршық хан]], [[Барақ хан|Барақ]], [[Керей хан|Керей]], [[Жәнібек хан]] және т.б. ==Күшейген кезі== Ақ Орданың күшейген кезі XIV ғ. II жартысы. [[1361 жыл]]ы Ақ Орданың билеушісі болған [[Ұрыс хан]] өз жағдайын біраз күшейтіп, енді Алтын Орда тағын иемденуге күш салды. Сөйтіп, 1374-1375 жылдары [[Еділ]] бойымен жорыққа шыққан ол Сарайды өзіне қаратып, [[Хажы-Тархан]]ды ([[Астрахан]]ды) қоршауға алды. [[Кама]] [[бұлғарлар]]ының жерін бағындырды. Бірақ Ұрыс ханның үстемдігі ұзаққа созылмай, келесі жылы ол Еділ бойынан кетіп, Алтын Ордадағы билікті [[Мамай (қолбасшы)|Мамай]]ға беруге мәжбүр болды. [[1377 жыл]]ы Ұрыс хан қайтыс болды. Ақ Орда иелігі енді Ұрыс ханның баласы [[Темірмәлік хан|Темір Мәлік]]ке көшті. Бірақ осы кезде [[Маңғыстау үстірті]]нің билеушісі — Жошы әулеті Түй хожа оғланның баласы [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] Орта Азия әміршісі [[Әмір Темір|Ақсақ Темір]]ге сүйеніп, Темір Мәліктің әскерін талқандайды. Өзін [[1379 жыл]]ы Ақ Орда ханы етіп жариялайды. Ақ Орда әмірлерінің қолдауына ие болған ол, [[1380 жыл]]ы Сарайды, Қажытарханды, Қырымды және Мамай Ордасын басып алды. Тоқтамыстың бұл табысы орыс жеріне басып кірген Алтын Орда ханы Мамайдың 1380 жылы [[Куликов шайқасы|Куликово даласында орыс әскерлерінен жеңілуі]] себебінен мүмкін болды. Тоқтамыс мұнымен тоқтаған жоқ. Атап айтқанда, Тоқтамыс Ақсақ Темірдің қамқорынан босануға тырысады. Бірақ, 1380, 1391, 1395-жылдары Ақсақ Темірдің Тоқтамысқа қарсы жасаған аса үлкен үш жорығынан кейін Алтын Орда тас-талқан болып қирайды. Темірдің басқыншылық соғыстарының нәтижесінде және ішкі талас-тартыстан XIV ғ. соңы мен XV ғ. бас кезінде Ақ Орда да әлсіреп қалады. ==Жаңа дәуір== [[1423 жыл|1423]]-[[1424 жыл]]дары [[Ұрыс хан]]ның немересі [[Барақ хан|Барақ]] өзінің бақталастарын жеңіп шығып, Ақ Орда да хандықты өз қолына алды. Алайда, Ақ Орданың басты қаласы Сығанақ, Сырдың орта ағысындағы аудандар Темір әулетінің қолында еді. [[1425 жыл|1425]]-[[1426 жыл]]дары Барақ [[Әмір Темір|Ақсақ Темір]]дің немересі [[Ұлықбек]]ке қарсы жорыққа аттанып, Сығанақты және Сыр бойындағы басқа да қалаларды босатты. Жорықта жүріп Барақ қаза тапқаннан кейін Шығыс [[Қыпшақ даласы|Дешті Қыпшақ]]тың билігі [[Шайбани әулеті]]не көшті. Барақ өлген соң олар Ақ Орданың елеулі бөлігін жаулап алды. Сөйтіп, [[1227 жыл]]ы [[Жошы хан|Жошы]] қайтыс болып, оның ұлысы екіге жіктелгенде пайда болған Ақ Орда екі ғасыр өмір сүрді. Ақ Орданың отырықшы аудандарында жерді шартты түрде иелену мен жеке меншіктің түрлері қалыптасты. [[Мал шаруашылығы]] да дамыды. Жер иеленушіліктің інжу, милк, сойырғал сияқты түрлері және [[Тархандық жерлер|тархандық]] сый тарту болған. Ақ Орданың еңбекші халқы хандар мен ақсүйектер пайдасына күпшір, [[зекет]], [[тағар]] тәрізді салықтар төлеп тұрды. Ақ Орданың ресми тілі [[қыпшақ тілі]] болды.<ref>Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3</ref><ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> ==Тұжырымдар== [[Мұхтар Омарханұлы Әуезов|Әуезов]] ''«Әдебиет тарихы»'' атты монографиясында ([[1927 жыл|1927]]) Ақ Орда тұсындағы тарихи оқиғаларды талдай келе, көп дәуір «исі түркі жұртының бірлігі мен елдігін ойлаған ұлы батырларды туғызды» деген пікір түйеді. Ондай шығармалардың қатарына ''«Қобыланды», «Ер Тарғын», «Ер Сайын», «Шора батыр»'' жырларын жатқызады. Жазушы бұл тұжырымын: ''«Батырлар әңгімесінің басы ескі түркі бірлігінің заманындағы әңгімелерден шығады. Қазақ елінің ескілігі жалғыз қазақтікі емес, жалпы түрік жұртының ескілігі деп саналуға керек. Бұрынғы түрік, моңғол дәуірі жүрген заманда «Алтын Орда, Ақ Орда күндері»'' айтылатын жерлер бар. [[Ноғай ордасы|Ноғай]], [[Қырым хандығы|Қырым]], [[Қыпшақ Хандығы|Қыпшақ]], [[Қырғыздар]]дың бір жалаудың астында бір ел болып жүрген кездерін айтады. Бұл түрік жұрттарының жік-жікке бөлінбей тұрған күндері бірін-бірі жат демей, бауыр көріп журген кездері. Қазақтағы батырлар әңгімесінің осы кездерде шыққаны бір жік болып, кейінгі замандағы шыққандары екінші бір жік болады. "Алғашқы жіктегі - ұлы батырлар" деп одан әрі дамытады. Осы еңбекте түркі тілдес халықтардың бірлігін аңсаған тарихи жырларды ерекше бөліп қарағаны үшін оған [[1927 жыл|1927]]-[[1932 жыл|1932]] және [[1945 жыл|1945]]-[[1951 жыл|1951]] жылдары ''' «Ұлтшыл - ұлы түрікшіл»'', «Алтын Орда»'' мен ''«Ақ Орда»'' дәуірінің тұсындағы хандықты көксеп отыр» деген айып тағылды.<ref>Мұхтар Әуезов энциклопедиясы — Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011 жыл. ISBN 978-601-282-175-8</ref>''' == Ұлыс шекарасы == Ұлыс шекарасы батысында Мұғалжар тауымен, солтүстігінде сібір ормандарымен, шығысында Ертіс өзенімен және оңтүстігінде Сырдария өзенімен және Балқаш көлімен шектесіп жатты. Шибан ұлысымен қосылғаннан кейін батысында Орал өзенімен тоғысты. Ұлыс аудандарға бөлінген: * [[Сығанақ ауданы]], ұлыстың оңтүстігінде. Орталық — [[Сығанақ]]. * [[Ұлытау ауданы]], ұлыстың орталығында. Орталық — [[Орда-Базар]]. * [[Шығыс ауданы]] (Ертіс ауданы) ұлыстың шығысында орналасқан. * [[Сарайшық ауданы]] ұлыстың батысында орналасқан. Орталық — [[Сарайшық]]. == Хандар тізімі == # [[Орда Ежен хан]], [[Жошы хан]] ұлы 1242—1251 # [[Күнқыран хан]], [[Орда Ежен хан|Орда-Ежен]] [[Орда Ежен хан|хан]] ұлы 1251—1288, Шибан 1280—1288 ұлысының ханы # [[Қоныша хан]], [[Сартақтай]] оғлан ұлы, [[Орда Ежен хан|Орда-Ежен]] [[Орда Ежен хан|хан]] немересі 1288—1302 # [[Баян хан]], [[Қоныша хан]] ұлы 1302—1309 # [[Сасы Бұқа хан|Сасы Бұға]], [[Баян хан]] ұлы 1309—1320 # [[Ерзен хан|Ерзен-хан]], [[Сасы Бұқа хан|Сасы Бұға-хан]] ұлы 1320—1337 # [[Мүбәрәк Қожа хан|Мүбәрәк Қажы-хан]], [[Ерзен хан|Ерзен-хан]] ұлы 1337—1341 # [[Шымтай хан|Шымтай-хан]], [[Ерзен хан|Ерзен-хан]] ұлы 1344—1361 # [[Ұрыс хан|Ұрыс-хан]], [[Шымтай хан|Шымтай-хан]] ұлы 1361—1377, [[Алтын Орда]] ханы 1374—1375 # [[Тоқтақия хан|Тоқтақия-хан]], [[Ұрыс хан|Ұрыс-хан]] ұлы 1377 # [[Темірмәлік хан|Темір Мәлік-хан]], [[Ұрыс хан|Ұрыс-хан]] ұлы 1377—1378 # [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]], [[Түй Қожа|Түй-Қожа оғлан]] ұлы 1378—1395 # [[Құйыршық хан|Кұйыршық]], [[Ұрыс хан|Ұрыс-хан]] ұлы 1395—1410 # [[Барақ хан]], [[Құйыршық хан]] ұлы 1410—1428, [[Алтын Орда]] ханы 1423—1428 == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} == Сыртқы сілтемелер == * [http://mukhanov.ucoz.kz/publ/a_orda_noajly_duirindegi_azastan/9-1-0-193] — Ақ Орда-Ноғайлы дәуіріндегі Қазақстан. {{Шыңғыс хан империясы}} [[Санат:Қазақстан тарихы]] [[Санат:Қазақ мемлекеті]] {{Stub}} pttzvcyu9xgdb6qaamwc4gr07klxmht 0 9956 3480088 3437690 2025-06-15T04:54:17Z Sagzhan 29953 /* Қалашық тарихы */ 3480088 wikitext text/x-wiki {{Көне қалашық |Атауы = Сығанақ қалашығы |сурет = Сығанақ қалашығы. Оңтүстік-шығыс көрінісі.jpg |өлшемі = 200px |Сурет атауы = Сығанақ қалашығы орны. Оңтүстік-шығыс көрінісі. |Мәртебесі = |Мемлекет = [[Хорезмшах мемлекеті]],<br>[[Алтын Орда]],<br>[[Өзбек хандығы]],<br>[[Қазақ хандығы]] |Қазіргі жері = {{KAZ}}, [[Қызылорда облысы]] |Қалануы = V—VIII ғғ. |Қалаушы = |Деректерде атала бастады = |Басқаша атаулары = Сунақ, Сунақата |Халық саны = |Қиралды = XVIII ғ. |Қиралу себебі = [[Жоңғар шапқыншылығы]] |Орналасуы = |lat_dir = N |lat_deg = 44|lat_min = 09|lat_sec = 24 |lon_dir = E |lon_deg = 66|lon_min = 57|lon_sec = 42 |region = |CoordScale = |Позициялық карта 1 = Қазақстан |ПозКарта 1 ені = |crosses180 = |Облыс картасы = |Ортаққордағы санаты = }} '''Сығанақ қалашығы''', Сунақ – [[Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізімі]]не енген ортағасырлық қала орны, археологиялық ескерткіш. == Орналасқан жері == [[Қызылорда облысы]] [[Жаңақорған ауданы]], [[Сунақата]] ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2 км жерде орналасқан. == Жазба деректер, зерттелуі == [[Сурет:Сығанақ қалашығы. Қираған кесене. 1927 ж. фотосурет.jpg|thumb|right|200px|Сығанақ қалашығы. Қираған кесене. 1927 ж. фотосурет. ]] [[Сурет:Сығанақ қалашығы. Мазар немесе ханкананың қираған орны. 1927 ж. фотосурет.jpg|thumb|right|200px|Сығанақ қалашығы. Мазар немесе ханкананың қираған орны. 1927 ж. фотосурет.]] Сығанақ қалашығы – Қазақстанның Сырдария маңындағы ортағасырлық қалаларының арасында ерекше орын алады. Алғаш рет жазба деректерде Х ғасыр соңында Суннах атауымен парсының белгісіз авторының "Худуд әл Әлем" қолжазбасында кездеседі. XI ғасырда Махмұд Қашқаридің "Диуани лұғат ат-түрік" шығармасындағы "оғыздар елінің" қалалары арасында Сығанақ аталады. Оның атауы X–XI ғасырларда араб-парсы авторларының шығармаларының көпшілігінде, Орта Азияның солтүстік-шығысына қатысты тарихи оқиғаларда кездеседі.<br> Алғаш рет Сығанақ археологиялық ескерткішін [[1867 жыл|1867]] жылы Сырдария маңындағы қалашықтарға жасаған сапарына [[Петр Иванович Лерх|П. И. Лерх]] сипаттады.<br> XIX ғасыр соңында мұнда [[Василий Андреевич Каллаур|В. А. Каллаур]] келді. Ол қалашықтың қираған орнын сипаттап, топографиялық жоспарын жасады.<br> [[1927 жыл|1927]] жылы жазда Мемлекеттік материалдық мәдениет тарихы академиясының (МММТА) тапсырмасы бойынша бұл нысанды Орта Азияның талантты ғалымы [[Александр Юрьевич Якубовский|А. Ю. Якубовский]] зерттеп, қорытынды мақала жариялады. Бұл мақалада сол кездегі қалашық орны, сол маңайдағы архитектуралық ескерткіштердің (Сунақ ата мен Көк кесене) жағдайы айтылып, академик [[Василий Владимирович Бартольд|В. В. Бартольд]] ұсынған көшірме негізінде өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарында мәлім болған қала жөніндегі барлық тарихи мағлұматтар берілген.<br> [[2003 жыл|2003]] жылы "Мәдени мұра" бағдарламасы аясында қалаға Халықаралық қазақ-түрік университетінінің Сығанақ археологиялық экспедициясы (жетекшісі С. Жолдасбаев, Түркістан қаласы) жүйелі зерттеу жүргізуде. Кейінгі ортағасырлық бірнеше діни-мемориалдық құрылыстардың қираған үйіндісі аршылып, қала қамалына стратиграфиялық қазынды жүргізілді, ескерткішті қорғау шаралары жасалды.<br> Зерттеушілердің барлығы Сығанақ қаласы ортағасырда Сырдарияның оңтүстік жағалауындағы саяси, экономикалық және мәдени ірі орталықтардың бірі болған деген пікірді қолдайды. == Қалашық тарихы == [[Сурет:Тәуке ханның жарлығы.jpg|thumb|right|200px|[[Тәуке хан]]ның Сығанақ қаласының тұрғындарына жарлығы (1675-1676).]] [[1219 жыл|1219]] жылы оны [[Оңтүстік Қазақстан]]ның басқа қалалары сияқты моңғолдар талқандап, талан-таражға салды. Сығанақтықтар әуелі моңғол бітімгерлерін өлтірді. Бұл үшін қала ауыр жазаға тартылды, А. Ю. Якубовскийдің айтуы бойынша, соның салдарынан тұтас жүз жыл бойы бұл қала шығар, шықпас жаны бар өлі қалаға айналды. Бұл туралы Сығанақ (Сығнах түрінде) атауы XIII ғасырда тек армян тарихшысы Керакостың шығармаларында кездеседі, дұрысы, ол қалаға емес, кезінде қала болған жерге жатады. Сонымен қатар, мәселен, Сауран өте үлкен әрі сәулетті қала ретінде сипатталады. Сығанақ XIV ғасырдан бастап қайта өрледі. Осы ғасырдың соңында саяси маңызы күшейіп, [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]]ның астанасына айналды. [[Жошы хан|Жошы]]ның үлкен ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Ежен]] негізін қалаған бұл хандық [[Шыңғыс хан|Шыңғыс]] хан Жошыға берген ұлыстың шығыс бөлігін қамтыды. [[Қыпшақ даласы|Дешті Қыпшақ]] кеңістігінде, яғни Қыпшақ даласында Орда Ежен ұрпақтары шын мәнінде тәуелсіз, тек [[Алтын Орда]] хандарына шартты түрде тәуелді болды. Хандықтың алғашқы астаналық ауқымы [[Ертіс]]тің жоғары сағасындағы Алакөл жағалауында жайғасты. XIV ғасырда орда Сырдарияның жағасындағы Сығанақ қаласына көшеді. Мұнда Ақ Орда хандары ([[Ерзен хан|Ерзен]], [[Ұрыс хан|Орыс хан]], [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] және басқалары) өз теңгелерін соққан. Ақ Орданы Орыс хан билеген уақытта Сығанақ ерекше өркендеді. Алайда ақордалықтардың алауыздығы қазіргі Оңтүстік Қазақстан өңірінің [[Темір әулеті|Темір мемлекеті]]не бағынуына алып келді.<ref>АЛТАЙДАН КАСПИЙГЕ ДЕЙІН. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАБИҒИ,ТАРИХИ ЖӘНЕ МӘДЕНИ ЕСКЕРТКІШТЕРІ МЕН КӨРНЕКТІ ОРЫНДАРЫНЫҢ АТЛАСЫ. 3 томдық. Алматы. 2011. 3 т.– 476 б., карталар, суреттер ISBN 978-601-280-215-3, ISBN 978-601-280-218-4</ref><br> [[1383 жыл|1383]] жылы қаланың теңге сарайында [[Әмір Темір]] өз ақшасын шығарды. [[1384 жыл|1384]]-[[1395 жыл|1395]] жылдары Сығанақ алтынордалықтар мен Әмір Темірдің арасындағы тартыстың орталығына айналды. XV ғасырдың басында қаланы Әмір Темірдің немересі [[Ұлықбек]] бағындырды. Алайда [[1423 жыл|1423]] жылы [[Барақ хан]]ның әскері Сығанақты басып алып, Темір әулетінің өкілдерін қаладан қуып шығарды.<br> [[1446 жыл|1446]]-[[1468 жыл|1468]] жылдары қала [[Әбілқайыр Ордасы|Әбілхайыр]] мемлекетінің құрамында болды.<ref>История, экономика и культура средневековых тюрко-татарских государств Западной Сибири. — Курган, 2017. — 33 с.</ref> Рузбиханның пікірінше, Әбілхайыр хан Сығанақта жерленген. Бүгінгі күнге дейін сақталмаған Көк-Кесене ханның қабірі саналады.<ref>Фазлаллах ибн Рузбихан Исфахани. Михман-наме-йи Бухара (Записки бухарского гостя). — М.: Восточная литература, 1976. — С. 117—118.</ref><br> XV ғасырдың 80-жылдары қаланы қазақ ханы [[Бұрындық хан|Бұрындық]] биледі, ал оның маңайы қазақ тайпаларының қысқы қоныстарына айналды. Осы кезден бастап Сығанақ пен оның төңірегі біржола [[Қазақ хандығы]]на қарады және негізгі саяси, экономикалық орталықтардың бірі саналды. XV-XVIII ғасырларда қала бұрынғысынша сауда және қолөнер орталығы болды.<br> [[1598 жыл|1598]] жылы қаланың төңірегінде мекендеген қарақалпақтар туралы алғашқы деректер кездеседі.<ref>П. П. Иванов. Новые данные о каракалпаках // Советское востоковедение : журнал. — 1945. — № 3. — С. 60.</ref><br> [[Ұлы Жібек жолы]]ның дағдарысы мен көршілес өзбек, жоңғар билеушілерінің шабуылдары Сығанақтың өз маңыздылығын жоғалтуына алып келді. Қаланың орталық бөлігі XVII ғасырдан бастап зират ретінде қолданылған.<ref>[https://silkadv.com/ru/node/268 Сығанақ қалашығы]</ref> XVII–XVIII ғасырларда бірнеше рет [[жоңғар шапқыншылығы]]на ұшырады. Осы шапқыншылықтар және басқа да әртүрлі себептерден қала бірте-бірте өзінің өмір сүруін тоқтатты (XIX ғасырға қарай).<br> XIX ғасырдағы қоқандықтардың көне қаланың айналасындағы қаланған Сунақата бекінісі орыс-қоқан соғысы кезінде қиратылды.<ref>Айгуль Утепова [https://newtimes.kz/obshchestvo/81557-issledovateli-sdelali-sensatsionnoe-otkrytie-v-kyzylordinskoj-oblasti Исследователи сделали сенсационное открытие в Кызылординской области]</ref> == Қалашық сипаты == [[Сурет:Сығанақ қалашығы. Кесененің орталық бөлмесіне жүргізілген археологиялық қазба жұмыс.jpg|thumb|right|200px|Сығанақ қалашығы. Кесененің орталық бөлмесіне жүргізілген археологиялық қазба жұмысы.]] [[Сурет:Сығанақ қалашығы. Цитаделіне жасалған стратиграфиялық қазба жұмысы.jpg|thumb|right|200px|Сығанақ қалашығы. Цитаделіне жасалған стратиграфиялық қазба жұмысы.]] Қалашық [[Төменарық]] пен [[Шиелі (Қызылорда облысы)|Шиелі]] бекеттерінің арасындағы темір жолдан солтүстікке қарай жиде мен сексеуіл және жыңғыл аралас өскен қалың тоғайдың ортасындағы Сунақ ата шатқалында орналасқан. Бұл жер ұзындығы 175-тен 320 м дейін жететін бес бұрышты қырат. Қалашықтың ішкі жағына жіңішке, ұзындығы 20 м, қала алаңын қамтитын шығыңқы үйінді дуалдан тұрғызылған дәліз апарады. Үйінді дуалдың биіктігі кейде 6-7 м-ге жетеді. Онда 15 мұнараның қалдығы сақталған. Бұл мұнаралар әр бұрышқа үштен орналастырылған, аймақты үстінен қоршап тұрған ішкі алаңның биіктігі – 4-5 м. Үйінді дуалдың сыртқы беткейі өте тік, кей жері тік жартасты, ішкі жағы – еңістеу.<br> Бұл алаңға үш жағынан да (шығысынан басқа) шамасы, шахристан қалдығы болған болу керек, дәл солай жан-жағынан үйінді дуалдармен қоршалған едәуір көлемді рабат үйіндісі жалғасып жатыр. Рабаттың ауқымы солтүстіктен оңтүстікке созылған бесбұрышты алаң.<br> Қалашық айналасындағы бұта-тоғайлардың ортасында пішіні әртүрлі төбелерден көптеген құрылыс іздері кездеседі. Сунақ ата кесене-мешітінен де тек күйдірілген кірпіш пен саз балшық қалдығы ғана қалған.<br> Бүгінде алаң аумағының едәуір бөлігі шаруашылық және құрылыс жұмыстары барысында қираған. Орталық үйінді (шахристанның) XVII ғасырдан бастап қорымға айналған, шығыс жағында қазіргі зираттар орналасқан. Жол төселіп, көлік тұрақтары салынған және шаруашылық құрылыстары мен тұрғын үйлер тұрғызылған.<ref>АЛТАЙДАН КАСПИЙГЕ ДЕЙІН. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАБИҒИ,ТАРИХИ ЖӘНЕ МӘДЕНИ ЕСКЕРТКІШТЕРІ МЕН КӨРНЕКТІ ОРЫНДАРЫНЫҢ АТЛАСЫ. 3 томдық. Алматы. 2011. 3 т.– 476 б., карталар, суреттер ISBN 978-601-280-215-3, ISBN 978-601-280-218-4</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қызылорда облысындағы республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері}} [[Санат:Қазақстан көне қалалары]] [[Санат:Жібек жолының бойындағы қалалар]] [[Санат:Қазақ елінің астаналары]] [[Санат:Жаңақорған ауданы]] [[Санат:Қазақ хандығының астаналары]] [[Санат:Қызылорда облысының республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері]] lqqaaftbxwhxygwg5p4e1m3esne816e 0 10823 3480045 3414470 2025-06-15T04:02:03Z Sagzhan 29953 /* Жошы Ұлысының (Алтын Орданың) хандары */ 3480045 wikitext text/x-wiki {{Тарихи мемлекеттер |атауы = Алтын Орда |өз атауы = Ұлық Ұлыс, Жошы Ұлысы |статусы = Ортағасырлық [[мемлекет]] |әнұраны = |байрақ = Golden_Horde_flag_1339.svg |байрақ_сипаттамасы =[[Каталондық атлас]] бойынша ту (шамамен 1375 жылы шығарылған, басқа деректер бойынша ту сары түсті болған) |елтаңбасы = |елтаңба_сипаттамасы = |карта = GoldenHorde1300.png |size = 250px |сипаттамасы = <!-- |type_before = егер бұл параметр үлгіде кездесетін болса, онда келесіні жазу керек: «Құрушы мемлекеттер», әйтпесе, оны өшіріңіз. Онда былай шығады: «Алдыңғысы».--> |p1 = |flag_p1 = |image_p1 = |p2 = |flag_p2 = |image_p2 = |p3 = |flag_p3 = |image_p3 = |p4 = |flag_p4 = |image_p4 = |құрылуы = 1242 |ыдырауы = 1502 |type_after = |s1 = Ақ Орда (мемлекет) |flag_s1 = |image_s1 = |s2 = Ноғай ордасы |flag_s2 =Nogay Horde.svg |image_s2 = |s3 = Сібір хандығы |flag_s3 =Siberian Khanate map English revised.svg |image_s3 = |s4 = Қазан хандығы |flag_s4 = Flag of the Kazan Khanate.svg |image_s4 = |s5 = Қырым хандығы |flag_s5 = Gerae-tamga.svg |s6 = Астрахан хандығы |flag_s6=Әстерхан ханлыгы картасы.svg|ұраны = |астана = [[Сарай-Бату]] <br />[[Сарай-Берке]] <br /> |қалалары = [[Сарай-Бату]], [[Қазан]], [[Астрахан]] және т.б. |тілі = алғашқы кезен: [[қыпшақ тілі]], [[моңғол тілі]], соңғы уақыт: ескі[[татар тілі]] |валютасы = |қосымша_параметр = |параметр_мазмұны = |аумағы = шм. 6 млн км² |халқы = [[Түркілер]], түркіленген моңғолдар және т.б. |басқару_формасы = |династиясы = |басқарушылар_титулы = Негізін салған хан |басқарушы1 = [[Жошы хан]] |басқарушы_жылы1 = [[1182]] — [[1227]] |басқарушылар_титулы2 = Соңғы ханы |басқарушы2 = [[Ахмат хан]] |басқарушы_жылы2 = [[1465]] — [[1481]] |басқарушылар_титулы3 = |басқарушы3 = |басқарушы_жылы3 = |басқарушылар_титулы4 = |басқарушы4 = |басқарушы_жылы4 = |басқарушылар_титулы5 = |басқарушы5 = |басқарушы_жылы5 = |басқарушылар_титулы6 = |басқарушы6 = |басқарушы_жылы6 = |діні = [[тәңіршілдік]], [[ислам]] [[тибет буддизмі]] |қосымша_параметр1 = |параметр_мазмұны1 = |Кезең1 = |Уақыт1 = |Жыл1 = |Кезең2 = |Уақыт2 = |Жыл2 = |Кезең3 = |Уақыт3 = |Жыл3 = |Кезең4 = |Уақыт4 = |Жыл4 = |Кезең5 = |Уақыт5 = |Жыл5 = |Кезең6 = |Уақыт6 = |Жыл6 = |Кезең7 = |Уақыт7 = |Жыл7 = |Кезең8 = |Уақыт8 = |Жыл8 = |Кезең9 = |Уақыт9 = |Жыл9 = |Кезең10 = |Уақыт10 = |Жыл10 = |Кезең11 = |Уақыт11 = |Жыл11 = |қосымша_параметр2 = |параметр_мазмұны2 = |дейін = |д1 = |д2 = |д3 = |д4 = |д5 = |д6 = |д7 = |кейін = |к1 = |к2 = |к3 = |к4 = |к5 = |к6 = |к7 = |ескерту = }} '''Алтын Орда''',<ref>Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х</ref> немесе '''Ұлық Ұлыс''', '''Жошы Ұлысы''' — Басында [[Моңғолдар|моңғол]]<ref>[[George Vernadsky|G. Vernadsky]], M. Karpovich: ''"The Mongols and Russia"'', [[Yale University|Yale University Press]], 1953</ref><ref name="Columbia">"[http://www.bartleby.com/65/go/GoldenHE.html Empire of the Golden Horde] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090505214433/http://www.bartleby.com/65/go/GoldenHE.html|date=2009-05-05}}", [[The Columbia Encyclopedia]], Sixth Edition, 2001-05.</ref><ref name="May">T. May, "[http://www.accd.edu/sac/history/keller/Mongols/states3.html Khanate of the Golden Horde]", North Georgia College and State University.</ref> — кейінірек [[Түркі тілдері|түркіленген]]<ref name="Britannica1">"[http://www.britannica.com/eb/article-9037242/Golden-Horde Golden Horde]", in [[Encyclopaedia Britannica]], 2007. Дәйексөз: "''сонымен бірге '''Қыпшақ хандығы''' деп аталған, Жошы ұлысының орысша атауы, 13-ші ғасырдың ортасынан 14-ші ғасырдың соңына дейін шарықтау шыңынан өткен, Моңғол империясының батыс бөлігі. Алтын Орданың халқы түркілер мен моңғолдардан тұрған, ақсүйектердің арасында жалпы алғанда моңғолдар көбірек болған. Дәл осы себепті Алтын Орда хандығының санатына қазақ халқын қосуға болады."''</ref> — [[1240 жыл|1240]] жылдары Русь князьдіктері жаулап алынғаннан кейін [[Моңғол империясы]]ның батыс бөлігінде орнаған [[хандық]]; ол қазіргі [[Ресей]], [[Украина]], [[Молдова]], [[Қазақстан]] және [[Кавказ]]дың жерінде орналасқан. Шарықтау дәуірінде Алтын Орда [[Шығыс Еуропа]]ның Орал тауларынан Днепр өзенінің оң жақ жағалауына дейінгі жерлерді алып, [[Сібір]]ге терең бойлап еніп жатты. Оңтүстігінде Орданың жері [[Қара теңіз]]бен, Кавказ тауларымен және [[Моңғолдар|моңғол]] [[Елхан мемлекеті|Хулагу мемлекетінің]] қол астындағы Персиямен шектесіп жатты.<ref name="Britannica1" /> [[File:Batu.png|thumb|right|200px|[[Бату хан]], ортағасырлық қытай суреті]] ==Атауы== [[Моңғолия]] тарихы Алтын деген атау төрт шартараптың түсінен келген деген жорамал бар: солтүстіктің түсі — қара, шығыстың түсі — көк, оңтүстіктің түсі — қызыл, батыстың түсі — ақ, ал сары (немесе алтын) түс — орталықтың түсі. Басқа бір болжам бойынша, Алтын Орда атауы [[Орыс тілі|орыс тіліндегі]] «''Золотая Орда»,'' яғни [[Бату хан]]ның Еділ өзенінің жағасында өзінің болашақ астанасының орнын белгілеу үшін алтын түсті үйлерден тіккізген салтанатты қаласының атынан шыққан, [[Моңғол тілі|Моңғол тілінде]] «Алтын Орда» деген сөз тіркесі Алтын түсті орданы, немесе патша сарайын білдіреді. Моңғолдың билеуші [[Ру|руы]] да өздерін «алтын [[әулет]]<nowiki/>» деп атаған, ''«Алтын Орда»'' атауы да осыдан келіп шыққан болуы мүмкін. Бұл мемлекетті Алтын Орда деп атайтын бізге келіп жеткен ең алғашқы құжаттар 17-ші ғасырға жатады (Алтын Орда күйрегеннен көп кейін). Одан ертерек құжаттарда ол мемлекет Жошы ұлысы деп аталды. Кейбір ғалымдар оның басқа атауын, [[Қыпшақ хандығы]] деген атауды қолданғанды дұрыс көреді, себебі ортағасырлық құжаттарда қыпшақ сөзі осы мемлекетке қатысты жиі аталған. == Әуелгі тарихы == {{main|Алтын Орда тарихы}} Қайтыс боларының алдында [[Шыңғыс хан]] өз иелігіндегі жерлерді төрт ұлына бөліп берді. [[Жошы хан|Жошының]] үлкен ұлдары [[Бату хан|Бату]] мен [[Орда Ежен хан|Орда-Еженнің]] еншісіне моңғол иеліктерінің қиыр батысында жатқан оңтүстік [[Ресей]] мен [[Қазақстан]]ның жерлері тиді. Бату [[Көк Орда|Алтын Орда]]ны, Орда-Ежен [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орданы]] билей бастады.<ref>Edward L. Keenan, [[Encyclopedia Americana]] article</ref><ref>B.D. Grekov and A.Y. Yakubovski "''The Golden Horde and its Downfall''"</ref> <nowiki/>[[Сурет:suzdal-invasion2.jpg|thumb|left|Моңғол әскерлерінің Суздаль қаласын қолға түсіруі. Ортағасырлық орыс жылнамасындағы сурет.]] [[1235 жыл|1235]] жылы Бату (тұңғыштық жолымен) қолбасшы [[Сүбедей]] баһадурдың көмегімен батысқа қарай жаңа жорық бастап, алдымен [[башқұрттар]]ды, сосын [[1236 жыл|1236]] жылы [[Еділ Бұлғариясы]]н жаулап алады. [[1237 жыл|1237]] жылы ол [[Украина]]ның оңтүстік даласын жаулап, ондағы [[құмандар]]ды батысқа қарай ығыстырды. Содан ол солтүстікке қарай бұрылып, Руське басып кірді де үш жыл бойы орыс княздықтарын жаулаумен болды, сол кезде [[Күйік хан|Күйік]] пен Қадан оңтүстікке қарай жылжыды. [[File:Керамика Золотой Орды ГИМ.JPG|thumb|right|200px|Алтын Орда ескерткіштері(керамика)]] Құмандардың батысқа қашып, Мажарстан королінің жерін паналап отырғанын желеу етіп, [[Бату хан|Бату]], Шайбан, [[Орда Ежен хан|Орда-Ежен]], Байдар және [[Мөңке хан]] сияқты Шыңғыс әулеті мен өз бауырларымен бірге батысқа жорық жасады. Легница және Мухи маңында [[Немістер|неміс]]-[[Поляктар|поляк]] рыцарьларынан жиналған әскермен шайқасып, оларды талқандады. Бірақ сол [[1241 жыл|1241]] жылы [[Үгедей хан]] қайтыс болып, Бату енді ғана қоршап-қамай бастаған [[Вена]]ны тастап, елге қайтып кетті. Моңғол әскерінің ең батыстағы жаулап алуы осы болды. [[1242 жыл|1242]] жылы [[Мажарстан]] арқылы қайтып (жолшыбай Пешт қаласын жаулап), [[Болгария]]ны бағындырды.<ref>Denis Sinor, "[http://www.deremilitari.org/resources/articles/sinor1.htm The Mongols in the West] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090901020511/http://deremilitari.org/resources/articles/sinor1.htm |date=2009-09-01 }}", Journal of Asian History v.33 n.1 (1999).</ref> Бату астанасын ежелгі [[Хазар қағандығы|Хазар қағанатының]] астанасының орнында орналасқан, [[Еділ]]дің төменгі ағысындағы [[Сарайшық|Сарай-Жүк]] қаласында орнатты. Содан сәл бұрын Бату мен Орданың бауыры Шайбан Орал тауларының шығысында [[Обь]] пен [[Ертіс|Ертістің]] бойында өз еншісіне ұлыс алып, сонда кетіп қалған болатын. == Алтын Орданың шарықтау дәуірі == [[Сурет:Mongol_Empire_map_2.gif|thumb|400px|]] === Ішкі құрылымы === === Одақтастары мен бағыныштылары === == Жошы Ұлысының (Алтын Орданың) хандары == * [[Жошы хан]] (1182–1227 аралығында), [[Шыңғыс хан]]ның баласы, Жошы Ұлысының ханы (1224–1227 аралығында) * [[Бату хан]] (1208–1255 аралығында), [[Жошы хан]]ның баласы, Алтын Орда ханы (1227–1255 аралығында) *[[Сартақ хан]], [[Бату хан|Бату ханның]] баласы, Алтын Орда ханы (1255/1256) * [[Ұлақшы хан]], [[Сартақ хан|Сартақтың]] баласы, Алтын Орда ханы (1256–1257) *[[Берке хан|Берке]], [[Жошы хан]]ның баласы, Алтын Орда ханы (1257–1266) * [[Меңгу Темір хан|Мөңгу-Темір хан]], Тұғанның баласы, Алтын Орда ханы (1266–1282) * [[Туда Меңгу хан|Тұда Мөңгү хан]], Алтын Орда ханы (1282–1287) * Тұла Бұға хан, Алтын Орда ханы (1287–1291) * [[Тоқта хан]], Алтын Орда ханы (1291–1312) * [[Өзбек хан]], Алтын Орда ханы (1312–1342) * [[Тыныбек хан]], Алтын Орда ханы (1342) * [[Жәнібек хан (Алтын Орда)|Жәнібек I]] хан, Алтын Орда ханы (1342–1357) * [[Бердібек хан]], Алтын Орда ханы (1357–1359) * [[Құлпа хан|Кұлпа хан]], Алтын Орда ханы (1359–1360) * [[Наурыз хан|Наурызбек хан]], Алтын Орда ханы (1360–1361) * [[Қызыр хан|Қыдыр хан]], Алтын Орда ханы (1361), (1360–1362) * [[Темір Қожа хан]], Алтын Орда ханы (1361) * [[Ордамәлік хан|Орда-Мәлік хан]], Алтын Орда ханы (1361) * Бауыржан хан, Алтын Орда ханы (1361) * [[Келдібек хан]], Алтын Орда ханы (1361) * [[Базаршы хан]], Алтын Орда ханы (1361) * [[Мұрад хан]], Жошы Ұлысының ханы (1363) * [[Мір Болат хан|Қаир-Болат хан]], Жошы Ұлысының ханы (1363) * [[Абдулла хан|Абдуллаһ хан]], Жошы Ұлысының ханы (1363–1364), (1367–1369) * Болат I хан, Жошы Ұлысының ханы (1364–1365) * [[Әзіз Шейх хан]], Жошы Ұлысының ханы (1365–1367) * Жанибек II, Жошы Ұлысының ханы (1367) * [[Хасан хан]], Жошы Ұлысының ханы (1369–1370) * [[Мұхаммед Бұлақ хан|Бұлақ хан]], Жошы Ұлысының ханы (1370–1372) * [[Ұрыс хан]], Жошы Ұлысының ханы (1372–1375) * [[Шеркес хан]], Жошы Ұлысының ханы (1375) * [[Қағанбек хан]], Жошы Ұлысының ханы (1375) * [[Тоқтамыс хан]], Жошы Ұлысының ханы (1375–1377), (1379–1395) * [[Арабшах хан]], Жошы Ұлысының ханы (1377–1379) * [[Темірқұтылық хан|Темір Құтлық хан]], Жошы Ұлысының ханы (1395–1399) * [[Шәдібек хан]], Жошы Ұлысының ханы (1399–1407) * [[Болат хан (Алтын Орда)|Болат II хан]], Жошы Ұлысының ханы (1409–1411) * [[Темір хан]], Жошы Ұлысының ханы (1411–1412) * [[Жәлеләддин хан]], Жошы Ұлысының ханы (1412–1413) * [[Керімберді хан|Керімберды хан]], Жошы Ұлысының ханы (1413) * [[Кепек хан]], Жошы Ұлысының ханы (1413) * [[Шөкре хан]], Жошы Ұлысының ханы (1413–1416) * [[Жаппарберді хан]], Жошы Ұлысының ханы (1416) * [[Дервиш хан|Дербес хан]], Жошы Ұлысының ханы (1416–1419) * [[Қадырберді хан|Кадырберды хан]], Жошы Ұлысының ханы (1419) * [[Қажы Мұхаммед хан]], Жошы Ұлысының ханы (1419) * [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлы Мұхаммед хан]], Жошы Ұлысының ханы (1419–1421), (1424–1428), (1428–1432) * Дәулетберді хан, Жошы Ұлысының ханы (1421–1422) * Құдайдат хан, Жошы Ұлысының ханы (1422), (1423–1424) * [[Барақ хан]], Жошы Ұлысының ханы (1422–1423) * [[Кіші Мұхаммед Хан|Кіші Мұхаммед хан]], Жошы Ұлысының ханы (1428), (1432–1459) * Махмұд хан, Жошы Ұлысының ханы (1459–1465) * [[Ахмет хан (Ұлы Орда)|Ахмет хан]], Жошы Ұлысының ханы (1465–1481) == Саяси дамуы == [[Сурет:Taidula.jpg|thumb|250px|Митрополит Алексийдің Жәнібектің әйелін соқырлықтан сауықтыруы.]] == Бөлшектенуі == [[Сурет:Tokhtamysh.jpg|thumb|300px|left|Тоқтамыстың 1382 жылғы Ресейге жорығы.]] [[Сурет:Golden Horde 1389.svg|right|400px|thumb|Алтын Орданың 1389 жылы шамасындағы иеліктері. Қоңыр түсті сызықтар қазіргі саяси шекараларды білдіреді. Тәуелді мемлекет — Мәскеу княздығы ақшыл-сарғыш түске боялған.]] Ордаға жойқын соққыны [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыстың]] әскерін талқандап, астанасын қиратып, Қырым сауда қалаларын тонап, ең шебер қолөнершілерін өзінің астанасы [[Самарқан|Самарқандқа]] айдап әкеткен [[Әмір Темір]] берді. 15-ші ғасырдың алғашқы бөлігінде Литуанияның патшасы [[Витовт|Витаутастың]] әскерлерін [[Ворскла өзеніндегі шайқас]]та талқандаған [[Едіге]] билікті қолға түсіріп, [[Ноғай ордасы]]н құрды. [[1440 жыл|1440]]-шы жылдары Ордада тағы бір азамат соғысы бұрқ ете түсті. Енді ол бірнеше [[хандық]]тарға бөлшектеніп кетті: [[Қасым хандығы]], [[Қазан хандығы]], [[Астрахан хандығы]], [[Қазақ хандығы]], [[Әбілхайыр Ордасы|Өзбек хандығы]] және [[Қырым хандығы]] әрқайсысы өз алдына билік құра бастады. Бұл хандықтардың ешқайсысы да [[Мәскеу княздігі|Мәскеу кінəздігімен]] күш сынаса алмады; ақыры [[1480 жыл|1480]] жылы «[[Угра өзенінде болған тұрудан]]<nowiki/>» кейін Мәскеу бағынудан мүлдем шықты. Мәскеу княздығы түбінде сол хандықтардың әрқайсысын ([[1550 жыл|1550]] жылдары [[Қазан хандығы|Қазан]] мен [[Астрахан хандығы|Астарханнан]] бастап) басып алды. Ғасырдың соңына қарай [[Сібір хандығы]] Ресейдің құрамына кіріп, оның хандарының ұрпақтары орыстың патшасының қызметіне кірді. [[Қырым хандығы]] [[1475 жыл|1475]] жылы [[Османлы мемлекеті|Осман империясына]] бағынышты мемлекетке айналып, [[1502 жыл|1502]] жылға қарай Ордадан қалғанды өздеріне бағындырып болды. 16-шы ғасырда және 17-ші ғасырдың басында [[Қырым татарлары]] оңтүстік Ресей, Украина және тіпті Польшаны жиі-жиі шауып отырды, бірақ Ресейді жеңуге немесе Мәскеуді басып алуға күштері жетпеді. Османлылардың көмегінің арқасында [[Қырым хандығы]] жалғаса беріп, тек [[1783 жыл|1783]] жылғы [[8 сәуір|сәуірдің 8]]-інде ғана [[Екатерина II|ІІ-ші Екатеринаны]] оны тарқатып, жерін қосып алды. Алтын Орда мемлекетінің ең ұзаққа созылған мұрагер мемлекеттерінің бірі осы еді. == Тағы қараңыз == * [[Оба індеті]] * [[Казактар|Орыс-казактар]] * [[Құмандар]] * [[Моңғол империясындағы күнделікті өмір]] * [[Еуразиялық|Еуразиялықтар]] *[[Ислам Еуропада|Еуропадағы Ислам]] * [[Алтын Орданың хандарының тізімі]] * [[Мұсылман дүниесіндегі соғыстардың тізімі]] * [[Моңғолдардың Русь жорығы]] * [[Көшпенділер]] * [[Моңғол шапқыншылығы|Моңғол жорықтары]] * [[Тоқтамыс пен Ақсақ Темірдің арасындағы соғыс]] == Еренсілтемелер == * [http://www.horde.ru Алтын Ордада соғылған ақша] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160110065711/http://horde.ru/ |date=2016-01-10 }} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} {{Mongol Empire}} {{Шыңғыс хан империясы}} [[Санат:Саясат]] [[Санат:Алтын Орда]] [[Санат:Татар мемлекеттері]] [[Санат:Моңғолия тарихы]] [[Санат:Моңғол империясы]] [[Санат:Түркі мемлекеттері]] [[Санат:Ресей тарихы]] [[Санат:Көшпенділер]] [[Санат:Негізі 1240-шы жылдары қаланған мемлекеттер]] [[Санат:Тарихи мемлекеттер]] {{Stub}} 4dfbp8b7esv9jjnfn0dz29sa58m0nk8 3480046 3480045 2025-06-15T04:03:03Z Sagzhan 29953 /* Жошы Ұлысының (Алтын Орданың) хандары */ 3480046 wikitext text/x-wiki {{Тарихи мемлекеттер |атауы = Алтын Орда |өз атауы = Ұлық Ұлыс, Жошы Ұлысы |статусы = Ортағасырлық [[мемлекет]] |әнұраны = |байрақ = Golden_Horde_flag_1339.svg |байрақ_сипаттамасы =[[Каталондық атлас]] бойынша ту (шамамен 1375 жылы шығарылған, басқа деректер бойынша ту сары түсті болған) |елтаңбасы = |елтаңба_сипаттамасы = |карта = GoldenHorde1300.png |size = 250px |сипаттамасы = <!-- |type_before = егер бұл параметр үлгіде кездесетін болса, онда келесіні жазу керек: «Құрушы мемлекеттер», әйтпесе, оны өшіріңіз. Онда былай шығады: «Алдыңғысы».--> |p1 = |flag_p1 = |image_p1 = |p2 = |flag_p2 = |image_p2 = |p3 = |flag_p3 = |image_p3 = |p4 = |flag_p4 = |image_p4 = |құрылуы = 1242 |ыдырауы = 1502 |type_after = |s1 = Ақ Орда (мемлекет) |flag_s1 = |image_s1 = |s2 = Ноғай ордасы |flag_s2 =Nogay Horde.svg |image_s2 = |s3 = Сібір хандығы |flag_s3 =Siberian Khanate map English revised.svg |image_s3 = |s4 = Қазан хандығы |flag_s4 = Flag of the Kazan Khanate.svg |image_s4 = |s5 = Қырым хандығы |flag_s5 = Gerae-tamga.svg |s6 = Астрахан хандығы |flag_s6=Әстерхан ханлыгы картасы.svg|ұраны = |астана = [[Сарай-Бату]] <br />[[Сарай-Берке]] <br /> |қалалары = [[Сарай-Бату]], [[Қазан]], [[Астрахан]] және т.б. |тілі = алғашқы кезен: [[қыпшақ тілі]], [[моңғол тілі]], соңғы уақыт: ескі[[татар тілі]] |валютасы = |қосымша_параметр = |параметр_мазмұны = |аумағы = шм. 6 млн км² |халқы = [[Түркілер]], түркіленген моңғолдар және т.б. |басқару_формасы = |династиясы = |басқарушылар_титулы = Негізін салған хан |басқарушы1 = [[Жошы хан]] |басқарушы_жылы1 = [[1182]] — [[1227]] |басқарушылар_титулы2 = Соңғы ханы |басқарушы2 = [[Ахмат хан]] |басқарушы_жылы2 = [[1465]] — [[1481]] |басқарушылар_титулы3 = |басқарушы3 = |басқарушы_жылы3 = |басқарушылар_титулы4 = |басқарушы4 = |басқарушы_жылы4 = |басқарушылар_титулы5 = |басқарушы5 = |басқарушы_жылы5 = |басқарушылар_титулы6 = |басқарушы6 = |басқарушы_жылы6 = |діні = [[тәңіршілдік]], [[ислам]] [[тибет буддизмі]] |қосымша_параметр1 = |параметр_мазмұны1 = |Кезең1 = |Уақыт1 = |Жыл1 = |Кезең2 = |Уақыт2 = |Жыл2 = |Кезең3 = |Уақыт3 = |Жыл3 = |Кезең4 = |Уақыт4 = |Жыл4 = |Кезең5 = |Уақыт5 = |Жыл5 = |Кезең6 = |Уақыт6 = |Жыл6 = |Кезең7 = |Уақыт7 = |Жыл7 = |Кезең8 = |Уақыт8 = |Жыл8 = |Кезең9 = |Уақыт9 = |Жыл9 = |Кезең10 = |Уақыт10 = |Жыл10 = |Кезең11 = |Уақыт11 = |Жыл11 = |қосымша_параметр2 = |параметр_мазмұны2 = |дейін = |д1 = |д2 = |д3 = |д4 = |д5 = |д6 = |д7 = |кейін = |к1 = |к2 = |к3 = |к4 = |к5 = |к6 = |к7 = |ескерту = }} '''Алтын Орда''',<ref>Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х</ref> немесе '''Ұлық Ұлыс''', '''Жошы Ұлысы''' — Басында [[Моңғолдар|моңғол]]<ref>[[George Vernadsky|G. Vernadsky]], M. Karpovich: ''"The Mongols and Russia"'', [[Yale University|Yale University Press]], 1953</ref><ref name="Columbia">"[http://www.bartleby.com/65/go/GoldenHE.html Empire of the Golden Horde] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090505214433/http://www.bartleby.com/65/go/GoldenHE.html|date=2009-05-05}}", [[The Columbia Encyclopedia]], Sixth Edition, 2001-05.</ref><ref name="May">T. May, "[http://www.accd.edu/sac/history/keller/Mongols/states3.html Khanate of the Golden Horde]", North Georgia College and State University.</ref> — кейінірек [[Түркі тілдері|түркіленген]]<ref name="Britannica1">"[http://www.britannica.com/eb/article-9037242/Golden-Horde Golden Horde]", in [[Encyclopaedia Britannica]], 2007. Дәйексөз: "''сонымен бірге '''Қыпшақ хандығы''' деп аталған, Жошы ұлысының орысша атауы, 13-ші ғасырдың ортасынан 14-ші ғасырдың соңына дейін шарықтау шыңынан өткен, Моңғол империясының батыс бөлігі. Алтын Орданың халқы түркілер мен моңғолдардан тұрған, ақсүйектердің арасында жалпы алғанда моңғолдар көбірек болған. Дәл осы себепті Алтын Орда хандығының санатына қазақ халқын қосуға болады."''</ref> — [[1240 жыл|1240]] жылдары Русь князьдіктері жаулап алынғаннан кейін [[Моңғол империясы]]ның батыс бөлігінде орнаған [[хандық]]; ол қазіргі [[Ресей]], [[Украина]], [[Молдова]], [[Қазақстан]] және [[Кавказ]]дың жерінде орналасқан. Шарықтау дәуірінде Алтын Орда [[Шығыс Еуропа]]ның Орал тауларынан Днепр өзенінің оң жақ жағалауына дейінгі жерлерді алып, [[Сібір]]ге терең бойлап еніп жатты. Оңтүстігінде Орданың жері [[Қара теңіз]]бен, Кавказ тауларымен және [[Моңғолдар|моңғол]] [[Елхан мемлекеті|Хулагу мемлекетінің]] қол астындағы Персиямен шектесіп жатты.<ref name="Britannica1" /> [[File:Batu.png|thumb|right|200px|[[Бату хан]], ортағасырлық қытай суреті]] ==Атауы== [[Моңғолия]] тарихы Алтын деген атау төрт шартараптың түсінен келген деген жорамал бар: солтүстіктің түсі — қара, шығыстың түсі — көк, оңтүстіктің түсі — қызыл, батыстың түсі — ақ, ал сары (немесе алтын) түс — орталықтың түсі. Басқа бір болжам бойынша, Алтын Орда атауы [[Орыс тілі|орыс тіліндегі]] «''Золотая Орда»,'' яғни [[Бату хан]]ның Еділ өзенінің жағасында өзінің болашақ астанасының орнын белгілеу үшін алтын түсті үйлерден тіккізген салтанатты қаласының атынан шыққан, [[Моңғол тілі|Моңғол тілінде]] «Алтын Орда» деген сөз тіркесі Алтын түсті орданы, немесе патша сарайын білдіреді. Моңғолдың билеуші [[Ру|руы]] да өздерін «алтын [[әулет]]<nowiki/>» деп атаған, ''«Алтын Орда»'' атауы да осыдан келіп шыққан болуы мүмкін. Бұл мемлекетті Алтын Орда деп атайтын бізге келіп жеткен ең алғашқы құжаттар 17-ші ғасырға жатады (Алтын Орда күйрегеннен көп кейін). Одан ертерек құжаттарда ол мемлекет Жошы ұлысы деп аталды. Кейбір ғалымдар оның басқа атауын, [[Қыпшақ хандығы]] деген атауды қолданғанды дұрыс көреді, себебі ортағасырлық құжаттарда қыпшақ сөзі осы мемлекетке қатысты жиі аталған. == Әуелгі тарихы == {{main|Алтын Орда тарихы}} Қайтыс боларының алдында [[Шыңғыс хан]] өз иелігіндегі жерлерді төрт ұлына бөліп берді. [[Жошы хан|Жошының]] үлкен ұлдары [[Бату хан|Бату]] мен [[Орда Ежен хан|Орда-Еженнің]] еншісіне моңғол иеліктерінің қиыр батысында жатқан оңтүстік [[Ресей]] мен [[Қазақстан]]ның жерлері тиді. Бату [[Көк Орда|Алтын Орда]]ны, Орда-Ежен [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орданы]] билей бастады.<ref>Edward L. Keenan, [[Encyclopedia Americana]] article</ref><ref>B.D. Grekov and A.Y. Yakubovski "''The Golden Horde and its Downfall''"</ref> <nowiki/>[[Сурет:suzdal-invasion2.jpg|thumb|left|Моңғол әскерлерінің Суздаль қаласын қолға түсіруі. Ортағасырлық орыс жылнамасындағы сурет.]] [[1235 жыл|1235]] жылы Бату (тұңғыштық жолымен) қолбасшы [[Сүбедей]] баһадурдың көмегімен батысқа қарай жаңа жорық бастап, алдымен [[башқұрттар]]ды, сосын [[1236 жыл|1236]] жылы [[Еділ Бұлғариясы]]н жаулап алады. [[1237 жыл|1237]] жылы ол [[Украина]]ның оңтүстік даласын жаулап, ондағы [[құмандар]]ды батысқа қарай ығыстырды. Содан ол солтүстікке қарай бұрылып, Руське басып кірді де үш жыл бойы орыс княздықтарын жаулаумен болды, сол кезде [[Күйік хан|Күйік]] пен Қадан оңтүстікке қарай жылжыды. [[File:Керамика Золотой Орды ГИМ.JPG|thumb|right|200px|Алтын Орда ескерткіштері(керамика)]] Құмандардың батысқа қашып, Мажарстан королінің жерін паналап отырғанын желеу етіп, [[Бату хан|Бату]], Шайбан, [[Орда Ежен хан|Орда-Ежен]], Байдар және [[Мөңке хан]] сияқты Шыңғыс әулеті мен өз бауырларымен бірге батысқа жорық жасады. Легница және Мухи маңында [[Немістер|неміс]]-[[Поляктар|поляк]] рыцарьларынан жиналған әскермен шайқасып, оларды талқандады. Бірақ сол [[1241 жыл|1241]] жылы [[Үгедей хан]] қайтыс болып, Бату енді ғана қоршап-қамай бастаған [[Вена]]ны тастап, елге қайтып кетті. Моңғол әскерінің ең батыстағы жаулап алуы осы болды. [[1242 жыл|1242]] жылы [[Мажарстан]] арқылы қайтып (жолшыбай Пешт қаласын жаулап), [[Болгария]]ны бағындырды.<ref>Denis Sinor, "[http://www.deremilitari.org/resources/articles/sinor1.htm The Mongols in the West] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090901020511/http://deremilitari.org/resources/articles/sinor1.htm |date=2009-09-01 }}", Journal of Asian History v.33 n.1 (1999).</ref> Бату астанасын ежелгі [[Хазар қағандығы|Хазар қағанатының]] астанасының орнында орналасқан, [[Еділ]]дің төменгі ағысындағы [[Сарайшық|Сарай-Жүк]] қаласында орнатты. Содан сәл бұрын Бату мен Орданың бауыры Шайбан Орал тауларының шығысында [[Обь]] пен [[Ертіс|Ертістің]] бойында өз еншісіне ұлыс алып, сонда кетіп қалған болатын. == Алтын Орданың шарықтау дәуірі == [[Сурет:Mongol_Empire_map_2.gif|thumb|400px|]] === Ішкі құрылымы === === Одақтастары мен бағыныштылары === == Жошы Ұлысының (Алтын Орданың) хандары == * [[Жошы хан]] (1182–1227 аралығында), [[Шыңғыс хан]]ның баласы, Жошы Ұлысының ханы (1224–1227 аралығында) * [[Бату хан]] (1208–1255 аралығында), [[Жошы хан]]ның баласы, Алтын Орда ханы (1227–1255 аралығында) *[[Сартақ хан]], [[Бату хан|Бату ханның]] баласы, Алтын Орда ханы (1255/1256) * [[Ұлақшы хан]], [[Сартақ хан|Сартақтың]] баласы, Алтын Орда ханы (1256–1257) *[[Берке хан|Берке]], [[Жошы хан]]ның баласы, Алтын Орда ханы (1257–1266) * [[Меңгу Темір хан|Мөңгу-Темір хан]], Тұғанның баласы, Алтын Орда ханы (1266–1282) * [[Туда Меңгу хан|Тұда Мөңгү хан]], Алтын Орда ханы (1282–1287) * Тұла Бұға хан, Алтын Орда ханы (1287–1291) * [[Тоқта хан]], Алтын Орда ханы (1291–1312) * [[Өзбек хан]], Алтын Орда ханы (1312–1342) * [[Тыныбек хан]], Алтын Орда ханы (1342) * [[Жәнібек хан (Алтын Орда)|Жәнібек I]] хан, Алтын Орда ханы (1342–1357) * [[Бердібек хан]], Алтын Орда ханы (1357–1359) * [[Құлпа хан|Кұлпа хан]], Алтын Орда ханы (1359–1360) * [[Наурыз хан|Наурызбек хан]], Алтын Орда ханы (1360–1361) * [[Қызыр хан|Қыдыр хан]], Алтын Орда ханы (1361), (1360–1362) * [[Темір Қожа хан]], Алтын Орда ханы (1361) * [[Ордамәлік хан|Орда-Мәлік хан]], Алтын Орда ханы (1361) * Бауыржан хан, Алтын Орда ханы (1361) * [[Келдібек хан]], Алтын Орда ханы (1361) * [[Базаршы хан]], Алтын Орда ханы (1361) * [[Мұрад хан]], Жошы Ұлысының ханы (1363) * [[Мір Болат хан|Қаир-Болат хан]], Жошы Ұлысының ханы (1363) * [[Абдулла хан|Абдуллаһ хан]], Жошы Ұлысының ханы (1363–1364), (1367–1369) * Болат I хан, Жошы Ұлысының ханы (1364–1365) * [[Әзіз Шейх хан]], Жошы Ұлысының ханы (1365–1367) * Жанибек II, Жошы Ұлысының ханы (1367) * [[Хасан хан]], Жошы Ұлысының ханы (1369–1370) * [[Мұхаммед Бұлақ хан|Бұлақ хан]], Жошы Ұлысының ханы (1370–1372) * [[Ұрыс хан]], Жошы Ұлысының ханы (1372–1375) * [[Шеркес хан]], Жошы Ұлысының ханы (1375) * [[Қағанбек хан]], Жошы Ұлысының ханы (1375) * [[Тоқтамыс хан]], Жошы Ұлысының ханы (1375–1377), (1379–1395) * [[Арабшах хан]], Жошы Ұлысының ханы (1377–1379) * [[Темір Құтлық хан|Темір Құтлық хан]], Жошы Ұлысының ханы (1395–1399) * [[Шәдібек хан]], Жошы Ұлысының ханы (1399–1407) * [[Болат хан (Алтын Орда)|Болат II хан]], Жошы Ұлысының ханы (1409–1411) * [[Темір хан]], Жошы Ұлысының ханы (1411–1412) * [[Жәлеләддин хан]], Жошы Ұлысының ханы (1412–1413) * [[Керімберді хан|Керімберды хан]], Жошы Ұлысының ханы (1413) * [[Кепек хан]], Жошы Ұлысының ханы (1413) * [[Шөкре хан]], Жошы Ұлысының ханы (1413–1416) * [[Жаппарберді хан]], Жошы Ұлысының ханы (1416) * [[Дервиш хан|Дербес хан]], Жошы Ұлысының ханы (1416–1419) * [[Қадырберді хан|Кадырберды хан]], Жошы Ұлысының ханы (1419) * [[Қажы Мұхаммед хан]], Жошы Ұлысының ханы (1419) * [[Ұлық Мұхаммед хан|Ұлы Мұхаммед хан]], Жошы Ұлысының ханы (1419–1421), (1424–1428), (1428–1432) * Дәулетберді хан, Жошы Ұлысының ханы (1421–1422) * Құдайдат хан, Жошы Ұлысының ханы (1422), (1423–1424) * [[Барақ хан]], Жошы Ұлысының ханы (1422–1423) * [[Кіші Мұхаммед Хан|Кіші Мұхаммед хан]], Жошы Ұлысының ханы (1428), (1432–1459) * Махмұд хан, Жошы Ұлысының ханы (1459–1465) * [[Ахмет хан (Ұлы Орда)|Ахмет хан]], Жошы Ұлысының ханы (1465–1481) == Саяси дамуы == [[Сурет:Taidula.jpg|thumb|250px|Митрополит Алексийдің Жәнібектің әйелін соқырлықтан сауықтыруы.]] == Бөлшектенуі == [[Сурет:Tokhtamysh.jpg|thumb|300px|left|Тоқтамыстың 1382 жылғы Ресейге жорығы.]] [[Сурет:Golden Horde 1389.svg|right|400px|thumb|Алтын Орданың 1389 жылы шамасындағы иеліктері. Қоңыр түсті сызықтар қазіргі саяси шекараларды білдіреді. Тәуелді мемлекет — Мәскеу княздығы ақшыл-сарғыш түске боялған.]] Ордаға жойқын соққыны [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыстың]] әскерін талқандап, астанасын қиратып, Қырым сауда қалаларын тонап, ең шебер қолөнершілерін өзінің астанасы [[Самарқан|Самарқандқа]] айдап әкеткен [[Әмір Темір]] берді. 15-ші ғасырдың алғашқы бөлігінде Литуанияның патшасы [[Витовт|Витаутастың]] әскерлерін [[Ворскла өзеніндегі шайқас]]та талқандаған [[Едіге]] билікті қолға түсіріп, [[Ноғай ордасы]]н құрды. [[1440 жыл|1440]]-шы жылдары Ордада тағы бір азамат соғысы бұрқ ете түсті. Енді ол бірнеше [[хандық]]тарға бөлшектеніп кетті: [[Қасым хандығы]], [[Қазан хандығы]], [[Астрахан хандығы]], [[Қазақ хандығы]], [[Әбілхайыр Ордасы|Өзбек хандығы]] және [[Қырым хандығы]] әрқайсысы өз алдына билік құра бастады. Бұл хандықтардың ешқайсысы да [[Мәскеу княздігі|Мәскеу кінəздігімен]] күш сынаса алмады; ақыры [[1480 жыл|1480]] жылы «[[Угра өзенінде болған тұрудан]]<nowiki/>» кейін Мәскеу бағынудан мүлдем шықты. Мәскеу княздығы түбінде сол хандықтардың әрқайсысын ([[1550 жыл|1550]] жылдары [[Қазан хандығы|Қазан]] мен [[Астрахан хандығы|Астарханнан]] бастап) басып алды. Ғасырдың соңына қарай [[Сібір хандығы]] Ресейдің құрамына кіріп, оның хандарының ұрпақтары орыстың патшасының қызметіне кірді. [[Қырым хандығы]] [[1475 жыл|1475]] жылы [[Османлы мемлекеті|Осман империясына]] бағынышты мемлекетке айналып, [[1502 жыл|1502]] жылға қарай Ордадан қалғанды өздеріне бағындырып болды. 16-шы ғасырда және 17-ші ғасырдың басында [[Қырым татарлары]] оңтүстік Ресей, Украина және тіпті Польшаны жиі-жиі шауып отырды, бірақ Ресейді жеңуге немесе Мәскеуді басып алуға күштері жетпеді. Османлылардың көмегінің арқасында [[Қырым хандығы]] жалғаса беріп, тек [[1783 жыл|1783]] жылғы [[8 сәуір|сәуірдің 8]]-інде ғана [[Екатерина II|ІІ-ші Екатеринаны]] оны тарқатып, жерін қосып алды. Алтын Орда мемлекетінің ең ұзаққа созылған мұрагер мемлекеттерінің бірі осы еді. == Тағы қараңыз == * [[Оба індеті]] * [[Казактар|Орыс-казактар]] * [[Құмандар]] * [[Моңғол империясындағы күнделікті өмір]] * [[Еуразиялық|Еуразиялықтар]] *[[Ислам Еуропада|Еуропадағы Ислам]] * [[Алтын Орданың хандарының тізімі]] * [[Мұсылман дүниесіндегі соғыстардың тізімі]] * [[Моңғолдардың Русь жорығы]] * [[Көшпенділер]] * [[Моңғол шапқыншылығы|Моңғол жорықтары]] * [[Тоқтамыс пен Ақсақ Темірдің арасындағы соғыс]] == Еренсілтемелер == * [http://www.horde.ru Алтын Ордада соғылған ақша] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160110065711/http://horde.ru/ |date=2016-01-10 }} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} {{Mongol Empire}} {{Шыңғыс хан империясы}} [[Санат:Саясат]] [[Санат:Алтын Орда]] [[Санат:Татар мемлекеттері]] [[Санат:Моңғолия тарихы]] [[Санат:Моңғол империясы]] [[Санат:Түркі мемлекеттері]] [[Санат:Ресей тарихы]] [[Санат:Көшпенділер]] [[Санат:Негізі 1240-шы жылдары қаланған мемлекеттер]] [[Санат:Тарихи мемлекеттер]] {{Stub}} 44b3hvzdj21gdom9f8j20owwq898gz9 0 11307 3479991 3479590 2025-06-14T18:38:20Z Kasymov 10777 [[Special:Contributions/Мне лень создать себе имя|Мне лень создать себе имя]] ([[User talk:Мне лень создать себе имя|т]]) өңдемелерінен [[User:1nter pares|1nter pares]] соңғы нұсқасына қайтарды 3423953 wikitext text/x-wiki [[Image:WikipediaBinary.svg|thumbnail|right|190px|"Wikipedia" сөзінің [[Бинарлық санау жүйесі|бинарлық]] түрдегі [[ASCII]] коды]] '''Ақпарат''' ({{lang-la|informatio}} — түсіндіру, мазмұндау) ұғымы күнделікті өмірден бастап [[техника]]лық салада пайдаланылатын көп мағыналы ұғым. Жалпы алғанда бұл ұғым шектеу, байланыс, бақылау, форма, инструкция, білiм, мағына, құрылым, бейнелеу, сезіну тағы басқа ұғымдармен тығыз байланысты. Көп адам бұл жайлы Білім дәуірі немесе білім қоғамы тудырған ''Ақпарат дәуірі'' туралы айта бастады; ақпараттық қоғам, [[ақпараттық технологиялар]], тіпті [[информатика]], ақпарат ғылымы және [[компьютер]] ғылымы назарға көп түсуде, ал “ақпарат” сөзі білдіре бастаған мағыналары ұқыпсыз пайдаланылуда.<ref>Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7</ref> == Этимологиясы == Арабша: خَبَر (ḵabar) "хабар" ''>'' أَخْبَار (ʔaḵbār) "хабарлар" > парсыша: اخبار (axbâr) > اخبارات (axbârât) > қазақша: ақпарат. Когнаттар: ақпар, хабар. == Ақпараттың тарихы, анықтамалары == Ақпарат - адамның өзіне қарағанда әлдеқайда көне құбылыс. Табиғат әлдеқашан өсімдіктер мен тірі организмдерде жұмбақталған (кодталған) ақпаратты өзінің даму барысында беріп отырған. Ал, жануарлар мен құстардың тілі ақпаратқа бай. Адамдар өздерінің алғашқы қадамдарынан бастап-ақ ақпарат беру мен сақтаудың жаңа құралдарын іздеуде және табуда. Бұған жартастағы суреттер де, "Жазбалар ғибадатханасындағы" Майя өркениетінің иероглифті тақталары да, ежелгі египеттіктердің абак тастары мен жасырын хабарларды жіберуге арналған дискілері де дәлел бола алады. "Ақпарат" термині латынның түсіндіру, баяндау, мәлімет деген ұғымдарды білдіретін "informatio" сөзінен шыққан. Бұл терминнің кең тарағанына қарамастан, ақпарат түсінігі ғылымдағы ең көп пікірталас тудырған түсініктердің бірі болып табылады. Қазіргі кезде ақпарат түсінігінің дәл анықтамасы жоқ, көптеген жағдайларда ол интуициялық болып келеді және оған адам әрекетінің әр түрлі салаларында әр түрлі мағына беріледі. Ақпараттың анықтамаларының көп болуы - бұл түсініктің мағынасын түсіндірудің күрделілігімен, ерекшелігімен және көп түрлілігімен байланысты. Қазіргі кезде ақпарат түсінігін айқындаудың кең таралған үш теориялық жолы бар. Олардың әрқайсысы оның мағынасын өзінше түсіндіреді. ''Бірінші теория ''(К. Шенон) сандық-ақпараттық тұрғыдан тұрғыдан қарастырады да, ақпаратты оқиғаның анықталмағандығының (энтропияның) өлшемі ретінде айқындайды. Ақпарат көлемі, қандай жағдайда болмасын, оны алу ықтималдылығына тәуелді: хабар неғұрлым ықтимал болып табылса, оның ақпараты соғұрлым аз болады. Бұл теория ақпараттың мағыналық жағын ескермесе де, хабарды оңтайлы кодтау мен ақпаратты өлшеуге негіз болды да, байланыс техникасы мен есептеуіш техникасында өте пайдалы болып шықты. Бұдан басқа, ол ақпараттың жаңалығы, хабардың жеделдігі сияқты маңызды қасиеттерін көрсету үші өте қолайлы Ақпаратты осы тұрғыдан түсінгенде - бұл анықталмағандықтың алынуы немесе мүмкін баламалар жинағынан таңдап алу нәтижесі. <ref>Ермеков Н.Т., Стифутина Н.Ф. Информатика. Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. Алматы: "Мектеп" баспасы, 2004. - 224 б.ISBN 9965-33-206-1</ref> ==Ақпарат хат ретінде== Ақпарат – қарастырылатын жүйе қалпы. Хабар – заттанған ақпарат. Ақпарат жіберушіден қабылдаушыға бағытталған хабардың сапасы болып табылады. Ақпарат әрқашан бірнәрсе (параметр өлшемі, оқиғаның болғаны, т.б.) туралы. Осылай қарастырылған ақпарат мағынасы ұқыпты болуы шарт емес. Ол ақиқат немесе жалған, тіпті сүюдің дауысы болуы мүмкін. Тіпті үзілісті шудың байланыс арнасын толтыруы, түсініспеушілік әкелу мүмкіндігі осы мағынасы бойынша ақпарат болып есептеледі. Дегенмен, жалпы айтсақ, ақпарат мөлшері көбейген сайын хабар дәлірек болады. Бұл модель белгілі жіберуші және кем дегенде бір қабылдаушы бар деп есептейді. Осы модельдың көптеген толықтырмаларында жіберуші мен кем дегенде бір қабылдаушының ортақ тілі барын жорамалдайды. Ақпараттың өзгеше маңызды анықтамасы оны қабылдаушы түсінетіндей жіберушіден шыққан хабар деп анықтайды. Бірақ, белгілi жіберуші болуын талап ететін “ақпарат - хат” моделі ақпараттың қоршаған ортадан, байқау, өлшеу, т.б. арқылы, алынатын нәрсе болуы мүмкіндігіне мән бермейді. Ақпарат ұғым ретінде контекстіне байланысты көптеген мағына білдіреді, дегенмен ол әдетте мағына, білім, тапсырма, байланыс, бейнелеу, сезіну дегендермен тығыз байланысты. Қысқа қайырғанда, қабылданған және түсінікті хабар. Дерек хақында айтылса, ақпарат деп әлдебір түйін жасауға болатындай ақиқаттар жиынтығын қарастыруға болады. Оқу, [[тәжірибе]] немесе тапсырмалар арқылы ақпарат алынатындықтан, оның т.б. түсініктемелері болуы мүмкін. Қалай болғанда да ақпарат деректерді өңдеу, реттеу және оларды қабылдаушыға жаңа білім болатындай ұйымдастыру [[нәтижес]]і болып табылады. Байланыс теориясы нәтиженің (шығыстың) анықсыздығының сандық өлшемі болып табылады. Мысалға, “мыңдаған биттерден тұратын ақпарат” деп айта аламыз. [[Байланыс теориясы]]нда жиі [[Шеннон, Клод Элвуд|Клод Шеннонның]] есімімен байланысты ''ақпарат энтропиясы'' деген ұғым пайдаланылады (төменде қара). Ақпараттың келесі бір түрі [[Фишер]] (R.A. Fisher) енгізген ұғым – ''Фишер ақпараты''. Бұл статистиканы бағалау теориясында және жалпы ғылымдарда пайдаланылады. Байқалмайтын параметр (unobserved) жайлы хабардың алып жүретін ақпарат мөлшері Фишер ақпараты болып табылады. Оны жүйені сипаттайтын ықтималдық функциясы ілімінен есептеп шығуға болады. Мысалы, қалыпты (normal) ықтималдық функциясы бойынша Фишер ақпараты заң variance керісі болып табылады. Ықтималдық заңы туралы ілімсіз Фишер ақпараты қалыпты (normal) ықтималдықпен тарайтын деректің екінші моментіне керісінен есептеуге болады. Тіпті ақпарат пен деректер бір-бірімен алмастырылып жиі қолданылатынына қарамастан, олар екі түрлі ұғымды береді. ''Деректер'' байланысы жоқ ақпараттар жинағы болып табылады және сәйкесінше өңделмейінше, пайдасыз болып табылады. Өңделу барысында өзара жетерліктей байланыс табылса және олардың маңызы бар болса ғана ол ақпарат санатына ауысады. Сондықтан жәй деректер түрлі мақсаттарға пайдаланылуы мүмкін. Яғни деректер әлдебір ақпарат қамтылмайынша, жарамсыз болады. ==Ақпарат энтропиясын өлшеу== Ақпаратқа хабар ретінде қарау [[1948]] жылғы [[Шеннон, Клод Элвуд|Клод Шеннонның]] әйгілі "Байланыстың Математикалық Теориясы" атты мақаласынан кейін қалыптасты. Мақала Байланыс теориясының негізін қалады және ақпарат ұғымына техникалық мағына беріп қана қоймай оған мөлшерін анықтады. Егер құрылғы бірдей ықтималдықпен N хабардың бірін жіберсе, онда “жиыннан хабар таңдалған кездегі ақпарат мөлшері” екі негіздегі логарифм N-ге тең (Бұл мөлшер өздік-ақпарат деп аталады). Сол мақалада Шеннон былай жалғастырады: Логарифм негізін таңдау ақпаратты өлшеу өлшем бірлігіне сәйкес келеді. Егер негізі 2 болса нәтижесінде ақпарат бірлiктері бинарлық сандар, немесе қысқаша Тюки (J. W. Tukey) енгізген [[бит]]тер болар еді. Екі бірқалыпты дәрежесі бар құрылым, мысалы – реле, бір бит ақпарат сақтай алады. Осындай N құрылым N бит сақтай алады…[1] Алгоритмдік байланыс теориясы ақпаратты өлшеудің қосымша жолын береді. Қысқаша қайырғанда, бұл тәсіл ақпарат мазмұнын белгілер тізімінің болжамдығына негіздеп өлшейді, немесе басқаша айтқанда бағдарлама арқылы тізімді есептеу қаншалықты оңай: тізімнің ақпарат мазмұны ең қысқа осы тізімді есептейтін бағдарламаның биттер саны болып табылады. Төмендегі тізімнің алгоритмдік өлшемі өте аз болар еді, өйткені ол - оңай болжауға болатын құрылым, және құрылым ретінде жалғасқанымен өлшемі өзгермейді. Шеннон ақпараты тізімнің әр белгісі үшін, олар статистикалық кездейсоқ болғандықтан, дәл осындай ақпарат өлшемін берер еді, ал әр жаңа белгі өлшемін үлкейтер еді. 123456789101112131415161718192021 Адамдық көзқараспен қарағанда дәстүрлі ақпарат теориясы мен алгоритмдік ақпарат теорияларының шектеулері бар. Мысалға, хабар мазмұны дегенде Шеннон “Жиі хабарлардың мәні бар… бұл байланыстың семантикалық жағы инженерлік мәселелерге маңызды емес. Маңызды жағы – нақтылы хабардың ықтимал хабарлар жиынының таңдалып алынған бірі болғандығында” (екпін түпнұсқадан сақталған). [[Ақпарат теориясы]]нда сигналдар процесстердің бөлігі болып табылады, субстанция емес; олар бірнәрсе істейді, олардың арнайы мәні жоқ. Алгоритмдік ақпарат теориясы мен ақпарат теориясын бірге пайдалана отырып ең кездейсоқ сигнал қалай тәржімеленсе де ең ауқымды ақпаратты қамтиды, әрі сығыла да алмайды деген тұжырымға келуге болады. Майкл Редди (Micheal Reddy) "математикалық теория 'сигналдары' 'алмаса алатын құрылымдар' деп байқаған. Сигналда еш хабар жоқ, онда тек мүмкін болатын хабарлар жиынынан бір хабарды таңдау қабілеті бар." Ақпарат теориясында "жүйе әр ықтимал болатын таңдаумен жұмыс істей алатындай жобалану керек, тек таңдалғанмен емес, себебі жобалану кезеңінде ол хабар беймәлім болған ".<ref>Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Ғылымтану. Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын- Павлодар: ҒӨФ «ЭКО», 2006 жыл. - 430 б. ISBN 9965-808-78-3</ref> ==Дереккөздер== <references group="3.Ермеков Н.Т., Стифутина Н.Ф. Информатика.Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. -Алматы: &quot;Мектеп&quot; баспасы, 2004. -224 б. ISBN 9965-33-206-1" /> ==Сыртқы сілтемелер== * [http://plato.stanford.edu/entries/information-semantic/ Semantic Conceptions of Information] Review by [[Luciano Floridi]] for the [[Stanford Encyclopedia of Philosophy]] * [http://pespmc1.vub.ac.be/ASC/NEGENTROPY.html Principia Cybernetica entry on negentropy] * [http://www.optics.arizona.edu/Frieden/Fisher_Information.htm Fisher Information, a New Paradigm for Science: Introduction, Uncertainty principles, Wave equations, Ideas of Escher, Kant, Plato and Wheeler.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100409115503/http://www.optics.arizona.edu/frieden/Fisher_Information.htm |date=2010-04-09 }} This essay is continually revised in the light of ongoing research. * [http://www2.sims.berkeley.edu/research/projects/how-much-info-2003/index.htm How Much Information? 2003] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100407145846/http://www2.sims.berkeley.edu/research/projects/how-much-info-2003/index.htm |date=2010-04-07 }} an attempt to estimate how much new information is created each year (study was produced by faculty and students at the [[UC Berkeley School of Information|School of Information Management and Systems]] at the [[University of California at Berkeley]].) {{wikify}} [[Санат:Әлеуметтану]] [[Санат:Терминология]] [[Санат:Ақпарат]] [[Санат:Әскери іс]] ohwj22m8arcqcdoaillj5e6bdbht5qk 0 14148 3480089 3346896 2025-06-15T04:55:32Z Sagzhan 29953 /* Қазақ хандығы */ 3480089 wikitext text/x-wiki {{Қазақстан тарихы}} '''Қазақстан тарихы''' – [[Еуразия]] құрлығындағы ең үлкен елдің даму тарихы. Кеңестік дәуір кезінде бұл терминді қазіргі [[Қазақстан]] саяси шекарасына қатысты қолданып келген, яғни бүгінгі көрші мемлекеттердің территориясында қалған археологиялық немесе тарихи жәдігерлер, қалалар мен оқиғалар қарастырылмаған. Қазақстан тарихы ұғымы үлкен Еуразия аймағында болған барлық тарихи оқиғалармен тығыз байланысты. Ежелгі дәуірде Қазақстан аумағында алғашқы адамзат мекендері пайда болды. [[Палеолит]] кезеңінде тас құралдар мен қаруларды қолданған алғашқы адамдар өмір сүрді. [[Неолит]] кезеңінде адамдар отырықшылыққа көшіп, егіншілік пен мал шаруашылығымен айналыса бастады. Бұл кезеңде Қазақстан аумағында [[Ботай мәдениеті]] қалыптасты, олар әлемде тұңғыш рет жылқыны қолға үйреткені белгілі. Ерте темір дәуірінде Қазақстан жерінде сақтар, үйсіндер мен қаңлылар секілді көне тайпалар өмір сүрді. [[Сақтар]] (б.з.д. VII-III ғғ.) өздерінің ерекше мәдениетімен және жауынгерлігімен танымал болды. Олар металл өңдеу өнерінде жетістікке жетіп, өздері қолданған қару-жарақтар мен зергерлік бұйымдарымен белгілі болды. [[Үйсіндер]] мен [[Қаңлылар]] (б.з.д. II ғ. – б.з. V ғ.) Орталық Азияда қуатты мемлекеттер құрып, Қытаймен және басқа көрші елдермен сауда және мәдени байланыстар орнатты. VI ғасырда түрік тайпаларының бірігуі нәтижесінде [[Түрік қағанаты]] құрылды. Бұл кезеңде түркілер Орталық Азияның кең аумағын басқарып, [[Ұлы Жібек жолы]]ның маңызды бөлігіне айналды. Түрік қағанатының құлауынан кейін Қазақстан аумағында [[Батыс Түрік қағанаты]] (603-704 ж.), [[Түркеш қағанаты]] (704-756 ж.), [[Қарлұқ қағанаты]] (756-904 ж.) сияқты мемлекеттер пайда болды. XIII ғасырда Шыңғыс ханның жаулап алу жорықтары нәтижесінде Қазақстан аумағы моңғол империясының құрамына кірді. Шыңғыс ханның ұлы Жошы ұрпақтары Қазақстан аумағында [[Алтын Орда]] мемлекетін құрды. Алтын Орданың ыдырауынан кейін Ақ Орда мен Көк Орда пайда болды. Кейінірек Ақ Орда бөлініп, оның орнына [[Әбілхайыр Ордасы|Өзбек хандығы]] мен [[Ноғай ордасы|Ноғай Ордасы]] құрылды. 1465 жылы Жетісу аймағында [[Керей хан|Керей]] мен [[Жәнібек хан|Жәнібек сұлтандар]] [[Қазақ хандығы]]н құрды. Қазақ хандығы XV ғасырдың соңы мен XVI ғасырдың басында күшті мемлекетке айналып, қазіргі Қазақстан аумағының көп бөлігін жаулап алды. [[Қасым хан]]ның тұсында (1511-1521 жж.) Қазақ хандығының аумағы кеңейіп, халық саны 1 миллионға жетті. Ол "Қасым ханның қасқа жолы" атты алғашқы заңдар жинағын шығарды. XVI-XVII ғасырларда Қазақ хандығының сыртқы саясаты жоңғарлармен, орыстармен және басқа да көрші елдермен күреске бағытталды. XVII ғасырдың соңы мен XVIII ғасырдың басында жоңғарлар Қазақ хандығына жиі шабуыл жасады. Бұл кезең қазақ тарихында "Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама" деген атпен белгілі. [[Жоңғар шапқыншылығы]] қазақтардың үлкен қасіретіне айналды, бірақ олар ақыры жоңғарларды жеңіп, өз тәуелсіздігін сақтап қалды. XVIII ғасырдың ортасынан бастап Қазақ хандығы [[Ресей империясы]]ның ықпалына түсе бастады. 1731 жылы [[Кіші жүз]] Ресейдің протекторатын қабылдады, кейінірек [[Орта жүз]] бен [[Ұлы жүз]] де Ресейдің құрамына кірді. XIX ғасырдың бірінші жартысында қазақтардың соңғы ханы [[Кенесары Қасымұлы]] Ресейге қарсы көтеріліс ұйымдастырды, бірақ бұл көтеріліс сәтсіз аяқталды. 1917 жылғы Ақпан төңкерісінен кейін Қазақстанда [[Алаш Орда]] автономиясы құрылды. Бірақ 1920 жылы Алаш автономиясы [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|Кеңестік Ресейдің]] құрамына кіріп, Қырғыз Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы болып өзгертілді (1925 жылы Қазақ АКСР-і деп өзгертілді). 1936 жылы Қазақстан Кеңес Одағының толық мүшесі ретінде [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы]] болып қайта құрылды. 1920-1930 жылдары Қазақстанда [[ашаршылық]] пен [[Репрессия|репрессиялар]] болды. 1921-1922 жылдары және 1932-1933 жылдары ұжымдастыру саясаты нәтижесінде миллиондаған адамдар қырылды. Алаш зиялылары, оның ішінде [[Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейханов|Әлихан Бөкейхан]], [[Ахмет Байтұрсынұлы]], [[Міржақып Дулатұлы]] және басқалар, репрессияға ұшырады. 1941-1945 жылдары [[Екінші дүниежүзілік соғыс]] кезінде Қазақстаннан 1,2 миллионнан астам адам майданға шақырылып, олардың жартысы қайтыс болды. Соғыс кезінде Қазақстанға көптеген зауыттар мен фабрикалар эвакуацияланды. Соғыстан кейін Қазақстан индустрияландыру мен тың және тыңайған жерлерді игеру саясатының орталығына айналды. 1991 жылы [[16 желтоқсан|16 желтоқсанда]] Қазақстан өзінің тәуелсіздігін жариялады. Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан демократиялық реформалар мен нарықтық экономикаға көшу процесін бастады. Елдің тұңғыш президенті [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаевтың]] басшылығымен Қазақстан халықаралық аренада беделді мемлекетке айналды. Қазақстан 2010 жылы [[Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы]]на төрағалық етіп, 2011 жылы [[Ислам ынтымақтастығы ұйымы]]ның төрағасы болды. == Қазақстан арехеологиясы == {{Толық мақала|Ежелгі Қазақстан}} Қазақстанның археологиялық зерттеулері ортағасырлық саяхатшылар мен тарихшылардың жазбаларынан бастау алады. [[I Пётр|І Петрдің]] жарлықтарымен және [[Сібір|Сібірге]] бағытталған алғашқы академиялық экспедициялармен зерттеу жұмыстары күшейе түсті. Бұл зерттеулер Қазақстанның ежелгі тарихына қатысты маңызды мәліметтер жинауға мүмкіндік берді. Ертістегі [[Қозыбай қонысы]], Маңғыстау мен Солтүстік Қазақстанның неолиттік ескерткіштері, [[Ботай (қоныс)|Ботай қонысы]] сияқты палеолит, неолит және энеолит дәуірлерінің жаңа ескерткіштері ашылды. Қола дәуіріндегі [[Андроново мәдениеті|андронов]] және [[Беғазы-Дәндібай мәдениеті|беғазы-дәндібай мәдениеті]] өкілдері егіншілікпен, мал шаруашылығымен айналысып, жауынгерлік күйме жасаған. Бұл дәуірдің мұралары – Қазақстанның жылқыны алғаш үйреткен жері ретінде танымал болуының айғағы. Сақтар дәуірінде (б.з.б. VI-III ғғ.) алғашқы мемлекеттер құрылды, олардың орталығы Жетісуда орналасқан. Сақтардың өз жазуы, мифологиясы және [[Аң стилі|«аң стилі өнері»]] деп аталған ерекше өнері болған. [[Түрік қағанаты|Түрік кезеңінде]] (б.з. VI-XIII ғғ.) түрік тілдес тайпалар басымдық алып, Алтайда орталықтанған. Қазақстан территориясында [[Батыс Түрік қағанаты|Батыс-Түрі]]<nowiki/>к, [[Түргеш қағанаты|Түргеш]], [[Қарлұқ қағанаты|Қарлұқ қағанаттары]], [[оғыздар]], [[Қарахан мемлекеті|қарахандар]], [[қимақтар]] және [[Қыпшақ хандығы|қыпшақтардың]] мемлекеттері өмір сүрді. [[Ұлы Жібек жолы|Ұлы Жібек жолының]] бойында орналасқан [[Тараз]], [[Отырар]], [[Исфиджаб|Испиджаб]], Талхир қалалары Батыс пен Шығысты байланыстырған. Осы жол арқылы мәдениеттер мен діндер таралып, ислам діні VIII ғасырдан бастап кеңінен тарады. XIV-XV ғасырларда [[Түркістан (қала)|Түркістандағы]] [[Қожа Ахмет Ясауи кесенесі|Қожа Ахмет Иассауи кешені]] салынды. === Қазақстанның археологиясын зертету тарихы === 1733 жылы академик Г. Ф. Миллердің басшылығымен жасалған бірінші академиялық экспедиция Қазақстанның археологиялық зерттеулерін жалғастырды. Экспедиция құрамында белгілі ғалымдар Л. Делаклоер, И. Фишер және геодезистер А. Красильников, А. Иванов, М. Ушаков жұмыс істеді. 1768-1774 жылдары екінші академиялық экспедиция Еділ бойы, Орал, Сібір мен Қазақстанның тарихын, географиясын және этнографиясын зерттеуді жалғастырды. Экспедицияға П. С. Паллас, И. П. Фальк, И. Г. Георги, П. И. Рычков және Х. Барданес сияқты көрнекті ғалымдар қатысты. XIX ғасырдың бірінші жартысында Орталық және Шығыс Қазақстанның табиғи байлықтарына қызығушылық күшейді. Геологтар мен кен инженерлері кен орындарын сипаттап, жазбалар қалдырды, бұл аудандардың археологиялық мәліметтер қорын байытты. XIX ғасырдың орта шенінде негізінен Орталық, Солтүстік және Шығыс Қазақстан бойынша көп материал жиналды. Археологиялық ескерткіштерді жүйелі түрде зерттеу әлі басталмағанымен, кездейсоқ мәліметтер жинақталып, алғашқы қазба жұмыстары жүргізілді. XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ даласындағы кен орындары мен археологиялық ескерткіштерге қызығушылық артты. Археологиялық комиссия, Тарих мұражайы және Мәскеу археологиялық қоғамы сияқты мекемелер зерттеу жұмыстарын жүргізді. 1862 жылы Қазақстанда В. В. Радлов археологиялық жұмыстарды бастады. Ол Солтүстік-Шығыс Қазақстан мен Сібірдің ежелгі ескерткіштерін топтастырып, кезең-кезеңге бөлуді ұсынды. 1867 жылы археологиялық комиссияның тапсырмасымен П. И. Лерх Түркістан өлкесін зерттеді. Ол Сауран, Сығанақ қалаларының орындарын қарастырып, Жанкент қаласының орнын қазды. 1893-1894 жылдары В. В. Бартольдтың Орталық Азияға сапары археология мен шығыстану ісін дамытуда маңызды рөл атқарды. Ол Шу және Талас алқабының ескерткіштерін зерттеп, тарихи қалаларды сәйкестендірді. XX ғасырдың басында Ресейдің географиялық қоғамының Батыс Сібір, Семей және Орынбор бөлімдері, Орынбор ғылыми архив комиссиясы Қазақстанның археологиялық зерттеулеріне үлес қосты. Бұл зерттеулердің нәтижесінде XIX-XX ғасырларда нақты материалдар жинақталып, жүйеленді. 1917 жылғы революциядан кейін археологиялық зерттеулер мемлекеттік негізде жүргізілді. 1919 жылы Материалдық мәдениет тарихы академиясы, 1920 жылы Түркістан комитеті құрылды. 30-жылдары ірі экспедициялар Қазақстанның көптеген аудандарын қамтыды. Археологияны тарих ғылымының дербес бөліміне айналдыру жұмыстары жүргізілді. 1946 жылы Қазақстан Ғылым академиясының құрылуымен археологиялық жұмыстардың көпшілігін Ш. Ш. Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институты жүргізді. Бұл кезеңде Қазақстан археологиясы дамудың жаңа кезеңіне қадам басты. Э. Х. Марғұлан басқарған Орталық Қазақстан экспедициясы Сарарқаның ежелгі ескерткіштерін зерттеді. Экспедиция неолит және энеолит дәуірлерінің тұрақтарын, андронов және дәндібай-беғазы мәдениеттерінің қоныстары мен зираттарын зерттеді. 1945 жылдан бастап Орталық және Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедицияларының зерттеулеріне Қызылорда облысында С. П. Толстов басшылығымен Хорезм археология-этнография экспедициясы қосылды. 1947 жылдан бастап Шығыс Қазақстан археологиялық экспедициясы С. С. Черниковтың басшылығымен жұмыс істей бастады, оның негізгі міндеті су астында қалатын аймақтардағы ескерткіштерді анықтау болды. 1954 жылы Тарих, археология және этнография институты К. А. Ақышевтің басшылығымен Іле археологиялық экспедициясын ұйымдастырды. Экспедиция сақтар мен үйсіндердің қорған обаларын тапты. 1950-жылдардың ортасында Оңтүстік Қазақстанда Қаратауда ежелгі палеолиттік тұрақтар табылды, бұл жаңа палеолитті зерттеу бағытын қалыптастырды. 40-жылдардың аяғы мен 50-жылдар Қазақстанның әртүрлі аймақтарындағы археологиялық зерттеулердің кеңеюімен есте қалды. 1960 жылы Қазақстан археологиясының картасы шығарылды, бұл археологиялық зерттеулердің маңызды кезеңінің қорытындысы болды. 60-70-жылдары жаңа ескерткіштерді анықтап, оларды зерттеу жалғастырылды. Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы қола және ерте темір дәуірлерінің ескерткіштерін зерттеуді жалғастырды. М. К. Қадырбаев бастаған экспедиция Тасмола мәдениетінің обаларын, андронов ескерткіштерін зерттеді. Г. Б. Зданович Солтүстік Қазақстандағы қола дәуірінің ескерткіштерін жаңа кезеңдерге бөліп, хронологиясын жасады. Х. А. Алпысбаев Оңтүстік Қазақстандағы палеолиттік ескерткіштерді зерттеді. 1970-жылдары Қазақстанда тас дәуірінің ескерткіштерін зерттеу жалғастырылды. В. Ф. Зайберттің жетекшілігімен Ботай мәдениеті ашылды, бұл ертедегі жылқы шаруашылығының дамуын көрсетті. 80-жылдары Қазақстан археологиясы ұйымдастырушылық өзгерістермен, археологиялық мектептердің пайда болуымен және монографиялық зерттеулердің шығуымен сипатталды. Бұл кезеңде қола дәуірі мен ерте темір дәуірінің экономикасы, көшпелі және егіншілік мәдениеттердің өзара әрекеті зерттелді. Қазақстанның әртүрлі аймақтарында, әсіресе Оңтүстік және Шығыс Қазақстанда археологиялық зерттеулер жүргізілді. Отырар, Күйрықтөбе және Алтынтөбе қалаларының орындарында қазба жұмыстары жасалды. Қазақстан археологиясының дамуы келесі кезеңде жалғасты. Бұл кезеңде қола дәуіріндегі экономикалық және мәдени байланыстар, көшпелі және отырықшы мәдениеттердің өзара әрекеті тереңдетіліп зерттелді. 1945 жылдан бастап, Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы және Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясымен қатар, С. П. Толстов басшылығымен Хорезм археология-этнография экспедициясы Қызылорда облысында зерттеулер жүргізді. 1947 жылдан бастап Шығыс Қазақстан археологиялық экспедициясы С. С. Черниковтың басшылығымен жұмыс істей бастады, оның негізгі міндеті су астында қалатын аймақтардағы ескерткіштерді анықтау және зерттеу болды. 1954 жылы К. А. Ақышевтің басшылығымен Іле археологиялық экспедициясы ұйымдастырылып, сақтар мен үйсіндер дәуірінің қорған обалары табылды. Оңтүстік Қазақстанда Қаратауда палеолиттік тұрақтардың табылуы Қазақстан археологиясында жаңа бағыттың негізін қалады. 1960 жылы Қазақстан археологиясының картасы шығарылып, 40-50 жылдардағы археологиялық зерттеулердің қорытындысы жасалды. 60-70 жылдары жаңа ескерткіштерді анықтау және оларды тереңдетіп зерттеу жұмыстары жалғастырылды. Орталық Қазақстан экспедициясы қола және ерте темір дәуірлерінің ескерткіштерін зерттеуді жалғастырды. М. К. Қадырбаев бастаған экспедиция Тасмола мәдениетінің обалары мен андронов ескерткіштерін зерттеді. Г. Б. Зданович Солтүстік Қазақстандағы қола дәуірінің ескерткіштерін жаңа кезеңдерге бөліп, хронологиясын жасады. Х. А. Алпысбаев Оңтүстік Қазақстандағы палеолиттік ескерткіштерді зерттеді. 1970-жылдары Қазақстанда тас дәуірінің ескерткіштерін зерттеу жалғастырылды. В. Ф. Зайберттің жетекшілігімен Ботай мәдениеті ашылып, ертедегі жылқы шаруашылығының дамуы анықталды. 80-жылдары археологияда ұйымдастырушылық өзгерістер болып, аймақтық археологиялық мектептер пайда болды. Бұл кезеңде қола дәуірі мен ерте темір дәуірінің экономикасы және көшпелі мәдениеттердің өзара әрекеті тереңдетіліп зерттелді. Орталық Қазақстанда Атасу қонысында қола дәуірінің металлургиясы мен керамикасы зерттелді. Ертедегі металлургтер өнімдерінің химиялық және минералдық құрамы анықталып, өңдеу технологиясы зерттелді. Соңғы жылдары Қазақстанда археологиялық архитектураны зерттеу дамып, ортағасырлық қалалар мен діни құрылыстар зерттелді. Жібек жолы бойындағы мәдени байланыстар мен сәулет өнерінің үлгілері зерттеліп, жаңа деректер мен жазбаша мәліметтер арқылы анықталды. Ортағасырлық Қазақстанның археологиялық зерттеулерінің нәтижелері Отырар және басқа да қалалардың тарихы мен мәдениетін тереңірек зерттеуге мүмкіндік берді. Жергілікті қала мәдениетінің ерекшеліктері мен оның мұсылман әлемімен байланысы анықталды. Қазақстан археологиясының маңызды бағыты петроглифтерді зерттеу. Жартастағы бейнелер мен ертедегі жазбаларды зерттеу көне мәдениеттердің дамуын анықтауға мүмкіндік берді. Қазақ археологиясы тарихи және мәдени ескерткіштердің кешенді зерттеулері арқылы жаңа деңгейге көтерілді. Археологиялық зерттеулер нәтижесінде алынған мәліметтерді жүйелеу және талдау ғылыми қауымдастықта жоғары бағаланды. Археология тарих ғылымында революция жасап, өткеннің көрінісін кеңейтіп, жазбаша деректері аз елдер үшін маңызды болды. Қазақстан үшін археологиялық деректер ежелгі, ерте және орта ғасырлардағы тарихты зерттеудің негізі болды. Қазақстан археологиясының қалыптасуына В. В. Бартольд, В. В. Радлов, П. И. Лерх және Ш. Ш. Уәлиханов сияқты ғалымдар үлес қосты. Қазақстан археологиясы Ұлттық ғылым академиясының жүйесінде дербес ғылыми бағыт ретінде қалыптасып, дүние жүзілік ғылымды байытты. Қазақстанда миллион жыл бұрын адам мекендегенін дәлелдейтін ежелгі палеолиттік тұрақтар табылды. Қазақстанның төменгі палеолит мәдениеті Евразияның ортақ белгілерін көрсетеді. Қола дәуіріндегі Евразия тайпаларының палеоэкономикасын дамытуда Қазақстан металлургиялық орталық ретінде маңызды рөл атқарды. Қазақстан ертедегі малшы-егінші тайпалардың көшпелілерге айналу үдерісін зерттеуге мүмкіндік береді. Сақ қорғандарын қазу жұмыстары Қазақстанды сақ тайпаларының маңызды орталығы ретінде анықтауға мүмкіндік берді. Қазақстанда урбанизациялық үдерістер мен қала мәдениетінің дамуы археологияның маңызды жетістіктерінің бірі болды. Ұлы Жібек жолының Қазақстан жері арқылы өткені анықталды, бұл дүние жүзілік өркениеттің жетістігі болды. Қазақстанның мәдениетінің көпқырлылығы археологиялық материалдар арқылы дәлелденді. Қазақстандағы мәдени байланыстар Қытай, Таяу және Орта Шығыс, Орта Азия, Еділ бойы, Орал өңірі және Сібірмен болған. Батыс Түрік қағанаты, Түргеш, Қарлұқ қағанаттары және кейінгі Қарахан мемлекеттері ортағасырлық мемлекеттік құрылымдар болды. Отырар, Кедер, Тараз, Түркістан, Сарайшық, Талхир қалаларының археологиялық зерттеулері қазақ мемлекеттілігінің ежелгі түркілер, қарахандар, қыпшақтар мемлекеттерімен байланысын көрсетеді. Көшпелі және отырықшы өркениеттерді зерттеу мәдениеттердің өзара әсері мен байытылуын анықтайды. == Ежелгі Қазақстан тарихы == {| class="wikitable" style="text-align: center; width: 300%;" ! style="width: 5%;" | № !! style="width: 20%;" | Мемлекет атауы !! style="width: 20%;" | Хронологиясы !! style="width: 60%;" |+ |- ! № ! Периодтың атауы ! Уақыт шкаласы ! Сипаттамасы |- | 1 | [[Тас дәуірі]] | Б. з. б. 2 млн 500 жылдан Б. з. б. 3 мың жылдыққа дейін | Адамзаттың алғашқы дамуы кезеңі, тас құралдарды пайдалану дәуірі. |- | 2 | [[Палеолит]] | Б. з. б. 2 млн 500 жылдан 45-35 мың жылға дейін | [[Палеолит]] - адамзат тарихындағы ең ұзаққа созылған және аса маңызды кезеңдердің бірі. Бұл кезеңде адам және оның шаруашылығының бастапқы қалыптасуы жүрді. Алғашқы адамдар жабайы өсімдіктер мен дәндерді жинап, жануарларды аулаған. Қоғамдық ұйымы күрделі де ұзақ даму жолынан өтті, бастапқы кезеңде адамдар бірігіп қорғану, шабуыл жасау, аң аулау және жиын-терін үшін бірлескен алғашқы тобырлар құрады. |- | 3 | Төменгі палеолит | Б. з. б. 2,6 млн жылдан — 100,000 жылға дейін | '''Ерте палеолит''' Қазақстан үш кезеңге бөлінеді: Олдувэй (б.з.б. 1 млн жыл - 800 мың жыл), Ашель (б.з.б. 800-140 мың жыл) және Мустье (40-35 мың жыл). Адамның алғашқы еңбек құралдары тастан жасалды. Оңтүстік Қазақстандағы Қаратау жотасы мен Қарасу тұрағында ежелгі адамдар мекендеген. |- | 4 | Орта палеолит | Б. з. б. 300 — 30 мың жыл бұрын | '''Орта палеолит''' (б.з.б. 140-40 мың жыл) кезеңі ертедегі адамның дамуымен ерекшеленеді. Бұл уақытта адамдар шақпақ тастарды үйкелеу арқылы от шығаруды үйренді. Қазақстанда мұз дәуірінің басталуымен табиғи орта қатты өзгерді, тауларды мұз басып, ұзаққа созылған суыту кезеңі басталды. Орта палеолит дәуірінің адамдары - неандертальдықтар, олар аң аулау және терімшілікпен айналысты. |- | 5 | Кейінгі палеолит | Б. з. б. 50 — 10 мың жыл бұрын | '''Кейінгі палеолит''' (б.з.б. 40-35 мың жыл - 12-10 мың жыл) - адамның кеңінен тарай қоныстанған және нәсілдер мен нәсілдік топтардың қалыптасу уақыты. Рулық қауымдар қалыптасып, аналық рулық қоғам орнады. Ірі хайуанаттардың азаюымен, жаңа жетілдірілген еңбек құралдары пайда болды, бұл кезеңде адамның тұрмыс жағдайлары едәуір өзгерді. |- | 6 | [[Мезолит]] | Б. з. б. 10-15 мың жыл бұрын | '''Мезолит (орта тас ғасыры)''' (б.з.б. 12-5 мың жыл) - бұл кезеңде климаттың жылынуы мен мұздардың еруі орын алды. Садақ пен жебе сияқты маңызды өнертабыстар пайда болды, бұл құралдар аңшылық пен терімшілікті жетілдірді. Жануарларды қолға үйрету және дәнді дақылдарды өсіру мезолит дәуірінің ерекшеліктері болды. |- | 7 | [[Неолит]] | Б. з. б. 15-3 мың жыл бұрын | '''Неолит (жаңа тас ғасыры)''' (б.з.б. 5-3 мың жыл) - табиғаттың дайын өнімдерін иемдену орнына өндіруші шаруашылыққа негіз болған кезең. Мал шаруашылығы мен егіншілік пайда болды, бұл "неолиттік революция" деп аталды. Еңбек құралдары жетілдіріліп, керамикалық ыдыс жасау өнері дамыды. Қазақстанда бұл кезеңде 600-ден аса неолиттік және энеолиттік ескерткіш белгілі болды. |- | 9 | [[Қола дәуірі]] | Б. з. б. 35 / 33 — 13/11 ғасырлар | '''Қола дәуірі''' - б.з.б. 2-ші мыңжылдықта малшылық-егіншілік экономикасы және жоғары дамыған металлургия қалыптасты. Мал өсіруші тайпалар қуатты бірлестіктер құрып, қару-жарақ жасау металл өндірудің дербес саласына айналды. Андронов мәдениеті осы кезеңнің маңызды мәдени ескерткіші болып табылады. |- | 10 | [[Андроново мәдениеті|Андронов мәдениетінің кезі]] | Б. з. б. XV-XIII ғасырлар | Қазақстан жерінде қола дәуірінің ең көрнекті мәдениеті. |- | 11 | [[Темір дәуірі|Темір дәуірінің басы]] | Б. з. б. VIII ғасыр | '''Сақтар''' - б.з.б. 1-ші мыңжылдықтың басында Қазақстан далаларында, шөлейт және таулы аудандарында жартылай көшпелі және көшпелі мал шаруашылығы қалыптасқан. Жылқы шаруашылығы жедел дамып, сақтар атты жауынгер ретінде белгілі болды. Сақтардың шығу тегі мен мәдениеті әлі де зерттелуде, бірақ олардың көшпелі тұрмысқа көшуі б.з.б. 9-8 ғасырларда іске асырылған болуы мүмкін. |} == Орта ғасырлар == {| class="wikitable" style="text-align: center;" ! № !! Мемлекет атауы !! Хронологиясы !! Астанасы |- | 1 || [[Батыс Түрік қағанаты|'''Батыс Түрік қағанаты''']]|| 603-704 жж. || Суяб |- | 2 || [[Түргеш қағанаты|'''Түркеш қағанаты''']]|| 704-756 жж. || Суяб |- | 3 || [[Қарлұқ қағанаты|'''Қарлұқ қағанаты''']]|| 756-904 жж. || Қойлық |- | 4 || '''[[Оғыз мемлекеті]]'''|| IX ғасырдың соңы - XI ғасырдың басы || Янгикент |- | 5 || '''[[Қимақ қағанаты]]'''|| IX ғасырдың соңы - XI ғасырдың басы || Имақия |- | 6 || '''[[Қарахан мемлекеті]]'''|| 942-1212 жж. || Баласұғын, Қашқар |- | 7 || '''[[Қарақытай мемлекеті]]'''|| 1125-1212 жж. || Ғұз Орда |- | 8 || '''[[Қыпшақ хандығы]]'''|| XI ғасырдың басы - XIII ғасырдың басы || Сығанақ |} == Жошы ұлысы == {{Толық мақала|Моңғол шапқыншылығы}} == Қазақ хандығы == {{Толық мақала|Қазақ хандығы}} Алғашқы қазақ елі '''[[Алтын Орда|Алтын Орданың]]''' құрамында пайда болды. Алтын Орданың ыдырауынан кейін '''[[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]]''' мен '''[[Көк Орда]]''' пайда болды. Кейде олар бір-бірімен қосылып, Алтын Орданы қалпына келтіргісі келді, бірақ Ақ Орданың басқарушысы '''[[Барақ хан]]''' қайтыс болғаннан кейін Ақ Орда бөлініп, оның орнына '''[[Әбілхайыр Ордасы|Өзбек хандығы]]''' мен '''[[Ноғай ордасы|Ноғай Ордасы]]''' пайда болды. Өзбек хандығын қазіргі Қазақстан аумағының көп бөлігін қамтыған елді басқарған '''[[Әбілқайыр хан (Өзбек хандығы)|Әбілқайыр хан]]''' басқарды, ол Барақ ханды өлтіруді ұйымдастырды. Елде жемқорлық таралып, салықтар өсіп, хандық тұрақсыз болды. Бұл жағдайды шешу үшін '''[[Керей хан|Керей]]''' мен '''[[Жәнібек хан|Жәнібек хандар]]''' қазақтарды жинап, көтеріліс ұйымдастырды. 1465 жылы '''[[Жетісу|Жетісу аймағында]]''' Қазақ хандығы құрылды. 1468 жылы қазақтардың тәуелсіздігі үшін соғыс басталып, ол 1500 жылға дейін жалғасты. 1511 жылы '''[[Қасым хан]]''' Қазақ хандығын билей бастады. Қасым хан басқарған кезде Қазақ хандығы Ноғай Ордасына қарсы шығып, 1520 жылы ноғайлардың астанасын жаулап алды және ноғайларды Астрахан хандығына дейін ығыстырды. Қасым хан басқарған кезде Қазақ хандығы қазіргі Қазақстанның аумағына ұқсас территорияны қамтып, халық саны 1 миллионға жетті. Қасым хан билігі кезінде Қазақстан еуразиялық аренада атаққа ие болды және '''[[Ресей империясы|Ресей Царлығы]]''' Қазақ хандығымен алғашқы дипломатиялық қарым-қатынастарды орната бастады. 1520 жылы Қасым хан қазақтың алғашқы заңын шығарды, оны [[Қасым ханның қасқа жолы|«'''Қасым ханның қасқа жолы'''»]] деп атайды. == Ресей Империясы == == Совет үкіметі == == Қазақстан Республикасы == == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қазақстан тақырыптарда}} [[Санат:Қазақстан тарихы]] {{stub}} 7p4534va0xr0iizpjslkp66c8ylw8tm 0 14507 3479973 3477406 2025-06-14T14:58:11Z Mheidegger 1111 /* Тарихы */ дереккөз 3479973 wikitext text/x-wiki {{Халықаралық қатынас|Атауы=Қазақстан — Оңтүстік Корея қатынастары|Сурет=Kazakhstan South Korea Locator.png|Ел1=Қазақстан|Ел2=Оңтүстік Корея|Түс1=green|Түс2=orange}} '''Қазақстан-Корея қатынастары''' - [[Қазақстан Республикасы|Қазақстан Республикасы]] және [[Корея Республикасы|Корея Республикасы]] арасындағы халықаралық дипломатиялық қатынастары. Қазақстан мен Оңтүстік Корея қарым-қатынас 1992 жылы орнатқан еді. <ref name="ақиқат">{{Cite web |url= https://aqiqat.kazgazeta.kz/news/3509 |title= Корея мен Қазақстанның жақындығы және екі жақты қарым-қатынасты дамытудың келешегі|access-date = 2023-05-19}}</ref> ==Тарихы== 1992 жылы 28 қаңтарда Қазақстан Республикасы мен Корея Республикасының арасында дипломатиялық қарым-қатынас орнады. Өзара қарым-қатынастар 2012 жылдың көктем айларында өткен Сеулдегі саммитке дейін әр салада қарқынды дамыды. <ref name="KJLKJIooi">{{Cite web |url= https://abai.kz/post/18607 |title= Қазақ-Кәріс дипломатиялық қарым-қатынасына 22 жыл|access-date = 2023-05-19}}</ref> Қазақстанның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Оңтүстік Кореяға бес сапармен барды. 1995 жылы мамыр айында Назарбаевтың Корея Республикасына мемлекеттік сапары барысында екіжақты қарым-қатынастардың шарттық-құқықтық негізгі тірегі қаланды. Н. Назарбаевтың Оңтүстік Кореяға алғашқы ресми сапары 2003 жылдың күзінде болды.<ref>{{кітап|тақырыбы= 2003. Президенттің бір жылы |жауапты= Құр. Ж. Қ. Түймебаев |орны= Астана |жыл= 2005 |беттері= 315—323|барлық беті= 592| isbn= 9965-27-753-2|тиражы= 3000}}</ref> 2004 жылғы қыркүйекте Президент [[Но Му Хён]]нің Қазақстанға жасаған жауап сапары барысында бейбіт атом энергиясын пайдалануға және байланыс пен ақпараттандыру саласындағы ынтымақтастыққа қатысты келісімдерге қол қойылды, энергетика және минералдық ресурстар саласындағы өзара түсіністік және ынтымақтастық туралы меморандум орнатылды.<ref>{{кітап|тақырыбы= 2004. Президенттің бір жылы |жауапты= Құр. Ж. Қ. Түймебаев |орны= Астана |жыл= 2005 |беттері= 417—421|барлық беті= 648| isbn= 9965-27-753-2|тиражы= 3000}}</ref> 2006 жылғы қыркүйекте Оңтүстік Корея Премьер-Министрі Хан Мён Сук Қазақстанға ресми сапар шекті. Оның қорытындысы бойынша 6 құжатқа қол қойылып, мұнайхимиясы және ақпараттық технологиялар саласында екі жұмыс тобы құрылды. Оңтүстік Кореяның келесі президенті [[Ли Мёң Бак]] Қазақстанға 2009 жылы келген болатын. 2014 жылғы 19 маусымда Президент [[Пак Кын Хе]], Назарбаевтың шақыруымен Қазақстанға мемлекеттік сапармен келді. [[Сурет:KOCIS Korea-Kazakhstan summit (4553936028).jpg|thumb|300px|left| Қазақстан Тұңғыш Президенті Назарбаевтың Оңтүстік Кореяға сапары, 2010 жыл]] [[Сурет:President Lee Myung-bak's state visits to Kazakhstan - 4345210046.jpg|thumb|300px|left|Корея Республикасының Президенті Ли Мён Бактың Қазақстанға сапары, 2009 жыл]] 2019 жылғы 21-23 сәуірде Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың шақыруымен Корея Республикасының Президенті [[Мун Чже Ин]] Қазақстан Республикасына мемлекеттік сапармен келді. 2019 жылы 22 сәуірде Елдер арасындағы стратегиялық әріптестікті орнатудың екі жақты ынтымақтастықтың дамуын қанағаттанғандықпен атап өтті. <ref name="Ljihhf">{{Cite web |url= https://www.akorda.kz/kz/events/international_community/foreign_other_events/kazakstan-respublikasy-men-koreya-respublikasy-arasyndagy-birlesken-malimdeme |title= Қазақстан Республикасы мен Корея Республикасы арасындағы бірлескен мәлемдеме |access-date = 2023-05-19}}</ref> Осыдан 2020 жылы маусым айының басында Корея Республикасының жаңа елшісі Ку Хонг Сок Қазақстан Республикасы келген. <ref name="gJHjh">{{Cite web |url= https://baq.kz/korey-elshisi-aza-standy-tar-turaly-oyymen-b-listi-_234593/ |title= Корей елшісі қазақстандықтар туралы ойымен бөлісті|access-date = 2023-05-19}}</ref> ==Экономикалық қатынастар== 2008 жылғы 13-15 мамырда Корея Республикасының Премьер-Министрі Хан Сын Судың Қазақстанға ресми сапары өтті. Сапар барысында тараптар бірнеше құжаттарға, оның ішінде «Жамбыл» кенорнын бірлесіп өңдеу бойынша құжаттарға қол қойды, Экономикалық саладағы ынымақтастық жөніндегі Іс-қимылдар жобасын әзірлеу туралы уағдаластыққа қол жеткізді. Сонымен қатар, сапар кезінде «Қазақстан-Корея: ынтымақтастықтың жаңа келешегі» атты қазақстан-корей бизнес-форумы ұйымдастырылды. Парламентаралық ынтымақтастықты қосқандағы жоғары деңгейде делегациялар алмасуы белсенді өтуде. ҚР Парламенті палаталарының төрағалары мен Ұлттық Ассамблея спикерлері ұдайы сапар алмасуда. Азиядағы өзара ықпалдастық және сенім шаралары кеңесінің мүше-мемлекеттері басшыларының екінші саммиті барысында Сеул аталған форумның тоыққанды мүшесі мәртебесіне ие болды. 2007 жылы екі жақты сауда айналымы – 843,3 млн. долл., экспорт – 217,4 млн. долл., импорт 625,9 млн. долл. құраған. 2008 жылдың қаңтар-мамыр аралығында бұл көрсеткіш 287,5 млн. долларына жетті (экспорт – 113,8 млн. долл., импорт – 173,7 млн. долл.). Қазақстанның импорт құрамында электроника, машина жасау саласы өнімдері мен құрал-жабдықтар басым. 2007 жылы Оңтүстік Корея Қазақстан экономикасына 780,7 млн. доллар инвестиция салған. Жалпы инвестициялардың көлемі - 2,5 млрд. долл. өз кезегінде, Қазақстан Кореяға салған капиталдың сомасы 66,7 млн. долл. құрады. Қазақстанда корей капиталының қатысуымен 300-ден астам компания тіркелген. Экономикалық өзара қарым-қатынастың дамуында сауда-экономикалық және ғылыми-техникалық ынтымақтастық бойынша үкіметаралық комиссиясы маңызды рөл атқаруда. Оның соңғы отырысы 2007 жылғы 4-ші мамырда Астанада өтті. 2005 жылы Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына кіруі бойынша екі жақты келіссөздер сәтті аяқталды. Қазақстан мен Корея арасындағы энергетика және минералды ресурстар саласындағы ынтымақтастық қарқынды дамуда. ҚР-дағы кен орындарын зерттеу бойынша корей Консорциумының құрамына 6 компания кіреді. 2005 жылғы желтоқсанда Каннам университетінде Қазақтың Мемлекеттік Ұлттық Әл-Фараби атындағы университетімен Қызылорда Мемлекеттік Қорқыт Ата атындағы университетінің қолғабысымен «Қазақстантану» бөлімі ашылды. Корея Республикасында Қазақстанның 2 мыңнан астам азаматы уақытша тұруда. Олардың көбісі шағын және орта кәсіпорындарда жұмыс істейді. Кореяда қазақстандық 90-ға жуық студент дәріс алуда. Қазақстанның Сеулдегі Елшілігі 1996 жылы ашылды. Осы жылдың маусымынан бастап Қазақстанның Кореядағы Елшісі Д.Бердәлиев болып табылады. Оңтүстік Кореяның Алматыдағы Елшілігі 1993 жылы ашылды. Елші Ким Иль Су ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевқа Сенім грамоталарын 2005 жылғы қыркүйекте тапсырды. == Дереккөздер == {{дереккөздер}}{{Қазақстанның халықаралық қатынастары}} [[Санат:Қазақстанның халықаралық қатынастары]] 6f5royx5yfsnx0d4fz560cusbxpn99a 0 14557 3480091 3439351 2025-06-15T05:00:54Z Sagzhan 29953 /* Аласапыран */ 3480091 wikitext text/x-wiki {{Жазушы |Есімі = Мұхтар Мұқанұлы Мағауин |Шынайы есімі = |Суреті = Mukhtar Magauin 31 August 2008 Prague.jpg |Ені = 220px |Суреттің аты = Мағауин, 2008 жыл |Туған кездегі есімі = |Лақап аты = |Туған күні = 2.02.1940 |Туған жері = [[Баршатас]], {{туғанжері|Аягөз ауданы|Аягөз ауданында}}, [[Шығыс Қазақстан облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] |Қайтыс болған күні = 9.1.2025 |Қайтыс болған жері = {{қайтысболғанжері|Мэриленд|Мэрилендте}}, [[Америка Құрама Штаттары]] |Азаматтығы = {{KAZ}} |Ұлты = [[Қазақтар|Қазақ]] |Мансабы = [[тарихшы]], [[жазушы]], қазақтың ауыз әдебиетін зерттеушісі ғалым |Шығармашылық жылдары = |Бағыты = тарихи проза |Жанры = проза |Шығармалардың тілі = [[Қазақ тілі|Қазақша]] |Дебюті = |Марапаттары = {{Парасат ордені}}{{Владимир Ильич Лениннің туғанына 100 жыл мерекелік медалі}} |Сыйлықтары = |Қолтаңбасы = |Сайты = |Commons = }} '''Мұхтар Мұқанұлы Мағауин''' ([[2 ақпан]] [[1940 жыл]], [[Баршатас]] ауылы, [[Аягөз ауданы]], [[Шығыс Қазақстан облысы]] – [[9 қаңтар]] [[2025 жыл]], [[Мэриленд]]) — кеңестік және қазақстандық [[тарихшы]], [[жазушы]], [[филология]] ғылымдарының докторы, [[Қазақстанның мемлекеттік сыйлығы|Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының]] лауреаты (1984) және [[Қазақстанның халық жазушысы]] (1996). == Өмірбаяны == Мұхтар Мұқанұлы Мағауин 1940 жылғы 2 ақпанда [[Семей облысы (Қазақстан)|Семей облысының]] [[Шұбартау ауданы]]нда туған және [[Абақ Керей]] тайпасының [[Жастабан]] руынан шыққан.<ref>{{Cite web|url=http://kerey.kz/?p=5010|title=ШАҚАНТАЙ ШЕЖІРЕСІ( төртінші басылым ) {{!}} Kerey.kz/Керей.кз|website=kerey.kz|accessdate=2020-11-16}}</ref> 1962 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің [[филология]] факультетін, 1965 жылы оның аспирантурасын бітірген. Еңбек жолын 1965 жылы бастады. «Қазақ әдебиеті» газетінде бөлім меңгерушісі, 1967-1971 жылдары «Жазушы» баспасында бас редактордың орынбасары, Қазақ КСР Ғылым академиясының М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында аға ғылыми қызметкер болып істеген, Мәскеуде М.Горький атындағы Әдебиет институтында қазақ фольклоры мен қазақ әдебиеті тарихы бойынша арнайы лекциялық курстар жүргізді. 1983-1984 жылдары еркін шығармашылық қызметте, 1984-1986 жылдары «Жазушы» баспасының бас редакторы. 1987 жылы еркін шығармашылық қызметте, 1988 жылдан бері «Жұлдыз» журналының бас редакторы.<ref>Қазақстан баспагерлері мен полиграфистері. Анықтамалық. Алматы, "Білім" баспасы. 2005 ж. — 576 бет.ISBN 9965-09-134-Х</ref> Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, жазушы, әдебиет зерттеушісі. Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының хатшысы. «Аласапыран» тарихи роман-дилогиясы үшін Қазақ КСР-інің Абай атындағы мемлекеттік сыйлығы берілді. (1984). Қазақстанның Халық жазушысы, Түркияның Халықаралық "Түркі дүниесіне қызмет" сыйлығының сахибы.<ref>Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2</ref> 2025 жылғы 9 қаңтарда (Қазақстан уақыты бойынша 10 қаңтарда) Мағауин [[Америка Құрама Штаттары]]ның [[Мэриленд]] штатындағы үйінде қайтыс болды.<ref>{{Cite web|url= https://www.azattyq.org/a/zhazushy-muhtar-magauin-dunieden-ozdy/33270672.html |title= Жазушы Мұхтар Мағауин дүниеден озды |lang= kk |publisher= [[Азаттық радиосы]] |date= 2025-01-10 |accessdate= 2025-01-10}}</ref> == Шығармашылығы == [[Сурет:Тетралогия “Шынгыс хан” на казахском.jpg|thumb|Шыңғыс хан. Деректі тарихи хикая. [[Алматы]], «Дәуір» баспасы, 2011–2016.]] === Әңгімелері === ''[[Кешқұрым (әңгіме)|Кешқұрым]]'' атты тұңғыш әңгімесі 1964 жылы «Жұлдыз» журналында жарияланды. «Қобыз сарыны» атты ғылыми монографиясы жарық көрген (1968). Бұдан соңғы кезеңде көркем прозаға көбірек ден қойды. «Көкмұнар» (роман, 1972), «Бір атаның балалары», «Көк мұнар» (повестер мен әңгімелер), «Аласапыран» (тарихи роман-дилогия, 1980-1982), «Ғасырлар бедері» (әдеби зерттеулер), (әңгімелер, хикаят, роман), «Шақан Шері» (роман), «Мен» (ғұмырбаяндық роман-хамса), «Құмырсқа-қырғын» (әңгімелер), «Ұлтсыздану ұраны» (мақалалар) және тағы басқа кітаптары жарық көрген. 2002 жылы Алматыдағы «Қағанат» баспасында он үш томдық шығармалар жинағы басылып шықты. 2020 жылы Мэрилендтегі «Magauin Publishing» баспасында жиырма бес томдық толық шығармалар жинағы басылып шықты. 2024 жылы Қазақстанда жиырма алты томдық толық шығармалар жинағы басылып шықты (Қасым баспа үйі). Көптеген шығармалары орыс тіліне аударылған, шетел тілдерінде басылған. === Аласапыран === Қазақ халқының көрші мемлекеттермен дипломатиялық қарым-қатынасы тарихи-көркемдік тұрғыдан тұңғыш рет суреттелген [[Аласапыран]] тарихи дилогиясы 1981–1983 жылдары жарық көрді. Романда қазақ ордасын [[Тәуекел хан]] басқарған тұстағы (XVI–XVII ғасырлар) қоғамдық-әлеуметтік жағдай көрініс тапқан. Хан мұрагері Ораз Мұхаммед пен оқымысты [[Қадырғали Жалайыр]]дың, Едіге би ұрпағы [[Пётр Арсланович Урусов]]тың көркем бейнелері сомдалған. [[Томан би]], [[Манақ батыр]], [[Ділшат]], [[Ай-Шешек бегім]] секілді кейіпкерлерді суреттеу арқылы қаламгер Ораз-Мұхаммед тұлғасын даралай түседі. Романда көшпелі тұрмыс көріністері, аңшылық, саятшылық сынды ұлттық дәстүрлер көрініс тауып, Қазақ хандығының Ресей, Иран, Бұхара, Сібір хандықтарымен өзара қатынастары, ішкі-сыртқы саяси жағдайлары сипатталған. Жазушы шығармаларында XX ғасырдағы ауыл, қала тұрмысы, түрлі әлеуметтік топ өкілдерінің тағдыры психологиялық-философиялық тереңдікпен көркем бейнеленген. === Қобыз сарыны === «Қобыз сарыны» (1968) монографиясында хандық дәуірде өмір сүрген ақын-жыраулар шығармаларын (XV–XVIII ғасырлар) жүйелі түрде талдады. === Жармақ === Жақын арада [[Чехия]]дан жарық көрген «Жармақ» — қазақтың екі ғасырлық тарихы мен бүгінгі психологиялық тартыстар жүйесіне құрылған романы жазушыны мүлдем басқа қырынан көрсетеді. === Шыңғыс хан === Бұл роман тетралогия болып табылады. 2011–2016 жылдары 4 кітап болып Алматыда басылып шықты. «Шыңғысхан» атты тарихи-халықтанулық, әдеби-көркем мемлекеттік (республикалық) журналында үзінділерімен 2012 жылдан 2016 жылға дейін жариялана бастады. Бұл тақырыпты тығыз зерттеуді ол 2000 жылдардан бері бастады. Алғашында «Шыңғыс ханның шарапаты» секілді мақалалардан («Жұлдыз» журналы, №3, 2002) бастады. Роман қолжазбасы Чехиядағы Прага, Карловы Вары жерлерінде 2008 жылдың 12 қарашасынан жазыла бастап, 2015 жылғы 30 қарашада АҚШ–тың Роквилл, Мэриленд жерлерінде жазылып аяқталды. Терең ізденісі, жазушылық қарым–қабілеті, тәжірибесі арқасында осындай іргелі де сүбелі еңбегі шықты. == Саяси көзқарастары == Мағауин 2011 жылғы [[Жаңаөзен оқиғасы (2011)|Жаңаөзен оқиғасы]]н қатты сынға алған жазушылардың бірі еді, оған қоса бұл жайлы жеке мақала да жазған да, ол үшін үкімет пен биліктегі [[Аманат (партия)|партия]]ны кінәлаған, «еліміз әлі тәуелсіз емес» деген ой айтқан.<ref>{{Cite web|url= https://www.azattyq.org/a/kazakhstan_comment_on_zhanaozen_events_from_mukhtar_magauin/24430354.html |title= Қан төгілді!.. |lang= kk |publisher= [[Азаттық радиосы]] |last= Мағауин |first= Мұхтар |date= 2011-12-22 |accessdate= 2025-01-10}}</ref> Кейін [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]]ты «Елін жерімен қосып сатып жіберген патша» деп атап та сынға алды.<ref name="ulysmedia" /> == Өз өмірі == Мағауин Бақытжамалға үйленген еді. Олардың төрт ұл, екі қызы бар. 2025 жылы хабарланған мәліметше Мағауиннің жиырма шақты немере, бес-алты шөбересі де бар еді.<ref name="ulysmedia">{{Cite web|url= https://qaz.ulysmedia.kz/news/24763-magauinnin-zherleu-r-simi-kaida-otedi/ |title= Мұхтар Мағауин Америкада жерленеді |lang= kk |work= qaz.ulysmedia.kz |last= Сатыбалдина |first= Сымбат |date= 2025-01-10 |accessdate= 2025-01-10}}</ref> 2007 жылы Мағауин [[Чехия]]ға көшті, астанасы [[Прага]]да алты жылдай тұрып, кейін [[Америка Құрама Штаттары]]нда тұратын болды да, сол жерде қайтыс болды. Мағауин [[Роквилл (Мэриленд)|Роквилл]], Мэрилендте жерленбек.<ref name="ulysmedia" /> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{DEFAULTSORT:Мағауин, Мұхтар Мұқанұлы}} [[Санат:Роквиллде жерленгендер]] [[Санат:Қазақстан тарихшылары]] [[Санат:Қазақ жазушылары]] [[Санат:Қазақстан ғалымдары]] [[Санат:Қазақстан филологтары]] [[Санат:Қазақстан мемлекеттік сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Қазақ әдебиетін зерттеушілер]] hkqp5dbu09bgxg6s5856zaftpg9gp2v 0 25041 3480047 3064731 2025-06-15T04:03:58Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480047 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Абдулла хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 22-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Басқара бастады = | Басқаруын аяқтады = | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Мір Болат хан]] | Ізбасары = [[Болат I хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Түсініктемелер = | Діні = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Абдулла Хан''', (Абдаллах бек, Абдул) (т.ө.ж.б. 14 ғ.) — [[Алтын Орда]]дағы "[[Дүрбелең жылдары]]" (1359-79) таққа отырған хандардың бірі (1360/61 — 1369/70). [[Ата]] тегі: [[Шыңғыс хан]] — [[Жошы]] — [[Тұқай Темір]] — [[Үз Темір]] — [[Абай хан|Абай]] — [[Мыңғасыр]]. Абдулла хан [[Мыңғасыр]]дың 9 ұлының алтыншысы. [[1359]] ж. [[Бердібек хан]] өлтірілгеннен кейін 1-2 жыл ішінде [[Алтын Орда]] тағына [[Құлпа хан|Құлпа]], [[Наурыз хан|Наурыз бек]], [[Қызыр хан]], [[Темір Қожа хан|Темір Қожа]] отырған. [[Мамай (қолбасшы)|Мамай]] Темір Қожаны өлтіріп, [[хан]] тағына Абдулланы әкелді. Іс жүзінде билікті Абдулла ханның атынан [[Мамай (қолбасшы)|Мамай]] жүргізді. Осы кезден бастап [[Алтын Орда]] екі бөлікке бөлінді. [[Еділ|Еділден]] батысқа қарай Абдулла хан, шығысында [[Арал]]дың солтіндегі далалық аймақтарды [[Шайбани әулеті|Шайбани]] ұрпағы [[Қожа Мұрат]] (Мюрид, Меруд, Амурат) биледі. Абдулла хан [[Мәскеу]] боярларының өтінішімен жас [[Дмитрий Донской|Дмитрийдің]] (болашақ Донскойдың) ұлы [[князь]] болуына [[жарлық]] берген (1363). 1369-70 ж. Мамай Абдулла ханның орнына оның ұлы Мұхаммед сұлтанды ([[Мұхаммед Бұлақ хан|Мұхаммед Бұлақ]]) таққа отырғызды. ==Дереккөздер== *Қазақ ұлттық энциклопедиясы == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[ru:Абдуллах (хан Золотой Орды)]] 3qlh2ifm797ry9zfi4zalk45gh4fxqj 3480048 3480047 2025-06-15T04:04:39Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480048 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Абдулла хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 22-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Басқара бастады = | Басқаруын аяқтады = | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Мір Болат хан]] | Ізбасары = [[Болат I хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Түсініктемелер = | Діні = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Абдулла Хан''', (Абдаллах бек, Абдул) (т.ө.ж.б. 14 ғ.) — [[Алтын Орда]]дағы "[[Дүрбелең жылдары]]" (1359-79) таққа отырған хандардың бірі (1360/61 — 1369/70). [[Ата]] тегі: [[Шыңғыс хан]] — [[Жошы хан]] — [[Тоқа Темір]] — [[Өз Темір]] — [[Абай хан|Абай]] — [[Мыңғасыр]]. Абдулла хан [[Мыңғасыр]]дың 9 ұлының алтыншысы. [[1359]] ж. [[Бердібек хан]] өлтірілгеннен кейін 1-2 жыл ішінде [[Алтын Орда]] тағына [[Құлпа хан|Құлпа]], [[Наурыз хан|Наурыз бек]], [[Қызыр хан]], [[Темір Қожа хан|Темір Қожа]] отырған. [[Мамай (қолбасшы)|Мамай]] Темір Қожаны өлтіріп, [[хан]] тағына Абдулланы әкелді. Іс жүзінде билікті Абдулла ханның атынан [[Мамай (қолбасшы)|Мамай]] жүргізді. Осы кезден бастап [[Алтын Орда]] екі бөлікке бөлінді. [[Еділ|Еділден]] батысқа қарай Абдулла хан, шығысында [[Арал]]дың солтіндегі далалық аймақтарды [[Шайбани әулеті|Шайбани]] ұрпағы [[Қожа Мұрат]] (Мюрид, Меруд, Амурат) биледі. Абдулла хан [[Мәскеу]] боярларының өтінішімен жас [[Дмитрий Донской|Дмитрийдің]] (болашақ Донскойдың) ұлы [[князь]] болуына [[жарлық]] берген (1363). 1369-70 ж. Мамай Абдулла ханның орнына оның ұлы Мұхаммед сұлтанды ([[Мұхаммед Бұлақ хан|Мұхаммед Бұлақ]]) таққа отырғызды. ==Дереккөздер== *Қазақ ұлттық энциклопедиясы == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[ru:Абдуллах (хан Золотой Орды)]] bshck2f523nx68wu7h368pkfa9dnjra 3480049 3480048 2025-06-15T04:05:20Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480049 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Абдулла хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 22-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Басқара бастады = | Басқаруын аяқтады = | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Мір Болат хан]] | Ізбасары = [[Болат I хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Түсініктемелер = | Діні = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Абдулла Хан''', (Абдаллах бек, Абдул) (т.ө.ж.б. 14 ғ.) — [[Алтын Орда]]дағы "[[Ұлы Дүрбелең]] жылдары" (1359-79) таққа отырған хандардың бірі (1360/61 — 1369/70). [[Ата]] тегі: [[Шыңғыс хан]] — [[Жошы хан]] — [[Тоқа Темір]] — [[Өз Темір]] — [[Абай хан|Абай]] — [[Мыңғасыр]]. Абдулла хан [[Мыңғасыр]]дың 9 ұлының алтыншысы. [[1359]] ж. [[Бердібек хан]] өлтірілгеннен кейін 1-2 жыл ішінде [[Алтын Орда]] тағына [[Құлпа хан|Құлпа]], [[Наурыз хан|Наурыз бек]], [[Қызыр хан]], [[Темір Қожа хан|Темір Қожа]] отырған. [[Мамай (қолбасшы)|Мамай]] Темір Қожаны өлтіріп, [[хан]] тағына Абдулланы әкелді. Іс жүзінде билікті Абдулла ханның атынан [[Мамай (қолбасшы)|Мамай]] жүргізді. Осы кезден бастап [[Алтын Орда]] екі бөлікке бөлінді. [[Еділ|Еділден]] батысқа қарай Абдулла хан, шығысында [[Арал]]дың солтіндегі далалық аймақтарды [[Шайбани әулеті|Шайбани]] ұрпағы [[Қожа Мұрат]] (Мюрид, Меруд, Амурат) биледі. Абдулла хан [[Мәскеу]] боярларының өтінішімен жас [[Дмитрий Донской|Дмитрийдің]] (болашақ Донскойдың) ұлы [[князь]] болуына [[жарлық]] берген (1363). 1369-70 ж. Мамай Абдулла ханның орнына оның ұлы Мұхаммед сұлтанды ([[Мұхаммед Бұлақ хан|Мұхаммед Бұлақ]]) таққа отырғызды. ==Дереккөздер== *Қазақ ұлттық энциклопедиясы == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[ru:Абдуллах (хан Золотой Орды)]] oi9txai8l0og6cc5tq9x9nhellxojrh 0 30493 3480050 2444000 2025-06-15T04:06:43Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480050 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Наурыз хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 14-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Басқара бастады = 1360 | Басқаруын аяқтады = 1360 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Құлпа хан]] | Ізбасары = [[Қызыр хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Түсініктемелер = | Діні = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = Шыңғыс хан | Туған кездегі есімі = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Наурыз хан''', Наурыз ибн Мұхаммед, Навруз, Наурус, Ноуруз (туған жылы белгісіз – 1360) – [[Алтын Орда]]ның ханы (1360 жылы, қаңтар – маусым). == Биографиясы == Шығу тегі белгісіз, кейбір деректер бойынша [[Бату хан]]ның немесе оң қанаттағы билеуші әулеттердің бірінің ұрпағы. Ол Жәнібектің бәйбішесі Тайдұлу бегім мен оның жақтастарының қолдауымен Бердібектің мұрагері Күлна хан және оның екі баласы Михаил мен Иванды өлтіріп, билікке келген. Наурыз хан 1358 – 59 жылдары өз атынан күміс, мыс теңгелер соқтырды. Бұл теңгелерде оның Мұхаммед деген мұсылманша аты жазылған. 1360 жылдың ортасында Тайдұлу бегім бастаған топ енді Шайбани әулетінен Құзырды (Хызыр) хан етіп көтерді. Алайда Құзыр билікке келген соң Наурыз ханға қоса Тайдұлу бегімнің өзін де өлтірді. Осы кезден бастап Алтын Ордада шайбани әулеті мен Ақ Орда билеушілерінің рөлі артты. <ref>Қазақ энциклопедиясы, 7 том</ref> ==Сілтемелер== * [[Алтын Орда]] * [[Ақ Орда]] * [[Шайбани әулеті]] == Дереккөздер == <references/> == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Тұлғалар]] [[ru:Науруз хан]] pkusu800xnjs538r779x82ng4h7bpdc 0 31552 3480075 3464073 2025-06-15T04:43:09Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480075 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Темір Құтлық хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 33-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Басқара бастады = 1397 | Басқаруын аяқтады = 1399 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Құйыршық хан]] | Ізбасары = [[Шәдібек хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам]] | Туған күні = белгісіз | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1400 | Қайтыс болған жері = Берке Сарай | Жерленді = | Династия = Орда Ежен | Туған кездегі есімі = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Темір Құтлық хан''' (? – 1400) – Алтын Орда ханы (1395 – 1400). Ұрыс ханның немересі. Әмір Темір 1395 ж. Тоқтамысты талқандағаннан кейін Алтын Орда тағына Т. Қ-ты отырғызды. Билікті ханның атынан Едіге би жүргізді. Сарай, Хажы-Тархан, т. б. қалаларда Темірқұтылықтың есімі жазылған теңгелер табылған. == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] 0zzxw3qn20qqvavkka5dhz11dpulie6 3480076 3480075 2025-06-15T04:43:35Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480076 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Темір Құтлық хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 33-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Басқара бастады = 1397 | Басқаруын аяқтады = 1399 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Құйыршық хан]] | Ізбасары = [[Шәдібек хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам]] | Туған күні = белгісіз | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1400 | Қайтыс болған жері = Берке Сарай | Жерленді = | Династия = Орда Ежен әулеті | Туған кездегі есімі = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Темір Құтлық хан''' (? – 1400) – Алтын Орда ханы (1395 – 1400). Ұрыс ханның немересі. Әмір Темір 1395 ж. Тоқтамысты талқандағаннан кейін Алтын Орда тағына Т. Қ-ты отырғызды. Билікті ханның атынан Едіге би жүргізді. Сарай, Хажы-Тархан, т. б. қалаларда Темірқұтылықтың есімі жазылған теңгелер табылған. == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] mwlu3t1cp0wpoz4c6bwwv70jlnvihaz 3480077 3480076 2025-06-15T04:44:13Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480077 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Темір Құтлық хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 33-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Басқара бастады = 1397 | Басқаруын аяқтады = 1399 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Құйыршық хан]] | Ізбасары = [[Шәдібек хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам]] | Туған күні = белгісіз | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1400 | Қайтыс болған жері = Берке Сарай | Жерленді = | Династия = Орда Ежен әулеті | Туған кездегі есімі = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Темір Құтлық хан''' (? – 1400) – Алтын Орда ханы (1395 – 1400). Ұрыс ханның немересі. Әмір Темір 1395 ж. Тоқтамысты талқандағаннан кейін Алтын Орда тағына Т. Қ-ты отырғызды. Билікті ханның атынан Едіге би жүргізді. Сарай, Хажы-Тархан, т. б. қалаларда Темір Құтлықтың есімі жазылған теңгелер табылған. == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] 6qbsqwudn0b2geaytwzab4rltxtm49b 3480078 3480077 2025-06-15T04:45:41Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480078 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Темір Құтлық хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 33-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Басқара бастады = 1397 | Басқаруын аяқтады = 1399 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Құйыршық хан]] | Ізбасары = [[Шәдібек хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам]] | Туған күні = белгісіз | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1400 | Қайтыс болған жері = Берке Сарай | Жерленді = | Династия = Орда Ежен әулеті | Туған кездегі есімі = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Темір Құтлық хан''' (? – 1400) – [[Алтын Орда]] ханы (1395 – 1400). Ұрыс ханның немересі. Әмір Темір 1395 ж. Тоқтамысты талқандағаннан кейін Алтын Орда тағына Т. Қ-ты отырғызды. Билікті ханның атынан Едіге би жүргізді. Сарай, Хажы-Тархан, т. б. қалаларда Темір Құтлықтың есімі жазылған теңгелер табылған. == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] 30pu5op4mg8v1lamajeg03pjy1px7f0 3480079 3480078 2025-06-15T04:46:14Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480079 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Темір Құтлық хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 33-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Басқара бастады = 1397 | Басқаруын аяқтады = 1399 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Құйыршық хан]] | Ізбасары = [[Шәдібек хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам]] | Туған күні = белгісіз | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1400 | Қайтыс болған жері = Берке Сарай | Жерленді = | Династия = Орда Ежен әулеті | Туған кездегі есімі = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Темір Құтлық хан''' (? – 1400) – [[Алтын Орда]] ханы (1395 – 1400). [[Ұрыс хан]]ның немересі. Әмір Темір 1395 ж. Тоқтамысты талқандағаннан кейін Алтын Орда тағына Т. Қ-ты отырғызды. Билікті ханның атынан Едіге би жүргізді. Сарай, Хажы-Тархан, т. б. қалаларда Темір Құтлықтың есімі жазылған теңгелер табылған. == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] q34z6k3y04c9omeuohdmy3k5idb0si8 3480080 3480079 2025-06-15T04:46:32Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480080 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Темір Құтлық хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 33-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Басқара бастады = 1397 | Басқаруын аяқтады = 1399 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Құйыршық хан]] | Ізбасары = [[Шәдібек хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам]] | Туған күні = белгісіз | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1400 | Қайтыс болған жері = Берке Сарай | Жерленді = | Династия = Орда Ежен әулеті | Туған кездегі есімі = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Темір Құтлық хан''' (? – 1400) – [[Алтын Орда]] ханы (1395 – 1400). [[Ұрыс хан]]ның немересі. [[Әмір Темір]] 1395 ж. Тоқтамысты талқандағаннан кейін Алтын Орда тағына Т. Қ-ты отырғызды. Билікті ханның атынан Едіге би жүргізді. Сарай, Хажы-Тархан, т. б. қалаларда Темір Құтлықтың есімі жазылған теңгелер табылған. == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] qhlax3b6m2enoev1obynq0c3xh8dlph 3480082 3480080 2025-06-15T04:49:07Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480082 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Темір Құтлық хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 33-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Басқара бастады = 1397 | Басқаруын аяқтады = 1399 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Құйыршық хан]] | Ізбасары = [[Шәдібек хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам]] | Туған күні = белгісіз | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1400 | Қайтыс болған жері = Берке Сарай | Жерленді = | Династия = Орда Ежен әулеті | Туған кездегі есімі = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Темір Құтлық хан''' (? – 1400) – [[Алтын Орда]] ханы (1395 – 1400). [[Ұрыс хан]]ның немересі. [[Әмір Темір]] 1395 ж. [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]]ты талқандағаннан кейін Алтын Орда тағына Темір Құтлықты отырғызды. Билікті ханның атынан Едіге би жүргізді. Сарай, Хажы-Тархан, т. б. қалаларда Темір Құтлықтың есімі жазылған теңгелер табылған. == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] 7y6eaw64600v1gjotr3l397mtjv1vhy 0 31600 3480069 3467035 2025-06-15T04:37:33Z Sagzhan 29953 /* Едігеге қарсы күрес */ 3480069 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Тоқтамыс хан | Шынайы есімі = | Суреті = Тоқтамыс хан.jpg | Атауы = | Сурет ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 31-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1380 жыл|1380]] | Басқаруын аяқтады = [[1395]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Арабшах хан]] | Ізбасары = [[Құйыршық хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Титулы_2 = [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]]ның 12-ші ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1378 жыл|1378]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1395 жыл|1395]] | Ізашары_2 = [[Темірмәлік хан]] | Ізбасары_2 = [[Құйыршық хан]] | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = 1340/1350 | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1406 | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = [[Тоқа Темір|Тоқатемірліктер]] | Туған кездегі есімі = | Әкесі = Түй Қожа | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = [[Жәлеләддин хан|Жәлеләддин]]<br />[[Қадырберді хан|Қадырберді]]<br />[[Шөкре хан|Шөкре оғлан]]<br />[[Жаппарберді хан|Жаппарберді]] | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = }} {{мағына|Тоқтамыс (айрық)}} '''Тоқтамыс хан''' (шамамен 1340/1350 – 1406) – [[Алтын Орда]] ханы (1380 – 1395). [[Жошы хан|Жошы ханның]] он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]] әулетінен.<ref>''Султанов Т. И.'' Чингиз-хан и Чингизиды. Судьба и власть. — <abbr>М.</abbr>: АСТ, 2007. — 446 с. — <nowiki>ISBN 5-17-035804-0</nowiki>.</ref> == Билікке келуі == Тоқтамыс [[Маңғыстау облысы|Маңғыстау өңірінің]] билеушісі [[Түй Қожа|Туй-қожа]] [[Түй Қожа|оғланның]] ұлы. Орда ханы [[Ұрыс хан|Ұрыстың]] бұйрығына бағынбағаны үшін, [[Ұрыс хан]] 1372 жылы [[Түй Қожа|Тұй-Қожаны]] өлім жазасына кеседі. Тоқтамыс өмірі үшін қауіптеніп, [[Самарқан|Самарқанға]], [[Мәуереннаһр|Мауераннахр]] билеушісі [[Әмір Темір|Әмір Темірге]] қашады. Темірлан Тоқтамысқа пана беріп, келешекте оны [[Алтын Орда]] билігі үшін күресте пайдалануды көздейді. [[Сурет:Tamgha of Tokhtamish.gif|солға|нобай|223x223 нүкте|Тоқтамыс таңбасы]] 1376 жылы Тоқтамыс [[Әмір Темір]] берген әскерді басқарып [[Алтын Орда|Алтын Ордаға]] қарсы үлкен жорық бастайды. [[Сауран]] маңында орын алған алғашқы шайқаста, Ұрыс ханның үлкен ұлы, Ақ Орда ханзадасы [[Құтлұғ Бұға|Құтлұғ-Бұға]] өлгенімен, Тоқтамыс жеңіліп, Темірге қашады. Көп ұзамай Темір берген жаңа әскердің басында ол Алтын Ордаға екінші шабуылын бастайды. Бұл жолы Ұрыс ханның екінші ұлы [[Тоқтақия хан|Тоқтақиядан]] тағы жеңіледі. [[Ұрыс хан]] [[Әмір Темір|Темірланға]] соғыс қаупімен Тоқтамысты өзіне беруді талап етеді, бірақ [[Әмір Темір|Ақсақ Темір]] бұл талапты қабылдамайды. 1377 жылы [[Әмір Темір|Әмір Темірдің]] өзі [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Ордаға]] қарсы жорыққа дайындала бастайды, сүйтіп қаңтарда Ақ Ордаға басып кіріп, [[Сығанақ|Сығанақтағы]] Ұрыс хан әскерлеріне қарама-қарсы орналасады. Бірақ қатты аяздан жауынгерлер қолдарына қару ұстай алмай, [[Әмір Темір|Темір]] Орданы жаулап алуды көктемге қалдырады. Алайда, [[Ұрыс хан]] кенеттен қайтыс болғандықтан, шешуші шайқас орын алмай, [[Әмір Темір|Темірлан]] Орданы жаулап алуды Тоқтамысқа қалдырады. Әкесі [[Ұрыс хан|Ұрыстың]] орнын [[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] басқанымен, екі айдан кейін ол да қайтыс болады. Оның орнына билікке Ұрыс ханның келесі ұлы [[Темірмәлік хан|Темір-Мәлік]] келеді. 1377 жылы орын алған қақтығыста [[Темірмәлік хан|Темірмәлік]] жеңіске жетіп, Тоқтамыс өлімнен әрең құтылып, қайтадан қашады. Көптеген кемшіліктері мен әлсіздіктерінің салдарынан [[Темірмәлік хан|Темір-Мәлік]] көп ұзамай биліктен айырыла бастайды. 1378 жылы, ағайынды Иса мен [[Едіге]] қолбасшыларының нұсқауымен, [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] әмірлері мен әскербасылары сатқындық жасап, Ақ Орда астанасы [[Сығанақ|Сығанақты]] Тоқтамысқа соғыссыз береді. Сүйтіп Тоқтамыс – хан тағайындалып, [[Темірмәлік хан|Темірмәлік]] пен беклербегі [[Балтышақ]] (Иса мен Едігенің әкесі) екеуін өлім жазасына кеседі. [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] астанасы [[Сығанақ]] берілгеннен кейін, 1378 жылы Тоқтамыс, [[Мамай (қолбасшы)|Мамай]] [[Мамай (қолбасшы)|әмір]] басқарған [[Алтын Орда|Алтын Орданың]] батыс бөлігіне басып кіреді. 1380 жылдың сәуіріне қарай Тоқтамыс астана [[Сарай-Берке|Сарай-Беркені]] қосып, [[Азов теңізі|Азовқа]] дейінгі бүкіл [[Алтын Орда|Алтын Орданы]] басып алады. Таққа отырысымен [[Шыңғыс хан]] әулетінің тақ үшін 20 жыл бойғы қырқысуларын тоқтатып, ақша реформасын жүргізеді. [[Еділ]] бойындағы [[Алтын Орда]] қалаларының жандануы басталады. Сонымен қатар [[Көк Орда]], [[Хорезм]], [[Қажы-Тархан]], [[Қырым]] иеліктері мен тағы басқа ұсақ ордалардың басын қосып, [[Алтын Орда|Жошы ұлысының]] бірлігін қалпына келтіреді.<ref>''Пачкалов А. В.'' Золотоордынские города Нижнего Поволжья в конце XIV века // Золотоордынское наследие. Материалы Международной научной конференции «Политическая и социально-экономическая история Золотой Орды (XIII—XV вв.)». 17 марта 2009 г. Сб. статей. Вып. 1. — Казань: ФЭН, 2009. — ISBN 978-5-9690-0073-5</ref> == Мәскеуге жорық == [[Сурет:Оборона Москвы в 1382 году.jpg|солға|нобай|340x340 нүкте|1382 жылғы Мәскеу қорғанысы]] 1380 жылы 8 қыркүйекте [[Куликов шайқасы|Куликов шайқасында]] Орда әмірі [[Мамай (қолбасшы)|Мамай]] орыс княздіктерінен ойсырата жеңіледі. 1380 жылы Калка шайқасында Тоқтамыс Мамай әскерінің қалдықтарын талқандайды. Мамай жасақтарының едәуір бөлігі Тоқтамыс жағына, оны заңды хан ретінде мойындап, соғыссыз өтеді. Мамайдың тағайындаған "қуыршақ ханы" [[Арабшах хан|Арабшах]] өлтіріліп, Мамайдың өзі [[Қырым|Қырымдағы]] Кафа қаласына қашып, сол жерде Тоқтамыс жіберген жасақтардың қолынан қаза табады. Осыдан кейін Тоқтамыс [[Алтын Орда|Алтын Орданы]] біріктіріп, орыс княздарына өзінің таққа отырғаны туралы елшілерін жіберіп, алым-салық төлеуді жаңартуларын талап етеді. Князьдер, хан елшілерін құрметпен қабылдап, ханға сыйлықтары мен алым-салықтарын жібереді. Алайда [[Мәскеу|Мәскеудің]] Ұлы Князі [[Дмитрий Донской]], жаңа билеушінің рұқсат белгісін алу үшін бармай, Алтын Орданың билігін мойындамайтынын көрсетеді. 1382 жылы Тоқтамыс үлкен әскермен [[Мәскеу|Мәскеуге]] аттанады. Мәскеуліктерге көмекке [[Литва]] князі [[Остей]] келеді. 1382 жылы 24 тамызда Тоқтамыс Мәскеуге жетеді, бірақ екі күн бойы қала қорғанын ала алмайды. Содан кейін қулыққа барады: [[Төменгі Новгород]] княздары [[Василий Кирдяпа]] мен [[Семён Дмитриевич|Семён Дмитриевичті]] жіберіп, олар қала тұрғындары бағынса, Тоқтамыс оларға еш жамандық жасамайды, деп ант береді. 26 тамызда Мәскеу беріледі, алайда уәде орындалмайды: 20-24 мыңдай адам өлтіріліп, қала тоналып, тұтастай өртеледі. [[Дмитрий Донской]] Ордаға төлемеген екі жылдық қарызы мен жаңа алым салықтың барлығын төлеп береді. Осыдан кейін ордалықтар Мәскеу түбіндегі Переславль, Владимир, Юрьев, Звенигород, Можайск және басқа қалаларды қиратып, тонап кетеді.<ref>''Полубояринова М. Д.'' Русь и Волжская Болгария в X—XV вв. — <abbr>М.</abbr>: Наука, 1993. — С. 10.</ref> == Әмір Темірге қарсы күрес == Мәскеуді бағындырғаннан кейін, Тоқтамыс, өз күшін бұрынғы қамқоршысы [[Әмір Темір|Әмір Темірге]] қарсы шығуға жеткілікті деп санады. Тоқтамыс оны таққа отырғызған Темірге қарыздар болғанымен, сауда жолдары мен ықпал ету аясы мәселелері [[Алтын Орда]] мен [[Темір әулеті|Темір империясын]] қақтығысқа әкелетіні сөзсіз болды.[[Сурет:The Karsakpay inscription.jpg|солға|нобай|340x340 нүкте|1391 жылы Тоқтамысқа қарсы жорыққа шыққан Әмір Темірдің Ұлытауда қалдырған [[Темір жазуы|құлыптас жазуы]]]]Даулы аймақтардың бірі [[Кавказ]] және [[Хорезм]] еді. 1385 жылы Темір әскерлері Орталық Иранға жорығын бастайды. Темірланды [[Әзербайжан|Әзірбайжанға]] өткізгісі келмеген Тоқтамыс сол жаққа 90 мыңдық әскерін жібереді. [[Тебриз|Тебризді]] басып алып, оны тонап алған хан, бай олжамен шегінеді.<ref>История Ирана с древнейших времен до конца XVIII века. — <abbr>Л.</abbr>: Изд-во ЛГУ, 1958. — С. 232. — 2250 экз.</ref> Бұл жерлер Темір империясының бөлігі болмаса да, Темірлан бұл жорықты өзіне бағытталған арандату ретінде қабылдайды. Сондықтан 1386 жылы Темірлан [[Кавказ|Кавказды]] жаулап алып, Тоқтамыс үшін [[Иран|Иранға]] баратын барлық жолдарды жауып тастайды.[[Сурет:Timur Golden Horde campaign.jpg|нобай|340x340 нүкте|1392-1396 жылғы Темірдің Алтын Ордаға жорығы]]Бұған жауап ретінде, 1388 жылы Тоқтамыс Темірлан иеліктерінің орталығына соққы жасайды. Алтын Орда әскерлері [[Сығанақ|Сығанақты]] басып өтіп, [[Мәуереннаһр|Мауераннахрға]] кіріп, [[Бұхара|Бұхараны]] қоршайды. Осы жағдайды пайдаланған Темірдің [[Моғолстан]] мен [[Хорезм|Хорезмдегі]] ескі қарсыластары көтеріліс бастайды. 1388 жылдың күзінде [[Самарқан|Самарқанға]] оралған Темір, ең алдымен жан жақтағы көтерілістерді басады. Хорезм астанасы [[Көнеүргеніш|Үргеніш]] жер бетінен жойылып, қала қалдықтарының үстінен арпа егіледі. Алайда Темір әскерлері қыстауға тараған соң, Тоқтамыс қайтадан [[Мәуереннаһр|Мауераннахрға]] басып кіреді. Бұған жауап ретінде Темір өзінің кеңесшілерін тыңдамай, қыс болғанына қарамастан, [[Самарқан]] мен [[Шахрисабз|Шахрисабзда]] әскер жинап, солтүстікке қарай аттанады. Темірдің әскері Тоқтамысты [[Сырдария|Сырдан]] әрі қарай ығыстырса да, басталған қарлы бораннан соғысты одан әрі жалғастыру мүмкін болмай, тараптар кері шегінеді. 1389 жылы Темір [[Алтын Орда|Жошы Ұлысы жеріне]], солтүстікте Ертіске дейін жойқын жорық жасайды. Осыдан кейін Темір, өз иелігіне жиілеген шабуылдарды тию үшін, әскерін [[Моғолстан|Моғолстанға]] қарсы жібереді (1389-1390). Ал 1391 жылы, Темрілан 300 мыңдық әскерімен [[Алтын Орда]] жеріне үлкен жорық жасайды. Жазда [[Еділ|Еділге]] дейін жетіп, 18 маусымда [[Коңдырша өзеніндегі шайқас|Коңдырша өзеніндегі шайқаста]] Тоқтамыстың 350-400 мыңдық әскерін ойсырата жеңіп, қашқынға айналдырады. Осы жорыққа шығарда, [[Ұлытау таулары|Ұлытау]] маңында, Темір «ұрпаққа ескерту ретінде» [[Темір жазуы|құлыптас]] орнатуды бұйырады. Әмір Темір, ақыры 1395 жылы, [[1395 жылғы Терек шайқасы|Теректе болған шайқаста]] Тоқтамысты біржолата жеңіп, [[Мәскеу]] шекарасына дейін қуады. Темірлан [[Алтын Орда|Алтын Орданың]] негізгі қалаларын қиратып, экономикасын құлдыратады. Тоқтамыстың бұл жеңілісі, орыс елінің татар-моңғол бодандығына қарсы күресіне де үлкен пайда әкеледі. Сонымен қатар соғыс нәтижесінде [[Ұлы Жібек жолы|Ұлы Жібек жолының]] Алтын Орда жерінен өткен [[Ұлы Жібек Жолының Қазақстандағы сілемі|солтүстік тармағы]] жойылып, сауда керуендерінің көбісі [[Темір әулеті|Темір мемлекетінің]] жерінен өте бастайды. Соғыс пен одан кейінгі ашаршылық салдарынан, Алтын Орда мемлекет ретінде жойылуға жақындайды. Орда билігі, орыс жерінде де, көршілес көшпелі ұлыстарда да әлсіреп, Алтын Орда аумағы біртіндеп [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]], [[Қазан хандығы]], [[Қырым хандығы|Қрым хандығы]], [[Ұлы Орда|Үлкен орда]] және [[Сібір хандығы|Сібір хандықтарына]] бөлініп, ыдырай бастайды.<ref>''Martin, Janet.'' Medieval Russia, 980-1584. — Cambridge University Press, 2007-12-06. — <nowiki>ISBN 9780521859165</nowiki>.</ref> Бұл жеңілістерден кейін Тоқтамыс тағынан айырылып, Темірдің тағайындаған қуыршақ хандары мен әмірлерімен үздіксіз күрес жүргізуге мәжбүр болады. == Едігеге қарсы күрес == [[Сурет:Golden Horde 1389-ru.svg|нобай|340x340 нүкте|1389 жылғы Алтын Орда жері]] Сақталып қалған тарихи жарлықта, Тоқтамыстың 1393 жылы [[Польша]] патшасы [[Ягайло|Ягайлоға]] жүгінгені көрсетілген. 1396 жылы Темірланның [[Алтын Орда|Алтын Ордаға]] тағайындаған ханы, [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] кіші ұлы [[Құйыршық хан|Құйыршақтан]] тағы бір жеңіліске ұшыраған Тоқтамыс [[Литва]] князі [[Витовт|Витовтке]] қашады. Одан [[Алтын Орда|Орданы]] қайтару үшін көмек сұрайды, есесіне Солтүстік Ресейдің жерлерін Литваға беруге келіседі.<ref>''Ivinskis, Zenonas.'' Lietuvos istorija iki Vytauto Didžiojo mirties : [лит.]. — Rome : Lietuvių katalikų mokslo akademija, 1978. — P. 314–319.</ref> [[Витовт]] Тоқтамысты өз қорғауына алып, [[Лида]] қаласын тұратын ордасы қылып береді (1396-1399). Лидадағы Тоқтамыс тұрған хан сарайы, ұзақ уақыт бойына "Тоқтамыс сарайы" атағын сақтаған.<ref>Старший научный сотрудник Сливкин Валерий Васильевич. Тохтамышев Двор. <nowiki>https://lixmuseum.by/ru/tohtamyshev-dvor-dekanka/</nowiki></ref> 1397 жылы Темірдің [[Алтын Орда|Алтын Ордада]] қалдырған қолбасшысы [[Едіге]], [[Құйыршық хан|Құйыршық ханның]] күшейуінен сескеніп оған қарсы шығады да Орда астанасы [[Сарай-Берке|Сарайды]] басып алады. Едіге, [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Ордаға]] қашқан [[Құйыршық хан|Құйыршықтың]] орнына, оның ағасы [[Темірмәлік хан|Темір Мәліктің]] ұлы [[Темір Құтлық хан|Темір Құтлұқты]], өзіне бағынатын "қуыршақ хан" қылып тағайындап, өзі Алтын Орданың [[Беклер бегі|беклербегі]] атанып, бүкіл билікті қолына жинайды.<ref>Seleznëv 174; Počekaev 2010: 181-187; Reva 2016: 704; May 2018: 307-308 considers Tīmūr Qutluq to be a Timurid protégé, but this is unlikely, given his desertion and his opposition to Quyurchuq.</ref> Осы кезде Тоқтамыс пен [[Витовт]] 1397 және 1398 жылдары [[Әмір Темір|Темірлан]] талқандаған [[Алтын Орда|Орда]] аумағына екі сәтті жорық жүргізеді. Бірінші жорығында [[Қара теңіз]] бен [[Қырым|Қырымға]] жетіп, еш қарсылықсыз бірнеше мың тұтқынды алады. Бұл тұтқындардың жартысын [[Тракай тарихи ұлттық саябағы (Литва)|Тракай]] маңына қоныстандырып, оларға өз дінін сақтауға мүмкіндік береді. Олардың ұрпақтары липкалар мен қараиттер деп аталып бүгінгі күнге дейін жетті.<ref>Sužiedėlis, Simas, ed. (1970-1978). Tatars. ''Encyclopedia Lituanica''. Vol. V. Boston, Massachusetts: Juozas Kapočius. p. 377. LCCN 74-114275.</ref> Келесі 1398 жылы Витовт пен Тоқтамыс әскерлері [[Днепр]] бойымен өтіп, солтүстік Қырымға шабуыл жасап, шығыста [[Дон өзені|Дон өзеніне]] дейін жетеді. [[Витовт]] өз шептерін нығайту үшін [[Днепр|Днепрдің]] сағасында қамал салады. Тоқтамыс, Едігенің жоқтығын пайдаланып, уақытша [[Сарай-Берке|Сарайды]] басып алады. Бірақ сол жылдың соңында [[Темір Құтлық хан|Темір Құтлұқ]] пен [[Едіге|Едігеден]] жеңіліп, қайтадан Литваға қашып кетеді. Темір Құтлұқ пен Едіге [[Кафа|Кафаны]] бағындырып, Орданың оңтүстік-батысындағы өз билігін қалпына келтіреді. Ордадағы ішкі қырғын-қақтығыстар [[Витовт]] үшін оң нәтиже әкеліп, ол бүкіл орыс жерлерінің билеушісі болып, [[Алтын Орда|Алтын Орданы]] да өзінің саяси ықпалына бағындыруды жоспарлайды. Ал Тоқтамысты өзінің экспансионистік саясатының құралы ретінде пайдалануды көздейді.<ref>''Lukowski, Jerzy.'' A Concise History of Poland / Jerzy Lukowski, Hubert Zawadzki. — Cambridge University Press, 2001. — P. 38. — <nowiki>ISBN 0-521-55109-9</nowiki>.</ref> [[Темір Құтлық хан|Темір Құтлұқ]] Литваның князі Витовттан Тоқтамысты өзіне беруді талап еткенде, ол бас тартып, былай жауап береді: «Мен Тоқтамысты бермеймін, бірақ мен Темір-Кутлу патшамен жеке кездесуді қалаймын». Алдыңғы табыстарынан шабыттанған Витовт «Татарларға қарсы крест жорығын» жариялап, 1399 жылы мамырда Рим Папасы [[IX Бонифаций|IX Бонифацийдің]] ресми мақұлдауына ие болады.<ref>''Kiaupa, Zigmantas.'' The History of Lithuania Before 1795 / Zigmantas Kiaupa, Jūratė Kiaupienė, Albinas Kuncevičius. — English. — Vilnius : Lithuanian Institute of History, 2000. — P. 135–136. — <nowiki>ISBN 9986-810-13-2</nowiki>.</ref> 1399 жылы Ордаға қарсы жорыққа шыққан [[Витовт]], Тоқтамыстың одақтас әскерлерімен бірге Ворскла өзенінде тоқтайды. Жаудың күші мен санын көрген [[Темірқұтылық хан|Темір Құтлұқ]] бастапқыда бейбіт келіссөздерге кірісті (басқа нұсқа бойынша келіссөздер Едіге әскерінің келгенінше уақыт созу үшін жүргізілген). Осы кезде [[Едіге]] жасақтарымен өзен жағасына келіп, келіссөзді тоқтатып, [[Темірқұтылық хан|Темір]] [[Темірқұтылық хан|Құтлұқты]] соғысты жалғастыруға көндіреді. Орда жасақтарын басқарып, Едіге 1399 жылы 12 тамызда [[Ворскла бойындағы шайқас|Ворскла өзені бойындағы шайқаста]] [[Витовт|Витовтты]] талқандайды. Майдан даласынан бірінші болып Тоқтамыстың жасақтары қашады. [[Едіге]] Витовт әскерлерінің қалдықтарын [[Киев]] қаласына дейін қуады. [[Едіге]] мен [[Темір Құтлық хан|Темір Құтлұқ]] Киевтен 3000 рубль күмісті төлем ретінде алып, Литва жерлерін [[Луцк]] қаласына дейін тонап, өз ұлыстарына оралады. Тоқтамыс ақыры бұрынғы саяси ықпалынан айырылып, солтүстікке қашып, өзіне адал қалған жасақтардың арқасында [[Сібір хандығы|Сібірде]] билік құрады.<ref>''Бустанов А. К..'' Западная Сибирь под властью ордынских правителей (династический аспект).</ref> Соңғы жылдарын Едігемен араздасып, тіпті бұрынғы жауы Әмір Темірге елшілік жіберіп, татулыққа ұмтыла бастайды. Осынша жыл күрескеннен кейін [[Едіге]] үлкен жеңісіне қарамастан, Тоқтамысқа тыным бермей, оған қарсы табанды күресін ары-қарай жалғастырады. 1405 жылы [[Әмір Темір]] қайтыс болады. Ал 1406 жылы [[Едіге|Едігемен]] болған он алтыншы шайқасында Тоқтамыс ақыры жеңіліп, өлтіріледі.<ref>''Kiaupa, Zigmantas.'' The History of Lithuania Before 1795 / Zigmantas Kiaupa, Jūratė Kiaupienė, Albinas Kuncevičius. — English. — Vilnius : Lithuanian Institute of History, 2000. — P. 135–136. — <nowiki>ISBN 9986-810-13-2</nowiki>.</ref> == Жанұясы == [[Сурет:ChufutKale1.JPG|нобай|340x340 нүкте|Тоқтамыстың қызы, Едігенің әйелі - Жанике кесенесі]] Тоқтамыстың арғы аталары – әкесі [[Түй Қожа|Түй-Қожа]], атасы [[Құтлұғ-Қожа]], Күншек, Сарыш, Ұран-Темір, [[Тоқа Темір|Тоқа-Темір]], [[Жошы хан]].<ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> Тоқтамыстың әйелдері: Тағай-бике; Шүкір-бике – Әмір Темірдің қызы; Ұрын-бике;<ref>«Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы (10 томдық), Алматы, 1998 – 2007.</ref> Тоқтамыс ханның сегіз ұл, бес қызы болды: # [[Жәлеләддин хан|Жәлеладдин]] # [[Жаппарберді хан|Жаппарберді]] # Кепек # [[Керімберді хан|Керімберді]] # Ескендір # Әбу-Саид # Кушік # [[Қадырберді хан|Қадырберді]] # Малика-ханша # Ханике # Жанике-ханым (Едігенің әйелі) # Саадат-бике # Қадиша == Дереккөздер == <references/> == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Ақ Орда хандары]] [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:Сібір хандығының билеушілері]] l0ecj7l3xeepa532to2oernnlt4c5p4 3480070 3480069 2025-06-15T04:38:53Z Sagzhan 29953 /* Едігеге қарсы күрес */ 3480070 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Тоқтамыс хан | Шынайы есімі = | Суреті = Тоқтамыс хан.jpg | Атауы = | Сурет ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 31-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1380 жыл|1380]] | Басқаруын аяқтады = [[1395]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Арабшах хан]] | Ізбасары = [[Құйыршық хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Титулы_2 = [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]]ның 12-ші ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1378 жыл|1378]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1395 жыл|1395]] | Ізашары_2 = [[Темірмәлік хан]] | Ізбасары_2 = [[Құйыршық хан]] | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = 1340/1350 | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1406 | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = [[Тоқа Темір|Тоқатемірліктер]] | Туған кездегі есімі = | Әкесі = Түй Қожа | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = [[Жәлеләддин хан|Жәлеләддин]]<br />[[Қадырберді хан|Қадырберді]]<br />[[Шөкре хан|Шөкре оғлан]]<br />[[Жаппарберді хан|Жаппарберді]] | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = }} {{мағына|Тоқтамыс (айрық)}} '''Тоқтамыс хан''' (шамамен 1340/1350 – 1406) – [[Алтын Орда]] ханы (1380 – 1395). [[Жошы хан|Жошы ханның]] он үшінші ұлы [[Тоқа Темір]] әулетінен.<ref>''Султанов Т. И.'' Чингиз-хан и Чингизиды. Судьба и власть. — <abbr>М.</abbr>: АСТ, 2007. — 446 с. — <nowiki>ISBN 5-17-035804-0</nowiki>.</ref> == Билікке келуі == Тоқтамыс [[Маңғыстау облысы|Маңғыстау өңірінің]] билеушісі [[Түй Қожа|Туй-қожа]] [[Түй Қожа|оғланның]] ұлы. Орда ханы [[Ұрыс хан|Ұрыстың]] бұйрығына бағынбағаны үшін, [[Ұрыс хан]] 1372 жылы [[Түй Қожа|Тұй-Қожаны]] өлім жазасына кеседі. Тоқтамыс өмірі үшін қауіптеніп, [[Самарқан|Самарқанға]], [[Мәуереннаһр|Мауераннахр]] билеушісі [[Әмір Темір|Әмір Темірге]] қашады. Темірлан Тоқтамысқа пана беріп, келешекте оны [[Алтын Орда]] билігі үшін күресте пайдалануды көздейді. [[Сурет:Tamgha of Tokhtamish.gif|солға|нобай|223x223 нүкте|Тоқтамыс таңбасы]] 1376 жылы Тоқтамыс [[Әмір Темір]] берген әскерді басқарып [[Алтын Орда|Алтын Ордаға]] қарсы үлкен жорық бастайды. [[Сауран]] маңында орын алған алғашқы шайқаста, Ұрыс ханның үлкен ұлы, Ақ Орда ханзадасы [[Құтлұғ Бұға|Құтлұғ-Бұға]] өлгенімен, Тоқтамыс жеңіліп, Темірге қашады. Көп ұзамай Темір берген жаңа әскердің басында ол Алтын Ордаға екінші шабуылын бастайды. Бұл жолы Ұрыс ханның екінші ұлы [[Тоқтақия хан|Тоқтақиядан]] тағы жеңіледі. [[Ұрыс хан]] [[Әмір Темір|Темірланға]] соғыс қаупімен Тоқтамысты өзіне беруді талап етеді, бірақ [[Әмір Темір|Ақсақ Темір]] бұл талапты қабылдамайды. 1377 жылы [[Әмір Темір|Әмір Темірдің]] өзі [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Ордаға]] қарсы жорыққа дайындала бастайды, сүйтіп қаңтарда Ақ Ордаға басып кіріп, [[Сығанақ|Сығанақтағы]] Ұрыс хан әскерлеріне қарама-қарсы орналасады. Бірақ қатты аяздан жауынгерлер қолдарына қару ұстай алмай, [[Әмір Темір|Темір]] Орданы жаулап алуды көктемге қалдырады. Алайда, [[Ұрыс хан]] кенеттен қайтыс болғандықтан, шешуші шайқас орын алмай, [[Әмір Темір|Темірлан]] Орданы жаулап алуды Тоқтамысқа қалдырады. Әкесі [[Ұрыс хан|Ұрыстың]] орнын [[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] басқанымен, екі айдан кейін ол да қайтыс болады. Оның орнына билікке Ұрыс ханның келесі ұлы [[Темірмәлік хан|Темір-Мәлік]] келеді. 1377 жылы орын алған қақтығыста [[Темірмәлік хан|Темірмәлік]] жеңіске жетіп, Тоқтамыс өлімнен әрең құтылып, қайтадан қашады. Көптеген кемшіліктері мен әлсіздіктерінің салдарынан [[Темірмәлік хан|Темір-Мәлік]] көп ұзамай биліктен айырыла бастайды. 1378 жылы, ағайынды Иса мен [[Едіге]] қолбасшыларының нұсқауымен, [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] әмірлері мен әскербасылары сатқындық жасап, Ақ Орда астанасы [[Сығанақ|Сығанақты]] Тоқтамысқа соғыссыз береді. Сүйтіп Тоқтамыс – хан тағайындалып, [[Темірмәлік хан|Темірмәлік]] пен беклербегі [[Балтышақ]] (Иса мен Едігенің әкесі) екеуін өлім жазасына кеседі. [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] астанасы [[Сығанақ]] берілгеннен кейін, 1378 жылы Тоқтамыс, [[Мамай (қолбасшы)|Мамай]] [[Мамай (қолбасшы)|әмір]] басқарған [[Алтын Орда|Алтын Орданың]] батыс бөлігіне басып кіреді. 1380 жылдың сәуіріне қарай Тоқтамыс астана [[Сарай-Берке|Сарай-Беркені]] қосып, [[Азов теңізі|Азовқа]] дейінгі бүкіл [[Алтын Орда|Алтын Орданы]] басып алады. Таққа отырысымен [[Шыңғыс хан]] әулетінің тақ үшін 20 жыл бойғы қырқысуларын тоқтатып, ақша реформасын жүргізеді. [[Еділ]] бойындағы [[Алтын Орда]] қалаларының жандануы басталады. Сонымен қатар [[Көк Орда]], [[Хорезм]], [[Қажы-Тархан]], [[Қырым]] иеліктері мен тағы басқа ұсақ ордалардың басын қосып, [[Алтын Орда|Жошы ұлысының]] бірлігін қалпына келтіреді.<ref>''Пачкалов А. В.'' Золотоордынские города Нижнего Поволжья в конце XIV века // Золотоордынское наследие. Материалы Международной научной конференции «Политическая и социально-экономическая история Золотой Орды (XIII—XV вв.)». 17 марта 2009 г. Сб. статей. Вып. 1. — Казань: ФЭН, 2009. — ISBN 978-5-9690-0073-5</ref> == Мәскеуге жорық == [[Сурет:Оборона Москвы в 1382 году.jpg|солға|нобай|340x340 нүкте|1382 жылғы Мәскеу қорғанысы]] 1380 жылы 8 қыркүйекте [[Куликов шайқасы|Куликов шайқасында]] Орда әмірі [[Мамай (қолбасшы)|Мамай]] орыс княздіктерінен ойсырата жеңіледі. 1380 жылы Калка шайқасында Тоқтамыс Мамай әскерінің қалдықтарын талқандайды. Мамай жасақтарының едәуір бөлігі Тоқтамыс жағына, оны заңды хан ретінде мойындап, соғыссыз өтеді. Мамайдың тағайындаған "қуыршақ ханы" [[Арабшах хан|Арабшах]] өлтіріліп, Мамайдың өзі [[Қырым|Қырымдағы]] Кафа қаласына қашып, сол жерде Тоқтамыс жіберген жасақтардың қолынан қаза табады. Осыдан кейін Тоқтамыс [[Алтын Орда|Алтын Орданы]] біріктіріп, орыс княздарына өзінің таққа отырғаны туралы елшілерін жіберіп, алым-салық төлеуді жаңартуларын талап етеді. Князьдер, хан елшілерін құрметпен қабылдап, ханға сыйлықтары мен алым-салықтарын жібереді. Алайда [[Мәскеу|Мәскеудің]] Ұлы Князі [[Дмитрий Донской]], жаңа билеушінің рұқсат белгісін алу үшін бармай, Алтын Орданың билігін мойындамайтынын көрсетеді. 1382 жылы Тоқтамыс үлкен әскермен [[Мәскеу|Мәскеуге]] аттанады. Мәскеуліктерге көмекке [[Литва]] князі [[Остей]] келеді. 1382 жылы 24 тамызда Тоқтамыс Мәскеуге жетеді, бірақ екі күн бойы қала қорғанын ала алмайды. Содан кейін қулыққа барады: [[Төменгі Новгород]] княздары [[Василий Кирдяпа]] мен [[Семён Дмитриевич|Семён Дмитриевичті]] жіберіп, олар қала тұрғындары бағынса, Тоқтамыс оларға еш жамандық жасамайды, деп ант береді. 26 тамызда Мәскеу беріледі, алайда уәде орындалмайды: 20-24 мыңдай адам өлтіріліп, қала тоналып, тұтастай өртеледі. [[Дмитрий Донской]] Ордаға төлемеген екі жылдық қарызы мен жаңа алым салықтың барлығын төлеп береді. Осыдан кейін ордалықтар Мәскеу түбіндегі Переславль, Владимир, Юрьев, Звенигород, Можайск және басқа қалаларды қиратып, тонап кетеді.<ref>''Полубояринова М. Д.'' Русь и Волжская Болгария в X—XV вв. — <abbr>М.</abbr>: Наука, 1993. — С. 10.</ref> == Әмір Темірге қарсы күрес == Мәскеуді бағындырғаннан кейін, Тоқтамыс, өз күшін бұрынғы қамқоршысы [[Әмір Темір|Әмір Темірге]] қарсы шығуға жеткілікті деп санады. Тоқтамыс оны таққа отырғызған Темірге қарыздар болғанымен, сауда жолдары мен ықпал ету аясы мәселелері [[Алтын Орда]] мен [[Темір әулеті|Темір империясын]] қақтығысқа әкелетіні сөзсіз болды.[[Сурет:The Karsakpay inscription.jpg|солға|нобай|340x340 нүкте|1391 жылы Тоқтамысқа қарсы жорыққа шыққан Әмір Темірдің Ұлытауда қалдырған [[Темір жазуы|құлыптас жазуы]]]]Даулы аймақтардың бірі [[Кавказ]] және [[Хорезм]] еді. 1385 жылы Темір әскерлері Орталық Иранға жорығын бастайды. Темірланды [[Әзербайжан|Әзірбайжанға]] өткізгісі келмеген Тоқтамыс сол жаққа 90 мыңдық әскерін жібереді. [[Тебриз|Тебризді]] басып алып, оны тонап алған хан, бай олжамен шегінеді.<ref>История Ирана с древнейших времен до конца XVIII века. — <abbr>Л.</abbr>: Изд-во ЛГУ, 1958. — С. 232. — 2250 экз.</ref> Бұл жерлер Темір империясының бөлігі болмаса да, Темірлан бұл жорықты өзіне бағытталған арандату ретінде қабылдайды. Сондықтан 1386 жылы Темірлан [[Кавказ|Кавказды]] жаулап алып, Тоқтамыс үшін [[Иран|Иранға]] баратын барлық жолдарды жауып тастайды.[[Сурет:Timur Golden Horde campaign.jpg|нобай|340x340 нүкте|1392-1396 жылғы Темірдің Алтын Ордаға жорығы]]Бұған жауап ретінде, 1388 жылы Тоқтамыс Темірлан иеліктерінің орталығына соққы жасайды. Алтын Орда әскерлері [[Сығанақ|Сығанақты]] басып өтіп, [[Мәуереннаһр|Мауераннахрға]] кіріп, [[Бұхара|Бұхараны]] қоршайды. Осы жағдайды пайдаланған Темірдің [[Моғолстан]] мен [[Хорезм|Хорезмдегі]] ескі қарсыластары көтеріліс бастайды. 1388 жылдың күзінде [[Самарқан|Самарқанға]] оралған Темір, ең алдымен жан жақтағы көтерілістерді басады. Хорезм астанасы [[Көнеүргеніш|Үргеніш]] жер бетінен жойылып, қала қалдықтарының үстінен арпа егіледі. Алайда Темір әскерлері қыстауға тараған соң, Тоқтамыс қайтадан [[Мәуереннаһр|Мауераннахрға]] басып кіреді. Бұған жауап ретінде Темір өзінің кеңесшілерін тыңдамай, қыс болғанына қарамастан, [[Самарқан]] мен [[Шахрисабз|Шахрисабзда]] әскер жинап, солтүстікке қарай аттанады. Темірдің әскері Тоқтамысты [[Сырдария|Сырдан]] әрі қарай ығыстырса да, басталған қарлы бораннан соғысты одан әрі жалғастыру мүмкін болмай, тараптар кері шегінеді. 1389 жылы Темір [[Алтын Орда|Жошы Ұлысы жеріне]], солтүстікте Ертіске дейін жойқын жорық жасайды. Осыдан кейін Темір, өз иелігіне жиілеген шабуылдарды тию үшін, әскерін [[Моғолстан|Моғолстанға]] қарсы жібереді (1389-1390). Ал 1391 жылы, Темрілан 300 мыңдық әскерімен [[Алтын Орда]] жеріне үлкен жорық жасайды. Жазда [[Еділ|Еділге]] дейін жетіп, 18 маусымда [[Коңдырша өзеніндегі шайқас|Коңдырша өзеніндегі шайқаста]] Тоқтамыстың 350-400 мыңдық әскерін ойсырата жеңіп, қашқынға айналдырады. Осы жорыққа шығарда, [[Ұлытау таулары|Ұлытау]] маңында, Темір «ұрпаққа ескерту ретінде» [[Темір жазуы|құлыптас]] орнатуды бұйырады. Әмір Темір, ақыры 1395 жылы, [[1395 жылғы Терек шайқасы|Теректе болған шайқаста]] Тоқтамысты біржолата жеңіп, [[Мәскеу]] шекарасына дейін қуады. Темірлан [[Алтын Орда|Алтын Орданың]] негізгі қалаларын қиратып, экономикасын құлдыратады. Тоқтамыстың бұл жеңілісі, орыс елінің татар-моңғол бодандығына қарсы күресіне де үлкен пайда әкеледі. Сонымен қатар соғыс нәтижесінде [[Ұлы Жібек жолы|Ұлы Жібек жолының]] Алтын Орда жерінен өткен [[Ұлы Жібек Жолының Қазақстандағы сілемі|солтүстік тармағы]] жойылып, сауда керуендерінің көбісі [[Темір әулеті|Темір мемлекетінің]] жерінен өте бастайды. Соғыс пен одан кейінгі ашаршылық салдарынан, Алтын Орда мемлекет ретінде жойылуға жақындайды. Орда билігі, орыс жерінде де, көршілес көшпелі ұлыстарда да әлсіреп, Алтын Орда аумағы біртіндеп [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]], [[Қазан хандығы]], [[Қырым хандығы|Қрым хандығы]], [[Ұлы Орда|Үлкен орда]] және [[Сібір хандығы|Сібір хандықтарына]] бөлініп, ыдырай бастайды.<ref>''Martin, Janet.'' Medieval Russia, 980-1584. — Cambridge University Press, 2007-12-06. — <nowiki>ISBN 9780521859165</nowiki>.</ref> Бұл жеңілістерден кейін Тоқтамыс тағынан айырылып, Темірдің тағайындаған қуыршақ хандары мен әмірлерімен үздіксіз күрес жүргізуге мәжбүр болады. == Едігеге қарсы күрес == [[Сурет:Golden Horde 1389-ru.svg|нобай|340x340 нүкте|1389 жылғы Алтын Орда жері]] Сақталып қалған тарихи жарлықта, Тоқтамыстың 1393 жылы [[Польша]] патшасы [[Ягайло|Ягайлоға]] жүгінгені көрсетілген. 1396 жылы Темірланның [[Алтын Орда|Алтын Ордаға]] тағайындаған ханы, [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] кіші ұлы [[Құйыршық хан|Құйыршақтан]] тағы бір жеңіліске ұшыраған Тоқтамыс [[Литва]] князі [[Витовт|Витовтке]] қашады. Одан [[Алтын Орда|Орданы]] қайтару үшін көмек сұрайды, есесіне Солтүстік Ресейдің жерлерін Литваға беруге келіседі.<ref>''Ivinskis, Zenonas.'' Lietuvos istorija iki Vytauto Didžiojo mirties : [лит.]. — Rome : Lietuvių katalikų mokslo akademija, 1978. — P. 314–319.</ref> [[Витовт]] Тоқтамысты өз қорғауына алып, [[Лида]] қаласын тұратын ордасы қылып береді (1396-1399). Лидадағы Тоқтамыс тұрған хан сарайы, ұзақ уақыт бойына "Тоқтамыс сарайы" атағын сақтаған.<ref>Старший научный сотрудник Сливкин Валерий Васильевич. Тохтамышев Двор. <nowiki>https://lixmuseum.by/ru/tohtamyshev-dvor-dekanka/</nowiki></ref> 1397 жылы Темірдің [[Алтын Орда|Алтын Ордада]] қалдырған қолбасшысы [[Едіге]], [[Құйыршық хан|Құйыршық ханның]] күшейуінен сескеніп оған қарсы шығады да Орда астанасы [[Сарай-Берке|Сарайды]] басып алады. Едіге, [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Ордаға]] қашқан [[Құйыршық хан|Құйыршықтың]] орнына, оның ағасы [[Темірмәлік хан|Темір Мәліктің]] ұлы [[Темір Құтлық хан|Темір Құтлұқты]], өзіне бағынатын "қуыршақ хан" қылып тағайындап, өзі Алтын Орданың [[Беклер бегі|беклербегі]] атанып, бүкіл билікті қолына жинайды.<ref>Seleznëv 174; Počekaev 2010: 181-187; Reva 2016: 704; May 2018: 307-308 considers Tīmūr Qutluq to be a Timurid protégé, but this is unlikely, given his desertion and his opposition to Quyurchuq.</ref> Осы кезде Тоқтамыс пен [[Витовт]] 1397 және 1398 жылдары [[Әмір Темір|Темірлан]] талқандаған [[Алтын Орда|Орда]] аумағына екі сәтті жорық жүргізеді. Бірінші жорығында [[Қара теңіз]] бен [[Қырым|Қырымға]] жетіп, еш қарсылықсыз бірнеше мың тұтқынды алады. Бұл тұтқындардың жартысын [[Тракай тарихи ұлттық саябағы (Литва)|Тракай]] маңына қоныстандырып, оларға өз дінін сақтауға мүмкіндік береді. Олардың ұрпақтары липкалар мен қараиттер деп аталып бүгінгі күнге дейін жетті.<ref>Sužiedėlis, Simas, ed. (1970-1978). Tatars. ''Encyclopedia Lituanica''. Vol. V. Boston, Massachusetts: Juozas Kapočius. p. 377. LCCN 74-114275.</ref> Келесі 1398 жылы Витовт пен Тоқтамыс әскерлері [[Днепр]] бойымен өтіп, солтүстік Қырымға шабуыл жасап, шығыста [[Дон өзені|Дон өзеніне]] дейін жетеді. [[Витовт]] өз шептерін нығайту үшін [[Днепр|Днепрдің]] сағасында қамал салады. Тоқтамыс, Едігенің жоқтығын пайдаланып, уақытша [[Сарай-Берке|Сарайды]] басып алады. Бірақ сол жылдың соңында [[Темір Құтлық хан|Темір Құтлұқ]] пен [[Едіге|Едігеден]] жеңіліп, қайтадан Литваға қашып кетеді. Темір Құтлұқ пен Едіге [[Кафа|Кафаны]] бағындырып, Орданың оңтүстік-батысындағы өз билігін қалпына келтіреді. Ордадағы ішкі қырғын-қақтығыстар [[Витовт]] үшін оң нәтиже әкеліп, ол бүкіл орыс жерлерінің билеушісі болып, [[Алтын Орда|Алтын Орданы]] да өзінің саяси ықпалына бағындыруды жоспарлайды. Ал Тоқтамысты өзінің экспансионистік саясатының құралы ретінде пайдалануды көздейді.<ref>''Lukowski, Jerzy.'' A Concise History of Poland / Jerzy Lukowski, Hubert Zawadzki. — Cambridge University Press, 2001. — P. 38. — <nowiki>ISBN 0-521-55109-9</nowiki>.</ref> [[Темір Құтлық хан|Темір Құтлұқ]] Литваның князі Витовттан Тоқтамысты өзіне беруді талап еткенде, ол бас тартып, былай жауап береді: «Мен Тоқтамысты бермеймін, бірақ мен Темір-Кутлу патшамен жеке кездесуді қалаймын». Алдыңғы табыстарынан шабыттанған Витовт «Татарларға қарсы крест жорығын» жариялап, 1399 жылы мамырда Рим Папасы [[IX Бонифаций|IX Бонифацийдің]] ресми мақұлдауына ие болады.<ref>''Kiaupa, Zigmantas.'' The History of Lithuania Before 1795 / Zigmantas Kiaupa, Jūratė Kiaupienė, Albinas Kuncevičius. — English. — Vilnius : Lithuanian Institute of History, 2000. — P. 135–136. — <nowiki>ISBN 9986-810-13-2</nowiki>.</ref> 1399 жылы Ордаға қарсы жорыққа шыққан [[Витовт]], Тоқтамыстың одақтас әскерлерімен бірге Ворскла өзенінде тоқтайды. Жаудың күші мен санын көрген [[Темір Құтлық хан|Темір Құтлұқ]] бастапқыда бейбіт келіссөздерге кірісті (басқа нұсқа бойынша келіссөздер Едіге әскерінің келгенінше уақыт созу үшін жүргізілген). Осы кезде [[Едіге]] жасақтарымен өзен жағасына келіп, келіссөзді тоқтатып, [[Темір Құтлық хан|Темір Құтлұқты]] соғысты жалғастыруға көндіреді. Орда жасақтарын басқарып, Едіге 1399 жылы 12 тамызда [[Ворскла бойындағы шайқас|Ворскла өзені бойындағы шайқаста]] [[Витовт|Витовтты]] талқандайды. Майдан даласынан бірінші болып Тоқтамыстың жасақтары қашады. [[Едіге]] Витовт әскерлерінің қалдықтарын [[Киев]] қаласына дейін қуады. [[Едіге]] мен [[Темір Құтлық хан|Темір Құтлұқ]] Киевтен 3000 рубль күмісті төлем ретінде алып, Литва жерлерін [[Луцк]] қаласына дейін тонап, өз ұлыстарына оралады. Тоқтамыс ақыры бұрынғы саяси ықпалынан айырылып, солтүстікке қашып, өзіне адал қалған жасақтардың арқасында [[Сібір хандығы|Сібірде]] билік құрады.<ref>''Бустанов А. К..'' Западная Сибирь под властью ордынских правителей (династический аспект).</ref> Соңғы жылдарын Едігемен араздасып, тіпті бұрынғы жауы Әмір Темірге елшілік жіберіп, татулыққа ұмтыла бастайды. Осынша жыл күрескеннен кейін [[Едіге]] үлкен жеңісіне қарамастан, Тоқтамысқа тыным бермей, оған қарсы табанды күресін ары-қарай жалғастырады. 1405 жылы [[Әмір Темір]] қайтыс болады. Ал 1406 жылы [[Едіге|Едігемен]] болған он алтыншы шайқасында Тоқтамыс ақыры жеңіліп, өлтіріледі.<ref>''Kiaupa, Zigmantas.'' The History of Lithuania Before 1795 / Zigmantas Kiaupa, Jūratė Kiaupienė, Albinas Kuncevičius. — English. — Vilnius : Lithuanian Institute of History, 2000. — P. 135–136. — <nowiki>ISBN 9986-810-13-2</nowiki>.</ref> == Жанұясы == [[Сурет:ChufutKale1.JPG|нобай|340x340 нүкте|Тоқтамыстың қызы, Едігенің әйелі - Жанике кесенесі]] Тоқтамыстың арғы аталары – әкесі [[Түй Қожа|Түй-Қожа]], атасы [[Құтлұғ-Қожа]], Күншек, Сарыш, Ұран-Темір, [[Тоқа Темір|Тоқа-Темір]], [[Жошы хан]].<ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> Тоқтамыстың әйелдері: Тағай-бике; Шүкір-бике – Әмір Темірдің қызы; Ұрын-бике;<ref>«Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы (10 томдық), Алматы, 1998 – 2007.</ref> Тоқтамыс ханның сегіз ұл, бес қызы болды: # [[Жәлеләддин хан|Жәлеладдин]] # [[Жаппарберді хан|Жаппарберді]] # Кепек # [[Керімберді хан|Керімберді]] # Ескендір # Әбу-Саид # Кушік # [[Қадырберді хан|Қадырберді]] # Малика-ханша # Ханике # Жанике-ханым (Едігенің әйелі) # Саадат-бике # Қадиша == Дереккөздер == <references/> == Тағы қараңыз == {{Алтын Орда хандары}} {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Ақ Орда хандары]] [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:Сібір хандығының билеушілері]] ifjnf93o54q7h4uvb82whk3hosbs6ky 0 31646 3480066 3435921 2025-06-15T04:31:51Z Sagzhan 29953 3480066 wikitext text/x-wiki {{Әулет | атауы = Төре әулеті | титул = [[Қазақ хандары|Қазақ ханы]] | негізгі үй = [[Шыңғыс хан әулеті]] | негізін салушы = [[Жәнібек хан|Әз-Жәнібек хан]] | пайда болды = 1464 | құлауы = 1847 | ұлты = [[Қазақтар|қазақ]] | ел = [[Қазақ хандығы]]<br>([[Ұлы жүз]], [[Орта жүз]], [[Кіші жүз]])<br>[[Бөкей Ордасы]] }} '''Төре''' – [[Шыңғыс хан]]ның үлкен ұлы [[Жошы]]дан тарайтын ұрпақ, қазақ даласында әлеуметтік топ. Олар [[қазақ рулары]]на қосылмайтын өз алдына дербес қауым болып саналған. Төрелер өздерін “[[ақсүйек]]” қатарына жатқызған. Қазақ қоғамында [[хан]]дар тек төрелерден шыққан [[сұлтан]]дар арасынан сайланатын. Төрелер әкімшілік және сот билігін жүзеге асырды. Сонымен қатар олардың соғыс кезінде жасақ құрып, оған қолбасшылық ету құқығы болды. Қазақ жүздерінің [[Ресей империясы|Ресей]]ге қосылуы барысында [[Орта жүз]] бен [[Кіші жүз]]де бірте-бірте хандық жүйе жойылып, төрелер қазақ қоғамының саяси-экономикалық өмірінде бұрынғыдай рөл атқара алмады. [[Қазақстан]]да 1867–1868 жылдардағы реформалардың енгізілуі төрелердің экономикалық және саяси артықшылықтарын біржола жойды.<ref>{{кітап|авторы= Нысанбаев, Ә. |тақырыбы= «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия, VIII том |орны= [[Алматы]] |баспасы= «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы |жыл= 1998 |isbn= 5-89800-123-9 }}</ref> == Шежіресі == * [[Жошы хан]] * 1. [[Орда Ежен хан]] — [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] ханы (1231—1251) * 2. Сартақтай оғлан * 3. [[Қоныша хан]] — Ақ Орда ханы (1288—1302) * 4. [[Баян хан]] — Ақ Орда ханы (1302—1309) * 5. [[Сасы Бұқа хан]] — Ақ Орда ханы (1309—1320) * 6. [[Ерзен хан|Ерден хан]] — Ақ Орда ханы (1320—1337) * 7. [[Шымтай хан]] — Ақ Орда ханы (1344—1361) * 8. [[Ұрыс хан|Ұрыс-хан]] — Ақ Орда ханы (1361—1377) және [[Алтын Орда]] ханы (1372—1374, 1375) ** 9. [[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] — Ақ Орда ханы (1376—1377) *** 10. [[Болат сұлтан|Болат]] [[Болат сұлтан|сұлтан]] **** 11. [[Керей хан|Керей]] [[Керей хан|хан]] — алғаш Қазақ ханы (1465—1474), [[Қазақ хандығы|Қазақ хандығын]] құрған ***** 12. [[Бұрындық хан]] — Қазақ ханы (1474/1480—1511) ** 9. [[Құйыршық хан]] — Ақ Орда ханы (1395—1410) және Алтын Орда ханы (1395-1396) *** 10. [[Барақ хан]] — Ақ Орда ханы (1410—1428) және Алтын Орда ханы (1423—1426, 1427—1428) **** 11. [[Жәнібек хан]] — Қазақ ханы (1474—1480), Қазақ хандығын құрған ***** 12. [[Жиренше сұлтан]] — 1470 жылдары Сауран билеушісі ***** 12. [[Махмұд сұлтан|Махмуд]] [[Махмұд сұлтан|сұлтан]] — Созақ билеушісі (?—1476) ***** 12. [[Қасым хан]] — Қазақ ханы (1511—1521) ****** 13. [[Мамаш хан|Мамаш]] [[Мамаш хан|хан]] — Қазақ ханы (1521—1523) ****** 13. [[Хақназар хан|Хақ-Назар хан]] — Қазақ ханы (1538—1580) ******* 14. Дінмұхаммед (Тыным) сұлтан — Ташкент билеушісі (1600—1603) ******* 14. Маңғытай сұлтан ******* 14. Бозғыл сұлтан ****** 13. Әбілқайыр сұлтан ****** 13. Жалым сұлтан ******* 14.[[Тұрсын хан]] — Қазақ ханы, Ташкент билеушісі (1613—1627) ******** 15. Шах Саид-хан ******** 15. Бақи сұлтан ******** 15. Мұхамедияр ***** 12. [[Әдік сұлтан|Әдік-сұлтан]] ****** 13. [[Тахир хан]] — Қазақ ханы (1523—1533) ****** 13. [[Бұйдаш хан]] — Қазақ ханы Жетісу билеушісі (1533—1538) ****** 13. [[Бауыш хан]] — Қазақ ханы Жетісу билеушісі (1533—1537) ***** 12. [[Жаныш сұлтан]] ****** 13. [[Ахмет сұлтан|Ахмет]] [[Ахмет сұлтан|сұлтан]] ***** 12. [[Тыныш сұлтан]] ***** 12. [[Өсек сұлтан|Өзек сұлтан]] ****** 13. Бөлекей сұлтан ******* 14. Батыр хан — Қазақ ханы (1652—1680) ******* 14. Айшуақ ******** 15. Ырыс ********* 16. Қажы сұлтан ********** 17. Тохтамыш *********** 18. Қылышқара ********** 17. Білқайыр *********** 18. [[Досалы сұлтан]] ********** 17. [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр хан]] — Кіші жүз ханы (1718—1748) *********** 18. [[Нұралы хан]] — Кіші жүз ханы (1748—1786) ************ 19. Орман ************* 20. Күсепғали ************ 19. [[Есім хан (Кіші жүз)|Есім Нұралұлы]] — Кіші жүз ханы (1796—1797) ************ 19. [[Бөкей хан]] — [[Бөкей Ордасы|Бөкей ордасының]] ханы (1812—1815) ************* 20. Тәуке ************** 21. Нұрмұхамед *************** 22. Бөкейханов, Ғабдулхаким — Қазақтың мемлекет және қоғам қайраткері, хан Бөкей ұрпағы. *************** 22. Бөкейханов, Махамбет (1890—1937) — күйші-композитор. ************* 20. Әділ Бөкеев — Бөкей Ордасын басқару кеңесінің төрағасы (1845—1854) ************** 21. Мырзагерей *************** 22. Бөкейханов, Науша Мырзагерейұлы (1870—1944) — домбырашы, күйші. ************* 20. [[Жәңгір-Керей хан|Жәңгір-Керей-хан]] — [[Бөкей Ордасы|Бөкей ордасының]] ханы (1815/1823—1845) ************** 21. Султан Ахмет-Керей Джангерович Бөкеев (1834—1914) ************** 21. Ыбрайым Жангерейұлы Бөкеев (1833—1865) ************** 21. Сайып-Керей — [[Бөкей Ордасы|Бөкей ордасының]] соңғы ханы (1845—1849) ************** 21. [[Ғұбайдолла Жәңгіров|Ғұбайдұлла Шыңғысхан]] (1840—1909) — әскери қолбасшы, атты әскер генералы ************* 20. Меңдікерей Бөкейханов (1808—1868) ************ 19. Шығай — Бөкей Ордасының регенті (1815—1823) ************* 20. [[Дәулеткерей Шығайұлы|Дәулеткерей]] (1820—1887) — композитор-күйші. ************ 19. Қаратай — Кіші жүз ханы (1806—1816) ************* 20. Бейсәлі Қаратаев ************** 21. ? *************** 22. Дәулетжан Қаратаев **************** 23. [[Бақытжан Бейсәліұлы Қаратаев|Қаратаев, Бахытжан]] ************* 20. Мерәлі ************** 21. [[Мұхит Мерәліұлы]] *************** 22. Шоң (Мұхаметжан) **************** 23. [[Лұқпан Мұхамеджанұлы Мұхитов|Мұхитов, Луқпан Мұхамеджанұлы]] *********** 18. [[Ералы хан|Ералы]] [[Ералы хан|хан]] — Кіші жүз ханы (1791—1794) ************ 19. Бөлекей — Хиуа ханы (1770) *********** 18. [[Айшуақ хан]] — Кіші жүз ханы (1797—1805) ************ 19. Сығалы сұлтан ************* 20. Аспендиар султан ************** 21. Сейітжапар (Әскери-медициналық академияның түлектері). *************** 22. [[Санжар Сейітжафарұлы Асфендиаров]] — әскери дәрігер, мемлекет қайраткері ************ 19. [[Жантөре хан]] — Кіші жүз ханы (1805—1809) ************* 20. Жантөреұлы Арыстан ************ 19. [[Шерғазы хан]] — Кіші жүз соңғы ханы (1812—1824) ************ 19. [[Баймұхамед Айшуақов]] — Жетіру руының билеушісі (1815 —?) ************* 20. [[Мұхамеджан Баймұхамедов]] — Кіші жүз аға сұлтаны (1855—1869) ***** 12. [[Жәдік сұлтан]] ****** 13. [[Тоғым хан]] — Қазақ ханы (1533—1537) ****** 13. [[Шығай хан]] — Қазақ ханы (1580—1582) ******* 14. Шах-Мұхаммед султан ******* 14. [[Ондан сұлтан|Ондан]] [[Ондан сұлтан|сұлтан]] ******** 15. [[Ораз-Мұхаммед сұлтан]] — [[Қасым хандығы|Қасым хандығының]] билеушісі (1600—1610) ******** 15. Абылай сұлтан — Ташкент билеушісі (1628) ******** 15. Кайнар Көшек сұлтан ********* 16. Бөкей сұлтан ********** 17. Құдайменді *********** 18. Тұрсын сұлтан I — Ташкент билеушісі (1712—1717) ************ 19. [[Барақ хан (Орта жүз)|Барақ сұлтан]] ************* 20. Дайыр сұлтан ************* 20. Бөкей сұлтан — Орта жүз сұлтаны (1815—1817) ************** 21. Шыңғыс сұлтан — Орта жүз сұлтаны (1819—1822) ************** 21. Батыр *************** 22. Мырзатай **************** 23. Нұрмұхаммед ***************** 24. [[Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейханов]] — Алаш-Орда үкіметінің төрағасы (1917—1920) ************** 21. Сұлтанғазы Бөкейханов (1779—1856) *************** 22. Ханқожа **************** 23. [[Дін-Мұхамед Сұлтанғазин]] — журналист, аудармашы ************** 21. Тәуке *************** 22. Құсбек Таукин — Қарқаралы аға сұлтаны (1843—1849) ************* 20. Ханқожа — Түркістан билеушісі (1783—1799) ************* 20. Шығай — Ферғана билеушісі (1748—1750) ************* 20. Нуралы хан II — Хиуа билеушісі (1767—1769) ************ 19. Көшек сұлтан ************* 20. Сыңқай ************** 21. Қарабас *************** 20. Тоқай — Түркістан билеушісі (?—1826) *************** 22. Әликен ******* 14. [[Тәуекел хан]] — Қазақ ханы (1582—1598) ******** 15. Хусейн ханзада ******** 15. Мұрат ханзада ******** 15. Сайжал ханзада ******* 14. [[Есім хан]] — Қазақ ханы (1598—1628) ******** 15. [[II Жәнібек хан|Жәнібек хан II]] — Қазақ ханы (1628—1643) ******** 15. [[Салқам Жәңгір хан|Жәңгір хан]] — Қазақ ханы (1643—1652) ********* 16. [[Тәуке хан]] — Қазақ ханы (1680—1715) ********** 17. [[Болат хан|Болат]] [[Болат хан|хан]] — Қазақ ханы (1718—1729) *********** 18. [[Әбілмәмбет хан]] — Орта жүз ханы (1734—1771) ************ 19. [[Әбілпейіз сұлтан|Әбілпейіз хан]] — Орта жүз ханы (1771—1783) ************* 20. Көгедай сұлтан — Орта жүздің Абақкерей руының билеушісі ************* 20. Жолшы сұлтан ************* 20. Бопы сұлтан ************** 21. Солтыбай сұлтан *************** 22. Барақ Солтыбайулы — Аягөз ауданының аға сұлтаны ************ 19. Болат сұлтан — Түркістан билеушісі (1771—?) ************ 19. Тәуке сұлтан (Қудайдат) — Түркістан билеушісі (1784—1798) ********** 17. Тұрсын султан *********** 18. Иманқул сұлтан ************ 19. Бөріхан ************* 20. Бабахан ************* 20. Сырдақ ************* 20. Әбілқайыр ************* 20. Абылай ************** 21. Шүрегей сұлтан (1785 жылы Қаңлы және Шанышқылы сұлтаны) ************* 20. Әпіш ************ 19. Батырхан ********** 17. [[Сәмеке хан]] — Орта жүз ханы (1719—1734) *********** 18. Сеиіт сұлтан — Түркістан билеушісі (1734—1745) *********** 18. Есім сұлтан — Түркістан билеушісі (1758—1798) ************ 19. Құдайменді ************* 20. Қоңырқулжа Құдаймендин — Ақмола аға сұлтаны (1832—1842, 1845—1849) ************** 21. Абылай (Абышеке) Қоңырқұлжин *************** 22. Жақыш Аблаев **************** 23. Ғазиз Жакишев ***************** 24. Еркін Жакишев ****************** 25. Жакишев, Мұхтар — Қазақстандық кәсіпкер және Қазатомпром бұрынғы басшысы ********* 16. Уәли сұлтан ********** 17. [[Қанішер Абылай|Абылай]] [[Қанішер Абылай|Қанішер]] *********** 18. Көркем Уәли сұлтан ************ 19. [[Абылай хан|Абылай]] [[Абылай хан|хан]] — Орта жүз ханы (1771—1781) ************* 20. [[Уәли хан]] — Орта жүз ханы (1781—1819) ************** 21. [[Ғұбайдолла хан]] — Орта жүз соңғы ханы (1821—1824) *************** 22. Болат **************** 23. [[Ғазы Болатұлы Уәлиханов]] — Ресей империялық армиясының генерал-майоры ************** 21. [[Шыңғыс Уәлиұлы Уәлиханов]] — Көкшетау [[Аға сұлтан|аға сұлтаны]] *************** 22. [[Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов|Шоқан Уәлиханов]] — Қазақ ғалымы, тарихшы, этнограф, фольклоршы, саяхатшы, ағартушы және шығыстанушы *************** 22. Мақы **************** 23. Ыдырыс ***************** 24. [[Шот-Аман Ыдырысұлы Уәлихан]] — кеңестік және Қазақстандық мүсінші, сәулетші ************* 20. [[Қасым сұлтан|Қасым султан]] ************** 21. [[Саржан Қасымұлы|Саржан]] [[Саржан Қасымұлы|Қасымұлы]] — ұлт-азаттық көтерілістің басшысы ************** 21. [[Кенесары хан|Кенесары]] [[Кенесары хан|Қасымұлы]] — ұлт-азаттық көтерілістің басшысы (1841—1847) *************** 22. Сыздық сұлтан (1837—1910) *************** 22. Ахмет сұлтан **************** 23. [[Әзімхан Ахметұлы Кенесарин]] (1878—1937) — саясаткер, «Алаш» партиясының мүшесі ***************** 24. [[Нәтай Әзімханұлы Кенесарин]] (1908—1975) — геолог ************* 20. Сөк төре — Жалайыр руының аға сұлтаны және Шапырашты руының билеушісі ************* 20. Әділ-төре — Үйсін аға сұлтаны ************** 21. Абылай (Құлан) ************** 21. Нұралы *************** 22. Тезек сұлтан — Албан-Суан аға сұлтаны ************* 20. Тәуке сұлтан ************** 21. Жанбөбек *************** 22. Беген **************** 23. Бекмахан ***************** 24. [[Ермұхан Бекмаханұлы Бекмаханов]] (1915—1966) — Қазақ совет тарихшысы, тарих ғылымының докторы *********** 18. Есім сұлтан — Жаркент билеушісі (1693—?) ************ 19. Бабақ сұлтан ************ 19. Дәулеткерей ************ 19. Жолбарыс сұлтан ************* 20. Қарамойын ************* 20. Есен баба *********** 18. Жаһангер сұлтан — Ташкент билеушісі (1717—?) ************ 19. [[Сұлтанбет сұлтан|Султанбет сұлтан]] ************* 20. Ұрыс сұлтан ************* 20. Тортан ************** 21. Қасым *************** 22. Шыңғыс **************** 23. Қанапиә ***************** 24. Мұсахан (1918—1962) ****************** 25. Бақытжан Мұсаханұлы Қанапиянов (род. 1951) — Қазақ ақыны, аудармашы, сценарист, кинорежиссер ****************** 25. Ерулан Мұсаханұлы Қанапиянов (род.1958) — композитор, меценат, Қазақстан Республикасының белгілі қоғам қайраткері ****************** 25. Сержан Мұсаханұлы Қанапиянов (1949—2003) — Министр – Үкіметке қарасты Инвестициялар жөніндегі мемлекеттік комитеттің атқарушы директоры ******** 15. Сартақ сұлтан ********* 16. Құсырау сұлтан ********** 17. [[Қайып хан]] — Қазақ ханы (1715—1718) *********** 18. Батыр хан — Хиуа билеушісі, Кіші жүздің Әлімұлы руының сұлтаны (1748—1771) ************ 19. Гаип хан — Хиуа билеушісі, Кіші жүздің Әлімұлы руының сұлтаны (1747—1757) ************* 20. Жаһангер ************** 21. Жантөре — Орта жүз ханы (1817—1822) *************** 22. Ахмет Жантөрин **************** 23. Сеиітхан Жантөрин ***************** 24. Сәлімгерей Сейітханұлы Жантөрин — Мемлекеттік Думаның 1-шақырылымының депутаты (1864—1920/1926) ****************** 25. Жантөрин Жәңгір Сәлімгерейұлы ************* 20. [[Әбілғазы Қайыпұлы]] — Хиуа билеушісі (1767-1768), Әлімұлы руының сұлтаны (1794—1815) ************** 21. [[Арынғазы хан]] — Кіші жүз ханы (1816—1821) ************** 21. Мұхаммед Зарлық төре — Қарақалпақ билеушісі (1855-1856) ************ 19. Абдаллах Карабай — Хиуа билеушісі (1757) ************ 19. Байбори султан — Қарақалпақ билеушісі (?-1762) ******* 14. Аман-Булан сұлтан ******** 15. Батыр сұлтан ********* 16. Тұрсын сұлтан II — Ташкент билеушісі (1717—1720) ********** 17. [[Қарт-Әбілқайыр хан|Қарт Әбілқайыр хан]] — Ұлы жүз ханы (1718—1730) ********** 17. [[Жолбарыс хан|Жолбарыс]] [[Жолбарыс хан|хан]] — Ұлы жүз ханы (1730—1739) *********** 18. Рүстем хан ************ 19. Есмандыр хан ************* 20. Мамыт хан ************** 21. Ханбаба хан *********** 18. Әбілпейіз сұлтан — Ұлы жүз сұлтаны ************ 19. Аспандияр сұлтан —«Тентек төре» деген атпен белгілі, 1821 жылы Оңтүстік Қазақстанда Қоқан хандығына қарсы көтеріліске жетекшілік етті. ************* 20. Рүстем сұлтан — [[Кенесары хан|Кенесары ханның]] 1845-47 жылғы [[Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалыс|көтерілістегі]] қаруласы, кейін көтеріліске опасыздық жасаған == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.elim.kz/chigiz-han/ Төрелердің шежіресі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110629193724/http://www.elim.kz/chigiz-han/ |date=2011-06-29 }} == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{Қазақ рулары}} [[Санат:Төрелер| ]] [[Санат:Шыңғыс ханның ұрпақтары]] [[Санат:Қазақ хандығы]] [[Санат:Қазақ рулары]] 6rx6g144e8qwb9e3euccfxrjfduerze 3480067 3480066 2025-06-15T04:32:27Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480067 wikitext text/x-wiki {{Әулет | атауы = Төре әулеті | титул = [[Қазақ хандары|Қазақ ханы]] | негізгі үй = [[Шыңғыс хан әулеті]] | негізін салушы = [[Жәнібек хан|Әз-Жәнібек хан]] | пайда болды = 1464 | құлауы = 1847 | ұлты = [[Қазақтар|қазақ]] | ел = [[Қазақ хандығы]]<br>([[Ұлы жүз]], [[Орта жүз]], [[Кіші жүз]])<br>[[Бөкей Ордасы]] }} '''Төре''' – [[Шыңғыс хан]]ның үлкен ұлы [[Жошы хан|Жошы]]дан тарайтын ұрпақ, қазақ даласында әлеуметтік топ. Олар [[қазақ рулары]]на қосылмайтын өз алдына дербес қауым болып саналған. Төрелер өздерін “[[ақсүйек]]” қатарына жатқызған. Қазақ қоғамында [[хан]]дар тек төрелерден шыққан [[сұлтан]]дар арасынан сайланатын. Төрелер әкімшілік және сот билігін жүзеге асырды. Сонымен қатар олардың соғыс кезінде жасақ құрып, оған қолбасшылық ету құқығы болды. Қазақ жүздерінің [[Ресей империясы|Ресей]]ге қосылуы барысында [[Орта жүз]] бен [[Кіші жүз]]де бірте-бірте хандық жүйе жойылып, төрелер қазақ қоғамының саяси-экономикалық өмірінде бұрынғыдай рөл атқара алмады. [[Қазақстан]]да 1867–1868 жылдардағы реформалардың енгізілуі төрелердің экономикалық және саяси артықшылықтарын біржола жойды.<ref>{{кітап|авторы= Нысанбаев, Ә. |тақырыбы= «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия, VIII том |орны= [[Алматы]] |баспасы= «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы |жыл= 1998 |isbn= 5-89800-123-9 }}</ref> == Шежіресі == * [[Жошы хан]] * 1. [[Орда Ежен хан]] — [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] ханы (1231—1251) * 2. Сартақтай оғлан * 3. [[Қоныша хан]] — Ақ Орда ханы (1288—1302) * 4. [[Баян хан]] — Ақ Орда ханы (1302—1309) * 5. [[Сасы Бұқа хан]] — Ақ Орда ханы (1309—1320) * 6. [[Ерзен хан|Ерден хан]] — Ақ Орда ханы (1320—1337) * 7. [[Шымтай хан]] — Ақ Орда ханы (1344—1361) * 8. [[Ұрыс хан|Ұрыс-хан]] — Ақ Орда ханы (1361—1377) және [[Алтын Орда]] ханы (1372—1374, 1375) ** 9. [[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] — Ақ Орда ханы (1376—1377) *** 10. [[Болат сұлтан|Болат]] [[Болат сұлтан|сұлтан]] **** 11. [[Керей хан|Керей]] [[Керей хан|хан]] — алғаш Қазақ ханы (1465—1474), [[Қазақ хандығы|Қазақ хандығын]] құрған ***** 12. [[Бұрындық хан]] — Қазақ ханы (1474/1480—1511) ** 9. [[Құйыршық хан]] — Ақ Орда ханы (1395—1410) және Алтын Орда ханы (1395-1396) *** 10. [[Барақ хан]] — Ақ Орда ханы (1410—1428) және Алтын Орда ханы (1423—1426, 1427—1428) **** 11. [[Жәнібек хан]] — Қазақ ханы (1474—1480), Қазақ хандығын құрған ***** 12. [[Жиренше сұлтан]] — 1470 жылдары Сауран билеушісі ***** 12. [[Махмұд сұлтан|Махмуд]] [[Махмұд сұлтан|сұлтан]] — Созақ билеушісі (?—1476) ***** 12. [[Қасым хан]] — Қазақ ханы (1511—1521) ****** 13. [[Мамаш хан|Мамаш]] [[Мамаш хан|хан]] — Қазақ ханы (1521—1523) ****** 13. [[Хақназар хан|Хақ-Назар хан]] — Қазақ ханы (1538—1580) ******* 14. Дінмұхаммед (Тыным) сұлтан — Ташкент билеушісі (1600—1603) ******* 14. Маңғытай сұлтан ******* 14. Бозғыл сұлтан ****** 13. Әбілқайыр сұлтан ****** 13. Жалым сұлтан ******* 14.[[Тұрсын хан]] — Қазақ ханы, Ташкент билеушісі (1613—1627) ******** 15. Шах Саид-хан ******** 15. Бақи сұлтан ******** 15. Мұхамедияр ***** 12. [[Әдік сұлтан|Әдік-сұлтан]] ****** 13. [[Тахир хан]] — Қазақ ханы (1523—1533) ****** 13. [[Бұйдаш хан]] — Қазақ ханы Жетісу билеушісі (1533—1538) ****** 13. [[Бауыш хан]] — Қазақ ханы Жетісу билеушісі (1533—1537) ***** 12. [[Жаныш сұлтан]] ****** 13. [[Ахмет сұлтан|Ахмет]] [[Ахмет сұлтан|сұлтан]] ***** 12. [[Тыныш сұлтан]] ***** 12. [[Өсек сұлтан|Өзек сұлтан]] ****** 13. Бөлекей сұлтан ******* 14. Батыр хан — Қазақ ханы (1652—1680) ******* 14. Айшуақ ******** 15. Ырыс ********* 16. Қажы сұлтан ********** 17. Тохтамыш *********** 18. Қылышқара ********** 17. Білқайыр *********** 18. [[Досалы сұлтан]] ********** 17. [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайыр хан]] — Кіші жүз ханы (1718—1748) *********** 18. [[Нұралы хан]] — Кіші жүз ханы (1748—1786) ************ 19. Орман ************* 20. Күсепғали ************ 19. [[Есім хан (Кіші жүз)|Есім Нұралұлы]] — Кіші жүз ханы (1796—1797) ************ 19. [[Бөкей хан]] — [[Бөкей Ордасы|Бөкей ордасының]] ханы (1812—1815) ************* 20. Тәуке ************** 21. Нұрмұхамед *************** 22. Бөкейханов, Ғабдулхаким — Қазақтың мемлекет және қоғам қайраткері, хан Бөкей ұрпағы. *************** 22. Бөкейханов, Махамбет (1890—1937) — күйші-композитор. ************* 20. Әділ Бөкеев — Бөкей Ордасын басқару кеңесінің төрағасы (1845—1854) ************** 21. Мырзагерей *************** 22. Бөкейханов, Науша Мырзагерейұлы (1870—1944) — домбырашы, күйші. ************* 20. [[Жәңгір-Керей хан|Жәңгір-Керей-хан]] — [[Бөкей Ордасы|Бөкей ордасының]] ханы (1815/1823—1845) ************** 21. Султан Ахмет-Керей Джангерович Бөкеев (1834—1914) ************** 21. Ыбрайым Жангерейұлы Бөкеев (1833—1865) ************** 21. Сайып-Керей — [[Бөкей Ордасы|Бөкей ордасының]] соңғы ханы (1845—1849) ************** 21. [[Ғұбайдолла Жәңгіров|Ғұбайдұлла Шыңғысхан]] (1840—1909) — әскери қолбасшы, атты әскер генералы ************* 20. Меңдікерей Бөкейханов (1808—1868) ************ 19. Шығай — Бөкей Ордасының регенті (1815—1823) ************* 20. [[Дәулеткерей Шығайұлы|Дәулеткерей]] (1820—1887) — композитор-күйші. ************ 19. Қаратай — Кіші жүз ханы (1806—1816) ************* 20. Бейсәлі Қаратаев ************** 21. ? *************** 22. Дәулетжан Қаратаев **************** 23. [[Бақытжан Бейсәліұлы Қаратаев|Қаратаев, Бахытжан]] ************* 20. Мерәлі ************** 21. [[Мұхит Мерәліұлы]] *************** 22. Шоң (Мұхаметжан) **************** 23. [[Лұқпан Мұхамеджанұлы Мұхитов|Мұхитов, Луқпан Мұхамеджанұлы]] *********** 18. [[Ералы хан|Ералы]] [[Ералы хан|хан]] — Кіші жүз ханы (1791—1794) ************ 19. Бөлекей — Хиуа ханы (1770) *********** 18. [[Айшуақ хан]] — Кіші жүз ханы (1797—1805) ************ 19. Сығалы сұлтан ************* 20. Аспендиар султан ************** 21. Сейітжапар (Әскери-медициналық академияның түлектері). *************** 22. [[Санжар Сейітжафарұлы Асфендиаров]] — әскери дәрігер, мемлекет қайраткері ************ 19. [[Жантөре хан]] — Кіші жүз ханы (1805—1809) ************* 20. Жантөреұлы Арыстан ************ 19. [[Шерғазы хан]] — Кіші жүз соңғы ханы (1812—1824) ************ 19. [[Баймұхамед Айшуақов]] — Жетіру руының билеушісі (1815 —?) ************* 20. [[Мұхамеджан Баймұхамедов]] — Кіші жүз аға сұлтаны (1855—1869) ***** 12. [[Жәдік сұлтан]] ****** 13. [[Тоғым хан]] — Қазақ ханы (1533—1537) ****** 13. [[Шығай хан]] — Қазақ ханы (1580—1582) ******* 14. Шах-Мұхаммед султан ******* 14. [[Ондан сұлтан|Ондан]] [[Ондан сұлтан|сұлтан]] ******** 15. [[Ораз-Мұхаммед сұлтан]] — [[Қасым хандығы|Қасым хандығының]] билеушісі (1600—1610) ******** 15. Абылай сұлтан — Ташкент билеушісі (1628) ******** 15. Кайнар Көшек сұлтан ********* 16. Бөкей сұлтан ********** 17. Құдайменді *********** 18. Тұрсын сұлтан I — Ташкент билеушісі (1712—1717) ************ 19. [[Барақ хан (Орта жүз)|Барақ сұлтан]] ************* 20. Дайыр сұлтан ************* 20. Бөкей сұлтан — Орта жүз сұлтаны (1815—1817) ************** 21. Шыңғыс сұлтан — Орта жүз сұлтаны (1819—1822) ************** 21. Батыр *************** 22. Мырзатай **************** 23. Нұрмұхаммед ***************** 24. [[Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейханов]] — Алаш-Орда үкіметінің төрағасы (1917—1920) ************** 21. Сұлтанғазы Бөкейханов (1779—1856) *************** 22. Ханқожа **************** 23. [[Дін-Мұхамед Сұлтанғазин]] — журналист, аудармашы ************** 21. Тәуке *************** 22. Құсбек Таукин — Қарқаралы аға сұлтаны (1843—1849) ************* 20. Ханқожа — Түркістан билеушісі (1783—1799) ************* 20. Шығай — Ферғана билеушісі (1748—1750) ************* 20. Нуралы хан II — Хиуа билеушісі (1767—1769) ************ 19. Көшек сұлтан ************* 20. Сыңқай ************** 21. Қарабас *************** 20. Тоқай — Түркістан билеушісі (?—1826) *************** 22. Әликен ******* 14. [[Тәуекел хан]] — Қазақ ханы (1582—1598) ******** 15. Хусейн ханзада ******** 15. Мұрат ханзада ******** 15. Сайжал ханзада ******* 14. [[Есім хан]] — Қазақ ханы (1598—1628) ******** 15. [[II Жәнібек хан|Жәнібек хан II]] — Қазақ ханы (1628—1643) ******** 15. [[Салқам Жәңгір хан|Жәңгір хан]] — Қазақ ханы (1643—1652) ********* 16. [[Тәуке хан]] — Қазақ ханы (1680—1715) ********** 17. [[Болат хан|Болат]] [[Болат хан|хан]] — Қазақ ханы (1718—1729) *********** 18. [[Әбілмәмбет хан]] — Орта жүз ханы (1734—1771) ************ 19. [[Әбілпейіз сұлтан|Әбілпейіз хан]] — Орта жүз ханы (1771—1783) ************* 20. Көгедай сұлтан — Орта жүздің Абақкерей руының билеушісі ************* 20. Жолшы сұлтан ************* 20. Бопы сұлтан ************** 21. Солтыбай сұлтан *************** 22. Барақ Солтыбайулы — Аягөз ауданының аға сұлтаны ************ 19. Болат сұлтан — Түркістан билеушісі (1771—?) ************ 19. Тәуке сұлтан (Қудайдат) — Түркістан билеушісі (1784—1798) ********** 17. Тұрсын султан *********** 18. Иманқул сұлтан ************ 19. Бөріхан ************* 20. Бабахан ************* 20. Сырдақ ************* 20. Әбілқайыр ************* 20. Абылай ************** 21. Шүрегей сұлтан (1785 жылы Қаңлы және Шанышқылы сұлтаны) ************* 20. Әпіш ************ 19. Батырхан ********** 17. [[Сәмеке хан]] — Орта жүз ханы (1719—1734) *********** 18. Сеиіт сұлтан — Түркістан билеушісі (1734—1745) *********** 18. Есім сұлтан — Түркістан билеушісі (1758—1798) ************ 19. Құдайменді ************* 20. Қоңырқулжа Құдаймендин — Ақмола аға сұлтаны (1832—1842, 1845—1849) ************** 21. Абылай (Абышеке) Қоңырқұлжин *************** 22. Жақыш Аблаев **************** 23. Ғазиз Жакишев ***************** 24. Еркін Жакишев ****************** 25. Жакишев, Мұхтар — Қазақстандық кәсіпкер және Қазатомпром бұрынғы басшысы ********* 16. Уәли сұлтан ********** 17. [[Қанішер Абылай|Абылай]] [[Қанішер Абылай|Қанішер]] *********** 18. Көркем Уәли сұлтан ************ 19. [[Абылай хан|Абылай]] [[Абылай хан|хан]] — Орта жүз ханы (1771—1781) ************* 20. [[Уәли хан]] — Орта жүз ханы (1781—1819) ************** 21. [[Ғұбайдолла хан]] — Орта жүз соңғы ханы (1821—1824) *************** 22. Болат **************** 23. [[Ғазы Болатұлы Уәлиханов]] — Ресей империялық армиясының генерал-майоры ************** 21. [[Шыңғыс Уәлиұлы Уәлиханов]] — Көкшетау [[Аға сұлтан|аға сұлтаны]] *************** 22. [[Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов|Шоқан Уәлиханов]] — Қазақ ғалымы, тарихшы, этнограф, фольклоршы, саяхатшы, ағартушы және шығыстанушы *************** 22. Мақы **************** 23. Ыдырыс ***************** 24. [[Шот-Аман Ыдырысұлы Уәлихан]] — кеңестік және Қазақстандық мүсінші, сәулетші ************* 20. [[Қасым сұлтан|Қасым султан]] ************** 21. [[Саржан Қасымұлы|Саржан]] [[Саржан Қасымұлы|Қасымұлы]] — ұлт-азаттық көтерілістің басшысы ************** 21. [[Кенесары хан|Кенесары]] [[Кенесары хан|Қасымұлы]] — ұлт-азаттық көтерілістің басшысы (1841—1847) *************** 22. Сыздық сұлтан (1837—1910) *************** 22. Ахмет сұлтан **************** 23. [[Әзімхан Ахметұлы Кенесарин]] (1878—1937) — саясаткер, «Алаш» партиясының мүшесі ***************** 24. [[Нәтай Әзімханұлы Кенесарин]] (1908—1975) — геолог ************* 20. Сөк төре — Жалайыр руының аға сұлтаны және Шапырашты руының билеушісі ************* 20. Әділ-төре — Үйсін аға сұлтаны ************** 21. Абылай (Құлан) ************** 21. Нұралы *************** 22. Тезек сұлтан — Албан-Суан аға сұлтаны ************* 20. Тәуке сұлтан ************** 21. Жанбөбек *************** 22. Беген **************** 23. Бекмахан ***************** 24. [[Ермұхан Бекмаханұлы Бекмаханов]] (1915—1966) — Қазақ совет тарихшысы, тарих ғылымының докторы *********** 18. Есім сұлтан — Жаркент билеушісі (1693—?) ************ 19. Бабақ сұлтан ************ 19. Дәулеткерей ************ 19. Жолбарыс сұлтан ************* 20. Қарамойын ************* 20. Есен баба *********** 18. Жаһангер сұлтан — Ташкент билеушісі (1717—?) ************ 19. [[Сұлтанбет сұлтан|Султанбет сұлтан]] ************* 20. Ұрыс сұлтан ************* 20. Тортан ************** 21. Қасым *************** 22. Шыңғыс **************** 23. Қанапиә ***************** 24. Мұсахан (1918—1962) ****************** 25. Бақытжан Мұсаханұлы Қанапиянов (род. 1951) — Қазақ ақыны, аудармашы, сценарист, кинорежиссер ****************** 25. Ерулан Мұсаханұлы Қанапиянов (род.1958) — композитор, меценат, Қазақстан Республикасының белгілі қоғам қайраткері ****************** 25. Сержан Мұсаханұлы Қанапиянов (1949—2003) — Министр – Үкіметке қарасты Инвестициялар жөніндегі мемлекеттік комитеттің атқарушы директоры ******** 15. Сартақ сұлтан ********* 16. Құсырау сұлтан ********** 17. [[Қайып хан]] — Қазақ ханы (1715—1718) *********** 18. Батыр хан — Хиуа билеушісі, Кіші жүздің Әлімұлы руының сұлтаны (1748—1771) ************ 19. Гаип хан — Хиуа билеушісі, Кіші жүздің Әлімұлы руының сұлтаны (1747—1757) ************* 20. Жаһангер ************** 21. Жантөре — Орта жүз ханы (1817—1822) *************** 22. Ахмет Жантөрин **************** 23. Сеиітхан Жантөрин ***************** 24. Сәлімгерей Сейітханұлы Жантөрин — Мемлекеттік Думаның 1-шақырылымының депутаты (1864—1920/1926) ****************** 25. Жантөрин Жәңгір Сәлімгерейұлы ************* 20. [[Әбілғазы Қайыпұлы]] — Хиуа билеушісі (1767-1768), Әлімұлы руының сұлтаны (1794—1815) ************** 21. [[Арынғазы хан]] — Кіші жүз ханы (1816—1821) ************** 21. Мұхаммед Зарлық төре — Қарақалпақ билеушісі (1855-1856) ************ 19. Абдаллах Карабай — Хиуа билеушісі (1757) ************ 19. Байбори султан — Қарақалпақ билеушісі (?-1762) ******* 14. Аман-Булан сұлтан ******** 15. Батыр сұлтан ********* 16. Тұрсын сұлтан II — Ташкент билеушісі (1717—1720) ********** 17. [[Қарт-Әбілқайыр хан|Қарт Әбілқайыр хан]] — Ұлы жүз ханы (1718—1730) ********** 17. [[Жолбарыс хан|Жолбарыс]] [[Жолбарыс хан|хан]] — Ұлы жүз ханы (1730—1739) *********** 18. Рүстем хан ************ 19. Есмандыр хан ************* 20. Мамыт хан ************** 21. Ханбаба хан *********** 18. Әбілпейіз сұлтан — Ұлы жүз сұлтаны ************ 19. Аспандияр сұлтан —«Тентек төре» деген атпен белгілі, 1821 жылы Оңтүстік Қазақстанда Қоқан хандығына қарсы көтеріліске жетекшілік етті. ************* 20. Рүстем сұлтан — [[Кенесары хан|Кенесары ханның]] 1845-47 жылғы [[Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалыс|көтерілістегі]] қаруласы, кейін көтеріліске опасыздық жасаған == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.elim.kz/chigiz-han/ Төрелердің шежіресі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110629193724/http://www.elim.kz/chigiz-han/ |date=2011-06-29 }} == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{Қазақ рулары}} [[Санат:Төрелер| ]] [[Санат:Шыңғыс ханның ұрпақтары]] [[Санат:Қазақ хандығы]] [[Санат:Қазақ рулары]] slftem5cqrfwqv93z1yud4kv8m8xo5r 0 37574 3480051 3479853 2025-06-15T04:11:48Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480051 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Ерзен хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Титулы = [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]]ның 6-шы ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1320 жыл|1320]] | Басқаруын аяқтады = [[1337 жыл|1337]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Сасы Бұқа хан]] | Ізбасары = [[Мүбәрәк Қожа хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = белгісіз | Туған жері = [[Қыпшақ даласы|Дешті Қыпшақ]] | Қайтыс болған күні = 1337 | Қайтыс болған жері = | Жерленді = [[Сығанақ]] | Династия = [[Орда Ежен хан|Ордаежендіктер]] | Туған кездегі есімі = | Әкесі = Сасы Бұқа | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = [[Мүбәрәк Қожа хан|Мүбәрәк]], [[Шымтай хан|Шымтай]] | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = }} '''Ерзен хан''' (Ибисан) — [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]]ның ханы. [[Сасы Бұқа хан]]ның ұлы, [[Алтын Орда]]лық [[Қызыр хан]]ның інісі. == Басқаруы == Стэнли Лэн-Пульдің дерегі бойынша, Ерзен хан 1315—1320 жылдары хандық құрған, Натанзидің мәліметтеріне сүйенген Гаффари, Хайдар Разилер оны [[1320 жыл|1320]] — [[1344 жыл|1344]] жылдары 25 жыл билік еткен деп көрсетеді. Ерзен хан [[Жошы хан|Жошы]]ның үлкен ұлы [[Орда Ежен хан|Орда Ежен]]нің ұрпағы. Орда Ежен — Сартақтай— Қоныша — Баян — Сасы Бұқа — Ерзен хан. [[Сасы Бұқа хан|Сасы Бұқа]] қайтыс болғаннан кейін [[Алтын Орда]] ханы [[Өзбек хан|Өзбек]]тің жарлығымен Ерзен хан әкесінің орнына отырады. Натанзи Ерзен хан жөнінде былай деп жазады: “Ақылды, турашыл, діншіл және білімге құштар болды. Азғана жылда беделі Өзбек ханның дәрежесіне дейін жетті, бірақ оған бағыныштылығын сақтады. [[Отырар]], [[Сауран]], [[Жент]], [[Баршынкент]]тегі көптеген медреселерді, ханакаларды, мешіттерді, т.б. қайырымдылық үйлерін салдырды. Әділдігі мен мейірімділігі арқасында ол бүкіл Түркістан өңірін гүлдендірді. Әлділер әлсіздерге қысымшылық жасамады, жастар жасы ұлғайғандарға сый-құрмет көрсетуден ауытқымады. Ерзен хан билік еткен тұстағы ұлт қауіпсіздігі мен гүлденуін ешкім түсінде де көрмеді”. Ерзен хан бір деректер бойынша, 1320 жылы, ал басқа бір мәліметтерде 1345 жылы қайтыс болған деп көрсетіледі. Ол Сығанақ қаласында жерленген. Хайдар Рази Ерзен ханның Мүбәрак қожа мен Шымтай атты екі ұлы болғанын айтады. Ерзен ханнан соң таққа Мүбәрак қожа отырды.<ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> ==Дереккөздер== <references/> == Тағы қараңыз == {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Орда Ежен әулеті]] [[Санат:Ақ Орда хандары]] [[Санат:XIV ғасыр]] m40wmaf2t8j0unftpmn9evr3tl233uj 0 37586 3480092 3315341 2025-06-15T05:02:09Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480092 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Ermak Timofeevich.jpg|200px|thumb|right|]] '''Ермак, Жармақ ''' (1532 — 6.8.1585) — [[Көшім хан]] билеген [[Сібір хандығы]]на қарақшылық жорық жасаған [[казактар|казак-орыс]] атаманы. [[Қазан хандығы]] мен [[Астрахан хандығы]]н Ресей империясы басып алғанда Мәскеудің шығысқа бағытталған басқыншылығын тоқтатуды бірінші ойлаған Сібір ханы Көшім болатын. Оның жасақтары Оралдан асып түсіп, Сібірге көз алартқан көпестер Строгоновтардың иеліктеріне талай рет жорықтар жасады. өзаққа созылған Ливон соғысынан шыға алмай титықтаған [[Иван ІV|Иван Грозный]] Сібір хандығынан сескеніп, екі жақты шайқастан сақтанып, Строгоновтарға Сібірге жорық жасауға тыйым салады. Чусовая өзені бойындағы өз иеліктерін қорғау үшін Строгоновтар казактар арасынан қарулы топ ұстауға патшадан рұқсат алған еді. Олардың қол астына қызмет етуге Еділ жағасынан, өздерінің тонаушылығы мен қарақшылығы үшін патша отрядтарының ізіне түсуінен бас сауғалаған Ермак бастаған казактар келеді. Алғашқы қақтығыстардан кейін Ермак мылтықпен қаруланған казактардың Көшім хан әскерлері алдындағы артықшылығын сезіп қалады. Қолға түскендерден жауап алып, хандықтың астанасы Искер қаласы қорғаныссыз қалғанын, патша Ресей отрядтарына Сібірдің түкпіріне жорық жасауға тыйым салғандықтан, Көшімнің олардың Искерге шабуылын күтпейтінін біліп алады. Осыдан кейін Ермак [[Искер]]ді тұтқиылдан басып алуға жанталасты. Сібірге жорық патшаның рұқсатынсыз, казактардың өз ұйғарымымен болған қимыл еді. Жорық дерегін [[Мәскеу]]ден құпия ұстаған Строгоновтар жорық сәтті аяқталған жағдайда бай олжаға кенелуден үміттеніп, атамандарға қолдау көрсетті. Ал сәтсіздікке ұшыраса, бар кінәні казактарға аударуды көздеді. 1582 жылы 1 қыркүйекте 540 казак пен Строгоновтардың 50 қызметкер адамы отыз кемеге отырып, Сібір жорығына аттанды. Еділ, Жайық, Дон, Терек казактарынан, қашқын поляктар мен немістерден, т.б. тұратын Ермактың қарақшылары аса жақсы қаруланды. Атаманның өзіне көпестер арнайы мылтық сыйлады. Орыстың бір отряды хандықтың шегіне аяқ басты деген хабарды Көшім күні бұрын естиді, бірақ мән бермейді. Ол Ресей патшасының Сібірге тиіспеу жөніндегі уәдесіне сеніп, келген отряд ел шетінен кері қайтар деген үмітте еді. Хандығына өз әмірі жүріп тұрғасын, казактарға да патша жарлығы тыйым болады деп түсінсе керек. Сөйтіп, Ермак Искердің түбінен бір-ақ шығып, мемлекет пен астананы қорғап қалуға сібірліктер кеш қамданып, уақытын ұтқызып алды. Шешуші шайқас астанаға жақын жердегі Чуваш мүйісінде 1582 жылы 23 — 25 қазан күндері болды. Искер түбіне тоқтаған казактар алғашқы күні ұрысқа кіруге жүрексінді. “Көшім ханның қақпанына түсіп қалдық па?” деп үрейленген олар түнде қазақ кеңесін шақырып, ұрысқа кіріспестен, кері қайту жөнінде шешім қабылдайды. Алайда, Ермак өз адамдарын шабуылға шығуға көндіреді. Өйткені атаман өздігінен бастаған бұл бейбастақ жорығы үшін Ресейде өзін жаза күтіп тұрғанын, одан аман құтылудың жалғыз жолы Сібірді бағындырып, патшаның рақымын алу екенін түсінетін еді. Үш күндік шайқаста хантылар мен мансылар осалдық танытып, ұрысты тастап шықты. Көшім Искерді тастап кейін шегінуге мәжбүр болды. Ермактың 107 адамы өлді. Бұл жөнінде [[Николай Михайлович Карамзин|Николай Карамзин]]: “Сібір қорғанысшылары жаужүректілік пен табандылық көрсетті” деп жазды. Астанасынан айырылып, Көшім ханның туыстары мен [[Тәуекел хан]]ның неме1585 жылы Көшім адамдары Ертістің жоғары тұсында жүрген Ермакқа Бағай өзені жағынан Искерге қарай бай керуен келе жатыр деген жалған хабар түсіреді. Бұл хабарға сеніп қалған Ермак жүз адаммен кемесін [[Ертіс]]тен Бағайға қарай бұрады. Керуен жолын тосып, өзен бойлай жүзген қарақшылар өздерін Көшім қолы торып жүргенін байқамайды. Тамыздың бесінде Ермактың қарақшылары кішкене аралға түнейді. Жаңбырлы түнде [[Сәтбек батыр]] бастаған Көшім сарбаздары күзетшілердің көзін жойып, қалжырап ұйқыға кеткен қарақшылар лагеріне шабуыл жасайды. Оянған Ермак қорғана алмасын біліп, бас сауғалап, өзен ағысына қойып кетеді де, суға батып өледі. ре інісі Ораз Мұхаммед (Ондак сұлтанның баласы) қолға түседі.<ref>Қазақ ұлттық энциклопедиясы</ref><ref>А 31 Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет. ISBN 9965-893-73-Х</ref> == Дереккөздер == <references/> ==Әдебиет== *Абдиров М., Хан Кучум: известный и неизвестный, А., 1996. {{commons|Yermak}} {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Сібір тарихы]] 1ghokbjsojkts771ver41jfa7r5fog4 0 41956 3479947 3250968 2025-06-14T12:17:21Z Мағыпар 100137 3479947 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Шведтер |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 15 000 000 |аймақ1 = {{SWE}} |саны1 = 8 000 000 |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{USA}} |саны2 = 4 155 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{CAN}} |саны3 = 341 845 (2011) |түсініктемелер3 = [http://www12.statcan.gc.ca/nhs-enm/2011/dp-pd/prof/details/page.cfm?Lang=E&Geo1=PR&Code1=01&Data=Count&SearchText=Canada&SearchType=Begins&SearchPR=01&A1=All&B1=All&Custom=&TABID=1] |аймақ4 = {{FIN}} |саны4 = 290 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |тілдері = [[швед тілі]] |діні = [[католиктер]], лютерандар, баптистер |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шведтер''' (өзд. атауы — svenskar) — ұлт, Швецияның негізгі халқы. [[АҚШ]], [[Канада]], [[Финляндия]], [[Дания]], [[Норвегия]], т.б. елдерде де тұрады. Жалпы саны 9,5 млн. адам ([[2005]]). == Тілі == Антропологиялық жағынан үлкен еуропа пішіндес нәсілдің атлант-балтық тобының балтық типіне жатады. Герман тілдерінің солтүстік тобындағы швед тілінде сөйлейді. Швед тілінің жазуы V ғасырдан бастау алады, ең көне ескерткіштер негізінен металға, тасқа немесе ағашқа ойып жазылған руникалық жазулар (рундар) болып табылады. Олар ерекше сүйірленіп сызылған кескіндер түрінде кездеседі. Содан кейін жазу латын әліпбиінің негізінде жасалды, оған үш ерекше әріп қосылды. Швед тілінде алты [[диалект]] тобы бар (свей, ет, норланд, шығыс швед, гутни сөйленісі, оңтүстік швед). Финляндия аумағында кең таралған швед диалектілері шығыс швед деп аталады. Швед әдеби тілінің жазбаша түрі, ең алдымен, Упсала, Стокгольм және Седерманланд қалаларының орталық диалектілеріне негізделген.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 204-бет.</ref> == Діні == [[Христиан]] дінінің лютеран, католик бағыттарын тұтынады. == Тарихы == Шведтердің арғы ата-бабалары б.з. 1-мыңжылдығында Швеция аймағын мекендеген свей, ет, гот және басқа да герман тайпалары болып саналады. Олар 11 — 12 ғ-ларда ерте феодалдық мемлекет құрып, шведтердің этникалық бірігуіне алғы шарт жасады. Викингтер дәуірі (9 — 11 ғ-лар) мен ерте орта ғасырларда Швеция, Финляндия, Русь жерлеріне, Византияға шапқыншылық жасады. Ежелгі Русьте оларды варягтар деп атады. Осы уақыттарда швеция этногенезіне финн және саам тайпалары да өзіндік үлесін қосты. Кейінгі орта ғасырлардағы неміс, дат халықтарымен болған соғыстар, лютерандық реформа, ұлттық рыноктың қалыптасуы шведтердің этникалық қауым ретінде шоғырлана түсуін күшейтті. Соңынан олар 17 — 18 ғ-ларда ұлт ретінде таныла бастады. == Кәсібі == Шведтердің дәстүрлі кәсіптері негізінен [[мал шаруашылығы]], [[егіншілік]] және [[балық аулау]]. Тері өңдеу, жіп иіру, қолөнер бұйымдарын жасау ісімен де шұғылданады. Шаруашылығы мен тұрмысы дат, фарер, т.б. осы аймақтардағы халықтарға өте ұқсас. Шведтер хутор секілді мекендерде, шағын қоныстарда өмір сүрген. Солтүстік және орталық аудандарда үш бөлмелі қима баспаналар кең тарады, аулада екі қабатты шаруашылық құрылыстар салынды. Оңтүстік аудандарда баспаналар каркастан тұрғызылды. Оның адамдар тұратын бөлмелері ортасында, ал шаруашылық жайлары жанында орналасты. Бөлмелеріне пеш, камин салынды.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том.</ref> == Мәдениеті == Ерлер — кестелі көйлек, екі қатарлы түймелері бар қой жүнінен тоқылған [[күртеше]], тері [[жилет]], тізеге дейін түсетін [[шалбар]], жүннен тоқылған байпақ, тоқылған бас киім; әйелдер — ұзын жең көйлек, блузка, ұзын юбка, мата алжапқыш, т.б. ою-өрнектер түсірілген киімдер киеді. Ұлттық киім үлгілері 20 ғасырдың ортасына дейін сақталып келді. Дәстүрлі тағамдары дәнді дақылдардан жасалынды. Мейрам күндері мейіз қосылған ботқа, алма торты, тәтті сыра, күлше түрлері дайындалады. Отбасылары шағын. Туыстық қатынастары ағылшындарға ұқсас. Ұлттық діни мейрамдарынан басқа Люция күні (13 желтоқсан), масленица сынды мерекелер жылма-жыл тойланып тұрады. == Қазақстандағы шведтер == 1999 жылға дейін халық санағы бойынша шведтердің Қазақстанда тұруы тіркелмеген. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы халық санағы бойынша Қазақстанда осы этностың 24 өкілі тұрады. Соңғы санақпен атап өтілген шведтер 1940 жылы Мурманск облысынан және Карел-Фин КСР-ден қоныс аударған «шетелдік азаматтардың» (финдер,латыштар, эстондар, шведтер, литвалықтар, норвегиялықтар және т.б.) ұрпақтары болуы мүмкін. Осы болжамды растау үшін шведтердің Қазақстан облыстары бойынша қоныс аудару фактісін келтіруге болады: Атырау – 1 адам, Шығыс Қазақстан – 5 адам, Қарағанды – 2 адам, Павлодар – 2 адам, Солтүстік Қазақстан – 7 адам, Түркістан – 4 адам, Алматы қаласы – 3 адам тіркелген. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Швеция халықтары]] 0g1ryv5901221l7f5mczjaaq1kastrn 3479948 3479947 2025-06-14T12:18:39Z Мағыпар 100137 /* Мәдениеті */ 3479948 wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Шведтер |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = 15 000 000 |аймақ1 = {{SWE}} |саны1 = 8 000 000 |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{USA}} |саны2 = 4 155 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = {{CAN}} |саны3 = 341 845 (2011) |түсініктемелер3 = [http://www12.statcan.gc.ca/nhs-enm/2011/dp-pd/prof/details/page.cfm?Lang=E&Geo1=PR&Code1=01&Data=Count&SearchText=Canada&SearchType=Begins&SearchPR=01&A1=All&B1=All&Custom=&TABID=1] |аймақ4 = {{FIN}} |саны4 = 290 000 |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |тілдері = [[швед тілі]] |діні = [[католиктер]], лютерандар, баптистер |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Шведтер''' (өзд. атауы — svenskar) — ұлт, Швецияның негізгі халқы. [[АҚШ]], [[Канада]], [[Финляндия]], [[Дания]], [[Норвегия]], т.б. елдерде де тұрады. Жалпы саны 9,5 млн. адам ([[2005]]). == Тілі == Антропологиялық жағынан үлкен еуропа пішіндес нәсілдің атлант-балтық тобының балтық типіне жатады. Герман тілдерінің солтүстік тобындағы швед тілінде сөйлейді. Швед тілінің жазуы V ғасырдан бастау алады, ең көне ескерткіштер негізінен металға, тасқа немесе ағашқа ойып жазылған руникалық жазулар (рундар) болып табылады. Олар ерекше сүйірленіп сызылған кескіндер түрінде кездеседі. Содан кейін жазу латын әліпбиінің негізінде жасалды, оған үш ерекше әріп қосылды. Швед тілінде алты [[диалект]] тобы бар (свей, ет, норланд, шығыс швед, гутни сөйленісі, оңтүстік швед). Финляндия аумағында кең таралған швед диалектілері шығыс швед деп аталады. Швед әдеби тілінің жазбаша түрі, ең алдымен, Упсала, Стокгольм және Седерманланд қалаларының орталық диалектілеріне негізделген.<ref>Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 204-бет.</ref> == Діні == [[Христиан]] дінінің лютеран, католик бағыттарын тұтынады. == Тарихы == Шведтердің арғы ата-бабалары б.з. 1-мыңжылдығында Швеция аймағын мекендеген свей, ет, гот және басқа да герман тайпалары болып саналады. Олар 11 — 12 ғ-ларда ерте феодалдық мемлекет құрып, шведтердің этникалық бірігуіне алғы шарт жасады. Викингтер дәуірі (9 — 11 ғ-лар) мен ерте орта ғасырларда Швеция, Финляндия, Русь жерлеріне, Византияға шапқыншылық жасады. Ежелгі Русьте оларды варягтар деп атады. Осы уақыттарда швеция этногенезіне финн және саам тайпалары да өзіндік үлесін қосты. Кейінгі орта ғасырлардағы неміс, дат халықтарымен болған соғыстар, лютерандық реформа, ұлттық рыноктың қалыптасуы шведтердің этникалық қауым ретінде шоғырлана түсуін күшейтті. Соңынан олар 17 — 18 ғ-ларда ұлт ретінде таныла бастады. == Кәсібі == Шведтердің дәстүрлі кәсіптері негізінен [[мал шаруашылығы]], [[егіншілік]] және [[балық аулау]]. Тері өңдеу, жіп иіру, қолөнер бұйымдарын жасау ісімен де шұғылданады. Шаруашылығы мен тұрмысы дат, фарер, т.б. осы аймақтардағы халықтарға өте ұқсас. Шведтер хутор секілді мекендерде, шағын қоныстарда өмір сүрген. Солтүстік және орталық аудандарда үш бөлмелі қима баспаналар кең тарады, аулада екі қабатты шаруашылық құрылыстар салынды. Оңтүстік аудандарда баспаналар каркастан тұрғызылды. Оның адамдар тұратын бөлмелері ортасында, ал шаруашылық жайлары жанында орналасты. Бөлмелеріне пеш, камин салынды.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том.</ref> == Тұрмыс салты == Отбасылары шағын. Туыстық қатынастары ағылшындарға ұқсас. Ұлттық діни мейрамдарынан басқа Люция күні (13 желтоқсан), масленица сынды мерекелер жылма-жыл тойланып тұрады. === Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары === === Дәстүрлі киімдері === Ерлер — кестелі көйлек, екі қатарлы түймелері бар қой жүнінен тоқылған [[күртеше]], тері [[жилет]], тізеге дейін түсетін [[шалбар]], жүннен тоқылған байпақ, тоқылған бас киім; әйелдер — ұзын жең көйлек, блузка, ұзын юбка, мата алжапқыш, т.б. ою-өрнектер түсірілген киімдер киеді. Ұлттық киім үлгілері 20 ғасырдың ортасына дейін сақталып келді. === Дәстүрлі тағамдары === Дәстүрлі тағамдары дәнді дақылдардан жасалынды. Мейрам күндері мейіз қосылған ботқа, алма торты, тәтті сыра, күлше түрлері дайындалады. === Фольклоры === == Қазақстандағы шведтер == 1999 жылға дейін халық санағы бойынша шведтердің Қазақстанда тұруы тіркелмеген. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы халық санағы бойынша Қазақстанда осы этностың 24 өкілі тұрады. Соңғы санақпен атап өтілген шведтер 1940 жылы Мурманск облысынан және Карел-Фин КСР-ден қоныс аударған «шетелдік азаматтардың» (финдер,латыштар, эстондар, шведтер, литвалықтар, норвегиялықтар және т.б.) ұрпақтары болуы мүмкін. Осы болжамды растау үшін шведтердің Қазақстан облыстары бойынша қоныс аудару фактісін келтіруге болады: Атырау – 1 адам, Шығыс Қазақстан – 5 адам, Қарағанды – 2 адам, Павлодар – 2 адам, Солтүстік Қазақстан – 7 адам, Түркістан – 4 адам, Алматы қаласы – 3 адам тіркелген. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа халықтары}} [[Санат:Швеция халықтары]] esw6g2qbp2cttecr9p5c3jbmlt8717w 0 47978 3480053 3479852 2025-06-15T04:17:34Z Sagzhan 29953 Sagzhan [[Баян (Алтын Орда ханы)]] бетін [[Баян хан]] деген бағыттау үстіне жылжытты 3479852 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Баян хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Титулы = [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]]ның 4-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1302 жыл|1302]] | Басқаруын аяқтады = [[1309 жыл|1309]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Қоныша хан]] | Ізбасары = [[Сасы Бұқа хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Діні = [[Тәңіршілдік]] | Азаматтығы = | Туған күні = белгісіз | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1309 | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = [[Орда Ежен хан|Ордаежендіктер]] | Туған кездегі есімі = | Әкесі = [[Қоныша хан]] | Анасы = Нүкілін қатын | Жұбайы = | Балалары = [[Сасы Бұқа хан|Сасы Бұқа]]<br />Шәді<br />Мүкі<br />Солжықұтай | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = }} '''Баян хан''' - [[Алтын Орда]] құрамындағы Шығыс Дешті - Қыпшақ немесе [[Орда-Ежен ұлысы]]ның билеушісі (1301 - 09). == Биографиясы == Шығу тегі: [[Шыңғыс хан]] - [[Жошы хан]] - [[Орда Ежен хан]] - Сартақтай - [[Қоныша хан]] (Кончи, Коюнчи, Кучи) - Баян хан. Ұзақ уақыт [[Орда-Ежен ұлысы]]н билеген (1280 - 1301) [[Қоныша хан|Қоныша]], [[Иран]]дағы [[Хулагу хан|Құлағу]] әулетінің билеушілері Арғұн ханмен (1281 - 92 жылы билік құрған), кейін [[Газан хан]]мен (1295 - 1304 жылы билік құрған) тығыз қарым-қатынас орнатып, елшіліктер алмасқан. Баян хан Қонышаның Нүкілін қатын атты әйелінен туған. Ол билік басына келісімен Құбылықтың (Кублук) қарсылығына ұшырайды. [[Рашид әд-Дин]] жылнамасында: {{Дәйексөз|Құбылықтың әкесі - Темір Бұқа, оның әкесі Құтыкүй, ал ол Орда Еженнің баласы}} деп жазылған. [[XIV ғасыр]]дың басында Баян хан Құбылықтың кенеттен жасаған соққысына төтеп бере алмай, Алтын Орда ханы [[Тоқта хан|Тоқта]]дан (Тоқтай) жәрдем сұрайды. Алтын Орда ханы әскери көмек көрсете алмай [[Қайду]] мен [[Дува]]ға елші жіберіп, Құбылықты Ордаға жіберуін талап етеді. Баян ханға ұлысты билеу туралы жарлық береді. Баян ханның Газан ханмен арадағы жақындығы Қайду мен Дуваның Хулагу әулетінен шыққан билеушіге қарсы күресіне кедергі болды. Сол себепті Қайду мен Дува Тоқта ханның жарлығына құлақ аспай, Орда Ежен ұлысы тағына Баян ханның орнына Құбылықты отырғызбақ болады. Баян хан Құбылық пен Қайду, Дува әскерлеріне қарсы 18 рет соғысып, оның 6-на өзі қатысты. 1303 жылы қыста Баян хан елшілері Иранда болып, Газан ханнан көмек алады. Осы соғыстар нәтижесінде, ол ұлыстың басым бөлігіне иелік етеді де, Құбылыққа аз бөлігі тиеді. Баян ханның Шәді, Мүкі, [[Сасы Бұқа]], Солжикутай атты 4 ұлы болды. Баян хан қайтыс болған соң билікке Сасы Бұқа келді (1309 - 15). == Сыртқы сілтемелер == [[Қазақ энциклопедиясы]] == Тағы қараңыз == {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Орда Ежен әулеті]] [[Санат:Ақ Орда хандары]] [[Санат:Жошы әулеті]] ef80q6g72a2ojr0a75ba7l9j4zcn9qj 0 49089 3479992 3479779 2025-06-14T18:41:45Z Kasymov 10777 /* Дереккөздер */ 3479992 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | Есімі = Тамара Босымбекқызы Дүйсенова | Суреті = Tamara Duisenova (2024-06-26, cropped).jpg | Атауы = Дүйсенова, 2024 | Титулы = [[Қазақстан Республикасының Президенті|Қазақстан Республикасы Президентінің]] көмекшісі | Ту = Flag of the President of Kazakhstan.svg | Ту2 = Flag of Kazakhstan.svg | Басқара бастады = 14 ақпан 2025 жылдан бастап | Президент = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Басқара бастады_2 = 5 мамыр 2020 | Басқаруын аяқтады_2 = 11 сәуір 2022 | Президент_2 = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Титулы_3 = [[Қазақстан премьер-министрінің орынбасары|Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары]] | Ту_3 = Emblem of Kazakhstan 3d.svg | Ту2_3 = Flag of Kazakhstan.svg | Басқара бастады_3 = 2 қыркүйек 2023 | Басқаруын аяқтады_3 = 14 ақпан 2025 | Премьер_3 = [[Олжас Абайұлы Бектенов|Олжас Бектенов]] | Президент_3 = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Ізашары_3 = Премьер-Министрінің орынбасары — Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі ретінде өзі | Ізбасары_3 = [[Ермек Беделбайұлы Көшербаев|Ермек Көшербаев]] | Титулы_4 = [[Қазақстан премьер-министрінің орынбасары|Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары]] — 15-[[Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі|Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі]] | Ту_4 = Emblem of Kazakhstan 3d.svg | Ту2_4 = Flag of Kazakhstan.svg | Басқара бастады_4 = 8 маусым 2023 | Басқаруын аяқтады_4 = 2 қыркүйек 2023 | Премьер_4 = [[Әлихан Асханұлы Смайылов|Әлихан Смайылов]] | Президент_4 = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Ізашары_4 = Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі ретінде өзі;<br>Премьер-Министр орынбасары ретінде [[Алтай Сейдірұлы Көлгінов|Алтай Көлгінов]] | Ізбасары_4 = Премьер-Министр орынбасары ретінде өзі;<br>Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі [[Светлана Қабыкенқызы Жақыпова|Светлана Жақыпова]] | Титулы_5 = [[Қазақстан|Қазақстан Республикасының]] 8, 10 және 15-[[Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі|Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі]] | Ту_5 = Emblem of Kazakhstan 3d.svg | Ту2_5 = Flag of Kazakhstan.svg | Басқара бастады_5 = 7 сәуір 2022 | Басқаруын аяқтады_5 = 8 маусым 2023 | Премьер_5 = [[Әлихан Асханұлы Смайылов|Әлихан Смайылов]] | Президент_5 = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Ізашары_5 = [[Серік Жамбылұлы Шәпкенов|Серік Шәпкенов]] | Ізбасары_5 = Премьер-Министр орынбасары — Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі ретінде өзі | Басқара бастады_6 = 25 қаңтар 2017 | Басқаруын аяқтады_6 = 9 ақпан 2018 | Премьер_6 = [[Бақытжан Әбдірұлы Сағынтаев|Бақытжан Сағынтаев]] | Президент_6 = [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]] | Ізашары_6 = Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрі ретінде өзі | Ізбасары_6 = [[Мәдина Ерасылқызы Әбілқасымова|Мәдина Әбілқасымова]] | Басқара бастады_7 = 10 маусым 2013 | Басқаруын аяқтады_7 = 6 тамыз 2014 | Премьер_7 = [[Серік Нығметұлы Ахметов|Серік Ахметов]]<br> [[Кәрім Қажымқанұлы Мәсімов|Кәрім Мәсімов]] | Президент_7 = [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]] | Ізашары_7 = [[Серік Сақболдаұлы Әбденов|Серік Әбденов]] | Ізбасары_7 = Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрі ретінде өзі | Титулы_8 = [[Қазақстан|Қазақстан Республикасының]] 1-[[Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі|Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрі]] | Ту_8 = Emblem of Kazakhstan (1992-2018).svg | Ту2_8 = Flag of Kazakhstan.svg | Басқара бастады_8 = 6 тамыз 2014 | Басқаруын аяқтады_8 = 25 қаңтар 2017 | Премьер_8 = [[Кәрім Қажымқанұлы Мәсімов|Кәрім Мәсімов]] <br> [[Бақытжан Әбдірұлы Сағынтаев|Бақытжан Сағынтаев]] | Президент_8 = [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]] | Ізашары_8 = лауазым пайда болды;<br>Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі ретінде өзі;<br>Денсаулық сақтау министрі ретінде [[Салидат Зекенқызы Қайырбекова|Салидат Қайырбекова]] | Ізбасары_8 = лауазым жойылды;<br>Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі ретінде өзі;<br>Денсаулық сақтау министрі ретінде [[Елжан Амантайұлы Біртанов|Елжан Біртанов]] | Титулы_9 = [[Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі|Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің]] орынбасары | Ту_9 = Emblem of Kazakhstan (1992-2018).svg | Ту2_9 = Flag of Kazakhstan.svg | Басқара бастады_9 = ақпан 2013 | Басқаруын аяқтады_9 = маусым 2013 | Премьер_9 = [[Серік Нығметұлы Ахметов|Серік Ахметов]] | тақырыпша1_9 = Министр | мәтін1_9 = [[Серік Сақболдаұлы Әбденов|Серік Әбденов]] | Басқара бастады_10 = 16 қыркүйек 2002 | Басқаруын аяқтады_10 = қыркүйек 2006 | Премьер_10 = [[Иманғали Нұрғалиұлы Тасмағамбетов|Иманғали Тасмағамбетов]]<br> [[Даниал Кенжетайұлы Ахметов|Даниал Ахметов]] | тақырыпша1_10 = Министр | мәтін1_10 = [[Гүлжан Жанпейісқызы Қарақұсова|Гүлжан Қарақұсова]] | Туған күні = 11.1.1965 | Туған жері = [[Қазығұрт|Ленинское]], {{туғанжері|Сарыағаш ауданы|Сарыағаш ауданында}}, [[Түркістан облысы|Шымкент облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] | Туған кездегі есімі = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Партиясы = [[Аманат (партия)|Нұр Отан]]<br><small> (2018—)</small> | Білімі = [[Ташкент мемлекеттік экономикалық университеті|Ташкент халық шаруашылығы институты]] | Ғылыми дәрежесі = [[Ғылым кандидаты|Экономика ғылымдарының кандидаты]] | Сайты = [https://www.akorda.kz/kz/kazakstan-respublikasy-prezidentinin-komekshisi-duysenova-tamara-bosymbekkyzy-2413952 Президент Әкімшілігі] | Commons = Tamara Duisenova | Атағы = Азаматтық қорғаныс аға сержанты-медбике | Марапаттары = {{Қатар |{{ҚР Конституциясына 10 жыл}} |{{Барыс ордені}} }} {{Қатар |{{Құрмет ордені}} |{{Парасат ордені}} |{{ҚР тәуелсіздігіне 10 жыл медалі}} }}}} '''Тамара Қасымқызы Дүйсенова''' (құжаты бойынша '''Босымбекқызы''',{{efn|[[#Өз өмірі|Өз өмірі]] бөлімін көріңіз}} [[11 қаңтар]] [[1965 жыл]], [[Сарыағаш ауданы]]) — [[қазақстан]]дық саясаткер және экономист, 2025 жылдан бері [[Қазақстан президенті]]нің көмекшісі, экономика ғылымдарының кандидаты. Дүйсенова бұрын [[Қазақстан премьер-министрінің орынбасары|Премьер-министрдің орынбасары]] (2023—2025), [[Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі|Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі]] (2013—2014, 2017—2018, 2022—2023) мен [[Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрлігі|Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрі]] (2014—2017) қызметтерінде болған.<ref name="zakonkz" /> == Өмірбаяны == === Жастық шағы және білімі === Тамара Дүйсенова [[1965 жыл]]ғы [[11 қаңтар]]да,<ref name="inbusiness">{{Cite web|url=https://inbusiness.kz/kz/appointment/dujsenova-tamara-bosymbekkyzy|title=Дүйсенова Тамара Босымбекқызы|lang=kk|publisher=inbusiness|date=2023-09-02|accessdate=2023-09-08}}</ref> [[Түркістан облысы|Шымкент облысы]]ның [[Сарыағаш ауданы]]ндағы Ленинское (Ленин) ауылында<ref name="informburo">{{Cite web|url=https://informburo.kz/kaz/newskaz/tamara-duisenova-premer-ministrdin-orynbasary-bolyp-tagaiyndaldy|title=Тамара Дүйсенова премьер-министрдің орынбасары болып тағайындалды|lang=kk|publisher=informburo|date=2023-06-08|accessdate=2023-09-08}}</ref> дүниеге келген. Дүйсенова 1987 жылы [[Ташкент мемлекеттік экономикалық университеті|Ташкент халық шаруашылығы институты]]нда инженер-экономист мамандығына білім алған.<ref name="inbusiness" /> === Саясатқа дейінгі мансабы === Дүйсенова еңбек жолын 1988 жылы Сарыағаш ауданының орта мектебінде информатика пәнінің мұғалімі ретінде бастаған. 1998–1992 жылдары аралығында [[Өзбек Кеңестік Социалистік Республикасы|Өзбек КСР]] Мемлекеттік жоспарлау комитеті жанындағы экономика және нормативтер ғылыми-зерттеу институтында экономист болып жұмыс істеген.<ref name="inbusiness" /> === Саяси мансабы === 1992 жылдан бір жыл бойы, 1993 жылға дейін [[Сарыағаш ауданы|Сарыағаш аудандық әкімдігі]]нде аға экономист болған. Бұдан кейін, 1994 жылға дейін, Дүйсенова Перизат-холдинг компаниясы бір бөлімінің жетекшісі еді.<ref name="inbusiness" /> 1994–1997 жылдары Сарыағаш ауданы әкімінің кеңесшісі, орынбасары және бірінші орынбасары қызметтерінде болған. Бұдан кейін [[Шымкент қалалық әкімдігі|Шымкент қаласы әкімінің бірінші орынбасары]] болып тағайындалды. Осы қызметін Дүйсенова 1999 жылы аяқтады. 1999 жылдан 2002 жылға дейін Тамара Дүйсенова [[Оңтүстік Қазақстан облыстық әкімдігі|Оңтүстік Қазақстан облысы әкімі]]нің орынбасары қызметінде болған. Бұл жұмысы аяқталғасын, 2006 жылға дейін ол [[Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі|Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау вице-министрі]] болды. 2006 жылы ОҚО әкімінің орынбасары болып қайта тағайындалған Дүйсенова сол қызметте екі жыл бойы болды.<ref name="inbusiness" /> 2008 жылдары Дүйсенова ЕХӘҚ министрлігінің жауапты хатшысы болып тағайындалды. 2013 жылдың ақпанында ол сол қызметін аяқтап, ол алты-ақ ай бойы сол министрліктің вице-министрі болды.<ref name="zakonkz" /> 2013 жылдың 27 маусымында [[Қазақстан президенті|президент]] [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Назарбаев]] жарлығымен ЕХӘҚ министрі болып тағайындалды.<ref>{{Cite web|url=https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31410877|title=Т. Дуйсенова назначена Министром труда и социальной защиты РК|lang=ru|publisher=online.zakon.kz|date=2013-06-27|accessdate=2023-09-08}}</ref> 2014 жылдың 6 тамызында жаңа құрылған [[Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрлігі|Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрі]] лауазымына тағайындалған себебімен ЕХӘҚ министрлігі тоқтатылды.<ref>{{Cite web|url=https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31587432|title=О назначении Дуйсеновой Т.Б. Министром здравоохранения и социального развития Республики Казахстан|lang=ru|publisher=online.zakon.kz|date=2014-08-06|accessdate=2023-09-08}}</ref> 2017 жылдың қаңтарында Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрі қызметінен босатылды, министрлік ыдыратылды, Дүйсенова министрліктің тарихындағы жалғыз министрі болып қалды. 2017 жылдың 25 қаңтарында [[Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі|Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі]] қайта құрылды. Тамара Дүйсенова осы министрліктің басшысы ретінде қайта тағайындалды.<ref>{{Cite web|url=https://primeminister.kz/kz/news/tamara-duisenova-naznachena-ministrom-truda-i-sotsialnoi-zashchiti-naseleniya-rk-13979-arc|title=Тамара Дүйсенова ҚР еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі болып тағайындалды|lang=kk|publisher=[[Қазақстан премьер-министрі]]нің ресми сайты|date=2017-01-25|accessdate=2023-09-08}}</ref> Ол өзінің министрлігін 2018 жылдың 9 ақпанына дейін басқарды.<ref>{{Cite web|url=https://www.akorda.kz/kz/legal_acts/decrees/memleket-basshysynyn-zharlygymen-tamara-bosymbekkyzy-duisenova-kazakstan-respublikasynyn-enbek-zhane-halykty-aleumettik-korgau-ministri-kyzm|title=Мемлекет басшысының Жарлығымен Тамара Босымбекқызы Дүйсенова Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі қызметінен босатылды|lang=kk|publisher=[[Қазақстан президенті]]нің ресми сайты|date=2018-02-09|accessdate=2023-09-08}}</ref> Оның ізбасары болып [[Мәдина Ерасылқызы Әбілқасымова]] тағайындалды.<ref>{{Cite web|url=https://old.syrboyi.kz/negizginews/17668-mdina-blasymova-ebek-ministr-bolyp-taayyndaldy.html|title=Мәдина Әбілқасымова Еңбек министрі болып тағайындалды|lang=kk|publisher=Сыр бойы: [[Қызылорда облысы|Қызылорда облыс]]тық гәзеті|date=2018-02-09|accessdate=2023-09-08}}</ref> 2018-2019 жылдары Тамара Дүйсенова [[Аманат (партия)|Нұр Отан]] партиясының хатшысы болды. 2019 жылдың наурызынан [[Аманат (партия)|Нұр Отан]] партиясы саяси кеңесінің мүшесі және 2020 жылдың желтоқсанында партия атынан [[Қазақстан Парламентінің Мәжілісі|Мәжіліс]] депутаттығына үміткер болды.<ref name="zakonkz" /> 2019-2020 жылдары Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігіне қарайтын Еңбек ресурстарын дамыту орталығын басқарып, сол уақытта Президентке штаттан тыс кеңесші болды. 2020-2022 жылдары Президенттің көмекшісі бола жүріп, Президент Әкімшілігінің Өтініштерді қарауды бақылау бөлімінің меңгерушісі қызметін қоса атқарды.<ref>[https://www.akorda.kz/kz/kazakstan-respublikasy-prezidentinin-komekshisi-duysenova-tamara-bosymbekkyzy-2413952 Дүйсенова Тамара Босымбекқызы]</ref> 2022 жылдың 11 сәуірінде Тамара Босымбекқызы [[Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі|Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі]] қызметіне қайта тағайындалды.<ref name="informburo" /> Министр қызметін атқарып жатқан кезінде, 2023 жылдың 8 маусымында [[Қазақстан премьер-министрі|премьер-министр]] [[Әлихан Асханұлы Смайылов|Әлихан Смайылов]]тың орынбасары болып тағайындалып, [[Алтай Сейдірұлы Көлгінов|Алтай Көлгінов]]тің ізбасары болды.<ref>{{Cite web|url=https://informburo.kz/kaz/newskaz/tamara-duisenova-premer-ministrdin-orynbasary-bolyp-tagaiyndaldy|title=Тамара Дүйсенова премьер-министрдің орынбасары болып тағайындалды|lang=kk|publisher=informburo|date=2023-06-08|accessdate=2023-09-08}}</ref> ЕХӘҚ министрі ретіндегі қызметін Дүйсенова 2023 жылдың 2 қыркүйегінде аяқтады,<ref>{{Cite web|url=https://www.inform.kz/kz/svetlana-zhakypova-enbek-zhane-halykty-aleumettik-korgau-ministri-boldy_a4107502|title=Светлана Жақыпова Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі болды|lang=kk|publisher=[[kazinform]]|author=ҚАПАЛБАЕВА, Жанат|date=2023-09-02|accessdate=2023-09-08}}</ref> бірақ премьер орынбасары болуын жалғастыра берді.<ref>{{Cite web|url=https://azattyq-ruhy.kz/news/60110-tamara-duisenova-ukimet-basshysynyn-orynbasary-boldy|title=Тамара Дүйсенова Үкімет басшысының орынбасары болды|lang=kk|publisher=Азаттық рухы|date=2023-09-02|accessdate=2023-09-08}}</ref> 2025 жылы 14 ақпанда Премьер-министрдің орынбасары лауазымынан босатылып, Президент көмекшісі болып тағайындалды.<ref>{{Cite web|url=https://www.akorda.kz/kz/tb-duysenova-turaly-1414415|title=Т.Б. Дүйсенова туралы|lang=kk|publisher=Азаттық рухы|date=2025-02-14|accessdate=2025-02-14}}</ref> == Өз өмірі == Тамара Дүйсенова [[Қазақ тілі|қазақ]], [[Орыс тілі|орыс]], [[Ағылшын тілі|ағылшын]], [[Неміс тілі|неміс]] және [[Өзбек тілі|өзбек]] тілдерін меңгерген.<ref name="zakonkz" /> Тамара Дүйсенова әкесінің «азан шақыртқан» және шынайы есімі Қасым екенін және әкесінің есімі Қасымқызы деп жазылса дұрыс көретінін айтып кеткен. Дүйсенованың сөзінше қазақтың дәстүрлік себебінен құжатта әкесінің аты Босымбек деп жазылып қалған.<ref>{{Cite web|url=https://kaz.nur.kz/society/1063514-tamara-duysenova-akesininh-aty-nege-ek/|title=Тамара Дүйсенова әкесінің аты неге екі түрлі жазылатынын түсіндірді|lang=kk|publisher=NUR.kz|date=2016-03-04|accessdate=2023-09-08}}</ref> == Марапаттары == Тамара Дүйсенованың марапаттар тізімі:<ref name="zakonkz" /> * [[Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 10 жыл медалі|Қазақстан тәуелсіздігіне 10 жыл медалі]] (2001); * [[Қазақстан Конституциясына 10 жыл медалі]] (2005); * [[Құрмет ордені]] (2010);<ref>Қазақстан Республикасында кімнің кім екені. Екі томдық анықтамалық. Алматы, 2011 жыл. ISBN 978-601-278-473-2</ref> * 3-дәрежелі [[Барыс ордені]] (2024).<ref>{{Cite web|url= https://informburo.kz/kaz/newskaz/respublika-kuni-qarsanynda-galymdar-mugalimder-qutqarusylar-men-ondiris-uzdikteri-marapattaldy |title= Республика күні қарсаңында ғалымдар, мұғалімдер, құтқарушылар мен өндіріс үздіктері марапатталды |lang= kk |work= informburo.kz |date= 2024-10-23 |accessdate= 2024-10-23}}</ref> == Қосымша ақпарат == {{Notelist}} == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{Олжас Бектеновтің министрлер кабинеті}} {{Әлихан Смайыловтың министрлер кабинеті}} {{Бақытжан Сағынтаевтың министрлер кабинеті}} [[Санат:Қазақстан саясаткерлері]] [[Санат:Қазақстан экономистері]] [[Санат:Саясаттағы Қазақстан әйелдері]] [[Санат:Қазақстан денсаулық сақтау министрлері]] [[Санат:Қазақстан еңбек министрлері]] [[Санат:Қазақстан премьер-министрінің орынбасарлары]] ikcef0slmigflwtb35wf2j9y2ndquwj 0 50602 3480040 3479048 2025-06-15T03:58:31Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480040 wikitext text/x-wiki '''Тайдула хатұн''' (түркі-қыпшақ және парсыша: طیطغلی خاتون; 1360 жылы дүние салған) — [[Алтын Орда]]ның ханымы, ұлы билеуші Өзбек ханның (1313–1341) жары, әрі кей деректерге қарағанда, қысқа уақыт билік еткен Наурузбек ханның да жұбайы болуы мүмкін. Ол — тақ мұрагерлері Тыныбек ханның (1341–1342) және Жәнібек ханның (1342–1357) анасы, сондай-ақ Бердібек ханның (1357–1359) әжесі. Өзбек ханның ең сүйікті жары ретінде Тайдула ханшайым тек сұлулықпен емес, парасатымен де ерекшеленіп, Алтын Орданың саяси өмірінде аса маңызды рөл атқарды. Күйеуінің көзі тірісінде-ақ ол мемлекет ісіне араласып, беделімен танылды. Ал ұлдары мен немересі билікке келгенде, Тайдула ханшайым өз ықпалын жоғалтпастан, хан ордасында шешуші тұлғалардың бірі болып қала берді. Бердібек хан дүниеден өткен соң, ол билікті өз қолында ұстап қалу үшін оның ізбасарларын тағайындауға тырысты. Алайда бұл әрекеттер Алтын Ордада басталған билік дағдарысының басы болды. <ref>Юргевич В.Н., Рассказ римско-католического миссионера доминиканца Юлиана о путешествии в страну приволжских венгерцев, совершенных перед 1235 годом, и письма папы Венедикта XҚҚ к хану Узбеку, его жене Тайдолю и сыну Джанибеку в 1340 ж. // Записки Одесского общества истории и древностей, Одесса, т. 5, 1863; Золотая Орда в источниках, т. 1, М., 2003</ref><ref>Григорьев А.П., Сборник ханских ярлыков русским митрополитам: Источниковедческий анализ золотоордынских документов, СПб., 2004</ref><ref>Григорьев А.П., Григорьев В.П., Коллекция золотоордынских документов XҚV века из Венеции: Источниковедческое исследование, СПб., 2001.</ref><ref>[[Қазақ Энциклопедиясы|"Қазақ Энциклопедиясы"]], 8 том</ref> == Ибн Баттутаның Тайдула Хатұн жайлы сипаттамасы == 1332 жылы хан ордасына келген Ибн Баттута жазғандай, Тайдула Хатун — Өзбек ханның бас жары болған, әрі оның ұлдары Тини-Бек пен Жәнібектің анасы болған. Алайда, ханның қызы Ит Күжүжүк (Īt Kūjūjūk) — бұрын қайтыс болған басқа бір бас бәйбішесінен туған делінеді. Тайдула Өзбек ханның ең сүйікті жары болған, тіпті хан түндерінің көбін сол әйелмен бірге өткізген. Бұл ерекше ықыластың себебін бір қауесет былай түсіндіреді: Тайдула әр жақындасудан кейін қайтадан қыз күйіне ене алатын қасиетке ие екен. Тағы бір аңыз бойынша, Тайдула Сүлеймен пайғамбардың ұрпағы болған деседі. Басқа ханымдар сияқты, бас бәйбіше де сән-салтанатпен безендірілген күймеге мінетін болған. Бұл күймені жібекпен қапталған, алтын жалатылған әбзелдермен әсемделген аттар сүйреген. Күйменің ішінде — күміс күмбезбен көмкерілген, алтынмен не асыл тастармен әшекейленген ағаш өрнектермен безендірілген киіз үй орналасқан. Хатунның жанында екі күтуші әйел, алты күң, және оннан он беске дейін жас жігіттен құралған қызметшілер (паждар) бірге жүрген. Тайдула Хатунның өзі — «бұғтақ» деп аталатын бас киіммен ерекшеленген, бұл — асыл тастармен көмкерілген, үстінен тауыс қауырсыны тағылған кішкене тәж тәрізді сәукеле. Ибн Баттутаның айтуынша, ол Тайдула Хатунмен жүздескен кезде ханым он бір күтуші егде әйелдің ортасында отырған, ал олардың алдында елу шақты жас күң қыз алтын мен күмістен жасалған табақтарды тазалап, оларды шиемен толтырып жатқан. Тайдула ханым солармен бірге осы жұмысты жасап отырған. Ибн Баттутаны өзі қарсы алып, оның серігінің Құран оқығанын тыңдаған Тайдула Хатун қонақтарға қымыз ұсынған, әрі өз қолымен нәзік өрнектелген ағаш тостағанмен қымызды Ибн Баттутаға берген — бұл оның аса жоғары құрметпен қабылдағанының белгісі еді. Содан кейін ол саяхатшылардың жол-жөнекей сапары жайлы көп сұрақтар қойған. Кейін олар ханның басқа әйелдеріне — Қабақ Хатун (Нагатайдың қызы), Баялун Хатун (Византия императоры Андроник III Палеологтың қызы), Ордужа Хатун (Иса Бектің қызы), сондай-ақ ханның қызы Ит Күжүжүкке (ол да Иса Бекке тұрмысқа шыққан) қонаққа барған. Мерекелердің бірінде Ибн Баттута Тайдула Хатунның үлкен киіз үй ішінде күйеуімен бірге бір жастықта отырғанын, ал айналада ханның басқа әйелдері, қыздары мен ұлдары жеке-жеке орын алып отырғанын жазады. == Өзбек ханның қайтыс болуынан кейінгі саяси рөлі == 1341 жылы Өзбек хан қайтыс болғаннан кейін, Тайдула Хатунның билік пен ықпалдағы орны одан әрі күшейе түсті. Бұрынғы ханның бас жары ретінде ол беделді тұлға болса, енді қазіргі ханның анасы ретінде одан да зор құрметке ие болды. Ұлының шексіз ықыласы арқасында Тайдула мол байлыққа ие болды — оның қаржылық қуаты бұрынғыдан да артты. Оның өзіне тиесілі кіріс көздері болған, мысалы, итальяндық көпестер мен басқа шетелдік саудагерлер төлеген алым-салықтардан түсетін табыс тікелей Тайдулаға бағынышты еді. Хатун тек байлықпен шектелмей, саясатқа да белсенді араласты. Өзбек хан өлген кезде оның үлкен ұлы және тақ мұрагері Тинибек астанада емес, жуырда ғана таратылған Орда Ұлысының жерінде тұрып жатқан. Әкесі қалдырған мұрагер ретінде ол заңды түрде хан деп танылды, алайда Тайдула Хатун кіші ұлы Жәнібекті жақтаған. Жәнібек Тинибек ханның жоқ кезінде уақытша билеуші (реген) ретінде әрекет еткен болуы мүмкін немесе тіпті әкесі Өзбектің өзі тарапынан мұрагер ретінде тағайындалып қойған да шығар. Өз билігін күшейту үшін Жәнібек өзге бауыры Қызырбекті өлтірді. Ал Тинибек ордаға қайтып келе жатқанда, Тайдула Хатун оның билікке оралуынан қауіптеніп, әмірлерді Тинибекті өлтіруге айдап салады. Әмірлер бұл бұйрықты орындап, 1342 жылы Сарай-Жүк қаласында Тинибекті өлтіреді. Осылайша, Жәнібек хан таққа ие болады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Қайраткер]] p61donj2igpks6th3v44a48ajs8u6x6 3480041 3480040 2025-06-15T03:59:11Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480041 wikitext text/x-wiki '''Тайдула хатұн''' (түркі-қыпшақ және парсыша: طیطغلی خاتون; 1360 жылы дүние салған) — [[Алтын Орда]]ның ханымы, ұлы билеуші [[Өзбек хан]]ның (1313–1341) жары, әрі кей деректерге қарағанда, қысқа уақыт билік еткен Наурузбек ханның да жұбайы болуы мүмкін. Ол — тақ мұрагерлері Тыныбек ханның (1341–1342) және Жәнібек ханның (1342–1357) анасы, сондай-ақ Бердібек ханның (1357–1359) әжесі. Өзбек ханның ең сүйікті жары ретінде Тайдула ханшайым тек сұлулықпен емес, парасатымен де ерекшеленіп, Алтын Орданың саяси өмірінде аса маңызды рөл атқарды. Күйеуінің көзі тірісінде-ақ ол мемлекет ісіне араласып, беделімен танылды. Ал ұлдары мен немересі билікке келгенде, Тайдула ханшайым өз ықпалын жоғалтпастан, хан ордасында шешуші тұлғалардың бірі болып қала берді. Бердібек хан дүниеден өткен соң, ол билікті өз қолында ұстап қалу үшін оның ізбасарларын тағайындауға тырысты. Алайда бұл әрекеттер Алтын Ордада басталған билік дағдарысының басы болды. <ref>Юргевич В.Н., Рассказ римско-католического миссионера доминиканца Юлиана о путешествии в страну приволжских венгерцев, совершенных перед 1235 годом, и письма папы Венедикта XҚҚ к хану Узбеку, его жене Тайдолю и сыну Джанибеку в 1340 ж. // Записки Одесского общества истории и древностей, Одесса, т. 5, 1863; Золотая Орда в источниках, т. 1, М., 2003</ref><ref>Григорьев А.П., Сборник ханских ярлыков русским митрополитам: Источниковедческий анализ золотоордынских документов, СПб., 2004</ref><ref>Григорьев А.П., Григорьев В.П., Коллекция золотоордынских документов XҚV века из Венеции: Источниковедческое исследование, СПб., 2001.</ref><ref>[[Қазақ Энциклопедиясы|"Қазақ Энциклопедиясы"]], 8 том</ref> == Ибн Баттутаның Тайдула Хатұн жайлы сипаттамасы == 1332 жылы хан ордасына келген Ибн Баттута жазғандай, Тайдула Хатун — Өзбек ханның бас жары болған, әрі оның ұлдары Тини-Бек пен Жәнібектің анасы болған. Алайда, ханның қызы Ит Күжүжүк (Īt Kūjūjūk) — бұрын қайтыс болған басқа бір бас бәйбішесінен туған делінеді. Тайдула Өзбек ханның ең сүйікті жары болған, тіпті хан түндерінің көбін сол әйелмен бірге өткізген. Бұл ерекше ықыластың себебін бір қауесет былай түсіндіреді: Тайдула әр жақындасудан кейін қайтадан қыз күйіне ене алатын қасиетке ие екен. Тағы бір аңыз бойынша, Тайдула Сүлеймен пайғамбардың ұрпағы болған деседі. Басқа ханымдар сияқты, бас бәйбіше де сән-салтанатпен безендірілген күймеге мінетін болған. Бұл күймені жібекпен қапталған, алтын жалатылған әбзелдермен әсемделген аттар сүйреген. Күйменің ішінде — күміс күмбезбен көмкерілген, алтынмен не асыл тастармен әшекейленген ағаш өрнектермен безендірілген киіз үй орналасқан. Хатунның жанында екі күтуші әйел, алты күң, және оннан он беске дейін жас жігіттен құралған қызметшілер (паждар) бірге жүрген. Тайдула Хатунның өзі — «бұғтақ» деп аталатын бас киіммен ерекшеленген, бұл — асыл тастармен көмкерілген, үстінен тауыс қауырсыны тағылған кішкене тәж тәрізді сәукеле. Ибн Баттутаның айтуынша, ол Тайдула Хатунмен жүздескен кезде ханым он бір күтуші егде әйелдің ортасында отырған, ал олардың алдында елу шақты жас күң қыз алтын мен күмістен жасалған табақтарды тазалап, оларды шиемен толтырып жатқан. Тайдула ханым солармен бірге осы жұмысты жасап отырған. Ибн Баттутаны өзі қарсы алып, оның серігінің Құран оқығанын тыңдаған Тайдула Хатун қонақтарға қымыз ұсынған, әрі өз қолымен нәзік өрнектелген ағаш тостағанмен қымызды Ибн Баттутаға берген — бұл оның аса жоғары құрметпен қабылдағанының белгісі еді. Содан кейін ол саяхатшылардың жол-жөнекей сапары жайлы көп сұрақтар қойған. Кейін олар ханның басқа әйелдеріне — Қабақ Хатун (Нагатайдың қызы), Баялун Хатун (Византия императоры Андроник III Палеологтың қызы), Ордужа Хатун (Иса Бектің қызы), сондай-ақ ханның қызы Ит Күжүжүкке (ол да Иса Бекке тұрмысқа шыққан) қонаққа барған. Мерекелердің бірінде Ибн Баттута Тайдула Хатунның үлкен киіз үй ішінде күйеуімен бірге бір жастықта отырғанын, ал айналада ханның басқа әйелдері, қыздары мен ұлдары жеке-жеке орын алып отырғанын жазады. == Өзбек ханның қайтыс болуынан кейінгі саяси рөлі == 1341 жылы Өзбек хан қайтыс болғаннан кейін, Тайдула Хатунның билік пен ықпалдағы орны одан әрі күшейе түсті. Бұрынғы ханның бас жары ретінде ол беделді тұлға болса, енді қазіргі ханның анасы ретінде одан да зор құрметке ие болды. Ұлының шексіз ықыласы арқасында Тайдула мол байлыққа ие болды — оның қаржылық қуаты бұрынғыдан да артты. Оның өзіне тиесілі кіріс көздері болған, мысалы, итальяндық көпестер мен басқа шетелдік саудагерлер төлеген алым-салықтардан түсетін табыс тікелей Тайдулаға бағынышты еді. Хатун тек байлықпен шектелмей, саясатқа да белсенді араласты. Өзбек хан өлген кезде оның үлкен ұлы және тақ мұрагері Тинибек астанада емес, жуырда ғана таратылған Орда Ұлысының жерінде тұрып жатқан. Әкесі қалдырған мұрагер ретінде ол заңды түрде хан деп танылды, алайда Тайдула Хатун кіші ұлы Жәнібекті жақтаған. Жәнібек Тинибек ханның жоқ кезінде уақытша билеуші (реген) ретінде әрекет еткен болуы мүмкін немесе тіпті әкесі Өзбектің өзі тарапынан мұрагер ретінде тағайындалып қойған да шығар. Өз билігін күшейту үшін Жәнібек өзге бауыры Қызырбекті өлтірді. Ал Тинибек ордаға қайтып келе жатқанда, Тайдула Хатун оның билікке оралуынан қауіптеніп, әмірлерді Тинибекті өлтіруге айдап салады. Әмірлер бұл бұйрықты орындап, 1342 жылы Сарай-Жүк қаласында Тинибекті өлтіреді. Осылайша, Жәнібек хан таққа ие болады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Қайраткер]] apkqzxctyf6dxed96q8e9w38xrcq901 3480042 3480041 2025-06-15T03:59:37Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480042 wikitext text/x-wiki '''Тайдула хатұн''' (түркі-қыпшақ және парсыша: طیطغلی خاتون; 1360 жылы дүние салған) — [[Алтын Орда]]ның ханымы, ұлы билеуші [[Өзбек хан]]ның (1313–1341) жары, әрі кей деректерге қарағанда, қысқа уақыт билік еткен Наурузбек ханның да жұбайы болуы мүмкін. Ол — тақ мұрагерлері Тыныбек ханның (1341–1342) және [[Жәнібек хан]]ның (1342–1357) анасы, сондай-ақ Бердібек ханның (1357–1359) әжесі. Өзбек ханның ең сүйікті жары ретінде Тайдула ханшайым тек сұлулықпен емес, парасатымен де ерекшеленіп, Алтын Орданың саяси өмірінде аса маңызды рөл атқарды. Күйеуінің көзі тірісінде-ақ ол мемлекет ісіне араласып, беделімен танылды. Ал ұлдары мен немересі билікке келгенде, Тайдула ханшайым өз ықпалын жоғалтпастан, хан ордасында шешуші тұлғалардың бірі болып қала берді. Бердібек хан дүниеден өткен соң, ол билікті өз қолында ұстап қалу үшін оның ізбасарларын тағайындауға тырысты. Алайда бұл әрекеттер Алтын Ордада басталған билік дағдарысының басы болды. <ref>Юргевич В.Н., Рассказ римско-католического миссионера доминиканца Юлиана о путешествии в страну приволжских венгерцев, совершенных перед 1235 годом, и письма папы Венедикта XҚҚ к хану Узбеку, его жене Тайдолю и сыну Джанибеку в 1340 ж. // Записки Одесского общества истории и древностей, Одесса, т. 5, 1863; Золотая Орда в источниках, т. 1, М., 2003</ref><ref>Григорьев А.П., Сборник ханских ярлыков русским митрополитам: Источниковедческий анализ золотоордынских документов, СПб., 2004</ref><ref>Григорьев А.П., Григорьев В.П., Коллекция золотоордынских документов XҚV века из Венеции: Источниковедческое исследование, СПб., 2001.</ref><ref>[[Қазақ Энциклопедиясы|"Қазақ Энциклопедиясы"]], 8 том</ref> == Ибн Баттутаның Тайдула Хатұн жайлы сипаттамасы == 1332 жылы хан ордасына келген Ибн Баттута жазғандай, Тайдула Хатун — Өзбек ханның бас жары болған, әрі оның ұлдары Тини-Бек пен Жәнібектің анасы болған. Алайда, ханның қызы Ит Күжүжүк (Īt Kūjūjūk) — бұрын қайтыс болған басқа бір бас бәйбішесінен туған делінеді. Тайдула Өзбек ханның ең сүйікті жары болған, тіпті хан түндерінің көбін сол әйелмен бірге өткізген. Бұл ерекше ықыластың себебін бір қауесет былай түсіндіреді: Тайдула әр жақындасудан кейін қайтадан қыз күйіне ене алатын қасиетке ие екен. Тағы бір аңыз бойынша, Тайдула Сүлеймен пайғамбардың ұрпағы болған деседі. Басқа ханымдар сияқты, бас бәйбіше де сән-салтанатпен безендірілген күймеге мінетін болған. Бұл күймені жібекпен қапталған, алтын жалатылған әбзелдермен әсемделген аттар сүйреген. Күйменің ішінде — күміс күмбезбен көмкерілген, алтынмен не асыл тастармен әшекейленген ағаш өрнектермен безендірілген киіз үй орналасқан. Хатунның жанында екі күтуші әйел, алты күң, және оннан он беске дейін жас жігіттен құралған қызметшілер (паждар) бірге жүрген. Тайдула Хатунның өзі — «бұғтақ» деп аталатын бас киіммен ерекшеленген, бұл — асыл тастармен көмкерілген, үстінен тауыс қауырсыны тағылған кішкене тәж тәрізді сәукеле. Ибн Баттутаның айтуынша, ол Тайдула Хатунмен жүздескен кезде ханым он бір күтуші егде әйелдің ортасында отырған, ал олардың алдында елу шақты жас күң қыз алтын мен күмістен жасалған табақтарды тазалап, оларды шиемен толтырып жатқан. Тайдула ханым солармен бірге осы жұмысты жасап отырған. Ибн Баттутаны өзі қарсы алып, оның серігінің Құран оқығанын тыңдаған Тайдула Хатун қонақтарға қымыз ұсынған, әрі өз қолымен нәзік өрнектелген ағаш тостағанмен қымызды Ибн Баттутаға берген — бұл оның аса жоғары құрметпен қабылдағанының белгісі еді. Содан кейін ол саяхатшылардың жол-жөнекей сапары жайлы көп сұрақтар қойған. Кейін олар ханның басқа әйелдеріне — Қабақ Хатун (Нагатайдың қызы), Баялун Хатун (Византия императоры Андроник III Палеологтың қызы), Ордужа Хатун (Иса Бектің қызы), сондай-ақ ханның қызы Ит Күжүжүкке (ол да Иса Бекке тұрмысқа шыққан) қонаққа барған. Мерекелердің бірінде Ибн Баттута Тайдула Хатунның үлкен киіз үй ішінде күйеуімен бірге бір жастықта отырғанын, ал айналада ханның басқа әйелдері, қыздары мен ұлдары жеке-жеке орын алып отырғанын жазады. == Өзбек ханның қайтыс болуынан кейінгі саяси рөлі == 1341 жылы Өзбек хан қайтыс болғаннан кейін, Тайдула Хатунның билік пен ықпалдағы орны одан әрі күшейе түсті. Бұрынғы ханның бас жары ретінде ол беделді тұлға болса, енді қазіргі ханның анасы ретінде одан да зор құрметке ие болды. Ұлының шексіз ықыласы арқасында Тайдула мол байлыққа ие болды — оның қаржылық қуаты бұрынғыдан да артты. Оның өзіне тиесілі кіріс көздері болған, мысалы, итальяндық көпестер мен басқа шетелдік саудагерлер төлеген алым-салықтардан түсетін табыс тікелей Тайдулаға бағынышты еді. Хатун тек байлықпен шектелмей, саясатқа да белсенді араласты. Өзбек хан өлген кезде оның үлкен ұлы және тақ мұрагері Тинибек астанада емес, жуырда ғана таратылған Орда Ұлысының жерінде тұрып жатқан. Әкесі қалдырған мұрагер ретінде ол заңды түрде хан деп танылды, алайда Тайдула Хатун кіші ұлы Жәнібекті жақтаған. Жәнібек Тинибек ханның жоқ кезінде уақытша билеуші (реген) ретінде әрекет еткен болуы мүмкін немесе тіпті әкесі Өзбектің өзі тарапынан мұрагер ретінде тағайындалып қойған да шығар. Өз билігін күшейту үшін Жәнібек өзге бауыры Қызырбекті өлтірді. Ал Тинибек ордаға қайтып келе жатқанда, Тайдула Хатун оның билікке оралуынан қауіптеніп, әмірлерді Тинибекті өлтіруге айдап салады. Әмірлер бұл бұйрықты орындап, 1342 жылы Сарай-Жүк қаласында Тинибекті өлтіреді. Осылайша, Жәнібек хан таққа ие болады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Қайраткер]] bx2vxrdfx5uio5bcwjnjxcab2tn5l7x 3480043 3480042 2025-06-15T04:00:08Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480043 wikitext text/x-wiki '''Тайдула хатұн''' (түркі-қыпшақ және парсыша: طیطغلی خاتون; 1360 жылы дүние салған) — [[Алтын Орда]]ның ханымы, ұлы билеуші [[Өзбек хан]]ның (1313–1341) жары, әрі кей деректерге қарағанда, қысқа уақыт билік еткен [[Наурызбек хан]]ның да жұбайы болуы мүмкін. Ол — тақ мұрагерлері Тыныбек ханның (1341–1342) және [[Жәнібек хан]]ның (1342–1357) анасы, сондай-ақ Бердібек ханның (1357–1359) әжесі. Өзбек ханның ең сүйікті жары ретінде Тайдула ханшайым тек сұлулықпен емес, парасатымен де ерекшеленіп, Алтын Орданың саяси өмірінде аса маңызды рөл атқарды. Күйеуінің көзі тірісінде-ақ ол мемлекет ісіне араласып, беделімен танылды. Ал ұлдары мен немересі билікке келгенде, Тайдула ханшайым өз ықпалын жоғалтпастан, хан ордасында шешуші тұлғалардың бірі болып қала берді. Бердібек хан дүниеден өткен соң, ол билікті өз қолында ұстап қалу үшін оның ізбасарларын тағайындауға тырысты. Алайда бұл әрекеттер Алтын Ордада басталған билік дағдарысының басы болды. <ref>Юргевич В.Н., Рассказ римско-католического миссионера доминиканца Юлиана о путешествии в страну приволжских венгерцев, совершенных перед 1235 годом, и письма папы Венедикта XҚҚ к хану Узбеку, его жене Тайдолю и сыну Джанибеку в 1340 ж. // Записки Одесского общества истории и древностей, Одесса, т. 5, 1863; Золотая Орда в источниках, т. 1, М., 2003</ref><ref>Григорьев А.П., Сборник ханских ярлыков русским митрополитам: Источниковедческий анализ золотоордынских документов, СПб., 2004</ref><ref>Григорьев А.П., Григорьев В.П., Коллекция золотоордынских документов XҚV века из Венеции: Источниковедческое исследование, СПб., 2001.</ref><ref>[[Қазақ Энциклопедиясы|"Қазақ Энциклопедиясы"]], 8 том</ref> == Ибн Баттутаның Тайдула Хатұн жайлы сипаттамасы == 1332 жылы хан ордасына келген Ибн Баттута жазғандай, Тайдула Хатун — Өзбек ханның бас жары болған, әрі оның ұлдары Тини-Бек пен Жәнібектің анасы болған. Алайда, ханның қызы Ит Күжүжүк (Īt Kūjūjūk) — бұрын қайтыс болған басқа бір бас бәйбішесінен туған делінеді. Тайдула Өзбек ханның ең сүйікті жары болған, тіпті хан түндерінің көбін сол әйелмен бірге өткізген. Бұл ерекше ықыластың себебін бір қауесет былай түсіндіреді: Тайдула әр жақындасудан кейін қайтадан қыз күйіне ене алатын қасиетке ие екен. Тағы бір аңыз бойынша, Тайдула Сүлеймен пайғамбардың ұрпағы болған деседі. Басқа ханымдар сияқты, бас бәйбіше де сән-салтанатпен безендірілген күймеге мінетін болған. Бұл күймені жібекпен қапталған, алтын жалатылған әбзелдермен әсемделген аттар сүйреген. Күйменің ішінде — күміс күмбезбен көмкерілген, алтынмен не асыл тастармен әшекейленген ағаш өрнектермен безендірілген киіз үй орналасқан. Хатунның жанында екі күтуші әйел, алты күң, және оннан он беске дейін жас жігіттен құралған қызметшілер (паждар) бірге жүрген. Тайдула Хатунның өзі — «бұғтақ» деп аталатын бас киіммен ерекшеленген, бұл — асыл тастармен көмкерілген, үстінен тауыс қауырсыны тағылған кішкене тәж тәрізді сәукеле. Ибн Баттутаның айтуынша, ол Тайдула Хатунмен жүздескен кезде ханым он бір күтуші егде әйелдің ортасында отырған, ал олардың алдында елу шақты жас күң қыз алтын мен күмістен жасалған табақтарды тазалап, оларды шиемен толтырып жатқан. Тайдула ханым солармен бірге осы жұмысты жасап отырған. Ибн Баттутаны өзі қарсы алып, оның серігінің Құран оқығанын тыңдаған Тайдула Хатун қонақтарға қымыз ұсынған, әрі өз қолымен нәзік өрнектелген ағаш тостағанмен қымызды Ибн Баттутаға берген — бұл оның аса жоғары құрметпен қабылдағанының белгісі еді. Содан кейін ол саяхатшылардың жол-жөнекей сапары жайлы көп сұрақтар қойған. Кейін олар ханның басқа әйелдеріне — Қабақ Хатун (Нагатайдың қызы), Баялун Хатун (Византия императоры Андроник III Палеологтың қызы), Ордужа Хатун (Иса Бектің қызы), сондай-ақ ханның қызы Ит Күжүжүкке (ол да Иса Бекке тұрмысқа шыққан) қонаққа барған. Мерекелердің бірінде Ибн Баттута Тайдула Хатунның үлкен киіз үй ішінде күйеуімен бірге бір жастықта отырғанын, ал айналада ханның басқа әйелдері, қыздары мен ұлдары жеке-жеке орын алып отырғанын жазады. == Өзбек ханның қайтыс болуынан кейінгі саяси рөлі == 1341 жылы Өзбек хан қайтыс болғаннан кейін, Тайдула Хатунның билік пен ықпалдағы орны одан әрі күшейе түсті. Бұрынғы ханның бас жары ретінде ол беделді тұлға болса, енді қазіргі ханның анасы ретінде одан да зор құрметке ие болды. Ұлының шексіз ықыласы арқасында Тайдула мол байлыққа ие болды — оның қаржылық қуаты бұрынғыдан да артты. Оның өзіне тиесілі кіріс көздері болған, мысалы, итальяндық көпестер мен басқа шетелдік саудагерлер төлеген алым-салықтардан түсетін табыс тікелей Тайдулаға бағынышты еді. Хатун тек байлықпен шектелмей, саясатқа да белсенді араласты. Өзбек хан өлген кезде оның үлкен ұлы және тақ мұрагері Тинибек астанада емес, жуырда ғана таратылған Орда Ұлысының жерінде тұрып жатқан. Әкесі қалдырған мұрагер ретінде ол заңды түрде хан деп танылды, алайда Тайдула Хатун кіші ұлы Жәнібекті жақтаған. Жәнібек Тинибек ханның жоқ кезінде уақытша билеуші (реген) ретінде әрекет еткен болуы мүмкін немесе тіпті әкесі Өзбектің өзі тарапынан мұрагер ретінде тағайындалып қойған да шығар. Өз билігін күшейту үшін Жәнібек өзге бауыры Қызырбекті өлтірді. Ал Тинибек ордаға қайтып келе жатқанда, Тайдула Хатун оның билікке оралуынан қауіптеніп, әмірлерді Тинибекті өлтіруге айдап салады. Әмірлер бұл бұйрықты орындап, 1342 жылы Сарай-Жүк қаласында Тинибекті өлтіреді. Осылайша, Жәнібек хан таққа ие болады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Қайраткер]] jgzl2drgf3bxj391c8oivv6k2fcnwup 3480044 3480043 2025-06-15T04:00:26Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480044 wikitext text/x-wiki '''Тайдула хатұн''' (түркі-қыпшақ және парсыша: طیطغلی خاتون; 1360 жылы дүние салған) — [[Алтын Орда]]ның ханымы, ұлы билеуші [[Өзбек хан]]ның (1313–1341) жары, әрі кей деректерге қарағанда, қысқа уақыт билік еткен [[Наурыз хан]]ның да жұбайы болуы мүмкін. Ол — тақ мұрагерлері Тыныбек ханның (1341–1342) және [[Жәнібек хан]]ның (1342–1357) анасы, сондай-ақ Бердібек ханның (1357–1359) әжесі. Өзбек ханның ең сүйікті жары ретінде Тайдула ханшайым тек сұлулықпен емес, парасатымен де ерекшеленіп, Алтын Орданың саяси өмірінде аса маңызды рөл атқарды. Күйеуінің көзі тірісінде-ақ ол мемлекет ісіне араласып, беделімен танылды. Ал ұлдары мен немересі билікке келгенде, Тайдула ханшайым өз ықпалын жоғалтпастан, хан ордасында шешуші тұлғалардың бірі болып қала берді. Бердібек хан дүниеден өткен соң, ол билікті өз қолында ұстап қалу үшін оның ізбасарларын тағайындауға тырысты. Алайда бұл әрекеттер Алтын Ордада басталған билік дағдарысының басы болды. <ref>Юргевич В.Н., Рассказ римско-католического миссионера доминиканца Юлиана о путешествии в страну приволжских венгерцев, совершенных перед 1235 годом, и письма папы Венедикта XҚҚ к хану Узбеку, его жене Тайдолю и сыну Джанибеку в 1340 ж. // Записки Одесского общества истории и древностей, Одесса, т. 5, 1863; Золотая Орда в источниках, т. 1, М., 2003</ref><ref>Григорьев А.П., Сборник ханских ярлыков русским митрополитам: Источниковедческий анализ золотоордынских документов, СПб., 2004</ref><ref>Григорьев А.П., Григорьев В.П., Коллекция золотоордынских документов XҚV века из Венеции: Источниковедческое исследование, СПб., 2001.</ref><ref>[[Қазақ Энциклопедиясы|"Қазақ Энциклопедиясы"]], 8 том</ref> == Ибн Баттутаның Тайдула Хатұн жайлы сипаттамасы == 1332 жылы хан ордасына келген Ибн Баттута жазғандай, Тайдула Хатун — Өзбек ханның бас жары болған, әрі оның ұлдары Тини-Бек пен Жәнібектің анасы болған. Алайда, ханның қызы Ит Күжүжүк (Īt Kūjūjūk) — бұрын қайтыс болған басқа бір бас бәйбішесінен туған делінеді. Тайдула Өзбек ханның ең сүйікті жары болған, тіпті хан түндерінің көбін сол әйелмен бірге өткізген. Бұл ерекше ықыластың себебін бір қауесет былай түсіндіреді: Тайдула әр жақындасудан кейін қайтадан қыз күйіне ене алатын қасиетке ие екен. Тағы бір аңыз бойынша, Тайдула Сүлеймен пайғамбардың ұрпағы болған деседі. Басқа ханымдар сияқты, бас бәйбіше де сән-салтанатпен безендірілген күймеге мінетін болған. Бұл күймені жібекпен қапталған, алтын жалатылған әбзелдермен әсемделген аттар сүйреген. Күйменің ішінде — күміс күмбезбен көмкерілген, алтынмен не асыл тастармен әшекейленген ағаш өрнектермен безендірілген киіз үй орналасқан. Хатунның жанында екі күтуші әйел, алты күң, және оннан он беске дейін жас жігіттен құралған қызметшілер (паждар) бірге жүрген. Тайдула Хатунның өзі — «бұғтақ» деп аталатын бас киіммен ерекшеленген, бұл — асыл тастармен көмкерілген, үстінен тауыс қауырсыны тағылған кішкене тәж тәрізді сәукеле. Ибн Баттутаның айтуынша, ол Тайдула Хатунмен жүздескен кезде ханым он бір күтуші егде әйелдің ортасында отырған, ал олардың алдында елу шақты жас күң қыз алтын мен күмістен жасалған табақтарды тазалап, оларды шиемен толтырып жатқан. Тайдула ханым солармен бірге осы жұмысты жасап отырған. Ибн Баттутаны өзі қарсы алып, оның серігінің Құран оқығанын тыңдаған Тайдула Хатун қонақтарға қымыз ұсынған, әрі өз қолымен нәзік өрнектелген ағаш тостағанмен қымызды Ибн Баттутаға берген — бұл оның аса жоғары құрметпен қабылдағанының белгісі еді. Содан кейін ол саяхатшылардың жол-жөнекей сапары жайлы көп сұрақтар қойған. Кейін олар ханның басқа әйелдеріне — Қабақ Хатун (Нагатайдың қызы), Баялун Хатун (Византия императоры Андроник III Палеологтың қызы), Ордужа Хатун (Иса Бектің қызы), сондай-ақ ханның қызы Ит Күжүжүкке (ол да Иса Бекке тұрмысқа шыққан) қонаққа барған. Мерекелердің бірінде Ибн Баттута Тайдула Хатунның үлкен киіз үй ішінде күйеуімен бірге бір жастықта отырғанын, ал айналада ханның басқа әйелдері, қыздары мен ұлдары жеке-жеке орын алып отырғанын жазады. == Өзбек ханның қайтыс болуынан кейінгі саяси рөлі == 1341 жылы Өзбек хан қайтыс болғаннан кейін, Тайдула Хатунның билік пен ықпалдағы орны одан әрі күшейе түсті. Бұрынғы ханның бас жары ретінде ол беделді тұлға болса, енді қазіргі ханның анасы ретінде одан да зор құрметке ие болды. Ұлының шексіз ықыласы арқасында Тайдула мол байлыққа ие болды — оның қаржылық қуаты бұрынғыдан да артты. Оның өзіне тиесілі кіріс көздері болған, мысалы, итальяндық көпестер мен басқа шетелдік саудагерлер төлеген алым-салықтардан түсетін табыс тікелей Тайдулаға бағынышты еді. Хатун тек байлықпен шектелмей, саясатқа да белсенді араласты. Өзбек хан өлген кезде оның үлкен ұлы және тақ мұрагері Тинибек астанада емес, жуырда ғана таратылған Орда Ұлысының жерінде тұрып жатқан. Әкесі қалдырған мұрагер ретінде ол заңды түрде хан деп танылды, алайда Тайдула Хатун кіші ұлы Жәнібекті жақтаған. Жәнібек Тинибек ханның жоқ кезінде уақытша билеуші (реген) ретінде әрекет еткен болуы мүмкін немесе тіпті әкесі Өзбектің өзі тарапынан мұрагер ретінде тағайындалып қойған да шығар. Өз билігін күшейту үшін Жәнібек өзге бауыры Қызырбекті өлтірді. Ал Тинибек ордаға қайтып келе жатқанда, Тайдула Хатун оның билікке оралуынан қауіптеніп, әмірлерді Тинибекті өлтіруге айдап салады. Әмірлер бұл бұйрықты орындап, 1342 жылы Сарай-Жүк қаласында Тинибекті өлтіреді. Осылайша, Жәнібек хан таққа ие болады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Қайраткер]] jwp7adi47lf8s27zvxq2yvo0as4sp1g 0 51674 3480052 3479860 2025-06-15T04:12:40Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480052 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Сасы Бұқа хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Титулы = [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]]ның 5-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1318 жыл|1318]] | Басқаруын аяқтады = [[1321 жыл|1321]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Баян хан]] | Ізбасары = [[Ерзен хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = белгісіз | Туған жері = Дешті Қыпшақ | Қайтыс болған күні = 1321 | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = [[Орда Ежен хан|Ордаежендіктер]] | Туған кездегі есімі = | Әкесі = Баян хан | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = [[Құзыр хан]], [[Ерзен хан]] | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = }} '''Сасы Бұқа хан''' — [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орданың]] ханы (1318 — 1321). [[Баян хан]]ның ұлы. Алтын Орда ханы [[Қызыр хан|Құзыр]] мен Ақ Орда ханы [[Ерзен хан|Ерзеннің]] әкесі. == Басқаруы == Сасы Бұқа тұсында Ақ Орда әкесінің кезіндегідей [[Алтын Орда]]ға тәуелді болды. “Мунтахиб ат-тауарихи Муини” авторы Му’ин әд-Дин Натанзидің айтуынша Сасы Бұқа [[Өзбек хан]]ның замандасы және Ноғайдың ұлы, [[Алтын Орда]]ның батыс ұлысының билеушісі. Сасы Бұқа билік еткен кезеңі туралы мәліметтер сақталмаған. Натанзидің айтуынша, Сасы Бұқа [[1321 жыл]]ы өз ажалынан қайтыс болған. Денесі [[Сауран]] қаласына жерленген.<ref>*Қазақ Энциклопедиясы, 7 том *Қазақ хандығы: Алтын Орда. Атамұра 2007</ref> ==Пайдаланылған cілтемелер== <references/> == Дереккөздер == == Тағы қараңыз == {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Орда Ежен әулеті]] [[Санат:Ақ Орда хандары]] [[en:Sasibuqa]] srdxl6r917xulrla9ffgirx2kkg5jzq 0 57865 3480071 3479856 2025-06-15T04:39:48Z Sagzhan 29953 /* Өмір баяны */ 3480071 wikitext text/x-wiki {{Дереккөздер жетіспейді}} {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Құйыршық хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 32-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1395]] | Басқаруын аяқтады = [[1397]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Тоқтамыс хан]] | Ізбасары = [[Темірқұтылық хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Титулы_2 = [[Ақ Орда]]ның 13-ші ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1395]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1410]] | Ізашары_2 = [[Тоқтамыс хан]] | Ізбасары_2 = [[Барақ хан]] | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = белгісіз | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1410 | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = [[Орда Ежен хан|Ордаежендіктер]] | Туған кездегі есімі = | Әкесі = [[Ұрыс хан]] | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = ұлдары: [[Барақ хан]], Ракый, Бенде-Султан <br /> қыздары: Сүйіндім бегім ([[Едіге]] әйелі) | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = }} '''Құйыршық хан''' (туған жылы белгісіз – 1410) – [[Алтын Орда]]ның 32-ші ханы, онымен қоса [[Ақ Орда]] ханы, [[Ұрыс хан]]ның баласы. “Бахр әл-асрар” атты еңбекте Құйыршықтың ұзақ жылдар [[Әмір Темір]]дің сарайында тұрғаны айтылады.<ref>Куйурчук // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. — Т. III. — <nowiki>ISBN 9965-9746-4-0</nowiki>. <small>(CC BY-SA 3.0)</small></ref> == Өмір баяны == 1378 жылы [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] жасақтарын талқандап, Құйыршықтың туған ағасы [[Темірмәлік хан|Темір-Мәлікті]] өлтіргеннен кейін, әмірлер мен билердің бір бөлігі [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] жағына өтті, ал басқалары [[Ұрыс хан|Ұрыс]] ханның ұрпақтарына адал болып қалды. Олардың кейбіреулері тұтқынға түсіп, өлім жазасына кесілді (мысалы [[Едіге|Едігенің]] әкесі [[Балтышақ]]), басқалары қашып үлгерді. [[Темірмәлік хан|Темір-Мәлік]] өлгеннен кейін, шығысқа қарай, [[Моғолстан]] шекарасына шегінген [[Ұрыс хан]] жақтастарын Ұрыстың кіші ұлы Құйыршық басқарды. [[Қашқар|Қашқардан]] Құйыршық пен оның жасақтары [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] тағын қайтаруға көмектесер деген үмітпен [[Мәуереннаһр|Мавераннахр]] билеушісі [[Әмір Темір|Әмір Темірге]] келді. Сүйтіп Құйыршық 1395 жылға дейін Темірдің қол астында болды. 1390 жылы [[Әмір Темір|Ақсақ Темір]] [[Алтын Орда]] ханы [[Тоқтамыс хан|Тоқтамысқа]] қарсы үлкен жорыққа шықты. [[Ұлытау таулары|Ұлытау]] маңында [[Әмір Темір|Темірленг]] бұл жорығы туралы әйгілі [[Темір жазуы|тастаңба]] қалдырып кетті (бүгінде ескерткіш [[Эрмитаж|Эрмитаж мұражайында]])<ref>"A mysterious stone of Timur". Silk Roads World Heritage. 2016. Archived from the original on 26 June 2020. Retrieved 2 October 2020.</ref>. Бұл жорыққа Құйыршық та, әйгілі [[Едіге|әмір Едіге]] де [[Әмір Темір|Темірдің]] қолбасшылары ретінде қатысады. 1395 жылы [[Әмір Темір]] әскері [[Терек]] өзені алабында [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] әскерін шайқаста ойсырата жеңеді. [[Әмір Темір|Темір]] бұл жеңісінен кейін еш қорғаусыз қалған Алтын Орданы талқандап, бүкіл қалаларын жермен жексен қылып, мемлекетті қатты әлсіретеді. Бұл жорықтың мақсаты, кезінде өзі таққа отырғызған [[Тоқтамыс хан|Тоқтамысты]] жазалау ғана емес, [[Ұлы Жібек жолы|Ұлы Жібек Жолы]] сауда жолының [[Ұлы Жібек Жолының Қазақстандағы сілемі|солтүстік бағытын]] жойып, бүкіл сауданы [[Темір мемлекеті|өз ордасына]] бұру еді. Нәтижесінде [[Алтын Орда|Алтын Ордадағы]] орталық билік әлсіреп, мемлекет ыдырай бастайды. Жорықтан қайтар жолда, [[Еділ|Еділ өзені]] өткеліне келгенде [[Әмір Темір]] жанындағы Құйыршықты өзінің таңдаулы жасақтарының біріне басшы етіп, Алтын Орда тағына отырғызады. Сонымен қоса патшалық дәреженің белгісі – алтын зерлі шапан мен алтын белбеу сыйлайды. [[Едіге]] болса қасында беклербек болып тағайындалып, Құйыршықтың қызын өзіне әйел қылып алады. Алайда Құйыршықтың билігі бүкіл [[Алтын Орда|Алтын Ордаға]] тараған жоқ, оның қарауындағы аумақ ел ордасы [[Сарай-Берке|Сараймен]] шектелді. 1396 жылы [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] соңғы қалған жақтастарын жинап [[Алтын Орда|Алтын Орданың]] дәстүрлі астанасы [[Сарай-Берке|Сарай-Беркені]] басып алуға тырысады. Бірақ Құйыршық қаланы қорғап, [[Тоқтамыс хан|Тоқтамысты]] тағы бір жеңіліске ұшыратады. Бұдан кейін [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] Литва княздігіне қашып, билеушісі [[Витовт|Витовттен]] қамқор тауып, Орданы қайтару үшін көмек сұрайды.<ref>''Vernadsky, George.'' A History of Russia. — Yale University Press, 1969. — P. 75. — <nowiki>ISBN 0-300-00247-5</nowiki>. Архивная копия от 7 июня 2023 на Wayback Machine</ref> Құйыршықтың күшейуінен сескенген [[Едіге]], өзіне бағынатын хан іздеп, Құйыршықтың немере інісі [[Темір Құтлық хан|Темір Құтлұғпен]] бірігіп, 1397 жылы Құйыршықты [[Алтын Орда]] тағынан тайдырып, қашуға мәжбүрлейді.<ref>Seleznëv 174; Počekaev 2010: 181-187; Reva 2016: 704; May 2018: 307-308 considers Tīmūr Qutluq to be a Timurid protégé, but this is unlikely, given his desertion and his opposition to Quyurchuq.</ref> Осы жеңілістен кейін Құйыршық [[Алтын Орда|Алтын Ордадағы]] билік үшін күреске араласпай, [[Қыпшақ даласы|Шығыс Дешті Қыпшақ]] даласына, [[Орда-Ежен ұлысы|өз әулетінің]] ұлысы [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Ордаға]] шегінді. Құйыршық 1410 жылы қайтыс болғаннан кейін [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] тағы оның ұлы [[Барақ хан (Алтын Орда)|Бараққа]] өтті.<ref>Барак-хан // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2004. — Т. I. — <nowiki>ISBN 9965-9389-9-7</nowiki>. <small>(CC BY-SA 3.0)</small></ref> == Жанұясы == Құйыршық [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] кіші ұлы, ағалары [[Құтлұғ Бұға|Құтлұғ Бұға,]] [[Тоқтақия хан|Тоқтақия,]] [[Темірмәлік хан|Темірмәлік]] бәрі [[Әмір Темір]] және [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыспен]] болған соғыстарда қайтыс болды. Өзінің үш ұлы – [[Барақ хан (Алтын Орда)|Барақ-хан]], Ракый, Баянды-сұлтан және бір қызы Сүйіндім-бегім ([[Едіге|Едігенің]] әйелі) болды.<ref>''Сабитов Ж. М.'' Генеалогия Джучидов в 13-18 веках // Генеалогия Торе. — Алма-Ата, 2008. — 326 с. — 1000 экз. — <nowiki>ISBN 9965-9416-2-9</nowiki>.</ref> [[Барақ хан (Алтын Орда)|Барақтың]] ұлы [[Жәнібек хан|Жәнібек]] 1465 жылы [[Керей хан|Керей]] ағасымен [[Қазақ хандығы|Қазақ хандығын]] құрады. == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{Алтын Орда хандары}} {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Орда Ежен әулеті]] [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Ақ Орда хандары]] nkfbq9bybwwi05b8lox4lk5whm7uuc1 3480074 3480071 2025-06-15T04:41:48Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480074 wikitext text/x-wiki {{Дереккөздер жетіспейді}} {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Құйыршық хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 32-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1395]] | Басқаруын аяқтады = [[1397]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Тоқтамыс хан]] | Ізбасары = [[Темір Құтлық хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Титулы_2 = [[Ақ Орда]]ның 13-ші ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1395]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1410]] | Ізашары_2 = [[Тоқтамыс хан]] | Ізбасары_2 = [[Барақ хан]] | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = белгісіз | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1410 | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = [[Орда Ежен хан|Ордаежендіктер]] | Туған кездегі есімі = | Әкесі = [[Ұрыс хан]] | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = ұлдары: [[Барақ хан]], Ракый, Бенде-Султан <br /> қыздары: Сүйіндім бегім ([[Едіге]] әйелі) | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = }} '''Құйыршық хан''' (туған жылы белгісіз – 1410) – [[Алтын Орда]]ның 32-ші ханы, онымен қоса [[Ақ Орда]] ханы, [[Ұрыс хан]]ның баласы. “Бахр әл-асрар” атты еңбекте Құйыршықтың ұзақ жылдар [[Әмір Темір]]дің сарайында тұрғаны айтылады.<ref>Куйурчук // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. — Т. III. — <nowiki>ISBN 9965-9746-4-0</nowiki>. <small>(CC BY-SA 3.0)</small></ref> == Өмір баяны == 1378 жылы [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] жасақтарын талқандап, Құйыршықтың туған ағасы [[Темірмәлік хан|Темір-Мәлікті]] өлтіргеннен кейін, әмірлер мен билердің бір бөлігі [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] жағына өтті, ал басқалары [[Ұрыс хан|Ұрыс]] ханның ұрпақтарына адал болып қалды. Олардың кейбіреулері тұтқынға түсіп, өлім жазасына кесілді (мысалы [[Едіге|Едігенің]] әкесі [[Балтышақ]]), басқалары қашып үлгерді. [[Темірмәлік хан|Темір-Мәлік]] өлгеннен кейін, шығысқа қарай, [[Моғолстан]] шекарасына шегінген [[Ұрыс хан]] жақтастарын Ұрыстың кіші ұлы Құйыршық басқарды. [[Қашқар|Қашқардан]] Құйыршық пен оның жасақтары [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] тағын қайтаруға көмектесер деген үмітпен [[Мәуереннаһр|Мавераннахр]] билеушісі [[Әмір Темір|Әмір Темірге]] келді. Сүйтіп Құйыршық 1395 жылға дейін Темірдің қол астында болды. 1390 жылы [[Әмір Темір|Ақсақ Темір]] [[Алтын Орда]] ханы [[Тоқтамыс хан|Тоқтамысқа]] қарсы үлкен жорыққа шықты. [[Ұлытау таулары|Ұлытау]] маңында [[Әмір Темір|Темірленг]] бұл жорығы туралы әйгілі [[Темір жазуы|тастаңба]] қалдырып кетті (бүгінде ескерткіш [[Эрмитаж|Эрмитаж мұражайында]])<ref>"A mysterious stone of Timur". Silk Roads World Heritage. 2016. Archived from the original on 26 June 2020. Retrieved 2 October 2020.</ref>. Бұл жорыққа Құйыршық та, әйгілі [[Едіге|әмір Едіге]] де [[Әмір Темір|Темірдің]] қолбасшылары ретінде қатысады. 1395 жылы [[Әмір Темір]] әскері [[Терек]] өзені алабында [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] әскерін шайқаста ойсырата жеңеді. [[Әмір Темір|Темір]] бұл жеңісінен кейін еш қорғаусыз қалған Алтын Орданы талқандап, бүкіл қалаларын жермен жексен қылып, мемлекетті қатты әлсіретеді. Бұл жорықтың мақсаты, кезінде өзі таққа отырғызған [[Тоқтамыс хан|Тоқтамысты]] жазалау ғана емес, [[Ұлы Жібек жолы|Ұлы Жібек Жолы]] сауда жолының [[Ұлы Жібек Жолының Қазақстандағы сілемі|солтүстік бағытын]] жойып, бүкіл сауданы [[Темір мемлекеті|өз ордасына]] бұру еді. Нәтижесінде [[Алтын Орда|Алтын Ордадағы]] орталық билік әлсіреп, мемлекет ыдырай бастайды. Жорықтан қайтар жолда, [[Еділ|Еділ өзені]] өткеліне келгенде [[Әмір Темір]] жанындағы Құйыршықты өзінің таңдаулы жасақтарының біріне басшы етіп, Алтын Орда тағына отырғызады. Сонымен қоса патшалық дәреженің белгісі – алтын зерлі шапан мен алтын белбеу сыйлайды. [[Едіге]] болса қасында беклербек болып тағайындалып, Құйыршықтың қызын өзіне әйел қылып алады. Алайда Құйыршықтың билігі бүкіл [[Алтын Орда|Алтын Ордаға]] тараған жоқ, оның қарауындағы аумақ ел ордасы [[Сарай-Берке|Сараймен]] шектелді. 1396 жылы [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] соңғы қалған жақтастарын жинап [[Алтын Орда|Алтын Орданың]] дәстүрлі астанасы [[Сарай-Берке|Сарай-Беркені]] басып алуға тырысады. Бірақ Құйыршық қаланы қорғап, [[Тоқтамыс хан|Тоқтамысты]] тағы бір жеңіліске ұшыратады. Бұдан кейін [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] Литва княздігіне қашып, билеушісі [[Витовт|Витовттен]] қамқор тауып, Орданы қайтару үшін көмек сұрайды.<ref>''Vernadsky, George.'' A History of Russia. — Yale University Press, 1969. — P. 75. — <nowiki>ISBN 0-300-00247-5</nowiki>. Архивная копия от 7 июня 2023 на Wayback Machine</ref> Құйыршықтың күшейуінен сескенген [[Едіге]], өзіне бағынатын хан іздеп, Құйыршықтың немере інісі [[Темір Құтлық хан|Темір Құтлұғпен]] бірігіп, 1397 жылы Құйыршықты [[Алтын Орда]] тағынан тайдырып, қашуға мәжбүрлейді.<ref>Seleznëv 174; Počekaev 2010: 181-187; Reva 2016: 704; May 2018: 307-308 considers Tīmūr Qutluq to be a Timurid protégé, but this is unlikely, given his desertion and his opposition to Quyurchuq.</ref> Осы жеңілістен кейін Құйыршық [[Алтын Орда|Алтын Ордадағы]] билік үшін күреске араласпай, [[Қыпшақ даласы|Шығыс Дешті Қыпшақ]] даласына, [[Орда-Ежен ұлысы|өз әулетінің]] ұлысы [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Ордаға]] шегінді. Құйыршық 1410 жылы қайтыс болғаннан кейін [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] тағы оның ұлы [[Барақ хан (Алтын Орда)|Бараққа]] өтті.<ref>Барак-хан // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2004. — Т. I. — <nowiki>ISBN 9965-9389-9-7</nowiki>. <small>(CC BY-SA 3.0)</small></ref> == Жанұясы == Құйыршық [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] кіші ұлы, ағалары [[Құтлұғ Бұға|Құтлұғ Бұға,]] [[Тоқтақия хан|Тоқтақия,]] [[Темірмәлік хан|Темірмәлік]] бәрі [[Әмір Темір]] және [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыспен]] болған соғыстарда қайтыс болды. Өзінің үш ұлы – [[Барақ хан (Алтын Орда)|Барақ-хан]], Ракый, Баянды-сұлтан және бір қызы Сүйіндім-бегім ([[Едіге|Едігенің]] әйелі) болды.<ref>''Сабитов Ж. М.'' Генеалогия Джучидов в 13-18 веках // Генеалогия Торе. — Алма-Ата, 2008. — 326 с. — 1000 экз. — <nowiki>ISBN 9965-9416-2-9</nowiki>.</ref> [[Барақ хан (Алтын Орда)|Барақтың]] ұлы [[Жәнібек хан|Жәнібек]] 1465 жылы [[Керей хан|Керей]] ағасымен [[Қазақ хандығы|Қазақ хандығын]] құрады. == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{Алтын Орда хандары}} {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Орда Ежен әулеті]] [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Ақ Орда хандары]] jlnifqroz9gnu40zuttluvcui1eupju 3480103 3480074 2025-06-15T05:18:40Z Sagzhan 29953 /* Жанұясы */ 3480103 wikitext text/x-wiki {{Дереккөздер жетіспейді}} {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Құйыршық хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 32-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1395]] | Басқаруын аяқтады = [[1397]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Тоқтамыс хан]] | Ізбасары = [[Темір Құтлық хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Титулы_2 = [[Ақ Орда]]ның 13-ші ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1395]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1410]] | Ізашары_2 = [[Тоқтамыс хан]] | Ізбасары_2 = [[Барақ хан]] | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = белгісіз | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1410 | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = [[Орда Ежен хан|Ордаежендіктер]] | Туған кездегі есімі = | Әкесі = [[Ұрыс хан]] | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = ұлдары: [[Барақ хан]], Ракый, Бенде-Султан <br /> қыздары: Сүйіндім бегім ([[Едіге]] әйелі) | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = }} '''Құйыршық хан''' (туған жылы белгісіз – 1410) – [[Алтын Орда]]ның 32-ші ханы, онымен қоса [[Ақ Орда]] ханы, [[Ұрыс хан]]ның баласы. “Бахр әл-асрар” атты еңбекте Құйыршықтың ұзақ жылдар [[Әмір Темір]]дің сарайында тұрғаны айтылады.<ref>Куйурчук // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. — Т. III. — <nowiki>ISBN 9965-9746-4-0</nowiki>. <small>(CC BY-SA 3.0)</small></ref> == Өмір баяны == 1378 жылы [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] жасақтарын талқандап, Құйыршықтың туған ағасы [[Темірмәлік хан|Темір-Мәлікті]] өлтіргеннен кейін, әмірлер мен билердің бір бөлігі [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] жағына өтті, ал басқалары [[Ұрыс хан|Ұрыс]] ханның ұрпақтарына адал болып қалды. Олардың кейбіреулері тұтқынға түсіп, өлім жазасына кесілді (мысалы [[Едіге|Едігенің]] әкесі [[Балтышақ]]), басқалары қашып үлгерді. [[Темірмәлік хан|Темір-Мәлік]] өлгеннен кейін, шығысқа қарай, [[Моғолстан]] шекарасына шегінген [[Ұрыс хан]] жақтастарын Ұрыстың кіші ұлы Құйыршық басқарды. [[Қашқар|Қашқардан]] Құйыршық пен оның жасақтары [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] тағын қайтаруға көмектесер деген үмітпен [[Мәуереннаһр|Мавераннахр]] билеушісі [[Әмір Темір|Әмір Темірге]] келді. Сүйтіп Құйыршық 1395 жылға дейін Темірдің қол астында болды. 1390 жылы [[Әмір Темір|Ақсақ Темір]] [[Алтын Орда]] ханы [[Тоқтамыс хан|Тоқтамысқа]] қарсы үлкен жорыққа шықты. [[Ұлытау таулары|Ұлытау]] маңында [[Әмір Темір|Темірленг]] бұл жорығы туралы әйгілі [[Темір жазуы|тастаңба]] қалдырып кетті (бүгінде ескерткіш [[Эрмитаж|Эрмитаж мұражайында]])<ref>"A mysterious stone of Timur". Silk Roads World Heritage. 2016. Archived from the original on 26 June 2020. Retrieved 2 October 2020.</ref>. Бұл жорыққа Құйыршық та, әйгілі [[Едіге|әмір Едіге]] де [[Әмір Темір|Темірдің]] қолбасшылары ретінде қатысады. 1395 жылы [[Әмір Темір]] әскері [[Терек]] өзені алабында [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] әскерін шайқаста ойсырата жеңеді. [[Әмір Темір|Темір]] бұл жеңісінен кейін еш қорғаусыз қалған Алтын Орданы талқандап, бүкіл қалаларын жермен жексен қылып, мемлекетті қатты әлсіретеді. Бұл жорықтың мақсаты, кезінде өзі таққа отырғызған [[Тоқтамыс хан|Тоқтамысты]] жазалау ғана емес, [[Ұлы Жібек жолы|Ұлы Жібек Жолы]] сауда жолының [[Ұлы Жібек Жолының Қазақстандағы сілемі|солтүстік бағытын]] жойып, бүкіл сауданы [[Темір мемлекеті|өз ордасына]] бұру еді. Нәтижесінде [[Алтын Орда|Алтын Ордадағы]] орталық билік әлсіреп, мемлекет ыдырай бастайды. Жорықтан қайтар жолда, [[Еділ|Еділ өзені]] өткеліне келгенде [[Әмір Темір]] жанындағы Құйыршықты өзінің таңдаулы жасақтарының біріне басшы етіп, Алтын Орда тағына отырғызады. Сонымен қоса патшалық дәреженің белгісі – алтын зерлі шапан мен алтын белбеу сыйлайды. [[Едіге]] болса қасында беклербек болып тағайындалып, Құйыршықтың қызын өзіне әйел қылып алады. Алайда Құйыршықтың билігі бүкіл [[Алтын Орда|Алтын Ордаға]] тараған жоқ, оның қарауындағы аумақ ел ордасы [[Сарай-Берке|Сараймен]] шектелді. 1396 жылы [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] соңғы қалған жақтастарын жинап [[Алтын Орда|Алтын Орданың]] дәстүрлі астанасы [[Сарай-Берке|Сарай-Беркені]] басып алуға тырысады. Бірақ Құйыршық қаланы қорғап, [[Тоқтамыс хан|Тоқтамысты]] тағы бір жеңіліске ұшыратады. Бұдан кейін [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] Литва княздігіне қашып, билеушісі [[Витовт|Витовттен]] қамқор тауып, Орданы қайтару үшін көмек сұрайды.<ref>''Vernadsky, George.'' A History of Russia. — Yale University Press, 1969. — P. 75. — <nowiki>ISBN 0-300-00247-5</nowiki>. Архивная копия от 7 июня 2023 на Wayback Machine</ref> Құйыршықтың күшейуінен сескенген [[Едіге]], өзіне бағынатын хан іздеп, Құйыршықтың немере інісі [[Темір Құтлық хан|Темір Құтлұғпен]] бірігіп, 1397 жылы Құйыршықты [[Алтын Орда]] тағынан тайдырып, қашуға мәжбүрлейді.<ref>Seleznëv 174; Počekaev 2010: 181-187; Reva 2016: 704; May 2018: 307-308 considers Tīmūr Qutluq to be a Timurid protégé, but this is unlikely, given his desertion and his opposition to Quyurchuq.</ref> Осы жеңілістен кейін Құйыршық [[Алтын Орда|Алтын Ордадағы]] билік үшін күреске араласпай, [[Қыпшақ даласы|Шығыс Дешті Қыпшақ]] даласына, [[Орда-Ежен ұлысы|өз әулетінің]] ұлысы [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Ордаға]] шегінді. Құйыршық 1410 жылы қайтыс болғаннан кейін [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] тағы оның ұлы [[Барақ хан (Алтын Орда)|Бараққа]] өтті.<ref>Барак-хан // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2004. — Т. I. — <nowiki>ISBN 9965-9389-9-7</nowiki>. <small>(CC BY-SA 3.0)</small></ref> == Жанұясы == Құйыршық [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] кіші ұлы, ағалары [[Құтлұғ Бұға|Құтлұғ Бұға,]] [[Тоқтақия хан|Тоқтақия,]] [[Темірмәлік хан|Темірмәлік]] бәрі [[Әмір Темір]] және [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыспен]] болған соғыстарда қайтыс болды. Өзінің үш ұлы – [[Барақ хан]], Ракый, Баянды-сұлтан және бір қызы Сүйіндім-бегім ([[Едіге|Едігенің]] әйелі) болды.<ref>''Сабитов Ж. М.'' Генеалогия Джучидов в 13-18 веках // Генеалогия Торе. — Алма-Ата, 2008. — 326 с. — 1000 экз. — <nowiki>ISBN 9965-9416-2-9</nowiki>.</ref> [[Барақ хан (Алтын Орда)|Барақтың]] ұлы [[Жәнібек хан|Жәнібек]] 1465 жылы [[Керей хан|Керей]] ағасымен [[Қазақ хандығы|Қазақ хандығын]] құрады. == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{Алтын Орда хандары}} {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Орда Ежен әулеті]] [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Ақ Орда хандары]] tv2sj2zsag1odhr8rfpa61ae4y3q4dr 3480104 3480103 2025-06-15T05:19:06Z Sagzhan 29953 /* Жанұясы */ 3480104 wikitext text/x-wiki {{Дереккөздер жетіспейді}} {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Құйыршық хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 32-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1395]] | Басқаруын аяқтады = [[1397]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Тоқтамыс хан]] | Ізбасары = [[Темір Құтлық хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Титулы_2 = [[Ақ Орда]]ның 13-ші ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1395]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1410]] | Ізашары_2 = [[Тоқтамыс хан]] | Ізбасары_2 = [[Барақ хан]] | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = белгісіз | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1410 | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = [[Орда Ежен хан|Ордаежендіктер]] | Туған кездегі есімі = | Әкесі = [[Ұрыс хан]] | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = ұлдары: [[Барақ хан]], Ракый, Бенде-Султан <br /> қыздары: Сүйіндім бегім ([[Едіге]] әйелі) | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = }} '''Құйыршық хан''' (туған жылы белгісіз – 1410) – [[Алтын Орда]]ның 32-ші ханы, онымен қоса [[Ақ Орда]] ханы, [[Ұрыс хан]]ның баласы. “Бахр әл-асрар” атты еңбекте Құйыршықтың ұзақ жылдар [[Әмір Темір]]дің сарайында тұрғаны айтылады.<ref>Куйурчук // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. — Т. III. — <nowiki>ISBN 9965-9746-4-0</nowiki>. <small>(CC BY-SA 3.0)</small></ref> == Өмір баяны == 1378 жылы [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] жасақтарын талқандап, Құйыршықтың туған ағасы [[Темірмәлік хан|Темір-Мәлікті]] өлтіргеннен кейін, әмірлер мен билердің бір бөлігі [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] жағына өтті, ал басқалары [[Ұрыс хан|Ұрыс]] ханның ұрпақтарына адал болып қалды. Олардың кейбіреулері тұтқынға түсіп, өлім жазасына кесілді (мысалы [[Едіге|Едігенің]] әкесі [[Балтышақ]]), басқалары қашып үлгерді. [[Темірмәлік хан|Темір-Мәлік]] өлгеннен кейін, шығысқа қарай, [[Моғолстан]] шекарасына шегінген [[Ұрыс хан]] жақтастарын Ұрыстың кіші ұлы Құйыршық басқарды. [[Қашқар|Қашқардан]] Құйыршық пен оның жасақтары [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] тағын қайтаруға көмектесер деген үмітпен [[Мәуереннаһр|Мавераннахр]] билеушісі [[Әмір Темір|Әмір Темірге]] келді. Сүйтіп Құйыршық 1395 жылға дейін Темірдің қол астында болды. 1390 жылы [[Әмір Темір|Ақсақ Темір]] [[Алтын Орда]] ханы [[Тоқтамыс хан|Тоқтамысқа]] қарсы үлкен жорыққа шықты. [[Ұлытау таулары|Ұлытау]] маңында [[Әмір Темір|Темірленг]] бұл жорығы туралы әйгілі [[Темір жазуы|тастаңба]] қалдырып кетті (бүгінде ескерткіш [[Эрмитаж|Эрмитаж мұражайында]])<ref>"A mysterious stone of Timur". Silk Roads World Heritage. 2016. Archived from the original on 26 June 2020. Retrieved 2 October 2020.</ref>. Бұл жорыққа Құйыршық та, әйгілі [[Едіге|әмір Едіге]] де [[Әмір Темір|Темірдің]] қолбасшылары ретінде қатысады. 1395 жылы [[Әмір Темір]] әскері [[Терек]] өзені алабында [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] әскерін шайқаста ойсырата жеңеді. [[Әмір Темір|Темір]] бұл жеңісінен кейін еш қорғаусыз қалған Алтын Орданы талқандап, бүкіл қалаларын жермен жексен қылып, мемлекетті қатты әлсіретеді. Бұл жорықтың мақсаты, кезінде өзі таққа отырғызған [[Тоқтамыс хан|Тоқтамысты]] жазалау ғана емес, [[Ұлы Жібек жолы|Ұлы Жібек Жолы]] сауда жолының [[Ұлы Жібек Жолының Қазақстандағы сілемі|солтүстік бағытын]] жойып, бүкіл сауданы [[Темір мемлекеті|өз ордасына]] бұру еді. Нәтижесінде [[Алтын Орда|Алтын Ордадағы]] орталық билік әлсіреп, мемлекет ыдырай бастайды. Жорықтан қайтар жолда, [[Еділ|Еділ өзені]] өткеліне келгенде [[Әмір Темір]] жанындағы Құйыршықты өзінің таңдаулы жасақтарының біріне басшы етіп, Алтын Орда тағына отырғызады. Сонымен қоса патшалық дәреженің белгісі – алтын зерлі шапан мен алтын белбеу сыйлайды. [[Едіге]] болса қасында беклербек болып тағайындалып, Құйыршықтың қызын өзіне әйел қылып алады. Алайда Құйыршықтың билігі бүкіл [[Алтын Орда|Алтын Ордаға]] тараған жоқ, оның қарауындағы аумақ ел ордасы [[Сарай-Берке|Сараймен]] шектелді. 1396 жылы [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] соңғы қалған жақтастарын жинап [[Алтын Орда|Алтын Орданың]] дәстүрлі астанасы [[Сарай-Берке|Сарай-Беркені]] басып алуға тырысады. Бірақ Құйыршық қаланы қорғап, [[Тоқтамыс хан|Тоқтамысты]] тағы бір жеңіліске ұшыратады. Бұдан кейін [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] Литва княздігіне қашып, билеушісі [[Витовт|Витовттен]] қамқор тауып, Орданы қайтару үшін көмек сұрайды.<ref>''Vernadsky, George.'' A History of Russia. — Yale University Press, 1969. — P. 75. — <nowiki>ISBN 0-300-00247-5</nowiki>. Архивная копия от 7 июня 2023 на Wayback Machine</ref> Құйыршықтың күшейуінен сескенген [[Едіге]], өзіне бағынатын хан іздеп, Құйыршықтың немере інісі [[Темір Құтлық хан|Темір Құтлұғпен]] бірігіп, 1397 жылы Құйыршықты [[Алтын Орда]] тағынан тайдырып, қашуға мәжбүрлейді.<ref>Seleznëv 174; Počekaev 2010: 181-187; Reva 2016: 704; May 2018: 307-308 considers Tīmūr Qutluq to be a Timurid protégé, but this is unlikely, given his desertion and his opposition to Quyurchuq.</ref> Осы жеңілістен кейін Құйыршық [[Алтын Орда|Алтын Ордадағы]] билік үшін күреске араласпай, [[Қыпшақ даласы|Шығыс Дешті Қыпшақ]] даласына, [[Орда-Ежен ұлысы|өз әулетінің]] ұлысы [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Ордаға]] шегінді. Құйыршық 1410 жылы қайтыс болғаннан кейін [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] тағы оның ұлы [[Барақ хан (Алтын Орда)|Бараққа]] өтті.<ref>Барак-хан // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2004. — Т. I. — <nowiki>ISBN 9965-9389-9-7</nowiki>. <small>(CC BY-SA 3.0)</small></ref> == Жанұясы == Құйыршық [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] кіші ұлы, ағалары [[Құтлұғ Бұға|Құтлұғ Бұға,]] [[Тоқтақия хан|Тоқтақия,]] [[Темірмәлік хан|Темірмәлік]] бәрі [[Әмір Темір]] және [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыспен]] болған соғыстарда қайтыс болды. Өзінің үш ұлы – [[Барақ хан]], Ракый, Баянды-сұлтан және бір қызы Сүйіндім-бегім ([[Едіге|Едігенің]] әйелі) болды.<ref>''Сабитов Ж. М.'' Генеалогия Джучидов в 13-18 веках // Генеалогия Торе. — Алма-Ата, 2008. — 326 с. — 1000 экз. — <nowiki>ISBN 9965-9416-2-9</nowiki>.</ref> [[Барақ хан|Барақтың]] ұлы [[Жәнібек хан|Жәнібек]] 1465 жылы [[Керей хан|Керей]] ағасымен [[Қазақ хандығы|Қазақ хандығын]] құрады. == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{Алтын Орда хандары}} {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Орда Ежен әулеті]] [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Ақ Орда хандары]] nnf4yo4cftmn9ej4kty56x0fmyub1jg 3480105 3480104 2025-06-15T05:19:32Z Sagzhan 29953 /* Өмір баяны */ 3480105 wikitext text/x-wiki {{Дереккөздер жетіспейді}} {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Құйыршық хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 32-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1395]] | Басқаруын аяқтады = [[1397]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Тоқтамыс хан]] | Ізбасары = [[Темір Құтлық хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Титулы_2 = [[Ақ Орда]]ның 13-ші ханы | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[1395]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[1410]] | Ізашары_2 = [[Тоқтамыс хан]] | Ізбасары_2 = [[Барақ хан]] | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = белгісіз | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1410 | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = [[Орда Ежен хан|Ордаежендіктер]] | Туған кездегі есімі = | Әкесі = [[Ұрыс хан]] | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = ұлдары: [[Барақ хан]], Ракый, Бенде-Султан <br /> қыздары: Сүйіндім бегім ([[Едіге]] әйелі) | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = }} '''Құйыршық хан''' (туған жылы белгісіз – 1410) – [[Алтын Орда]]ның 32-ші ханы, онымен қоса [[Ақ Орда]] ханы, [[Ұрыс хан]]ның баласы. “Бахр әл-асрар” атты еңбекте Құйыршықтың ұзақ жылдар [[Әмір Темір]]дің сарайында тұрғаны айтылады.<ref>Куйурчук // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. — Т. III. — <nowiki>ISBN 9965-9746-4-0</nowiki>. <small>(CC BY-SA 3.0)</small></ref> == Өмір баяны == 1378 жылы [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] жасақтарын талқандап, Құйыршықтың туған ағасы [[Темірмәлік хан|Темір-Мәлікті]] өлтіргеннен кейін, әмірлер мен билердің бір бөлігі [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] жағына өтті, ал басқалары [[Ұрыс хан|Ұрыс]] ханның ұрпақтарына адал болып қалды. Олардың кейбіреулері тұтқынға түсіп, өлім жазасына кесілді (мысалы [[Едіге|Едігенің]] әкесі [[Балтышақ]]), басқалары қашып үлгерді. [[Темірмәлік хан|Темір-Мәлік]] өлгеннен кейін, шығысқа қарай, [[Моғолстан]] шекарасына шегінген [[Ұрыс хан]] жақтастарын Ұрыстың кіші ұлы Құйыршық басқарды. [[Қашқар|Қашқардан]] Құйыршық пен оның жасақтары [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] тағын қайтаруға көмектесер деген үмітпен [[Мәуереннаһр|Мавераннахр]] билеушісі [[Әмір Темір|Әмір Темірге]] келді. Сүйтіп Құйыршық 1395 жылға дейін Темірдің қол астында болды. 1390 жылы [[Әмір Темір|Ақсақ Темір]] [[Алтын Орда]] ханы [[Тоқтамыс хан|Тоқтамысқа]] қарсы үлкен жорыққа шықты. [[Ұлытау таулары|Ұлытау]] маңында [[Әмір Темір|Темірленг]] бұл жорығы туралы әйгілі [[Темір жазуы|тастаңба]] қалдырып кетті (бүгінде ескерткіш [[Эрмитаж|Эрмитаж мұражайында]])<ref>"A mysterious stone of Timur". Silk Roads World Heritage. 2016. Archived from the original on 26 June 2020. Retrieved 2 October 2020.</ref>. Бұл жорыққа Құйыршық та, әйгілі [[Едіге|әмір Едіге]] де [[Әмір Темір|Темірдің]] қолбасшылары ретінде қатысады. 1395 жылы [[Әмір Темір]] әскері [[Терек]] өзені алабында [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] әскерін шайқаста ойсырата жеңеді. [[Әмір Темір|Темір]] бұл жеңісінен кейін еш қорғаусыз қалған Алтын Орданы талқандап, бүкіл қалаларын жермен жексен қылып, мемлекетті қатты әлсіретеді. Бұл жорықтың мақсаты, кезінде өзі таққа отырғызған [[Тоқтамыс хан|Тоқтамысты]] жазалау ғана емес, [[Ұлы Жібек жолы|Ұлы Жібек Жолы]] сауда жолының [[Ұлы Жібек Жолының Қазақстандағы сілемі|солтүстік бағытын]] жойып, бүкіл сауданы [[Темір мемлекеті|өз ордасына]] бұру еді. Нәтижесінде [[Алтын Орда|Алтын Ордадағы]] орталық билік әлсіреп, мемлекет ыдырай бастайды. Жорықтан қайтар жолда, [[Еділ|Еділ өзені]] өткеліне келгенде [[Әмір Темір]] жанындағы Құйыршықты өзінің таңдаулы жасақтарының біріне басшы етіп, Алтын Орда тағына отырғызады. Сонымен қоса патшалық дәреженің белгісі – алтын зерлі шапан мен алтын белбеу сыйлайды. [[Едіге]] болса қасында беклербек болып тағайындалып, Құйыршықтың қызын өзіне әйел қылып алады. Алайда Құйыршықтың билігі бүкіл [[Алтын Орда|Алтын Ордаға]] тараған жоқ, оның қарауындағы аумақ ел ордасы [[Сарай-Берке|Сараймен]] шектелді. 1396 жылы [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] соңғы қалған жақтастарын жинап [[Алтын Орда|Алтын Орданың]] дәстүрлі астанасы [[Сарай-Берке|Сарай-Беркені]] басып алуға тырысады. Бірақ Құйыршық қаланы қорғап, [[Тоқтамыс хан|Тоқтамысты]] тағы бір жеңіліске ұшыратады. Бұдан кейін [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]] Литва княздігіне қашып, билеушісі [[Витовт|Витовттен]] қамқор тауып, Орданы қайтару үшін көмек сұрайды.<ref>''Vernadsky, George.'' A History of Russia. — Yale University Press, 1969. — P. 75. — <nowiki>ISBN 0-300-00247-5</nowiki>. Архивная копия от 7 июня 2023 на Wayback Machine</ref> Құйыршықтың күшейуінен сескенген [[Едіге]], өзіне бағынатын хан іздеп, Құйыршықтың немере інісі [[Темір Құтлық хан|Темір Құтлұғпен]] бірігіп, 1397 жылы Құйыршықты [[Алтын Орда]] тағынан тайдырып, қашуға мәжбүрлейді.<ref>Seleznëv 174; Počekaev 2010: 181-187; Reva 2016: 704; May 2018: 307-308 considers Tīmūr Qutluq to be a Timurid protégé, but this is unlikely, given his desertion and his opposition to Quyurchuq.</ref> Осы жеңілістен кейін Құйыршық [[Алтын Орда|Алтын Ордадағы]] билік үшін күреске араласпай, [[Қыпшақ даласы|Шығыс Дешті Қыпшақ]] даласына, [[Орда-Ежен ұлысы|өз әулетінің]] ұлысы [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Ордаға]] шегінді. Құйыршық 1410 жылы қайтыс болғаннан кейін [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] тағы оның ұлы [[Барақ хан|Бараққа]] өтті.<ref>Барак-хан // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2004. — Т. I. — <nowiki>ISBN 9965-9389-9-7</nowiki>. <small>(CC BY-SA 3.0)</small></ref> == Жанұясы == Құйыршық [[Ұрыс хан|Ұрыс ханның]] кіші ұлы, ағалары [[Құтлұғ Бұға|Құтлұғ Бұға,]] [[Тоқтақия хан|Тоқтақия,]] [[Темірмәлік хан|Темірмәлік]] бәрі [[Әмір Темір]] және [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыспен]] болған соғыстарда қайтыс болды. Өзінің үш ұлы – [[Барақ хан]], Ракый, Баянды-сұлтан және бір қызы Сүйіндім-бегім ([[Едіге|Едігенің]] әйелі) болды.<ref>''Сабитов Ж. М.'' Генеалогия Джучидов в 13-18 веках // Генеалогия Торе. — Алма-Ата, 2008. — 326 с. — 1000 экз. — <nowiki>ISBN 9965-9416-2-9</nowiki>.</ref> [[Барақ хан|Барақтың]] ұлы [[Жәнібек хан|Жәнібек]] 1465 жылы [[Керей хан|Керей]] ағасымен [[Қазақ хандығы|Қазақ хандығын]] құрады. == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{Алтын Орда хандары}} {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Орда Ежен әулеті]] [[Санат:Алтын Орда хандары]] [[Санат:Ақ Орда хандары]] nwokcc00ush8k3i4dfwva8r8ckphh77 10 58856 3480029 3479699 2025-06-15T03:15:13Z Nurtenge 93712 3480029 wikitext text/x-wiki {{Басты бет/Түйін | түйін = {{flatlist| '''[[Портал:Ағымдағы оқиғалар|Ағымдағы оқиғалар:]]''' [[Үндістан мен Пәкістан арасындағы қақтығыс (2025)|Үндістан мен Пәкістан арасындағы қақтығыс]] • [[Израиль−Хамас соғысы|Газа соғысы]] • [[Ресейдің Украинаға басып кіруі]] {{Small|([[Ресейдің Украинаға басып кіру хронологиясы (2022 жылдан бастап)|хронологиясы]], [[Курск облысындағы шайқастар (2024 жылдан)|Курск облысындағы шайқастар]])}} }} <!-- Ағымдағы оқиғалардың бірінің суреттемесі --> [[Сурет:Prime Minister of Bharat, Shri Narendra Damodardas Modi looks on at the wreckage of the crashed Air India Flight 171.jpg|оңға|150px]] <!-- Нақты оқиғалар --> * [[13 маусым]] — [[Израиль]] [[Иран]]ға қарсы '''[[Израильдің Иранға соққысы (2025)|әскери операция]]''' бастады. * [[12 маусым]] — [[Хабар (агенттік)|«Хабар» агенттігі]] '''[[Junior Eurovision ән байқауы 2025|2025 жылғы Junior Eurovision ән байқауына]]''' қатыспайтынын мәлімдеді, [[Қазақстан Junior Eurovision ән байқауында|Қазақстан]] байқауға соңғы рет 2022 жылы қатысты. * [[12 маусым]] — Үндістанның [[Ахмадабад]] қаласындағы '''[[Ахмадабад маңындағы Boeing 787 апаты|Boeing 787 апатынан]]''' (''суретте'') 260-тан аса адам қаза тапты. * [[10 маусым]] — Аустрияның [[Грац]] қаласындағы [[Орта мектеп|орта мектептегі]] '''[[Грац мектебіндегі атыс|атыстан]]''' он бір адам қаза тапты. * [[3 маусым]] — Оңтүстік Кореядағы '''[[Корея Республикасындағы президент сайлауы (2025)|президенттік сайлау]]''' нәтижесінде [[Ли Чжэ Мён]] жаңа [[Корея Республикасының президенті]] болып сайланды. * [[1 маусым]] — '''[[«Өрмек» операциясы]]''' нәтижесінде FPV-дрондарымен Ресейдің бірқатар әскери ұшақтары жойылды. }} <noinclude> {{doc}} </noinclude> 9ys49qx6am9ryrujpgzudg8z4t0gvfx 3480196 3480029 2025-06-15T09:17:52Z Nurtenge 93712 3480196 wikitext text/x-wiki {{Басты бет/Түйін | түйін = {{flatlist| '''[[Портал:Ағымдағы оқиғалар|Ағымдағы оқиғалар:]]''' [[Үндістан мен Пәкістан арасындағы қақтығыс (2025)|Үндістан мен Пәкістан арасындағы қақтығыс]] • [[Израиль−Хамас соғысы|Газа соғысы]] • [[Ресейдің Украинаға басып кіруі]] {{Small|([[Ресейдің Украинаға басып кіру хронологиясы (2022 жылдан бастап)|хронологиясы]], [[Курск облысындағы шайқастар (2024 жылдан)|Курск облысындағы шайқастар]])}} }} <!-- Ағымдағы оқиғалардың бірінің суреттемесі --> [[Сурет:Prime Minister of Bharat, Shri Narendra Damodardas Modi looks on at the wreckage of the crashed Air India Flight 171.jpg|оңға|150px]] <!-- Нақты оқиғалар --> * [[13 маусым]] — [[Израиль]] [[Иран]]ға қарсы '''[[Израильдің Иранға соққысы (2025)|әскери операция]]''' бастады. * [[12 маусым]] — [[Хабар (агенттік)|«Хабар» агенттігі]] '''[[Junior Eurovision ән байқауы 2025|2025 жылғы Junior Eurovision ән байқауына]]''' қатыспайтынын мәлімдеді, [[Қазақстан Junior Eurovision ән байқауында|Қазақстан]] байқауға соңғы рет 2022 жылы қатысты. * [[12 маусым]] — Үндістанның Ахмадабад қаласындағы '''[[Ахмадабад маңындағы Boeing 787 апаты|Boeing 787 апатынан]]''' (''суретте'') 260-тан аса адам қаза тапты. * [[10 маусым]] — Аустрияның Грац қаласындағы [[Орта мектеп|орта мектептегі]] '''[[Грац мектебіндегі атыс|атыстан]]''' он бір адам қаза тапты. * [[3 маусым]] — Оңтүстік Кореядағы '''[[Корея Республикасындағы президент сайлауы (2025)|президенттік сайлау]]''' нәтижесінде [[Ли Чжэ Мён]] жаңа [[Корея Республикасының президенті]] болып сайланды. * [[1 маусым]] — '''[[«Өрмек» операциясы]]''' нәтижесінде FPV-дрондарымен Ресейдің бірқатар әскери ұшақтары жойылды. }} <noinclude> {{doc}} </noinclude> o0dlyxc7vqi2gcg6to8ydzoptjsfkkx 0 71812 3480022 3475149 2025-06-14T20:50:39Z Liveposterg 120679 /* Сілтемелер */ 3480022 wikitext text/x-wiki [[Сурет:800px-Virtual Private Network overview kaz.svg.png|thumb|400px|VPN технологиясы]] '''VPN''' ('''Виртуальды жеке желі''' {{lang-en|virtual private network}}) — жалпы қолданыста бар желі базасыңда құрылатын корпоративті [[жел]]і (PSIN, ISDN) және негізгі желіге ұқсас қызмет түрлерін ([[қоңырауды қайта адрестеу]], [[мәтіңдік пошта]]) көрсетеді. VPN-нің негізгі ерекшеліктері: мәліметтерді жоғары деңгейде қорғау және қысқартылган нөмір терудің көмегі арқылы оперативті қосылуды қамтамасыз ететін өзіндік нөмірлеу жобасы. Виртуалды жеке желі (VPN) - бірінші кезекте Интернет секілді желілерді қоғамдық коммуникациялық құрылымдарды алыс қашықтықта (әсіресе жеке географиялық құрылымдарды) байланыстыратын жеке желі. Бұл желілер мәліметті шифрлеу сияқты тунельдік протоколдар және қауіпсіздік шаралары арқылы жеке желілердің қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. Мәселен, VPN бас кеңселердің бөлімшелерін желіге қосылу қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін де қолданылуы мүмкін. Сондай-ақ VPN әртекті бірақ бір типті, мысалы IPv6 желісін IPv4 желісі арқылы, байланыстыруы мүмкін. Жалпы VPN-дердің екі түрі бар: қашықтан басқарылатын VPN және сайт-сайт VPN. Қашықтан басқарылатын VPN жеке қолданушыларға қашықтан басқарылатын желіге қосылуға мүмкіндік береді, мысалы өзінің компаниясының интражелісіне қосылу роумингі. Сайт-сайт VPN бірнеше қолданушының байланысуын қарастырады, мәселен, филиалдардың компания желісіне қосылуы. Виртуалды желілер әрине шығындарды азайтады, себебі қауіпсіздікті күшейте отырып, қолданыстағы құрылымдарды пайдалана отырып, жалға алынатын желілерге деген сұранысты азайтады. Ереже бойынша, VPN желідегі бөтен тұлғалар арасында жеке мәліметтердің жайылып кетпеуін қадағалау мақсатымен, қашықтан қолданушылардан тіркелу және шифрлеу әдістерін қолдануды талап етіледі. Виртуалды жеке желілердің көмегімен қолданушылар, файлдар, принтерлер, мәліметтер базасы және желі ішіндегі қауіпсіз веб-сайттар сияқты қашықтан басқарылатын ресурстарды пайдалану сияқты желілердің көптеген фунцияларына қол жеткізе алады. VPN қашықтан қолданушылар орталық желіге нүкте-нүкте сілтеме арқылы тікелей байланысқандығына таңданыстарын жасырмайды. Бірақ VPN-ды қолданып отқан адамды WebRTC арқылы қолданушының домендік атау жүйесін анықтауға болады. Бұл VPN-ның осал тұсы болып табылады == Тарихы және статусы == Виртуалды жеке желілер кадрларды қайта жіберу негізінде жеке желілерге негізделіп келді. IP-VPN-дер қаржылай шығындардың кемуі, өтімділік мүмкіндігінің өсуі және қауіпсіздікке қол сұғушылықтың төмендеуі есебінен тарап кетті. Бұл IP-VPN-дер ақырында кез келген желіден өз орнын табады, мейлі ол ұялыдан ұялыға, спутниктік, сайттан сайтқа, немесе корпоративті жергілікті желі болсын. == VPN желілерінің түрлері == VPN желілері былай жіктеледі: * [[IP туннелі|туннельдену]] трафигін қолданатын [[туннельдену протоколдары|протоколдар]] * туннельдену нүктесінің жойылуы, яғни клиенттің шектелуі немесе байланысты қамтамасыз етушінің шектелуі * немесе олар сайттан сайтқа немесе қашықтан басқару байланысты ұсынады * қауіпсіздік деңгейі көрсетіледі * олар [[OSI моделі|OSI қабатын]] желіге қосылу үшін 2 деңгейлі немесе 3 деңгейлі байланыс ретінде ұсынады <ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Электроника, радиотехника және байланыс. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007 ISBN 9965-36-448-6</ref> ==Дереккөздер== <references/> == VPN құрылымы == VPN екі бөліктен тұрады: "ішкі" (Қытайдың) желісі бойынша берілуі мүмкін болатын бірнеше және "сыртқы" желі өтетін инкапсулированное қосылым (әдетте Интернет). Виртуалды жеке желі қосылымын де мүмкін болады. Пайдаланушының VPN қашықтан қол жеткізу арқылы жүргізіледі, ол ретінде қосылған сервер қосылымды қойылатын ішкі де, сыртқы (жалпыға қолжетімді) қойылатын қойылатын болады. Пайдаланушының сәйкестендіру процесін өту талап етеді, содан кейін қосылған кезде қашықтағы сервер аутентификация процесінің (не басқа қосылымдары орнату кезінде қорғалған желісін) қол жеткізу. Қашықтағы пайдаланушы сәтті өту үшін өкілеттіктер беріледі, яғни кейін екі процестерді (алыс желі) желі жұмысының авторлану процесінен пайда болады. == Іске асыру деңгейі == Әдетте жоғары емес деңгейде өзгеріссіз күйінде пайдалануға мүмкіндік береді, себебі осы деңгейлер криптография қолдану желілік VPN жазады көлік хаттамалары (TCP сияқты, UDP). Microsoft Windows VPN желілері - [қор көзі көрсетілмеген 520 күн], әрі виртуалды РРТР іске асыруына бірін білдіреді деп пайдаланушылар деген термин жасау үшін пайдаланылатын жеке желілер көбінесе шығарылмайды. Көбінесе Виртуалды IP хаттамасы - Қапшықтану Хаттаманың басқа бір желісін жасау үшін пайдаланылады (мұндай тәсілі - Point to point пайдаланады PPTP іске асыру Tunneling Protocol) немесе PPP Ethernet (PPPoE) (олардың барлығының да айырым). Соңғы уақытта жеке желілер құру үшін ғана емес, бірақ шындығында VPN технологиясы пайдаланылады және Интернетке шығу беру үшін кейбір провайдерами "соңғы миля постсоветтік кеңістіктегі". Берілетін ақпараттың тиісті деңгейде сату және пайдалану кезінде арнайы бағдарламалық жасақтамасының желісі VPN шифрлау жоғары деңгейін қамтамасыз ете алады. Дұрыс теңшеу кезінде барлық құрауыштардың технология VPN желідегі анонимдігі қамтамасыз етеді.{{wikify}} ==Сілтемелер== * [http://www.ja.net/documents/development/vpn/different-flavours-of-vpn-web.pdf JANET UK "Different Flavours of VPN: Technology and Applications"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110801234311/http://www.ja.net/documents/development/vpn/different-flavours-of-vpn-web.pdf |date=2011-08-01 }} * [http://www.vpnc.org/ Virtual Private Network Consortium - a trade association for VPN vendors] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090630054539/http://www.vpnc.org/ |date=2009-06-30 }} * [http://en.cship.org/wiki/Virtual_Private_Network CShip VPN-Wiki/List] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100805061337/http://en.cship.org/wiki/Virtual_Private_Network |date=2010-08-05 }} * [http://www.microsoft.com/vpn Virtual Private Networks] on Microsoft TechNet * [http://www.linuxjournal.com/article/9916 Creating VPNs with IPsec and SSL/TLS] Linux Journal article by Rami Rosen * [http://netsniff-ng.org curvetun] a lightweight curve25519-based multiuser IP tunnel / VPN * [http://en.flossmanuals.net/bypassing-censorship/ch025_what-is-vpn/ Using VPN to bypass internet censorship] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120625091627/http://en.flossmanuals.net/bypassing-censorship/ch025_what-is-vpn/ |date=2012-06-25 }} in [http://www.howtobypassinternetcensorship.org/ ''How to Bypass Internet Censorship''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160202145153/http://www.howtobypassinternetcensorship.org/ |date=2016-02-02 }}, a FLOSS Manual, 10 наурыз 2011, 240 pp * [https://medium.com/impossible-studio/%D0%BF%D0%BE%D1%87%D0%B5%D0%BC%D1%83-%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%B8%D1%82-%D0%B8%D1%81%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%82%D1%8C-%D0%BF%D0%BB%D0%B0%D1%82%D0%BD%D1%8B%D0%B9-vpn-%D0%B2%D0%BC%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%BE-%D0%B1%D0%B5%D1%81%D0%BF%D0%BB%D0%B0%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE-%D1%87%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%BD%D1%8B%D0%B9-%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B1%D0%BE%D1%80-%D1%81-%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%B8-e8403974b168 Почему стоит использовать платный VPN вместо бесплатного: честный разбор с примерами] {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Электроника]] [[Санат:Ақпараттану]] {{Elec-stub}} 4oswvb3lkeeptskudsngn18nzbx743f 0 118014 3479955 3452500 2025-06-14T12:49:35Z Шайнүсіп 161753 3479955 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер|Есімі=Жақып Қажманұлы Асанов|Титулы=[[Қазақстан Парламенті Сенаты төрағасының орынбасары|Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты төрағасының орынбасары]]|Ту=Emblem of Kazakhstan 3d.svg|Ту2=Flag of Kazakhstan.svg|Басқара бастады=26 қаңтар 2023 жылдан бастап|Бірігіп басқарушы1=[[Ольга Валентиновна Перепечина|Ольга Перепечина]]|Ізашары=[[Асқар Оразалыұлы Шәкіров|Асқар Шәкіров]]|тақырыпша1=Төраға|мәтін1=[[Мәулен Сағатханұлы Әшімбаев|Мәулен Әшімбаев]]|Титулы_2=[[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының]] [[Қазақстан Парламенті Сенатының 8-сайланым депутаттары|VIII сайланым депутаты]]|Ту_2=Emblem of Kazakhstan 3d.svg|Ту2_2=Flag of Kazakhstan.svg|Басқара бастады_2=24 қаңтар 2023 жылдан бастап|Президент_2=[[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]]<br>[[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]]|Титулы_3=[[Қазақстан Жоғарғы Соты|Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының]] 8-[[Қазақстан Жоғарғы Соты#Жоғарғы сот төрағалары|төрағасы]]|Ту_3=Logotip verhovnogo suda rk.png|Ту2_3=Flag of Kazakhstan.svg|Басқара бастады_3=11 желтоқсан 2017|Басқаруын аяқтады_3=8 желтоқсан 2022|Президент_3=[[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]]|Ізашары_3=[[Қайрат Әбдіразақұлы Мәми|Қайрат Мәми]]|Ізбасары_3=[[Асламбек Амангелдіұлы Мерғалиев|Асламбек Мерғалиев]]|Титулы_4=[[Қазақстан|Қазақстан Республикасының]] 8-[[Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы|Бас прокуроры]]|Ту_4=General prosecutor's of the Kazakhstan.jpg|Ту2_4=Flag of Kazakhstan.svg|Басқара бастады_4=25 сәуір 2016|Басқаруын аяқтады_4=11 желтоқсан 2017|Ізашары_4=[[Асқат Қайзоллаұлы Дауылбаев|Асқат Дауылбаев]]|Ізбасары_4=[[Қайрат Пернешұлы Қожамжаров|Қайрат Қожамжаров]]|Титулы_5=[[Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы|Қазақстан Республикасы Бас прокурорының]] орынбасары|Ту_5=General prosecutor's of the Kazakhstan.jpg|Ту2_5=Flag of Kazakhstan.svg|Басқара бастады_5=6 қыркүйек 2012|Басқаруын аяқтады_5=25 сәуір 2016|тақырыпша1_5=Бас прокурор|мәтін1_5=[[Асқат Қайзоллаұлы Дауылбаев|Асқат Дауылбаев]]|тақырыпша1_2=Төраға|мәтін1_2=[[Мәулен Сағатханұлы Әшімбаев|Мәулен Әшімбаев]]|Президент_4=[[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]]|Ізашары_5=[[Асқар Асанханұлы Секішев|Асқар Секішев]]|Титулы_6=[[Қазақстан Парламентінің Мәжілісі|Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің]] [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 4-сайланым депутаттары|IV]] және [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 5-сайланым депутаттары|V сайланымдарының депутаты]]|Ту_6=Assembly of the Parliament of the Republic of Kazakhstan logo.svg|Ту2_6=Flag of Kazakhstan.svg|Басқара бастады_6=27 тамыз 2007|Басқаруын аяқтады_6=6 қыркүйек 2012|тақырыпша1_6=Төраға|мәтін1_6=[[Аслан Есболайұлы Мусин|Аслан Мусин]]<br> [[Орал Байғонысұлы Мұхамеджанов|Орал Мұхамеджанов]]|Партиясы=[[Аманат (партия)|Нұр Отан]]|Білімі=[[Қазақ ұлттық университеті|Қазақ мемлекеттік университеті]]|Туған жері={{туғанжері|Қызылорда|Қызылордада}}, [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]|Туған күні=17.08.1963|Жұбайы=Зухра Асанова|Балалары=3|Сайты=[https://senate.parlam.kz/kk-KZ/blog/1005/biography Сенат]|Атағы=ІІ дәрежелі мемлекеттік әділет кеңесшісі|Марапаттары={{Қатар |{{Прокуратураның құрметті қызметкері}} }} {{Қатар |{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}} |{{2 дәрежелі Барыс ордені}} }} {{Қатар |{{Құрмет ордені}} |{{Парасат ордені}} |{{ҚР тәуелсіздігіне 10 жыл медалі}} }}|Ғылыми дәрежесі=[[Ғылым кандидаты|Заң ғылымдарының кандидаты]]}} '''Жақып Қажманұлы Асанов''' ([[17 тамыз]] [[1963 жыл|1963]], [[Қызылорда қаласы|Қызылорда]]) — қазақстандық мемлекеттік қайраткер, заңгер, заң ғылымдарының кандидаты және II дәрежелі мемлекеттік әділет кеңесшісі. 2023 жылдан бастап қызметтегі [[Қазақстан Парламенті Сенаты төрағасының орынбасары|Парламент Сенаты төрағасының орынбасары]]. == Өмірбаяны == * С.М. Киров атындағы [[Қазақ ұлттық университеті|Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]]н бітірген (1985), мамандығы - «Құқықтану». * 1985 жылдан - [[Қызылорда облысы|Қызылорда]] облыстық қорғаушылар коллегиясының стажері. * 1986 жылдан - Қызылорда қаласы прокурорының аға көмекшісі міндетін атқарушы, прокурордың аға көмекшісі, Қызылорда облысы прокуратура бөлімінің бастығы. * 1993 жылдан - жалпы бақылау басқармасының аға прокуроры. * 1993 жылдың қазан айынан - ҚР Бас прокуратурасының жалпы бақылау басқармасының бақылау органдарында банктер, қаржы-несие қатынастары туралы заңнаманың орындалуын қадағалау бойынша бөлім бастығы. * 1995 жылдың қараша айынан - кеңесші. * 1996 жылдан - ҚР Президенті әкімшілігінің заңнама, құқықтық тәртіп және сот реформасын қамтамасыз ету бөлімінің сектор меңгерушісі. * 1996 жылдан - ОҚО бойынша салық полициясы басқармасы бастығының бірінші орынбасары. * 1997 жылдан - ҚР Бас прокурорының аға көмекшісі, бастықтың орынбасары, әлеуметтік-экономикалық саладағы заңдылықты қадағалау басқармасының бастығы, ҚР Бас прокуратурасының мемлекеттік органдар іс-әрекетіндегі заңдылықты қадағалау департаментінің бастығы. * 2001 жылдан - [[Алматы қаласы]] прокурорының бірінші орынбасары. * 2002 жылдан - [[Павлодар облысы]]ның прокуроры. * 2003 жылдан - ҚР Әділет вице-министрі. * 2005 жылдан - «Атамекен» одағы» ҚҰЭП атқарушы директоры. * 2005 жылдың маусым айынан 2006 жылдың наурыз айына дейін - «Қазақстандық коммуналдық жүйелер» АҚ директорлар кеңесінің төрағасы. * 2006 жылдан - «Ордабасы» корпорациясы» АҚ президенті. * 2007-2011 жж. – «Нұр Отан» ХДП партиялық тізімі бойынша IV сайланған Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаты. * 2012 жылғы қаңтардан бастап – «Нұр Отан» ХДП партиялық тізімі бойынша V сайланған Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаты. * 2012 жылдың қыркүйегінен - Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының орынбасары. * 2016 жылдың 25 сәуірінен - Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры.<ref>[https://www.nur.kz/kk/1111785-qazaqstannynh-bas-prokurory-taghayynd.html Қазақстанның Бас прокуроры тағайындалды]</ref> * 2017 жылғы 11 желтоқсан - 2022 жылғы 8 желтоқсан аралығында Жоғарғы сот төрағасы болды. * 2023 жылы 24 қаңтарда Президент Жарлығымен Сенат депутаты болып тағайындалды. 2023 жылы 26 қаңтарда Сенат төрағасының орынбасары болып сайланды.<ref>[https://baq.kz/persons_directory/asanov-zha-yp-azhyman-ly-/ АНЫҚТАМА. Асанов Жақып Қажыманұлы]</ref> == Марапаттары == * «Құрмет» орденімен марапатталған. * ҚР Прокуратурасының Құрметті қызметкері. * «Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 10 жыл» медалімен марапатталған (2001). == Шендері == * Әділет аға кеңесшісі. * ''Әскери атағы'' - аға лейтенант. == Отбасы == * Анасы - Асанова Зағипа, зейнеткер, түтынушылық кооперация жүйесінің ардагері. * Үйленген. Жұбайы - Асанова Зухра (1965 жылы туған), үй шаруасында. * Ұлдары - Асанов Темір (1988 жылы туған), Асанов Ержан (1990 жылы туған); қызы - Асанова Ажар (2000 жылы туған).<ref>Қазақстан Республикасында кімнің кім екені - 2011 жыл. Екі томдық анықтамалық. Алматы, 2011 ІSВN 978-601-278-473-2</ref> ==Сілтемелер== * [http://www.parlam.kz/kk/mazhilis/person/1137 Мәжілістің құрамы мен құрылымы, АСАНОВ Жақып Қажманұлы] ==Дереккөздер== <references/> {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Павлодар облысының прокурорлары]] [[Санат:Қазақстан вице-министрлері]] [[Санат:Қазақстан Парламенті Мәжiлiсінің IV шақырылымының депутаттары]] [[Санат:Қазақстан Парламенті Мәжiлiсінің V шақырылымының депутаттары]] [[Санат:Қазақстан Бас Прокурорлары]] [[Санат:Қазақстан Жоғарғы Сотының төрағалары]] [[Санат:Қазақстан Парламенті Сенатының депутаттары]] [[Санат:Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті түлектері]] [[Санат:Аманат партиясының мүшелері]] [[Санат:Заң ғылымдарының кандидаттары]] 7n71kkge93hibgz6a9tjzps0n5b14vo 3480002 3479955 2025-06-14T18:49:21Z Kasymov 10777 3480002 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер|Есімі=Жақып Қажманұлы Асанов|Титулы=[[Қазақстан Парламенті Сенаты төрағасының орынбасары|Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты төрағасының орынбасары]]|Ту=Emblem of Kazakhstan 3d.svg|Ту2=Flag of Kazakhstan.svg|Басқара бастады=26 қаңтар 2023 жылдан бастап|Бірігіп басқарушы1=[[Ольга Валентиновна Перепечина|Ольга Перепечина]]|Ізашары=[[Асқар Оразалыұлы Шәкіров|Асқар Шәкіров]]|тақырыпша1=Төраға|мәтін1=[[Мәулен Сағатханұлы Әшімбаев|Мәулен Әшімбаев]]|Титулы_2=[[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының]] [[Қазақстан Парламенті Сенатының 8-сайланым депутаттары|VIII сайланым депутаты]]|Ту_2=Emblem of Kazakhstan 3d.svg|Ту2_2=Flag of Kazakhstan.svg|Басқара бастады_2=24 қаңтар 2023 жылдан бастап|Президент_2=[[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]]<br>[[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]]|Титулы_3=[[Қазақстан Жоғарғы Соты|Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының]] 8-[[Қазақстан Жоғарғы Соты#Жоғарғы сот төрағалары|төрағасы]]|Ту_3=Logotip verhovnogo suda rk.png|Ту2_3=Flag of Kazakhstan.svg|Басқара бастады_3=11 желтоқсан 2017|Басқаруын аяқтады_3=8 желтоқсан 2022|Президент_3=[[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]]|Ізашары_3=[[Қайрат Әбдіразақұлы Мәми|Қайрат Мәми]]|Ізбасары_3=[[Асламбек Амангелдіұлы Мерғалиев|Асламбек Мерғалиев]]|Титулы_4=[[Қазақстан|Қазақстан Республикасының]] 8-[[Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы|Бас прокуроры]]|Ту_4=General prosecutor's of the Kazakhstan.jpg|Ту2_4=Flag of Kazakhstan.svg|Басқара бастады_4=25 сәуір 2016|Басқаруын аяқтады_4=11 желтоқсан 2017|Ізашары_4=[[Асқат Қайзоллаұлы Дауылбаев|Асқат Дауылбаев]]|Ізбасары_4=[[Қайрат Пернешұлы Қожамжаров|Қайрат Қожамжаров]]|Титулы_5=[[Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы|Қазақстан Республикасы Бас прокурорының]] орынбасары|Ту_5=General prosecutor's of the Kazakhstan.jpg|Ту2_5=Flag of Kazakhstan.svg|Басқара бастады_5=6 қыркүйек 2012|Басқаруын аяқтады_5=25 сәуір 2016|тақырыпша1_5=Бас прокурор|мәтін1_5=[[Асқат Қайзоллаұлы Дауылбаев|Асқат Дауылбаев]]|тақырыпша1_2=Төраға|мәтін1_2=[[Мәулен Сағатханұлы Әшімбаев|Мәулен Әшімбаев]]|Президент_4=[[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]]|Ізашары_5=[[Асқар Асанханұлы Секішев|Асқар Секішев]]|Титулы_6=[[Қазақстан Парламентінің Мәжілісі|Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің]] [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 4-сайланым депутаттары|IV]] және [[Қазақстан Парламенті Мәжілісінің 5-сайланым депутаттары|V сайланымдарының депутаты]]|Ту_6=Assembly of the Parliament of the Republic of Kazakhstan logo.svg|Ту2_6=Flag of Kazakhstan.svg|Басқара бастады_6=27 тамыз 2007|Басқаруын аяқтады_6=6 қыркүйек 2012|тақырыпша1_6=Төраға|мәтін1_6=[[Аслан Есболайұлы Мусин|Аслан Мусин]]<br> [[Орал Байғонысұлы Мұхамеджанов|Орал Мұхамеджанов]]|Партиясы=[[Аманат (партия)|Нұр Отан]]|Білімі=[[Қазақ ұлттық университеті|Қазақ мемлекеттік университеті]]|Туған жері={{туғанжері|Қызылорда|Қызылордада}}, [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]|Туған күні=17.08.1963|Жұбайы=Зухра Асанова|Балалары=3|Сайты=[https://senate.parlam.kz/kk-KZ/blog/1005/biography Сенат]|Атағы=ІІ дәрежелі мемлекеттік әділет кеңесшісі|Марапаттары={{Қатар |{{Прокуратураның құрметті қызметкері}} }} {{Қатар |{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}} |{{2 дәрежелі Барыс ордені}} }} {{Қатар |{{Құрмет ордені}} |{{Парасат ордені}} |{{ҚР тәуелсіздігіне 10 жыл медалі}} }}|Ғылыми дәрежесі=[[Ғылым кандидаты|Заң ғылымдарының кандидаты]]}} '''Жақып Қажманұлы Асанов''' ([[17 тамыз]] [[1963 жыл|1963]], [[Қызылорда қаласы|Қызылорда]]) — қазақстандық мемлекеттік қайраткер, заңгер, заң ғылымдарының кандидаты және II дәрежелі мемлекеттік әділет кеңесшісі. 2023 жылдан бастап қызметтегі [[Қазақстан Парламенті Сенаты төрағасының орынбасары|Парламент Сенаты төрағасының орынбасары]]. == Өмірбаяны == * С.М. Киров атындағы [[Қазақ ұлттық университеті|Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]]н бітірген (1985), мамандығы - «Құқықтану». * 1985 жылдан - [[Қызылорда облысы|Қызылорда]] облыстық қорғаушылар коллегиясының стажері. * 1986 жылдан - Қызылорда қаласы прокурорының аға көмекшісі міндетін атқарушы, прокурордың аға көмекшісі, Қызылорда облысы прокуратура бөлімінің бастығы. * 1993 жылдан - жалпы бақылау басқармасының аға прокуроры. * 1993 жылдың қазан айынан - ҚР Бас прокуратурасының жалпы бақылау басқармасының бақылау органдарында банктер, қаржы-несие қатынастары туралы заңнаманың орындалуын қадағалау бойынша бөлім бастығы. * 1995 жылдың қараша айынан - кеңесші. * 1996 жылдан - ҚР Президенті әкімшілігінің заңнама, құқықтық тәртіп және сот реформасын қамтамасыз ету бөлімінің сектор меңгерушісі. * 1996 жылдан - ОҚО бойынша салық полициясы басқармасы бастығының бірінші орынбасары. * 1997 жылдан - ҚР Бас прокурорының аға көмекшісі, бастықтың орынбасары, әлеуметтік-экономикалық саладағы заңдылықты қадағалау басқармасының бастығы, ҚР Бас прокуратурасының мемлекеттік органдар іс-әрекетіндегі заңдылықты қадағалау департаментінің бастығы. * 2001 жылдан - [[Алматы қаласы]] прокурорының бірінші орынбасары. * 2002 жылдан - [[Павлодар облысы]]ның прокуроры. * 2003 жылдан - ҚР Әділет вице-министрі. * 2005 жылдан - «Атамекен» одағы» ҚҰЭП атқарушы директоры. * 2005 жылдың маусым айынан 2006 жылдың наурыз айына дейін - «Қазақстандық коммуналдық жүйелер» АҚ директорлар кеңесінің төрағасы. * 2006 жылдан - «Ордабасы» корпорациясы» АҚ президенті. * 2007-2011 жж. – «Нұр Отан» ХДП партиялық тізімі бойынша IV сайланған Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаты. * 2012 жылғы қаңтардан бастап – «Нұр Отан» ХДП партиялық тізімі бойынша V сайланған Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаты. * 2012 жылдың қыркүйегінен - Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының орынбасары. * 2016 жылдың 25 сәуірінен - Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры.<ref>[https://www.nur.kz/kk/1111785-qazaqstannynh-bas-prokurory-taghayynd.html Қазақстанның Бас прокуроры тағайындалды]</ref> * 2017 жылғы 11 желтоқсан - 2022 жылғы 8 желтоқсан аралығында Жоғарғы сот төрағасы болды. * 2023 жылы 24 қаңтарда Президент Жарлығымен Сенат депутаты болып тағайындалды. 2023 жылы 26 қаңтарда Сенат төрағасының орынбасары болып сайланды.<ref>[https://baq.kz/persons_directory/asanov-zha-yp-azhyman-ly-/ АНЫҚТАМА. Асанов Жақып Қажыманұлы]</ref> == Марапаттары == * «Құрмет» орденімен марапатталған. * ҚР Прокуратурасының Құрметті қызметкері. * «Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 10 жыл» медалімен марапатталған (2001). == Шендері == * Әділет аға кеңесшісі. * ''Әскери атағы'' - аға лейтенант. == Отбасы == * Анасы - Асанова Зағипа, зейнеткер, түтынушылық кооперация жүйесінің ардагері. * Үйленген. Жұбайы - Асанова Зухра (1965 жылы туған), үй шаруасында. * Ұлдары - Асанов Темір (1988 жылы туған), Асанов Ержан (1990 жылы туған); қызы - Асанова Ажар (2000 жылы туған).<ref>Қазақстан Республикасында кімнің кім екені - 2011 жыл. Екі томдық анықтамалық. Алматы, 2011 ІSВN 978-601-278-473-2</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Павлодар облысының прокурорлары]] [[Санат:Қазақстан вице-министрлері]] [[Санат:Қазақстан Парламенті Мәжiлiсінің IV шақырылымының депутаттары]] [[Санат:Қазақстан Парламенті Мәжiлiсінің V шақырылымының депутаттары]] [[Санат:Қазақстан Бас Прокурорлары]] [[Санат:Қазақстан Жоғарғы Сотының төрағалары]] [[Санат:Қазақстан Парламенті Сенатының депутаттары]] [[Санат:Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті түлектері]] [[Санат:Аманат партиясының мүшелері]] [[Санат:Заң ғылымдарының кандидаттары]] 72d137380g8ijveb774wzq7dl7x3dd6 3 122375 3479988 3479607 2025-06-14T18:24:21Z Kasymov 10777 /* Жеке кеңістігімдегі мақалалар */ Жауап беру 3479988 wikitext text/x-wiki {{Мұрағат|қыркүйек 2011 — қаңтар 2015|қаңтар 2015 — 2016 қаңтар|қаңтар 2016 — қаңтар 2017|қаңтар 2017 — сәуір 2019|маусым 2019 — желтоқсан 2020|ақпан 2021 — қаңтар 2022|ақпан 2022 — қаңтар 2023|қаңтар 2023 — сәуір 2024}} {{астынан}} == Жою №1 == Қайырлы күн. Мына қажетсіз айрық бетті <s>Мұқыр ауылдық округі</s> жою керек болып тұр. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 05:29, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05) :Алматы облысындағысының атауы шынымен Мұқыры ма? [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 08:34, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05) ::Иә, шынымен Мұқыры. Орысшасы ''Мукры''. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:51, 2024 ж. сәуірдің 29 (+05) :Жетісу облысында мұндай ауыл бар ғой [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 16:51, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05) == Павел Архипович Загребельный‎ == Павел Архипович Загребельный‎ мақаласынан не үшін «КСРО мемлекеттік сыйлығының иегерлері» деген санатты алып тастадың? Себебін айта кетсең, келесіде қоймас үшін. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) --[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 12:38, 2024 ж. мамырдың 1 (+05) : Түсіндім, кешірерсің, автоматты шығатын болып тұр ғой.--[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 12:41, 2024 ж. мамырдың 1 (+05) ::Кеш жарық {{@|Мағыпар}}! Сонымен қатар {{tl|туғанжері}}, {{tl|қайтысболғанжері}} деген үлгілерді қолдансаңыз, автоматты түрде туған/қайтыс болған жерлердің санаты пайда болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:58, 2024 ж. мамырдың 1 (+05) == Үлгі:Азаматтық қақтығыс == Қайырлы күн, ''[[Үлгі:Азаматтық қақтығыс|Азаматтық қақтығыс]]'' үлгісін дұрыстап жібересіз ба? ''Себеп'' деген істемей тұр. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:30, 2024 ж. мамырдың 7 (+05) :Сосын, ''Нәтиже'' дегенде алғашқы сөйлемде * белгісі істемейді, мысалы [[Қазақстандағы жер наразылығы (2016)]] мақаласында көрсеңіз болады. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:41, 2024 ж. мамырдың 7 (+05) :Иә, енді істейді. Бірақ "жұлдызшаны" білмедім. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 17:29, 2024 ж. мамырдың 7 (+05) ::{{@|Casserium}}''*'' барлық үлгілерде солай дұрыс көрсетпейді, метауикиден болу керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:15, 2024 ж. мамырдың 8 (+05) :::Иә солай шығар онда -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 01:27, 2024 ж. мамырдың 8 (+05) == Албан тілі мақалам жоққа шығарылды. == Менің жақында істегем мақаламда қате кеткен болар, мақаланың қате кеткен жері бар ма? Болмаса жоққа шығарудың себе не? [[Қатысушы:Nafpeg|Nafpeg]] ([[Қатысушы талқылауы:Nafpeg|талқылау]]) 17:21, 2024 ж. мамырдың 8 (+05) :Себебі, сіз аудару функция арқылы мақаланы аяғына дейін өңдеген жоқсыз. Тыныс белгілер, дереккөздер арасында интервал қалып қойған, сонымен қатар дайын үлгіні пайдаланбай отырсыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:46, 2024 ж. мамырдың 9 (+05) == Мақалада қате бар == Қайырлы күн, [[Egov.Press|мына мақалада]] суретті жойып жіберген екен. Қырғызша нұсқасындағыдай түзеп жіберсеңіз керемет болар еді. [[Арнайы:Үлесі/37.99.97.162|37.99.97.162]] 17:42, 2024 ж. мамырдың 11 (+05) : Қайырлы күн! Суретті түзеп қойдым;-[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:52, 2024 ж. мамырдың 11 (+05) == Қате == Қайырлы кеш. Біраздан бері [[Үлгі:Елді мекен-Қазақстан]] дұрыс істемей тұр. Атырау облысының барлық елді мекендерінде '''<imagemap>: 2 жолдағы кескін жарамсыз, әрбір жол мынаның біреуінен басталу қажет:''' деген жазу шығады. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 23:06, 2024 ж. мамырдың 15 (+05) ::{{@|Casserium}}, үлгі қате емес. Позкарта үлгісіне қосымша үлгі жасалды. Түзетілді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:39, 2024 ж. мамырдың 16 (+05) :::Көп рақмет -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 22:52, 2024 ж. мамырдың 16 (+05) == Жеңіл атлетші == Сәлеметсізбе! Жеңіл атлетші‎ үлгісі дүрыс істемей жатыр. ең төменгі жағында ақпаратты көрсетпейді (10 000м ден бастап). мүмкін шаблон тым созылғандықтан шығар? қалай түзетуге болады? [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 22:54, 2024 ж. мамырдың 18 (+05) :{{@|TalgatSnow}}Қайырлы күн, уақыт болғанда тексерістен өткіземін. Ұзақ үлгі екен, асықпай қарау керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 16:56, 2024 ж. мамырдың 19 (+05) ::Ok [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 21:56, 2024 ж. мамырдың 19 (+05) == Мақалаларды жою == Қайырлы кеш, мына мақалаларды жоюға ұсынамын. * <s>Атбасар түсті металдар тресі (Атбасцветмет)</s> * <s>ХVІІІ ғасырдың екінші жартысы – ХІХ ғасырдың басында Ертістің оң жағалауына көшу.</s> * <s>Қорғанысқа және басқаруға жұмсалатын шығыстар</s> * <s>Гринвуд Джеймс</s> * <s>Зат мөлшері. Авогадро саны. Молярлық масса</s> * <s>Ең кіші шекті өлшем</s> * <s>Ең үлкен шекті өлшем</s> * ''Есенжол Қаниұлы Әлиаров'' * <s>Шіркеулік славянизмдер</s> * ''Байзақ ауданының ескерткіштері'' * <s>Иоганни Густав Ренат</s> * <s>Әбілқайыр Мұқамбет Ғази Баһадур хан</s> * <s>Әуе-десанттық күштер күні</s> * <s>Өздігінен даму</s> * <s>Сесиль Джон Родс</s> [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 02:25, 2024 ж. мамырдың 20 (+05) :Қалғандары не себеппен жойылмады? [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 04:37, 2024 ж. мамырдың 21 (+05) == Үш мақала жою == Мыналарды жоюға ұсынамын: * <s>Өзіндік маркетинг</s> * ''Өзін-өзі өлтіру‎'' * <s>Мен</s> --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 14:38, 2024 ж. мамырдың 24 (+05) == Өзін-өзі өлтіру‎ == Бұл мақаланы неге жоймадыңыз? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 13:30, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) :{{@|Жанна Ж}} Керек мақала, әлде дубликаты бар ма? Ретке келтіру керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:43, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) :: Ол сізге не үшін керек? Оны қашан ретке келтіресіз? Менің ойымша, бұл мақала қажет емес. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 07:18, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) :::{{@|Жанна Ж}}, маған керек деп жазбадым, сосын мен ретке келтіремін деген жоқпын. Мақала маңызды, сіз жой деп талқыға салмай мұндай керек мақалалар жойыла бермейді. Сіздің талқылау бетіңізге қалдырып кеткен жұмысты жасасаңыз дұрыс болар еді, уақытыңыз бен ынтаңыз бар сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:54, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) :::: Бірақ мен айтқан ''Өзіндік маркетинг'' және ''Мен'' мақалаларын жойдыңыз ғой. Оларды талқыға салған жоқсыз. Ендеше мына мақаланы да жойыңыз. Оның тіпті '''Суицидтік ой''' деген дубликаты да бар. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:56, 2024 ж. мамырдың 28 (+05) :{{@|Жанна Ж}} Себебі басқа тілмен байланыспаған, сондықтан маңыздылығы төмен болғандықтан, жойылды. Ендеше жойыңыз деп бұйрық бере алмайсыз, мұнда өз еркімен. Қай нұқасының атауы ресми түрде дұрыс, соны қалдыру керек. Сізге айтылған жұмысты орындау қолыңыздан келмейтін сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:30, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) : Мен сізді түсінбей отырмын: сапасы жоғары ''Өзіндік маркетинг'', ''Өздігінен даму'' және ''Мен'' мақалаларын сіз оңай жойып, сапасы төмен ''Өзін-өзі өлтіру''‎ мақаласын белгісіз бір себеппен қалдырып отырсыз, оның тіпті дубликаты да бар. Бұл екіжүзділік пе? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:26, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) : Жалпы сіз маңыздылықтың басқа тілдерге қатысы жоқ екенін білмейді екенсіз. Бірақ бұған соншама қадалып қалсаңыз, мысалы, ''Мен'' мақаласының 27 интеруики сілтемесі бар екенін біліп жүріңіз. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:32, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) ::{{@|Жанна Ж}}Жақсы, сізге айтылған жұмысты білмейді екенсіз. Жасай алмайды екенсіз, бірақ маған сын айтып, білгіш болып, екіжүзділік танытып отырсыз. Немесе өтірікші екенсіз. 134 мақаланы тексерістен өткізіп, жоюға болатын мақалаларға үлгі қалдырып кетсеңіз. Ақыры сондай нәрсенің сарапшысына қатты ұқсайсыз. Іске сәт. Уақыт пен энергияны маған құртпаңыз, өмір онсызда қысқа. Пайдалы нәрсеге жұмсаңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:09, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) ::: Әңгімені басқа жаққа бұрудың шебері екенсіз! Екіжүзділік дегеніміз екі бірдей тақырыпты қарама-қарсы тәсілдермен шешу. Мысалы, мен айтқан '''Өзіндік маркетинг''' мақаласын сіз тез-ақ жоя салдыңыз, бірақ мен айтқан ''Өзін-өзі өлтіру''‎ мақаласын сіз «жой деп талқыға салмай мұндай керек мақалалар жойыла бермейді» деген сылтаумен қалдырдыңыз. Яғни мұнда екіжүзділік таныттыңыз!!! --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 10:38, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) :{{@|Жанна Ж}}Егер басқа сұрақтарыңыз бен артық әңгімеңіз бітсе, құр босқа менің мазамды алмаңыз. Сау болыңыз, іске сәт --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:00, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :: Екіжүзді болып танылмас үшін жаңағы үш мақаланы жойғандай [[Өзін-өзі өлтіру]] мақаласын да жойыңыз! --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 10:06, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :::Ол мақаланы не себеппен жою керек? '''Біріншіден''', бұл бетке көп бет сілтеніп тұр. '''Екіншіден''', энциклопедиялық маңызы сіз айтқандай жоқ емес айтарлықтай маңызы бар ([[wikidata:Q10737|141 тілде жазылған]]). '''Үшіншіден''', мақаланы жоюға [[Талқылау:Өзін-өзі өлтіру#Жедел жоюға ұсынысы|қарсылықтар бар]]. Нақты аргументтер ұсынсаңыз. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 10:44, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :::: Бірақ ол '''Өздігінен даму''' және '''Мен''' мақалаларын жойды ғой. Олардың сапасы шамамен бірдей, оларға да көп тілде сілтеме қойылған. Бұл кедергі болған жоқ қой. Сонда бұны да жойсын, әлде алдыңғы мақалаларды қайтара ма? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:44, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :::::Тағы айтам '''нақты аргументтер''' келтірсеңіз. Өздігінен даму бетіне [[Арнайы:Мында сілтегендер/Өздігінен даму|еш бет сілтеніп тұрған жоқ]], ал Мен бетіне [[Арнайы:Мында сілтегендер/Мен|2 бет қана сілтеніп тұр]]. Сонымен қатар, бұл мақалалар көлемі аз және сапасы жағынан өте нашар жазылған. Өтіп кеткен нәрсені қайта қозғаудың қажеті жоқ. Осымен бұл тақырып жабылсын. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 03:00, 2024 ж. маусымның 2 (+05) == Күндерек == Сәлеметсізбе! неліктен басты беттегі күндерек жаңартылмайды? кейбір күндері мүлдем бос тұр [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 19:10, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) :{{@|TalgatSnow}} Кеш жарық, себебі ешкім жасамаған, жасалғандардың өзі ескі ақпарат сияқты. Егер ынтаңыз болса жасауға болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:47, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) ::жазсам қосқан ақпарат басты бетте көрстілмейді. Бетті жаңалау батырмасы істемейді [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 10:28, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) :::{{@|TalgatSnow}} қайырлы күн! Сіз тек ақпаратты «26 мамыр» сияқты деген бетке қосып жатқанға ұқсайсыз. Басты беттегі күндеректі өңдеу үшін «Уикипедия:Бүгін/26 мамыр» дегенді өңдеу қажет -- [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 13:10, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) ::::Ок [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 13:23, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) == [[Әйелдердің қоғамдағы орны]] == Kasymov, сізге не болды??? Бұл мақалаға енгізіп жүрген түзетулерімді неге жойып жүрсіз? Бір жерден қатені таптыңыз ба? --[[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 22:49, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) :{{@|Амантаева Дарига}} Ешнәрсе болған жоқ) Сіз мақалаға тікелей қатысы '''жоқ''' сөздерге сілтеме қойып жатыр екенсіз. Олай дұрыс емес, ''Әйелдердің қоғамдағы орны'' мақаласында ''генерал'', ''қазақ әйелдері'' (жоқ мақала, әрі ондай мақала болмайды да) сөздерге сілтенген соң кері қайтардым. Сіз қойған санатты қойдым --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:04, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) :: Салт-дәстүр, қоғам, дала сөздерінің бұл мақалаға қатысы жоқ деп неге санайсыз? Тарихымызда болған төрт әйгілі әйелдің есіміне сілтеме қосу қалайша бұл мақалаға қатысты емес болады? Қайтарыңыз ол сілтемелерді... --[[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 22:26, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) :::Есімдерді сілтеймін, бірақ сал-дәстүр сияқты сөздер мақалаға тікелей қатысы жоқ --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:02, 2024 ж. маусымның 1 (+05) == Аралтұз == Қайырлы күн, ''Аралтұз'' мақаласын жойып, <s>Аралтұз комбинаты</s> мақаласын ''Аралтұз'' бетіне жылжытсаңыз. Себебі ол бұрын басталған және мен оны толықтырдым. Сосын ''Арал теңізі мәселелері жөніндегі мемлекетаралық кеңес'', ''Арал теңізі мәселелері жөніндегі мемлекетаралық келісім'' мақалаларын жоя салсаңыз. Арал теңізі мәселелері жөніндегі келісім дубликаты. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:58, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) == Сайт == Қайырлы кеш. [[Үлгі:Компания|Мына үлгінің кодына]] сайтқа қойылатын ''URL'' үлгісін қоса қоясыз ба. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:18, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :{{@|Casserium}}, өңдеуге болады. Болғаннан кейін, жаза салыңыз. Қайтадан жабамын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:46, 2024 ж. маусымның 2 (+05) ::Рақмет, қостым. Жаба берсеңіз болады -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 01:52, 2024 ж. маусымның 4 (+05) :::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]], Енді [[Үлгі:Мемлекеттік орган|мына]] үлгіні уақытша аша тұрасыз ба. Өткендегі себеппен -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:18, 2024 ж. маусымның 6 (+05) :::Қайырлы күн, сіздер осы [[Үлгі:Компания]] үлгісінде логотиптен бөлек '''сурет''' бөлімін қоса аласыздар ма, яғни компания логотипі сосын астында мысалға штаб-пәтерінің суреті тұрады. Мәселен, орыс уикипедиясындағы [https://ru.m.wikipedia.org/wiki/Apple Apple] мақаласынан қарасаңыздар болады. Солай істелсе, жақсы болар еді. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 14:24, 2024 ж. маусымның 6 (+05) ::::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]], екі үлгіні қайта аша қойыңызшы онда. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 19:47, 2024 ж. маусымның 7 (+05) :{{@|Casserium}}, {{@|Тұран}} дайын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:53, 2024 ж. маусымның 10 (+05) == [[Әйелдің отбасындағы орны]] == Сіз антифеминистсіз бе? Бұл мақаланы неге жойдыңыз? Өте жақсы жазылған мақала еді ғой. [[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 19:04, 2024 ж. маусымның 3 (+05) :Иә ''сексистпін''!! Мақаланың маңыздылығы төмен, мәселе әйел, ер болсын! Энциклопедиялық мақалаға қандай қатысы бар??? Неге жойдыңыз деудің орнына, ойыңызға келгенін ойланбай жазуға бола ма?!. Ескерту, бір-бірімізді танитын құрбы емеспіз, этика пен шекараны ұстаңыз! --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:50, 2024 ж. маусымның 4 (+05) == Медиа Уики == <s>Қайырлы кеш. Уикипедияда [https://translatewiki.net/wiki/MediaWiki:Tooltip-n-portal/kk-cyrl Translatewiki] сайтында аударылып қойған [[МедиаУики:Tooltip-n-portal]] [[МедиаУики:Articleexists]] бар. Соны жою мүмкін бе екен?</s> -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 19:46, 2024 ж. маусымның 7 (+05) == Procter & Gamble == ''Проктер мен Гэмбл'' мақаласын '''Procter & Gamble''' деп жылжытып бересіз бе? Себебі бұл компанияның ресми атауы. Сосын, <s>Проктер және Гэмбл</s>, ''Проктер мен Гэмбл'' жоя салу керек, ешкім олай іздемейді. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 01:24, 2024 ж. маусымның 9 (+05) :{{@|Тұран}} Дайын, есік атауға мақалалар сільеніп тұр --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:55, 2024 ж. маусымның 10 (+05) ::Рақмет, оны өзім жөндей саламын. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 10:23, 2024 ж. маусымның 11 (+05) ::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]] енді <s>Проктер мен Гэмбл</s> жоя салыңыз. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 11:08, 2024 ж. маусымның 11 (+05) == Жақсы мақалалардағы хаос == Сәлеметсіз бе, Kasymov мырза! Жақсы мақалаларда бүртүрлі жағдай. [[Қымыз]] мақаласы жақсы мақалалар қатарында болса да, ол таңдаулы мақала белгсіне ие. [[Биология]] мақаласында белгі мүлдем жоқ. Бұл ситуацияны түзейсіз бе [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 00:35, 2024 ж. маусымның 13 (+05) :{{@|Рахман999}}Кеш жарық, шешімді қателеспесем Амангелді мен Нұрлан мырзалар шешкен. Солардан нақты жауап алып, түзетпесе. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:05, 2024 ж. маусымның 14 (+05) ::Солардан сұрап көрейім бе? [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 02:08, 2024 ж. маусымның 14 (+05) :Иә --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:09, 2024 ж. маусымның 14 (+05) == Вандализм == ‎Мықтыбек Оразтайұлы деген қатысушы менің [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа чемпионаты (финал)]] мақаламды жойып, жылжытудың орнына көшіріп басқа атпен бастады [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)]]. өзгенің еңбегін өзіңе жатқызу админге сай келмейтін нәрсе. бұған дейін менің рұқсатымсыз жеке бетімді бастап өндеген [[Қатысушы:TalgatSnow]]. сан үшін мақалаларды бастап бітірмейді:[[Футболдан Литва чемпионаты 2023]], [[Футболдан Украина кубогы 2021/22]]. мақала санатаулары дұрыс емес. әрекет етуіңізді сұраймын @[[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]], @[[Қатысушы:Amangeldi Mukhamejan|Amangeldi Mukhamejan]], @[[Қатысушы:Салиха|Салиха]] [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 16:13, 2024 ж. шілденің 17 (+05) :{{@|TalgatSnow}}Қалпына келді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:46, 2024 ж. шілденің 18 (+05) == Мақаланың көрінуі == Қайырлы күн! [[Айбар Қайнарұлы Олжаев]] мақаласы неге гуглдан іздесе шықпайды? Тек уикидің ішінен іздегенде ғана шығады екен. Жауабыңызға алдын ала рақмет. [[Қатысушы:Daniyal.aidarov5|Daniyal.aidarov5]] ([[Қатысушы талқылауы:Daniyal.aidarov5|талқылау]]) 12:41, 2024 ж. шілденің 22 (+05) :{{@|Daniyal.aidarov5}} кеш жарық, меніңше біршама уақыт керек сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:54, 2024 ж. шілденің 22 (+05) == Research about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, We would like to invite you to submit your responses to the survey dedicated to the tools that are used currently across the Wikimedia projects and the tools that you want to have. This survey was made by the working group of the [[:m:Wikimedia CEE Hub|CEE Hub]], and your responses will be reviewed afterwards, as we want to continue supporting the communities. That support can be documentation for certain most used tools by other communities across the region per specific topics, finding solutions for new tools to be created in the future, creating most needed tools in the region (so called "regional wishlist list"), and many other options. ''Deadline to fill in the survey is '''20th of August, 2024'''.'' Submit your answers [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSeIwzCDKs6jXPG7EpZe-JH2Mm1odU0_MAv1bO-z-nLOq9dlug/viewform?usp=sf_link '''here'''] Thank you in advance for your time that you will dedicate in filling in this survey --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 18:07, 2024 ж. шілденің 26 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Мақаладағы қате == Қайырлы күн, [[Egov.Press|мына мақалада]] Instagram-парақшасы қате сілтемеге жолдайды екен. Сілтемені алып тастасаңыз жақсы болар еді. [[Арнайы:Үлесі/37.99.45.88|37.99.45.88]] 18:49, 2024 ж. шілденің 27 (+05) :Түзетілді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:38, 2024 ж. шілденің 29 (+05) == [[Жоба:Инкубатор/Astana Vision]] == Қайырлы күн Мен өңдеуге жіберген мақаланы тексере аласыз ба? Қарау кезегінде әлі көп мақалалар бар екенін түсінемін және осы мақалаға ерекше назар аударғаным үшін кешірім сұраймын. Алдын ала көп рахмет! [[Қатысушы:Nomini Meo|Nomini Meo]] ([[Қатысушы талқылауы:Nomini Meo|талқылау]]) 13:48, 2024 ж. тамыздың 9 (+05) == Мақаланы жою == Какого хуя менің қазақша мақалаларымды жоясыз ? Мен оларды орысша мақаладан өз қолыммен аударып, толықтай өзім өңдеп жарияласам, өшіріп тастағансыз. Какого хуя ? Қазақ тіліне деген құрметсіздік пе ?[[Қатысушы:Balgymbek Has Been|Balgymbek Has Been]] ([[Қатысушы талқылауы:Balgymbek Has Been|талқылау]]) 07:37, 2024 ж. тамыздың 14 (+05) :{{@|Balgymbek Has Been}} Мақалаңызда '''қ**тақта''' ақпарат жоқ екен, саған ескерткенмін! Мақаласымақты артынан құл сияқты тегін кім өңдеп толықтыру керек?? Дым ақпарат жоқ, өтірік аудару функциясы арқылы топаста жасай алады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:57, 2024 ж. тамыздың 16 (+05) == "Бергамаск Сиютасы" мақаласы жойылды. == Сәлеметсіз бе! Менің "Бергамаск Сиютасы" атты мақалам тамыздың 4, сағат 21:00-де жойылды. Не себеппен жойылғанын айтып береңізші, мен қателерін түзетіп қайта жазып көрейін. Деректер ағылшын тілді мақала нұсқасынан алынды өйткені қазақ тілінде Бергамаск Сиютасы туралы мәлеметтер жоқ. [[Қатысушы:Nafpeg|Бекзат Азатұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Nafpeg|талқылау]]) 22:18, 2024 ж. тамыздың 17 (+05) : {{@|Nafpeg}}Сіз мақала емес, жоба бастапсыз, атауы өзгеріп, тексерістен өтпей тұр: ''Бергамаск сюитасы'' --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:45, 2024 ж. тамыздың 19 (+05) == Шақырым — километрдің қазақшасы == Қайырлы күн! Мен кей елді мекендердегі орысша сөздерді қазақшалап жатсам, оларды неге қайтадан орыс нұсқасына келтіріп жүрсіз? --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 13:35, 2024 ж. тамыздың 20 (+05) Мысалы, мынау жерде [[Ақшоқы (Солтүстік Қазақстан облысы)]]. :{{@|Kyzyljar muzei}}Ресми түрде қалай? шақырым деген сөзге дереккөздер көрсетсеңіз. Халықаралық сөзді аударған дұрыс па? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:16, 2024 ж. тамыздың 22 (+05) :: Ойбай, сіз жаңалықтарды қай тілде көресіз, оқисыз?! [https://egemen.kz/article/371013-kolik-infraqurylymyn-damytugha-568-mlrd-tenhge-bolinedi Мынау кешегі жаңалықта] басты газетте шыққан ақпарат — километр емес. --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 07:03, 2024 ж. тамыздың 28 (+05) :::{{@|Kyzyljar muzei}} Осы туралы телеграмм тобына қосылып, сонда талқылаңыз. Егер шақырым деген 100 пайыз сенімді болсаңыз СІЗ барлық мақала өзгерте аласыз ба???? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:44, 2024 ж. тамыздың 28 (+05) :::: Бұл талқылайтын дүние емес. Бұны бәрі біледі, сізден басқа. --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 09:03, 2024 ж. тамыздың 30 (+05) :{{@|Kyzyljar muzei}} Сізден 100 пайыз дәлел болмағандықтан '''км''' қалады. ''Бұны бәрі біледі'', 20 млн халықтан немесе осында белсенді 250 қатысушыдан сұрадыңыз ба? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:21, 2024 ж. тамыздың 30 (+05) :: Сіз теледидардан референдум сияқты сөздерді естіп, шақырым деген сөзді қалай елемей қалғансыз? --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 12:18, 2024 ж. қыркүйектің 1 (+05) == Түркістан облысы бауырлас қалалары == неге алынып тасталды? [[Қатысушы:Nurbol9393|Nurbol9393]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurbol9393|талқылау]]) 18:53, 2024 ж. тамыздың 20 (+05) == Үлгі-инфобокс керек еді == Қайырлы күн! Тарихи нысандар мен ескерткіштер бойынша енгізілген беттерді өңдеп, жаңа материалдар енгізбекші едім, соған үлгі-инфобокс жасап бере аласыз ба? (мен жасауды білмеймін). Жасау барысында үлгіде - атауы/суреті/орналасқан жері/ескерткіш түрі/кезеңі/авторы/нысан мәртебесі деген тұстар көрсетілсе. Мысалы, [[Тәнеке батыр мазары]]. Алдын ала рахмет! Салиха 16:39, 2024 ж. тамыздың 21 (+05) :{{@|Салиха}} Кеш жарық, мысалға көрсетіп жіберсеңіз (үлгіні) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:17, 2024 ж. тамыздың 22 (+05) :Қайырлы күн! Мысалы, :{{Тарихи нысан : | атауы = Тәнеке батыр мазары : | Суреті = : | сурет атауы = : | орналасуы = Жетісу облысы, Ақсу ауданы : | жасалу кезеңі = ХІХ ғасыр : | сәулетші = : | мүсінші = : | нысанның түрі = қала құрылысы және сәулет : | нысан мәртебесі = киелі нысан :}} : қосарыңыз болса қосуға болады. Салиха 11:06, 2024 ж. тамыздың 23 (+05) :Жақсы --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:59, 2024 ж. тамыздың 24 (+05) == “Мұса пайғамбар” мақалаға енгізілген өзгерістерді қайтару == Bekzat Alibek есімді қолданушы жазған мәтін Уикипедияның стильдік талаптарына сәйкес келмейді. Мысалы, бүкіл мәтін тек жеке және исламдық тұрғыдан сипатталған. ("Ғ.С", стиль, анықтама) [[Қатысушы:Jondjas|Jondjas]] ([[Қатысушы талқылауы:Jondjas|талқылау]]) 09:24, 2024 ж. тамыздың 25 (+05) :{{@|Jondjas}} Ол жағы дұрыс, бірақ сіз неге '''Киелі кітапқа''' сілтеп тұрсыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:40, 2024 ж. тамыздың 26 (+05) == Мақалаларды жою == Ассалаумағалейкүм! [[Назар]] мен [[Абыл Өтембетұлы]] мақалаларын жоюға ұсынамын. Біріншісі түсініксіз, екіншісі қайталанған. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 16:47, 2024 ж. тамыздың 25 (+05) == Үлгі-инфобокс туралы == Қайырлы таң, Айдын! Тарихи нысанға үлгі-инфобокс жасауға мысал ретінде [[Қызыл таң маталар үйі]] бетін көріңізші, жаңа ғана жаздым. Салиха 11:30, 2024 ж. тамыздың 31 (+05) :Жақсы, уақыт тығыз болғандықтан, уикипедияға көңіл бөле алмай жатырмын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:15, 2024 ж. қыркүйектің 2 (+05) == Жою №2 == Кеш жарық! ''Асыл Тұрсынбекұлы Шубай''‎ және ''Әйел тілі'' мақалаларын жоюды ұсынамын. --[[Қатысушы:І Хәріполла|І Хәріполла]] ([[Қатысушы талқылауы:І Хәріполла|талқылау]]) 00:33, 2024 ж. қыркүйектің 5 (+05) :Жойылды, {{@|І Хәріполла}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:35, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) == Мақалада қате бар == Қайырлы күн. [[Egov.Press|Мына мақаладағы]] Instagram сілтемесі дұрыс емес екен. Түзеп жіберсеңіз. egov.kz орнына egovpress болуы керек. [[Арнайы:Үлесі/37.99.44.42|37.99.44.42]] 09:58, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) : Инстапарашаңызды түзеп қойдым. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 10:24, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) == Қ.К. Тоқаев туралы == Тоқаевтың Тимурдан басқа тағы Манира (1987 ж.т.) деген қызы бар екен ғой. Оны неге ешкім жазбайды ? Рақмет [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 11:06, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) == Аналды секс == Сәлем, ''бұл мақаланы'' жою керек! Масқара емес пе? --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 21:31, 2024 ж. қыркүйектің 11 (+05) :Кеш жарық, енді ол масқара болғанда көп тілде жазылған, бар нәрсені қайтіп жоямыз. Басқа админдерден сұрап көріңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:56, 2024 ж. қыркүйектің 12 (+05) == Қазақстанның темір жол бекеттері == Жалпы фотосуреттер қосқанда түсірген жылы міндетті түрде болу керек деп ойлаймын. Себебі қай жылы түсірілгенін оқырман білу керек. Екіншіден сол суретті, мысалы вокзалдардың дизайны өзгерсе, қайта жіберсең сурет бар деп қабылдамайды, егер жылы болмаса. Мен 10 жылдан бері Фотопланета энциклопедиясына суреттер жіберіп жүрмін, бәрінде де түсірген күнін, айын сұрайды. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 09:54, 2024 ж. қыркүйектің 13 (+05) :{{@|Мағыпар}}Кеш жарық, суреттің атауы ұзақ сияқты. Сипаттамасы бөлімінде бәрін жазып көрсетуге болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:21, 2024 ж. қыркүйектің 14 (+05) ::Жақсы, келесілерін қысқартармын. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 10:40, 2024 ж. қыркүйектің 15 (+05) == Үлгілер == == Үлгілер == Ассалаумағалейкум! [[АФК чемпиондар лигасы элитасы|АФК чемпиондар лигасы]] мен [[КОНКАКАФ чемпиондары кубогы|КОНКАКАФ чемпиондар лигасы]]ның атауы өзгеріпті. Үлгілерді қайтеміз? Атауын өзгертеміз бе? --[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 12:27, 2024 ж. қыркүйектің 16 (+05) :Кеш жарық! Навигациялық үлгілерді ма, егер сол болса иә. Әрі ескі атаудағы үлгіні жою керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 20:01, 2024 ж. қыркүйектің 16 (+05) == Жою №3 == Қайырлы кеш. Мақала атауларын бір үлгіге келтіру үшін мына сілтеме беттерді жою керек болып тұр: * ''КИМЭП'' * Үлгі:Кәрім Мәсімовтың министрлер кабинеті (2016 жыл 6 мамыр) -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 00:40, 2024 ж. қыркүйектің 30 (+05) :{{@|Casserium}}Екіншісін не үшін жою керек? Атын өзгерту керек, тарихы сақталады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:45, 2024 ж. қазанның 1 (+05) ::Ол дубликат болып тұрған үлгі. Ішіндегі мазмұны [[Үлгі:Кәрім Мәсімовтің II министрлер кабинеті]] осы үлгімен біріктірілген. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 22:57, 2024 ж. қазанның 1 (+05) == Санат == Кеш жарық! "Қазақ билері" санатында [[Би (өнер)]] мен [[Би (тұлға)]] аралас екен. Бұл санатты [[Би (өнер)]]-ге қалдырып, қазақ тұлғаларын "Қазақ би-шешендері" санатына көшірсек қайтеді? [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 23:19, 2024 ж. қазанның 2 (+05) * Санаттар дұрысталды, мәселе шешілді. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:39, 2024 ж. қазанның 3 (+05) == Results from the survey about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, During August 2024, we sent you a survey about the tools, so now we would like to bring to your attention the conclusions and results from the survey, which you can explore on this '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Tools|Meta page]]'''. I hope you will enjoy exploring the mentioned tools on the page, along with other conclusions from the survey. Thanks for your time, and we will continue working on this important topic. --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 17:10, 2024 ж. қазанның 7 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Біріктіруге немесе жоюға ұсынылған мақалалар тізімі == Біріктіруге немесе жоюға ұсынылған мақалалар тізімі: 1.0 – ''Қазақстандағы хандық биліктің жойылуы'' (жақсысы) 1.1 – <s>Қазақ хандығындағы биліктің жойылуы</s> 1.0 – [[Саңырақ Тоқтыбайұлы батыр]] (жақсысы) 1.1 – [[Саңырық Тоқтыбайұлы]] 1.2 – [[Саңырақ батыр Тоқтыбайұлы]] 1.0 – [[Хангелді Сырымбетұлы]] 1.1 – [[Ханкелді батыр]] 1.0 – [[Жолбарыс би]] 1.1 – [[Жолбарыс Жылқайдарұлы]] 1.0 – [[Әлмерек абыз]] 1.1 – [[Әлмерек Жаншықұлы]] [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 20:03, 2024 ж. қазанның 9 (+05) == Translation request == Hello, Kasymov. Can you translate and upload the article about the prominent Turkish economist [[:en:Dani Rodrik]]/[[:ru:Родрик, Дэни]] in Kazakh Wikipedia? Yours sincerely, [[Қатысушы:Oirattas|Oirattas]] ([[Қатысушы талқылауы:Oirattas|талқылау]]) 16:14, 2024 ж. қазанның 14 (+05) == Координаттар == Ассалаумағалейкум! Қала туралы мақала жазғанда картадан географиялық орнын көрсетпей жатыр ғой. [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 13:50, 2024 ж. қазанның 28 (+05) : Уағалейкум салам! Бұл кемшілік кейбір үлгілердің әлі жазылмағанына байланысты болып отыр. Мысалы, мен екі жаңа үлгіні жүктеп қойдым, енді [[Кайенна]] мен [[Уагадугу]] қалалары картада көрсетіліп тұр. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 17:25, 2024 ж. қазанның 28 (+05) ::{{@|Мықтыбек Оразтайұлы}} қай мақала? Позкартасы жасалмаған болу керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:14, 2024 ж. қазанның 29 (+05) :::[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>}, [[Сан-Томе (қала)|Сан-Томе]], [[Сент-Джорджес]] мақалаларында тұр. Кей қалалардікі әдемі боп шығады, ал кейбіреуде олай емес--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 00:39, 2024 ж. қазанның 30 (+05) :жақсы --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 20:04, 2024 ж. қазанның 31 (+05) : Иә, мәселе Позкартада болып тұр. Мен тағы Сальвадор және Эритреяны қостым, әрі қарай іліп әкетсеңдер жақсы болар ед... --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:26, 2024 ж. қазанның 31 (+05) ::Иә, жасап жатырмын--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:27, 2024 ж. қазанның 31 (+05) :{{@|Мықтыбек Оразтайұлы}} Елді мекен үлгісін толық толтыру керек. Ауданы, халқы, телефоны сияқты мәліметтер жоқ қой және дұрыс толтыру керек, ел деген параметрге ешқандай сілтеме немесе туды қоюға болмайды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:27, 2024 ж. қазанның 31 (+05) ::[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>}, ел деген параметрге тек елдің атын жазып жатырмын, еш сілтемесіз, үлгісіз--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 01:15, 2024 ж. қарашаның 1 (+05) == Неге жойдың? == ''Махмет Құлмағамбетов'' деген танымал саясаткер туралы мақаланы не пиғылмен жойғансың? --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 21:53, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :{{@|Елмұрат Х}} жедел жоюға ұсыныпты, содан соң жойылды. '''Пиғылға келсек ата жауым болу керек''' --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:00, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :: Ата жауың болатындай саған бірдеңке істеп қойған ба? [[File:Face-smile-big.svg|23px]] Негізі әйгілі тұлға, сақтап қалуға болатын еді. --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 22:05, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :{{@|Елмұрат Х}} Қалпына келтірілді, жедел жоюға ұсынған қатысушыдан сұрап көріңіз. Мүмкін дубликат мақала ма екен? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:11, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :Мақала тым қысқа, екіншіден қайталанған. Сондықтан жедел жоюға ұсынылған. Міне жақсысы: [[Махмет Ибатоллаұлы Құлмағамбетов]]. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 22:15, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) ::{{@|Елмұрат Х}} мақаланы жоюға ұсынған себебім көрсетілген, бір тұлға туралы екі мақала бола алмайды, "Махмет Ибатоллаұлы Құлмағамбетов" мақаласы бірінші басталған, сондықтан сол қалуға құқылы деп ойлаймын. Жалпы бұл тұлғаның маңыздылығы күмән тудырады. Қосатын ақпаратыңызды осы мақалаға қосуды сұраймын.--[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 22:37, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) ::: Алғашқыда жоюға себеп ретінде дубликат деп көрсетілмеген еді. Дубликат болса, жояйық әрине. --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 22:57, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) == Үлгі == Ассалаумағалейкүм. <nowiki>{{Договор}}</nowiki> үлгісі жарамсыз сияқты, дұрыстап бересіз ба? [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 12:34, 2024 ж. қарашаның 27 (+05) : Уағалейкум салам! Үлгі жарамды, бірақ орысша қалып қойған сөзді қазақшаға ауыстыру керек, сонда бәрі жақсы шығады. Мен қазір осы үлгіні мақалаға қосамын. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 09:57, 2024 ж. қарашаның 28 (+05) ::Рақмет! [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 10:45, 2024 ж. қарашаның 28 (+05) == Неге жойылды? == Сурет:Maska--kazahstan-shou1.jpeg осы суретті "Маска" мақаласына кірістіріп қоям деп жүктеп қойсам жойып тастапсыз. Адамның еңбегін еш етуді білесіз, ә. Толықтырамын оны әлі!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 23:39, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) :{{@|Madi Dos}}Екеуі де жойылады, себебі авторы мен қайнаркөзі көрсетілмеген. дайын суретті жүктеу қандай еңбек? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:42, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) ::Білем, оны көрсету керек екендігін. Менің енгізген бұрынғы суреттерімде дереккөздер бар. Кейінірек енгіземін, оның үстіне бұл еркін сурет емес. Тек осы Қазуикиде ғана орналасатын сурет, сосын адамның жасаған ісін құнсыздандырмаңыз. Админ болсаңыз, өзіңізге админсіз.Дайын суреті де енгізілмеген қаншама мақала бар. [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 23:48, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) :::Қалпына келтіремін, бірақ авторы мен дереккөзін көрсете кетсеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:54, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) == Координат модулін жаңарту == Module:Coordinates модуліне көптеген жаңартулар енгізілді, соларды қазақша нұсқасына енгізіп, координаттардың мақаладағы орналасуын дұрыстау керек. Модульді соңғы рет сіз өңдепсіз, жаңартып жіберуіңізді сұраймын. [[Қатысушы:Murat Karibay|Murat Karibay]] ([[Қатысушы талқылауы:Murat Karibay|талқылау]]) 22:45, 2024 ж. желтоқсанның 22 (+05) <s>:Дайын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:41, 2024 ж. желтоқсанның 23 (+05)</s> Нақтылау керек :Мысалы: [[Екібастұз]] немесе кез келген қала жайлы мақаланы ашқанда, коориднаттар инфобокспен бірге жабысып тұрады. Соны түзесеңіз. [[Қатысушы:Murat Karibay|Murat Karibay]] ([[Қатысушы талқылауы:Murat Karibay|талқылау]]) 23:38, 2024 ж. желтоқсанның 25 (+05) ::{{@|Murat Karibay}}Ол үлгіден емес, уикипедияның интерфейсі жаңарғаннан болып тұр. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:09, 2024 ж. желтоқсанның 27 (+05) == Кедергі == Саламатсыз ба, мазалағыныма кешірім сұраймын. Мен қазақша Википедияға өз үлесімді қосқым келеді, алайда шегіндіруші 1nter pares деген адам менің әрбір өңдеуімді себепсіз жойып жатыр. Мен одан неге өңдеулерімді жойғаның сұрадым, бірақ нақты жауап ала алмадым. Осы жайында шара қолдансаңыз. Алдын ала рақмет [[Қатысушы:Әбдіқадыр Асхат|Әбдіқадыр Асхат]] ([[Қатысушы талқылауы:Әбдіқадыр Асхат|талқылау]]) 20:33, 2024 ж. желтоқсанның 25 (+05) == Айдаушы мақала == Француз және үнді соғысы деген жойылған мақаланы айдаушы бет ретінде қалпына келтіру үшін сыртқы сілтемелерді қалай қолдансам болады және оған рұқсатым бар ма [[Қатысушы:Әбдіқадыр Асхат|Әбдіқадыр Асхат]] ([[Қатысушы талқылауы:Әбдіқадыр Асхат|талқылау]]) 20:43, 2024 ж. желтоқсанның 25 (+05) == Администраторды сайлау == Кеш жарық! [[Уикипедия:Администраторларды сайлау‎|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 21:56, 2025 ж. қаңтардың 1 (+05) == Үлгі == Кеш жарық! Осы үлгінің басқасы бар ма? (Үлгі:Апат). Көрсетілімі нашарлау, не қолдануға болады орнына? [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 00:08, 2025 ж. қаңтардың 22 (+05) :Бсақасын біле алмадым, мүмкін дубликат жасай бермей, осы үлгіні жаңарту керек шығар --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:11, 2025 ж. қаңтардың 22 (+05) == Администратор құқығынан айыру == Кеш жарық! [[Уикипедия:Администратор құқығынан айыру|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 19:31, 2025 ж. қаңтардың 23 (+05) == Thank you for being a medical contributors! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |rowspan="2" style="vertical-align: middle; padding: 5px;" | [[File:Wiki Project Med Foundation logo.svg|130px]] |style="font-size: x-large; padding: 3px 3px 0 3px; height: 1.5em;" |'''The 2024 Cure Award''' |- | style="vertical-align: middle; padding: 3px;" |In 2024 you '''[[mdwiki:WikiProjectMed:WikiProject_Medicine/Stats/Top_medical_editors_2024_(all)|were one of the top medical editors in your language]]'''. Thank you from [[m:WikiProject_Med|Wiki Project Med]] for helping bring free, complete, accurate, up-to-date health information to the public. We really appreciate you and the vital work you do! Wiki Project Med Foundation is a [[meta:Wikimedia_thematic_organizations|thematic organization]] whose mission is to improve our health content. '''[[meta:Wiki_Project_Med#People_interested|Consider joining for 2025]]''', there are no associated costs. Additionally one of our primary efforts revolves around translating health content. We invite you to '''[https://mdwiki.toolforge.org/Translation_Dashboard/index.php try our new workflow]''' if you have not already. Our dashboard automatically [https://mdwiki.toolforge.org/Translation_Dashboard/leaderboard.php collects statistics] of your efforts and we are working on [https://mdwiki.toolforge.org/fixwikirefs.php tools to automatically improve formating]. |} Thanks again :-) -- [[mdwiki:User:Doc_James|<span style="color:#0000f1">'''Doc James'''</span>]] along with the rest of the team at '''[[m:WikiProject_Med|Wiki Project Med Foundation]]''' 11:23, 2025 ж. қаңтардың 26 (+05) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Top_Other_Language_Editors_2024&oldid=28172893 тізімін пайдаланып User:Doc James@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Байланыс == Kasymov мырза сізбен қалай байланысқа шықсақ болады, мақала өңдеуге қатысты кейбір сұрақтар бар еді? [[Қатысушы:Nirvana 0099|Nirvana 0099]] ([[Қатысушы талқылауы:Nirvana 0099|талқылау]]) 11:21, 2025 ж. ақпанның 5 (+05) == Бітікші сайлауы == Қайырлы таң! [[Уикипедия:Бітікшілерді сайлау|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 07:34, 2025 ж. ақпанның 19 (+05) == Господин Касымов == Господин Касымов, как с вами связаться? У нас есть вопросы по редактированию статьи [[Қатысушы:1lockeny|1lockeny]] ([[Қатысушы талқылауы:1lockeny|талқылау]]) 19:54, 2025 ж. наурыздың 14 (+05) == Assistance with Template Updates on Kazakh Wikipedia == Hello Kasymov, I hope you're doing well. I recently made a request on the Kazakh Wikipedia village pump regarding updating certain country data templates to align with standard formatting. Since this impacts multiple pages, I’d appreciate your input or assistance in addressing it. You can find my request here: [[Уикипедия:Форум#Replacing "Country data" templates with "Үлгі:Байрақ".]] Please let me know if you need any clarification. Thank you for your time and consideration! Best regards. [[Қатысушы:OperationSakura6144|OperationSakura6144]] ([[Қатысушы талқылауы:OperationSakura6144|талқылау]]) 07:35, 2025 ж. наурыздың 26 (+05) == Sorting files in categories == Hi! I hope you can help me a bit. [[Үлгі:Non-free media]] seems to put files in [[:Category:Тегін мақалалар]] and according to Google Translate it means free files. It should say something like "All non-free files" like [[:en:Template:Non-free media]]. Also [[Үлгі:Free media]] should put files in "All free files" like [[:en:Template:Free media]]. Can you help fix? Finally there seems to be a lot of redundant categories in [[:Санат:Уикипедия:Суреттер]]. Can you delete those that are not needed? If you want to rename the categories wit files without machine-readable source, author etc. you need to use Translatewiki. You can see more at [[:m:File_metadata_cleanup_drive/How_to_fix_metadata#Finding_images_without_an_information_template]]. [[Қатысушы:MGA73|MGA73]] ([[Қатысушы талқылауы:MGA73|талқылау]]) 23:23, 2025 ж. сәуірдің 11 (+05) == Бетті жою == Қайырлы күн, Қасымов мырза. ''Қатысушы:Austrian Cat/зертхана/Осман империясы'' бетімді жоюыңыздың себебі не? [[Қатысушы:Austrian Cat|Austrian Cat]] ([[Қатысушы талқылауы:Austrian Cat|талқылау]]) 09:55, 2025 ж. сәуірдің 25 (+05) :қалпына келтірдім, бірақ ондай мақала бар ғой. Бұрынғы автордың еңбегін жоққа шығарып, зертханаңыздан көшіре салу болмайды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:54, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) ::неге? Қазақша Уикипедияда мақалалардың көбісі безендіру, яғни эстетика, дереккөздер мен сілтемелердің болуы тараптарынан біраз ақсап, және жалпы сапа критерийлерін қанағаттандырмайды деп айтуға болады. Әсіресе ол басқа тілдік бөлімдермен салыстырғанда байқалады. Егер де біздегі мақаланы ағылшын бөлімінде қолданылған сілтемелер мен деректерге негізделіп, оны бейімдеп һәм безендіріп, қайтадан жазғаннан не залал? Бір түсіндіріп жіберсеңіз [[File:Face-grin.svg|25px]] [[Қатысушы:Austrian Cat|Austrian Cat]] ([[Қатысушы талқылауы:Austrian Cat|талқылау]]) 23:15, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) :::соны неге мақаланың өзің безендіріп, толықтырып жаңартпасқа --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:22, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) ::::әзірше жазылу үрдісінде, зертханамда мәтін толық дайын болған соң, мақаланың өзіне бір-ақ өңдеме арқылы көшіре салам деген ой болған негізі. Себебі қазуикидегі кейбір үлгілер, мысалға [[Үлгі:Sfn]] жеке өзіме қазірше шамалы түсініксіз болып тұр (себебі орыс Уикипедиясында бұл үлгіні қолдану үшін, [[Үлгі:Cite book]] дегеннің "| ref =" қатарында автор есімін енгізіп, дәл соны ''sfn'' үлгісіне қоясың). Жазып аяқтаған соң, бұл үлгі дұрыс жұмыс істеп, барлық ақпарат толық екеніне көзім жеткенде жария етемін (деп ойлағанмын). Ондайға тыйым салынған ба? [[Қатысушы:Austrian Cat|Austrian Cat]] ([[Қатысушы талқылауы:Austrian Cat|талқылау]]) 23:32, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) :Сапаға көмектесер еді, түсінгенім көп өңделген уикипедия тереңдігі көп болады екен --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:46, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) Балам, ''Абсурдизм'' деген мақаланы неге жойдың? Қайтара салшы... --[[Қатысушы:І Хәріполла|І Хәріполла]] ([[Қатысушы талқылауы:І Хәріполла|талқылау]]) 23:37, 2025 ж. Мамырдың 2 (+05) :Қалпына келді, {{@|І Хәріполла}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:38, 2025 ж. Мамырдың 9 (+05) Сәлем, [[Хасанкейф]] және [[Ойжұмбақ]] мақалаларын неге жойғансың? Қалпыларына келтіргенің дұрыс болады. --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 22:05, 2025 ж. Мамырдың 7 (+05) :Кеш жарық! {{@|Елмұрат Х}} Ол қатысушы тоқтамай мақалалар жазған екен, барлық мақаласын жойғанмын. Қалпына келтірмеймін, себебі біреудің шала жұмысын админдер артынан неге ретке келтіріп отыру керек? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:38, 2025 ж. Мамырдың 9 (+05) :: Сәлем! Жалпы ондай жерде «тексерілмеген мақала» деген үлгіні қолданған жөн. Басқа қатысушылардың еңбегін елейтін болсақ, әрине. Немесе «бастама» деген үлгі де бар және оған қатысты көптеген нақтылау белгілерін қолдануға болады, егер мақалалар санын күрт азаюын қаламасақ. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 23:57, 2025 ж. Мамырдың 11 (+05) :{{@|Еститін Азамат}} кеш жарық! Онсызда сондай үлгі қойылады, бірақ оның мазмұнын, сапасын, грамматикасын кім тексереді. Біреудің артын кім тегін тексеріп, көзді қызартып, қиналып отыру керек. Ынтасы мен жауапкершілігі жоғары адам жазатын нәрсені жазады, жай шетелге барып қайту үшін жасамайды. Шындық солай --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:49, 2025 ж. Мамырдың 13 (+05) :: Қызықсың. Сені мұнда біреу мәжбүрлеп жатыр ма? --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:00, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) :Бірнеше қатысушы ғана тексеріп, уақытын бөліп, сапасыз дүниемен күресіп жүр. Соның ішінен Сені байқамадым. Сондықтан уақытты маған құрта бермей, жақсы мақалалар дамытуға үлес қоссаң немесе қате, жетіспейтін үлгілерлі толықтырса жақсы болар еді. Егер оларды түзетіп тексеріске салсаң, жоюға болмайды. Осыны әсіресе оқушылар мен студенттер көп пайдаланады. Мазмұны копи паст жасалған нәрседен қазуикипедияның сапасына күмәнмен қарайтын болады. Айдаладағы біреудің мақаласына басты ауыртудың қажеті шамалы. Болмаса телеграм топқа жаз, осы мәселені шулатып жүргенімізге біраз болды. Бірақ көбісі робот сияқты, қыстырмайды, бір рет қана өңделген, аударылған, конвейер мақалаларын минут сайын жазып отырады. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:58, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) :: Әлгі [[Абсурдизм]] мақаласын алайықшы — оны өзің жойдың, өзің қалпына келтірдің. Жалпы оны жоятындай ештеңе көріп жатқан жоқпын, әжептәуір мақала. Орфографиялық қателер бар әрине, бірақ ол енді басқа әңгіме. Мүмкін, жойғанда сен оны оқымаған да шығарсың? Солай болып көрінеді. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 17:36, 2025 ж. мамырдың 18 (+05) :Ол да мүмкін, себебі жоймай қарап шыққанымда түзететін заттары көп болды. Сондықтан 2-3 минут аралықта жасалған мақалалардың сапасына күмн тудырдым. Сондықтан соған ұқсас дүниелерді қарамай жойғаным бар. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:09, 2025 ж. мамырдың 20 (+05) :: Сөйтіп жүріп сапалы мақалаларды құртып жүрсің. Басқа қатысушылар Қазақ уикипедиясындағы мақалалар санын арттырып жатқанда, сен осындай керағар әрекетпен айналысып, не пайда таппақшысың? --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 23:17, 2025 ж. мамырдың 21 (+05) :{{@|Еститін Азамат}} сені және басқа да ұқсас '''фейк''' аккаунтарды бұғаттау жайлы талқылап жатыр. Соған қарағанда шынымен 4-5 аккаунт бір адамға тиесілі болу керек. Сен мені қадалағанша басқа шаруалармен айналыссай, істейтін тірлігін, жұмысын жоқ па? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:58, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) :: Мұнда фейк жұмыспен айналысқанды сені ғана көріп тұрмын. Жарайды, сен мылжи бермей, қатесіз жазуды үйреніп алсаш. Әртүрлі фейк тапсырмаларды «қадалағамай». --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 08:09, 2025 ж. мамырдың 23 (+05) :::Бұл даудың қажеті жоқ, бір-біріміздің уақытымызды алып нестейміз? :::Әркім барынша жұмыстанып жатыр, арасында қателерде болады, мінсіз адам жоқ) :::@[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]], сізге ұсыныс, басқа қатысушылардың әрекеттерін «қадағаламай» өзіңіз де мақала жазып бастаңыз. Мүмкін сіздікі ең үздігі болып шығар? :::Осы талқылау былай (агрессивті түрде) жалғаса берсе шынымен де бұғаттау шараларын еңгізуге тура келеді. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 08:25, 2025 ж. мамырдың 23 (+05) :::: Артық кетсем, кешірерсіз. Жалпы бейтарап болуға тырысқанмын... --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 09:18, 2025 ж. мамырдың 23 (+05) :{{@|Еститін Азамат}} не деген екі жүзділік пен жасанды жауап. Бейтарап дей ма... деп Сен, не пайда таппақшысың деген жауаптар ше? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 13:33, 2025 ж. мамырдың 24 (+05) *{{@|Еститін Азамат}} Айтқаным келді. Құрметті админдер осы және осыған ұқсас '''ФЕЙК-ПРОВОКАТОР''' аккаунттың бәрін бұғаттап жою керек. ''Мира бел, Джамбул, осы аккаунт, Хәриполла'' деген аккаунт бір адамның артында. Кім екенін де сезіп тұрмын. {{@|Batyrbek.kz}}, {{@|Нұрлан Рахымжанов}} шара қолдансаңыздар. '''Ң''' әрпіне әдейі қате жіберіп, айтқан жауабынан байқадым. Өзінің жұмысы мен жеке өмірі жоқ па? Дені дұрыс емес-ау (осындай сөздер жазуға тура келіп тұр). Егер сіздер әрекет қылмасаңыздар өзім ретке келтіремін --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 13:28, 2025 ж. мамырдың 24 (+05) *:Еститін Азамат деген қатысушыны 6 айға блоктадым. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 16:29, 2025 ж. мамырдың 29 (+05) == CEE Meeting 2025 == Сәлеметсізбе. Биыл Грекияның Салоники қаласында CEE Meeting 2025 конференциясы болады. Біздің қауымдастық атынан 2 делегат қатыса алады. [[Уикипедия:Форум/Жаңалықтар#CEE_Meeting_2025|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 23:25, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) :дауыс берілді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:01, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) == Техникалық мәселе == Ұлы мәртебелім, мен жоқ кезде қандай техникалық мәселе туындады? Мүмкін кейбіреуін шеше алармын. Талқылау легінне жазайын десем жаза алмай қалыппын, бұл менде ғана ма білейін деп едім. Әзірге себебін таба алмай жатырмын. Санатта неге мақалалар қазақ алфавитімен ретттелмейді деген сұраққа әлі жауап тапқам жоқ, мен жоқта анау үш нұсқа деген пәле жоғалыпты, қуанып қалдым. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 20:51, 2025 ж. мамырдың 21 (+05) :Арыстанбек, үш нұсқаны алдырттық қой әйтүп-бүйтіп. Талқылау легін барлық уики бойынша аламыз деп жатыр еді. Сол алып тастаған болар. Санаттар туралы сұрап көрейін. Осы бет иесінен кешірім өтінем, оның атынан жауап беріп отырғаным үшін. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 08:52, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) ::@[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek.kz]] Талқылау легі деген керемет дүние еді, жақсы дүниені неге құртқанды жақсы көреді екен. Фейсбуктың да алғашқы кездегі дизайны мен талқылау құрылымы өте әдемі еді, қазір быт-шыт бірдеңе болып кетткен. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 10:18, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) == [[Бауыржан]] == Why are you removing the name I added? [[Қатысушы:Altenmann|Altenmann]] ([[Қатысушы талқылауы:Altenmann|талқылау]]) 00:25, 2025 ж. мамырдың 28 (+05) == Join us at the Next CEE Catch up! Learn about Temporary accounts! == Hi everyone, We want to announce the tenth '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Catch up|CEE Catch Up]]''' session, which will be dedicated to the '''Temporary accounts''', as this important change is going to affect every Wikipedia soon, so it is important for patrollers and functionaries like you to understand this change. On wikis where temporary accounts are enabled, IP addresses of unregistered editors are not visible publicly. Only those who fight spam, vandalism, harassment and disinformation have access to IP addresses there. The session will take place on '''10th of June 2025, 18:00-19:00 CEST''' (check your ''[https://zonestamp.toolforge.org/1749571200 local time]''). If you are interested in this topic, then '''[[:m:Event:CEE Catch up Nr. 10 (June 2025)|sign-up for the session here]]'''. [[User:TRistovski-CEEhub|TRistovski-CEEhub]] ([[User talk:TRistovski-CEEhub|талқылау]]) 16:17, 2025 ж. мамырдың 29 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_admins&oldid=28802724 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Үлгі == Қайырлы кеш! Апат және Оқиға үлгілерін ретке келтіре аласыз ба? Нашарлау екен. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 21:56, 2025 ж. маусымның 1 (+05) :Кеш жарық! Қазір өңдей алмаймын, кейінірек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:57, 2025 ж. маусымның 1 (+05) == Жеке кеңістігімдегі мақалалар == Қайырлы күн.Неліктен менің жеке кеңістігімдегі мақалаларды түсіндірместен өшірдіңіз? Мен негізгі мақала кеңістігін толтырмау үшін бос уақытымда жұмыс істейтін жаңа мақалалар жасадым. (Қатысушы:Programman/Kickstarter, т.д.). Барлық жойылған мақалаларды қалпына келтіруді сұраймын. [[Қатысушы:Programman|Programman]] ([[Қатысушы талқылауы:Programman|талқылау]]) 15:46, 2025 ж. маусымның 11 (+05) :Кеш жарық! Ол жерде ешқандай мақалалар көріп тұрған жоқпын. Бәрі бос бет қой? [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:05, 2025 ж. маусымның 13 (+05) ::Иә, әзірге бос беттер болды, онда мен мәтінді біртіндеп қосуды жоспарладым. Осы беттердің барлығын қайта жасауым керек пе, әлде оларды қалпына келтіре аласыз ба? [[Қатысушы:Programman|Programman]] ([[Қатысушы талқылауы:Programman|талқылау]]) 13:40, 2025 ж. маусымның 13 (+05) :::асықпай, біртіңдеп жазған дұрыс-ау. [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:24, 2025 ж. маусымның 14 (+05) == Мыстангер жайлы ақпаратты мақұлдау == Сәлем! Мыстангер жайлы бетті қазақшаға аударып, ақпарат қосып едім. Соны мақұлдап, жариялап жіберсеңіздер. [[Қатысушы:Aweworthy|Aweworthy]] ([[Қатысушы талқылауы:Aweworthy|талқылау]]) 14:19, 2025 ж. маусымның 13 (+05) k4h024hua6x7vy1g5vm1e2phgb67bil 3480025 3479988 2025-06-14T22:48:42Z Шайнүсіп 161753 /* Жою */ жаңа бөлім 3480025 wikitext text/x-wiki {{Мұрағат|қыркүйек 2011 — қаңтар 2015|қаңтар 2015 — 2016 қаңтар|қаңтар 2016 — қаңтар 2017|қаңтар 2017 — сәуір 2019|маусым 2019 — желтоқсан 2020|ақпан 2021 — қаңтар 2022|ақпан 2022 — қаңтар 2023|қаңтар 2023 — сәуір 2024}} {{астынан}} == Жою №1 == Қайырлы күн. Мына қажетсіз айрық бетті <s>Мұқыр ауылдық округі</s> жою керек болып тұр. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 05:29, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05) :Алматы облысындағысының атауы шынымен Мұқыры ма? [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 08:34, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05) ::Иә, шынымен Мұқыры. Орысшасы ''Мукры''. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:51, 2024 ж. сәуірдің 29 (+05) :Жетісу облысында мұндай ауыл бар ғой [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 16:51, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05) == Павел Архипович Загребельный‎ == Павел Архипович Загребельный‎ мақаласынан не үшін «КСРО мемлекеттік сыйлығының иегерлері» деген санатты алып тастадың? Себебін айта кетсең, келесіде қоймас үшін. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) --[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 12:38, 2024 ж. мамырдың 1 (+05) : Түсіндім, кешірерсің, автоматты шығатын болып тұр ғой.--[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 12:41, 2024 ж. мамырдың 1 (+05) ::Кеш жарық {{@|Мағыпар}}! Сонымен қатар {{tl|туғанжері}}, {{tl|қайтысболғанжері}} деген үлгілерді қолдансаңыз, автоматты түрде туған/қайтыс болған жерлердің санаты пайда болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:58, 2024 ж. мамырдың 1 (+05) == Үлгі:Азаматтық қақтығыс == Қайырлы күн, ''[[Үлгі:Азаматтық қақтығыс|Азаматтық қақтығыс]]'' үлгісін дұрыстап жібересіз ба? ''Себеп'' деген істемей тұр. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:30, 2024 ж. мамырдың 7 (+05) :Сосын, ''Нәтиже'' дегенде алғашқы сөйлемде * белгісі істемейді, мысалы [[Қазақстандағы жер наразылығы (2016)]] мақаласында көрсеңіз болады. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:41, 2024 ж. мамырдың 7 (+05) :Иә, енді істейді. Бірақ "жұлдызшаны" білмедім. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 17:29, 2024 ж. мамырдың 7 (+05) ::{{@|Casserium}}''*'' барлық үлгілерде солай дұрыс көрсетпейді, метауикиден болу керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:15, 2024 ж. мамырдың 8 (+05) :::Иә солай шығар онда -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 01:27, 2024 ж. мамырдың 8 (+05) == Албан тілі мақалам жоққа шығарылды. == Менің жақында істегем мақаламда қате кеткен болар, мақаланың қате кеткен жері бар ма? Болмаса жоққа шығарудың себе не? [[Қатысушы:Nafpeg|Nafpeg]] ([[Қатысушы талқылауы:Nafpeg|талқылау]]) 17:21, 2024 ж. мамырдың 8 (+05) :Себебі, сіз аудару функция арқылы мақаланы аяғына дейін өңдеген жоқсыз. Тыныс белгілер, дереккөздер арасында интервал қалып қойған, сонымен қатар дайын үлгіні пайдаланбай отырсыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:46, 2024 ж. мамырдың 9 (+05) == Мақалада қате бар == Қайырлы күн, [[Egov.Press|мына мақалада]] суретті жойып жіберген екен. Қырғызша нұсқасындағыдай түзеп жіберсеңіз керемет болар еді. [[Арнайы:Үлесі/37.99.97.162|37.99.97.162]] 17:42, 2024 ж. мамырдың 11 (+05) : Қайырлы күн! Суретті түзеп қойдым;-[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:52, 2024 ж. мамырдың 11 (+05) == Қате == Қайырлы кеш. Біраздан бері [[Үлгі:Елді мекен-Қазақстан]] дұрыс істемей тұр. Атырау облысының барлық елді мекендерінде '''<imagemap>: 2 жолдағы кескін жарамсыз, әрбір жол мынаның біреуінен басталу қажет:''' деген жазу шығады. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 23:06, 2024 ж. мамырдың 15 (+05) ::{{@|Casserium}}, үлгі қате емес. Позкарта үлгісіне қосымша үлгі жасалды. Түзетілді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:39, 2024 ж. мамырдың 16 (+05) :::Көп рақмет -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 22:52, 2024 ж. мамырдың 16 (+05) == Жеңіл атлетші == Сәлеметсізбе! Жеңіл атлетші‎ үлгісі дүрыс істемей жатыр. ең төменгі жағында ақпаратты көрсетпейді (10 000м ден бастап). мүмкін шаблон тым созылғандықтан шығар? қалай түзетуге болады? [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 22:54, 2024 ж. мамырдың 18 (+05) :{{@|TalgatSnow}}Қайырлы күн, уақыт болғанда тексерістен өткіземін. Ұзақ үлгі екен, асықпай қарау керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 16:56, 2024 ж. мамырдың 19 (+05) ::Ok [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 21:56, 2024 ж. мамырдың 19 (+05) == Мақалаларды жою == Қайырлы кеш, мына мақалаларды жоюға ұсынамын. * <s>Атбасар түсті металдар тресі (Атбасцветмет)</s> * <s>ХVІІІ ғасырдың екінші жартысы – ХІХ ғасырдың басында Ертістің оң жағалауына көшу.</s> * <s>Қорғанысқа және басқаруға жұмсалатын шығыстар</s> * <s>Гринвуд Джеймс</s> * <s>Зат мөлшері. Авогадро саны. Молярлық масса</s> * <s>Ең кіші шекті өлшем</s> * <s>Ең үлкен шекті өлшем</s> * ''Есенжол Қаниұлы Әлиаров'' * <s>Шіркеулік славянизмдер</s> * ''Байзақ ауданының ескерткіштері'' * <s>Иоганни Густав Ренат</s> * <s>Әбілқайыр Мұқамбет Ғази Баһадур хан</s> * <s>Әуе-десанттық күштер күні</s> * <s>Өздігінен даму</s> * <s>Сесиль Джон Родс</s> [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 02:25, 2024 ж. мамырдың 20 (+05) :Қалғандары не себеппен жойылмады? [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 04:37, 2024 ж. мамырдың 21 (+05) == Үш мақала жою == Мыналарды жоюға ұсынамын: * <s>Өзіндік маркетинг</s> * ''Өзін-өзі өлтіру‎'' * <s>Мен</s> --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 14:38, 2024 ж. мамырдың 24 (+05) == Өзін-өзі өлтіру‎ == Бұл мақаланы неге жоймадыңыз? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 13:30, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) :{{@|Жанна Ж}} Керек мақала, әлде дубликаты бар ма? Ретке келтіру керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:43, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) :: Ол сізге не үшін керек? Оны қашан ретке келтіресіз? Менің ойымша, бұл мақала қажет емес. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 07:18, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) :::{{@|Жанна Ж}}, маған керек деп жазбадым, сосын мен ретке келтіремін деген жоқпын. Мақала маңызды, сіз жой деп талқыға салмай мұндай керек мақалалар жойыла бермейді. Сіздің талқылау бетіңізге қалдырып кеткен жұмысты жасасаңыз дұрыс болар еді, уақытыңыз бен ынтаңыз бар сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:54, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) :::: Бірақ мен айтқан ''Өзіндік маркетинг'' және ''Мен'' мақалаларын жойдыңыз ғой. Оларды талқыға салған жоқсыз. Ендеше мына мақаланы да жойыңыз. Оның тіпті '''Суицидтік ой''' деген дубликаты да бар. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:56, 2024 ж. мамырдың 28 (+05) :{{@|Жанна Ж}} Себебі басқа тілмен байланыспаған, сондықтан маңыздылығы төмен болғандықтан, жойылды. Ендеше жойыңыз деп бұйрық бере алмайсыз, мұнда өз еркімен. Қай нұқасының атауы ресми түрде дұрыс, соны қалдыру керек. Сізге айтылған жұмысты орындау қолыңыздан келмейтін сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:30, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) : Мен сізді түсінбей отырмын: сапасы жоғары ''Өзіндік маркетинг'', ''Өздігінен даму'' және ''Мен'' мақалаларын сіз оңай жойып, сапасы төмен ''Өзін-өзі өлтіру''‎ мақаласын белгісіз бір себеппен қалдырып отырсыз, оның тіпті дубликаты да бар. Бұл екіжүзділік пе? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:26, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) : Жалпы сіз маңыздылықтың басқа тілдерге қатысы жоқ екенін білмейді екенсіз. Бірақ бұған соншама қадалып қалсаңыз, мысалы, ''Мен'' мақаласының 27 интеруики сілтемесі бар екенін біліп жүріңіз. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:32, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) ::{{@|Жанна Ж}}Жақсы, сізге айтылған жұмысты білмейді екенсіз. Жасай алмайды екенсіз, бірақ маған сын айтып, білгіш болып, екіжүзділік танытып отырсыз. Немесе өтірікші екенсіз. 134 мақаланы тексерістен өткізіп, жоюға болатын мақалаларға үлгі қалдырып кетсеңіз. Ақыры сондай нәрсенің сарапшысына қатты ұқсайсыз. Іске сәт. Уақыт пен энергияны маған құртпаңыз, өмір онсызда қысқа. Пайдалы нәрсеге жұмсаңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:09, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) ::: Әңгімені басқа жаққа бұрудың шебері екенсіз! Екіжүзділік дегеніміз екі бірдей тақырыпты қарама-қарсы тәсілдермен шешу. Мысалы, мен айтқан '''Өзіндік маркетинг''' мақаласын сіз тез-ақ жоя салдыңыз, бірақ мен айтқан ''Өзін-өзі өлтіру''‎ мақаласын сіз «жой деп талқыға салмай мұндай керек мақалалар жойыла бермейді» деген сылтаумен қалдырдыңыз. Яғни мұнда екіжүзділік таныттыңыз!!! --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 10:38, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) :{{@|Жанна Ж}}Егер басқа сұрақтарыңыз бен артық әңгімеңіз бітсе, құр босқа менің мазамды алмаңыз. Сау болыңыз, іске сәт --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:00, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :: Екіжүзді болып танылмас үшін жаңағы үш мақаланы жойғандай [[Өзін-өзі өлтіру]] мақаласын да жойыңыз! --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 10:06, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :::Ол мақаланы не себеппен жою керек? '''Біріншіден''', бұл бетке көп бет сілтеніп тұр. '''Екіншіден''', энциклопедиялық маңызы сіз айтқандай жоқ емес айтарлықтай маңызы бар ([[wikidata:Q10737|141 тілде жазылған]]). '''Үшіншіден''', мақаланы жоюға [[Талқылау:Өзін-өзі өлтіру#Жедел жоюға ұсынысы|қарсылықтар бар]]. Нақты аргументтер ұсынсаңыз. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 10:44, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :::: Бірақ ол '''Өздігінен даму''' және '''Мен''' мақалаларын жойды ғой. Олардың сапасы шамамен бірдей, оларға да көп тілде сілтеме қойылған. Бұл кедергі болған жоқ қой. Сонда бұны да жойсын, әлде алдыңғы мақалаларды қайтара ма? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:44, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :::::Тағы айтам '''нақты аргументтер''' келтірсеңіз. Өздігінен даму бетіне [[Арнайы:Мында сілтегендер/Өздігінен даму|еш бет сілтеніп тұрған жоқ]], ал Мен бетіне [[Арнайы:Мында сілтегендер/Мен|2 бет қана сілтеніп тұр]]. Сонымен қатар, бұл мақалалар көлемі аз және сапасы жағынан өте нашар жазылған. Өтіп кеткен нәрсені қайта қозғаудың қажеті жоқ. Осымен бұл тақырып жабылсын. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 03:00, 2024 ж. маусымның 2 (+05) == Күндерек == Сәлеметсізбе! неліктен басты беттегі күндерек жаңартылмайды? кейбір күндері мүлдем бос тұр [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 19:10, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) :{{@|TalgatSnow}} Кеш жарық, себебі ешкім жасамаған, жасалғандардың өзі ескі ақпарат сияқты. Егер ынтаңыз болса жасауға болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:47, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) ::жазсам қосқан ақпарат басты бетте көрстілмейді. Бетті жаңалау батырмасы істемейді [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 10:28, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) :::{{@|TalgatSnow}} қайырлы күн! Сіз тек ақпаратты «26 мамыр» сияқты деген бетке қосып жатқанға ұқсайсыз. Басты беттегі күндеректі өңдеу үшін «Уикипедия:Бүгін/26 мамыр» дегенді өңдеу қажет -- [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 13:10, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) ::::Ок [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 13:23, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) == [[Әйелдердің қоғамдағы орны]] == Kasymov, сізге не болды??? Бұл мақалаға енгізіп жүрген түзетулерімді неге жойып жүрсіз? Бір жерден қатені таптыңыз ба? --[[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 22:49, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) :{{@|Амантаева Дарига}} Ешнәрсе болған жоқ) Сіз мақалаға тікелей қатысы '''жоқ''' сөздерге сілтеме қойып жатыр екенсіз. Олай дұрыс емес, ''Әйелдердің қоғамдағы орны'' мақаласында ''генерал'', ''қазақ әйелдері'' (жоқ мақала, әрі ондай мақала болмайды да) сөздерге сілтенген соң кері қайтардым. Сіз қойған санатты қойдым --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:04, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) :: Салт-дәстүр, қоғам, дала сөздерінің бұл мақалаға қатысы жоқ деп неге санайсыз? Тарихымызда болған төрт әйгілі әйелдің есіміне сілтеме қосу қалайша бұл мақалаға қатысты емес болады? Қайтарыңыз ол сілтемелерді... --[[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 22:26, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) :::Есімдерді сілтеймін, бірақ сал-дәстүр сияқты сөздер мақалаға тікелей қатысы жоқ --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:02, 2024 ж. маусымның 1 (+05) == Аралтұз == Қайырлы күн, ''Аралтұз'' мақаласын жойып, <s>Аралтұз комбинаты</s> мақаласын ''Аралтұз'' бетіне жылжытсаңыз. Себебі ол бұрын басталған және мен оны толықтырдым. Сосын ''Арал теңізі мәселелері жөніндегі мемлекетаралық кеңес'', ''Арал теңізі мәселелері жөніндегі мемлекетаралық келісім'' мақалаларын жоя салсаңыз. Арал теңізі мәселелері жөніндегі келісім дубликаты. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:58, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) == Сайт == Қайырлы кеш. [[Үлгі:Компания|Мына үлгінің кодына]] сайтқа қойылатын ''URL'' үлгісін қоса қоясыз ба. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:18, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :{{@|Casserium}}, өңдеуге болады. Болғаннан кейін, жаза салыңыз. Қайтадан жабамын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:46, 2024 ж. маусымның 2 (+05) ::Рақмет, қостым. Жаба берсеңіз болады -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 01:52, 2024 ж. маусымның 4 (+05) :::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]], Енді [[Үлгі:Мемлекеттік орган|мына]] үлгіні уақытша аша тұрасыз ба. Өткендегі себеппен -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:18, 2024 ж. маусымның 6 (+05) :::Қайырлы күн, сіздер осы [[Үлгі:Компания]] үлгісінде логотиптен бөлек '''сурет''' бөлімін қоса аласыздар ма, яғни компания логотипі сосын астында мысалға штаб-пәтерінің суреті тұрады. Мәселен, орыс уикипедиясындағы [https://ru.m.wikipedia.org/wiki/Apple Apple] мақаласынан қарасаңыздар болады. Солай істелсе, жақсы болар еді. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 14:24, 2024 ж. маусымның 6 (+05) ::::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]], екі үлгіні қайта аша қойыңызшы онда. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 19:47, 2024 ж. маусымның 7 (+05) :{{@|Casserium}}, {{@|Тұран}} дайын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:53, 2024 ж. маусымның 10 (+05) == [[Әйелдің отбасындағы орны]] == Сіз антифеминистсіз бе? Бұл мақаланы неге жойдыңыз? Өте жақсы жазылған мақала еді ғой. [[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 19:04, 2024 ж. маусымның 3 (+05) :Иә ''сексистпін''!! Мақаланың маңыздылығы төмен, мәселе әйел, ер болсын! Энциклопедиялық мақалаға қандай қатысы бар??? Неге жойдыңыз деудің орнына, ойыңызға келгенін ойланбай жазуға бола ма?!. Ескерту, бір-бірімізді танитын құрбы емеспіз, этика пен шекараны ұстаңыз! --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:50, 2024 ж. маусымның 4 (+05) == Медиа Уики == <s>Қайырлы кеш. Уикипедияда [https://translatewiki.net/wiki/MediaWiki:Tooltip-n-portal/kk-cyrl Translatewiki] сайтында аударылып қойған [[МедиаУики:Tooltip-n-portal]] [[МедиаУики:Articleexists]] бар. Соны жою мүмкін бе екен?</s> -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 19:46, 2024 ж. маусымның 7 (+05) == Procter & Gamble == ''Проктер мен Гэмбл'' мақаласын '''Procter & Gamble''' деп жылжытып бересіз бе? Себебі бұл компанияның ресми атауы. Сосын, <s>Проктер және Гэмбл</s>, ''Проктер мен Гэмбл'' жоя салу керек, ешкім олай іздемейді. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 01:24, 2024 ж. маусымның 9 (+05) :{{@|Тұран}} Дайын, есік атауға мақалалар сільеніп тұр --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:55, 2024 ж. маусымның 10 (+05) ::Рақмет, оны өзім жөндей саламын. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 10:23, 2024 ж. маусымның 11 (+05) ::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]] енді <s>Проктер мен Гэмбл</s> жоя салыңыз. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 11:08, 2024 ж. маусымның 11 (+05) == Жақсы мақалалардағы хаос == Сәлеметсіз бе, Kasymov мырза! Жақсы мақалаларда бүртүрлі жағдай. [[Қымыз]] мақаласы жақсы мақалалар қатарында болса да, ол таңдаулы мақала белгсіне ие. [[Биология]] мақаласында белгі мүлдем жоқ. Бұл ситуацияны түзейсіз бе [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 00:35, 2024 ж. маусымның 13 (+05) :{{@|Рахман999}}Кеш жарық, шешімді қателеспесем Амангелді мен Нұрлан мырзалар шешкен. Солардан нақты жауап алып, түзетпесе. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:05, 2024 ж. маусымның 14 (+05) ::Солардан сұрап көрейім бе? [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 02:08, 2024 ж. маусымның 14 (+05) :Иә --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:09, 2024 ж. маусымның 14 (+05) == Вандализм == ‎Мықтыбек Оразтайұлы деген қатысушы менің [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа чемпионаты (финал)]] мақаламды жойып, жылжытудың орнына көшіріп басқа атпен бастады [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)]]. өзгенің еңбегін өзіңе жатқызу админге сай келмейтін нәрсе. бұған дейін менің рұқсатымсыз жеке бетімді бастап өндеген [[Қатысушы:TalgatSnow]]. сан үшін мақалаларды бастап бітірмейді:[[Футболдан Литва чемпионаты 2023]], [[Футболдан Украина кубогы 2021/22]]. мақала санатаулары дұрыс емес. әрекет етуіңізді сұраймын @[[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]], @[[Қатысушы:Amangeldi Mukhamejan|Amangeldi Mukhamejan]], @[[Қатысушы:Салиха|Салиха]] [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 16:13, 2024 ж. шілденің 17 (+05) :{{@|TalgatSnow}}Қалпына келді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:46, 2024 ж. шілденің 18 (+05) == Мақаланың көрінуі == Қайырлы күн! [[Айбар Қайнарұлы Олжаев]] мақаласы неге гуглдан іздесе шықпайды? Тек уикидің ішінен іздегенде ғана шығады екен. Жауабыңызға алдын ала рақмет. [[Қатысушы:Daniyal.aidarov5|Daniyal.aidarov5]] ([[Қатысушы талқылауы:Daniyal.aidarov5|талқылау]]) 12:41, 2024 ж. шілденің 22 (+05) :{{@|Daniyal.aidarov5}} кеш жарық, меніңше біршама уақыт керек сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:54, 2024 ж. шілденің 22 (+05) == Research about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, We would like to invite you to submit your responses to the survey dedicated to the tools that are used currently across the Wikimedia projects and the tools that you want to have. This survey was made by the working group of the [[:m:Wikimedia CEE Hub|CEE Hub]], and your responses will be reviewed afterwards, as we want to continue supporting the communities. That support can be documentation for certain most used tools by other communities across the region per specific topics, finding solutions for new tools to be created in the future, creating most needed tools in the region (so called "regional wishlist list"), and many other options. ''Deadline to fill in the survey is '''20th of August, 2024'''.'' Submit your answers [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSeIwzCDKs6jXPG7EpZe-JH2Mm1odU0_MAv1bO-z-nLOq9dlug/viewform?usp=sf_link '''here'''] Thank you in advance for your time that you will dedicate in filling in this survey --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 18:07, 2024 ж. шілденің 26 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Мақаладағы қате == Қайырлы күн, [[Egov.Press|мына мақалада]] Instagram-парақшасы қате сілтемеге жолдайды екен. Сілтемені алып тастасаңыз жақсы болар еді. [[Арнайы:Үлесі/37.99.45.88|37.99.45.88]] 18:49, 2024 ж. шілденің 27 (+05) :Түзетілді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:38, 2024 ж. шілденің 29 (+05) == [[Жоба:Инкубатор/Astana Vision]] == Қайырлы күн Мен өңдеуге жіберген мақаланы тексере аласыз ба? Қарау кезегінде әлі көп мақалалар бар екенін түсінемін және осы мақалаға ерекше назар аударғаным үшін кешірім сұраймын. Алдын ала көп рахмет! [[Қатысушы:Nomini Meo|Nomini Meo]] ([[Қатысушы талқылауы:Nomini Meo|талқылау]]) 13:48, 2024 ж. тамыздың 9 (+05) == Мақаланы жою == Какого хуя менің қазақша мақалаларымды жоясыз ? Мен оларды орысша мақаладан өз қолыммен аударып, толықтай өзім өңдеп жарияласам, өшіріп тастағансыз. Какого хуя ? Қазақ тіліне деген құрметсіздік пе ?[[Қатысушы:Balgymbek Has Been|Balgymbek Has Been]] ([[Қатысушы талқылауы:Balgymbek Has Been|талқылау]]) 07:37, 2024 ж. тамыздың 14 (+05) :{{@|Balgymbek Has Been}} Мақалаңызда '''қ**тақта''' ақпарат жоқ екен, саған ескерткенмін! Мақаласымақты артынан құл сияқты тегін кім өңдеп толықтыру керек?? Дым ақпарат жоқ, өтірік аудару функциясы арқылы топаста жасай алады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:57, 2024 ж. тамыздың 16 (+05) == "Бергамаск Сиютасы" мақаласы жойылды. == Сәлеметсіз бе! Менің "Бергамаск Сиютасы" атты мақалам тамыздың 4, сағат 21:00-де жойылды. Не себеппен жойылғанын айтып береңізші, мен қателерін түзетіп қайта жазып көрейін. Деректер ағылшын тілді мақала нұсқасынан алынды өйткені қазақ тілінде Бергамаск Сиютасы туралы мәлеметтер жоқ. [[Қатысушы:Nafpeg|Бекзат Азатұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Nafpeg|талқылау]]) 22:18, 2024 ж. тамыздың 17 (+05) : {{@|Nafpeg}}Сіз мақала емес, жоба бастапсыз, атауы өзгеріп, тексерістен өтпей тұр: ''Бергамаск сюитасы'' --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:45, 2024 ж. тамыздың 19 (+05) == Шақырым — километрдің қазақшасы == Қайырлы күн! Мен кей елді мекендердегі орысша сөздерді қазақшалап жатсам, оларды неге қайтадан орыс нұсқасына келтіріп жүрсіз? --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 13:35, 2024 ж. тамыздың 20 (+05) Мысалы, мынау жерде [[Ақшоқы (Солтүстік Қазақстан облысы)]]. :{{@|Kyzyljar muzei}}Ресми түрде қалай? шақырым деген сөзге дереккөздер көрсетсеңіз. Халықаралық сөзді аударған дұрыс па? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:16, 2024 ж. тамыздың 22 (+05) :: Ойбай, сіз жаңалықтарды қай тілде көресіз, оқисыз?! [https://egemen.kz/article/371013-kolik-infraqurylymyn-damytugha-568-mlrd-tenhge-bolinedi Мынау кешегі жаңалықта] басты газетте шыққан ақпарат — километр емес. --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 07:03, 2024 ж. тамыздың 28 (+05) :::{{@|Kyzyljar muzei}} Осы туралы телеграмм тобына қосылып, сонда талқылаңыз. Егер шақырым деген 100 пайыз сенімді болсаңыз СІЗ барлық мақала өзгерте аласыз ба???? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:44, 2024 ж. тамыздың 28 (+05) :::: Бұл талқылайтын дүние емес. Бұны бәрі біледі, сізден басқа. --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 09:03, 2024 ж. тамыздың 30 (+05) :{{@|Kyzyljar muzei}} Сізден 100 пайыз дәлел болмағандықтан '''км''' қалады. ''Бұны бәрі біледі'', 20 млн халықтан немесе осында белсенді 250 қатысушыдан сұрадыңыз ба? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:21, 2024 ж. тамыздың 30 (+05) :: Сіз теледидардан референдум сияқты сөздерді естіп, шақырым деген сөзді қалай елемей қалғансыз? --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 12:18, 2024 ж. қыркүйектің 1 (+05) == Түркістан облысы бауырлас қалалары == неге алынып тасталды? [[Қатысушы:Nurbol9393|Nurbol9393]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurbol9393|талқылау]]) 18:53, 2024 ж. тамыздың 20 (+05) == Үлгі-инфобокс керек еді == Қайырлы күн! Тарихи нысандар мен ескерткіштер бойынша енгізілген беттерді өңдеп, жаңа материалдар енгізбекші едім, соған үлгі-инфобокс жасап бере аласыз ба? (мен жасауды білмеймін). Жасау барысында үлгіде - атауы/суреті/орналасқан жері/ескерткіш түрі/кезеңі/авторы/нысан мәртебесі деген тұстар көрсетілсе. Мысалы, [[Тәнеке батыр мазары]]. Алдын ала рахмет! Салиха 16:39, 2024 ж. тамыздың 21 (+05) :{{@|Салиха}} Кеш жарық, мысалға көрсетіп жіберсеңіз (үлгіні) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:17, 2024 ж. тамыздың 22 (+05) :Қайырлы күн! Мысалы, :{{Тарихи нысан : | атауы = Тәнеке батыр мазары : | Суреті = : | сурет атауы = : | орналасуы = Жетісу облысы, Ақсу ауданы : | жасалу кезеңі = ХІХ ғасыр : | сәулетші = : | мүсінші = : | нысанның түрі = қала құрылысы және сәулет : | нысан мәртебесі = киелі нысан :}} : қосарыңыз болса қосуға болады. Салиха 11:06, 2024 ж. тамыздың 23 (+05) :Жақсы --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:59, 2024 ж. тамыздың 24 (+05) == “Мұса пайғамбар” мақалаға енгізілген өзгерістерді қайтару == Bekzat Alibek есімді қолданушы жазған мәтін Уикипедияның стильдік талаптарына сәйкес келмейді. Мысалы, бүкіл мәтін тек жеке және исламдық тұрғыдан сипатталған. ("Ғ.С", стиль, анықтама) [[Қатысушы:Jondjas|Jondjas]] ([[Қатысушы талқылауы:Jondjas|талқылау]]) 09:24, 2024 ж. тамыздың 25 (+05) :{{@|Jondjas}} Ол жағы дұрыс, бірақ сіз неге '''Киелі кітапқа''' сілтеп тұрсыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:40, 2024 ж. тамыздың 26 (+05) == Мақалаларды жою == Ассалаумағалейкүм! [[Назар]] мен [[Абыл Өтембетұлы]] мақалаларын жоюға ұсынамын. Біріншісі түсініксіз, екіншісі қайталанған. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 16:47, 2024 ж. тамыздың 25 (+05) == Үлгі-инфобокс туралы == Қайырлы таң, Айдын! Тарихи нысанға үлгі-инфобокс жасауға мысал ретінде [[Қызыл таң маталар үйі]] бетін көріңізші, жаңа ғана жаздым. Салиха 11:30, 2024 ж. тамыздың 31 (+05) :Жақсы, уақыт тығыз болғандықтан, уикипедияға көңіл бөле алмай жатырмын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:15, 2024 ж. қыркүйектің 2 (+05) == Жою №2 == Кеш жарық! ''Асыл Тұрсынбекұлы Шубай''‎ және ''Әйел тілі'' мақалаларын жоюды ұсынамын. --[[Қатысушы:І Хәріполла|І Хәріполла]] ([[Қатысушы талқылауы:І Хәріполла|талқылау]]) 00:33, 2024 ж. қыркүйектің 5 (+05) :Жойылды, {{@|І Хәріполла}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:35, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) == Мақалада қате бар == Қайырлы күн. [[Egov.Press|Мына мақаладағы]] Instagram сілтемесі дұрыс емес екен. Түзеп жіберсеңіз. egov.kz орнына egovpress болуы керек. [[Арнайы:Үлесі/37.99.44.42|37.99.44.42]] 09:58, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) : Инстапарашаңызды түзеп қойдым. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 10:24, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) == Қ.К. Тоқаев туралы == Тоқаевтың Тимурдан басқа тағы Манира (1987 ж.т.) деген қызы бар екен ғой. Оны неге ешкім жазбайды ? Рақмет [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 11:06, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) == Аналды секс == Сәлем, ''бұл мақаланы'' жою керек! Масқара емес пе? --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 21:31, 2024 ж. қыркүйектің 11 (+05) :Кеш жарық, енді ол масқара болғанда көп тілде жазылған, бар нәрсені қайтіп жоямыз. Басқа админдерден сұрап көріңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:56, 2024 ж. қыркүйектің 12 (+05) == Қазақстанның темір жол бекеттері == Жалпы фотосуреттер қосқанда түсірген жылы міндетті түрде болу керек деп ойлаймын. Себебі қай жылы түсірілгенін оқырман білу керек. Екіншіден сол суретті, мысалы вокзалдардың дизайны өзгерсе, қайта жіберсең сурет бар деп қабылдамайды, егер жылы болмаса. Мен 10 жылдан бері Фотопланета энциклопедиясына суреттер жіберіп жүрмін, бәрінде де түсірген күнін, айын сұрайды. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 09:54, 2024 ж. қыркүйектің 13 (+05) :{{@|Мағыпар}}Кеш жарық, суреттің атауы ұзақ сияқты. Сипаттамасы бөлімінде бәрін жазып көрсетуге болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:21, 2024 ж. қыркүйектің 14 (+05) ::Жақсы, келесілерін қысқартармын. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 10:40, 2024 ж. қыркүйектің 15 (+05) == Үлгілер == == Үлгілер == Ассалаумағалейкум! [[АФК чемпиондар лигасы элитасы|АФК чемпиондар лигасы]] мен [[КОНКАКАФ чемпиондары кубогы|КОНКАКАФ чемпиондар лигасы]]ның атауы өзгеріпті. Үлгілерді қайтеміз? Атауын өзгертеміз бе? --[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 12:27, 2024 ж. қыркүйектің 16 (+05) :Кеш жарық! Навигациялық үлгілерді ма, егер сол болса иә. Әрі ескі атаудағы үлгіні жою керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 20:01, 2024 ж. қыркүйектің 16 (+05) == Жою №3 == Қайырлы кеш. Мақала атауларын бір үлгіге келтіру үшін мына сілтеме беттерді жою керек болып тұр: * ''КИМЭП'' * Үлгі:Кәрім Мәсімовтың министрлер кабинеті (2016 жыл 6 мамыр) -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 00:40, 2024 ж. қыркүйектің 30 (+05) :{{@|Casserium}}Екіншісін не үшін жою керек? Атын өзгерту керек, тарихы сақталады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:45, 2024 ж. қазанның 1 (+05) ::Ол дубликат болып тұрған үлгі. Ішіндегі мазмұны [[Үлгі:Кәрім Мәсімовтің II министрлер кабинеті]] осы үлгімен біріктірілген. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 22:57, 2024 ж. қазанның 1 (+05) == Санат == Кеш жарық! "Қазақ билері" санатында [[Би (өнер)]] мен [[Би (тұлға)]] аралас екен. Бұл санатты [[Би (өнер)]]-ге қалдырып, қазақ тұлғаларын "Қазақ би-шешендері" санатына көшірсек қайтеді? [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 23:19, 2024 ж. қазанның 2 (+05) * Санаттар дұрысталды, мәселе шешілді. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:39, 2024 ж. қазанның 3 (+05) == Results from the survey about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, During August 2024, we sent you a survey about the tools, so now we would like to bring to your attention the conclusions and results from the survey, which you can explore on this '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Tools|Meta page]]'''. I hope you will enjoy exploring the mentioned tools on the page, along with other conclusions from the survey. Thanks for your time, and we will continue working on this important topic. --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 17:10, 2024 ж. қазанның 7 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Біріктіруге немесе жоюға ұсынылған мақалалар тізімі == Біріктіруге немесе жоюға ұсынылған мақалалар тізімі: 1.0 – ''Қазақстандағы хандық биліктің жойылуы'' (жақсысы) 1.1 – <s>Қазақ хандығындағы биліктің жойылуы</s> 1.0 – [[Саңырақ Тоқтыбайұлы батыр]] (жақсысы) 1.1 – [[Саңырық Тоқтыбайұлы]] 1.2 – [[Саңырақ батыр Тоқтыбайұлы]] 1.0 – [[Хангелді Сырымбетұлы]] 1.1 – [[Ханкелді батыр]] 1.0 – [[Жолбарыс би]] 1.1 – [[Жолбарыс Жылқайдарұлы]] 1.0 – [[Әлмерек абыз]] 1.1 – [[Әлмерек Жаншықұлы]] [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 20:03, 2024 ж. қазанның 9 (+05) == Translation request == Hello, Kasymov. Can you translate and upload the article about the prominent Turkish economist [[:en:Dani Rodrik]]/[[:ru:Родрик, Дэни]] in Kazakh Wikipedia? Yours sincerely, [[Қатысушы:Oirattas|Oirattas]] ([[Қатысушы талқылауы:Oirattas|талқылау]]) 16:14, 2024 ж. қазанның 14 (+05) == Координаттар == Ассалаумағалейкум! Қала туралы мақала жазғанда картадан географиялық орнын көрсетпей жатыр ғой. [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 13:50, 2024 ж. қазанның 28 (+05) : Уағалейкум салам! Бұл кемшілік кейбір үлгілердің әлі жазылмағанына байланысты болып отыр. Мысалы, мен екі жаңа үлгіні жүктеп қойдым, енді [[Кайенна]] мен [[Уагадугу]] қалалары картада көрсетіліп тұр. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 17:25, 2024 ж. қазанның 28 (+05) ::{{@|Мықтыбек Оразтайұлы}} қай мақала? Позкартасы жасалмаған болу керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:14, 2024 ж. қазанның 29 (+05) :::[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>}, [[Сан-Томе (қала)|Сан-Томе]], [[Сент-Джорджес]] мақалаларында тұр. Кей қалалардікі әдемі боп шығады, ал кейбіреуде олай емес--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 00:39, 2024 ж. қазанның 30 (+05) :жақсы --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 20:04, 2024 ж. қазанның 31 (+05) : Иә, мәселе Позкартада болып тұр. Мен тағы Сальвадор және Эритреяны қостым, әрі қарай іліп әкетсеңдер жақсы болар ед... --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:26, 2024 ж. қазанның 31 (+05) ::Иә, жасап жатырмын--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:27, 2024 ж. қазанның 31 (+05) :{{@|Мықтыбек Оразтайұлы}} Елді мекен үлгісін толық толтыру керек. Ауданы, халқы, телефоны сияқты мәліметтер жоқ қой және дұрыс толтыру керек, ел деген параметрге ешқандай сілтеме немесе туды қоюға болмайды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:27, 2024 ж. қазанның 31 (+05) ::[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>}, ел деген параметрге тек елдің атын жазып жатырмын, еш сілтемесіз, үлгісіз--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 01:15, 2024 ж. қарашаның 1 (+05) == Неге жойдың? == ''Махмет Құлмағамбетов'' деген танымал саясаткер туралы мақаланы не пиғылмен жойғансың? --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 21:53, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :{{@|Елмұрат Х}} жедел жоюға ұсыныпты, содан соң жойылды. '''Пиғылға келсек ата жауым болу керек''' --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:00, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :: Ата жауың болатындай саған бірдеңке істеп қойған ба? [[File:Face-smile-big.svg|23px]] Негізі әйгілі тұлға, сақтап қалуға болатын еді. --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 22:05, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :{{@|Елмұрат Х}} Қалпына келтірілді, жедел жоюға ұсынған қатысушыдан сұрап көріңіз. Мүмкін дубликат мақала ма екен? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:11, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :Мақала тым қысқа, екіншіден қайталанған. Сондықтан жедел жоюға ұсынылған. Міне жақсысы: [[Махмет Ибатоллаұлы Құлмағамбетов]]. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 22:15, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) ::{{@|Елмұрат Х}} мақаланы жоюға ұсынған себебім көрсетілген, бір тұлға туралы екі мақала бола алмайды, "Махмет Ибатоллаұлы Құлмағамбетов" мақаласы бірінші басталған, сондықтан сол қалуға құқылы деп ойлаймын. Жалпы бұл тұлғаның маңыздылығы күмән тудырады. Қосатын ақпаратыңызды осы мақалаға қосуды сұраймын.--[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 22:37, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) ::: Алғашқыда жоюға себеп ретінде дубликат деп көрсетілмеген еді. Дубликат болса, жояйық әрине. --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 22:57, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) == Үлгі == Ассалаумағалейкүм. <nowiki>{{Договор}}</nowiki> үлгісі жарамсыз сияқты, дұрыстап бересіз ба? [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 12:34, 2024 ж. қарашаның 27 (+05) : Уағалейкум салам! Үлгі жарамды, бірақ орысша қалып қойған сөзді қазақшаға ауыстыру керек, сонда бәрі жақсы шығады. Мен қазір осы үлгіні мақалаға қосамын. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 09:57, 2024 ж. қарашаның 28 (+05) ::Рақмет! [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 10:45, 2024 ж. қарашаның 28 (+05) == Неге жойылды? == Сурет:Maska--kazahstan-shou1.jpeg осы суретті "Маска" мақаласына кірістіріп қоям деп жүктеп қойсам жойып тастапсыз. Адамның еңбегін еш етуді білесіз, ә. Толықтырамын оны әлі!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 23:39, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) :{{@|Madi Dos}}Екеуі де жойылады, себебі авторы мен қайнаркөзі көрсетілмеген. дайын суретті жүктеу қандай еңбек? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:42, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) ::Білем, оны көрсету керек екендігін. Менің енгізген бұрынғы суреттерімде дереккөздер бар. Кейінірек енгіземін, оның үстіне бұл еркін сурет емес. Тек осы Қазуикиде ғана орналасатын сурет, сосын адамның жасаған ісін құнсыздандырмаңыз. Админ болсаңыз, өзіңізге админсіз.Дайын суреті де енгізілмеген қаншама мақала бар. [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 23:48, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) :::Қалпына келтіремін, бірақ авторы мен дереккөзін көрсете кетсеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:54, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) == Координат модулін жаңарту == Module:Coordinates модуліне көптеген жаңартулар енгізілді, соларды қазақша нұсқасына енгізіп, координаттардың мақаладағы орналасуын дұрыстау керек. Модульді соңғы рет сіз өңдепсіз, жаңартып жіберуіңізді сұраймын. [[Қатысушы:Murat Karibay|Murat Karibay]] ([[Қатысушы талқылауы:Murat Karibay|талқылау]]) 22:45, 2024 ж. желтоқсанның 22 (+05) <s>:Дайын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:41, 2024 ж. желтоқсанның 23 (+05)</s> Нақтылау керек :Мысалы: [[Екібастұз]] немесе кез келген қала жайлы мақаланы ашқанда, коориднаттар инфобокспен бірге жабысып тұрады. Соны түзесеңіз. [[Қатысушы:Murat Karibay|Murat Karibay]] ([[Қатысушы талқылауы:Murat Karibay|талқылау]]) 23:38, 2024 ж. желтоқсанның 25 (+05) ::{{@|Murat Karibay}}Ол үлгіден емес, уикипедияның интерфейсі жаңарғаннан болып тұр. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:09, 2024 ж. желтоқсанның 27 (+05) == Кедергі == Саламатсыз ба, мазалағыныма кешірім сұраймын. Мен қазақша Википедияға өз үлесімді қосқым келеді, алайда шегіндіруші 1nter pares деген адам менің әрбір өңдеуімді себепсіз жойып жатыр. Мен одан неге өңдеулерімді жойғаның сұрадым, бірақ нақты жауап ала алмадым. Осы жайында шара қолдансаңыз. Алдын ала рақмет [[Қатысушы:Әбдіқадыр Асхат|Әбдіқадыр Асхат]] ([[Қатысушы талқылауы:Әбдіқадыр Асхат|талқылау]]) 20:33, 2024 ж. желтоқсанның 25 (+05) == Айдаушы мақала == Француз және үнді соғысы деген жойылған мақаланы айдаушы бет ретінде қалпына келтіру үшін сыртқы сілтемелерді қалай қолдансам болады және оған рұқсатым бар ма [[Қатысушы:Әбдіқадыр Асхат|Әбдіқадыр Асхат]] ([[Қатысушы талқылауы:Әбдіқадыр Асхат|талқылау]]) 20:43, 2024 ж. желтоқсанның 25 (+05) == Администраторды сайлау == Кеш жарық! [[Уикипедия:Администраторларды сайлау‎|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 21:56, 2025 ж. қаңтардың 1 (+05) == Үлгі == Кеш жарық! Осы үлгінің басқасы бар ма? (Үлгі:Апат). Көрсетілімі нашарлау, не қолдануға болады орнына? [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 00:08, 2025 ж. қаңтардың 22 (+05) :Бсақасын біле алмадым, мүмкін дубликат жасай бермей, осы үлгіні жаңарту керек шығар --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:11, 2025 ж. қаңтардың 22 (+05) == Администратор құқығынан айыру == Кеш жарық! [[Уикипедия:Администратор құқығынан айыру|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 19:31, 2025 ж. қаңтардың 23 (+05) == Thank you for being a medical contributors! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |rowspan="2" style="vertical-align: middle; padding: 5px;" | [[File:Wiki Project Med Foundation logo.svg|130px]] |style="font-size: x-large; padding: 3px 3px 0 3px; height: 1.5em;" |'''The 2024 Cure Award''' |- | style="vertical-align: middle; padding: 3px;" |In 2024 you '''[[mdwiki:WikiProjectMed:WikiProject_Medicine/Stats/Top_medical_editors_2024_(all)|were one of the top medical editors in your language]]'''. Thank you from [[m:WikiProject_Med|Wiki Project Med]] for helping bring free, complete, accurate, up-to-date health information to the public. We really appreciate you and the vital work you do! Wiki Project Med Foundation is a [[meta:Wikimedia_thematic_organizations|thematic organization]] whose mission is to improve our health content. '''[[meta:Wiki_Project_Med#People_interested|Consider joining for 2025]]''', there are no associated costs. Additionally one of our primary efforts revolves around translating health content. We invite you to '''[https://mdwiki.toolforge.org/Translation_Dashboard/index.php try our new workflow]''' if you have not already. Our dashboard automatically [https://mdwiki.toolforge.org/Translation_Dashboard/leaderboard.php collects statistics] of your efforts and we are working on [https://mdwiki.toolforge.org/fixwikirefs.php tools to automatically improve formating]. |} Thanks again :-) -- [[mdwiki:User:Doc_James|<span style="color:#0000f1">'''Doc James'''</span>]] along with the rest of the team at '''[[m:WikiProject_Med|Wiki Project Med Foundation]]''' 11:23, 2025 ж. қаңтардың 26 (+05) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Top_Other_Language_Editors_2024&oldid=28172893 тізімін пайдаланып User:Doc James@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Байланыс == Kasymov мырза сізбен қалай байланысқа шықсақ болады, мақала өңдеуге қатысты кейбір сұрақтар бар еді? [[Қатысушы:Nirvana 0099|Nirvana 0099]] ([[Қатысушы талқылауы:Nirvana 0099|талқылау]]) 11:21, 2025 ж. ақпанның 5 (+05) == Бітікші сайлауы == Қайырлы таң! [[Уикипедия:Бітікшілерді сайлау|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 07:34, 2025 ж. ақпанның 19 (+05) == Господин Касымов == Господин Касымов, как с вами связаться? У нас есть вопросы по редактированию статьи [[Қатысушы:1lockeny|1lockeny]] ([[Қатысушы талқылауы:1lockeny|талқылау]]) 19:54, 2025 ж. наурыздың 14 (+05) == Assistance with Template Updates on Kazakh Wikipedia == Hello Kasymov, I hope you're doing well. I recently made a request on the Kazakh Wikipedia village pump regarding updating certain country data templates to align with standard formatting. Since this impacts multiple pages, I’d appreciate your input or assistance in addressing it. You can find my request here: [[Уикипедия:Форум#Replacing "Country data" templates with "Үлгі:Байрақ".]] Please let me know if you need any clarification. Thank you for your time and consideration! Best regards. [[Қатысушы:OperationSakura6144|OperationSakura6144]] ([[Қатысушы талқылауы:OperationSakura6144|талқылау]]) 07:35, 2025 ж. наурыздың 26 (+05) == Sorting files in categories == Hi! I hope you can help me a bit. [[Үлгі:Non-free media]] seems to put files in [[:Category:Тегін мақалалар]] and according to Google Translate it means free files. It should say something like "All non-free files" like [[:en:Template:Non-free media]]. Also [[Үлгі:Free media]] should put files in "All free files" like [[:en:Template:Free media]]. Can you help fix? Finally there seems to be a lot of redundant categories in [[:Санат:Уикипедия:Суреттер]]. Can you delete those that are not needed? If you want to rename the categories wit files without machine-readable source, author etc. you need to use Translatewiki. You can see more at [[:m:File_metadata_cleanup_drive/How_to_fix_metadata#Finding_images_without_an_information_template]]. [[Қатысушы:MGA73|MGA73]] ([[Қатысушы талқылауы:MGA73|талқылау]]) 23:23, 2025 ж. сәуірдің 11 (+05) == Бетті жою == Қайырлы күн, Қасымов мырза. ''Қатысушы:Austrian Cat/зертхана/Осман империясы'' бетімді жоюыңыздың себебі не? [[Қатысушы:Austrian Cat|Austrian Cat]] ([[Қатысушы талқылауы:Austrian Cat|талқылау]]) 09:55, 2025 ж. сәуірдің 25 (+05) :қалпына келтірдім, бірақ ондай мақала бар ғой. Бұрынғы автордың еңбегін жоққа шығарып, зертханаңыздан көшіре салу болмайды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:54, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) ::неге? Қазақша Уикипедияда мақалалардың көбісі безендіру, яғни эстетика, дереккөздер мен сілтемелердің болуы тараптарынан біраз ақсап, және жалпы сапа критерийлерін қанағаттандырмайды деп айтуға болады. Әсіресе ол басқа тілдік бөлімдермен салыстырғанда байқалады. Егер де біздегі мақаланы ағылшын бөлімінде қолданылған сілтемелер мен деректерге негізделіп, оны бейімдеп һәм безендіріп, қайтадан жазғаннан не залал? Бір түсіндіріп жіберсеңіз [[File:Face-grin.svg|25px]] [[Қатысушы:Austrian Cat|Austrian Cat]] ([[Қатысушы талқылауы:Austrian Cat|талқылау]]) 23:15, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) :::соны неге мақаланың өзің безендіріп, толықтырып жаңартпасқа --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:22, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) ::::әзірше жазылу үрдісінде, зертханамда мәтін толық дайын болған соң, мақаланың өзіне бір-ақ өңдеме арқылы көшіре салам деген ой болған негізі. Себебі қазуикидегі кейбір үлгілер, мысалға [[Үлгі:Sfn]] жеке өзіме қазірше шамалы түсініксіз болып тұр (себебі орыс Уикипедиясында бұл үлгіні қолдану үшін, [[Үлгі:Cite book]] дегеннің "| ref =" қатарында автор есімін енгізіп, дәл соны ''sfn'' үлгісіне қоясың). Жазып аяқтаған соң, бұл үлгі дұрыс жұмыс істеп, барлық ақпарат толық екеніне көзім жеткенде жария етемін (деп ойлағанмын). Ондайға тыйым салынған ба? [[Қатысушы:Austrian Cat|Austrian Cat]] ([[Қатысушы талқылауы:Austrian Cat|талқылау]]) 23:32, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) :Сапаға көмектесер еді, түсінгенім көп өңделген уикипедия тереңдігі көп болады екен --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:46, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) Балам, ''Абсурдизм'' деген мақаланы неге жойдың? Қайтара салшы... --[[Қатысушы:І Хәріполла|І Хәріполла]] ([[Қатысушы талқылауы:І Хәріполла|талқылау]]) 23:37, 2025 ж. Мамырдың 2 (+05) :Қалпына келді, {{@|І Хәріполла}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:38, 2025 ж. Мамырдың 9 (+05) Сәлем, [[Хасанкейф]] және [[Ойжұмбақ]] мақалаларын неге жойғансың? Қалпыларына келтіргенің дұрыс болады. --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 22:05, 2025 ж. Мамырдың 7 (+05) :Кеш жарық! {{@|Елмұрат Х}} Ол қатысушы тоқтамай мақалалар жазған екен, барлық мақаласын жойғанмын. Қалпына келтірмеймін, себебі біреудің шала жұмысын админдер артынан неге ретке келтіріп отыру керек? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:38, 2025 ж. Мамырдың 9 (+05) :: Сәлем! Жалпы ондай жерде «тексерілмеген мақала» деген үлгіні қолданған жөн. Басқа қатысушылардың еңбегін елейтін болсақ, әрине. Немесе «бастама» деген үлгі де бар және оған қатысты көптеген нақтылау белгілерін қолдануға болады, егер мақалалар санын күрт азаюын қаламасақ. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 23:57, 2025 ж. Мамырдың 11 (+05) :{{@|Еститін Азамат}} кеш жарық! Онсызда сондай үлгі қойылады, бірақ оның мазмұнын, сапасын, грамматикасын кім тексереді. Біреудің артын кім тегін тексеріп, көзді қызартып, қиналып отыру керек. Ынтасы мен жауапкершілігі жоғары адам жазатын нәрсені жазады, жай шетелге барып қайту үшін жасамайды. Шындық солай --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:49, 2025 ж. Мамырдың 13 (+05) :: Қызықсың. Сені мұнда біреу мәжбүрлеп жатыр ма? --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:00, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) :Бірнеше қатысушы ғана тексеріп, уақытын бөліп, сапасыз дүниемен күресіп жүр. Соның ішінен Сені байқамадым. Сондықтан уақытты маған құрта бермей, жақсы мақалалар дамытуға үлес қоссаң немесе қате, жетіспейтін үлгілерлі толықтырса жақсы болар еді. Егер оларды түзетіп тексеріске салсаң, жоюға болмайды. Осыны әсіресе оқушылар мен студенттер көп пайдаланады. Мазмұны копи паст жасалған нәрседен қазуикипедияның сапасына күмәнмен қарайтын болады. Айдаладағы біреудің мақаласына басты ауыртудың қажеті шамалы. Болмаса телеграм топқа жаз, осы мәселені шулатып жүргенімізге біраз болды. Бірақ көбісі робот сияқты, қыстырмайды, бір рет қана өңделген, аударылған, конвейер мақалаларын минут сайын жазып отырады. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:58, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) :: Әлгі [[Абсурдизм]] мақаласын алайықшы — оны өзің жойдың, өзің қалпына келтірдің. Жалпы оны жоятындай ештеңе көріп жатқан жоқпын, әжептәуір мақала. Орфографиялық қателер бар әрине, бірақ ол енді басқа әңгіме. Мүмкін, жойғанда сен оны оқымаған да шығарсың? Солай болып көрінеді. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 17:36, 2025 ж. мамырдың 18 (+05) :Ол да мүмкін, себебі жоймай қарап шыққанымда түзететін заттары көп болды. Сондықтан 2-3 минут аралықта жасалған мақалалардың сапасына күмн тудырдым. Сондықтан соған ұқсас дүниелерді қарамай жойғаным бар. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:09, 2025 ж. мамырдың 20 (+05) :: Сөйтіп жүріп сапалы мақалаларды құртып жүрсің. Басқа қатысушылар Қазақ уикипедиясындағы мақалалар санын арттырып жатқанда, сен осындай керағар әрекетпен айналысып, не пайда таппақшысың? --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 23:17, 2025 ж. мамырдың 21 (+05) :{{@|Еститін Азамат}} сені және басқа да ұқсас '''фейк''' аккаунтарды бұғаттау жайлы талқылап жатыр. Соған қарағанда шынымен 4-5 аккаунт бір адамға тиесілі болу керек. Сен мені қадалағанша басқа шаруалармен айналыссай, істейтін тірлігін, жұмысын жоқ па? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:58, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) :: Мұнда фейк жұмыспен айналысқанды сені ғана көріп тұрмын. Жарайды, сен мылжи бермей, қатесіз жазуды үйреніп алсаш. Әртүрлі фейк тапсырмаларды «қадалағамай». --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 08:09, 2025 ж. мамырдың 23 (+05) :::Бұл даудың қажеті жоқ, бір-біріміздің уақытымызды алып нестейміз? :::Әркім барынша жұмыстанып жатыр, арасында қателерде болады, мінсіз адам жоқ) :::@[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]], сізге ұсыныс, басқа қатысушылардың әрекеттерін «қадағаламай» өзіңіз де мақала жазып бастаңыз. Мүмкін сіздікі ең үздігі болып шығар? :::Осы талқылау былай (агрессивті түрде) жалғаса берсе шынымен де бұғаттау шараларын еңгізуге тура келеді. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 08:25, 2025 ж. мамырдың 23 (+05) :::: Артық кетсем, кешірерсіз. Жалпы бейтарап болуға тырысқанмын... --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 09:18, 2025 ж. мамырдың 23 (+05) :{{@|Еститін Азамат}} не деген екі жүзділік пен жасанды жауап. Бейтарап дей ма... деп Сен, не пайда таппақшысың деген жауаптар ше? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 13:33, 2025 ж. мамырдың 24 (+05) *{{@|Еститін Азамат}} Айтқаным келді. Құрметті админдер осы және осыған ұқсас '''ФЕЙК-ПРОВОКАТОР''' аккаунттың бәрін бұғаттап жою керек. ''Мира бел, Джамбул, осы аккаунт, Хәриполла'' деген аккаунт бір адамның артында. Кім екенін де сезіп тұрмын. {{@|Batyrbek.kz}}, {{@|Нұрлан Рахымжанов}} шара қолдансаңыздар. '''Ң''' әрпіне әдейі қате жіберіп, айтқан жауабынан байқадым. Өзінің жұмысы мен жеке өмірі жоқ па? Дені дұрыс емес-ау (осындай сөздер жазуға тура келіп тұр). Егер сіздер әрекет қылмасаңыздар өзім ретке келтіремін --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 13:28, 2025 ж. мамырдың 24 (+05) *:Еститін Азамат деген қатысушыны 6 айға блоктадым. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 16:29, 2025 ж. мамырдың 29 (+05) == CEE Meeting 2025 == Сәлеметсізбе. Биыл Грекияның Салоники қаласында CEE Meeting 2025 конференциясы болады. Біздің қауымдастық атынан 2 делегат қатыса алады. [[Уикипедия:Форум/Жаңалықтар#CEE_Meeting_2025|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 23:25, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) :дауыс берілді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:01, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) == Техникалық мәселе == Ұлы мәртебелім, мен жоқ кезде қандай техникалық мәселе туындады? Мүмкін кейбіреуін шеше алармын. Талқылау легінне жазайын десем жаза алмай қалыппын, бұл менде ғана ма білейін деп едім. Әзірге себебін таба алмай жатырмын. Санатта неге мақалалар қазақ алфавитімен ретттелмейді деген сұраққа әлі жауап тапқам жоқ, мен жоқта анау үш нұсқа деген пәле жоғалыпты, қуанып қалдым. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 20:51, 2025 ж. мамырдың 21 (+05) :Арыстанбек, үш нұсқаны алдырттық қой әйтүп-бүйтіп. Талқылау легін барлық уики бойынша аламыз деп жатыр еді. Сол алып тастаған болар. Санаттар туралы сұрап көрейін. Осы бет иесінен кешірім өтінем, оның атынан жауап беріп отырғаным үшін. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 08:52, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) ::@[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek.kz]] Талқылау легі деген керемет дүние еді, жақсы дүниені неге құртқанды жақсы көреді екен. Фейсбуктың да алғашқы кездегі дизайны мен талқылау құрылымы өте әдемі еді, қазір быт-шыт бірдеңе болып кетткен. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 10:18, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) == [[Бауыржан]] == Why are you removing the name I added? [[Қатысушы:Altenmann|Altenmann]] ([[Қатысушы талқылауы:Altenmann|талқылау]]) 00:25, 2025 ж. мамырдың 28 (+05) == Join us at the Next CEE Catch up! Learn about Temporary accounts! == Hi everyone, We want to announce the tenth '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Catch up|CEE Catch Up]]''' session, which will be dedicated to the '''Temporary accounts''', as this important change is going to affect every Wikipedia soon, so it is important for patrollers and functionaries like you to understand this change. On wikis where temporary accounts are enabled, IP addresses of unregistered editors are not visible publicly. Only those who fight spam, vandalism, harassment and disinformation have access to IP addresses there. The session will take place on '''10th of June 2025, 18:00-19:00 CEST''' (check your ''[https://zonestamp.toolforge.org/1749571200 local time]''). If you are interested in this topic, then '''[[:m:Event:CEE Catch up Nr. 10 (June 2025)|sign-up for the session here]]'''. [[User:TRistovski-CEEhub|TRistovski-CEEhub]] ([[User talk:TRistovski-CEEhub|талқылау]]) 16:17, 2025 ж. мамырдың 29 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_admins&oldid=28802724 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Үлгі == Қайырлы кеш! Апат және Оқиға үлгілерін ретке келтіре аласыз ба? Нашарлау екен. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 21:56, 2025 ж. маусымның 1 (+05) :Кеш жарық! Қазір өңдей алмаймын, кейінірек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:57, 2025 ж. маусымның 1 (+05) == Жеке кеңістігімдегі мақалалар == Қайырлы күн.Неліктен менің жеке кеңістігімдегі мақалаларды түсіндірместен өшірдіңіз? Мен негізгі мақала кеңістігін толтырмау үшін бос уақытымда жұмыс істейтін жаңа мақалалар жасадым. (Қатысушы:Programman/Kickstarter, т.д.). Барлық жойылған мақалаларды қалпына келтіруді сұраймын. [[Қатысушы:Programman|Programman]] ([[Қатысушы талқылауы:Programman|талқылау]]) 15:46, 2025 ж. маусымның 11 (+05) :Кеш жарық! Ол жерде ешқандай мақалалар көріп тұрған жоқпын. Бәрі бос бет қой? [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:05, 2025 ж. маусымның 13 (+05) ::Иә, әзірге бос беттер болды, онда мен мәтінді біртіндеп қосуды жоспарладым. Осы беттердің барлығын қайта жасауым керек пе, әлде оларды қалпына келтіре аласыз ба? [[Қатысушы:Programman|Programman]] ([[Қатысушы талқылауы:Programman|талқылау]]) 13:40, 2025 ж. маусымның 13 (+05) :::асықпай, біртіңдеп жазған дұрыс-ау. [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:24, 2025 ж. маусымның 14 (+05) == Мыстангер жайлы ақпаратты мақұлдау == Сәлем! Мыстангер жайлы бетті қазақшаға аударып, ақпарат қосып едім. Соны мақұлдап, жариялап жіберсеңіздер. [[Қатысушы:Aweworthy|Aweworthy]] ([[Қатысушы талқылауы:Aweworthy|талқылау]]) 14:19, 2025 ж. маусымның 13 (+05) == Жою == Сәлеметсіз бе! [[Асқар Алтынбекұлы Күлібаев]] осы мақаланы жоюыңызды сұраймын [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 03:48, 2025 ж. маусымның 15 (+05) dmhxuo1zynt4szinix0e534jzx9mxuc 3480190 3480025 2025-06-15T08:45:10Z Kasymov 10777 /* Жою */ 3480190 wikitext text/x-wiki {{Мұрағат|қыркүйек 2011 — қаңтар 2015|қаңтар 2015 — 2016 қаңтар|қаңтар 2016 — қаңтар 2017|қаңтар 2017 — сәуір 2019|маусым 2019 — желтоқсан 2020|ақпан 2021 — қаңтар 2022|ақпан 2022 — қаңтар 2023|қаңтар 2023 — сәуір 2024}} {{астынан}} == Жою №1 == Қайырлы күн. Мына қажетсіз айрық бетті <s>Мұқыр ауылдық округі</s> жою керек болып тұр. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 05:29, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05) :Алматы облысындағысының атауы шынымен Мұқыры ма? [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 08:34, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05) ::Иә, шынымен Мұқыры. Орысшасы ''Мукры''. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:51, 2024 ж. сәуірдің 29 (+05) :Жетісу облысында мұндай ауыл бар ғой [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 16:51, 2024 ж. сәуірдің 28 (+05) == Павел Архипович Загребельный‎ == Павел Архипович Загребельный‎ мақаласынан не үшін «КСРО мемлекеттік сыйлығының иегерлері» деген санатты алып тастадың? Себебін айта кетсең, келесіде қоймас үшін. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) --[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 12:38, 2024 ж. мамырдың 1 (+05) : Түсіндім, кешірерсің, автоматты шығатын болып тұр ғой.--[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 12:41, 2024 ж. мамырдың 1 (+05) ::Кеш жарық {{@|Мағыпар}}! Сонымен қатар {{tl|туғанжері}}, {{tl|қайтысболғанжері}} деген үлгілерді қолдансаңыз, автоматты түрде туған/қайтыс болған жерлердің санаты пайда болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:58, 2024 ж. мамырдың 1 (+05) == Үлгі:Азаматтық қақтығыс == Қайырлы күн, ''[[Үлгі:Азаматтық қақтығыс|Азаматтық қақтығыс]]'' үлгісін дұрыстап жібересіз ба? ''Себеп'' деген істемей тұр. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:30, 2024 ж. мамырдың 7 (+05) :Сосын, ''Нәтиже'' дегенде алғашқы сөйлемде * белгісі істемейді, мысалы [[Қазақстандағы жер наразылығы (2016)]] мақаласында көрсеңіз болады. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:41, 2024 ж. мамырдың 7 (+05) :Иә, енді істейді. Бірақ "жұлдызшаны" білмедім. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 17:29, 2024 ж. мамырдың 7 (+05) ::{{@|Casserium}}''*'' барлық үлгілерде солай дұрыс көрсетпейді, метауикиден болу керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:15, 2024 ж. мамырдың 8 (+05) :::Иә солай шығар онда -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 01:27, 2024 ж. мамырдың 8 (+05) == Албан тілі мақалам жоққа шығарылды. == Менің жақында істегем мақаламда қате кеткен болар, мақаланың қате кеткен жері бар ма? Болмаса жоққа шығарудың себе не? [[Қатысушы:Nafpeg|Nafpeg]] ([[Қатысушы талқылауы:Nafpeg|талқылау]]) 17:21, 2024 ж. мамырдың 8 (+05) :Себебі, сіз аудару функция арқылы мақаланы аяғына дейін өңдеген жоқсыз. Тыныс белгілер, дереккөздер арасында интервал қалып қойған, сонымен қатар дайын үлгіні пайдаланбай отырсыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:46, 2024 ж. мамырдың 9 (+05) == Мақалада қате бар == Қайырлы күн, [[Egov.Press|мына мақалада]] суретті жойып жіберген екен. Қырғызша нұсқасындағыдай түзеп жіберсеңіз керемет болар еді. [[Арнайы:Үлесі/37.99.97.162|37.99.97.162]] 17:42, 2024 ж. мамырдың 11 (+05) : Қайырлы күн! Суретті түзеп қойдым;-[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:52, 2024 ж. мамырдың 11 (+05) == Қате == Қайырлы кеш. Біраздан бері [[Үлгі:Елді мекен-Қазақстан]] дұрыс істемей тұр. Атырау облысының барлық елді мекендерінде '''<imagemap>: 2 жолдағы кескін жарамсыз, әрбір жол мынаның біреуінен басталу қажет:''' деген жазу шығады. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 23:06, 2024 ж. мамырдың 15 (+05) ::{{@|Casserium}}, үлгі қате емес. Позкарта үлгісіне қосымша үлгі жасалды. Түзетілді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:39, 2024 ж. мамырдың 16 (+05) :::Көп рақмет -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 22:52, 2024 ж. мамырдың 16 (+05) == Жеңіл атлетші == Сәлеметсізбе! Жеңіл атлетші‎ үлгісі дүрыс істемей жатыр. ең төменгі жағында ақпаратты көрсетпейді (10 000м ден бастап). мүмкін шаблон тым созылғандықтан шығар? қалай түзетуге болады? [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 22:54, 2024 ж. мамырдың 18 (+05) :{{@|TalgatSnow}}Қайырлы күн, уақыт болғанда тексерістен өткіземін. Ұзақ үлгі екен, асықпай қарау керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 16:56, 2024 ж. мамырдың 19 (+05) ::Ok [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 21:56, 2024 ж. мамырдың 19 (+05) == Мақалаларды жою == Қайырлы кеш, мына мақалаларды жоюға ұсынамын. * <s>Атбасар түсті металдар тресі (Атбасцветмет)</s> * <s>ХVІІІ ғасырдың екінші жартысы – ХІХ ғасырдың басында Ертістің оң жағалауына көшу.</s> * <s>Қорғанысқа және басқаруға жұмсалатын шығыстар</s> * <s>Гринвуд Джеймс</s> * <s>Зат мөлшері. Авогадро саны. Молярлық масса</s> * <s>Ең кіші шекті өлшем</s> * <s>Ең үлкен шекті өлшем</s> * ''Есенжол Қаниұлы Әлиаров'' * <s>Шіркеулік славянизмдер</s> * ''Байзақ ауданының ескерткіштері'' * <s>Иоганни Густав Ренат</s> * <s>Әбілқайыр Мұқамбет Ғази Баһадур хан</s> * <s>Әуе-десанттық күштер күні</s> * <s>Өздігінен даму</s> * <s>Сесиль Джон Родс</s> [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 02:25, 2024 ж. мамырдың 20 (+05) :Қалғандары не себеппен жойылмады? [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 04:37, 2024 ж. мамырдың 21 (+05) == Үш мақала жою == Мыналарды жоюға ұсынамын: * <s>Өзіндік маркетинг</s> * ''Өзін-өзі өлтіру‎'' * <s>Мен</s> --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 14:38, 2024 ж. мамырдың 24 (+05) == Өзін-өзі өлтіру‎ == Бұл мақаланы неге жоймадыңыз? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 13:30, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) :{{@|Жанна Ж}} Керек мақала, әлде дубликаты бар ма? Ретке келтіру керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:43, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) :: Ол сізге не үшін керек? Оны қашан ретке келтіресіз? Менің ойымша, бұл мақала қажет емес. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 07:18, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) :::{{@|Жанна Ж}}, маған керек деп жазбадым, сосын мен ретке келтіремін деген жоқпын. Мақала маңызды, сіз жой деп талқыға салмай мұндай керек мақалалар жойыла бермейді. Сіздің талқылау бетіңізге қалдырып кеткен жұмысты жасасаңыз дұрыс болар еді, уақытыңыз бен ынтаңыз бар сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:54, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) :::: Бірақ мен айтқан ''Өзіндік маркетинг'' және ''Мен'' мақалаларын жойдыңыз ғой. Оларды талқыға салған жоқсыз. Ендеше мына мақаланы да жойыңыз. Оның тіпті '''Суицидтік ой''' деген дубликаты да бар. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:56, 2024 ж. мамырдың 28 (+05) :{{@|Жанна Ж}} Себебі басқа тілмен байланыспаған, сондықтан маңыздылығы төмен болғандықтан, жойылды. Ендеше жойыңыз деп бұйрық бере алмайсыз, мұнда өз еркімен. Қай нұқасының атауы ресми түрде дұрыс, соны қалдыру керек. Сізге айтылған жұмысты орындау қолыңыздан келмейтін сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:30, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) : Мен сізді түсінбей отырмын: сапасы жоғары ''Өзіндік маркетинг'', ''Өздігінен даму'' және ''Мен'' мақалаларын сіз оңай жойып, сапасы төмен ''Өзін-өзі өлтіру''‎ мақаласын белгісіз бір себеппен қалдырып отырсыз, оның тіпті дубликаты да бар. Бұл екіжүзділік пе? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:26, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) : Жалпы сіз маңыздылықтың басқа тілдерге қатысы жоқ екенін білмейді екенсіз. Бірақ бұған соншама қадалып қалсаңыз, мысалы, ''Мен'' мақаласының 27 интеруики сілтемесі бар екенін біліп жүріңіз. --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:32, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) ::{{@|Жанна Ж}}Жақсы, сізге айтылған жұмысты білмейді екенсіз. Жасай алмайды екенсіз, бірақ маған сын айтып, білгіш болып, екіжүзділік танытып отырсыз. Немесе өтірікші екенсіз. 134 мақаланы тексерістен өткізіп, жоюға болатын мақалаларға үлгі қалдырып кетсеңіз. Ақыры сондай нәрсенің сарапшысына қатты ұқсайсыз. Іске сәт. Уақыт пен энергияны маған құртпаңыз, өмір онсызда қысқа. Пайдалы нәрсеге жұмсаңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:09, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) ::: Әңгімені басқа жаққа бұрудың шебері екенсіз! Екіжүзділік дегеніміз екі бірдей тақырыпты қарама-қарсы тәсілдермен шешу. Мысалы, мен айтқан '''Өзіндік маркетинг''' мақаласын сіз тез-ақ жоя салдыңыз, бірақ мен айтқан ''Өзін-өзі өлтіру''‎ мақаласын сіз «жой деп талқыға салмай мұндай керек мақалалар жойыла бермейді» деген сылтаумен қалдырдыңыз. Яғни мұнда екіжүзділік таныттыңыз!!! --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 10:38, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) :{{@|Жанна Ж}}Егер басқа сұрақтарыңыз бен артық әңгімеңіз бітсе, құр босқа менің мазамды алмаңыз. Сау болыңыз, іске сәт --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:00, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :: Екіжүзді болып танылмас үшін жаңағы үш мақаланы жойғандай [[Өзін-өзі өлтіру]] мақаласын да жойыңыз! --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 10:06, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :::Ол мақаланы не себеппен жою керек? '''Біріншіден''', бұл бетке көп бет сілтеніп тұр. '''Екіншіден''', энциклопедиялық маңызы сіз айтқандай жоқ емес айтарлықтай маңызы бар ([[wikidata:Q10737|141 тілде жазылған]]). '''Үшіншіден''', мақаланы жоюға [[Талқылау:Өзін-өзі өлтіру#Жедел жоюға ұсынысы|қарсылықтар бар]]. Нақты аргументтер ұсынсаңыз. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 10:44, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :::: Бірақ ол '''Өздігінен даму''' және '''Мен''' мақалаларын жойды ғой. Олардың сапасы шамамен бірдей, оларға да көп тілде сілтеме қойылған. Бұл кедергі болған жоқ қой. Сонда бұны да жойсын, әлде алдыңғы мақалаларды қайтара ма? --[[Қатысушы:Жанна Ж|Жанна Ж]] ([[Қатысушы талқылауы:Жанна Ж|талқылау]]) 11:44, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :::::Тағы айтам '''нақты аргументтер''' келтірсеңіз. Өздігінен даму бетіне [[Арнайы:Мында сілтегендер/Өздігінен даму|еш бет сілтеніп тұрған жоқ]], ал Мен бетіне [[Арнайы:Мында сілтегендер/Мен|2 бет қана сілтеніп тұр]]. Сонымен қатар, бұл мақалалар көлемі аз және сапасы жағынан өте нашар жазылған. Өтіп кеткен нәрсені қайта қозғаудың қажеті жоқ. Осымен бұл тақырып жабылсын. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 03:00, 2024 ж. маусымның 2 (+05) == Күндерек == Сәлеметсізбе! неліктен басты беттегі күндерек жаңартылмайды? кейбір күндері мүлдем бос тұр [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 19:10, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) :{{@|TalgatSnow}} Кеш жарық, себебі ешкім жасамаған, жасалғандардың өзі ескі ақпарат сияқты. Егер ынтаңыз болса жасауға болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:47, 2024 ж. мамырдың 26 (+05) ::жазсам қосқан ақпарат басты бетте көрстілмейді. Бетті жаңалау батырмасы істемейді [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 10:28, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) :::{{@|TalgatSnow}} қайырлы күн! Сіз тек ақпаратты «26 мамыр» сияқты деген бетке қосып жатқанға ұқсайсыз. Басты беттегі күндеректі өңдеу үшін «Уикипедия:Бүгін/26 мамыр» дегенді өңдеу қажет -- [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 13:10, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) ::::Ок [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 13:23, 2024 ж. мамырдың 27 (+05) == [[Әйелдердің қоғамдағы орны]] == Kasymov, сізге не болды??? Бұл мақалаға енгізіп жүрген түзетулерімді неге жойып жүрсіз? Бір жерден қатені таптыңыз ба? --[[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 22:49, 2024 ж. мамырдың 30 (+05) :{{@|Амантаева Дарига}} Ешнәрсе болған жоқ) Сіз мақалаға тікелей қатысы '''жоқ''' сөздерге сілтеме қойып жатыр екенсіз. Олай дұрыс емес, ''Әйелдердің қоғамдағы орны'' мақаласында ''генерал'', ''қазақ әйелдері'' (жоқ мақала, әрі ондай мақала болмайды да) сөздерге сілтенген соң кері қайтардым. Сіз қойған санатты қойдым --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:04, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) :: Салт-дәстүр, қоғам, дала сөздерінің бұл мақалаға қатысы жоқ деп неге санайсыз? Тарихымызда болған төрт әйгілі әйелдің есіміне сілтеме қосу қалайша бұл мақалаға қатысты емес болады? Қайтарыңыз ол сілтемелерді... --[[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 22:26, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) :::Есімдерді сілтеймін, бірақ сал-дәстүр сияқты сөздер мақалаға тікелей қатысы жоқ --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:02, 2024 ж. маусымның 1 (+05) == Аралтұз == Қайырлы күн, ''Аралтұз'' мақаласын жойып, <s>Аралтұз комбинаты</s> мақаласын ''Аралтұз'' бетіне жылжытсаңыз. Себебі ол бұрын басталған және мен оны толықтырдым. Сосын ''Арал теңізі мәселелері жөніндегі мемлекетаралық кеңес'', ''Арал теңізі мәселелері жөніндегі мемлекетаралық келісім'' мақалаларын жоя салсаңыз. Арал теңізі мәселелері жөніндегі келісім дубликаты. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 15:58, 2024 ж. мамырдың 31 (+05) == Сайт == Қайырлы кеш. [[Үлгі:Компания|Мына үлгінің кодына]] сайтқа қойылатын ''URL'' үлгісін қоса қоясыз ба. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:18, 2024 ж. маусымның 1 (+05) :{{@|Casserium}}, өңдеуге болады. Болғаннан кейін, жаза салыңыз. Қайтадан жабамын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:46, 2024 ж. маусымның 2 (+05) ::Рақмет, қостым. Жаба берсеңіз болады -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 01:52, 2024 ж. маусымның 4 (+05) :::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]], Енді [[Үлгі:Мемлекеттік орган|мына]] үлгіні уақытша аша тұрасыз ба. Өткендегі себеппен -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 04:18, 2024 ж. маусымның 6 (+05) :::Қайырлы күн, сіздер осы [[Үлгі:Компания]] үлгісінде логотиптен бөлек '''сурет''' бөлімін қоса аласыздар ма, яғни компания логотипі сосын астында мысалға штаб-пәтерінің суреті тұрады. Мәселен, орыс уикипедиясындағы [https://ru.m.wikipedia.org/wiki/Apple Apple] мақаласынан қарасаңыздар болады. Солай істелсе, жақсы болар еді. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 14:24, 2024 ж. маусымның 6 (+05) ::::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]], екі үлгіні қайта аша қойыңызшы онда. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 19:47, 2024 ж. маусымның 7 (+05) :{{@|Casserium}}, {{@|Тұран}} дайын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:53, 2024 ж. маусымның 10 (+05) == [[Әйелдің отбасындағы орны]] == Сіз антифеминистсіз бе? Бұл мақаланы неге жойдыңыз? Өте жақсы жазылған мақала еді ғой. [[Қатысушы:Амантаева Дарига|Амантаева Дарига]] ([[Қатысушы талқылауы:Амантаева Дарига|талқылау]]) 19:04, 2024 ж. маусымның 3 (+05) :Иә ''сексистпін''!! Мақаланың маңыздылығы төмен, мәселе әйел, ер болсын! Энциклопедиялық мақалаға қандай қатысы бар??? Неге жойдыңыз деудің орнына, ойыңызға келгенін ойланбай жазуға бола ма?!. Ескерту, бір-бірімізді танитын құрбы емеспіз, этика пен шекараны ұстаңыз! --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:50, 2024 ж. маусымның 4 (+05) == Медиа Уики == <s>Қайырлы кеш. Уикипедияда [https://translatewiki.net/wiki/MediaWiki:Tooltip-n-portal/kk-cyrl Translatewiki] сайтында аударылып қойған [[МедиаУики:Tooltip-n-portal]] [[МедиаУики:Articleexists]] бар. Соны жою мүмкін бе екен?</s> -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 19:46, 2024 ж. маусымның 7 (+05) == Procter & Gamble == ''Проктер мен Гэмбл'' мақаласын '''Procter & Gamble''' деп жылжытып бересіз бе? Себебі бұл компанияның ресми атауы. Сосын, <s>Проктер және Гэмбл</s>, ''Проктер мен Гэмбл'' жоя салу керек, ешкім олай іздемейді. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 01:24, 2024 ж. маусымның 9 (+05) :{{@|Тұран}} Дайын, есік атауға мақалалар сільеніп тұр --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:55, 2024 ж. маусымның 10 (+05) ::Рақмет, оны өзім жөндей саламын. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 10:23, 2024 ж. маусымның 11 (+05) ::@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]] енді <s>Проктер мен Гэмбл</s> жоя салыңыз. [[Қатысушы:Тұран|Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Тұран|талқылау]]) 11:08, 2024 ж. маусымның 11 (+05) == Жақсы мақалалардағы хаос == Сәлеметсіз бе, Kasymov мырза! Жақсы мақалаларда бүртүрлі жағдай. [[Қымыз]] мақаласы жақсы мақалалар қатарында болса да, ол таңдаулы мақала белгсіне ие. [[Биология]] мақаласында белгі мүлдем жоқ. Бұл ситуацияны түзейсіз бе [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 00:35, 2024 ж. маусымның 13 (+05) :{{@|Рахман999}}Кеш жарық, шешімді қателеспесем Амангелді мен Нұрлан мырзалар шешкен. Солардан нақты жауап алып, түзетпесе. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:05, 2024 ж. маусымның 14 (+05) ::Солардан сұрап көрейім бе? [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 02:08, 2024 ж. маусымның 14 (+05) :Иә --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:09, 2024 ж. маусымның 14 (+05) == Вандализм == ‎Мықтыбек Оразтайұлы деген қатысушы менің [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа чемпионаты (финал)]] мақаламды жойып, жылжытудың орнына көшіріп басқа атпен бастады [[Футболдан 2024 жылғы Еуропа біріншілігі (финал)]]. өзгенің еңбегін өзіңе жатқызу админге сай келмейтін нәрсе. бұған дейін менің рұқсатымсыз жеке бетімді бастап өндеген [[Қатысушы:TalgatSnow]]. сан үшін мақалаларды бастап бітірмейді:[[Футболдан Литва чемпионаты 2023]], [[Футболдан Украина кубогы 2021/22]]. мақала санатаулары дұрыс емес. әрекет етуіңізді сұраймын @[[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]], @[[Қатысушы:Amangeldi Mukhamejan|Amangeldi Mukhamejan]], @[[Қатысушы:Салиха|Салиха]] [[Қатысушы:TalgatSnow|TalgatSnow]] ([[Қатысушы талқылауы:TalgatSnow|талқылау]]) 16:13, 2024 ж. шілденің 17 (+05) :{{@|TalgatSnow}}Қалпына келді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:46, 2024 ж. шілденің 18 (+05) == Мақаланың көрінуі == Қайырлы күн! [[Айбар Қайнарұлы Олжаев]] мақаласы неге гуглдан іздесе шықпайды? Тек уикидің ішінен іздегенде ғана шығады екен. Жауабыңызға алдын ала рақмет. [[Қатысушы:Daniyal.aidarov5|Daniyal.aidarov5]] ([[Қатысушы талқылауы:Daniyal.aidarov5|талқылау]]) 12:41, 2024 ж. шілденің 22 (+05) :{{@|Daniyal.aidarov5}} кеш жарық, меніңше біршама уақыт керек сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:54, 2024 ж. шілденің 22 (+05) == Research about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, We would like to invite you to submit your responses to the survey dedicated to the tools that are used currently across the Wikimedia projects and the tools that you want to have. This survey was made by the working group of the [[:m:Wikimedia CEE Hub|CEE Hub]], and your responses will be reviewed afterwards, as we want to continue supporting the communities. That support can be documentation for certain most used tools by other communities across the region per specific topics, finding solutions for new tools to be created in the future, creating most needed tools in the region (so called "regional wishlist list"), and many other options. ''Deadline to fill in the survey is '''20th of August, 2024'''.'' Submit your answers [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSeIwzCDKs6jXPG7EpZe-JH2Mm1odU0_MAv1bO-z-nLOq9dlug/viewform?usp=sf_link '''here'''] Thank you in advance for your time that you will dedicate in filling in this survey --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 18:07, 2024 ж. шілденің 26 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Мақаладағы қате == Қайырлы күн, [[Egov.Press|мына мақалада]] Instagram-парақшасы қате сілтемеге жолдайды екен. Сілтемені алып тастасаңыз жақсы болар еді. [[Арнайы:Үлесі/37.99.45.88|37.99.45.88]] 18:49, 2024 ж. шілденің 27 (+05) :Түзетілді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:38, 2024 ж. шілденің 29 (+05) == [[Жоба:Инкубатор/Astana Vision]] == Қайырлы күн Мен өңдеуге жіберген мақаланы тексере аласыз ба? Қарау кезегінде әлі көп мақалалар бар екенін түсінемін және осы мақалаға ерекше назар аударғаным үшін кешірім сұраймын. Алдын ала көп рахмет! [[Қатысушы:Nomini Meo|Nomini Meo]] ([[Қатысушы талқылауы:Nomini Meo|талқылау]]) 13:48, 2024 ж. тамыздың 9 (+05) == Мақаланы жою == Какого хуя менің қазақша мақалаларымды жоясыз ? Мен оларды орысша мақаладан өз қолыммен аударып, толықтай өзім өңдеп жарияласам, өшіріп тастағансыз. Какого хуя ? Қазақ тіліне деген құрметсіздік пе ?[[Қатысушы:Balgymbek Has Been|Balgymbek Has Been]] ([[Қатысушы талқылауы:Balgymbek Has Been|талқылау]]) 07:37, 2024 ж. тамыздың 14 (+05) :{{@|Balgymbek Has Been}} Мақалаңызда '''қ**тақта''' ақпарат жоқ екен, саған ескерткенмін! Мақаласымақты артынан құл сияқты тегін кім өңдеп толықтыру керек?? Дым ақпарат жоқ, өтірік аудару функциясы арқылы топаста жасай алады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:57, 2024 ж. тамыздың 16 (+05) == "Бергамаск Сиютасы" мақаласы жойылды. == Сәлеметсіз бе! Менің "Бергамаск Сиютасы" атты мақалам тамыздың 4, сағат 21:00-де жойылды. Не себеппен жойылғанын айтып береңізші, мен қателерін түзетіп қайта жазып көрейін. Деректер ағылшын тілді мақала нұсқасынан алынды өйткені қазақ тілінде Бергамаск Сиютасы туралы мәлеметтер жоқ. [[Қатысушы:Nafpeg|Бекзат Азатұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Nafpeg|талқылау]]) 22:18, 2024 ж. тамыздың 17 (+05) : {{@|Nafpeg}}Сіз мақала емес, жоба бастапсыз, атауы өзгеріп, тексерістен өтпей тұр: ''Бергамаск сюитасы'' --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:45, 2024 ж. тамыздың 19 (+05) == Шақырым — километрдің қазақшасы == Қайырлы күн! Мен кей елді мекендердегі орысша сөздерді қазақшалап жатсам, оларды неге қайтадан орыс нұсқасына келтіріп жүрсіз? --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 13:35, 2024 ж. тамыздың 20 (+05) Мысалы, мынау жерде [[Ақшоқы (Солтүстік Қазақстан облысы)]]. :{{@|Kyzyljar muzei}}Ресми түрде қалай? шақырым деген сөзге дереккөздер көрсетсеңіз. Халықаралық сөзді аударған дұрыс па? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:16, 2024 ж. тамыздың 22 (+05) :: Ойбай, сіз жаңалықтарды қай тілде көресіз, оқисыз?! [https://egemen.kz/article/371013-kolik-infraqurylymyn-damytugha-568-mlrd-tenhge-bolinedi Мынау кешегі жаңалықта] басты газетте шыққан ақпарат — километр емес. --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 07:03, 2024 ж. тамыздың 28 (+05) :::{{@|Kyzyljar muzei}} Осы туралы телеграмм тобына қосылып, сонда талқылаңыз. Егер шақырым деген 100 пайыз сенімді болсаңыз СІЗ барлық мақала өзгерте аласыз ба???? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:44, 2024 ж. тамыздың 28 (+05) :::: Бұл талқылайтын дүние емес. Бұны бәрі біледі, сізден басқа. --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 09:03, 2024 ж. тамыздың 30 (+05) :{{@|Kyzyljar muzei}} Сізден 100 пайыз дәлел болмағандықтан '''км''' қалады. ''Бұны бәрі біледі'', 20 млн халықтан немесе осында белсенді 250 қатысушыдан сұрадыңыз ба? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:21, 2024 ж. тамыздың 30 (+05) :: Сіз теледидардан референдум сияқты сөздерді естіп, шақырым деген сөзді қалай елемей қалғансыз? --[[Қатысушы:Kyzyljar muzei|Kyzyljar muzei]] ([[Қатысушы талқылауы:Kyzyljar muzei|талқылау]]) 12:18, 2024 ж. қыркүйектің 1 (+05) == Түркістан облысы бауырлас қалалары == неге алынып тасталды? [[Қатысушы:Nurbol9393|Nurbol9393]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurbol9393|талқылау]]) 18:53, 2024 ж. тамыздың 20 (+05) == Үлгі-инфобокс керек еді == Қайырлы күн! Тарихи нысандар мен ескерткіштер бойынша енгізілген беттерді өңдеп, жаңа материалдар енгізбекші едім, соған үлгі-инфобокс жасап бере аласыз ба? (мен жасауды білмеймін). Жасау барысында үлгіде - атауы/суреті/орналасқан жері/ескерткіш түрі/кезеңі/авторы/нысан мәртебесі деген тұстар көрсетілсе. Мысалы, [[Тәнеке батыр мазары]]. Алдын ала рахмет! Салиха 16:39, 2024 ж. тамыздың 21 (+05) :{{@|Салиха}} Кеш жарық, мысалға көрсетіп жіберсеңіз (үлгіні) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:17, 2024 ж. тамыздың 22 (+05) :Қайырлы күн! Мысалы, :{{Тарихи нысан : | атауы = Тәнеке батыр мазары : | Суреті = : | сурет атауы = : | орналасуы = Жетісу облысы, Ақсу ауданы : | жасалу кезеңі = ХІХ ғасыр : | сәулетші = : | мүсінші = : | нысанның түрі = қала құрылысы және сәулет : | нысан мәртебесі = киелі нысан :}} : қосарыңыз болса қосуға болады. Салиха 11:06, 2024 ж. тамыздың 23 (+05) :Жақсы --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:59, 2024 ж. тамыздың 24 (+05) == “Мұса пайғамбар” мақалаға енгізілген өзгерістерді қайтару == Bekzat Alibek есімді қолданушы жазған мәтін Уикипедияның стильдік талаптарына сәйкес келмейді. Мысалы, бүкіл мәтін тек жеке және исламдық тұрғыдан сипатталған. ("Ғ.С", стиль, анықтама) [[Қатысушы:Jondjas|Jondjas]] ([[Қатысушы талқылауы:Jondjas|талқылау]]) 09:24, 2024 ж. тамыздың 25 (+05) :{{@|Jondjas}} Ол жағы дұрыс, бірақ сіз неге '''Киелі кітапқа''' сілтеп тұрсыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:40, 2024 ж. тамыздың 26 (+05) == Мақалаларды жою == Ассалаумағалейкүм! [[Назар]] мен [[Абыл Өтембетұлы]] мақалаларын жоюға ұсынамын. Біріншісі түсініксіз, екіншісі қайталанған. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 16:47, 2024 ж. тамыздың 25 (+05) == Үлгі-инфобокс туралы == Қайырлы таң, Айдын! Тарихи нысанға үлгі-инфобокс жасауға мысал ретінде [[Қызыл таң маталар үйі]] бетін көріңізші, жаңа ғана жаздым. Салиха 11:30, 2024 ж. тамыздың 31 (+05) :Жақсы, уақыт тығыз болғандықтан, уикипедияға көңіл бөле алмай жатырмын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:15, 2024 ж. қыркүйектің 2 (+05) == Жою №2 == Кеш жарық! ''Асыл Тұрсынбекұлы Шубай''‎ және ''Әйел тілі'' мақалаларын жоюды ұсынамын. --[[Қатысушы:І Хәріполла|І Хәріполла]] ([[Қатысушы талқылауы:І Хәріполла|талқылау]]) 00:33, 2024 ж. қыркүйектің 5 (+05) :Жойылды, {{@|І Хәріполла}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:35, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) == Мақалада қате бар == Қайырлы күн. [[Egov.Press|Мына мақаладағы]] Instagram сілтемесі дұрыс емес екен. Түзеп жіберсеңіз. egov.kz орнына egovpress болуы керек. [[Арнайы:Үлесі/37.99.44.42|37.99.44.42]] 09:58, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) : Инстапарашаңызды түзеп қойдым. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 10:24, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) == Қ.К. Тоқаев туралы == Тоқаевтың Тимурдан басқа тағы Манира (1987 ж.т.) деген қызы бар екен ғой. Оны неге ешкім жазбайды ? Рақмет [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 11:06, 2024 ж. қыркүйектің 8 (+05) == Аналды секс == Сәлем, ''бұл мақаланы'' жою керек! Масқара емес пе? --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 21:31, 2024 ж. қыркүйектің 11 (+05) :Кеш жарық, енді ол масқара болғанда көп тілде жазылған, бар нәрсені қайтіп жоямыз. Басқа админдерден сұрап көріңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:56, 2024 ж. қыркүйектің 12 (+05) == Қазақстанның темір жол бекеттері == Жалпы фотосуреттер қосқанда түсірген жылы міндетті түрде болу керек деп ойлаймын. Себебі қай жылы түсірілгенін оқырман білу керек. Екіншіден сол суретті, мысалы вокзалдардың дизайны өзгерсе, қайта жіберсең сурет бар деп қабылдамайды, егер жылы болмаса. Мен 10 жылдан бері Фотопланета энциклопедиясына суреттер жіберіп жүрмін, бәрінде де түсірген күнін, айын сұрайды. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 09:54, 2024 ж. қыркүйектің 13 (+05) :{{@|Мағыпар}}Кеш жарық, суреттің атауы ұзақ сияқты. Сипаттамасы бөлімінде бәрін жазып көрсетуге болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:21, 2024 ж. қыркүйектің 14 (+05) ::Жақсы, келесілерін қысқартармын. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылау]]) 10:40, 2024 ж. қыркүйектің 15 (+05) == Үлгілер == == Үлгілер == Ассалаумағалейкум! [[АФК чемпиондар лигасы элитасы|АФК чемпиондар лигасы]] мен [[КОНКАКАФ чемпиондары кубогы|КОНКАКАФ чемпиондар лигасы]]ның атауы өзгеріпті. Үлгілерді қайтеміз? Атауын өзгертеміз бе? --[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 12:27, 2024 ж. қыркүйектің 16 (+05) :Кеш жарық! Навигациялық үлгілерді ма, егер сол болса иә. Әрі ескі атаудағы үлгіні жою керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 20:01, 2024 ж. қыркүйектің 16 (+05) == Жою №3 == Қайырлы кеш. Мақала атауларын бір үлгіге келтіру үшін мына сілтеме беттерді жою керек болып тұр: * ''КИМЭП'' * Үлгі:Кәрім Мәсімовтың министрлер кабинеті (2016 жыл 6 мамыр) -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 00:40, 2024 ж. қыркүйектің 30 (+05) :{{@|Casserium}}Екіншісін не үшін жою керек? Атын өзгерту керек, тарихы сақталады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:45, 2024 ж. қазанның 1 (+05) ::Ол дубликат болып тұрған үлгі. Ішіндегі мазмұны [[Үлгі:Кәрім Мәсімовтің II министрлер кабинеті]] осы үлгімен біріктірілген. -- [[Қатысушы:Casserium|'''Casserium''']] 22:57, 2024 ж. қазанның 1 (+05) == Санат == Кеш жарық! "Қазақ билері" санатында [[Би (өнер)]] мен [[Би (тұлға)]] аралас екен. Бұл санатты [[Би (өнер)]]-ге қалдырып, қазақ тұлғаларын "Қазақ би-шешендері" санатына көшірсек қайтеді? [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 23:19, 2024 ж. қазанның 2 (+05) * Санаттар дұрысталды, мәселе шешілді. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:39, 2024 ж. қазанның 3 (+05) == Results from the survey about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, During August 2024, we sent you a survey about the tools, so now we would like to bring to your attention the conclusions and results from the survey, which you can explore on this '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Tools|Meta page]]'''. I hope you will enjoy exploring the mentioned tools on the page, along with other conclusions from the survey. Thanks for your time, and we will continue working on this important topic. --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 17:10, 2024 ж. қазанның 7 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Біріктіруге немесе жоюға ұсынылған мақалалар тізімі == Біріктіруге немесе жоюға ұсынылған мақалалар тізімі: 1.0 – ''Қазақстандағы хандық биліктің жойылуы'' (жақсысы) 1.1 – <s>Қазақ хандығындағы биліктің жойылуы</s> 1.0 – [[Саңырақ Тоқтыбайұлы батыр]] (жақсысы) 1.1 – [[Саңырық Тоқтыбайұлы]] 1.2 – [[Саңырақ батыр Тоқтыбайұлы]] 1.0 – [[Хангелді Сырымбетұлы]] 1.1 – [[Ханкелді батыр]] 1.0 – [[Жолбарыс би]] 1.1 – [[Жолбарыс Жылқайдарұлы]] 1.0 – [[Әлмерек абыз]] 1.1 – [[Әлмерек Жаншықұлы]] [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 20:03, 2024 ж. қазанның 9 (+05) == Translation request == Hello, Kasymov. Can you translate and upload the article about the prominent Turkish economist [[:en:Dani Rodrik]]/[[:ru:Родрик, Дэни]] in Kazakh Wikipedia? Yours sincerely, [[Қатысушы:Oirattas|Oirattas]] ([[Қатысушы талқылауы:Oirattas|талқылау]]) 16:14, 2024 ж. қазанның 14 (+05) == Координаттар == Ассалаумағалейкум! Қала туралы мақала жазғанда картадан географиялық орнын көрсетпей жатыр ғой. [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 13:50, 2024 ж. қазанның 28 (+05) : Уағалейкум салам! Бұл кемшілік кейбір үлгілердің әлі жазылмағанына байланысты болып отыр. Мысалы, мен екі жаңа үлгіні жүктеп қойдым, енді [[Кайенна]] мен [[Уагадугу]] қалалары картада көрсетіліп тұр. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 17:25, 2024 ж. қазанның 28 (+05) ::{{@|Мықтыбек Оразтайұлы}} қай мақала? Позкартасы жасалмаған болу керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:14, 2024 ж. қазанның 29 (+05) :::[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>}, [[Сан-Томе (қала)|Сан-Томе]], [[Сент-Джорджес]] мақалаларында тұр. Кей қалалардікі әдемі боп шығады, ал кейбіреуде олай емес--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 00:39, 2024 ж. қазанның 30 (+05) :жақсы --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 20:04, 2024 ж. қазанның 31 (+05) : Иә, мәселе Позкартада болып тұр. Мен тағы Сальвадор және Эритреяны қостым, әрі қарай іліп әкетсеңдер жақсы болар ед... --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:26, 2024 ж. қазанның 31 (+05) ::Иә, жасап жатырмын--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:27, 2024 ж. қазанның 31 (+05) :{{@|Мықтыбек Оразтайұлы}} Елді мекен үлгісін толық толтыру керек. Ауданы, халқы, телефоны сияқты мәліметтер жоқ қой және дұрыс толтыру керек, ел деген параметрге ешқандай сілтеме немесе туды қоюға болмайды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:27, 2024 ж. қазанның 31 (+05) ::[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>}, ел деген параметрге тек елдің атын жазып жатырмын, еш сілтемесіз, үлгісіз--[[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылау]]) 01:15, 2024 ж. қарашаның 1 (+05) == Неге жойдың? == ''Махмет Құлмағамбетов'' деген танымал саясаткер туралы мақаланы не пиғылмен жойғансың? --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 21:53, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :{{@|Елмұрат Х}} жедел жоюға ұсыныпты, содан соң жойылды. '''Пиғылға келсек ата жауым болу керек''' --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:00, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :: Ата жауың болатындай саған бірдеңке істеп қойған ба? [[File:Face-smile-big.svg|23px]] Негізі әйгілі тұлға, сақтап қалуға болатын еді. --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 22:05, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :{{@|Елмұрат Х}} Қалпына келтірілді, жедел жоюға ұсынған қатысушыдан сұрап көріңіз. Мүмкін дубликат мақала ма екен? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:11, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) :Мақала тым қысқа, екіншіден қайталанған. Сондықтан жедел жоюға ұсынылған. Міне жақсысы: [[Махмет Ибатоллаұлы Құлмағамбетов]]. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 22:15, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) ::{{@|Елмұрат Х}} мақаланы жоюға ұсынған себебім көрсетілген, бір тұлға туралы екі мақала бола алмайды, "Махмет Ибатоллаұлы Құлмағамбетов" мақаласы бірінші басталған, сондықтан сол қалуға құқылы деп ойлаймын. Жалпы бұл тұлғаның маңыздылығы күмән тудырады. Қосатын ақпаратыңызды осы мақалаға қосуды сұраймын.--[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылау]]) 22:37, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) ::: Алғашқыда жоюға себеп ретінде дубликат деп көрсетілмеген еді. Дубликат болса, жояйық әрине. --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 22:57, 2024 ж. қарашаның 24 (+05) == Үлгі == Ассалаумағалейкүм. <nowiki>{{Договор}}</nowiki> үлгісі жарамсыз сияқты, дұрыстап бересіз ба? [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 12:34, 2024 ж. қарашаның 27 (+05) : Уағалейкум салам! Үлгі жарамды, бірақ орысша қалып қойған сөзді қазақшаға ауыстыру керек, сонда бәрі жақсы шығады. Мен қазір осы үлгіні мақалаға қосамын. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 09:57, 2024 ж. қарашаның 28 (+05) ::Рақмет! [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 10:45, 2024 ж. қарашаның 28 (+05) == Неге жойылды? == Сурет:Maska--kazahstan-shou1.jpeg осы суретті "Маска" мақаласына кірістіріп қоям деп жүктеп қойсам жойып тастапсыз. Адамның еңбегін еш етуді білесіз, ә. Толықтырамын оны әлі!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 23:39, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) :{{@|Madi Dos}}Екеуі де жойылады, себебі авторы мен қайнаркөзі көрсетілмеген. дайын суретті жүктеу қандай еңбек? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:42, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) ::Білем, оны көрсету керек екендігін. Менің енгізген бұрынғы суреттерімде дереккөздер бар. Кейінірек енгіземін, оның үстіне бұл еркін сурет емес. Тек осы Қазуикиде ғана орналасатын сурет, сосын адамның жасаған ісін құнсыздандырмаңыз. Админ болсаңыз, өзіңізге админсіз.Дайын суреті де енгізілмеген қаншама мақала бар. [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 23:48, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) :::Қалпына келтіремін, бірақ авторы мен дереккөзін көрсете кетсеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:54, 2024 ж. желтоқсанның 14 (+05) == Координат модулін жаңарту == Module:Coordinates модуліне көптеген жаңартулар енгізілді, соларды қазақша нұсқасына енгізіп, координаттардың мақаладағы орналасуын дұрыстау керек. Модульді соңғы рет сіз өңдепсіз, жаңартып жіберуіңізді сұраймын. [[Қатысушы:Murat Karibay|Murat Karibay]] ([[Қатысушы талқылауы:Murat Karibay|талқылау]]) 22:45, 2024 ж. желтоқсанның 22 (+05) <s>:Дайын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:41, 2024 ж. желтоқсанның 23 (+05)</s> Нақтылау керек :Мысалы: [[Екібастұз]] немесе кез келген қала жайлы мақаланы ашқанда, коориднаттар инфобокспен бірге жабысып тұрады. Соны түзесеңіз. [[Қатысушы:Murat Karibay|Murat Karibay]] ([[Қатысушы талқылауы:Murat Karibay|талқылау]]) 23:38, 2024 ж. желтоқсанның 25 (+05) ::{{@|Murat Karibay}}Ол үлгіден емес, уикипедияның интерфейсі жаңарғаннан болып тұр. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:09, 2024 ж. желтоқсанның 27 (+05) == Кедергі == Саламатсыз ба, мазалағыныма кешірім сұраймын. Мен қазақша Википедияға өз үлесімді қосқым келеді, алайда шегіндіруші 1nter pares деген адам менің әрбір өңдеуімді себепсіз жойып жатыр. Мен одан неге өңдеулерімді жойғаның сұрадым, бірақ нақты жауап ала алмадым. Осы жайында шара қолдансаңыз. Алдын ала рақмет [[Қатысушы:Әбдіқадыр Асхат|Әбдіқадыр Асхат]] ([[Қатысушы талқылауы:Әбдіқадыр Асхат|талқылау]]) 20:33, 2024 ж. желтоқсанның 25 (+05) == Айдаушы мақала == Француз және үнді соғысы деген жойылған мақаланы айдаушы бет ретінде қалпына келтіру үшін сыртқы сілтемелерді қалай қолдансам болады және оған рұқсатым бар ма [[Қатысушы:Әбдіқадыр Асхат|Әбдіқадыр Асхат]] ([[Қатысушы талқылауы:Әбдіқадыр Асхат|талқылау]]) 20:43, 2024 ж. желтоқсанның 25 (+05) == Администраторды сайлау == Кеш жарық! [[Уикипедия:Администраторларды сайлау‎|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 21:56, 2025 ж. қаңтардың 1 (+05) == Үлгі == Кеш жарық! Осы үлгінің басқасы бар ма? (Үлгі:Апат). Көрсетілімі нашарлау, не қолдануға болады орнына? [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 00:08, 2025 ж. қаңтардың 22 (+05) :Бсақасын біле алмадым, мүмкін дубликат жасай бермей, осы үлгіні жаңарту керек шығар --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:11, 2025 ж. қаңтардың 22 (+05) == Администратор құқығынан айыру == Кеш жарық! [[Уикипедия:Администратор құқығынан айыру|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 19:31, 2025 ж. қаңтардың 23 (+05) == Thank you for being a medical contributors! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {| style="background-color: #fdffe7; border: 1px solid #fceb92;" |rowspan="2" style="vertical-align: middle; padding: 5px;" | [[File:Wiki Project Med Foundation logo.svg|130px]] |style="font-size: x-large; padding: 3px 3px 0 3px; height: 1.5em;" |'''The 2024 Cure Award''' |- | style="vertical-align: middle; padding: 3px;" |In 2024 you '''[[mdwiki:WikiProjectMed:WikiProject_Medicine/Stats/Top_medical_editors_2024_(all)|were one of the top medical editors in your language]]'''. Thank you from [[m:WikiProject_Med|Wiki Project Med]] for helping bring free, complete, accurate, up-to-date health information to the public. We really appreciate you and the vital work you do! Wiki Project Med Foundation is a [[meta:Wikimedia_thematic_organizations|thematic organization]] whose mission is to improve our health content. '''[[meta:Wiki_Project_Med#People_interested|Consider joining for 2025]]''', there are no associated costs. Additionally one of our primary efforts revolves around translating health content. We invite you to '''[https://mdwiki.toolforge.org/Translation_Dashboard/index.php try our new workflow]''' if you have not already. Our dashboard automatically [https://mdwiki.toolforge.org/Translation_Dashboard/leaderboard.php collects statistics] of your efforts and we are working on [https://mdwiki.toolforge.org/fixwikirefs.php tools to automatically improve formating]. |} Thanks again :-) -- [[mdwiki:User:Doc_James|<span style="color:#0000f1">'''Doc James'''</span>]] along with the rest of the team at '''[[m:WikiProject_Med|Wiki Project Med Foundation]]''' 11:23, 2025 ж. қаңтардың 26 (+05) </div> <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Top_Other_Language_Editors_2024&oldid=28172893 тізімін пайдаланып User:Doc James@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Байланыс == Kasymov мырза сізбен қалай байланысқа шықсақ болады, мақала өңдеуге қатысты кейбір сұрақтар бар еді? [[Қатысушы:Nirvana 0099|Nirvana 0099]] ([[Қатысушы талқылауы:Nirvana 0099|талқылау]]) 11:21, 2025 ж. ақпанның 5 (+05) == Бітікші сайлауы == Қайырлы таң! [[Уикипедия:Бітікшілерді сайлау|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 07:34, 2025 ж. ақпанның 19 (+05) == Господин Касымов == Господин Касымов, как с вами связаться? У нас есть вопросы по редактированию статьи [[Қатысушы:1lockeny|1lockeny]] ([[Қатысушы талқылауы:1lockeny|талқылау]]) 19:54, 2025 ж. наурыздың 14 (+05) == Assistance with Template Updates on Kazakh Wikipedia == Hello Kasymov, I hope you're doing well. I recently made a request on the Kazakh Wikipedia village pump regarding updating certain country data templates to align with standard formatting. Since this impacts multiple pages, I’d appreciate your input or assistance in addressing it. You can find my request here: [[Уикипедия:Форум#Replacing "Country data" templates with "Үлгі:Байрақ".]] Please let me know if you need any clarification. Thank you for your time and consideration! Best regards. [[Қатысушы:OperationSakura6144|OperationSakura6144]] ([[Қатысушы талқылауы:OperationSakura6144|талқылау]]) 07:35, 2025 ж. наурыздың 26 (+05) == Sorting files in categories == Hi! I hope you can help me a bit. [[Үлгі:Non-free media]] seems to put files in [[:Category:Тегін мақалалар]] and according to Google Translate it means free files. It should say something like "All non-free files" like [[:en:Template:Non-free media]]. Also [[Үлгі:Free media]] should put files in "All free files" like [[:en:Template:Free media]]. Can you help fix? Finally there seems to be a lot of redundant categories in [[:Санат:Уикипедия:Суреттер]]. Can you delete those that are not needed? If you want to rename the categories wit files without machine-readable source, author etc. you need to use Translatewiki. You can see more at [[:m:File_metadata_cleanup_drive/How_to_fix_metadata#Finding_images_without_an_information_template]]. [[Қатысушы:MGA73|MGA73]] ([[Қатысушы талқылауы:MGA73|талқылау]]) 23:23, 2025 ж. сәуірдің 11 (+05) == Бетті жою == Қайырлы күн, Қасымов мырза. ''Қатысушы:Austrian Cat/зертхана/Осман империясы'' бетімді жоюыңыздың себебі не? [[Қатысушы:Austrian Cat|Austrian Cat]] ([[Қатысушы талқылауы:Austrian Cat|талқылау]]) 09:55, 2025 ж. сәуірдің 25 (+05) :қалпына келтірдім, бірақ ондай мақала бар ғой. Бұрынғы автордың еңбегін жоққа шығарып, зертханаңыздан көшіре салу болмайды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:54, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) ::неге? Қазақша Уикипедияда мақалалардың көбісі безендіру, яғни эстетика, дереккөздер мен сілтемелердің болуы тараптарынан біраз ақсап, және жалпы сапа критерийлерін қанағаттандырмайды деп айтуға болады. Әсіресе ол басқа тілдік бөлімдермен салыстырғанда байқалады. Егер де біздегі мақаланы ағылшын бөлімінде қолданылған сілтемелер мен деректерге негізделіп, оны бейімдеп һәм безендіріп, қайтадан жазғаннан не залал? Бір түсіндіріп жіберсеңіз [[File:Face-grin.svg|25px]] [[Қатысушы:Austrian Cat|Austrian Cat]] ([[Қатысушы талқылауы:Austrian Cat|талқылау]]) 23:15, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) :::соны неге мақаланың өзің безендіріп, толықтырып жаңартпасқа --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:22, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) ::::әзірше жазылу үрдісінде, зертханамда мәтін толық дайын болған соң, мақаланың өзіне бір-ақ өңдеме арқылы көшіре салам деген ой болған негізі. Себебі қазуикидегі кейбір үлгілер, мысалға [[Үлгі:Sfn]] жеке өзіме қазірше шамалы түсініксіз болып тұр (себебі орыс Уикипедиясында бұл үлгіні қолдану үшін, [[Үлгі:Cite book]] дегеннің "| ref =" қатарында автор есімін енгізіп, дәл соны ''sfn'' үлгісіне қоясың). Жазып аяқтаған соң, бұл үлгі дұрыс жұмыс істеп, барлық ақпарат толық екеніне көзім жеткенде жария етемін (деп ойлағанмын). Ондайға тыйым салынған ба? [[Қатысушы:Austrian Cat|Austrian Cat]] ([[Қатысушы талқылауы:Austrian Cat|талқылау]]) 23:32, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) :Сапаға көмектесер еді, түсінгенім көп өңделген уикипедия тереңдігі көп болады екен --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:46, 2025 ж. сәуірдің 26 (+05) Балам, ''Абсурдизм'' деген мақаланы неге жойдың? Қайтара салшы... --[[Қатысушы:І Хәріполла|І Хәріполла]] ([[Қатысушы талқылауы:І Хәріполла|талқылау]]) 23:37, 2025 ж. Мамырдың 2 (+05) :Қалпына келді, {{@|І Хәріполла}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:38, 2025 ж. Мамырдың 9 (+05) Сәлем, [[Хасанкейф]] және [[Ойжұмбақ]] мақалаларын неге жойғансың? Қалпыларына келтіргенің дұрыс болады. --[[Қатысушы:Елмұрат Х|Елмұрат Х]] ([[Қатысушы талқылауы:Елмұрат Х|талқылау]]) 22:05, 2025 ж. Мамырдың 7 (+05) :Кеш жарық! {{@|Елмұрат Х}} Ол қатысушы тоқтамай мақалалар жазған екен, барлық мақаласын жойғанмын. Қалпына келтірмеймін, себебі біреудің шала жұмысын админдер артынан неге ретке келтіріп отыру керек? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:38, 2025 ж. Мамырдың 9 (+05) :: Сәлем! Жалпы ондай жерде «тексерілмеген мақала» деген үлгіні қолданған жөн. Басқа қатысушылардың еңбегін елейтін болсақ, әрине. Немесе «бастама» деген үлгі де бар және оған қатысты көптеген нақтылау белгілерін қолдануға болады, егер мақалалар санын күрт азаюын қаламасақ. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 23:57, 2025 ж. Мамырдың 11 (+05) :{{@|Еститін Азамат}} кеш жарық! Онсызда сондай үлгі қойылады, бірақ оның мазмұнын, сапасын, грамматикасын кім тексереді. Біреудің артын кім тегін тексеріп, көзді қызартып, қиналып отыру керек. Ынтасы мен жауапкершілігі жоғары адам жазатын нәрсені жазады, жай шетелге барып қайту үшін жасамайды. Шындық солай --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:49, 2025 ж. Мамырдың 13 (+05) :: Қызықсың. Сені мұнда біреу мәжбүрлеп жатыр ма? --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 20:00, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) :Бірнеше қатысушы ғана тексеріп, уақытын бөліп, сапасыз дүниемен күресіп жүр. Соның ішінен Сені байқамадым. Сондықтан уақытты маған құрта бермей, жақсы мақалалар дамытуға үлес қоссаң немесе қате, жетіспейтін үлгілерлі толықтырса жақсы болар еді. Егер оларды түзетіп тексеріске салсаң, жоюға болмайды. Осыны әсіресе оқушылар мен студенттер көп пайдаланады. Мазмұны копи паст жасалған нәрседен қазуикипедияның сапасына күмәнмен қарайтын болады. Айдаладағы біреудің мақаласына басты ауыртудың қажеті шамалы. Болмаса телеграм топқа жаз, осы мәселені шулатып жүргенімізге біраз болды. Бірақ көбісі робот сияқты, қыстырмайды, бір рет қана өңделген, аударылған, конвейер мақалаларын минут сайын жазып отырады. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:58, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) :: Әлгі [[Абсурдизм]] мақаласын алайықшы — оны өзің жойдың, өзің қалпына келтірдің. Жалпы оны жоятындай ештеңе көріп жатқан жоқпын, әжептәуір мақала. Орфографиялық қателер бар әрине, бірақ ол енді басқа әңгіме. Мүмкін, жойғанда сен оны оқымаған да шығарсың? Солай болып көрінеді. --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 17:36, 2025 ж. мамырдың 18 (+05) :Ол да мүмкін, себебі жоймай қарап шыққанымда түзететін заттары көп болды. Сондықтан 2-3 минут аралықта жасалған мақалалардың сапасына күмн тудырдым. Сондықтан соған ұқсас дүниелерді қарамай жойғаным бар. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:09, 2025 ж. мамырдың 20 (+05) :: Сөйтіп жүріп сапалы мақалаларды құртып жүрсің. Басқа қатысушылар Қазақ уикипедиясындағы мақалалар санын арттырып жатқанда, сен осындай керағар әрекетпен айналысып, не пайда таппақшысың? --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 23:17, 2025 ж. мамырдың 21 (+05) :{{@|Еститін Азамат}} сені және басқа да ұқсас '''фейк''' аккаунтарды бұғаттау жайлы талқылап жатыр. Соған қарағанда шынымен 4-5 аккаунт бір адамға тиесілі болу керек. Сен мені қадалағанша басқа шаруалармен айналыссай, істейтін тірлігін, жұмысын жоқ па? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:58, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) :: Мұнда фейк жұмыспен айналысқанды сені ғана көріп тұрмын. Жарайды, сен мылжи бермей, қатесіз жазуды үйреніп алсаш. Әртүрлі фейк тапсырмаларды «қадалағамай». --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 08:09, 2025 ж. мамырдың 23 (+05) :::Бұл даудың қажеті жоқ, бір-біріміздің уақытымызды алып нестейміз? :::Әркім барынша жұмыстанып жатыр, арасында қателерде болады, мінсіз адам жоқ) :::@[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]], сізге ұсыныс, басқа қатысушылардың әрекеттерін «қадағаламай» өзіңіз де мақала жазып бастаңыз. Мүмкін сіздікі ең үздігі болып шығар? :::Осы талқылау былай (агрессивті түрде) жалғаса берсе шынымен де бұғаттау шараларын еңгізуге тура келеді. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 08:25, 2025 ж. мамырдың 23 (+05) :::: Артық кетсем, кешірерсіз. Жалпы бейтарап болуға тырысқанмын... --[[Қатысушы:Еститін Азамат|Еститін Азамат]] ([[Қатысушы талқылауы:Еститін Азамат|талқылау]]) 09:18, 2025 ж. мамырдың 23 (+05) :{{@|Еститін Азамат}} не деген екі жүзділік пен жасанды жауап. Бейтарап дей ма... деп Сен, не пайда таппақшысың деген жауаптар ше? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 13:33, 2025 ж. мамырдың 24 (+05) *{{@|Еститін Азамат}} Айтқаным келді. Құрметті админдер осы және осыған ұқсас '''ФЕЙК-ПРОВОКАТОР''' аккаунттың бәрін бұғаттап жою керек. ''Мира бел, Джамбул, осы аккаунт, Хәриполла'' деген аккаунт бір адамның артында. Кім екенін де сезіп тұрмын. {{@|Batyrbek.kz}}, {{@|Нұрлан Рахымжанов}} шара қолдансаңыздар. '''Ң''' әрпіне әдейі қате жіберіп, айтқан жауабынан байқадым. Өзінің жұмысы мен жеке өмірі жоқ па? Дені дұрыс емес-ау (осындай сөздер жазуға тура келіп тұр). Егер сіздер әрекет қылмасаңыздар өзім ретке келтіремін --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 13:28, 2025 ж. мамырдың 24 (+05) *:Еститін Азамат деген қатысушыны 6 айға блоктадым. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 16:29, 2025 ж. мамырдың 29 (+05) == CEE Meeting 2025 == Сәлеметсізбе. Биыл Грекияның Салоники қаласында CEE Meeting 2025 конференциясы болады. Біздің қауымдастық атынан 2 делегат қатыса алады. [[Уикипедия:Форум/Жаңалықтар#CEE_Meeting_2025|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 23:25, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) :дауыс берілді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:01, 2025 ж. мамырдың 16 (+05) == Техникалық мәселе == Ұлы мәртебелім, мен жоқ кезде қандай техникалық мәселе туындады? Мүмкін кейбіреуін шеше алармын. Талқылау легінне жазайын десем жаза алмай қалыппын, бұл менде ғана ма білейін деп едім. Әзірге себебін таба алмай жатырмын. Санатта неге мақалалар қазақ алфавитімен ретттелмейді деген сұраққа әлі жауап тапқам жоқ, мен жоқта анау үш нұсқа деген пәле жоғалыпты, қуанып қалдым. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 20:51, 2025 ж. мамырдың 21 (+05) :Арыстанбек, үш нұсқаны алдырттық қой әйтүп-бүйтіп. Талқылау легін барлық уики бойынша аламыз деп жатыр еді. Сол алып тастаған болар. Санаттар туралы сұрап көрейін. Осы бет иесінен кешірім өтінем, оның атынан жауап беріп отырғаным үшін. [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылау]]) 08:52, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) ::@[[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek.kz]] Талқылау легі деген керемет дүние еді, жақсы дүниені неге құртқанды жақсы көреді екен. Фейсбуктың да алғашқы кездегі дизайны мен талқылау құрылымы өте әдемі еді, қазір быт-шыт бірдеңе болып кетткен. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 10:18, 2025 ж. мамырдың 22 (+05) == [[Бауыржан]] == Why are you removing the name I added? [[Қатысушы:Altenmann|Altenmann]] ([[Қатысушы талқылауы:Altenmann|талқылау]]) 00:25, 2025 ж. мамырдың 28 (+05) == Join us at the Next CEE Catch up! Learn about Temporary accounts! == Hi everyone, We want to announce the tenth '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Catch up|CEE Catch Up]]''' session, which will be dedicated to the '''Temporary accounts''', as this important change is going to affect every Wikipedia soon, so it is important for patrollers and functionaries like you to understand this change. On wikis where temporary accounts are enabled, IP addresses of unregistered editors are not visible publicly. Only those who fight spam, vandalism, harassment and disinformation have access to IP addresses there. The session will take place on '''10th of June 2025, 18:00-19:00 CEST''' (check your ''[https://zonestamp.toolforge.org/1749571200 local time]''). If you are interested in this topic, then '''[[:m:Event:CEE Catch up Nr. 10 (June 2025)|sign-up for the session here]]'''. [[User:TRistovski-CEEhub|TRistovski-CEEhub]] ([[User talk:TRistovski-CEEhub|талқылау]]) 16:17, 2025 ж. мамырдың 29 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_admins&oldid=28802724 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Үлгі == Қайырлы кеш! Апат және Оқиға үлгілерін ретке келтіре аласыз ба? Нашарлау екен. [[Қатысушы:1nter pares|1nter pares]] ([[Қатысушы талқылауы:1nter pares|талқылау]]) 21:56, 2025 ж. маусымның 1 (+05) :Кеш жарық! Қазір өңдей алмаймын, кейінірек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:57, 2025 ж. маусымның 1 (+05) == Жеке кеңістігімдегі мақалалар == Қайырлы күн.Неліктен менің жеке кеңістігімдегі мақалаларды түсіндірместен өшірдіңіз? Мен негізгі мақала кеңістігін толтырмау үшін бос уақытымда жұмыс істейтін жаңа мақалалар жасадым. (Қатысушы:Programman/Kickstarter, т.д.). Барлық жойылған мақалаларды қалпына келтіруді сұраймын. [[Қатысушы:Programman|Programman]] ([[Қатысушы талқылауы:Programman|талқылау]]) 15:46, 2025 ж. маусымның 11 (+05) :Кеш жарық! Ол жерде ешқандай мақалалар көріп тұрған жоқпын. Бәрі бос бет қой? [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:05, 2025 ж. маусымның 13 (+05) ::Иә, әзірге бос беттер болды, онда мен мәтінді біртіндеп қосуды жоспарладым. Осы беттердің барлығын қайта жасауым керек пе, әлде оларды қалпына келтіре аласыз ба? [[Қатысушы:Programman|Programman]] ([[Қатысушы талқылауы:Programman|талқылау]]) 13:40, 2025 ж. маусымның 13 (+05) :::асықпай, біртіңдеп жазған дұрыс-ау. [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:24, 2025 ж. маусымның 14 (+05) == Мыстангер жайлы ақпаратты мақұлдау == Сәлем! Мыстангер жайлы бетті қазақшаға аударып, ақпарат қосып едім. Соны мақұлдап, жариялап жіберсеңіздер. [[Қатысушы:Aweworthy|Aweworthy]] ([[Қатысушы талқылауы:Aweworthy|талқылау]]) 14:19, 2025 ж. маусымның 13 (+05) == Жою == Сәлеметсіз бе! <s>Асқар Алтынбекұлы Күлібаев</s> осы мақаланы жоюыңызды сұраймын [[Қатысушы:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] ([[Қатысушы талқылауы:Шайнүсіп|талқылау]]) 03:48, 2025 ж. маусымның 15 (+05) :дайын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 13:45, 2025 ж. маусымның 15 (+05) 8wymq7ray82gw9gp299b1euf1tofqb3 0 128170 3480057 3370986 2025-06-15T04:26:15Z KiranBOT 168555 removed AMP tracking from URLs ([[:m:User:KiranBOT/AMP|details]]) ([[User talk:Usernamekiran|report error]]) v2.2.7r lm_rs 3480057 wikitext text/x-wiki {{alsonumber|2023}} {{Жыл үшін навигация|2023}} {{Ғасыр үшін навигация|21}} {{Басқа күнтізбелер|2023}} {{Жыл туралы|2023}} == Оқиғалар == ===[[Қаңтар]]=== [[Сурет:Ataque bolsonarista ao Congresso Nacional do Brasil.png|thumb|right|Болсонару жақтастарының Бразилия Сенатына басып кіруі]] * [[1 қаңтар]] ** [[Хорватия]] [[еуро]] валютасын қабылдап, [[Еуроаймақ]]қа кірген 20-шы мемлекет болды да, [[Шенген аймағы]]на еніп, Еуропаның пасспортсыз аймағының 27-ші мүше-мемлекеті болды.<ref>{{cite web|url=https://www.bbc.com/russian/news-64139611|title=Хорватия перешла на евро и вступила в Шенгенскую зону|date=2023-01-01|publisher=[[Би-би-си|BBC News]]|accessdate=2023-01-07|lang=ru}}</ref> ** [[Луис Инасиу Лула да Силва]] [[Бразилия президенті]] болып сайланды.<ref>{{cite web|url=https://rus.azattyq.org/a/32203704.html|title=Лула да Силва в третий раз вступил в должность президента Бразилии|date=2023-01-02|publisher=[[Азаттық радиосы]]|accessdate=2023-01-07|lang=ru}}</ref><ref>{{cite web|url=https://kaz.zakon.kz/6018421-lula-da-silva-shnsh-ret-braziliya-prezident-retnde-ant-berd.html|title=Лула да Сильва үшінші рет Бразилия президенті ретінде ант берді|date=2023-01-02|publisher=zakon.kz|accessdate=2023-01-07|lang=kk}}</ref> ** [[Қазақстан]]да [[Қазақстан Конституциялық Кеңесі|Конституциялық Кеңес]]тің орнына 1995 жылы таратылған [[Қазақстан Конституциялық Соты|Конституциялық Сот]] қалпына келтірілді.<ref>{{cite web|url=https://www.kt.kz/rus/state/_1377945038.html|title=В Казахстане начинает работу Конституционный суд|date=2023-01-01|publisher=Kazakhstan Today|accessdate=2023-01-07|lang=ru}}</ref> * [[5 қаңтар]] — [[Ватикан]] бұрынғы Рим папасы [[XVI Бенедикт]]тің жерленуін ұйымдастырды.<ref>{{cite web|url=https://www.dw.com/en/pope-benedict-xvi-honored-at-st-peters-square-funeral/a-64289347|title=Pope Benedict XVI honored at St. Peter's Square funeral|date=2023-01-05|publisher=Deutsche Welle|access-date=2023-01-07|lang=en}}</ref><ref>{{cite web|url=https://ru.euronews.com/video/2023/01/05/benedict-xvi-interred-in-vatican-grottoes|title=Бенедикта XVI похоронили в крипте в соборе Св. Петра|date=2023-01-05|publisher=euronews|access-date=2023-01-07|lang=ru}}</ref> * [[8 қаңтар]] ** [[COVID-19 пандемиясы]]: [[Қытай]] 2020 жылдың наурызынан бері жабық шекарасын туристер үшін ашты.<ref>{{Cite web|url=https://azattyq-ruhy.kz/news/49454-kytai-song-y-ush-zhylda-algash-ret-sheteldikter-ushin-shekarasyn-ashty|title=Қытай соңғы үш жылда алғаш рет шетелдіктер үшін шекарасын ашты|publisher=Азаттық рухы|lang=kk|author=КЕНЖЕКЕЙ Тоқтамұрат|access-date=2023-01-24}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.scmp.com/news/china/politics/article/3206017/zero-covid-over-chinese-travellers-swing-overseas-holiday-mode|title="Zero-Covid over, Chinese travellers swing into overseas holiday mode"|date=2023-01-08|publisher=South China Morning Post (Оңтүстік Қытайдың таңғы жаңалығы)|access-date=2023-01-24|lang=en}}</ref> ** Бұрынғы [[Бразилия президенті]] [[Жаир Болсонару]]дың жақтастары [[Луис Инасиу Лула да Силва|Лула]]ның сайлануына қарсы шығып, Бразилия Ұлттық Конгрессіне, Жоғарғы федералдық сотқа және Планалто президенттік сарайына басып кірді.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/russian/media-64212269|title=Погромы в Конгрессе, Верховном суде и президентском дворце Бразилии. Видео|date=2023-01-08|publisher=[[Би-би-си|BBC]] Russian|access-date=2023-01-24|lang=ru}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.poder360.com.br/brasil/assista-a-mais-de-40-videos-das-invasoes-do-8-de-janeiro/|title=Assista a mais de 40 vídeos das invasões do 8 de Janeiro|date=2023-01-08|publisher=PODER 360|access-date=2023-01-24|lang=pt}}</ref> * [[12 қаңтар|12]]–[[22 қаңтар]] — [[Нью-Йорк (штат)|Нью-Йорк штаты]], [[АҚШ]]-та [[Қысқы Универсиада 2023]] өтті.<ref>{{Cite web|url=https://olympics.com/ru/news/universiada-2023-v-leik-plehside-rezultaty-video-raspisanie|title=Универсиада-2023 в Лейк-Плэсиде: результаты, видео, расписание|lang=ru|publisher=olympics.com: Олимпиаданың ресми сайты|access-date=2023-01-24|author=ЗАКУРДАЕВА Ирена|date=2023-01-23}}</ref> * [[13 қаңтар|13]]–[[14 қаңтар]] — [[Чехия]]дағы [[Чехиядағы президент сайлауы (2023)|президент сайлауы]]ның 1-раунды өтті.<ref>{{Cite web|url=https://www.volby.cz/pls/prez2023/pe2?xjazyk=CZ|title=Volba prezidenta republiky konaná ve dnech 13.01. – 14.01.2023|lang=cs|publisher=VOLBY.CZ: Český statistický úřad|access-date=2023-01-24}}</ref> * [[19 қаңтар]] — Жетінші сайланған [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісі|Қазақстан Парламентінің Мәжілісі]] таратылды, [[Қазақстандағы парламент сайлауы (2023)|кезектен тыс парламент сайлауы]] 19 наурызға қойылды.<ref>{{Cite web|url=https://www.inform.kz/kz/zhetinshi-saylangan-kr-parlamentinin-mazhilisi-taratyldy_a4025509|title=Жетінші сайланған ҚР Парламентінің Мәжілісі таратылды|publisher=kazinform|lang=kk|date=2023-01-19|access-date=2023-02-06}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://baq.kz/mazhilis-deputattarynyn-kezekten-tys-saylauy-19-nauryzda-otedi-295933/|title=Мәжіліс депутаттарының кезектен тыс сайлауы 19 наурызда өтеді|publisher=BAQ.kz|lang=kk|date=2023-01-19|access-date=2023-02-06}}</ref> * [[20 қаңтар]] — [[Тринидад және Тобаго парламенті]] бұрынғы Сенат президенті [[Кристин Кангалу]]ны елдің жаңа [[Тринидад және Тобаго президенті|президенті]] ретінде сайлады.<ref>{{Cite web|url=https://www.caribbeannationalweekly.com/news/caribbean-news/former-senate-president-christine-kangaloo-elected-as-trinidad-and-tobagos-new-president/|title=Former Senate president Christine Kangaloo elected as Trinidad and Tobago’s new President|date=2023-01-21|publisher=CNW Network|access-date=2023-01-24|lang=en}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.cnc3.co.tt/government-congratulates-president-elect-christine-kangaloo/|title=Government congratulates President-elect Christine Kangaloo|date=2023-01-21|publisher=CNC3: Trinidad and Tobago News|access-date=2023-01-24|lang=en}}</ref> * [[23 қаңтар]] — [[Крис Хипкинс]] [[Жаңа Зеландия]]ның жаңа [[Жаңа Зеландия премьер-министрі|премьер-министрі]] болып тағайындалды.<ref>{{Cite web|url=https://www.inform.kz/kz/zhana-zelandiyanyn-prem-er-ministri-tagayyndaldy_a4026479|title=Жаңа Зеландияның премьер-министрі тағайындалды|date=2023-01-22|publisher=kazinform|access-date=2023-01-28|lang=kk}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.reuters.com/world/asia-pacific/new-zealands-chris-hipkins-set-be-officially-appointed-prime-minister-2023-01-24/|title=New Zealand's Chris Hipkins sworn in as prime minister|date=2023-01-22|publisher=Reuters|access-date=2023-01-28|lang=en}}</ref> * [[27 қаңтар|27]]–[[28 қаңтар]] — [[Чехия]]дағы [[Чехиядағы президент сайлауы (2023)|президент сайлауы]]ның 2-раунды өтті. Нәтижесінде [[Петр Павел]] жеңіске жетті.<ref>{{Cite web|url=https://www.zakon.kz/6382818-na-vyborakh-prezidenta-chekhii-pobedil-general-petr-pavel.html|title=На выборах президента Чехии победил генерал Петр Павел|lang=ru|publisher=zakon.kz|date=2023-01-28|access-date=2023-01-28}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.dw.com/en/czech-election-ex-nato-general-pavel-defeats-ex-pm-babis/a-64544954|title=Czech election: Ex-NATO general Pavel defeats ex-PM Babiš|lang=en|publisher=[[Deutsche Welle]]|date=2023-01-28|access-date=2023-01-28}}</ref> ===[[Ақпан]]=== * [[3 ақпан]] — [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] Америка құрлығындағы [[Қытай]]дың «тыңшылық шарларын» бақылап жатқанын жариялады. Бірінші шардың атып түсірілуіне Қытай үкіметі «ұшқышсыз азаматтық дирижабль» АҚШ әуе кеңістігіне «толығымен кездейсоқ» енген ауа-райын зерттеу шары екенін жариялаған.<ref>{{Cite web|url=https://www.aljazeera.com/news/2023/2/4/biden-says-us-will-take-care-of-suspected-chinese-spy-balloon|title=China condemns US military strike on suspected spy balloon|publisher=[[Әл-Жазира телеарнасы]]|lang=en|date=2023-02-04|access-date=2023-02-06}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://inbusiness.kz/kz/news/kytajdyn-shpiondyk-shary-amerika-aspanynda-ali-kalyktap-zhur|title=Қытайдың шпиондық шары Америка аспанында әлі қалықтап жүр|publisher=inbusiness.kz|lang=kk|date=2023-01-05|access-date=2023-02-06}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.azattyq.org/a/32256087.html|title=АҚШ Атлант мұхиты жағалауында Қытайдың әуе шарын атып түсірді|publisher=[[Азаттық радиосы]]|date=2023-02-04|access-date=2023-02-06|lang=kk}}</ref> * [[25 ақпан]] — [[Нигерия]]да [[Нигериядағы жалпы сайлау (2023)|жалпы сайлау]] өтті. === [[Наурыз]] === * [[5 наурыз]] — [[Эстония]]да [[Эстониядағы парламент сайлауы (2023)|парламент сайлауы]] өтті. === [[Сәуір]] === * [[2 сәуір]] — [[Финляндия]]да [[Финляндиядағы парламент сайлауы (2023)|парламент сайлауы]] өтті. * [[30 сәуір]] — [[Парагвай]]да [[Парагвайдағы жалпы сайлау (2023)|жалпы сайлау]] өтті. === [[Мамыр]] === * [[5 мамыр]] — Жартылай айдың тұтылуы кешке және келесі күні таңертең [[Африка]]да, [[Азия]]да және [[Аустралия]]да көрінді. * [[6 мамыр]] — [[Лондон]]да [[Британ монархиясы|Ұлыбритания Патшасы]] [[III Чарльз]] бен [[Камилла, патшайым-консорт|Патшайым Камилла]]ның тәж кигізу жорасы өтті. * [[7 мамыр]] — [[Тайланд]]та [[Тайландтағы жалпы сайлау (2023)|жалпы сайлау]] өтті. * [[12 мамыр|12]]–[[28 мамыр]] — [[Финляндия]] мен [[Латвия]]да [[Шайбалы хоккейден әлем чемпионаты 2023]] өтті. * [[14 мамыр]] — [[Түркия]]да [[Түркиядағы парламент сайлауы (2023)|парламент сайлауы]]мен қатар [[Түркиядағы президент сайлауы (2023)|президент сайлауының 1-раунды]] өтті. Еш үміткер 50%-ға жете алмағасын 2-турда [[Режеп Тайып Ердоған]] мен [[Кемал Қылышдарұлы]] бір-біріне қарсы болады. === [[Маусым]] === === [[Шілде]] === === [[Тамыз]] === === [[Қыркүйек]] === === [[Қазан]] === * [[22 қазан]] күні шымкенттік [[Ордабасы (футбол клубы)|Ордабасы футбол клубы]] өз тарихында тұңғыш рет [[Футболдан Қазақстан Чемпионаты 2023|футболдан Қазақстан чемпионы]] атанды. Ордабасы 25 турда қарағандылық [[Шахтер (футбол клубы, Қарағанды)|Шахтерді]] 3:1 есебімен жеңіп, [[Астана (футбол клубы)|Астана футбол клубынан]] 6 ұпайға озды<ref>Сite{{Cite web|title="Ордабасы" впервые в истории стал чемпионом Казахстана|url=https://vesti.kz/kazfutbol/ordabasyi-vpervyie-v-istorii-stal-chempionom-kazahstana-334978/}}</ref>. * [[28 қазан]] күні Арселлор Миттал компаниясына тиесілі Костенко шахтасында өрт салдарынан метан жарылды. Шахтада 252 кеншінің 208-і жер бетіне шығарылды. Авария салдырынан 46 кенші қаза болды<ref>{{Cite web|title=СПАСАТЕЛИ НАШЛИ В ШАХТЕ ИМЕНИ КОСТЕНКО ТЕЛА ВСЕХ 46 ГОРНЯКОВ, КОТОРЫЕ НЕ СМОГЛИ ВЫБРАТЬСЯ ПОСЛЕ ВЗРЫВА|url=https://masa.media/ru/site/spasateli-nashli-v-shakhte-imeni-kostenko-tela-46-gornyakov-kotorye-ne-smogli-vybratsya-posle-vzryva}}</ref>. * '''[[29 қазан]]''' - Қазақстанда Жалпыұлттық аза тұту күні жарияланды. === [[Қараша]] === * [[13 қараша]] - Болат Назарбаев қайтыс болды. ==Жоспарланған оқиғалар== * [[25 маусым]] — [[Гватемала]]да [[Гватемаладағы жалпы сайлау (2023)|жалпы сайлау]] өтеді. * [[20 шілде]]–[[20 тамыз]] — [[Аустралия]] мен [[Жаңа Зеландия]]да [[FIFA Әйелдер арасындағы әлем чемпионаты 2023]] өтеді. * [[23 шілде]] — [[Камбоджа]]да [[Камбоджадағы жалпы сайлау (2023)|жалпы сайлау]] өтеді. * [[8 қазан]] — [[Люксембург]]те [[Люксембургтағы жалпы сайлау (2023)|жалпы сайлау]] өтеді. * [[11 қараша]] — [[Польша]]да [[Польшадағы парламент сайлауы (2023)|парламент сайлауы]] өтеді. * [[15 желтоқсан]] — [[Испания]]да [[Испаниядағы жалпы сайлау (2023)|жалпы сайлау]] өтеді. == Туғандар == ''Тағы қара: [[:Санат:2023 жылы туғандар]]'' == Қайтыс болғандар == ''Тағы қара: [[:Санат:2023 жылы қайтыс болғандар]]'' == Тағы қараңыз == {{commonscat|2023}} {{Санат ағашы|{{PAGENAME}}}} == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{Year-stub}} {{Жыл күнтізбесі|2023}} [[Санат:2023 жыл|*]] hwe9bfd0ejxgon0weadotjs2nfu8pgw 1 193838 3480018 852991 2025-06-14T19:28:20Z Spitzmauskc 100654 /* Темирхан Момбекұлы / Темірхан Момбекұлы */ жаңа бөлім 3480018 wikitext text/x-wiki {{Қазақстан жобасының мақаласы|деңгейі=|маңыздылығы=}} == Темирхан Момбекұлы / Темірхан Момбекұлы == [[Темірхан Момбекұлы]] = Темирхан Момбекұлы? Олар бір адам ба? [[Қатысушы:Spitzmauskc|Spitzmauskc]] ([[Қатысушы талқылауы:Spitzmauskc|талқылау]]) 00:28, 2025 ж. маусымның 15 (+05) pxzps4nv3scy0le7xu9ir1jd05rxvq1 0 204892 3479989 3479509 2025-06-14T18:26:25Z Kasymov 10777 3479989 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = муниципалитет |қазақша атауы = Обер-Мёрлен |шынайы атауы = Ober-Mörlen |сурет = |жағдайы = |ел = Германия |елтаңба = DEU Ober-Mörlen COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=50 |lat_min=22 |lat_sec=22 |lon_dir=E |lon_deg=8 |lon_min=41 |lon_sec=26 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Германия жерлері{{!}}Жер |аймағы = Гессен |кестедегі аймақ = Гессен |аудан түрі = Германия ауданы{{!}}Ауданы |ауданы = Веттерау |кестедегі аудан = Веттерау (аудан){{!}}Веттерау |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = 2 ішкі аудан |басшының түрi = |басшысы = Зигберт Штеффенс |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 37,65 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 240 |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 5813 |санақ жылы = 2010 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = 06002 |пошта индексі = 61239 |пошта индекстері = |автомобиль коды = FB |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 06 4 40 018 |ортаққордағы санаты = |сайты = http://www.ober-moerlen.de/ |сайт тілі = de }} '''Обер-Мёрлен''' ({{lang-de|Ober-Mörlen}}) — [[Германия|Германия Федеративтік Республикасының]] [[Гессен]] [[Германия жерлері|жерінде]] орналасқан [[муниципалитет]]. [[Дармштадт (округ)|Дармштадт]] [[Әкімшілік округ (Германия)|әкімшілік округіне]] бағынады. [[Веттерау (аудан)|Веттерау]] ауданының құрамына енеді. Муниципалитеттің тұрақты тұрғындарының саны 5813 адамды құрайды (31 желтоқсан 2010 жыл).<ref>[http://www.statistik-hessen.de/static/publikationen/A/AI2_AII_AIII_AV_10-1hj_pdf.zip Bevölkerung der hessischen Gemeinden am 31. Dezember 2010] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120118164331/http://www.statistik-hessen.de/static/publikationen/A/AI2_AII_AIII_AV_10-1hj_pdf.zip |date=2012-01-18 }}</ref> Алып жатқан жер аумағы 37,65 км² шамасында. Мемлекет ішінде бекітілген [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|ресми коды]] — ''06 4 40 018''. Муниципалитеттің басшысы — Зигберт Штеффенс. Муниципалитеттің өзі әкімшілік құрылымы бойынша 2 қалалық ауданға бөлінеді. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.ober-moerlen.de/ Ресми сайты] {{Германия:Веттерау ауданы:Қалалар}} {{Hesse-geo-stub}} [[Санат:Гессен елді мекендері]] erkaqhqgmv2dhppmlwudtt161d4lncy 0 204908 3479997 3479824 2025-06-14T18:46:13Z Kasymov 10777 3479997 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = муниципалитет |қазақша атауы = Ранштадт |шынайы атауы = Ranstadt |сурет = Ranstadt Rathaus 0895.jpg |жағдайы = |ел = Германия |елтаңба = DEU Ranstadt COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=50 |lat_min=21 |lat_sec=27 |lon_dir=E |lon_deg=8 |lon_min=59 |lon_sec=03 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Германия жерлері{{!}}Жер |аймағы = Гессен |кестедегі аймақ = Гессен |аудан түрі = Германия ауданы{{!}}Ауданы |ауданы = Веттерау |кестедегі аудан = Веттерау (аудан){{!}}Веттерау |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = 5 ішкі аудан |басшының түрi = |басшысы = Эрхард Ландман |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 34.26 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 201 |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 5006 |санақ жылы = 2010 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = 06041 |пошта индексі = 63691 |пошта индекстері = |автомобиль коды = FB |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 06 4 40 020 |ортаққордағы санаты = Ranstadt |сайты = http://www.ranstadt.de/ |сайт тілі = de }} '''Ранштадт''' ({{lang-de|Ranstadt}}) — [[Германия|Германия Федеративтік Республикасының]] [[Гессен]] [[Германия жерлері|жерінде]] орналасқан [[муниципалитет]]. [[Дармштадт (округ)|Дармштадт]] [[Әкімшілік округ (Германия)|әкімшілік округіне]] бағынады. [[Веттерау (аудан)|Веттерау]] ауданының құрамына енеді. Муниципалитеттің тұрақты тұрғындарының саны 5006 адамды құрайды (31 желтоқсан 2010 жыл).<ref>[http://www.statistik-hessen.de/static/publikationen/A/AI2_AII_AIII_AV_10-1hj_pdf.zip Bevölkerung der hessischen Gemeinden am 31. Dezember 2010] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120118164331/http://www.statistik-hessen.de/static/publikationen/A/AI2_AII_AIII_AV_10-1hj_pdf.zip |date=2012-01-18 }}</ref> Алып жатқан жер аумағы 34.26 км² шамасында. Мемлекет ішінде бекітілген [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|ресми коды]] — ''06 4 40 020''. Муниципалитеттің басшысы — Эрхард Ландман. Муниципалитеттің өзі әкімшілік құрылымы бойынша 5 қалалық ауданға бөлінеді. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.ranstadt.de/ Ресми сайты] {{Германия:Веттерау ауданы:Қалалар}} {{Hesse-geo-stub}} [[Санат:Гессен елді мекендері]] 7wr0rh0hcah22fhm4r0psotaa7v6tkt 0 207684 3480032 2950081 2025-06-15T03:31:17Z Doc Taxon 34017 ([[c:GR|GR]]) [[File:DE-ST 15-0-90-546 Weissewarte COA.png]] → [[File:DEU Weißewarte COA.svg]] 3480032 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = муниципалитет |қазақша атауы = Вайсеварте |шынайы атауы = Weißewarte |сурет = Wildpark weissewarte Eingang.JPG |жағдайы = |ел = Германия |елтаңба = DEU Weißewarte COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=52 |lat_min=28 |lat_sec=0 |lon_dir=E |lon_deg=11 |lon_min=52 |lon_sec=59 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Германия жерлері{{!}}Жер |аймағы = Саксония-Анхальт |кестедегі аймақ = Саксония-Анхальт |аудан түрі = Германия ауданы{{!}}Ауданы |ауданы = Штендаль |кестедегі аудан = Штендаль (аудан){{!}}Штендаль |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = Детлеф Радке |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 19,86 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 36 |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 432 |санақ жылы = 2006 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = 03935 |пошта индексі = 39517 |пошта индекстері = |автомобиль коды = SDL |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 15 0 90 600 |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = de }} '''Вайсеварте''' ({{lang-de|Weißewarte}}) — [[Германия|Германия Федеративтік Республикасының]] [[Саксония-Анхальт]] [[Германия жерлері|жерінде]] орналасқан [[муниципалитет]]. [[Штендаль (аудан)|Штендаль]] ауданының құрамына енеді. Муниципалитеттің тұрақты тұрғындарының саны 432 адамды құрайды (31 желтоқсан 2006 жыл). Алып жатқан жер аумағы 19,86 км² шамасында. Мемлекет ішінде бекітілген [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|ресми коды]] — ''15 0 90 600''. Муниципалитеттің басшысы — Детлеф Радке. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Германия:Штендаль ауданы:Қалалар}} {{SaxonyAnhalt-geo-stub}} [[Санат:Саксония-Анхальт елді мекендері]] 0p1nu06vsbegngyl665je2e9iowxa1m 0 212742 3480112 3425650 2025-06-15T05:43:57Z Gliwi 67438 ([[c:GR|GR]]) [[File:Wappen Bernbeuren.png]] → [[File:DEU Bernbeuren COA.svg]] PNG → SVG 3480112 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = муниципалитет |қазақша атауы = Бернбойрен |шынайы атауы = Bernbeuren |сурет = |жағдайы = |ел = Германия |елтаңба = DEU Bernbeuren COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=47 |lat_min=44 |lat_sec=17 |lon_dir=E |lon_deg=10 |lon_min=46 |lon_sec=43 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Германия жерлері{{!}}Жер |аймағы = Бавария |кестедегі аймақ = Бавария |аудан түрі = Германия ауданы{{!}}Ауданы |ауданы = Вайльхайм-Шонгау |кестедегі аудан = Вайльхайм-Шонгау (аудан){{!}}Вайльхайм-Шонгау |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = Хаймо Шмид |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 41,69 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 773 |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 2288 |санақ жылы = 2010 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = 08860 |пошта индексі = 86975 |пошта индекстері = |автомобиль коды = WM |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 09 1 90 114 |ортаққордағы санаты = Bernbeuren |сайты = http://www.bernbeuren.de |сайт тілі = de }} '''Бернбойрен''' ({{lang-de|Bernbeuren}}) — [[Германия|Германия Федеративтік Республикасының]] [[Бавария]] [[Германия жерлері|жерінде]] орналасқан [[муниципалитет]]. [[Жоғарғы Бавария (округ)|Жоғарғы Бавария]] [[Әкімшілік округ (Германия)|әкімшілік округіне]] бағынады. [[Вайльхайм-Шонгау (аудан)|Вайльхайм-Шонгау]] ауданының құрамына енеді. Муниципалитеттің тұрақты тұрғындарының саны 2288 адамды құрайды (31 желтоқсан 2010 жыл). Алып жатқан жер аумағы 41,69 км² шамасында. Мемлекет ішінде бекітілген [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|ресми коды]] — ''09 1 90 114''. Муниципалитеттің басшысы — Хаймо Шмид. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.bernbeuren.de Ресми сайты] {{Бавария аудандары}} {{Германия:Вайльхайм-Шонгау ауданы:Қалалар}} {{Bavaria-geo-stub}} [[Санат:Бавария елді мекендері]] c1btpj3j9pllkqdcyxxmlerlvpgleqj 0 268533 3480093 3421890 2025-06-15T05:03:11Z Sagzhan 29953 /* Өмірбаяны */ 3480093 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = | Қазақша есімі = Сейтек | Шынайы есімі = | Суреті = Сражение и пражение хана Али Сибирского.jpg | Сурет ені = | Атауы = Сейтектің [[Көшім хан|Көшім ханның]] ұлы Әлимен [[Қашлық]] үшін шайқасы. Кунгур жылнамасы. | Титулы = Ескер (Сібір) жұртының билеушісі | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = 1585/1586 | Басқаруын аяқтады = 1588 | Ізашары = | Ізбасары = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Туған күні = шамамен 1563, | Туған жері = [[Қашлық]] немесе [[Бұхара]] | Қайтыс болған күні = 1591 кейін, 1616 | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Діні = [[ислам]] | Әкесі = [[Бек-Болат (тайбұғалық мырза)|Бекболат]] | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Партиясы = | Білімі = | Қолтаңбасы = | Сайты = | Commons = | Марапаттары = |Ені=300px}} '''Сейтек''' (орыс жазба деректерінде ''Сейдяк, Сейд-Ахмед, Сайд-Ахмад'', шамамен 1563 - 1616) — [[Тайбұғалықтар|Тайбұға]] әулетінен шыққан қолбасшы, 1580-ші жылдары [[Сібір хандығы|Сібір тағына]] үміткер. [[Едігер|Едігердің]] інісі [[Бек-Болат (тайбұғалық мырза)|Бекболаттың]] ұлы. == Өмірбаяны == Әкесінің өлімінен кейін (1563) [[Сибан (Шибан)|Шибан]] әулетінің билік басына келуіне байланысты анасы [[Бұхар хандығы|Бұхараға]] қашуға мәжбүр болған. 1585 жылы қайтыс болған [[Ермак|Ермактың]] жеке заттарын бөлісу барысында атаманның шекпенін иеленді. 1585 немесе 1586 жылы [[Қашлық|Ескер]] қаласын басып алып, қысқа мерзімге тайбұғалықтардың билігін орнатты. Алайда [[Көшім хан|Көшім ханға]], Мәскеу мемлекетіне қарсы ешқандай әскери қимылдар жүргізген жоқ. Әкесі Едігердің саясатын жалғастыра отырып, өзін орыс патшасының вассалы ретінде қарастырған. Сейтек басшылық еткен қысқа уақыт ішінде [[Ресей]] үкіметімен достық қарым-қатынас орантуға тырысқан. Сейтек орыс [[казактар]]ына қарсы ұрыстарға қатысқан батыр болған. 1588 жылы «[[Қазақ хандығы|Қазақ Ордасының]] ханзадасы» Ораз Мұхаммедпен бірге Тобольск острогында сібір қолбасшысы Даниил Чулковтың тұтқынына түсіп, күзетшілердің айдауымен [[Мәскеу|Мәскеуге]] жеткізіледі. Орыс патшасы [[Борис Годунов|Борис Годунов]] оны [[Сібір хандығы|Сібір хандығы]] және [[Қазақ хандығы|Қазақ Ордасы]] арасындағы қарым-қатынастарға пайдалану үшін жылы қарсы алады. Сейтекке жер үлесін бөліп беріп, «мұқтаждық көрмей тұрғылықты өмір сүруге» арналған бау-бақшасы, қора-мүлкі бар жеке қоныс береді. 1591 жылы 1590-1593 жылғы орыс-швед соғысына қатысқан. Қазіргі Ярославль облысында қайтыс болып, сонда жерленген. == Әдебиет == * ''Рябинина Е. А., Маслюженко Д. Н.'' Деятельность последнего сибирского князя Сейдяка Тайбугида в 80-е г. XVI в. // Древняя Русь. Вопросы медиевистики. — 2017. — № 3. — С. 116. — ISSN 2071-9574. * Тюменское и Сибирское ханства / под ред. Д. Н. Маслюженко, А. Г. Ситдикова, Р. Р. Хайрутдинова. — Казань: Издательство Казанского университета, 2018. — 560 с. — ISBN 978-5-00130-021-2. * ''Худяков Ю. С.'' Эпизод пленения Сейдяка и Карачи в Тобольске в 1588 году в истории взаимоотношения российских властей с сибирской татарской элитой (по материалам письменных и изобразительных источников) // Вестник Новосибирского государственного университета. Серия: История. Филология. — 2014. — № 3. — С. 234—242. — ISSN 1818-7919. [[Санат:Сібір хандығы]] [[Санат:Тайбұғалықтар]] agj3vfvmzsm9dlfp016fhwpx7oyobik 0 302129 3479993 3479772 2025-06-14T18:41:54Z Kasymov 10777 3479993 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = коммуна |қазақша атауы = Корсель (Берн) |шынайы атауы = Corcelles BE |сурет = Corcelles BE 167.JPG |жағдайы = |ел = Швейцария |елтаңба = CHE Corcelles COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=47 |lat_min=17 |lat_sec=10 |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=27 |lon_sec=15 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны |аймағы = Берн |кестедегі аймақ = Берн (кантон){{!}}Берн |аудан түрі = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі |ауданы = Мутье |кестедегі аудан = Мутье (округ){{!}}Мутье |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр{{!}}Бургомистрі |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 6.78 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 655 |климаты = |ресми тілі = неміс тілі |тұрғыны = 237 |санақ жылы = 2006 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = |пошта индексі = 2747 |пошта индекстері = |автомобиль коды = BE |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 687 |ортаққордағы санаты = Corcelles BE |сайты = |сайт тілі = }} [[Сурет:Karte Gemeinde Corcelles 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]] '''Корсель (Берн)''' ({{lang-de|Corcelles BE}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Мутье (округ)|Мутье]] округінің құрамына кіреді. [[2006 жыл]]ғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 237 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6.78 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''687'', [[пошта индексі]] — 2747. {{Switzerland-geo-stub}} {{Швейцария:Мутье округі:Қалалар}} [[Санат:Берн елді мекендері]] b3x1dllaax925k15m69gwt7vl8ffepe 0 302148 3479999 3479835 2025-06-14T18:46:36Z Kasymov 10777 3479999 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = коммуна |қазақша атауы = Эшерт |шынайы атауы = Eschert |сурет = Svisa autovojo A16 inter Eschert kaj Moutier 213.JPG |жағдайы = |ел = Швейцария |елтаңба = CHE Eschert COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=47 |lat_min=16 |lat_sec=35 |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=24 |lon_sec=0 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны |аймағы = Берн |кестедегі аймақ = Берн (кантон){{!}}Берн |аудан түрі = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі |ауданы = Мутье |кестедегі аудан = Мутье (округ){{!}}Мутье |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр{{!}}Бургомистрі |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 6.56 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 596 |климаты = |ресми тілі = неміс тілі |тұрғыны = 369 |санақ жылы = 2006 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = |пошта индексі = 2743 |пошта индекстері = |автомобиль коды = BE |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 692 |ортаққордағы санаты = Eschert |сайты = http://www.eschert.ch |сайт тілі = }} [[Сурет:Karte Gemeinde Eschert 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]] '''Эшерт''' ({{lang-de|Eschert}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Мутье (округ)|Мутье]] округінің құрамына кіреді. [[2006 жыл]]ғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 369 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6.56 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''692'', [[пошта индексі]] — 2743. == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.eschert.ch Ресми сайты] {{Switzerland-geo-stub}} {{Швейцария:Мутье округі:Қалалар}} [[Санат:Берн елді мекендері]] pimclzt60vas12tomu8z5ddslku4zc3 0 302167 3480000 3479841 2025-06-14T18:47:05Z Kasymov 10777 3480000 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = коммуна |қазақша атауы = Грандваль (Берн) |шынайы атауы = Grandval BE |сурет = Grandval vilagheniro 173.JPG |жағдайы = |ел = Швейцария |елтаңба = CHE Grandval COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=47 |lat_min=17 |lat_sec=4 |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=25 |lon_sec=35 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны |аймағы = Берн |кестедегі аймақ = Берн (кантон){{!}}Берн |аудан түрі = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі |ауданы = Мутье |кестедегі аудан = Мутье (округ){{!}}Мутье |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр{{!}}Бургомистрі |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 8.21 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 588 |климаты = |ресми тілі = неміс тілі |тұрғыны = 348 |санақ жылы = 2006 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = |пошта индексі = 2745 |пошта индекстері = |автомобиль коды = BE |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 694 |ортаққордағы санаты = Grandval |сайты = http://www.grandval.ch |сайт тілі = }} [[Сурет:Karte Gemeinde Grandval 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]] '''Грандваль (Берн)''' ({{lang-de|Grandval BE}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Мутье (округ)|Мутье]] округінің құрамына кіреді. [[2006 жыл]]ғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 348 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 8.21 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''694'', [[пошта индексі]] — 2745. == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.grandval.ch Ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191207170542/https://www.grandval.ch/ |date=2019-12-07 }} {{Switzerland-geo-stub}} {{Швейцария:Мутье округі:Қалалар}} [[Санат:Берн елді мекендері]] 1gom59yc1lgv4ugye1s93sp8prh2buz 0 302202 3479994 3479780 2025-06-14T18:42:05Z Kasymov 10777 3479994 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = коммуна |қазақша атауы = Иннерткирхен |шынайы атауы = Innertkirchen |сурет = HotelEngstlenalp.JPG |жағдайы = |ел = Швейцария |елтаңба = CHE Innertkirchen COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=46 |lat_min=41 |lat_sec=59 |lon_dir=E |lon_deg=8 |lon_min=14 |lon_sec=0 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны |аймағы = Берн |кестедегі аймақ = Берн (кантон){{!}}Берн |аудан түрі = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі |ауданы = Оберхасли |кестедегі аудан = Оберхасли (округ){{!}}Оберхасли |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр{{!}}Бургомистрі |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 120.0 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 625 |климаты = |ресми тілі = неміс тілі |тұрғыны = 911 |санақ жылы = 2006 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = |пошта индексі = 3862 |пошта индекстері = |автомобиль коды = BE |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 784 |ортаққордағы санаты = Innertkirchen |сайты = http://www.innertkirchen.ch |сайт тілі = }} [[Сурет:Karte Gemeinde Innertkirchen 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]] '''Иннерткирхен''' ({{lang-de|Innertkirchen}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Оберхасли (округ)|Оберхасли]] округінің құрамына кіреді. [[2006 жыл]]ғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 911 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 120.0 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''784'', [[пошта индексі]] — 3862. == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.innertkirchen.ch Ресми сайты] {{Switzerland-geo-stub}} {{Швейцария:Оберхасли округі:Қалалар}} [[Санат:Берн елді мекендері]] 12qvcdtpu536nboorxf5pobdxnkr9jp 0 302204 3480181 1855789 2025-06-15T08:10:33Z Ziv 164355 ([[c:GR|GR]]) [[File:Interlaken-wappen.png]] → [[File:CHE Interlaken COA.svg]] → File replacement: jpg/png/gif to svg vector image ([[c::c:GR]]) 3480181 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = коммуна |қазақша атауы = Интерлакен |шынайы атауы = Interlaken |сурет = [[Сурет:Interlaken aer.jpg|330px]] |жағдайы = |ел = Швейцария |елтаңба = CHE Interlaken COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=46 |lat_min=40 |lat_sec=59 |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=51 |lon_sec=59 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны |аймағы = Берн |кестедегі аймақ = Берн (кантон){{!}}Берн |аудан түрі = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі |ауданы = Интерлакен |кестедегі аудан = Интерлакен (округ){{!}}Интерлакен |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр{{!}}Бургомистрі |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 4.4 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 568 |климаты = |ресми тілі = неміс тілі |тұрғыны = 5279 |санақ жылы = 2006 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = |пошта индексі = 3800 |пошта индекстері = |автомобиль коды = BE |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 588 |ортаққордағы санаты = Interlaken |сайты = http://www.interlaken-gemeinde.ch |сайт тілі = }} [[Сурет:Karte Gemeinde Interlaken 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]] '''Интерлакен''' ({{lang-de|Interlaken}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Интерлакен (округ)|Интерлакен]] округінің құрамына кіреді. [[2006 жыл]]ғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 5279 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 4.4 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''588'', [[пошта индексі]] — 3800. == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.interlaken-gemeinde.ch Ресми сайты] {{Switzerland-geo-stub}} {{Швейцария:Интерлакен округі:Қалалар}} [[Санат:Берн елді мекендері]] 9isdugay1ovut7i9t3m3u68k0siuqtb 0 302240 3480183 1855860 2025-06-15T08:25:39Z Ziv 164355 ([[c:GR|GR]]) [[File:Lauterbrunnen-coat of arms.svg]] → [[File:CHE Lauterbrunnen COA.svg]] → File replacement: update to new version ([[c:c:GR]]) 3480183 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = коммуна |қазақша атауы = Лаутербруннен |шынайы атауы = Lauterbrunnen |сурет = [[Сурет:Lauterbrunnen3.JPG|330px]] |жағдайы = |ел = Швейцария |елтаңба = CHE Lauterbrunnen COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=46 |lat_min=35 |lat_sec=59 |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=54 |lon_sec=31 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны |аймағы = Берн |кестедегі аймақ = Берн (кантон){{!}}Берн |аудан түрі = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі |ауданы = Интерлакен |кестедегі аудан = Интерлакен (округ){{!}}Интерлакен |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр{{!}}Бургомистрі |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 164.4 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 795 |климаты = |ресми тілі = неміс тілі |тұрғыны = 3065 |санақ жылы = 2006 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = |пошта индексі = 3822 |пошта индекстері = |автомобиль коды = BE |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 584 |ортаққордағы санаты = Lauterbrunnen |сайты = http://www.lauterbrunnen.ch |сайт тілі = }} [[Сурет:Karte Gemeinde Lauterbrunnen 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]] '''Лаутербруннен''' ({{lang-de|Lauterbrunnen}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Интерлакен (округ)|Интерлакен]] округінің құрамына кіреді. [[2006 жыл]]ғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 3065 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 164.4 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''584'', [[пошта индексі]] — 3822. == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.lauterbrunnen.ch Ресми сайты] {{Switzerland-geo-stub}} {{Швейцария:Интерлакен округі:Қалалар}} [[Санат:Берн елді мекендері]] rbk7pevwf5w16ehhahox47rcu5rl37g 0 302289 3480168 1855685 2025-06-15T07:13:22Z Ziv 164355 ([[c:GR|GR]]) [[File:Niederried bei Interlaken-coat of arms.svg]] → [[File:CHE Niederried bei Interlaken COA.svg]] → File replacement: update to new version ([[c:c:GR]]) 3480168 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = коммуна |қазақша атауы = Нидеррид-Интерлакен |шынайы атауы = Niederried bei Interlaken |сурет = [[Сурет:Niederried Brienzersee wb.jpg|330px]] |жағдайы = |ел = Швейцария |елтаңба = CHE Niederried bei Interlaken COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=46 |lat_min=42 |lat_sec=59 |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=54 |lon_sec=59 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны |аймағы = Берн |кестедегі аймақ = Берн (кантон){{!}}Берн |аудан түрі = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі |ауданы = Интерлакен |кестедегі аудан = Интерлакен (округ){{!}}Интерлакен |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр{{!}}Бургомистрі |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 6.81 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 578 |климаты = |ресми тілі = неміс тілі |тұрғыны = 366 |санақ жылы = 2006 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = |пошта индексі = 3853 |пошта индекстері = |автомобиль коды = BE |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 588 |ортаққордағы санаты = |сайты = http://www.niederried-be.ch |сайт тілі = }} [[Сурет:Karte Gemeinde Niederried bei Interlaken 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]] '''Нидеррид-Интерлакен''' ({{lang-de|Niederried bei Interlaken}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Интерлакен (округ)|Интерлакен]] округінің құрамына кіреді. [[2006 жыл]]ғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 366 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6.81 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''588'', [[пошта индексі]] — 3853. == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.niederried-be.ch Ресми сайты] {{Switzerland-geo-stub}} {{Швейцария:Интерлакен округі:Қалалар}} [[Санат:Берн елді мекендері]] b43feaotcabisbpbocoep5nualz93kd 0 302303 3480106 1855956 2025-06-15T05:19:55Z Ziv 164355 ([[c:GR|GR]]) [[File:Oberried am Brienzersee-coat of arms.svg]] → [[File:CHE Oberried am Brienzersee COA.svg]] → File replacement: update to new version ([[c:c:GR]]) 3480106 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = коммуна |қазақша атауы = Оберрид-ам-Бринцерзее |шынайы атауы = Oberried am Brienzersee |сурет = [[Сурет:Oberried Dorf.jpg|330px]] |жағдайы = |ел = Швейцария |елтаңба = CHE Oberried am Brienzersee COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=46 |lat_min=25 |lat_sec=0 |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=26 |lon_sec=59 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны |аймағы = Берн |кестедегі аймақ = Берн (кантон){{!}}Берн |аудан түрі = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі |ауданы = Интерлакен |кестедегі аудан = Интерлакен (округ){{!}}Интерлакен |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр{{!}}Бургомистрі |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 20 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 570 |климаты = |ресми тілі = неміс тілі |тұрғыны = 478 |санақ жылы = 2006 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = |пошта индексі = 3854 |пошта индекстері = |автомобиль коды = BE |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 589 |ортаққордағы санаты = Oberried |сайты = http://www.oberried.ch |сайт тілі = }} '''Оберрид-ам-Бринцерзее''' ({{lang-de|Oberried am Brienzersee}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Интерлакен (округ)|Интерлакен]] округінің құрамына кіреді. [[2006 жыл]]ғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 478 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 20 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''589'', [[пошта индексі]] — 3854. == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.oberried.ch Ресми сайты] {{Switzerland-geo-stub}} {{Швейцария:Интерлакен округі:Қалалар}} [[Санат:Берн елді мекендері]] 6wmfsi79u20uaexbgi759yftvw4ch1o 0 302355 3480087 1855649 2025-06-15T04:53:53Z Ziv 164355 ([[c:GR|GR]]) [[File:Saxeten-coat of arms.svg]] → [[File:CHE Saxeten COA.svg]] → File replacement: update to new version ([[c:c:GR]]) 3480087 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = коммуна |қазақша атауы = Заксетен |шынайы атауы = Saxeten |сурет = |жағдайы = |ел = Швейцария |елтаңба = CHE Saxeten COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=46 |lat_min=37 |lat_sec=59 |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=49 |lon_sec=59 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны |аймағы = Берн |кестедегі аймақ = Берн (кантон){{!}}Берн |аудан түрі = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі |ауданы = Интерлакен |кестедегі аудан = Интерлакен (округ){{!}}Интерлакен |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр{{!}}Бургомистрі |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 19.2 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 1103 |климаты = |ресми тілі = неміс тілі |тұрғыны = 105 |санақ жылы = 2006 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = |пошта индексі = 3813 |пошта индекстері = |автомобиль коды = BE |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 591 |ортаққордағы санаты = Saxeten |сайты = http://www.saxeten.ch |сайт тілі = }} [[Сурет:Karte Gemeinde Saxeten 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]] '''Заксетен''' ({{lang-de|Saxeten}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Интерлакен (округ)|Интерлакен]] округінің құрамына кіреді. [[2006 жыл]]ғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 105 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 19.2 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''591'', [[пошта индексі]] — 3813. == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.saxeten.ch Ресми сайты] {{Switzerland-geo-stub}} {{Швейцария:Интерлакен округі:Қалалар}} [[Санат:Берн елді мекендері]] oaj3xkw9emnygw84gb8vhvmom1brotr 0 302358 3479998 3479826 2025-06-14T18:46:25Z Kasymov 10777 3479998 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = коммуна |қазақша атауы = Шаттенхальб |шынайы атауы = Schattenhalb |сурет = Rosenlaui.jpg |жағдайы = |ел = Швейцария |елтаңба = CHE Schattenhalb COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=46 |lat_min=42 |lat_sec=59 |lon_dir=E |lon_deg=8 |lon_min=10 |lon_sec=59 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны |аймағы = Берн |кестедегі аймақ = Берн (кантон){{!}}Берн |аудан түрі = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі |ауданы = Оберхасли |кестедегі аудан = Оберхасли (округ){{!}}Оберхасли |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр{{!}}Бургомистрі |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 31.5 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 600 |климаты = |ресми тілі = неміс тілі |тұрғыны = 624 |санақ жылы = 2006 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = |пошта индексі = 3860 |пошта индекстері = |автомобиль коды = BE |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 786 |ортаққордағы санаты = Schattenhalb |сайты = http://www.schattenhalb.ch |сайт тілі = }} '''Шаттенхальб''' ({{lang-de|Schattenhalb}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Оберхасли (округ)|Оберхасли]] округінің құрамына кіреді. [[2006 жыл]]ғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 624 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 31.5 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''786'', [[пошта индексі]] — 3860. == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.schattenhalb.ch Ресми сайты] {{Switzerland-geo-stub}} {{Швейцария:Оберхасли округі:Қалалар}} [[Санат:Берн елді мекендері]] kxzs79gura4ilp4eetmc8zyydzuhih4 0 302364 3479976 1855794 2025-06-14T15:18:58Z Ziv 164355 ([[c:GR|GR]]) [[File:Schwanden bei Brienz-coat of arms.svg]] → [[File:CHE Schwanden bei Brienz COA.svg]] → File replacement: update to new version ([[c:c:GR]]) 3479976 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = коммуна |қазақша атауы = Шванден-Бринц |шынайы атауы = Schwanden bei Brienz |сурет = |жағдайы = |ел = Швейцария |елтаңба = CHE Schwanden bei Brienz COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=46 |lat_min=44 |lat_sec=59 |lon_dir=E |lon_deg=8 |lon_min=31 |lon_sec=0 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны |аймағы = Берн |кестедегі аймақ = Берн (кантон){{!}}Берн |аудан түрі = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі |ауданы = Интерлакен |кестедегі аудан = Интерлакен (округ){{!}}Интерлакен |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр{{!}}Бургомистрі |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 6.47 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 659 |климаты = |ресми тілі = неміс тілі |тұрғыны = 603 |санақ жылы = 2008 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = |пошта индексі = 3855 |пошта индекстері = |автомобиль коды = BE |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 592 |ортаққордағы санаты = |сайты = http://www.schwandenbrienz.ch |сайт тілі = }} [[Сурет:Karte Gemeinde Schwanden bei Brienz 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]] '''Шванден-Бринц''' ({{lang-de|Schwanden bei Brienz}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Интерлакен (округ)|Интерлакен]] округінің құрамына кіреді. [[2008 жыл]]ғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 603 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 6.47 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''592'', [[пошта индексі]] — 3855. == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.schwandenbrienz.ch Ресми сайты] {{Switzerland-geo-stub}} {{Швейцария:Интерлакен округі:Қалалар}} [[Санат:Берн елді мекендері]] 6kyzsryx9zdikt7geb70vilv5qr1ycq 0 302406 3479974 1855910 2025-06-14T15:01:40Z Ziv 164355 ([[c:GR|GR]]) [[File:Unterseen-coat of arms.svg]] → [[File:CHE Unterseen COA.svg]] → File replacement: update to new version ([[c:c:GR]]) 3479974 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = коммуна |қазақша атауы = Унтерзеен |шынайы атауы = Unterseen |сурет = [[Сурет:Unterseen.jpg|330px]] |жағдайы = |ел = Швейцария |елтаңба = CHE Unterseen COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=46 |lat_min=40 |lat_sec=59 |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=50 |lon_sec=59 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны |аймағы = Берн |кестедегі аймақ = Берн (кантон){{!}}Берн |аудан түрі = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі |ауданы = Интерлакен |кестедегі аудан = Интерлакен (округ){{!}}Интерлакен |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр{{!}}Бургомистрі |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 14.1 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 567 |климаты = |ресми тілі = неміс тілі |тұрғыны = 5491 |санақ жылы = 2006 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = |пошта индексі = 3800 |пошта индекстері = |автомобиль коды = BE |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 593 |ортаққордағы санаты = Unterseen |сайты = http://www.unterseen.ch |сайт тілі = }} [[Сурет:Karte Gemeinde Unterseen 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]] '''Унтерзеен''' ({{lang-de|Unterseen}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Интерлакен (округ)|Интерлакен]] округінің құрамына кіреді. [[2006 жыл]]ғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 5491 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 14.1 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''593'', [[пошта индексі]] — 3800. == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.unterseen.ch Ресми сайты] {{Switzerland-geo-stub}} {{Швейцария:Интерлакен округі:Қалалар}} [[Санат:Берн елді мекендері]] joitusg7tno18w1ebzwu8mmfgsqhe1c 3480003 3479974 2025-06-14T18:50:04Z Kasymov 10777 3480003 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = коммуна |қазақша атауы = Унтерзеен |шынайы атауы = Unterseen |сурет = Unterseen.jpg |жағдайы = |ел = Швейцария |елтаңба = CHE Unterseen COA.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=46 |lat_min=40 |lat_sec=59 |lon_dir=E |lon_deg=7 |lon_min=50 |lon_sec=59 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Швейцария әкімшілік бөлінісі{{!}}Кантоны |аймағы = Берн |кестедегі аймақ = Берн (кантон){{!}}Берн |аудан түрі = Швейцария округтерінің тізімі{{!}}Округі |ауданы = Интерлакен |кестедегі аудан = Интерлакен (округ){{!}}Интерлакен |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр{{!}}Бургомистрі |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 14.1 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 567 |климаты = |ресми тілі = неміс тілі |тұрғыны = 5491 |санақ жылы = 2006 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = |пошта индексі = 3800 |пошта индекстері = |автомобиль коды = BE |идентификатор түрі = Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды{{!}}Ресми коды |сандық идентификаторы = 593 |ортаққордағы санаты = Unterseen |сайты = http://www.unterseen.ch |сайт тілі = }} [[Сурет:Karte Gemeinde Unterseen 2007.png|250px|thumb|Картада орналасуы]] '''Унтерзеен''' ({{lang-de|Unterseen}}) — [[Швейцария]]ның [[Берн (кантон)|Берн]] кантонында орналасқан коммуна. [[Интерлакен (округ)|Интерлакен]] округінің құрамына кіреді. [[2006 жыл]]ғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 5491 адамды құрайды. Алып жатқан жер аумағы 14.1 км² шамасында. [[Өзін-өзі басқару субъектісінің идентификациялық коды|Ресми идентификациялық коды]] — ''593'', [[пошта индексі]] — 3800. == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.unterseen.ch Ресми сайты] {{Switzerland-geo-stub}} {{Швейцария:Интерлакен округі:Қалалар}} [[Санат:Берн елді мекендері]] ovzpva6jmeuw1x20x08fmzo8cb55kwm 1 337481 3480017 1282348 2025-06-14T19:26:25Z Spitzmauskc 100654 /* Темірхан Момбекұлы / Темирхан Момбекұлы */ жаңа бөлім 3480017 wikitext text/x-wiki {{Қазақстан жобасының мақаласы|деңгейі=|маңыздылығы=}} == Темірхан Момбекұлы / Темирхан Момбекұлы == Темірхан Момбекұлы = [[Темирхан Момбекұлы]]? Олар бір адам ба? [[Қатысушы:Spitzmauskc|Spitzmauskc]] ([[Қатысушы талқылауы:Spitzmauskc|талқылау]]) 00:26, 2025 ж. маусымның 15 (+05) nweu7b1lrzbp54zy69ynajozrtdag7s 0 491536 3480101 2740344 2025-06-15T05:14:08Z Sagzhan 29953 3480101 wikitext text/x-wiki '''Елді мекендер:''' * [[Баян (Айыртау ауданы)|Баян]] – [[Солтүстік Қазақстан облысы]] [[Айыртау ауданы]]ндағы ауыл. * [[Баян (Жамбыл ауданы)|Баян]] – [[Солтүстік Қазақстан облысы]] [[Жамбыл ауданы (Солтүстік Қазақстан облысы)|Жамбыл ауданы]]ндағы ауыл. '''Басқа мағыналар:''' * [[Баян (ғалым)|Баян]] – Юань патшалығының қарлұқ тайпасынан шыққан ғалымы. * [[Баян хан|Баян]] – [[Алтын Орда]] құрамындағы Шығыс Дешті - Қыпшақ немесе Орда-Ежен ұлысының билеушісі. * [[Баян (дастан)|Баян]] – тарихи дастан. * [[Баян (музыкалық аспап)|Баян]] – орыс халқының музыкалық аспабы. * [[Баян (көл)|Баян]] – [[Есіл]] алабындағы тұзды көл. {{айрық}} 8nno0lu75ww7hy036dxd7dudsm2ow55 4 492279 3479941 3479662 2025-06-14T12:00:15Z Jembot 36112 Bot: Рейтингті жаңарту 3479941 wikitext text/x-wiki {{/begin|200}} |- | 1 || [[User:Мағыпар|Мағыпар]] || [[Special:Contributions/Мағыпар|{{formatnum:1110}}]] || {{Permissions|Мағыпар}} |- | 2 || [[User:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] || [[Special:Contributions/Мықтыбек Оразтайұлы|{{formatnum:526}}]] || {{Permissions|Мықтыбек Оразтайұлы}} |- | 3 || [[User:Орел Карл|Орел Карл]] || [[Special:Contributions/Орел Карл|{{formatnum:430}}]] || {{Permissions|Орел Карл}} |- | 4 || [[User:1nter pares|1nter pares]] || [[Special:Contributions/1nter pares|{{formatnum:373}}]] || {{Permissions|1nter pares}} |- | 5 || [[User:ShadZ01|ShadZ01]] || [[Special:Contributions/ShadZ01|{{formatnum:363}}]] || {{Permissions|ShadZ01}} |- | 6 || [[User:Casserium|Casserium]] || [[Special:Contributions/Casserium|{{formatnum:303}}]] || {{Permissions|Casserium}} |- | 7 || [[User:Kasymov|Kasymov]] || [[Special:Contributions/Kasymov|{{formatnum:257}}]] || {{Permissions|Kasymov}} |- | 8 || [[User:Syrymzhan|Syrymzhan]] || [[Special:Contributions/Syrymzhan|{{formatnum:224}}]] || {{Permissions|Syrymzhan}} |- | 9 || [[User:Makenzis|Makenzis]] || [[Special:Contributions/Makenzis|{{formatnum:200}}]] || {{Permissions|Makenzis}} |- | 10 || [[User:Sagzhan|Sagzhan]] || [[Special:Contributions/Sagzhan|{{formatnum:148}}]] || {{Permissions|Sagzhan}} |- | 11 || [[User:Nurken|Nurken]] || [[Special:Contributions/Nurken|{{formatnum:138}}]] || {{Permissions|Nurken}} |- | 12 || [[User:Салиха|Салиха]] || [[Special:Contributions/Салиха|{{formatnum:133}}]] || {{Permissions|Салиха}} |- | 13 || [[User:Semsk-Karaga|Semsk-Karaga]] || [[Special:Contributions/Semsk-Karaga|{{formatnum:116}}]] || {{Permissions|Semsk-Karaga}} |- | 14 || [[User:Ziv|Ziv]] || [[Special:Contributions/Ziv|{{formatnum:108}}]] || {{Permissions|Ziv}} |- | 15 || [[User:Aibek.ibadillauly|Aibek.ibadillauly]] || [[Special:Contributions/Aibek.ibadillauly|{{formatnum:103}}]] || {{Permissions|Aibek.ibadillauly}} |- | 16 || [[User:Mahmud Abduvaliyev|Mahmud Abduvaliyev]] || [[Special:Contributions/Mahmud Abduvaliyev|{{formatnum:95}}]] || {{Permissions|Mahmud Abduvaliyev}} |- | 17 || [[User:Шайнүсіп|Шайнүсіп]] || [[Special:Contributions/Шайнүсіп|{{formatnum:69}}]] || {{Permissions|Шайнүсіп}} |- | 18 || [[User:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] || [[Special:Contributions/Muzaffar Turgunov|{{formatnum:49}}]] || {{Permissions|Muzaffar Turgunov}} |- | 19 || [[User:Kaiyr|Kaiyr]] || [[Special:Contributions/Kaiyr|{{formatnum:45}}]] || {{Permissions|Kaiyr}} |- | 20 || [[User:Сәуір 1|Сәуір 1]] || [[Special:Contributions/Сәуір 1|{{formatnum:37}}]] || {{Permissions|Сәуір 1}} |- | 21 || [[User:Epoxa-HH|Epoxa-HH]] || [[Special:Contributions/Epoxa-HH|{{formatnum:34}}]] || {{Permissions|Epoxa-HH}} |- | 22 || [[User:Alash 0005|Alash 0005]] || [[Special:Contributions/Alash 0005|{{formatnum:33}}]] || {{Permissions|Alash 0005}} |- | 23 || [[User:Смағзам Жансұлу|Смағзам Жансұлу]] || [[Special:Contributions/Смағзам Жансұлу|{{formatnum:30}}]] || {{Permissions|Смағзам Жансұлу}} |- | 24 || [[User:Nurtenge|Nurtenge]] || [[Special:Contributions/Nurtenge|{{formatnum:30}}]] || {{Permissions|Nurtenge}} |- | 25 || [[User:Kas77777|Kas77777]] || [[Special:Contributions/Kas77777|{{formatnum:28}}]] || {{Permissions|Kas77777}} |- | 26 || [[User:Alphy Haydar|Alphy Haydar]] || [[Special:Contributions/Alphy Haydar|{{formatnum:27}}]] || {{Permissions|Alphy Haydar}} |- | 27 || [[User:SpinnerLaserzthe2nd|SpinnerLaserzthe2nd]] || [[Special:Contributions/SpinnerLaserzthe2nd|{{formatnum:27}}]] || {{Permissions|SpinnerLaserzthe2nd}} |- | 28 || [[User:KoishymanovaG|KoishymanovaG]] || [[Special:Contributions/KoishymanovaG|{{formatnum:25}}]] || {{Permissions|KoishymanovaG}} |- | 29 || [[User:KiranBOT|KiranBOT]] || [[Special:Contributions/KiranBOT|{{formatnum:23}}]] || {{Permissions|KiranBOT}} |- | 30 || [[User:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] || [[Special:Contributions/Ерден Карсыбеков|{{formatnum:22}}]] || {{Permissions|Ерден Карсыбеков}} |- | 31 || [[User:RichardSchultz7456|RichardSchultz7456]] || [[Special:Contributions/RichardSchultz7456|{{formatnum:21}}]] || {{Permissions|RichardSchultz7456}} |- | 32 || [[User:Gliwi|Gliwi]] || [[Special:Contributions/Gliwi|{{formatnum:20}}]] || {{Permissions|Gliwi}} |- | 33 || [[User:Qanattan|Qanattan]] || [[Special:Contributions/Qanattan|{{formatnum:19}}]] || {{Permissions|Qanattan}} |- | 34 || [[User:Madi Dos|Madi Dos]] || [[Special:Contributions/Madi Dos|{{formatnum:17}}]] || {{Permissions|Madi Dos}} |- | 35 || [[User:Mheidegger|Mheidegger]] || [[Special:Contributions/Mheidegger|{{formatnum:14}}]] || {{Permissions|Mheidegger}} |- | 36 || [[User:Arystanbek|Arystanbek]] || [[Special:Contributions/Arystanbek|{{formatnum:13}}]] || {{Permissions|Arystanbek}} |- | 37 || [[User:Ғауғауррр|Ғауғауррр]] || [[Special:Contributions/Ғауғауррр|{{formatnum:13}}]] || {{Permissions|Ғауғауррр}} |- | 38 || [[User:Mirzoulugʻbek|Mirzoulugʻbek]] || [[Special:Contributions/Mirzoulugʻbek|{{formatnum:12}}]] || {{Permissions|Mirzoulugʻbek}} |- | 39 || [[User:Лёха Вырвиглаз|Лёха Вырвиглаз]] || [[Special:Contributions/Лёха Вырвиглаз|{{formatnum:12}}]] || {{Permissions|Лёха Вырвиглаз}} |- | 40 || [[User:Amherst99|Amherst99]] || [[Special:Contributions/Amherst99|{{formatnum:11}}]] || {{Permissions|Amherst99}} |- | 41 || [[User:І Хәріполла|І Хәріполла]] || [[Special:Contributions/І Хәріполла|{{formatnum:10}}]] || {{Permissions|І Хәріполла}} |- | 42 || [[User:Programman|Programman]] || [[Special:Contributions/Programman|{{formatnum:10}}]] || {{Permissions|Programman}} {{/end}} k61fjmp760mnwf8dsqhdeg6mcg96ou2 0 493816 3480102 3435524 2025-06-15T05:15:17Z Sagzhan 29953 /* Орда-Ежен ұлысының хандары */ 3480102 wikitext text/x-wiki {{Тарихи мемлекеттер |атауы = Орда-Ежен ұлысы |өз атауы = |статусы = ұлыс |әнұраны = |байрақ = |байрақ_сипаттамасы = |елтаңбасы = |елтаңба_сипаттамасы = |карта = |size = |сипаттамасы = <!-- |type_before = егер бұл параметр үлгіде кездесетін болса, онда келесіні жазу керек: «Құрушы мемлекеттер», әйтпесе, оны өшіріңіз. Онда былай шығады: «Алдыңғысы».--> |p1 = |flag_p1 = |image_p1 = |p2 = |flag_p2 = |image_p2 = |p3 = |flag_p3 = |image_p3 = |p4 = |flag_p4 = |image_p4 = |құрылуы = 1242 |ыдырауы = 1309(1446) <!-- |type_after = егер бұл параметр үлгіде кездесетін болса, онда келесіні жазу керек: «Ыдырағаннан кейінгі мемлекеттер…», әйтпесе, оны өшіріңіз. Онда былай шығады: «Кейінгісі».--> |s1 = |flag_s1 = |image_s1 = |s2 = |flag_s2 = |image_s2 = |s3 = |flag_s3 = |image_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_s4 = |ұраны = |астана = 1242-1280 [[Орда-Базар]] <br> 1280-1309 [[Сығанақ]] |қалалары = |тілі = [[қыпшақ тілі]] |валютасы = |қосымша_параметр = |параметр_мазмұны = |аумағы = |халқы = [[Қыпшақтар]] |басқару_формасы = |династиясы = |басқарушылар_титулы = |басқарушы1 = |басқарушы_жылы1 = |басқарушылар_титулы2 = <!--келесі басқарушының титулы өзгеріп кеткен жағдайда қолданылады--> |басқарушы2 = |басқарушы_жылы2 = |басқарушылар_титулы3 = |басқарушы3 = |басқарушы_жылы3 = |басқарушылар_титулы4 = |басқарушы4 = |басқарушы_жылы4 = |басқарушылар_титулы5 = |басқарушы5 = |басқарушы_жылы5 = |басқарушылар_титулы6 = |басқарушы6 = |басқарушы_жылы6 = |діні = |қосымша_параметр1 = |параметр_мазмұны1 = |Кезең1 = Орда-Ежен ұлысы |Уақыт1 = |Жыл1 = |Кезең2 = Ақ Орда |Уақыт2 = |Жыл2 = |Кезең3 = [[Барақ хан]] және оның ізбасарлары |Уақыт3 = |Жыл3 = |Кезең4 = |Уақыт4 = |Жыл4 = |Кезең5 = |Уақыт5 = |Жыл5 = |Кезең6 = |Уақыт6 = |Жыл6 = |Кезең7 = |Уақыт7 = |Жыл7 = |Кезең8 = |Уақыт8 = |Жыл8 = |Кезең9 = |Уақыт9 = |Жыл9 = |Кезең10 = |Уақыт10 = |Жыл10 = |Кезең11 = |Уақыт11 = |Жыл11 = |қосымша_параметр2 = |параметр_мазмұны2 = |дейін = |д1 = |д2 = |д3 = |д4 = |д5 = |д6 = |д7 = |кейін = Өзбек хандығы |к1 = |к2 = Қазақ хандығы |к3 = |к4 = |к5 = |к6 = |к7 = |ескерту = }} {{Қазақстан тарихы}} '''Орда–Ежен ұлысы''' — Жошының үлкен ұлының ұпағы — Орда-Еженнің басшылығындағы, [[Алтын Орда]]ның (Жожы ұлысы) шығыс (сол) қанаты. Қазақстандық деректер бойынша атауы: [[Ақ Орда]], ежелгіорыс деректері бойынша: [[Көк орда]]. Бір сөзбен айтқанда автономиялы мемлекет. В [[1309 жыл]]ы, Орда-Ежен ұлысы [[Сасы Бұға]] тұсында Ақ орда деп аталды. [[1361 жыл]]дан бастап, [[Ұрыс хан]]ның тұсында тәуелсіз мемлекет болды. [[Шибан]]ның өлімінен кейін, 1280 жылы Орда-Ежен ұлысына [[Шибан ұлысы]] қосылды. == Ұлыс шекарасы == Ұлыс шекарасы батысында Мұғалжар тауымен, солтүстігінде сібір ормандарымен, шығысында Ертіс өзенімен және оңтүстігінде Сырдария өзенімен және Балқаш көлімен шектесіп жатты. Шибан ұлысымен қосылғаннан кейін батысында Орал өзенімен тоғысты. Ұлыс аудандарға бөлінген: * [[Сығанақ ауданы]], ұлыстың оңтүстігінде. Орталық — [[Сығанақ]]. * [[Ұлытау ауданы]], ұлыстың орталығында. Орталық — [[Орда-Базар]]. * [[Шығыс ауданы]] (Ертіс ауданы) ұлыстың шығысында орналасқан. * [[Сарайшық ауданы]] ұлыстың батысында орналасқан. Орталық — [[Сарайшық]]. == Ұлыс тарихы == Ұлыс тарихын 3 кезеңге бөлуге болады: * 1-кезең — Орда-Ежен ұлысы * 2-кезең — Ақ Орда * 3-кезең — [[Барақ хан]] және оның ізбасарлары === 1-кезең === Ақ Орда – XІІІ-XVғғ. аралығында өмір сүрген Шығыс Дешті-Қыпшақ пен Түркістан территориясындағы этникалық топтар мен халықтардың саяси жағынан топтасуына жол ашқан, саяси жағынан дербес, экономикалық жағынан тәуелсіз, сыртқы саясатта өзіндік даму бағыты бар мемлекеттік бірлестік. Оның тарихы Жошы ұлысының құрылуынан бастау алады. Мемлекеттің негізін қалаушы ретінде Жошының үлкен ұлы, тұңғышы Орда-Ежен аталады. Шын мәнінде, Жошы ұлысының жерін оның екінші ұлы Бату(шын есімі Сайын) иеленеді. Бірақ ағасына құрмет ретінде оған өзінің сол қанатынан, Жайықтан шығысқа қарай, Арал мен Сырдарияның солтүстігіндегі, Алтай мен Ертістен батысқа қарай жатқан кең-байтақ аумақты бөліп береді. Негізгі этникалық құрамы осы жерді VIII-IХ ғ-дан бері мекендеп келе жатқан қыпшақ бірлестігі мен қатар Шыңғыс ханның шапқыншылығы кезінде шығыс пен оңтүстік-шығыстан, Алтайдан қоныс аударған тайпалар да болған. Олардың қатарында наймандар, үйсіндер, қарлұқтар, керейлер, қоңыраттар, маңғыттар және т.б. ру-тайпалар. === 2-кезең === === 3-кезең === == Орда-Ежен ұлысының хандары == # [[Орда Ежен хан]], [[Жошы хан]] ұлы 1242—1251 # [[Күнқыран хан]], [[Орда Ежен хан|Орда-Ежен]] [[Орда Ежен хан|хан]] ұлы 1251—1288, Шибан 1280—1288 ұлысының ханы # [[Қоныша хан]], [[Сартақтай]] оғлан ұлы, [[Орда Ежен хан|Орда-Ежен]] [[Орда Ежен хан|хан]] немересі 1288—1302 # [[Баян хан]], [[Қоныша хан]] ұлы 1302—1309 # [[Сасы Бұқа хан|Сасы Бұға]], [[Баян хан]] ұлы 1309—1320 # [[Ерзен хан|Ерзен-хан]], [[Сасы Бұқа хан|Сасы Бұға-хан]] ұлы 1320—1337 # [[Мүбәрәк Қожа хан|Мүбәрәк Қажы-хан]], [[Ерзен хан|Ерзен-хан]] ұлы 1337—1341 # [[Шымтай хан|Шымтай-хан]], [[Ерзен хан|Ерзен-хан]] ұлы 1344—1361 # [[Ұрыс хан|Ұрыс-хан]], [[Шымтай хан|Шымтай-хан]] ұлы 1361—1377, [[Алтын Орда]] ханы 1374—1375 # [[Тоқтақия хан|Тоқтақия-хан]], [[Ұрыс хан|Ұрыс-хан]] ұлы 1377 # [[Темірмәлік хан|Темір Мәлік-хан]], [[Ұрыс хан|Ұрыс-хан]] ұлы 1378—1379 # [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыс]], [[Түй Қожа|Түй-Қожа оғлан]] ұлы 1379—1395 # [[Құйыршық хан|Кұйыршық]], [[Ұрыс хан|Ұрыс-хан]] ұлы 1395—1410 # [[Барақ хан|Барақ-хан]], [[Құйыршық хан]] ұлы 1410—1428, [[Алтын Орда]] ханы 1423—1428 da0pp7h603gf8w6q7z1k9y5x6lizr1e 0 497138 3479949 2453234 2025-06-14T12:19:38Z InternetArchiveBot 105421 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 3479949 wikitext text/x-wiki {{Тұлға |Есімі = Семен Павлович Воротников |Шынайы есімі = |Сурет = ВоротниковСП.jpg |Сурет ені = |Сурет атауы = |Туылған кездегі есімі = |Туған күні = 1896 |Туған жері ={{RUS}}, Ставрополь өлкесі, Чемрек селосы |Мансабы = [[Қазақстан]]да [[колхоз]] құрылысын ұйымдастырушылардың бірі. | Азаматтығы = {{USSR}} |Ұлты = |Қайтыс болған күні = |Қайтыс болған жері = |Әкесі = |Анасы = |Жұбайы = |Балалары = |Марапаттары = * "1941-1945 жж Ұлы Отан соғысындағы қажырлы еңбегі үшін" медалі (1945) * "За трудовое отличие" (1946) * [[Ленин ордені]] * [["Орақ пен Балға" алтын медалі]] * [[Социалистік еңбек ерлері|Социалистік Еңбек Ері]] ([[1948]]) * Медальдар |Сайты = |Басқалары = |Commons = }} '''Семен Павлович Воротников'''<ref>Герои Социалистического труда по полеводству Казахской ССР. Алма-ата. 1950. 412 стр.</ref> - [[Социалистік еңбек ерлері|Социалистік Еңбек Ері]] ([[1948]]), [[Қазақстан]]да [[колхоз]] құрылысын ұйымдастырушылардың бірі. [[1896]] жылы [[Ресей империясы|Ресейдің]] Ставрополь өлкесі, Чемрек селосында туған. == Еңбек жолы және жетістігі == * Еңбек жолын 16 жасынан бай жалшы болып бастаған. * [[1916]]-[[1917]] жылдары патша армиясында болады. * [[1918]]-[[1922]] жылдары Қызыл гвардия қатарында қызмет етеді. * [[1922]]-[[1929]] жылдары жеке шаруашылықпен айналысады. * [[1929]]-[[1941]] жылдары [[Талдықорған]] ауданының аудандық ұйымдарында қызмет істейді. * [[1939]] жылы [[КОКП]] мүшесі болады. * [[1941]]-[[1959]] жылдары -Талдықорған ауданы, "Заря Востока" [[колхоз]]ының председателі. [[1945]] жылы ол басқарған колхоз [[астық]] өткізудің [[жоспар]]ын ойдағыдай тапсырды.[[1946]] жылы егістік алқап кеңейіп, [[өнім]] мөлшері көбейіп, фермалар мен колхозшыларда [[мал]] басы өскен. == Наградалары == * "1941-1945 жж Ұлы Отан соғысындағы қажырлы еңбегі үшін" медалі (1945) * "За трудовое отличие" (1946) * [[Ленин ордені]] * [["Орақ пен Балға" алтын медалі]] * [[Социалистік еңбек ерлері|Социалистік Еңбек Ері]] ([[1948]]) * Медальдар == Дереккөздер == <references/> == Сыртқы сілтемелер == * [http://darvblago.ru/499.html История народов Средней Азии]{{Deadlink|date=June 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} [[Санат:Социалистік еңбек ерлері]] jvo7d27ijhgrc8ghgvb4igj3ipyjh3b 3 508696 3479990 3475559 2025-06-14T18:33:49Z Kasymov 10777 /* Жылжыту */ жаңа бөлім 3479990 wikitext text/x-wiki {{Мұрағат|2014-2015 жылғы талқылаулар|2016-2017 жылғы талқылаулар|2018-2021 жылғы талқылаулар}} == Sony Pictures Entertainment == Sony Pictures Entertainment мақаласына сәйкесінше үлгі санаттар қойып уикилендіріп шығыңыз, қанша дегенмін әкімшісіз ғой --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 12:32, 2018 ж. маусымның 18 (+06) == [[Түгел Сәдібек]] == Сәлем! Осы тұлғаның руын білесіз бе? ШҚО-дан.--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]]) 10:56, 2019 ж. мамырдың 24 (+06) == Джокер (фильм) == Джокер (фильм) мақаласына үлгі мен санат қойып шығыңыз. Интеруикиді өзім қойып шықтым --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:12, 2019 ж. маусымның 21 (+06) * Сосын ешбір сөзге сілтеме жасалмаған (тек фильмге қатысты, кейіпкер, актер сияқтылар) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 15:23, 2019 ж. шілденің 5 (+06) == -ның, -нің == -ның, -нің неге қосып жатсыз. Байқасаңыз санаттарда жалғаусыз жазып жатырмыз. Бәрін қайттан жасау керек [[File:SMirC-facepalm.svg|20px]] --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 09:58, 2019 ж. шілденің 9 (+06) == Мақала өңдеу жайлы == Суретті жүктегенде дереккөзін дұрыстап көрсету керек, яғни сілтеме арқылы (жүктелген суреттеріңіз бәрі дұрыс емес). Кино, мультфильм жайлы мақалада актерлерге сілтеме жасау керек. Сосын дереккөздердің бәрі бір жерге жиналуы мүмкін емес қой, мысалы: Мұз дәуірі 3: Динозаврлар кезең. Соларды түзетіп шықсаңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:24, 2019 ж. шілденің 22 (+06) == Бұғаттан босату == Не себептен Қазыхнов деген қатысушыны бұғаттан босаттыңыз? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:37, 2019 ж. шілденің 22 (+06) == Санат:DC Comics == Санат:DC Comics санаттарына интеруикиін қойып шығыңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 12:26, 2019 ж. қазанның 16 (+06) == Ударение == Бізде ударение жоқ, түзетіп шығыңыз. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:25, 2019 ж. қазанның 19 (+06) == Туған жыл == Туған жылы деген санатты не істеп жібердіңіз? Түзтіп шығыңыз, санаттары мен интеруики жоқ болып кетті ғой--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:52, 2019 ж. қарашаның 25 (+06) == Санат == Бізде кейбір санаттар автоматты түрде қойылады (үлгіге байланысты). Сондықтан қайталап қоймай н/е дубликат (ұқсас) санат жасап жүрмеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:22, 2019 ж. желтоқсанның 2 (+06) == Еншілес қоғам == '''Еншілес қоғам''' деп өзгертіпсіз, ''Еншілес ұйым'' дегенге қанша сөздер сілтенгенін байқадыңыз ба? Соларды түзетіп шығыңыз енді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:47, 2019 ж. желтоқсанның 13 (+06) == Тексерілмеген мақалалар == [[:Санат:Уикипедия:Тексерілмеген мақалалар]] бетінде бүгінгі таңда 1681 тексерілмеген мақала бар екен. Тексерілмеген мақаланың басы 2016 жылдан бастап қалыптасқан, яғни 4 жыл уақыт болды деген сөз. Осы санаттағы мақалаларды бәріміз жабылып 2016 жылғы мақаланы түгелге жуық тексеріп шықсақ қалай болады? Ай-айға бөліп алсақ. --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 00:07, 2020 ж. қаңтардың 9 (+06) :Болады. Жақсы идея [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылауы]]) 20:31, 2020 ж. қаңтардың 10 (+06) ::Мен қыркүйекті жасап жатырм [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылауы]]) 21:47, 2020 ж. қаңтардың 10 (+06) == Санат жайлы == Сіздің санатыңызды дұрыстап кетсем жоққа шығарыпсыз, Санаттар айналып жүр ғой сізде. Мысал ретінде: Тараз мақаласына '''қалалар''', '''Қазақстан қалалары''', '''Тараз''', '''облыс орталықтары''', '''Қазақстан облыс орталықтары''' деген сияқты, ал мұның бәрін бір санатқа яғни '''Тараз''' санатына жинаса болады ғой. Аталған қателіктер солай болып тұр. Маған қырсықсаңызда басқа админ үшін артық жұмыс жасатпасаңызшы --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:31, 2020 ж. наурыздың 10 (+06) == Марафон == {{Уикипедия:Хабарлама тарату/Түркі марафоны 2020}} 16:57, 2020 ж. маусымның 2 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Тылсым дүние (телесериал) == Тылсым дүние (телесериал) санаттар мен үлгі қойып шығыңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 12:40, 2020 ж. шілденің 13 (+06) == Таңдаулы мақалаға үміткер == {{WAM |header = [[АИВ/ЖИТС]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Red Ribbon.svg|150px|link=АИВ/ЖИТС]]</div> |subheader = Таңдаулы мақалаға жаңа үміткер ұсынылып, соған [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/АИВ/ЖИТС|дауыс беру жүргізіліп жатқанын]] хабарлаймыз! <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Ұсынушы пікірі: Мақаланы ағылшын уикиінен аударып шықтым, сондай-ақ жаңа мәліметтер мен Қазақстандағы жағдайды қостым. АИВ пен ЖИТСті жеке қарастырмай бір мақалада жазған дұрыс деп шештім, әйтпесе көбі екеуін жеке дерт деп ойлап жатады. Сонымен қатар елімізде АИВ/ЖИТС жайлы ақпараттандыру жеткілікті деңгейде жүргізілмейді, сол себепті тіпті үлкен кісілер де аталған дерт жайлы бейхабар. Ал Уикипедияның басты беті көп қаралатын беттердің бірі (соңғы 20 күнде басты бетті 25 мың адам қараған екен), сондықтан басты бетте тұрса, көбі кіріп, оқып, таныса ма деген үміт бар. Мақала таңдаулы мақала критерийлеріне сай деп санаймын, ақпарат жаңартылып отырады. |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] Құрметпен, [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылауы]]) 11:38, 2020 ж. тамыздың 20 (+06) }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Жақсы мақала таңдау == [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер|Жақсы мақала таңдалып жатқанын хабарлаймыз!]]. Ұсынылған 3 үміткер мақаланың біріне өз даусыңызды бере аласыз. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 19:16, 2020 ж. тамыздың 29 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == We sent you an e-mail == Hello {{PAGENAME}}, Really sorry for the inconvenience. This is a gentle note to request that you check your email. We sent you a message titled "The Community Insights survey is coming!". If you have questions, email surveys@wikimedia.org. You can [[:m:Special:Diff/20479077|see my explanation here]]. [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылауы]]) 00:52, 2020 ж. қыркүйектің 26 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Samuel_(WMF)/Community_Insights_survey/other-languages&oldid=20479295 тізімін пайдаланып User:Samuel (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Талқылау == [[Уикипедия:Форум/Администраторлар#Таңдаулы мақала/жақсы мақала|Мында]] өз пікіріңізді білдіруіңізді сұраймын. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 17:35, 2020 ж. қазанның 25 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Таңдаулы/Жақсы мақала статусынан айыру жайында == [[Уикипедия:Форум/Администраторлар форумы#Таңдаулы мақала/жақсы мақала|Мында]] өз пікіріңізді білдіруіңізді сұраймын. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 17:39, 2020 ж. қазанның 25 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Түрлендіргіш/Converter == {{Уикипедия:Хабарлама тарату/Түрлендіргіш/Converter}} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Орынсыз жою == Саламатсыз. Мөңке, Жошы тағы сол сияқты атауларды неге жойдыңыз, жояр алдында бірнеше мақалаға сілтеніп тұр деген ескерту шығады. Мән бермей жоя беріпсіз (қалпына келтірдім). Егер қате/бұрыс сілтенген беттерді жойғыңыз келсе, алдымен соған сілтенген мақаларды дұрыс атаумен түзетіп шығу керек. ендігі уақытта ескерерсіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:36, 2021 ж. сәуірдің 10 (+06) == Марафон == {{WAM |header = [[meta:m:Turkic_Marathon_2021|Түркі марафоны 2021]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Wikimedians of Turkic Languages User Group Logo.svg|150px|link=meta:Түркі тілді Уикимедиа конференциясы]]</div> |subheader = Түркі марафоны 2021 — 2021 жылдың 1 - 31 шілде аралығында өтетін контент дамытуға бағытталған халықаралық жоба. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Жоба мақсаты — түркі тілдерінде сөйлейтін елдер және олардың мәдениеті туралы мақалалар жазып, түркі тілдерінде сөйлейтін уикипедияшылар арасындағы ынтымақтастықты нығайту. Әділқазылар алқасының бағалауынан кейін көрсетілген мерзім аралығында ең көп ұпай жинаған қатысушылар марапатталатын болады. '''Марапаттар''' * 1 орын: Meloman дүкендер желісінен 75 АҚШ доллары ( ≈ 32 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 2 орын: Meloman дүкендер желісінен 60 АҚШ доллары ( ≈ 25 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 3 орын: Meloman дүкендер желісінен 50 АҚШ доллары ( ≈ 21 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 4 орын: Meloman дүкендер желісінен 40 АҚШ доллары ( ≈ 17 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 5 орын: Meloman дүкендер желісінен 25 АҚШ доллары ( ≈ 10 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. Қазақша Уикипедияға үлес қосқысы келетін кез келген адам жоба бетіне өтіп қатысушылар тізіміне өз атын қосса болады. Іске сәт! <center>{{Clickable button 2|Жоба:Түркі_марафоны_2021|Жарысқа қатысу|class=mw-ui-progressive}}</center><br /> |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2885974 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == How we will see unregistered users == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin=content/> Hi! You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki. When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by the Wikimedia Foundation Legal department, because norms and regulations for privacy online have changed. Instead of the IP we will show a masked identity. You as an admin '''will still be able to access the IP'''. There will also be a new user right for those who need to see the full IPs of unregistered users to fight vandalism, harassment and spam without being admins. Patrollers will also see part of the IP even without this user right. We are also working on [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|better tools]] to help. If you have not seen it before, you can [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|read more on Meta]]. If you want to make sure you don’t miss technical changes on the Wikimedia wikis, you can [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe]] to [[m:Tech/News|the weekly technical newsletter]]. We have [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|two suggested ways]] this identity could work. '''We would appreciate your feedback''' on which way you think would work best for you and your wiki, now and in the future. You can [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|let us know on the talk page]]. You can write in your language. The suggestions were posted in October and we will decide after 17 January. Thank you. /[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]<section end=content/> </div> 00:17, 2022 ж. қаңтардың 5 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(5)&oldid=22532651 тізімін пайдаланып User:Johan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Таңдаулы мақалаға үміткер == {{WAM |header = [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Goldenwiki 2.png|100px|link=Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]]</div> |subheader = Қарақұрдым мақаласының таңдаулы мақалаға үміткерлігі. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = [[Қара құрдым]] мақаласы таңдаулы мақалаға толық лайық деп санаймын. Мұл мақалыны жазған өзім емес {{@|Alphy Haydar}} мырза жеті жылдан бері қазақша Уикипедияға үлес қосып келеді. Мақала тілі өте жаттық, әрі ғылыми стилде жазылған. Қанша жылдан бері [[Басты бет]]тегі таңдаулы мақала өзгерген жоқ. Енді өзгерттетін кез келді. Сонымен қоса осы уақытқа дейін ғылымға қатысты мақалалар таңдаулы мақала статусын көп алған жоқ. Ғылымға басымдық бере отырып осы мақаланы таңдаулы мақала деңгейіне көтерейік. <center>{{Clickable button 2|Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым|Дауыс беру|class=mw-ui-progressive}}</center><br /> |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2970000 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022 == {{WAM |header = [[meta:m:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022|Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Wikidata 2022 Istanbul social media campaign 02.jpg|right|thumb|300px|Wikidata 2022 Istanbul|link=meta:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]]</div> |subheader = Конференция 2022 жылдың 21-23 қазаны аралығында Түркияның [[Ыстанбұл]] қаласында өтеді. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Құрметті достар, Ыстамбұл Уикидерек конференциясына стипендия алуға өтінімдер ашық екенін хабарлауға қуаныштымын. Егер сіз түркі қауымдастығының өкілі болсаңыз және түркі тілдеріндегі Уикимедиа жобаларына белсенді қатысатын болсаңыз, онда сіз стипендияға өтініш бере аласыз. Өтініштер 2022 жылдың 30 маусымы, UTC 23:59 дейін қабылданады. Үміткерлер толық стипендияға өтініш бере алады. Толық стипендия Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы (Wikimedians of Turkic Languages User Group) ұйымдастыратын конференция кезінде жеке тұлғаның екіжақты саяхат, ортақ тұрғын үй және тамақтану құнын қамтиды. * Түркі тіліндегі уикимедиашыларға арналған Wikidata Training туралы қосымша ақпарат алу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/53dX * Стипендия, тіркеу және өтініш формасы туралы көбірек білу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/5FFv Бұған қоса, Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы жобалары мен оқиғалары туралы ақпарат пен жаңалықтар алу үшін біздің пошталық тізімге (https://w.wiki/5FFw) жазылуға шақырамыз. Барлық жақсылықты тілеймін [[User:Mehman97|<span style="color:#ff0500">'''''Mehman'''''</span>]] [[User Talk:Mehman97|<span style="color:#0500ff">'''''97'''''</span>]] 03:48, 2022 ж. маусымның 11 (+06) |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3014707 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Таңдаулы мақалаға дауыс беру == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қымыз]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 15:22, 2022 ж. қазанның 20 (+06) : {{like|username=Ерден Карсыбеков}} == Kasymov дегенге байланысты == Құрметті қатысушы, мына бетте [[Уикипедия:Администратор құқығынан айыру]] өз дауысыңызды қалдыра аласыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 15:15, 2022 ж. қарашаның 3 (+06) == Тексерістен өткізу == Кеш жарық Сағжан мырза! Тексерістен өтті деген белгіні жай ғана ала салмай, мұқият сүзгіден өткізіп, бірақ алған дұрыс-ау. Үлгілер толық жазылмаған, сілтемелер жоқ немесе онды-солды қоя берген, санаттар жеткіліксіз немесе орынсыз тағы сол сияқты шағын қателер қалып қойып жатыр. Соны ескерерсіз деген үміттемін, онсызда сапасы сын көтермейтін қаз уикипедияға тағыда үлес көбейтпей) [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:19, 2022 ж. қарашаның 11 (+06) : Шағын қателерді айтқанда, сенен бастау керек. Мына сөздердің дұрыс нұсқалары келесідей, білмесең: "ескерерсіз", "оңды-солды", "онсыз да", "тағы да". --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 22:48, 2022 ж. қарашаның 11 (+06) == Жақсы мақалаға дауыс беру == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Рабиндранат Тагор]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 13:06, 2022 ж. қарашаның 22 (+06) == Аудару == Кеш жарық, аудару функциясымен жасалған мақалаларда тыныс белгілері, дереккөздер сөзден алшақ, лағып жүр '''.''' (осы сияқты). Сонымен қатар туған/өлгеннен басқа санат жоқ. ''Джек Кирби'' мақаласын түзетіп шығуыңызды өтінемін, өзіңіз авторсыз әрі админсіз. Рахмет [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:32, 2022 ж. қарашаның 23 (+06) * Сонымен қатар басқа мақалаларда да бірінші айтып кеткен кемшіліктер шығып жатыр, сондықтан өңдеп шығуыңызды өтінемін --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:35, 2022 ж. қарашаның 23 (+06) == Тұлға жайындағы мақала атауы == [https://kk.wikipedia.org/wiki/Topic:X7uac9f4bufkyp2k Мында] өз пікіріңізді білдіруіңізді сұраймын. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 22:43, 2022 ж. қарашаның 29 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3014707 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Бауыржан Момышұлы == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Бауыржан Момышұлы]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 16:16, 2022 ж. желтоқсанның 3 (+06) : Sagzhan, сіздің ескертулеріңіз ескеріліп, барлық жасыл сілтемелер айырбастырылды, төрт жаңа дереккөз қосылды. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 20:38, 2023 ж. қаңтардың 13 (+06) == Жақсы мақалаға дауыс беру == Құрметті Sagzhan, [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Қайрат Ноғайбайұлы Рысқұлбеков]] деген бетте өз дауысыңызды әлде ойынызды қалдырынзшы --[[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]]([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылауы]]) 15262, 2022 ж. қарашаның 4 (+06) [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 16:50, 2022 ж. желтоқсанның 4 (+06) == Жедел жоюдан алып тастау == Құрметті Sagzhan, Станислав Тиллих мақаласынан жедел жою белгісің алып тастай аласыз ба? Себебі мақала одан бері біаз дамыды [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 19:17, 2022 ж. желтоқсанның 20 (+06) == 2023 Қазақ Уикимедиа конференциясы == {{WAM |header = [[meta:Wikimedia Community of Kazakh language User Group/Events/Conference|2023 Қазақ Уикимедиа конференциясы]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Central Downtown Astana 2.jpg|right|thumb|300px|2023 Астанадағы конференция|link=meta:Wikimedia Community of Kazakh language User Group/Events/Conference]]</div> |subheader = 2023 жылғы 3-4 маусым күндері Астанада болады.<div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Құрметті достар, Астанада болатын Уикимедиа конференциясына стипендия алуға өтінім қабылданып жатқанын қуана хабарлаймыз. Қазақша сөйлейтін уикимедиашылар қауымдастығының өкілі болсаңыз әрі қазақ тіліндегі Уикимедиа жобаларына үлес қоссаңыз, осы конференцияға қатысу үшін стипендияға өтініш бере аласыз. Стипендияның екі түрі болмақ: жол мен қонақ үйге кететін шығынды толық қамтитыны және тек жолды қамтитын жартылай стипендия. * Конференция жайлы толығырақ білу үшін және стипендияға өтініш беру үшін мына парақшаны оқып көріңіз: [[meta:Wikimedia Community of Kazakh language User Group/Events/Conference|Қазақ Уикимедиа конференциясы 2023]] * Конференцияда қандай тақырып қозғалғанын қалайтыныңызды айтқыңыз келса, бұл шарадан не күтетініңізді жеткізгіңіз келсе, мына сауалнаманы толтырыңыз: [https://docs.google.com/forms/d/1QBS6WXkv0dChIHcwhG325Dyu2mu_Hctcev78_f9Yoec/viewform?edit_requested=true сауалнамаға сілтеме] </div> |footer = Ізгі ниетпен, [[Қатысушы:Amangeldi Mukhamejan|Amangeldi Mukhamejan]] ([[Қатысушы талқылауы:Amangeldi Mukhamejan|талқылау]]) }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3104995 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Baribar.kz сайты туралы өшірмей ақ қою керек еді == Қазақ тіліндегі алғашқы сұрақ жауап туралы сайт қой ол. Орыстарда да ответы майл ру жарнама болмай ақ тұр ғой . [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 16:09, 2023 ж. наурыздың 4 (+06) == Цензура Nurtenge == Можно спросить, почему участник Nurtenge все время удаляет мои комментарии? На странице Касумова я написал о его ошибке, но его дружок удалил эту запись: Глупенький Касумов, название Кливленд должно остаться, «Клевалэнд» такого названия не существует. Учи английский. --[[Қатысушы:Аль-Ишак|Аль-Ишак]] ([[Қатысушы талқылауы:Аль-Ишак|талқылау]]) 16:11, 2023 ж. қыркүйектің 22 (+06) :Білмедім [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылау]]) 08:41, 2023 ж. қазанның 11 (+06) == ЖОЮ == Неге басқа мақалаға сілтенген мақалаларды жойып жатырсыз? Мысалға Стресс?? [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:20, 2023 ж. қазанның 12 (+06) == Конвертерді жою == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Форум/Техникалық#Қазақ-латын-төте конвертерің толықтай жою|Мына]] жерде өте маңызды тақырып қозғалып жатыр, қауымдастық мүшесі ретінде ойыңызды қалдырып кетуге шақырамын. Құрметпен, [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 17:06, 2023 ж. қазанның 29 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3104995 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Бітікші сайлау == Жаңа бітікші сайлап жатырмыз, сол себепті [[Уикипедия:Бітікшілерді сайлау|мына жерде]] дауыс беруіңізді сұраймыз. <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3222019 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Қазақ Уикимедиа конференциясы 2024 == Биылғы кезекті Қазақ Уикимедия конференциясы Қазақ Уикипедиясының туған күніне орай ұйымдастырылмықшы, нақты уақыты мен орны алда белгілі болады, әзірге қауымдастық пікірін білу мақсатында, [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSdO1bp-Qvl5XEcv_qkVUNBF6pQrxtTHZ9nkUYT1M2f-f6IkzQ/viewform?usp=sf_link мына бір сауалнаманы] толтыруыңызды сұраймыз. [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 22:46, 2024 ж. қаңтардың 30 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3222019 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Администраторды сайлау‎ == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Администраторларды сайлау‎|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 18:26, 2024 ж. ақпанның 13 (+06) == Титаник == Кеш жарық, Титаникке қатысты мақалаларды бастап жатыр екенсіз. Алайда дереккөздерде қателер шығып жатыр, аралары ашық (''түзетілді''). Мазмұнын қарамадым, бірақ та орыс тілінен тікелей дубликат жасалғандықтан қателер бар сияқты: Карпатия мақаласында, суреттің тақырыбы '''«Карпатия» ұшырылғанға дейін''' деп жазылып тұр. Мағынасын түсіне алмадым, сол сияқты өзіңіз бастаған мақалалардың мазмұнын бір тексеріп шықсаңыз дұрыс болар еді. Кезінде солай жазған сияқтымын [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:10, 2024 ж. ақпанның 16 (+06) == Аудару == Кеш жарық, админ болғандықтан, қателіктер мейліңше аз болу керек. Грант Гастин мақаласын орыс тілінен аударған екенсіз: актер, әнші деген үлгіні қойып әрі соны толтыру керек еді. Сонда астындағы санаттың бәрі автоматты түрде толар еді, әрі дубликат болмас еді. Сонымен қатар дереккөздер мәтіннен кейін арақашықтық неге сақталып тұр? Үтір, нүкте сияқты сөздің соңында бірге тұрушы еді (байқағаным көп жерде сондай қателіктер). Жазсам, әйтеуір игнор жасайсыз, ең болмағанда админдер арасында ауызбіршілік болған дұрыс еді [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:20, 2024 ж. наурыздың 18 (+06) :Менен басқа аңдитын адамыңыз жоқ па? Оданда жаңадан келген қатысушыларға ақыл үйретіңіз, мақалаларын жоя бергенше. Өз мақалаларымды өзім жөндеп аламын [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылау]]) 12:06, 2024 ж. наурыздың 18 (+06) ::Жалғыз сізді аңдып отырған жоқпын, егер байқасаңыз қателік жіберіп жатқан қатысушылардың бәрін жазып жатырмын. Жарайды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:00, 2024 ж. наурыздың 19 (+06) == Research about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, We would like to invite you to submit your responses to the survey dedicated to the tools that are used currently across the Wikimedia projects and the tools that you want to have. This survey was made by the working group of the [[:m:Wikimedia CEE Hub|CEE Hub]], and your responses will be reviewed afterwards, as we want to continue supporting the communities. That support can be documentation for certain most used tools by other communities across the region per specific topics, finding solutions for new tools to be created in the future, creating most needed tools in the region (so called "regional wishlist list"), and many other options. ''Deadline to fill in the survey is '''20th of August, 2024'''.'' Submit your answers [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSeIwzCDKs6jXPG7EpZe-JH2Mm1odU0_MAv1bO-z-nLOq9dlug/viewform?usp=sf_link '''here'''] Thank you in advance for your time that you will dedicate in filling in this survey --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 18:07, 2024 ж. шілденің 26 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Results from the survey about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, During August 2024, we sent you a survey about the tools, so now we would like to bring to your attention the conclusions and results from the survey, which you can explore on this '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Tools|Meta page]]'''. I hope you will enjoy exploring the mentioned tools on the page, along with other conclusions from the survey. Thanks for your time, and we will continue working on this important topic. --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 17:10, 2024 ж. қазанның 7 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Сілтеме қою == Кеш жарық! Мақалаларда тақырыпқа қатысты сөздерге сілтеме қойып кету керек. Ешқандай сөздерге сілтенбеген екен [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:42, 2025 ж. сәуірдің 1 (+05) == Ахмед ибн Рүсте == Кеш жарық! Жылжыта бергеннен, ескі атауға қызыл сілтеме қалып қойды [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:47, 2025 ж. Мамырдың 9 (+05) == CEE Meeting 2025 == Сәлеметсізбе. Биыл Грекияның Салоники қаласында CEE Meeting 2025 конференциясы болады. Біздің қауымдастық атынан 2 делегат қатыса алады. [[Уикипедия:Форум/Жаңалықтар#CEE_Meeting_2025|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 23:18, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) == Join us at the Next CEE Catch up! Learn about Temporary accounts! == Hi everyone, We want to announce the tenth '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Catch up|CEE Catch Up]]''' session, which will be dedicated to the '''Temporary accounts''', as this important change is going to affect every Wikipedia soon, so it is important for patrollers and functionaries like you to understand this change. On wikis where temporary accounts are enabled, IP addresses of unregistered editors are not visible publicly. Only those who fight spam, vandalism, harassment and disinformation have access to IP addresses there. The session will take place on '''10th of June 2025, 18:00-19:00 CEST''' (check your ''[https://zonestamp.toolforge.org/1749571200 local time]''). If you are interested in this topic, then '''[[:m:Event:CEE Catch up Nr. 10 (June 2025)|sign-up for the session here]]'''. [[User:TRistovski-CEEhub|TRistovski-CEEhub]] ([[User talk:TRistovski-CEEhub|талқылау]]) 16:17, 2025 ж. мамырдың 29 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_admins&oldid=28802724 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Жылжыту == Кеш жарық! ''Барақ хан (Алтын Орда)'' деген атауға бірнеше мақала сілтеніп тұр. Соларды түзетіп шығу керек, қызыл сілтеме болып қалыпты. Жалпы ескі атауларды жояр алдында тексеріп шығу керек [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:33, 2025 ж. маусымның 14 (+05) njni4jpy58ivhlvy889jlk6ga5hawro 3480034 3479990 2025-06-15T03:46:21Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480034 wikitext text/x-wiki {{Мұрағат|2016-2017 жылғы талқылаулар|2018-2021 жылғы талқылаулар}} == Sony Pictures Entertainment == Sony Pictures Entertainment мақаласына сәйкесінше үлгі санаттар қойып уикилендіріп шығыңыз, қанша дегенмін әкімшісіз ғой --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 12:32, 2018 ж. маусымның 18 (+06) == [[Түгел Сәдібек]] == Сәлем! Осы тұлғаның руын білесіз бе? ШҚО-дан.--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]]) 10:56, 2019 ж. мамырдың 24 (+06) == Джокер (фильм) == Джокер (фильм) мақаласына үлгі мен санат қойып шығыңыз. Интеруикиді өзім қойып шықтым --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:12, 2019 ж. маусымның 21 (+06) * Сосын ешбір сөзге сілтеме жасалмаған (тек фильмге қатысты, кейіпкер, актер сияқтылар) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 15:23, 2019 ж. шілденің 5 (+06) == -ның, -нің == -ның, -нің неге қосып жатсыз. Байқасаңыз санаттарда жалғаусыз жазып жатырмыз. Бәрін қайттан жасау керек [[File:SMirC-facepalm.svg|20px]] --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 09:58, 2019 ж. шілденің 9 (+06) == Мақала өңдеу жайлы == Суретті жүктегенде дереккөзін дұрыстап көрсету керек, яғни сілтеме арқылы (жүктелген суреттеріңіз бәрі дұрыс емес). Кино, мультфильм жайлы мақалада актерлерге сілтеме жасау керек. Сосын дереккөздердің бәрі бір жерге жиналуы мүмкін емес қой, мысалы: Мұз дәуірі 3: Динозаврлар кезең. Соларды түзетіп шықсаңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:24, 2019 ж. шілденің 22 (+06) == Бұғаттан босату == Не себептен Қазыхнов деген қатысушыны бұғаттан босаттыңыз? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:37, 2019 ж. шілденің 22 (+06) == Санат:DC Comics == Санат:DC Comics санаттарына интеруикиін қойып шығыңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 12:26, 2019 ж. қазанның 16 (+06) == Ударение == Бізде ударение жоқ, түзетіп шығыңыз. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:25, 2019 ж. қазанның 19 (+06) == Туған жыл == Туған жылы деген санатты не істеп жібердіңіз? Түзтіп шығыңыз, санаттары мен интеруики жоқ болып кетті ғой--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:52, 2019 ж. қарашаның 25 (+06) == Санат == Бізде кейбір санаттар автоматты түрде қойылады (үлгіге байланысты). Сондықтан қайталап қоймай н/е дубликат (ұқсас) санат жасап жүрмеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:22, 2019 ж. желтоқсанның 2 (+06) == Еншілес қоғам == '''Еншілес қоғам''' деп өзгертіпсіз, ''Еншілес ұйым'' дегенге қанша сөздер сілтенгенін байқадыңыз ба? Соларды түзетіп шығыңыз енді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:47, 2019 ж. желтоқсанның 13 (+06) == Тексерілмеген мақалалар == [[:Санат:Уикипедия:Тексерілмеген мақалалар]] бетінде бүгінгі таңда 1681 тексерілмеген мақала бар екен. Тексерілмеген мақаланың басы 2016 жылдан бастап қалыптасқан, яғни 4 жыл уақыт болды деген сөз. Осы санаттағы мақалаларды бәріміз жабылып 2016 жылғы мақаланы түгелге жуық тексеріп шықсақ қалай болады? Ай-айға бөліп алсақ. --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 00:07, 2020 ж. қаңтардың 9 (+06) :Болады. Жақсы идея [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылауы]]) 20:31, 2020 ж. қаңтардың 10 (+06) ::Мен қыркүйекті жасап жатырм [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылауы]]) 21:47, 2020 ж. қаңтардың 10 (+06) == Санат жайлы == Сіздің санатыңызды дұрыстап кетсем жоққа шығарыпсыз, Санаттар айналып жүр ғой сізде. Мысал ретінде: Тараз мақаласына '''қалалар''', '''Қазақстан қалалары''', '''Тараз''', '''облыс орталықтары''', '''Қазақстан облыс орталықтары''' деген сияқты, ал мұның бәрін бір санатқа яғни '''Тараз''' санатына жинаса болады ғой. Аталған қателіктер солай болып тұр. Маған қырсықсаңызда басқа админ үшін артық жұмыс жасатпасаңызшы --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:31, 2020 ж. наурыздың 10 (+06) == Марафон == {{Уикипедия:Хабарлама тарату/Түркі марафоны 2020}} 16:57, 2020 ж. маусымның 2 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Тылсым дүние (телесериал) == Тылсым дүние (телесериал) санаттар мен үлгі қойып шығыңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 12:40, 2020 ж. шілденің 13 (+06) == Таңдаулы мақалаға үміткер == {{WAM |header = [[АИВ/ЖИТС]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Red Ribbon.svg|150px|link=АИВ/ЖИТС]]</div> |subheader = Таңдаулы мақалаға жаңа үміткер ұсынылып, соған [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/АИВ/ЖИТС|дауыс беру жүргізіліп жатқанын]] хабарлаймыз! <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Ұсынушы пікірі: Мақаланы ағылшын уикиінен аударып шықтым, сондай-ақ жаңа мәліметтер мен Қазақстандағы жағдайды қостым. АИВ пен ЖИТСті жеке қарастырмай бір мақалада жазған дұрыс деп шештім, әйтпесе көбі екеуін жеке дерт деп ойлап жатады. Сонымен қатар елімізде АИВ/ЖИТС жайлы ақпараттандыру жеткілікті деңгейде жүргізілмейді, сол себепті тіпті үлкен кісілер де аталған дерт жайлы бейхабар. Ал Уикипедияның басты беті көп қаралатын беттердің бірі (соңғы 20 күнде басты бетті 25 мың адам қараған екен), сондықтан басты бетте тұрса, көбі кіріп, оқып, таныса ма деген үміт бар. Мақала таңдаулы мақала критерийлеріне сай деп санаймын, ақпарат жаңартылып отырады. |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] Құрметпен, [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылауы]]) 11:38, 2020 ж. тамыздың 20 (+06) }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Жақсы мақала таңдау == [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер|Жақсы мақала таңдалып жатқанын хабарлаймыз!]]. Ұсынылған 3 үміткер мақаланың біріне өз даусыңызды бере аласыз. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 19:16, 2020 ж. тамыздың 29 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == We sent you an e-mail == Hello {{PAGENAME}}, Really sorry for the inconvenience. This is a gentle note to request that you check your email. We sent you a message titled "The Community Insights survey is coming!". If you have questions, email surveys@wikimedia.org. You can [[:m:Special:Diff/20479077|see my explanation here]]. [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылауы]]) 00:52, 2020 ж. қыркүйектің 26 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Samuel_(WMF)/Community_Insights_survey/other-languages&oldid=20479295 тізімін пайдаланып User:Samuel (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Талқылау == [[Уикипедия:Форум/Администраторлар#Таңдаулы мақала/жақсы мақала|Мында]] өз пікіріңізді білдіруіңізді сұраймын. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 17:35, 2020 ж. қазанның 25 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Таңдаулы/Жақсы мақала статусынан айыру жайында == [[Уикипедия:Форум/Администраторлар форумы#Таңдаулы мақала/жақсы мақала|Мында]] өз пікіріңізді білдіруіңізді сұраймын. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 17:39, 2020 ж. қазанның 25 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Түрлендіргіш/Converter == {{Уикипедия:Хабарлама тарату/Түрлендіргіш/Converter}} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Орынсыз жою == Саламатсыз. Мөңке, Жошы тағы сол сияқты атауларды неге жойдыңыз, жояр алдында бірнеше мақалаға сілтеніп тұр деген ескерту шығады. Мән бермей жоя беріпсіз (қалпына келтірдім). Егер қате/бұрыс сілтенген беттерді жойғыңыз келсе, алдымен соған сілтенген мақаларды дұрыс атаумен түзетіп шығу керек. ендігі уақытта ескерерсіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:36, 2021 ж. сәуірдің 10 (+06) == Марафон == {{WAM |header = [[meta:m:Turkic_Marathon_2021|Түркі марафоны 2021]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Wikimedians of Turkic Languages User Group Logo.svg|150px|link=meta:Түркі тілді Уикимедиа конференциясы]]</div> |subheader = Түркі марафоны 2021 — 2021 жылдың 1 - 31 шілде аралығында өтетін контент дамытуға бағытталған халықаралық жоба. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Жоба мақсаты — түркі тілдерінде сөйлейтін елдер және олардың мәдениеті туралы мақалалар жазып, түркі тілдерінде сөйлейтін уикипедияшылар арасындағы ынтымақтастықты нығайту. Әділқазылар алқасының бағалауынан кейін көрсетілген мерзім аралығында ең көп ұпай жинаған қатысушылар марапатталатын болады. '''Марапаттар''' * 1 орын: Meloman дүкендер желісінен 75 АҚШ доллары ( ≈ 32 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 2 орын: Meloman дүкендер желісінен 60 АҚШ доллары ( ≈ 25 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 3 орын: Meloman дүкендер желісінен 50 АҚШ доллары ( ≈ 21 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 4 орын: Meloman дүкендер желісінен 40 АҚШ доллары ( ≈ 17 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 5 орын: Meloman дүкендер желісінен 25 АҚШ доллары ( ≈ 10 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. Қазақша Уикипедияға үлес қосқысы келетін кез келген адам жоба бетіне өтіп қатысушылар тізіміне өз атын қосса болады. Іске сәт! <center>{{Clickable button 2|Жоба:Түркі_марафоны_2021|Жарысқа қатысу|class=mw-ui-progressive}}</center><br /> |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2885974 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == How we will see unregistered users == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin=content/> Hi! You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki. When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by the Wikimedia Foundation Legal department, because norms and regulations for privacy online have changed. Instead of the IP we will show a masked identity. You as an admin '''will still be able to access the IP'''. There will also be a new user right for those who need to see the full IPs of unregistered users to fight vandalism, harassment and spam without being admins. Patrollers will also see part of the IP even without this user right. We are also working on [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|better tools]] to help. If you have not seen it before, you can [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|read more on Meta]]. If you want to make sure you don’t miss technical changes on the Wikimedia wikis, you can [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe]] to [[m:Tech/News|the weekly technical newsletter]]. We have [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|two suggested ways]] this identity could work. '''We would appreciate your feedback''' on which way you think would work best for you and your wiki, now and in the future. You can [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|let us know on the talk page]]. You can write in your language. The suggestions were posted in October and we will decide after 17 January. Thank you. /[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]<section end=content/> </div> 00:17, 2022 ж. қаңтардың 5 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(5)&oldid=22532651 тізімін пайдаланып User:Johan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Таңдаулы мақалаға үміткер == {{WAM |header = [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Goldenwiki 2.png|100px|link=Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]]</div> |subheader = Қарақұрдым мақаласының таңдаулы мақалаға үміткерлігі. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = [[Қара құрдым]] мақаласы таңдаулы мақалаға толық лайық деп санаймын. Мұл мақалыны жазған өзім емес {{@|Alphy Haydar}} мырза жеті жылдан бері қазақша Уикипедияға үлес қосып келеді. Мақала тілі өте жаттық, әрі ғылыми стилде жазылған. Қанша жылдан бері [[Басты бет]]тегі таңдаулы мақала өзгерген жоқ. Енді өзгерттетін кез келді. Сонымен қоса осы уақытқа дейін ғылымға қатысты мақалалар таңдаулы мақала статусын көп алған жоқ. Ғылымға басымдық бере отырып осы мақаланы таңдаулы мақала деңгейіне көтерейік. <center>{{Clickable button 2|Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым|Дауыс беру|class=mw-ui-progressive}}</center><br /> |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2970000 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022 == {{WAM |header = [[meta:m:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022|Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Wikidata 2022 Istanbul social media campaign 02.jpg|right|thumb|300px|Wikidata 2022 Istanbul|link=meta:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]]</div> |subheader = Конференция 2022 жылдың 21-23 қазаны аралығында Түркияның [[Ыстанбұл]] қаласында өтеді. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Құрметті достар, Ыстамбұл Уикидерек конференциясына стипендия алуға өтінімдер ашық екенін хабарлауға қуаныштымын. Егер сіз түркі қауымдастығының өкілі болсаңыз және түркі тілдеріндегі Уикимедиа жобаларына белсенді қатысатын болсаңыз, онда сіз стипендияға өтініш бере аласыз. Өтініштер 2022 жылдың 30 маусымы, UTC 23:59 дейін қабылданады. Үміткерлер толық стипендияға өтініш бере алады. Толық стипендия Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы (Wikimedians of Turkic Languages User Group) ұйымдастыратын конференция кезінде жеке тұлғаның екіжақты саяхат, ортақ тұрғын үй және тамақтану құнын қамтиды. * Түркі тіліндегі уикимедиашыларға арналған Wikidata Training туралы қосымша ақпарат алу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/53dX * Стипендия, тіркеу және өтініш формасы туралы көбірек білу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/5FFv Бұған қоса, Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы жобалары мен оқиғалары туралы ақпарат пен жаңалықтар алу үшін біздің пошталық тізімге (https://w.wiki/5FFw) жазылуға шақырамыз. Барлық жақсылықты тілеймін [[User:Mehman97|<span style="color:#ff0500">'''''Mehman'''''</span>]] [[User Talk:Mehman97|<span style="color:#0500ff">'''''97'''''</span>]] 03:48, 2022 ж. маусымның 11 (+06) |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3014707 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Таңдаулы мақалаға дауыс беру == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қымыз]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 15:22, 2022 ж. қазанның 20 (+06) : {{like|username=Ерден Карсыбеков}} == Kasymov дегенге байланысты == Құрметті қатысушы, мына бетте [[Уикипедия:Администратор құқығынан айыру]] өз дауысыңызды қалдыра аласыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 15:15, 2022 ж. қарашаның 3 (+06) == Тексерістен өткізу == Кеш жарық Сағжан мырза! Тексерістен өтті деген белгіні жай ғана ала салмай, мұқият сүзгіден өткізіп, бірақ алған дұрыс-ау. Үлгілер толық жазылмаған, сілтемелер жоқ немесе онды-солды қоя берген, санаттар жеткіліксіз немесе орынсыз тағы сол сияқты шағын қателер қалып қойып жатыр. Соны ескерерсіз деген үміттемін, онсызда сапасы сын көтермейтін қаз уикипедияға тағыда үлес көбейтпей) [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:19, 2022 ж. қарашаның 11 (+06) : Шағын қателерді айтқанда, сенен бастау керек. Мына сөздердің дұрыс нұсқалары келесідей, білмесең: "ескерерсіз", "оңды-солды", "онсыз да", "тағы да". --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 22:48, 2022 ж. қарашаның 11 (+06) == Жақсы мақалаға дауыс беру == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Рабиндранат Тагор]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 13:06, 2022 ж. қарашаның 22 (+06) == Аудару == Кеш жарық, аудару функциясымен жасалған мақалаларда тыныс белгілері, дереккөздер сөзден алшақ, лағып жүр '''.''' (осы сияқты). Сонымен қатар туған/өлгеннен басқа санат жоқ. ''Джек Кирби'' мақаласын түзетіп шығуыңызды өтінемін, өзіңіз авторсыз әрі админсіз. Рахмет [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:32, 2022 ж. қарашаның 23 (+06) * Сонымен қатар басқа мақалаларда да бірінші айтып кеткен кемшіліктер шығып жатыр, сондықтан өңдеп шығуыңызды өтінемін --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:35, 2022 ж. қарашаның 23 (+06) == Тұлға жайындағы мақала атауы == [https://kk.wikipedia.org/wiki/Topic:X7uac9f4bufkyp2k Мында] өз пікіріңізді білдіруіңізді сұраймын. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 22:43, 2022 ж. қарашаның 29 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3014707 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Бауыржан Момышұлы == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Бауыржан Момышұлы]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 16:16, 2022 ж. желтоқсанның 3 (+06) : Sagzhan, сіздің ескертулеріңіз ескеріліп, барлық жасыл сілтемелер айырбастырылды, төрт жаңа дереккөз қосылды. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 20:38, 2023 ж. қаңтардың 13 (+06) == Жақсы мақалаға дауыс беру == Құрметті Sagzhan, [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Қайрат Ноғайбайұлы Рысқұлбеков]] деген бетте өз дауысыңызды әлде ойынызды қалдырынзшы --[[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]]([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылауы]]) 15262, 2022 ж. қарашаның 4 (+06) [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 16:50, 2022 ж. желтоқсанның 4 (+06) == Жедел жоюдан алып тастау == Құрметті Sagzhan, Станислав Тиллих мақаласынан жедел жою белгісің алып тастай аласыз ба? Себебі мақала одан бері біаз дамыды [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 19:17, 2022 ж. желтоқсанның 20 (+06) == 2023 Қазақ Уикимедиа конференциясы == {{WAM |header = [[meta:Wikimedia Community of Kazakh language User Group/Events/Conference|2023 Қазақ Уикимедиа конференциясы]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Central Downtown Astana 2.jpg|right|thumb|300px|2023 Астанадағы конференция|link=meta:Wikimedia Community of Kazakh language User Group/Events/Conference]]</div> |subheader = 2023 жылғы 3-4 маусым күндері Астанада болады.<div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Құрметті достар, Астанада болатын Уикимедиа конференциясына стипендия алуға өтінім қабылданып жатқанын қуана хабарлаймыз. Қазақша сөйлейтін уикимедиашылар қауымдастығының өкілі болсаңыз әрі қазақ тіліндегі Уикимедиа жобаларына үлес қоссаңыз, осы конференцияға қатысу үшін стипендияға өтініш бере аласыз. Стипендияның екі түрі болмақ: жол мен қонақ үйге кететін шығынды толық қамтитыны және тек жолды қамтитын жартылай стипендия. * Конференция жайлы толығырақ білу үшін және стипендияға өтініш беру үшін мына парақшаны оқып көріңіз: [[meta:Wikimedia Community of Kazakh language User Group/Events/Conference|Қазақ Уикимедиа конференциясы 2023]] * Конференцияда қандай тақырып қозғалғанын қалайтыныңызды айтқыңыз келса, бұл шарадан не күтетініңізді жеткізгіңіз келсе, мына сауалнаманы толтырыңыз: [https://docs.google.com/forms/d/1QBS6WXkv0dChIHcwhG325Dyu2mu_Hctcev78_f9Yoec/viewform?edit_requested=true сауалнамаға сілтеме] </div> |footer = Ізгі ниетпен, [[Қатысушы:Amangeldi Mukhamejan|Amangeldi Mukhamejan]] ([[Қатысушы талқылауы:Amangeldi Mukhamejan|талқылау]]) }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3104995 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Baribar.kz сайты туралы өшірмей ақ қою керек еді == Қазақ тіліндегі алғашқы сұрақ жауап туралы сайт қой ол. Орыстарда да ответы майл ру жарнама болмай ақ тұр ғой . [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 16:09, 2023 ж. наурыздың 4 (+06) == Цензура Nurtenge == Можно спросить, почему участник Nurtenge все время удаляет мои комментарии? На странице Касумова я написал о его ошибке, но его дружок удалил эту запись: Глупенький Касумов, название Кливленд должно остаться, «Клевалэнд» такого названия не существует. Учи английский. --[[Қатысушы:Аль-Ишак|Аль-Ишак]] ([[Қатысушы талқылауы:Аль-Ишак|талқылау]]) 16:11, 2023 ж. қыркүйектің 22 (+06) :Білмедім [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылау]]) 08:41, 2023 ж. қазанның 11 (+06) == ЖОЮ == Неге басқа мақалаға сілтенген мақалаларды жойып жатырсыз? Мысалға Стресс?? [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:20, 2023 ж. қазанның 12 (+06) == Конвертерді жою == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Форум/Техникалық#Қазақ-латын-төте конвертерің толықтай жою|Мына]] жерде өте маңызды тақырып қозғалып жатыр, қауымдастық мүшесі ретінде ойыңызды қалдырып кетуге шақырамын. Құрметпен, [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 17:06, 2023 ж. қазанның 29 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3104995 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Бітікші сайлау == Жаңа бітікші сайлап жатырмыз, сол себепті [[Уикипедия:Бітікшілерді сайлау|мына жерде]] дауыс беруіңізді сұраймыз. <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3222019 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Қазақ Уикимедиа конференциясы 2024 == Биылғы кезекті Қазақ Уикимедия конференциясы Қазақ Уикипедиясының туған күніне орай ұйымдастырылмықшы, нақты уақыты мен орны алда белгілі болады, әзірге қауымдастық пікірін білу мақсатында, [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSdO1bp-Qvl5XEcv_qkVUNBF6pQrxtTHZ9nkUYT1M2f-f6IkzQ/viewform?usp=sf_link мына бір сауалнаманы] толтыруыңызды сұраймыз. [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 22:46, 2024 ж. қаңтардың 30 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3222019 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Администраторды сайлау‎ == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Администраторларды сайлау‎|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 18:26, 2024 ж. ақпанның 13 (+06) == Титаник == Кеш жарық, Титаникке қатысты мақалаларды бастап жатыр екенсіз. Алайда дереккөздерде қателер шығып жатыр, аралары ашық (''түзетілді''). Мазмұнын қарамадым, бірақ та орыс тілінен тікелей дубликат жасалғандықтан қателер бар сияқты: Карпатия мақаласында, суреттің тақырыбы '''«Карпатия» ұшырылғанға дейін''' деп жазылып тұр. Мағынасын түсіне алмадым, сол сияқты өзіңіз бастаған мақалалардың мазмұнын бір тексеріп шықсаңыз дұрыс болар еді. Кезінде солай жазған сияқтымын [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:10, 2024 ж. ақпанның 16 (+06) == Аудару == Кеш жарық, админ болғандықтан, қателіктер мейліңше аз болу керек. Грант Гастин мақаласын орыс тілінен аударған екенсіз: актер, әнші деген үлгіні қойып әрі соны толтыру керек еді. Сонда астындағы санаттың бәрі автоматты түрде толар еді, әрі дубликат болмас еді. Сонымен қатар дереккөздер мәтіннен кейін арақашықтық неге сақталып тұр? Үтір, нүкте сияқты сөздің соңында бірге тұрушы еді (байқағаным көп жерде сондай қателіктер). Жазсам, әйтеуір игнор жасайсыз, ең болмағанда админдер арасында ауызбіршілік болған дұрыс еді [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:20, 2024 ж. наурыздың 18 (+06) :Менен басқа аңдитын адамыңыз жоқ па? Оданда жаңадан келген қатысушыларға ақыл үйретіңіз, мақалаларын жоя бергенше. Өз мақалаларымды өзім жөндеп аламын [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылау]]) 12:06, 2024 ж. наурыздың 18 (+06) ::Жалғыз сізді аңдып отырған жоқпын, егер байқасаңыз қателік жіберіп жатқан қатысушылардың бәрін жазып жатырмын. Жарайды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:00, 2024 ж. наурыздың 19 (+06) == Research about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, We would like to invite you to submit your responses to the survey dedicated to the tools that are used currently across the Wikimedia projects and the tools that you want to have. This survey was made by the working group of the [[:m:Wikimedia CEE Hub|CEE Hub]], and your responses will be reviewed afterwards, as we want to continue supporting the communities. That support can be documentation for certain most used tools by other communities across the region per specific topics, finding solutions for new tools to be created in the future, creating most needed tools in the region (so called "regional wishlist list"), and many other options. ''Deadline to fill in the survey is '''20th of August, 2024'''.'' Submit your answers [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSeIwzCDKs6jXPG7EpZe-JH2Mm1odU0_MAv1bO-z-nLOq9dlug/viewform?usp=sf_link '''here'''] Thank you in advance for your time that you will dedicate in filling in this survey --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 18:07, 2024 ж. шілденің 26 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Results from the survey about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, During August 2024, we sent you a survey about the tools, so now we would like to bring to your attention the conclusions and results from the survey, which you can explore on this '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Tools|Meta page]]'''. I hope you will enjoy exploring the mentioned tools on the page, along with other conclusions from the survey. Thanks for your time, and we will continue working on this important topic. --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 17:10, 2024 ж. қазанның 7 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Сілтеме қою == Кеш жарық! Мақалаларда тақырыпқа қатысты сөздерге сілтеме қойып кету керек. Ешқандай сөздерге сілтенбеген екен [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:42, 2025 ж. сәуірдің 1 (+05) == Ахмед ибн Рүсте == Кеш жарық! Жылжыта бергеннен, ескі атауға қызыл сілтеме қалып қойды [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:47, 2025 ж. Мамырдың 9 (+05) == CEE Meeting 2025 == Сәлеметсізбе. Биыл Грекияның Салоники қаласында CEE Meeting 2025 конференциясы болады. Біздің қауымдастық атынан 2 делегат қатыса алады. [[Уикипедия:Форум/Жаңалықтар#CEE_Meeting_2025|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 23:18, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) == Join us at the Next CEE Catch up! Learn about Temporary accounts! == Hi everyone, We want to announce the tenth '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Catch up|CEE Catch Up]]''' session, which will be dedicated to the '''Temporary accounts''', as this important change is going to affect every Wikipedia soon, so it is important for patrollers and functionaries like you to understand this change. On wikis where temporary accounts are enabled, IP addresses of unregistered editors are not visible publicly. Only those who fight spam, vandalism, harassment and disinformation have access to IP addresses there. The session will take place on '''10th of June 2025, 18:00-19:00 CEST''' (check your ''[https://zonestamp.toolforge.org/1749571200 local time]''). If you are interested in this topic, then '''[[:m:Event:CEE Catch up Nr. 10 (June 2025)|sign-up for the session here]]'''. [[User:TRistovski-CEEhub|TRistovski-CEEhub]] ([[User talk:TRistovski-CEEhub|талқылау]]) 16:17, 2025 ж. мамырдың 29 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_admins&oldid=28802724 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Жылжыту == Кеш жарық! ''Барақ хан (Алтын Орда)'' деген атауға бірнеше мақала сілтеніп тұр. Соларды түзетіп шығу керек, қызыл сілтеме болып қалыпты. Жалпы ескі атауларды жояр алдында тексеріп шығу керек [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:33, 2025 ж. маусымның 14 (+05) genxq9ccgt84edfqk9tcfblnzrkua14 3480035 3480034 2025-06-15T03:48:23Z Sagzhan 29953 /* Жылжыту */ Жауап беру 3480035 wikitext text/x-wiki {{Мұрағат|2016-2017 жылғы талқылаулар|2018-2021 жылғы талқылаулар}} == Sony Pictures Entertainment == Sony Pictures Entertainment мақаласына сәйкесінше үлгі санаттар қойып уикилендіріп шығыңыз, қанша дегенмін әкімшісіз ғой --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 12:32, 2018 ж. маусымның 18 (+06) == [[Түгел Сәдібек]] == Сәлем! Осы тұлғаның руын білесіз бе? ШҚО-дан.--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]]) 10:56, 2019 ж. мамырдың 24 (+06) == Джокер (фильм) == Джокер (фильм) мақаласына үлгі мен санат қойып шығыңыз. Интеруикиді өзім қойып шықтым --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:12, 2019 ж. маусымның 21 (+06) * Сосын ешбір сөзге сілтеме жасалмаған (тек фильмге қатысты, кейіпкер, актер сияқтылар) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 15:23, 2019 ж. шілденің 5 (+06) == -ның, -нің == -ның, -нің неге қосып жатсыз. Байқасаңыз санаттарда жалғаусыз жазып жатырмыз. Бәрін қайттан жасау керек [[File:SMirC-facepalm.svg|20px]] --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 09:58, 2019 ж. шілденің 9 (+06) == Мақала өңдеу жайлы == Суретті жүктегенде дереккөзін дұрыстап көрсету керек, яғни сілтеме арқылы (жүктелген суреттеріңіз бәрі дұрыс емес). Кино, мультфильм жайлы мақалада актерлерге сілтеме жасау керек. Сосын дереккөздердің бәрі бір жерге жиналуы мүмкін емес қой, мысалы: Мұз дәуірі 3: Динозаврлар кезең. Соларды түзетіп шықсаңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:24, 2019 ж. шілденің 22 (+06) == Бұғаттан босату == Не себептен Қазыхнов деген қатысушыны бұғаттан босаттыңыз? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:37, 2019 ж. шілденің 22 (+06) == Санат:DC Comics == Санат:DC Comics санаттарына интеруикиін қойып шығыңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 12:26, 2019 ж. қазанның 16 (+06) == Ударение == Бізде ударение жоқ, түзетіп шығыңыз. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:25, 2019 ж. қазанның 19 (+06) == Туған жыл == Туған жылы деген санатты не істеп жібердіңіз? Түзтіп шығыңыз, санаттары мен интеруики жоқ болып кетті ғой--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:52, 2019 ж. қарашаның 25 (+06) == Санат == Бізде кейбір санаттар автоматты түрде қойылады (үлгіге байланысты). Сондықтан қайталап қоймай н/е дубликат (ұқсас) санат жасап жүрмеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:22, 2019 ж. желтоқсанның 2 (+06) == Еншілес қоғам == '''Еншілес қоғам''' деп өзгертіпсіз, ''Еншілес ұйым'' дегенге қанша сөздер сілтенгенін байқадыңыз ба? Соларды түзетіп шығыңыз енді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:47, 2019 ж. желтоқсанның 13 (+06) == Тексерілмеген мақалалар == [[:Санат:Уикипедия:Тексерілмеген мақалалар]] бетінде бүгінгі таңда 1681 тексерілмеген мақала бар екен. Тексерілмеген мақаланың басы 2016 жылдан бастап қалыптасқан, яғни 4 жыл уақыт болды деген сөз. Осы санаттағы мақалаларды бәріміз жабылып 2016 жылғы мақаланы түгелге жуық тексеріп шықсақ қалай болады? Ай-айға бөліп алсақ. --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 00:07, 2020 ж. қаңтардың 9 (+06) :Болады. Жақсы идея [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылауы]]) 20:31, 2020 ж. қаңтардың 10 (+06) ::Мен қыркүйекті жасап жатырм [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылауы]]) 21:47, 2020 ж. қаңтардың 10 (+06) == Санат жайлы == Сіздің санатыңызды дұрыстап кетсем жоққа шығарыпсыз, Санаттар айналып жүр ғой сізде. Мысал ретінде: Тараз мақаласына '''қалалар''', '''Қазақстан қалалары''', '''Тараз''', '''облыс орталықтары''', '''Қазақстан облыс орталықтары''' деген сияқты, ал мұның бәрін бір санатқа яғни '''Тараз''' санатына жинаса болады ғой. Аталған қателіктер солай болып тұр. Маған қырсықсаңызда басқа админ үшін артық жұмыс жасатпасаңызшы --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:31, 2020 ж. наурыздың 10 (+06) == Марафон == {{Уикипедия:Хабарлама тарату/Түркі марафоны 2020}} 16:57, 2020 ж. маусымның 2 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Тылсым дүние (телесериал) == Тылсым дүние (телесериал) санаттар мен үлгі қойып шығыңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 12:40, 2020 ж. шілденің 13 (+06) == Таңдаулы мақалаға үміткер == {{WAM |header = [[АИВ/ЖИТС]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Red Ribbon.svg|150px|link=АИВ/ЖИТС]]</div> |subheader = Таңдаулы мақалаға жаңа үміткер ұсынылып, соған [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/АИВ/ЖИТС|дауыс беру жүргізіліп жатқанын]] хабарлаймыз! <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Ұсынушы пікірі: Мақаланы ағылшын уикиінен аударып шықтым, сондай-ақ жаңа мәліметтер мен Қазақстандағы жағдайды қостым. АИВ пен ЖИТСті жеке қарастырмай бір мақалада жазған дұрыс деп шештім, әйтпесе көбі екеуін жеке дерт деп ойлап жатады. Сонымен қатар елімізде АИВ/ЖИТС жайлы ақпараттандыру жеткілікті деңгейде жүргізілмейді, сол себепті тіпті үлкен кісілер де аталған дерт жайлы бейхабар. Ал Уикипедияның басты беті көп қаралатын беттердің бірі (соңғы 20 күнде басты бетті 25 мың адам қараған екен), сондықтан басты бетте тұрса, көбі кіріп, оқып, таныса ма деген үміт бар. Мақала таңдаулы мақала критерийлеріне сай деп санаймын, ақпарат жаңартылып отырады. |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] Құрметпен, [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылауы]]) 11:38, 2020 ж. тамыздың 20 (+06) }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Жақсы мақала таңдау == [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер|Жақсы мақала таңдалып жатқанын хабарлаймыз!]]. Ұсынылған 3 үміткер мақаланың біріне өз даусыңызды бере аласыз. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 19:16, 2020 ж. тамыздың 29 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == We sent you an e-mail == Hello {{PAGENAME}}, Really sorry for the inconvenience. This is a gentle note to request that you check your email. We sent you a message titled "The Community Insights survey is coming!". If you have questions, email surveys@wikimedia.org. You can [[:m:Special:Diff/20479077|see my explanation here]]. [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылауы]]) 00:52, 2020 ж. қыркүйектің 26 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Samuel_(WMF)/Community_Insights_survey/other-languages&oldid=20479295 тізімін пайдаланып User:Samuel (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Талқылау == [[Уикипедия:Форум/Администраторлар#Таңдаулы мақала/жақсы мақала|Мында]] өз пікіріңізді білдіруіңізді сұраймын. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 17:35, 2020 ж. қазанның 25 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Таңдаулы/Жақсы мақала статусынан айыру жайында == [[Уикипедия:Форум/Администраторлар форумы#Таңдаулы мақала/жақсы мақала|Мында]] өз пікіріңізді білдіруіңізді сұраймын. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 17:39, 2020 ж. қазанның 25 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Түрлендіргіш/Converter == {{Уикипедия:Хабарлама тарату/Түрлендіргіш/Converter}} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Орынсыз жою == Саламатсыз. Мөңке, Жошы тағы сол сияқты атауларды неге жойдыңыз, жояр алдында бірнеше мақалаға сілтеніп тұр деген ескерту шығады. Мән бермей жоя беріпсіз (қалпына келтірдім). Егер қате/бұрыс сілтенген беттерді жойғыңыз келсе, алдымен соған сілтенген мақаларды дұрыс атаумен түзетіп шығу керек. ендігі уақытта ескерерсіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:36, 2021 ж. сәуірдің 10 (+06) == Марафон == {{WAM |header = [[meta:m:Turkic_Marathon_2021|Түркі марафоны 2021]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Wikimedians of Turkic Languages User Group Logo.svg|150px|link=meta:Түркі тілді Уикимедиа конференциясы]]</div> |subheader = Түркі марафоны 2021 — 2021 жылдың 1 - 31 шілде аралығында өтетін контент дамытуға бағытталған халықаралық жоба. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Жоба мақсаты — түркі тілдерінде сөйлейтін елдер және олардың мәдениеті туралы мақалалар жазып, түркі тілдерінде сөйлейтін уикипедияшылар арасындағы ынтымақтастықты нығайту. Әділқазылар алқасының бағалауынан кейін көрсетілген мерзім аралығында ең көп ұпай жинаған қатысушылар марапатталатын болады. '''Марапаттар''' * 1 орын: Meloman дүкендер желісінен 75 АҚШ доллары ( ≈ 32 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 2 орын: Meloman дүкендер желісінен 60 АҚШ доллары ( ≈ 25 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 3 орын: Meloman дүкендер желісінен 50 АҚШ доллары ( ≈ 21 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 4 орын: Meloman дүкендер желісінен 40 АҚШ доллары ( ≈ 17 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 5 орын: Meloman дүкендер желісінен 25 АҚШ доллары ( ≈ 10 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. Қазақша Уикипедияға үлес қосқысы келетін кез келген адам жоба бетіне өтіп қатысушылар тізіміне өз атын қосса болады. Іске сәт! <center>{{Clickable button 2|Жоба:Түркі_марафоны_2021|Жарысқа қатысу|class=mw-ui-progressive}}</center><br /> |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2885974 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == How we will see unregistered users == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin=content/> Hi! You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki. When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by the Wikimedia Foundation Legal department, because norms and regulations for privacy online have changed. Instead of the IP we will show a masked identity. You as an admin '''will still be able to access the IP'''. There will also be a new user right for those who need to see the full IPs of unregistered users to fight vandalism, harassment and spam without being admins. Patrollers will also see part of the IP even without this user right. We are also working on [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|better tools]] to help. If you have not seen it before, you can [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|read more on Meta]]. If you want to make sure you don’t miss technical changes on the Wikimedia wikis, you can [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe]] to [[m:Tech/News|the weekly technical newsletter]]. We have [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|two suggested ways]] this identity could work. '''We would appreciate your feedback''' on which way you think would work best for you and your wiki, now and in the future. You can [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|let us know on the talk page]]. You can write in your language. The suggestions were posted in October and we will decide after 17 January. Thank you. /[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]<section end=content/> </div> 00:17, 2022 ж. қаңтардың 5 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(5)&oldid=22532651 тізімін пайдаланып User:Johan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Таңдаулы мақалаға үміткер == {{WAM |header = [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Goldenwiki 2.png|100px|link=Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]]</div> |subheader = Қарақұрдым мақаласының таңдаулы мақалаға үміткерлігі. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = [[Қара құрдым]] мақаласы таңдаулы мақалаға толық лайық деп санаймын. Мұл мақалыны жазған өзім емес {{@|Alphy Haydar}} мырза жеті жылдан бері қазақша Уикипедияға үлес қосып келеді. Мақала тілі өте жаттық, әрі ғылыми стилде жазылған. Қанша жылдан бері [[Басты бет]]тегі таңдаулы мақала өзгерген жоқ. Енді өзгерттетін кез келді. Сонымен қоса осы уақытқа дейін ғылымға қатысты мақалалар таңдаулы мақала статусын көп алған жоқ. Ғылымға басымдық бере отырып осы мақаланы таңдаулы мақала деңгейіне көтерейік. <center>{{Clickable button 2|Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым|Дауыс беру|class=mw-ui-progressive}}</center><br /> |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2970000 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022 == {{WAM |header = [[meta:m:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022|Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Wikidata 2022 Istanbul social media campaign 02.jpg|right|thumb|300px|Wikidata 2022 Istanbul|link=meta:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]]</div> |subheader = Конференция 2022 жылдың 21-23 қазаны аралығында Түркияның [[Ыстанбұл]] қаласында өтеді. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Құрметті достар, Ыстамбұл Уикидерек конференциясына стипендия алуға өтінімдер ашық екенін хабарлауға қуаныштымын. Егер сіз түркі қауымдастығының өкілі болсаңыз және түркі тілдеріндегі Уикимедиа жобаларына белсенді қатысатын болсаңыз, онда сіз стипендияға өтініш бере аласыз. Өтініштер 2022 жылдың 30 маусымы, UTC 23:59 дейін қабылданады. Үміткерлер толық стипендияға өтініш бере алады. Толық стипендия Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы (Wikimedians of Turkic Languages User Group) ұйымдастыратын конференция кезінде жеке тұлғаның екіжақты саяхат, ортақ тұрғын үй және тамақтану құнын қамтиды. * Түркі тіліндегі уикимедиашыларға арналған Wikidata Training туралы қосымша ақпарат алу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/53dX * Стипендия, тіркеу және өтініш формасы туралы көбірек білу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/5FFv Бұған қоса, Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы жобалары мен оқиғалары туралы ақпарат пен жаңалықтар алу үшін біздің пошталық тізімге (https://w.wiki/5FFw) жазылуға шақырамыз. Барлық жақсылықты тілеймін [[User:Mehman97|<span style="color:#ff0500">'''''Mehman'''''</span>]] [[User Talk:Mehman97|<span style="color:#0500ff">'''''97'''''</span>]] 03:48, 2022 ж. маусымның 11 (+06) |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3014707 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Таңдаулы мақалаға дауыс беру == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қымыз]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 15:22, 2022 ж. қазанның 20 (+06) : {{like|username=Ерден Карсыбеков}} == Kasymov дегенге байланысты == Құрметті қатысушы, мына бетте [[Уикипедия:Администратор құқығынан айыру]] өз дауысыңызды қалдыра аласыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 15:15, 2022 ж. қарашаның 3 (+06) == Тексерістен өткізу == Кеш жарық Сағжан мырза! Тексерістен өтті деген белгіні жай ғана ала салмай, мұқият сүзгіден өткізіп, бірақ алған дұрыс-ау. Үлгілер толық жазылмаған, сілтемелер жоқ немесе онды-солды қоя берген, санаттар жеткіліксіз немесе орынсыз тағы сол сияқты шағын қателер қалып қойып жатыр. Соны ескерерсіз деген үміттемін, онсызда сапасы сын көтермейтін қаз уикипедияға тағыда үлес көбейтпей) [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:19, 2022 ж. қарашаның 11 (+06) : Шағын қателерді айтқанда, сенен бастау керек. Мына сөздердің дұрыс нұсқалары келесідей, білмесең: "ескерерсіз", "оңды-солды", "онсыз да", "тағы да". --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 22:48, 2022 ж. қарашаның 11 (+06) == Жақсы мақалаға дауыс беру == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Рабиндранат Тагор]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 13:06, 2022 ж. қарашаның 22 (+06) == Аудару == Кеш жарық, аудару функциясымен жасалған мақалаларда тыныс белгілері, дереккөздер сөзден алшақ, лағып жүр '''.''' (осы сияқты). Сонымен қатар туған/өлгеннен басқа санат жоқ. ''Джек Кирби'' мақаласын түзетіп шығуыңызды өтінемін, өзіңіз авторсыз әрі админсіз. Рахмет [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:32, 2022 ж. қарашаның 23 (+06) * Сонымен қатар басқа мақалаларда да бірінші айтып кеткен кемшіліктер шығып жатыр, сондықтан өңдеп шығуыңызды өтінемін --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:35, 2022 ж. қарашаның 23 (+06) == Тұлға жайындағы мақала атауы == [https://kk.wikipedia.org/wiki/Topic:X7uac9f4bufkyp2k Мында] өз пікіріңізді білдіруіңізді сұраймын. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 22:43, 2022 ж. қарашаның 29 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3014707 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Бауыржан Момышұлы == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Бауыржан Момышұлы]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 16:16, 2022 ж. желтоқсанның 3 (+06) : Sagzhan, сіздің ескертулеріңіз ескеріліп, барлық жасыл сілтемелер айырбастырылды, төрт жаңа дереккөз қосылды. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 20:38, 2023 ж. қаңтардың 13 (+06) == Жақсы мақалаға дауыс беру == Құрметті Sagzhan, [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Қайрат Ноғайбайұлы Рысқұлбеков]] деген бетте өз дауысыңызды әлде ойынызды қалдырынзшы --[[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]]([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылауы]]) 15262, 2022 ж. қарашаның 4 (+06) [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 16:50, 2022 ж. желтоқсанның 4 (+06) == Жедел жоюдан алып тастау == Құрметті Sagzhan, Станислав Тиллих мақаласынан жедел жою белгісің алып тастай аласыз ба? Себебі мақала одан бері біаз дамыды [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 19:17, 2022 ж. желтоқсанның 20 (+06) == 2023 Қазақ Уикимедиа конференциясы == {{WAM |header = [[meta:Wikimedia Community of Kazakh language User Group/Events/Conference|2023 Қазақ Уикимедиа конференциясы]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Central Downtown Astana 2.jpg|right|thumb|300px|2023 Астанадағы конференция|link=meta:Wikimedia Community of Kazakh language User Group/Events/Conference]]</div> |subheader = 2023 жылғы 3-4 маусым күндері Астанада болады.<div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Құрметті достар, Астанада болатын Уикимедиа конференциясына стипендия алуға өтінім қабылданып жатқанын қуана хабарлаймыз. Қазақша сөйлейтін уикимедиашылар қауымдастығының өкілі болсаңыз әрі қазақ тіліндегі Уикимедиа жобаларына үлес қоссаңыз, осы конференцияға қатысу үшін стипендияға өтініш бере аласыз. Стипендияның екі түрі болмақ: жол мен қонақ үйге кететін шығынды толық қамтитыны және тек жолды қамтитын жартылай стипендия. * Конференция жайлы толығырақ білу үшін және стипендияға өтініш беру үшін мына парақшаны оқып көріңіз: [[meta:Wikimedia Community of Kazakh language User Group/Events/Conference|Қазақ Уикимедиа конференциясы 2023]] * Конференцияда қандай тақырып қозғалғанын қалайтыныңызды айтқыңыз келса, бұл шарадан не күтетініңізді жеткізгіңіз келсе, мына сауалнаманы толтырыңыз: [https://docs.google.com/forms/d/1QBS6WXkv0dChIHcwhG325Dyu2mu_Hctcev78_f9Yoec/viewform?edit_requested=true сауалнамаға сілтеме] </div> |footer = Ізгі ниетпен, [[Қатысушы:Amangeldi Mukhamejan|Amangeldi Mukhamejan]] ([[Қатысушы талқылауы:Amangeldi Mukhamejan|талқылау]]) }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3104995 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Baribar.kz сайты туралы өшірмей ақ қою керек еді == Қазақ тіліндегі алғашқы сұрақ жауап туралы сайт қой ол. Орыстарда да ответы майл ру жарнама болмай ақ тұр ғой . [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 16:09, 2023 ж. наурыздың 4 (+06) == Цензура Nurtenge == Можно спросить, почему участник Nurtenge все время удаляет мои комментарии? На странице Касумова я написал о его ошибке, но его дружок удалил эту запись: Глупенький Касумов, название Кливленд должно остаться, «Клевалэнд» такого названия не существует. Учи английский. --[[Қатысушы:Аль-Ишак|Аль-Ишак]] ([[Қатысушы талқылауы:Аль-Ишак|талқылау]]) 16:11, 2023 ж. қыркүйектің 22 (+06) :Білмедім [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылау]]) 08:41, 2023 ж. қазанның 11 (+06) == ЖОЮ == Неге басқа мақалаға сілтенген мақалаларды жойып жатырсыз? Мысалға Стресс?? [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:20, 2023 ж. қазанның 12 (+06) == Конвертерді жою == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Форум/Техникалық#Қазақ-латын-төте конвертерің толықтай жою|Мына]] жерде өте маңызды тақырып қозғалып жатыр, қауымдастық мүшесі ретінде ойыңызды қалдырып кетуге шақырамын. Құрметпен, [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 17:06, 2023 ж. қазанның 29 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3104995 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Бітікші сайлау == Жаңа бітікші сайлап жатырмыз, сол себепті [[Уикипедия:Бітікшілерді сайлау|мына жерде]] дауыс беруіңізді сұраймыз. <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3222019 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Қазақ Уикимедиа конференциясы 2024 == Биылғы кезекті Қазақ Уикимедия конференциясы Қазақ Уикипедиясының туған күніне орай ұйымдастырылмықшы, нақты уақыты мен орны алда белгілі болады, әзірге қауымдастық пікірін білу мақсатында, [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSdO1bp-Qvl5XEcv_qkVUNBF6pQrxtTHZ9nkUYT1M2f-f6IkzQ/viewform?usp=sf_link мына бір сауалнаманы] толтыруыңызды сұраймыз. [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 22:46, 2024 ж. қаңтардың 30 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3222019 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Администраторды сайлау‎ == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Администраторларды сайлау‎|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 18:26, 2024 ж. ақпанның 13 (+06) == Титаник == Кеш жарық, Титаникке қатысты мақалаларды бастап жатыр екенсіз. Алайда дереккөздерде қателер шығып жатыр, аралары ашық (''түзетілді''). Мазмұнын қарамадым, бірақ та орыс тілінен тікелей дубликат жасалғандықтан қателер бар сияқты: Карпатия мақаласында, суреттің тақырыбы '''«Карпатия» ұшырылғанға дейін''' деп жазылып тұр. Мағынасын түсіне алмадым, сол сияқты өзіңіз бастаған мақалалардың мазмұнын бір тексеріп шықсаңыз дұрыс болар еді. Кезінде солай жазған сияқтымын [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:10, 2024 ж. ақпанның 16 (+06) == Аудару == Кеш жарық, админ болғандықтан, қателіктер мейліңше аз болу керек. Грант Гастин мақаласын орыс тілінен аударған екенсіз: актер, әнші деген үлгіні қойып әрі соны толтыру керек еді. Сонда астындағы санаттың бәрі автоматты түрде толар еді, әрі дубликат болмас еді. Сонымен қатар дереккөздер мәтіннен кейін арақашықтық неге сақталып тұр? Үтір, нүкте сияқты сөздің соңында бірге тұрушы еді (байқағаным көп жерде сондай қателіктер). Жазсам, әйтеуір игнор жасайсыз, ең болмағанда админдер арасында ауызбіршілік болған дұрыс еді [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:20, 2024 ж. наурыздың 18 (+06) :Менен басқа аңдитын адамыңыз жоқ па? Оданда жаңадан келген қатысушыларға ақыл үйретіңіз, мақалаларын жоя бергенше. Өз мақалаларымды өзім жөндеп аламын [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылау]]) 12:06, 2024 ж. наурыздың 18 (+06) ::Жалғыз сізді аңдып отырған жоқпын, егер байқасаңыз қателік жіберіп жатқан қатысушылардың бәрін жазып жатырмын. Жарайды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:00, 2024 ж. наурыздың 19 (+06) == Research about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, We would like to invite you to submit your responses to the survey dedicated to the tools that are used currently across the Wikimedia projects and the tools that you want to have. This survey was made by the working group of the [[:m:Wikimedia CEE Hub|CEE Hub]], and your responses will be reviewed afterwards, as we want to continue supporting the communities. That support can be documentation for certain most used tools by other communities across the region per specific topics, finding solutions for new tools to be created in the future, creating most needed tools in the region (so called "regional wishlist list"), and many other options. ''Deadline to fill in the survey is '''20th of August, 2024'''.'' Submit your answers [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSeIwzCDKs6jXPG7EpZe-JH2Mm1odU0_MAv1bO-z-nLOq9dlug/viewform?usp=sf_link '''here'''] Thank you in advance for your time that you will dedicate in filling in this survey --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 18:07, 2024 ж. шілденің 26 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Results from the survey about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, During August 2024, we sent you a survey about the tools, so now we would like to bring to your attention the conclusions and results from the survey, which you can explore on this '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Tools|Meta page]]'''. I hope you will enjoy exploring the mentioned tools on the page, along with other conclusions from the survey. Thanks for your time, and we will continue working on this important topic. --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 17:10, 2024 ж. қазанның 7 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Сілтеме қою == Кеш жарық! Мақалаларда тақырыпқа қатысты сөздерге сілтеме қойып кету керек. Ешқандай сөздерге сілтенбеген екен [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:42, 2025 ж. сәуірдің 1 (+05) == Ахмед ибн Рүсте == Кеш жарық! Жылжыта бергеннен, ескі атауға қызыл сілтеме қалып қойды [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:47, 2025 ж. Мамырдың 9 (+05) == CEE Meeting 2025 == Сәлеметсізбе. Биыл Грекияның Салоники қаласында CEE Meeting 2025 конференциясы болады. Біздің қауымдастық атынан 2 делегат қатыса алады. [[Уикипедия:Форум/Жаңалықтар#CEE_Meeting_2025|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 23:18, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) == Join us at the Next CEE Catch up! Learn about Temporary accounts! == Hi everyone, We want to announce the tenth '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Catch up|CEE Catch Up]]''' session, which will be dedicated to the '''Temporary accounts''', as this important change is going to affect every Wikipedia soon, so it is important for patrollers and functionaries like you to understand this change. On wikis where temporary accounts are enabled, IP addresses of unregistered editors are not visible publicly. Only those who fight spam, vandalism, harassment and disinformation have access to IP addresses there. The session will take place on '''10th of June 2025, 18:00-19:00 CEST''' (check your ''[https://zonestamp.toolforge.org/1749571200 local time]''). If you are interested in this topic, then '''[[:m:Event:CEE Catch up Nr. 10 (June 2025)|sign-up for the session here]]'''. [[User:TRistovski-CEEhub|TRistovski-CEEhub]] ([[User talk:TRistovski-CEEhub|талқылау]]) 16:17, 2025 ж. мамырдың 29 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_admins&oldid=28802724 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Жылжыту == Кеш жарық! ''Барақ хан (Алтын Орда)'' деген атауға бірнеше мақала сілтеніп тұр. Соларды түзетіп шығу керек, қызыл сілтеме болып қалыпты. Жалпы ескі атауларды жояр алдында тексеріп шығу керек [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:33, 2025 ж. маусымның 14 (+05) :Жөндейтін кезде жөндеймін. Оған терлемей ақ қойыңыз [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылау]]) 08:48, 2025 ж. маусымның 15 (+05) atkyd5tigygmfb1ru2vi59nyufa3wmn 3480037 3480035 2025-06-15T03:53:54Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480037 wikitext text/x-wiki {{Мұрағат|2016-2017 жылғы талқылаулар|2018-2025 жылғы талқылаулар}} == Sony Pictures Entertainment == Sony Pictures Entertainment мақаласына сәйкесінше үлгі санаттар қойып уикилендіріп шығыңыз, қанша дегенмін әкімшісіз ғой --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 12:32, 2018 ж. маусымның 18 (+06) == [[Түгел Сәдібек]] == Сәлем! Осы тұлғаның руын білесіз бе? ШҚО-дан.--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]]) 10:56, 2019 ж. мамырдың 24 (+06) == Джокер (фильм) == Джокер (фильм) мақаласына үлгі мен санат қойып шығыңыз. Интеруикиді өзім қойып шықтым --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:12, 2019 ж. маусымның 21 (+06) * Сосын ешбір сөзге сілтеме жасалмаған (тек фильмге қатысты, кейіпкер, актер сияқтылар) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 15:23, 2019 ж. шілденің 5 (+06) == -ның, -нің == -ның, -нің неге қосып жатсыз. Байқасаңыз санаттарда жалғаусыз жазып жатырмыз. Бәрін қайттан жасау керек [[File:SMirC-facepalm.svg|20px]] --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 09:58, 2019 ж. шілденің 9 (+06) == Мақала өңдеу жайлы == Суретті жүктегенде дереккөзін дұрыстап көрсету керек, яғни сілтеме арқылы (жүктелген суреттеріңіз бәрі дұрыс емес). Кино, мультфильм жайлы мақалада актерлерге сілтеме жасау керек. Сосын дереккөздердің бәрі бір жерге жиналуы мүмкін емес қой, мысалы: Мұз дәуірі 3: Динозаврлар кезең. Соларды түзетіп шықсаңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:24, 2019 ж. шілденің 22 (+06) == Бұғаттан босату == Не себептен Қазыхнов деген қатысушыны бұғаттан босаттыңыз? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:37, 2019 ж. шілденің 22 (+06) == Санат:DC Comics == Санат:DC Comics санаттарына интеруикиін қойып шығыңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 12:26, 2019 ж. қазанның 16 (+06) == Ударение == Бізде ударение жоқ, түзетіп шығыңыз. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:25, 2019 ж. қазанның 19 (+06) == Туған жыл == Туған жылы деген санатты не істеп жібердіңіз? Түзтіп шығыңыз, санаттары мен интеруики жоқ болып кетті ғой--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:52, 2019 ж. қарашаның 25 (+06) == Санат == Бізде кейбір санаттар автоматты түрде қойылады (үлгіге байланысты). Сондықтан қайталап қоймай н/е дубликат (ұқсас) санат жасап жүрмеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:22, 2019 ж. желтоқсанның 2 (+06) == Еншілес қоғам == '''Еншілес қоғам''' деп өзгертіпсіз, ''Еншілес ұйым'' дегенге қанша сөздер сілтенгенін байқадыңыз ба? Соларды түзетіп шығыңыз енді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:47, 2019 ж. желтоқсанның 13 (+06) == Тексерілмеген мақалалар == [[:Санат:Уикипедия:Тексерілмеген мақалалар]] бетінде бүгінгі таңда 1681 тексерілмеген мақала бар екен. Тексерілмеген мақаланың басы 2016 жылдан бастап қалыптасқан, яғни 4 жыл уақыт болды деген сөз. Осы санаттағы мақалаларды бәріміз жабылып 2016 жылғы мақаланы түгелге жуық тексеріп шықсақ қалай болады? Ай-айға бөліп алсақ. --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 00:07, 2020 ж. қаңтардың 9 (+06) :Болады. Жақсы идея [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылауы]]) 20:31, 2020 ж. қаңтардың 10 (+06) ::Мен қыркүйекті жасап жатырм [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылауы]]) 21:47, 2020 ж. қаңтардың 10 (+06) == Санат жайлы == Сіздің санатыңызды дұрыстап кетсем жоққа шығарыпсыз, Санаттар айналып жүр ғой сізде. Мысал ретінде: Тараз мақаласына '''қалалар''', '''Қазақстан қалалары''', '''Тараз''', '''облыс орталықтары''', '''Қазақстан облыс орталықтары''' деген сияқты, ал мұның бәрін бір санатқа яғни '''Тараз''' санатына жинаса болады ғой. Аталған қателіктер солай болып тұр. Маған қырсықсаңызда басқа админ үшін артық жұмыс жасатпасаңызшы --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:31, 2020 ж. наурыздың 10 (+06) == Марафон == {{Уикипедия:Хабарлама тарату/Түркі марафоны 2020}} 16:57, 2020 ж. маусымның 2 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Тылсым дүние (телесериал) == Тылсым дүние (телесериал) санаттар мен үлгі қойып шығыңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 12:40, 2020 ж. шілденің 13 (+06) == Таңдаулы мақалаға үміткер == {{WAM |header = [[АИВ/ЖИТС]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Red Ribbon.svg|150px|link=АИВ/ЖИТС]]</div> |subheader = Таңдаулы мақалаға жаңа үміткер ұсынылып, соған [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/АИВ/ЖИТС|дауыс беру жүргізіліп жатқанын]] хабарлаймыз! <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Ұсынушы пікірі: Мақаланы ағылшын уикиінен аударып шықтым, сондай-ақ жаңа мәліметтер мен Қазақстандағы жағдайды қостым. АИВ пен ЖИТСті жеке қарастырмай бір мақалада жазған дұрыс деп шештім, әйтпесе көбі екеуін жеке дерт деп ойлап жатады. Сонымен қатар елімізде АИВ/ЖИТС жайлы ақпараттандыру жеткілікті деңгейде жүргізілмейді, сол себепті тіпті үлкен кісілер де аталған дерт жайлы бейхабар. Ал Уикипедияның басты беті көп қаралатын беттердің бірі (соңғы 20 күнде басты бетті 25 мың адам қараған екен), сондықтан басты бетте тұрса, көбі кіріп, оқып, таныса ма деген үміт бар. Мақала таңдаулы мақала критерийлеріне сай деп санаймын, ақпарат жаңартылып отырады. |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] Құрметпен, [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылауы]]) 11:38, 2020 ж. тамыздың 20 (+06) }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Жақсы мақала таңдау == [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер|Жақсы мақала таңдалып жатқанын хабарлаймыз!]]. Ұсынылған 3 үміткер мақаланың біріне өз даусыңызды бере аласыз. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 19:16, 2020 ж. тамыздың 29 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == We sent you an e-mail == Hello {{PAGENAME}}, Really sorry for the inconvenience. This is a gentle note to request that you check your email. We sent you a message titled "The Community Insights survey is coming!". If you have questions, email surveys@wikimedia.org. You can [[:m:Special:Diff/20479077|see my explanation here]]. [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылауы]]) 00:52, 2020 ж. қыркүйектің 26 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Samuel_(WMF)/Community_Insights_survey/other-languages&oldid=20479295 тізімін пайдаланып User:Samuel (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Талқылау == [[Уикипедия:Форум/Администраторлар#Таңдаулы мақала/жақсы мақала|Мында]] өз пікіріңізді білдіруіңізді сұраймын. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 17:35, 2020 ж. қазанның 25 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Таңдаулы/Жақсы мақала статусынан айыру жайында == [[Уикипедия:Форум/Администраторлар форумы#Таңдаулы мақала/жақсы мақала|Мында]] өз пікіріңізді білдіруіңізді сұраймын. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 17:39, 2020 ж. қазанның 25 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Түрлендіргіш/Converter == {{Уикипедия:Хабарлама тарату/Түрлендіргіш/Converter}} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Орынсыз жою == Саламатсыз. Мөңке, Жошы тағы сол сияқты атауларды неге жойдыңыз, жояр алдында бірнеше мақалаға сілтеніп тұр деген ескерту шығады. Мән бермей жоя беріпсіз (қалпына келтірдім). Егер қате/бұрыс сілтенген беттерді жойғыңыз келсе, алдымен соған сілтенген мақаларды дұрыс атаумен түзетіп шығу керек. ендігі уақытта ескерерсіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:36, 2021 ж. сәуірдің 10 (+06) == Марафон == {{WAM |header = [[meta:m:Turkic_Marathon_2021|Түркі марафоны 2021]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Wikimedians of Turkic Languages User Group Logo.svg|150px|link=meta:Түркі тілді Уикимедиа конференциясы]]</div> |subheader = Түркі марафоны 2021 — 2021 жылдың 1 - 31 шілде аралығында өтетін контент дамытуға бағытталған халықаралық жоба. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Жоба мақсаты — түркі тілдерінде сөйлейтін елдер және олардың мәдениеті туралы мақалалар жазып, түркі тілдерінде сөйлейтін уикипедияшылар арасындағы ынтымақтастықты нығайту. Әділқазылар алқасының бағалауынан кейін көрсетілген мерзім аралығында ең көп ұпай жинаған қатысушылар марапатталатын болады. '''Марапаттар''' * 1 орын: Meloman дүкендер желісінен 75 АҚШ доллары ( ≈ 32 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 2 орын: Meloman дүкендер желісінен 60 АҚШ доллары ( ≈ 25 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 3 орын: Meloman дүкендер желісінен 50 АҚШ доллары ( ≈ 21 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 4 орын: Meloman дүкендер желісінен 40 АҚШ доллары ( ≈ 17 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 5 орын: Meloman дүкендер желісінен 25 АҚШ доллары ( ≈ 10 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. Қазақша Уикипедияға үлес қосқысы келетін кез келген адам жоба бетіне өтіп қатысушылар тізіміне өз атын қосса болады. Іске сәт! <center>{{Clickable button 2|Жоба:Түркі_марафоны_2021|Жарысқа қатысу|class=mw-ui-progressive}}</center><br /> |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2885974 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == How we will see unregistered users == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin=content/> Hi! You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki. When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by the Wikimedia Foundation Legal department, because norms and regulations for privacy online have changed. Instead of the IP we will show a masked identity. You as an admin '''will still be able to access the IP'''. There will also be a new user right for those who need to see the full IPs of unregistered users to fight vandalism, harassment and spam without being admins. Patrollers will also see part of the IP even without this user right. We are also working on [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|better tools]] to help. If you have not seen it before, you can [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|read more on Meta]]. If you want to make sure you don’t miss technical changes on the Wikimedia wikis, you can [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe]] to [[m:Tech/News|the weekly technical newsletter]]. We have [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|two suggested ways]] this identity could work. '''We would appreciate your feedback''' on which way you think would work best for you and your wiki, now and in the future. You can [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|let us know on the talk page]]. You can write in your language. The suggestions were posted in October and we will decide after 17 January. Thank you. /[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]<section end=content/> </div> 00:17, 2022 ж. қаңтардың 5 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(5)&oldid=22532651 тізімін пайдаланып User:Johan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Таңдаулы мақалаға үміткер == {{WAM |header = [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Goldenwiki 2.png|100px|link=Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]]</div> |subheader = Қарақұрдым мақаласының таңдаулы мақалаға үміткерлігі. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = [[Қара құрдым]] мақаласы таңдаулы мақалаға толық лайық деп санаймын. Мұл мақалыны жазған өзім емес {{@|Alphy Haydar}} мырза жеті жылдан бері қазақша Уикипедияға үлес қосып келеді. Мақала тілі өте жаттық, әрі ғылыми стилде жазылған. Қанша жылдан бері [[Басты бет]]тегі таңдаулы мақала өзгерген жоқ. Енді өзгерттетін кез келді. Сонымен қоса осы уақытқа дейін ғылымға қатысты мақалалар таңдаулы мақала статусын көп алған жоқ. Ғылымға басымдық бере отырып осы мақаланы таңдаулы мақала деңгейіне көтерейік. <center>{{Clickable button 2|Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым|Дауыс беру|class=mw-ui-progressive}}</center><br /> |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2970000 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022 == {{WAM |header = [[meta:m:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022|Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Wikidata 2022 Istanbul social media campaign 02.jpg|right|thumb|300px|Wikidata 2022 Istanbul|link=meta:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]]</div> |subheader = Конференция 2022 жылдың 21-23 қазаны аралығында Түркияның [[Ыстанбұл]] қаласында өтеді. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Құрметті достар, Ыстамбұл Уикидерек конференциясына стипендия алуға өтінімдер ашық екенін хабарлауға қуаныштымын. Егер сіз түркі қауымдастығының өкілі болсаңыз және түркі тілдеріндегі Уикимедиа жобаларына белсенді қатысатын болсаңыз, онда сіз стипендияға өтініш бере аласыз. Өтініштер 2022 жылдың 30 маусымы, UTC 23:59 дейін қабылданады. Үміткерлер толық стипендияға өтініш бере алады. Толық стипендия Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы (Wikimedians of Turkic Languages User Group) ұйымдастыратын конференция кезінде жеке тұлғаның екіжақты саяхат, ортақ тұрғын үй және тамақтану құнын қамтиды. * Түркі тіліндегі уикимедиашыларға арналған Wikidata Training туралы қосымша ақпарат алу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/53dX * Стипендия, тіркеу және өтініш формасы туралы көбірек білу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/5FFv Бұған қоса, Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы жобалары мен оқиғалары туралы ақпарат пен жаңалықтар алу үшін біздің пошталық тізімге (https://w.wiki/5FFw) жазылуға шақырамыз. Барлық жақсылықты тілеймін [[User:Mehman97|<span style="color:#ff0500">'''''Mehman'''''</span>]] [[User Talk:Mehman97|<span style="color:#0500ff">'''''97'''''</span>]] 03:48, 2022 ж. маусымның 11 (+06) |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3014707 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Таңдаулы мақалаға дауыс беру == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қымыз]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 15:22, 2022 ж. қазанның 20 (+06) : {{like|username=Ерден Карсыбеков}} == Kasymov дегенге байланысты == Құрметті қатысушы, мына бетте [[Уикипедия:Администратор құқығынан айыру]] өз дауысыңызды қалдыра аласыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 15:15, 2022 ж. қарашаның 3 (+06) == Тексерістен өткізу == Кеш жарық Сағжан мырза! Тексерістен өтті деген белгіні жай ғана ала салмай, мұқият сүзгіден өткізіп, бірақ алған дұрыс-ау. Үлгілер толық жазылмаған, сілтемелер жоқ немесе онды-солды қоя берген, санаттар жеткіліксіз немесе орынсыз тағы сол сияқты шағын қателер қалып қойып жатыр. Соны ескерерсіз деген үміттемін, онсызда сапасы сын көтермейтін қаз уикипедияға тағыда үлес көбейтпей) [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:19, 2022 ж. қарашаның 11 (+06) : Шағын қателерді айтқанда, сенен бастау керек. Мына сөздердің дұрыс нұсқалары келесідей, білмесең: "ескерерсіз", "оңды-солды", "онсыз да", "тағы да". --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 22:48, 2022 ж. қарашаның 11 (+06) == Жақсы мақалаға дауыс беру == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Рабиндранат Тагор]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 13:06, 2022 ж. қарашаның 22 (+06) == Аудару == Кеш жарық, аудару функциясымен жасалған мақалаларда тыныс белгілері, дереккөздер сөзден алшақ, лағып жүр '''.''' (осы сияқты). Сонымен қатар туған/өлгеннен басқа санат жоқ. ''Джек Кирби'' мақаласын түзетіп шығуыңызды өтінемін, өзіңіз авторсыз әрі админсіз. Рахмет [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:32, 2022 ж. қарашаның 23 (+06) * Сонымен қатар басқа мақалаларда да бірінші айтып кеткен кемшіліктер шығып жатыр, сондықтан өңдеп шығуыңызды өтінемін --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:35, 2022 ж. қарашаның 23 (+06) == Тұлға жайындағы мақала атауы == [https://kk.wikipedia.org/wiki/Topic:X7uac9f4bufkyp2k Мында] өз пікіріңізді білдіруіңізді сұраймын. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 22:43, 2022 ж. қарашаның 29 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3014707 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Бауыржан Момышұлы == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Бауыржан Момышұлы]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 16:16, 2022 ж. желтоқсанның 3 (+06) : Sagzhan, сіздің ескертулеріңіз ескеріліп, барлық жасыл сілтемелер айырбастырылды, төрт жаңа дереккөз қосылды. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 20:38, 2023 ж. қаңтардың 13 (+06) == Жақсы мақалаға дауыс беру == Құрметті Sagzhan, [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Қайрат Ноғайбайұлы Рысқұлбеков]] деген бетте өз дауысыңызды әлде ойынызды қалдырынзшы --[[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]]([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылауы]]) 15262, 2022 ж. қарашаның 4 (+06) [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 16:50, 2022 ж. желтоқсанның 4 (+06) == Жедел жоюдан алып тастау == Құрметті Sagzhan, Станислав Тиллих мақаласынан жедел жою белгісің алып тастай аласыз ба? Себебі мақала одан бері біаз дамыды [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 19:17, 2022 ж. желтоқсанның 20 (+06) == 2023 Қазақ Уикимедиа конференциясы == {{WAM |header = [[meta:Wikimedia Community of Kazakh language User Group/Events/Conference|2023 Қазақ Уикимедиа конференциясы]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Central Downtown Astana 2.jpg|right|thumb|300px|2023 Астанадағы конференция|link=meta:Wikimedia Community of Kazakh language User Group/Events/Conference]]</div> |subheader = 2023 жылғы 3-4 маусым күндері Астанада болады.<div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Құрметті достар, Астанада болатын Уикимедиа конференциясына стипендия алуға өтінім қабылданып жатқанын қуана хабарлаймыз. Қазақша сөйлейтін уикимедиашылар қауымдастығының өкілі болсаңыз әрі қазақ тіліндегі Уикимедиа жобаларына үлес қоссаңыз, осы конференцияға қатысу үшін стипендияға өтініш бере аласыз. Стипендияның екі түрі болмақ: жол мен қонақ үйге кететін шығынды толық қамтитыны және тек жолды қамтитын жартылай стипендия. * Конференция жайлы толығырақ білу үшін және стипендияға өтініш беру үшін мына парақшаны оқып көріңіз: [[meta:Wikimedia Community of Kazakh language User Group/Events/Conference|Қазақ Уикимедиа конференциясы 2023]] * Конференцияда қандай тақырып қозғалғанын қалайтыныңызды айтқыңыз келса, бұл шарадан не күтетініңізді жеткізгіңіз келсе, мына сауалнаманы толтырыңыз: [https://docs.google.com/forms/d/1QBS6WXkv0dChIHcwhG325Dyu2mu_Hctcev78_f9Yoec/viewform?edit_requested=true сауалнамаға сілтеме] </div> |footer = Ізгі ниетпен, [[Қатысушы:Amangeldi Mukhamejan|Amangeldi Mukhamejan]] ([[Қатысушы талқылауы:Amangeldi Mukhamejan|талқылау]]) }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3104995 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Baribar.kz сайты туралы өшірмей ақ қою керек еді == Қазақ тіліндегі алғашқы сұрақ жауап туралы сайт қой ол. Орыстарда да ответы майл ру жарнама болмай ақ тұр ғой . [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 16:09, 2023 ж. наурыздың 4 (+06) == Цензура Nurtenge == Можно спросить, почему участник Nurtenge все время удаляет мои комментарии? На странице Касумова я написал о его ошибке, но его дружок удалил эту запись: Глупенький Касумов, название Кливленд должно остаться, «Клевалэнд» такого названия не существует. Учи английский. --[[Қатысушы:Аль-Ишак|Аль-Ишак]] ([[Қатысушы талқылауы:Аль-Ишак|талқылау]]) 16:11, 2023 ж. қыркүйектің 22 (+06) :Білмедім [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылау]]) 08:41, 2023 ж. қазанның 11 (+06) == ЖОЮ == Неге басқа мақалаға сілтенген мақалаларды жойып жатырсыз? Мысалға Стресс?? [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:20, 2023 ж. қазанның 12 (+06) == Конвертерді жою == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Форум/Техникалық#Қазақ-латын-төте конвертерің толықтай жою|Мына]] жерде өте маңызды тақырып қозғалып жатыр, қауымдастық мүшесі ретінде ойыңызды қалдырып кетуге шақырамын. Құрметпен, [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 17:06, 2023 ж. қазанның 29 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3104995 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Бітікші сайлау == Жаңа бітікші сайлап жатырмыз, сол себепті [[Уикипедия:Бітікшілерді сайлау|мына жерде]] дауыс беруіңізді сұраймыз. <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3222019 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Қазақ Уикимедиа конференциясы 2024 == Биылғы кезекті Қазақ Уикимедия конференциясы Қазақ Уикипедиясының туған күніне орай ұйымдастырылмықшы, нақты уақыты мен орны алда белгілі болады, әзірге қауымдастық пікірін білу мақсатында, [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSdO1bp-Qvl5XEcv_qkVUNBF6pQrxtTHZ9nkUYT1M2f-f6IkzQ/viewform?usp=sf_link мына бір сауалнаманы] толтыруыңызды сұраймыз. [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 22:46, 2024 ж. қаңтардың 30 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3222019 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Администраторды сайлау‎ == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Администраторларды сайлау‎|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 18:26, 2024 ж. ақпанның 13 (+06) == Титаник == Кеш жарық, Титаникке қатысты мақалаларды бастап жатыр екенсіз. Алайда дереккөздерде қателер шығып жатыр, аралары ашық (''түзетілді''). Мазмұнын қарамадым, бірақ та орыс тілінен тікелей дубликат жасалғандықтан қателер бар сияқты: Карпатия мақаласында, суреттің тақырыбы '''«Карпатия» ұшырылғанға дейін''' деп жазылып тұр. Мағынасын түсіне алмадым, сол сияқты өзіңіз бастаған мақалалардың мазмұнын бір тексеріп шықсаңыз дұрыс болар еді. Кезінде солай жазған сияқтымын [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:10, 2024 ж. ақпанның 16 (+06) == Аудару == Кеш жарық, админ болғандықтан, қателіктер мейліңше аз болу керек. Грант Гастин мақаласын орыс тілінен аударған екенсіз: актер, әнші деген үлгіні қойып әрі соны толтыру керек еді. Сонда астындағы санаттың бәрі автоматты түрде толар еді, әрі дубликат болмас еді. Сонымен қатар дереккөздер мәтіннен кейін арақашықтық неге сақталып тұр? Үтір, нүкте сияқты сөздің соңында бірге тұрушы еді (байқағаным көп жерде сондай қателіктер). Жазсам, әйтеуір игнор жасайсыз, ең болмағанда админдер арасында ауызбіршілік болған дұрыс еді [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:20, 2024 ж. наурыздың 18 (+06) :Менен басқа аңдитын адамыңыз жоқ па? Оданда жаңадан келген қатысушыларға ақыл үйретіңіз, мақалаларын жоя бергенше. Өз мақалаларымды өзім жөндеп аламын [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылау]]) 12:06, 2024 ж. наурыздың 18 (+06) ::Жалғыз сізді аңдып отырған жоқпын, егер байқасаңыз қателік жіберіп жатқан қатысушылардың бәрін жазып жатырмын. Жарайды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:00, 2024 ж. наурыздың 19 (+06) == Research about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, We would like to invite you to submit your responses to the survey dedicated to the tools that are used currently across the Wikimedia projects and the tools that you want to have. This survey was made by the working group of the [[:m:Wikimedia CEE Hub|CEE Hub]], and your responses will be reviewed afterwards, as we want to continue supporting the communities. That support can be documentation for certain most used tools by other communities across the region per specific topics, finding solutions for new tools to be created in the future, creating most needed tools in the region (so called "regional wishlist list"), and many other options. ''Deadline to fill in the survey is '''20th of August, 2024'''.'' Submit your answers [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSeIwzCDKs6jXPG7EpZe-JH2Mm1odU0_MAv1bO-z-nLOq9dlug/viewform?usp=sf_link '''here'''] Thank you in advance for your time that you will dedicate in filling in this survey --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 18:07, 2024 ж. шілденің 26 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Results from the survey about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, During August 2024, we sent you a survey about the tools, so now we would like to bring to your attention the conclusions and results from the survey, which you can explore on this '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Tools|Meta page]]'''. I hope you will enjoy exploring the mentioned tools on the page, along with other conclusions from the survey. Thanks for your time, and we will continue working on this important topic. --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 17:10, 2024 ж. қазанның 7 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Сілтеме қою == Кеш жарық! Мақалаларда тақырыпқа қатысты сөздерге сілтеме қойып кету керек. Ешқандай сөздерге сілтенбеген екен [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:42, 2025 ж. сәуірдің 1 (+05) == Ахмед ибн Рүсте == Кеш жарық! Жылжыта бергеннен, ескі атауға қызыл сілтеме қалып қойды [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:47, 2025 ж. Мамырдың 9 (+05) == CEE Meeting 2025 == Сәлеметсізбе. Биыл Грекияның Салоники қаласында CEE Meeting 2025 конференциясы болады. Біздің қауымдастық атынан 2 делегат қатыса алады. [[Уикипедия:Форум/Жаңалықтар#CEE_Meeting_2025|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 23:18, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) == Join us at the Next CEE Catch up! Learn about Temporary accounts! == Hi everyone, We want to announce the tenth '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Catch up|CEE Catch Up]]''' session, which will be dedicated to the '''Temporary accounts''', as this important change is going to affect every Wikipedia soon, so it is important for patrollers and functionaries like you to understand this change. On wikis where temporary accounts are enabled, IP addresses of unregistered editors are not visible publicly. Only those who fight spam, vandalism, harassment and disinformation have access to IP addresses there. The session will take place on '''10th of June 2025, 18:00-19:00 CEST''' (check your ''[https://zonestamp.toolforge.org/1749571200 local time]''). If you are interested in this topic, then '''[[:m:Event:CEE Catch up Nr. 10 (June 2025)|sign-up for the session here]]'''. [[User:TRistovski-CEEhub|TRistovski-CEEhub]] ([[User talk:TRistovski-CEEhub|талқылау]]) 16:17, 2025 ж. мамырдың 29 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_admins&oldid=28802724 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Жылжыту == Кеш жарық! ''Барақ хан (Алтын Орда)'' деген атауға бірнеше мақала сілтеніп тұр. Соларды түзетіп шығу керек, қызыл сілтеме болып қалыпты. Жалпы ескі атауларды жояр алдында тексеріп шығу керек [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:33, 2025 ж. маусымның 14 (+05) :Жөндейтін кезде жөндеймін. Оған терлемей ақ қойыңыз [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылау]]) 08:48, 2025 ж. маусымның 15 (+05) o4enj9q3k5ivhus23xot45wx1npxm6z 3480191 3480037 2025-06-15T08:49:10Z Kasymov 10777 /* Жылжыту */ Жауап беру 3480191 wikitext text/x-wiki {{Мұрағат|2016-2017 жылғы талқылаулар|2018-2025 жылғы талқылаулар}} == Sony Pictures Entertainment == Sony Pictures Entertainment мақаласына сәйкесінше үлгі санаттар қойып уикилендіріп шығыңыз, қанша дегенмін әкімшісіз ғой --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 12:32, 2018 ж. маусымның 18 (+06) == [[Түгел Сәдібек]] == Сәлем! Осы тұлғаның руын білесіз бе? ШҚО-дан.--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]]) 10:56, 2019 ж. мамырдың 24 (+06) == Джокер (фильм) == Джокер (фильм) мақаласына үлгі мен санат қойып шығыңыз. Интеруикиді өзім қойып шықтым --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:12, 2019 ж. маусымның 21 (+06) * Сосын ешбір сөзге сілтеме жасалмаған (тек фильмге қатысты, кейіпкер, актер сияқтылар) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 15:23, 2019 ж. шілденің 5 (+06) == -ның, -нің == -ның, -нің неге қосып жатсыз. Байқасаңыз санаттарда жалғаусыз жазып жатырмыз. Бәрін қайттан жасау керек [[File:SMirC-facepalm.svg|20px]] --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 09:58, 2019 ж. шілденің 9 (+06) == Мақала өңдеу жайлы == Суретті жүктегенде дереккөзін дұрыстап көрсету керек, яғни сілтеме арқылы (жүктелген суреттеріңіз бәрі дұрыс емес). Кино, мультфильм жайлы мақалада актерлерге сілтеме жасау керек. Сосын дереккөздердің бәрі бір жерге жиналуы мүмкін емес қой, мысалы: Мұз дәуірі 3: Динозаврлар кезең. Соларды түзетіп шықсаңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:24, 2019 ж. шілденің 22 (+06) == Бұғаттан босату == Не себептен Қазыхнов деген қатысушыны бұғаттан босаттыңыз? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:37, 2019 ж. шілденің 22 (+06) == Санат:DC Comics == Санат:DC Comics санаттарына интеруикиін қойып шығыңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 12:26, 2019 ж. қазанның 16 (+06) == Ударение == Бізде ударение жоқ, түзетіп шығыңыз. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:25, 2019 ж. қазанның 19 (+06) == Туған жыл == Туған жылы деген санатты не істеп жібердіңіз? Түзтіп шығыңыз, санаттары мен интеруики жоқ болып кетті ғой--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:52, 2019 ж. қарашаның 25 (+06) == Санат == Бізде кейбір санаттар автоматты түрде қойылады (үлгіге байланысты). Сондықтан қайталап қоймай н/е дубликат (ұқсас) санат жасап жүрмеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:22, 2019 ж. желтоқсанның 2 (+06) == Еншілес қоғам == '''Еншілес қоғам''' деп өзгертіпсіз, ''Еншілес ұйым'' дегенге қанша сөздер сілтенгенін байқадыңыз ба? Соларды түзетіп шығыңыз енді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:47, 2019 ж. желтоқсанның 13 (+06) == Тексерілмеген мақалалар == [[:Санат:Уикипедия:Тексерілмеген мақалалар]] бетінде бүгінгі таңда 1681 тексерілмеген мақала бар екен. Тексерілмеген мақаланың басы 2016 жылдан бастап қалыптасқан, яғни 4 жыл уақыт болды деген сөз. Осы санаттағы мақалаларды бәріміз жабылып 2016 жылғы мақаланы түгелге жуық тексеріп шықсақ қалай болады? Ай-айға бөліп алсақ. --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 00:07, 2020 ж. қаңтардың 9 (+06) :Болады. Жақсы идея [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылауы]]) 20:31, 2020 ж. қаңтардың 10 (+06) ::Мен қыркүйекті жасап жатырм [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылауы]]) 21:47, 2020 ж. қаңтардың 10 (+06) == Санат жайлы == Сіздің санатыңызды дұрыстап кетсем жоққа шығарыпсыз, Санаттар айналып жүр ғой сізде. Мысал ретінде: Тараз мақаласына '''қалалар''', '''Қазақстан қалалары''', '''Тараз''', '''облыс орталықтары''', '''Қазақстан облыс орталықтары''' деген сияқты, ал мұның бәрін бір санатқа яғни '''Тараз''' санатына жинаса болады ғой. Аталған қателіктер солай болып тұр. Маған қырсықсаңызда басқа админ үшін артық жұмыс жасатпасаңызшы --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:31, 2020 ж. наурыздың 10 (+06) == Марафон == {{Уикипедия:Хабарлама тарату/Түркі марафоны 2020}} 16:57, 2020 ж. маусымның 2 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Тылсым дүние (телесериал) == Тылсым дүние (телесериал) санаттар мен үлгі қойып шығыңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 12:40, 2020 ж. шілденің 13 (+06) == Таңдаулы мақалаға үміткер == {{WAM |header = [[АИВ/ЖИТС]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Red Ribbon.svg|150px|link=АИВ/ЖИТС]]</div> |subheader = Таңдаулы мақалаға жаңа үміткер ұсынылып, соған [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/АИВ/ЖИТС|дауыс беру жүргізіліп жатқанын]] хабарлаймыз! <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Ұсынушы пікірі: Мақаланы ағылшын уикиінен аударып шықтым, сондай-ақ жаңа мәліметтер мен Қазақстандағы жағдайды қостым. АИВ пен ЖИТСті жеке қарастырмай бір мақалада жазған дұрыс деп шештім, әйтпесе көбі екеуін жеке дерт деп ойлап жатады. Сонымен қатар елімізде АИВ/ЖИТС жайлы ақпараттандыру жеткілікті деңгейде жүргізілмейді, сол себепті тіпті үлкен кісілер де аталған дерт жайлы бейхабар. Ал Уикипедияның басты беті көп қаралатын беттердің бірі (соңғы 20 күнде басты бетті 25 мың адам қараған екен), сондықтан басты бетте тұрса, көбі кіріп, оқып, таныса ма деген үміт бар. Мақала таңдаулы мақала критерийлеріне сай деп санаймын, ақпарат жаңартылып отырады. |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] Құрметпен, [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылауы]]) 11:38, 2020 ж. тамыздың 20 (+06) }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Жақсы мақала таңдау == [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер|Жақсы мақала таңдалып жатқанын хабарлаймыз!]]. Ұсынылған 3 үміткер мақаланың біріне өз даусыңызды бере аласыз. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 19:16, 2020 ж. тамыздың 29 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == We sent you an e-mail == Hello {{PAGENAME}}, Really sorry for the inconvenience. This is a gentle note to request that you check your email. We sent you a message titled "The Community Insights survey is coming!". If you have questions, email surveys@wikimedia.org. You can [[:m:Special:Diff/20479077|see my explanation here]]. [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылауы]]) 00:52, 2020 ж. қыркүйектің 26 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Samuel_(WMF)/Community_Insights_survey/other-languages&oldid=20479295 тізімін пайдаланып User:Samuel (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Талқылау == [[Уикипедия:Форум/Администраторлар#Таңдаулы мақала/жақсы мақала|Мында]] өз пікіріңізді білдіруіңізді сұраймын. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 17:35, 2020 ж. қазанның 25 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Таңдаулы/Жақсы мақала статусынан айыру жайында == [[Уикипедия:Форум/Администраторлар форумы#Таңдаулы мақала/жақсы мақала|Мында]] өз пікіріңізді білдіруіңізді сұраймын. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 17:39, 2020 ж. қазанның 25 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Түрлендіргіш/Converter == {{Уикипедия:Хабарлама тарату/Түрлендіргіш/Converter}} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Орынсыз жою == Саламатсыз. Мөңке, Жошы тағы сол сияқты атауларды неге жойдыңыз, жояр алдында бірнеше мақалаға сілтеніп тұр деген ескерту шығады. Мән бермей жоя беріпсіз (қалпына келтірдім). Егер қате/бұрыс сілтенген беттерді жойғыңыз келсе, алдымен соған сілтенген мақаларды дұрыс атаумен түзетіп шығу керек. ендігі уақытта ескерерсіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:36, 2021 ж. сәуірдің 10 (+06) == Марафон == {{WAM |header = [[meta:m:Turkic_Marathon_2021|Түркі марафоны 2021]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Wikimedians of Turkic Languages User Group Logo.svg|150px|link=meta:Түркі тілді Уикимедиа конференциясы]]</div> |subheader = Түркі марафоны 2021 — 2021 жылдың 1 - 31 шілде аралығында өтетін контент дамытуға бағытталған халықаралық жоба. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Жоба мақсаты — түркі тілдерінде сөйлейтін елдер және олардың мәдениеті туралы мақалалар жазып, түркі тілдерінде сөйлейтін уикипедияшылар арасындағы ынтымақтастықты нығайту. Әділқазылар алқасының бағалауынан кейін көрсетілген мерзім аралығында ең көп ұпай жинаған қатысушылар марапатталатын болады. '''Марапаттар''' * 1 орын: Meloman дүкендер желісінен 75 АҚШ доллары ( ≈ 32 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 2 орын: Meloman дүкендер желісінен 60 АҚШ доллары ( ≈ 25 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 3 орын: Meloman дүкендер желісінен 50 АҚШ доллары ( ≈ 21 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 4 орын: Meloman дүкендер желісінен 40 АҚШ доллары ( ≈ 17 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 5 орын: Meloman дүкендер желісінен 25 АҚШ доллары ( ≈ 10 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. Қазақша Уикипедияға үлес қосқысы келетін кез келген адам жоба бетіне өтіп қатысушылар тізіміне өз атын қосса болады. Іске сәт! <center>{{Clickable button 2|Жоба:Түркі_марафоны_2021|Жарысқа қатысу|class=mw-ui-progressive}}</center><br /> |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2885974 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == How we will see unregistered users == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin=content/> Hi! You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki. When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by the Wikimedia Foundation Legal department, because norms and regulations for privacy online have changed. Instead of the IP we will show a masked identity. You as an admin '''will still be able to access the IP'''. There will also be a new user right for those who need to see the full IPs of unregistered users to fight vandalism, harassment and spam without being admins. Patrollers will also see part of the IP even without this user right. We are also working on [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|better tools]] to help. If you have not seen it before, you can [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|read more on Meta]]. If you want to make sure you don’t miss technical changes on the Wikimedia wikis, you can [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe]] to [[m:Tech/News|the weekly technical newsletter]]. We have [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|two suggested ways]] this identity could work. '''We would appreciate your feedback''' on which way you think would work best for you and your wiki, now and in the future. You can [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|let us know on the talk page]]. You can write in your language. The suggestions were posted in October and we will decide after 17 January. Thank you. /[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]<section end=content/> </div> 00:17, 2022 ж. қаңтардың 5 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(5)&oldid=22532651 тізімін пайдаланып User:Johan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Таңдаулы мақалаға үміткер == {{WAM |header = [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Goldenwiki 2.png|100px|link=Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]]</div> |subheader = Қарақұрдым мақаласының таңдаулы мақалаға үміткерлігі. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = [[Қара құрдым]] мақаласы таңдаулы мақалаға толық лайық деп санаймын. Мұл мақалыны жазған өзім емес {{@|Alphy Haydar}} мырза жеті жылдан бері қазақша Уикипедияға үлес қосып келеді. Мақала тілі өте жаттық, әрі ғылыми стилде жазылған. Қанша жылдан бері [[Басты бет]]тегі таңдаулы мақала өзгерген жоқ. Енді өзгерттетін кез келді. Сонымен қоса осы уақытқа дейін ғылымға қатысты мақалалар таңдаулы мақала статусын көп алған жоқ. Ғылымға басымдық бере отырып осы мақаланы таңдаулы мақала деңгейіне көтерейік. <center>{{Clickable button 2|Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым|Дауыс беру|class=mw-ui-progressive}}</center><br /> |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2970000 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022 == {{WAM |header = [[meta:m:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022|Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Wikidata 2022 Istanbul social media campaign 02.jpg|right|thumb|300px|Wikidata 2022 Istanbul|link=meta:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]]</div> |subheader = Конференция 2022 жылдың 21-23 қазаны аралығында Түркияның [[Ыстанбұл]] қаласында өтеді. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Құрметті достар, Ыстамбұл Уикидерек конференциясына стипендия алуға өтінімдер ашық екенін хабарлауға қуаныштымын. Егер сіз түркі қауымдастығының өкілі болсаңыз және түркі тілдеріндегі Уикимедиа жобаларына белсенді қатысатын болсаңыз, онда сіз стипендияға өтініш бере аласыз. Өтініштер 2022 жылдың 30 маусымы, UTC 23:59 дейін қабылданады. Үміткерлер толық стипендияға өтініш бере алады. Толық стипендия Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы (Wikimedians of Turkic Languages User Group) ұйымдастыратын конференция кезінде жеке тұлғаның екіжақты саяхат, ортақ тұрғын үй және тамақтану құнын қамтиды. * Түркі тіліндегі уикимедиашыларға арналған Wikidata Training туралы қосымша ақпарат алу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/53dX * Стипендия, тіркеу және өтініш формасы туралы көбірек білу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/5FFv Бұған қоса, Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы жобалары мен оқиғалары туралы ақпарат пен жаңалықтар алу үшін біздің пошталық тізімге (https://w.wiki/5FFw) жазылуға шақырамыз. Барлық жақсылықты тілеймін [[User:Mehman97|<span style="color:#ff0500">'''''Mehman'''''</span>]] [[User Talk:Mehman97|<span style="color:#0500ff">'''''97'''''</span>]] 03:48, 2022 ж. маусымның 11 (+06) |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3014707 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Таңдаулы мақалаға дауыс беру == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қымыз]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 15:22, 2022 ж. қазанның 20 (+06) : {{like|username=Ерден Карсыбеков}} == Kasymov дегенге байланысты == Құрметті қатысушы, мына бетте [[Уикипедия:Администратор құқығынан айыру]] өз дауысыңызды қалдыра аласыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 15:15, 2022 ж. қарашаның 3 (+06) == Тексерістен өткізу == Кеш жарық Сағжан мырза! Тексерістен өтті деген белгіні жай ғана ала салмай, мұқият сүзгіден өткізіп, бірақ алған дұрыс-ау. Үлгілер толық жазылмаған, сілтемелер жоқ немесе онды-солды қоя берген, санаттар жеткіліксіз немесе орынсыз тағы сол сияқты шағын қателер қалып қойып жатыр. Соны ескерерсіз деген үміттемін, онсызда сапасы сын көтермейтін қаз уикипедияға тағыда үлес көбейтпей) [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:19, 2022 ж. қарашаның 11 (+06) : Шағын қателерді айтқанда, сенен бастау керек. Мына сөздердің дұрыс нұсқалары келесідей, білмесең: "ескерерсіз", "оңды-солды", "онсыз да", "тағы да". --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 22:48, 2022 ж. қарашаның 11 (+06) == Жақсы мақалаға дауыс беру == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Рабиндранат Тагор]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 13:06, 2022 ж. қарашаның 22 (+06) == Аудару == Кеш жарық, аудару функциясымен жасалған мақалаларда тыныс белгілері, дереккөздер сөзден алшақ, лағып жүр '''.''' (осы сияқты). Сонымен қатар туған/өлгеннен басқа санат жоқ. ''Джек Кирби'' мақаласын түзетіп шығуыңызды өтінемін, өзіңіз авторсыз әрі админсіз. Рахмет [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:32, 2022 ж. қарашаның 23 (+06) * Сонымен қатар басқа мақалаларда да бірінші айтып кеткен кемшіліктер шығып жатыр, сондықтан өңдеп шығуыңызды өтінемін --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:35, 2022 ж. қарашаның 23 (+06) == Тұлға жайындағы мақала атауы == [https://kk.wikipedia.org/wiki/Topic:X7uac9f4bufkyp2k Мында] өз пікіріңізді білдіруіңізді сұраймын. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 22:43, 2022 ж. қарашаның 29 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3014707 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Бауыржан Момышұлы == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Бауыржан Момышұлы]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 16:16, 2022 ж. желтоқсанның 3 (+06) : Sagzhan, сіздің ескертулеріңіз ескеріліп, барлық жасыл сілтемелер айырбастырылды, төрт жаңа дереккөз қосылды. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 20:38, 2023 ж. қаңтардың 13 (+06) == Жақсы мақалаға дауыс беру == Құрметті Sagzhan, [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Қайрат Ноғайбайұлы Рысқұлбеков]] деген бетте өз дауысыңызды әлде ойынызды қалдырынзшы --[[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]]([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылауы]]) 15262, 2022 ж. қарашаның 4 (+06) [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 16:50, 2022 ж. желтоқсанның 4 (+06) == Жедел жоюдан алып тастау == Құрметті Sagzhan, Станислав Тиллих мақаласынан жедел жою белгісің алып тастай аласыз ба? Себебі мақала одан бері біаз дамыды [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 19:17, 2022 ж. желтоқсанның 20 (+06) == 2023 Қазақ Уикимедиа конференциясы == {{WAM |header = [[meta:Wikimedia Community of Kazakh language User Group/Events/Conference|2023 Қазақ Уикимедиа конференциясы]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Central Downtown Astana 2.jpg|right|thumb|300px|2023 Астанадағы конференция|link=meta:Wikimedia Community of Kazakh language User Group/Events/Conference]]</div> |subheader = 2023 жылғы 3-4 маусым күндері Астанада болады.<div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Құрметті достар, Астанада болатын Уикимедиа конференциясына стипендия алуға өтінім қабылданып жатқанын қуана хабарлаймыз. Қазақша сөйлейтін уикимедиашылар қауымдастығының өкілі болсаңыз әрі қазақ тіліндегі Уикимедиа жобаларына үлес қоссаңыз, осы конференцияға қатысу үшін стипендияға өтініш бере аласыз. Стипендияның екі түрі болмақ: жол мен қонақ үйге кететін шығынды толық қамтитыны және тек жолды қамтитын жартылай стипендия. * Конференция жайлы толығырақ білу үшін және стипендияға өтініш беру үшін мына парақшаны оқып көріңіз: [[meta:Wikimedia Community of Kazakh language User Group/Events/Conference|Қазақ Уикимедиа конференциясы 2023]] * Конференцияда қандай тақырып қозғалғанын қалайтыныңызды айтқыңыз келса, бұл шарадан не күтетініңізді жеткізгіңіз келсе, мына сауалнаманы толтырыңыз: [https://docs.google.com/forms/d/1QBS6WXkv0dChIHcwhG325Dyu2mu_Hctcev78_f9Yoec/viewform?edit_requested=true сауалнамаға сілтеме] </div> |footer = Ізгі ниетпен, [[Қатысушы:Amangeldi Mukhamejan|Amangeldi Mukhamejan]] ([[Қатысушы талқылауы:Amangeldi Mukhamejan|талқылау]]) }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3104995 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Baribar.kz сайты туралы өшірмей ақ қою керек еді == Қазақ тіліндегі алғашқы сұрақ жауап туралы сайт қой ол. Орыстарда да ответы майл ру жарнама болмай ақ тұр ғой . [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 16:09, 2023 ж. наурыздың 4 (+06) == Цензура Nurtenge == Можно спросить, почему участник Nurtenge все время удаляет мои комментарии? На странице Касумова я написал о его ошибке, но его дружок удалил эту запись: Глупенький Касумов, название Кливленд должно остаться, «Клевалэнд» такого названия не существует. Учи английский. --[[Қатысушы:Аль-Ишак|Аль-Ишак]] ([[Қатысушы талқылауы:Аль-Ишак|талқылау]]) 16:11, 2023 ж. қыркүйектің 22 (+06) :Білмедім [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылау]]) 08:41, 2023 ж. қазанның 11 (+06) == ЖОЮ == Неге басқа мақалаға сілтенген мақалаларды жойып жатырсыз? Мысалға Стресс?? [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:20, 2023 ж. қазанның 12 (+06) == Конвертерді жою == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Форум/Техникалық#Қазақ-латын-төте конвертерің толықтай жою|Мына]] жерде өте маңызды тақырып қозғалып жатыр, қауымдастық мүшесі ретінде ойыңызды қалдырып кетуге шақырамын. Құрметпен, [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 17:06, 2023 ж. қазанның 29 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3104995 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Бітікші сайлау == Жаңа бітікші сайлап жатырмыз, сол себепті [[Уикипедия:Бітікшілерді сайлау|мына жерде]] дауыс беруіңізді сұраймыз. <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3222019 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Қазақ Уикимедиа конференциясы 2024 == Биылғы кезекті Қазақ Уикимедия конференциясы Қазақ Уикипедиясының туған күніне орай ұйымдастырылмықшы, нақты уақыты мен орны алда белгілі болады, әзірге қауымдастық пікірін білу мақсатында, [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSdO1bp-Qvl5XEcv_qkVUNBF6pQrxtTHZ9nkUYT1M2f-f6IkzQ/viewform?usp=sf_link мына бір сауалнаманы] толтыруыңызды сұраймыз. [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 22:46, 2024 ж. қаңтардың 30 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3222019 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Администраторды сайлау‎ == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Администраторларды сайлау‎|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 18:26, 2024 ж. ақпанның 13 (+06) == Титаник == Кеш жарық, Титаникке қатысты мақалаларды бастап жатыр екенсіз. Алайда дереккөздерде қателер шығып жатыр, аралары ашық (''түзетілді''). Мазмұнын қарамадым, бірақ та орыс тілінен тікелей дубликат жасалғандықтан қателер бар сияқты: Карпатия мақаласында, суреттің тақырыбы '''«Карпатия» ұшырылғанға дейін''' деп жазылып тұр. Мағынасын түсіне алмадым, сол сияқты өзіңіз бастаған мақалалардың мазмұнын бір тексеріп шықсаңыз дұрыс болар еді. Кезінде солай жазған сияқтымын [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:10, 2024 ж. ақпанның 16 (+06) == Аудару == Кеш жарық, админ болғандықтан, қателіктер мейліңше аз болу керек. Грант Гастин мақаласын орыс тілінен аударған екенсіз: актер, әнші деген үлгіні қойып әрі соны толтыру керек еді. Сонда астындағы санаттың бәрі автоматты түрде толар еді, әрі дубликат болмас еді. Сонымен қатар дереккөздер мәтіннен кейін арақашықтық неге сақталып тұр? Үтір, нүкте сияқты сөздің соңында бірге тұрушы еді (байқағаным көп жерде сондай қателіктер). Жазсам, әйтеуір игнор жасайсыз, ең болмағанда админдер арасында ауызбіршілік болған дұрыс еді [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:20, 2024 ж. наурыздың 18 (+06) :Менен басқа аңдитын адамыңыз жоқ па? Оданда жаңадан келген қатысушыларға ақыл үйретіңіз, мақалаларын жоя бергенше. Өз мақалаларымды өзім жөндеп аламын [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылау]]) 12:06, 2024 ж. наурыздың 18 (+06) ::Жалғыз сізді аңдып отырған жоқпын, егер байқасаңыз қателік жіберіп жатқан қатысушылардың бәрін жазып жатырмын. Жарайды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:00, 2024 ж. наурыздың 19 (+06) == Research about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, We would like to invite you to submit your responses to the survey dedicated to the tools that are used currently across the Wikimedia projects and the tools that you want to have. This survey was made by the working group of the [[:m:Wikimedia CEE Hub|CEE Hub]], and your responses will be reviewed afterwards, as we want to continue supporting the communities. That support can be documentation for certain most used tools by other communities across the region per specific topics, finding solutions for new tools to be created in the future, creating most needed tools in the region (so called "regional wishlist list"), and many other options. ''Deadline to fill in the survey is '''20th of August, 2024'''.'' Submit your answers [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSeIwzCDKs6jXPG7EpZe-JH2Mm1odU0_MAv1bO-z-nLOq9dlug/viewform?usp=sf_link '''here'''] Thank you in advance for your time that you will dedicate in filling in this survey --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 18:07, 2024 ж. шілденің 26 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Results from the survey about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, During August 2024, we sent you a survey about the tools, so now we would like to bring to your attention the conclusions and results from the survey, which you can explore on this '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Tools|Meta page]]'''. I hope you will enjoy exploring the mentioned tools on the page, along with other conclusions from the survey. Thanks for your time, and we will continue working on this important topic. --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 17:10, 2024 ж. қазанның 7 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Сілтеме қою == Кеш жарық! Мақалаларда тақырыпқа қатысты сөздерге сілтеме қойып кету керек. Ешқандай сөздерге сілтенбеген екен [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:42, 2025 ж. сәуірдің 1 (+05) == Ахмед ибн Рүсте == Кеш жарық! Жылжыта бергеннен, ескі атауға қызыл сілтеме қалып қойды [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:47, 2025 ж. Мамырдың 9 (+05) == CEE Meeting 2025 == Сәлеметсізбе. Биыл Грекияның Салоники қаласында CEE Meeting 2025 конференциясы болады. Біздің қауымдастық атынан 2 делегат қатыса алады. [[Уикипедия:Форум/Жаңалықтар#CEE_Meeting_2025|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 23:18, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) == Join us at the Next CEE Catch up! Learn about Temporary accounts! == Hi everyone, We want to announce the tenth '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Catch up|CEE Catch Up]]''' session, which will be dedicated to the '''Temporary accounts''', as this important change is going to affect every Wikipedia soon, so it is important for patrollers and functionaries like you to understand this change. On wikis where temporary accounts are enabled, IP addresses of unregistered editors are not visible publicly. Only those who fight spam, vandalism, harassment and disinformation have access to IP addresses there. The session will take place on '''10th of June 2025, 18:00-19:00 CEST''' (check your ''[https://zonestamp.toolforge.org/1749571200 local time]''). If you are interested in this topic, then '''[[:m:Event:CEE Catch up Nr. 10 (June 2025)|sign-up for the session here]]'''. [[User:TRistovski-CEEhub|TRistovski-CEEhub]] ([[User talk:TRistovski-CEEhub|талқылау]]) 16:17, 2025 ж. мамырдың 29 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_admins&oldid=28802724 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Жылжыту == Кеш жарық! ''Барақ хан (Алтын Орда)'' деген атауға бірнеше мақала сілтеніп тұр. Соларды түзетіп шығу керек, қызыл сілтеме болып қалыпты. Жалпы ескі атауларды жояр алдында тексеріп шығу керек [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:33, 2025 ж. маусымның 14 (+05) :Жөндейтін кезде жөндеймін. Оған терлемей ақ қойыңыз [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылау]]) 08:48, 2025 ж. маусымның 15 (+05) ::Жақсы. Нұрлан мырза сол үшін ескерту айтатын, ойланбай жылжыта бергеннен қызыл сілтемелер көбейіп кетеді деп. Кері қайтардым) [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 13:49, 2025 ж. маусымның 15 (+05) r5c8njb9grbzqm7z3tok1w8i0wwrrkj 3480192 3480191 2025-06-15T08:52:32Z Kasymov 10777 /* Жылжыту */ 3480192 wikitext text/x-wiki {{Мұрағат|2016-2017 жылғы талқылаулар|2018-2025 жылғы талқылаулар}} == Sony Pictures Entertainment == Sony Pictures Entertainment мақаласына сәйкесінше үлгі санаттар қойып уикилендіріп шығыңыз, қанша дегенмін әкімшісіз ғой --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 12:32, 2018 ж. маусымның 18 (+06) == [[Түгел Сәдібек]] == Сәлем! Осы тұлғаның руын білесіз бе? ШҚО-дан.--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]]) 10:56, 2019 ж. мамырдың 24 (+06) == Джокер (фильм) == Джокер (фильм) мақаласына үлгі мен санат қойып шығыңыз. Интеруикиді өзім қойып шықтым --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:12, 2019 ж. маусымның 21 (+06) * Сосын ешбір сөзге сілтеме жасалмаған (тек фильмге қатысты, кейіпкер, актер сияқтылар) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 15:23, 2019 ж. шілденің 5 (+06) == -ның, -нің == -ның, -нің неге қосып жатсыз. Байқасаңыз санаттарда жалғаусыз жазып жатырмыз. Бәрін қайттан жасау керек [[File:SMirC-facepalm.svg|20px]] --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 09:58, 2019 ж. шілденің 9 (+06) == Мақала өңдеу жайлы == Суретті жүктегенде дереккөзін дұрыстап көрсету керек, яғни сілтеме арқылы (жүктелген суреттеріңіз бәрі дұрыс емес). Кино, мультфильм жайлы мақалада актерлерге сілтеме жасау керек. Сосын дереккөздердің бәрі бір жерге жиналуы мүмкін емес қой, мысалы: Мұз дәуірі 3: Динозаврлар кезең. Соларды түзетіп шықсаңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:24, 2019 ж. шілденің 22 (+06) == Бұғаттан босату == Не себептен Қазыхнов деген қатысушыны бұғаттан босаттыңыз? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:37, 2019 ж. шілденің 22 (+06) == Санат:DC Comics == Санат:DC Comics санаттарына интеруикиін қойып шығыңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 12:26, 2019 ж. қазанның 16 (+06) == Ударение == Бізде ударение жоқ, түзетіп шығыңыз. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:25, 2019 ж. қазанның 19 (+06) == Туған жыл == Туған жылы деген санатты не істеп жібердіңіз? Түзтіп шығыңыз, санаттары мен интеруики жоқ болып кетті ғой--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:52, 2019 ж. қарашаның 25 (+06) == Санат == Бізде кейбір санаттар автоматты түрде қойылады (үлгіге байланысты). Сондықтан қайталап қоймай н/е дубликат (ұқсас) санат жасап жүрмеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:22, 2019 ж. желтоқсанның 2 (+06) == Еншілес қоғам == '''Еншілес қоғам''' деп өзгертіпсіз, ''Еншілес ұйым'' дегенге қанша сөздер сілтенгенін байқадыңыз ба? Соларды түзетіп шығыңыз енді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:47, 2019 ж. желтоқсанның 13 (+06) == Тексерілмеген мақалалар == [[:Санат:Уикипедия:Тексерілмеген мақалалар]] бетінде бүгінгі таңда 1681 тексерілмеген мақала бар екен. Тексерілмеген мақаланың басы 2016 жылдан бастап қалыптасқан, яғни 4 жыл уақыт болды деген сөз. Осы санаттағы мақалаларды бәріміз жабылып 2016 жылғы мақаланы түгелге жуық тексеріп шықсақ қалай болады? Ай-айға бөліп алсақ. --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 00:07, 2020 ж. қаңтардың 9 (+06) :Болады. Жақсы идея [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылауы]]) 20:31, 2020 ж. қаңтардың 10 (+06) ::Мен қыркүйекті жасап жатырм [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылауы]]) 21:47, 2020 ж. қаңтардың 10 (+06) == Санат жайлы == Сіздің санатыңызды дұрыстап кетсем жоққа шығарыпсыз, Санаттар айналып жүр ғой сізде. Мысал ретінде: Тараз мақаласына '''қалалар''', '''Қазақстан қалалары''', '''Тараз''', '''облыс орталықтары''', '''Қазақстан облыс орталықтары''' деген сияқты, ал мұның бәрін бір санатқа яғни '''Тараз''' санатына жинаса болады ғой. Аталған қателіктер солай болып тұр. Маған қырсықсаңызда басқа админ үшін артық жұмыс жасатпасаңызшы --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:31, 2020 ж. наурыздың 10 (+06) == Марафон == {{Уикипедия:Хабарлама тарату/Түркі марафоны 2020}} 16:57, 2020 ж. маусымның 2 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Тылсым дүние (телесериал) == Тылсым дүние (телесериал) санаттар мен үлгі қойып шығыңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 12:40, 2020 ж. шілденің 13 (+06) == Таңдаулы мақалаға үміткер == {{WAM |header = [[АИВ/ЖИТС]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Red Ribbon.svg|150px|link=АИВ/ЖИТС]]</div> |subheader = Таңдаулы мақалаға жаңа үміткер ұсынылып, соған [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/АИВ/ЖИТС|дауыс беру жүргізіліп жатқанын]] хабарлаймыз! <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Ұсынушы пікірі: Мақаланы ағылшын уикиінен аударып шықтым, сондай-ақ жаңа мәліметтер мен Қазақстандағы жағдайды қостым. АИВ пен ЖИТСті жеке қарастырмай бір мақалада жазған дұрыс деп шештім, әйтпесе көбі екеуін жеке дерт деп ойлап жатады. Сонымен қатар елімізде АИВ/ЖИТС жайлы ақпараттандыру жеткілікті деңгейде жүргізілмейді, сол себепті тіпті үлкен кісілер де аталған дерт жайлы бейхабар. Ал Уикипедияның басты беті көп қаралатын беттердің бірі (соңғы 20 күнде басты бетті 25 мың адам қараған екен), сондықтан басты бетте тұрса, көбі кіріп, оқып, таныса ма деген үміт бар. Мақала таңдаулы мақала критерийлеріне сай деп санаймын, ақпарат жаңартылып отырады. |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] Құрметпен, [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылауы]]) 11:38, 2020 ж. тамыздың 20 (+06) }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Жақсы мақала таңдау == [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер|Жақсы мақала таңдалып жатқанын хабарлаймыз!]]. Ұсынылған 3 үміткер мақаланың біріне өз даусыңызды бере аласыз. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 19:16, 2020 ж. тамыздың 29 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == We sent you an e-mail == Hello {{PAGENAME}}, Really sorry for the inconvenience. This is a gentle note to request that you check your email. We sent you a message titled "The Community Insights survey is coming!". If you have questions, email surveys@wikimedia.org. You can [[:m:Special:Diff/20479077|see my explanation here]]. [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылауы]]) 00:52, 2020 ж. қыркүйектің 26 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Samuel_(WMF)/Community_Insights_survey/other-languages&oldid=20479295 тізімін пайдаланып User:Samuel (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Талқылау == [[Уикипедия:Форум/Администраторлар#Таңдаулы мақала/жақсы мақала|Мында]] өз пікіріңізді білдіруіңізді сұраймын. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 17:35, 2020 ж. қазанның 25 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Таңдаулы/Жақсы мақала статусынан айыру жайында == [[Уикипедия:Форум/Администраторлар форумы#Таңдаулы мақала/жақсы мақала|Мында]] өз пікіріңізді білдіруіңізді сұраймын. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 17:39, 2020 ж. қазанның 25 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Түрлендіргіш/Converter == {{Уикипедия:Хабарлама тарату/Түрлендіргіш/Converter}} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Орынсыз жою == Саламатсыз. Мөңке, Жошы тағы сол сияқты атауларды неге жойдыңыз, жояр алдында бірнеше мақалаға сілтеніп тұр деген ескерту шығады. Мән бермей жоя беріпсіз (қалпына келтірдім). Егер қате/бұрыс сілтенген беттерді жойғыңыз келсе, алдымен соған сілтенген мақаларды дұрыс атаумен түзетіп шығу керек. ендігі уақытта ескерерсіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:36, 2021 ж. сәуірдің 10 (+06) == Марафон == {{WAM |header = [[meta:m:Turkic_Marathon_2021|Түркі марафоны 2021]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Wikimedians of Turkic Languages User Group Logo.svg|150px|link=meta:Түркі тілді Уикимедиа конференциясы]]</div> |subheader = Түркі марафоны 2021 — 2021 жылдың 1 - 31 шілде аралығында өтетін контент дамытуға бағытталған халықаралық жоба. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Жоба мақсаты — түркі тілдерінде сөйлейтін елдер және олардың мәдениеті туралы мақалалар жазып, түркі тілдерінде сөйлейтін уикипедияшылар арасындағы ынтымақтастықты нығайту. Әділқазылар алқасының бағалауынан кейін көрсетілген мерзім аралығында ең көп ұпай жинаған қатысушылар марапатталатын болады. '''Марапаттар''' * 1 орын: Meloman дүкендер желісінен 75 АҚШ доллары ( ≈ 32 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 2 орын: Meloman дүкендер желісінен 60 АҚШ доллары ( ≈ 25 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 3 орын: Meloman дүкендер желісінен 50 АҚШ доллары ( ≈ 21 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 4 орын: Meloman дүкендер желісінен 40 АҚШ доллары ( ≈ 17 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 5 орын: Meloman дүкендер желісінен 25 АҚШ доллары ( ≈ 10 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. Қазақша Уикипедияға үлес қосқысы келетін кез келген адам жоба бетіне өтіп қатысушылар тізіміне өз атын қосса болады. Іске сәт! <center>{{Clickable button 2|Жоба:Түркі_марафоны_2021|Жарысқа қатысу|class=mw-ui-progressive}}</center><br /> |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2885974 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == How we will see unregistered users == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin=content/> Hi! You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki. When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by the Wikimedia Foundation Legal department, because norms and regulations for privacy online have changed. Instead of the IP we will show a masked identity. You as an admin '''will still be able to access the IP'''. There will also be a new user right for those who need to see the full IPs of unregistered users to fight vandalism, harassment and spam without being admins. Patrollers will also see part of the IP even without this user right. We are also working on [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|better tools]] to help. If you have not seen it before, you can [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|read more on Meta]]. If you want to make sure you don’t miss technical changes on the Wikimedia wikis, you can [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe]] to [[m:Tech/News|the weekly technical newsletter]]. We have [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|two suggested ways]] this identity could work. '''We would appreciate your feedback''' on which way you think would work best for you and your wiki, now and in the future. You can [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|let us know on the talk page]]. You can write in your language. The suggestions were posted in October and we will decide after 17 January. Thank you. /[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]<section end=content/> </div> 00:17, 2022 ж. қаңтардың 5 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(5)&oldid=22532651 тізімін пайдаланып User:Johan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Таңдаулы мақалаға үміткер == {{WAM |header = [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Goldenwiki 2.png|100px|link=Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]]</div> |subheader = Қарақұрдым мақаласының таңдаулы мақалаға үміткерлігі. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = [[Қара құрдым]] мақаласы таңдаулы мақалаға толық лайық деп санаймын. Мұл мақалыны жазған өзім емес {{@|Alphy Haydar}} мырза жеті жылдан бері қазақша Уикипедияға үлес қосып келеді. Мақала тілі өте жаттық, әрі ғылыми стилде жазылған. Қанша жылдан бері [[Басты бет]]тегі таңдаулы мақала өзгерген жоқ. Енді өзгерттетін кез келді. Сонымен қоса осы уақытқа дейін ғылымға қатысты мақалалар таңдаулы мақала статусын көп алған жоқ. Ғылымға басымдық бере отырып осы мақаланы таңдаулы мақала деңгейіне көтерейік. <center>{{Clickable button 2|Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым|Дауыс беру|class=mw-ui-progressive}}</center><br /> |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2970000 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022 == {{WAM |header = [[meta:m:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022|Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Wikidata 2022 Istanbul social media campaign 02.jpg|right|thumb|300px|Wikidata 2022 Istanbul|link=meta:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]]</div> |subheader = Конференция 2022 жылдың 21-23 қазаны аралығында Түркияның [[Ыстанбұл]] қаласында өтеді. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Құрметті достар, Ыстамбұл Уикидерек конференциясына стипендия алуға өтінімдер ашық екенін хабарлауға қуаныштымын. Егер сіз түркі қауымдастығының өкілі болсаңыз және түркі тілдеріндегі Уикимедиа жобаларына белсенді қатысатын болсаңыз, онда сіз стипендияға өтініш бере аласыз. Өтініштер 2022 жылдың 30 маусымы, UTC 23:59 дейін қабылданады. Үміткерлер толық стипендияға өтініш бере алады. Толық стипендия Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы (Wikimedians of Turkic Languages User Group) ұйымдастыратын конференция кезінде жеке тұлғаның екіжақты саяхат, ортақ тұрғын үй және тамақтану құнын қамтиды. * Түркі тіліндегі уикимедиашыларға арналған Wikidata Training туралы қосымша ақпарат алу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/53dX * Стипендия, тіркеу және өтініш формасы туралы көбірек білу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/5FFv Бұған қоса, Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы жобалары мен оқиғалары туралы ақпарат пен жаңалықтар алу үшін біздің пошталық тізімге (https://w.wiki/5FFw) жазылуға шақырамыз. Барлық жақсылықты тілеймін [[User:Mehman97|<span style="color:#ff0500">'''''Mehman'''''</span>]] [[User Talk:Mehman97|<span style="color:#0500ff">'''''97'''''</span>]] 03:48, 2022 ж. маусымның 11 (+06) |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3014707 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Таңдаулы мақалаға дауыс беру == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қымыз]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 15:22, 2022 ж. қазанның 20 (+06) : {{like|username=Ерден Карсыбеков}} == Kasymov дегенге байланысты == Құрметті қатысушы, мына бетте [[Уикипедия:Администратор құқығынан айыру]] өз дауысыңызды қалдыра аласыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 15:15, 2022 ж. қарашаның 3 (+06) == Тексерістен өткізу == Кеш жарық Сағжан мырза! Тексерістен өтті деген белгіні жай ғана ала салмай, мұқият сүзгіден өткізіп, бірақ алған дұрыс-ау. Үлгілер толық жазылмаған, сілтемелер жоқ немесе онды-солды қоя берген, санаттар жеткіліксіз немесе орынсыз тағы сол сияқты шағын қателер қалып қойып жатыр. Соны ескерерсіз деген үміттемін, онсызда сапасы сын көтермейтін қаз уикипедияға тағыда үлес көбейтпей) [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:19, 2022 ж. қарашаның 11 (+06) : Шағын қателерді айтқанда, сенен бастау керек. Мына сөздердің дұрыс нұсқалары келесідей, білмесең: "ескерерсіз", "оңды-солды", "онсыз да", "тағы да". --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 22:48, 2022 ж. қарашаның 11 (+06) == Жақсы мақалаға дауыс беру == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Рабиндранат Тагор]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 13:06, 2022 ж. қарашаның 22 (+06) == Аудару == Кеш жарық, аудару функциясымен жасалған мақалаларда тыныс белгілері, дереккөздер сөзден алшақ, лағып жүр '''.''' (осы сияқты). Сонымен қатар туған/өлгеннен басқа санат жоқ. ''Джек Кирби'' мақаласын түзетіп шығуыңызды өтінемін, өзіңіз авторсыз әрі админсіз. Рахмет [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:32, 2022 ж. қарашаның 23 (+06) * Сонымен қатар басқа мақалаларда да бірінші айтып кеткен кемшіліктер шығып жатыр, сондықтан өңдеп шығуыңызды өтінемін --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:35, 2022 ж. қарашаның 23 (+06) == Тұлға жайындағы мақала атауы == [https://kk.wikipedia.org/wiki/Topic:X7uac9f4bufkyp2k Мында] өз пікіріңізді білдіруіңізді сұраймын. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 22:43, 2022 ж. қарашаның 29 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3014707 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Бауыржан Момышұлы == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Бауыржан Момышұлы]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 16:16, 2022 ж. желтоқсанның 3 (+06) : Sagzhan, сіздің ескертулеріңіз ескеріліп, барлық жасыл сілтемелер айырбастырылды, төрт жаңа дереккөз қосылды. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 20:38, 2023 ж. қаңтардың 13 (+06) == Жақсы мақалаға дауыс беру == Құрметті Sagzhan, [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Қайрат Ноғайбайұлы Рысқұлбеков]] деген бетте өз дауысыңызды әлде ойынызды қалдырынзшы --[[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]]([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылауы]]) 15262, 2022 ж. қарашаның 4 (+06) [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 16:50, 2022 ж. желтоқсанның 4 (+06) == Жедел жоюдан алып тастау == Құрметті Sagzhan, Станислав Тиллих мақаласынан жедел жою белгісің алып тастай аласыз ба? Себебі мақала одан бері біаз дамыды [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 19:17, 2022 ж. желтоқсанның 20 (+06) == 2023 Қазақ Уикимедиа конференциясы == {{WAM |header = [[meta:Wikimedia Community of Kazakh language User Group/Events/Conference|2023 Қазақ Уикимедиа конференциясы]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Central Downtown Astana 2.jpg|right|thumb|300px|2023 Астанадағы конференция|link=meta:Wikimedia Community of Kazakh language User Group/Events/Conference]]</div> |subheader = 2023 жылғы 3-4 маусым күндері Астанада болады.<div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Құрметті достар, Астанада болатын Уикимедиа конференциясына стипендия алуға өтінім қабылданып жатқанын қуана хабарлаймыз. Қазақша сөйлейтін уикимедиашылар қауымдастығының өкілі болсаңыз әрі қазақ тіліндегі Уикимедиа жобаларына үлес қоссаңыз, осы конференцияға қатысу үшін стипендияға өтініш бере аласыз. Стипендияның екі түрі болмақ: жол мен қонақ үйге кететін шығынды толық қамтитыны және тек жолды қамтитын жартылай стипендия. * Конференция жайлы толығырақ білу үшін және стипендияға өтініш беру үшін мына парақшаны оқып көріңіз: [[meta:Wikimedia Community of Kazakh language User Group/Events/Conference|Қазақ Уикимедиа конференциясы 2023]] * Конференцияда қандай тақырып қозғалғанын қалайтыныңызды айтқыңыз келса, бұл шарадан не күтетініңізді жеткізгіңіз келсе, мына сауалнаманы толтырыңыз: [https://docs.google.com/forms/d/1QBS6WXkv0dChIHcwhG325Dyu2mu_Hctcev78_f9Yoec/viewform?edit_requested=true сауалнамаға сілтеме] </div> |footer = Ізгі ниетпен, [[Қатысушы:Amangeldi Mukhamejan|Amangeldi Mukhamejan]] ([[Қатысушы талқылауы:Amangeldi Mukhamejan|талқылау]]) }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3104995 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Baribar.kz сайты туралы өшірмей ақ қою керек еді == Қазақ тіліндегі алғашқы сұрақ жауап туралы сайт қой ол. Орыстарда да ответы майл ру жарнама болмай ақ тұр ғой . [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 16:09, 2023 ж. наурыздың 4 (+06) == Цензура Nurtenge == Можно спросить, почему участник Nurtenge все время удаляет мои комментарии? На странице Касумова я написал о его ошибке, но его дружок удалил эту запись: Глупенький Касумов, название Кливленд должно остаться, «Клевалэнд» такого названия не существует. Учи английский. --[[Қатысушы:Аль-Ишак|Аль-Ишак]] ([[Қатысушы талқылауы:Аль-Ишак|талқылау]]) 16:11, 2023 ж. қыркүйектің 22 (+06) :Білмедім [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылау]]) 08:41, 2023 ж. қазанның 11 (+06) == ЖОЮ == Неге басқа мақалаға сілтенген мақалаларды жойып жатырсыз? Мысалға Стресс?? [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:20, 2023 ж. қазанның 12 (+06) == Конвертерді жою == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Форум/Техникалық#Қазақ-латын-төте конвертерің толықтай жою|Мына]] жерде өте маңызды тақырып қозғалып жатыр, қауымдастық мүшесі ретінде ойыңызды қалдырып кетуге шақырамын. Құрметпен, [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 17:06, 2023 ж. қазанның 29 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3104995 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Бітікші сайлау == Жаңа бітікші сайлап жатырмыз, сол себепті [[Уикипедия:Бітікшілерді сайлау|мына жерде]] дауыс беруіңізді сұраймыз. <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3222019 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Қазақ Уикимедиа конференциясы 2024 == Биылғы кезекті Қазақ Уикимедия конференциясы Қазақ Уикипедиясының туған күніне орай ұйымдастырылмықшы, нақты уақыты мен орны алда белгілі болады, әзірге қауымдастық пікірін білу мақсатында, [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSdO1bp-Qvl5XEcv_qkVUNBF6pQrxtTHZ9nkUYT1M2f-f6IkzQ/viewform?usp=sf_link мына бір сауалнаманы] толтыруыңызды сұраймыз. [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 22:46, 2024 ж. қаңтардың 30 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3222019 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Администраторды сайлау‎ == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Администраторларды сайлау‎|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 18:26, 2024 ж. ақпанның 13 (+06) == Титаник == Кеш жарық, Титаникке қатысты мақалаларды бастап жатыр екенсіз. Алайда дереккөздерде қателер шығып жатыр, аралары ашық (''түзетілді''). Мазмұнын қарамадым, бірақ та орыс тілінен тікелей дубликат жасалғандықтан қателер бар сияқты: Карпатия мақаласында, суреттің тақырыбы '''«Карпатия» ұшырылғанға дейін''' деп жазылып тұр. Мағынасын түсіне алмадым, сол сияқты өзіңіз бастаған мақалалардың мазмұнын бір тексеріп шықсаңыз дұрыс болар еді. Кезінде солай жазған сияқтымын [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:10, 2024 ж. ақпанның 16 (+06) == Аудару == Кеш жарық, админ болғандықтан, қателіктер мейліңше аз болу керек. Грант Гастин мақаласын орыс тілінен аударған екенсіз: актер, әнші деген үлгіні қойып әрі соны толтыру керек еді. Сонда астындағы санаттың бәрі автоматты түрде толар еді, әрі дубликат болмас еді. Сонымен қатар дереккөздер мәтіннен кейін арақашықтық неге сақталып тұр? Үтір, нүкте сияқты сөздің соңында бірге тұрушы еді (байқағаным көп жерде сондай қателіктер). Жазсам, әйтеуір игнор жасайсыз, ең болмағанда админдер арасында ауызбіршілік болған дұрыс еді [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:20, 2024 ж. наурыздың 18 (+06) :Менен басқа аңдитын адамыңыз жоқ па? Оданда жаңадан келген қатысушыларға ақыл үйретіңіз, мақалаларын жоя бергенше. Өз мақалаларымды өзім жөндеп аламын [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылау]]) 12:06, 2024 ж. наурыздың 18 (+06) ::Жалғыз сізді аңдып отырған жоқпын, егер байқасаңыз қателік жіберіп жатқан қатысушылардың бәрін жазып жатырмын. Жарайды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:00, 2024 ж. наурыздың 19 (+06) == Research about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, We would like to invite you to submit your responses to the survey dedicated to the tools that are used currently across the Wikimedia projects and the tools that you want to have. This survey was made by the working group of the [[:m:Wikimedia CEE Hub|CEE Hub]], and your responses will be reviewed afterwards, as we want to continue supporting the communities. That support can be documentation for certain most used tools by other communities across the region per specific topics, finding solutions for new tools to be created in the future, creating most needed tools in the region (so called "regional wishlist list"), and many other options. ''Deadline to fill in the survey is '''20th of August, 2024'''.'' Submit your answers [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSeIwzCDKs6jXPG7EpZe-JH2Mm1odU0_MAv1bO-z-nLOq9dlug/viewform?usp=sf_link '''here'''] Thank you in advance for your time that you will dedicate in filling in this survey --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 18:07, 2024 ж. шілденің 26 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Results from the survey about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, During August 2024, we sent you a survey about the tools, so now we would like to bring to your attention the conclusions and results from the survey, which you can explore on this '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Tools|Meta page]]'''. I hope you will enjoy exploring the mentioned tools on the page, along with other conclusions from the survey. Thanks for your time, and we will continue working on this important topic. --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 17:10, 2024 ж. қазанның 7 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Сілтеме қою == Кеш жарық! Мақалаларда тақырыпқа қатысты сөздерге сілтеме қойып кету керек. Ешқандай сөздерге сілтенбеген екен [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:42, 2025 ж. сәуірдің 1 (+05) == Ахмед ибн Рүсте == Кеш жарық! Жылжыта бергеннен, ескі атауға қызыл сілтеме қалып қойды [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:47, 2025 ж. Мамырдың 9 (+05) == CEE Meeting 2025 == Сәлеметсізбе. Биыл Грекияның Салоники қаласында CEE Meeting 2025 конференциясы болады. Біздің қауымдастық атынан 2 делегат қатыса алады. [[Уикипедия:Форум/Жаңалықтар#CEE_Meeting_2025|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 23:18, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) == Join us at the Next CEE Catch up! Learn about Temporary accounts! == Hi everyone, We want to announce the tenth '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Catch up|CEE Catch Up]]''' session, which will be dedicated to the '''Temporary accounts''', as this important change is going to affect every Wikipedia soon, so it is important for patrollers and functionaries like you to understand this change. On wikis where temporary accounts are enabled, IP addresses of unregistered editors are not visible publicly. Only those who fight spam, vandalism, harassment and disinformation have access to IP addresses there. The session will take place on '''10th of June 2025, 18:00-19:00 CEST''' (check your ''[https://zonestamp.toolforge.org/1749571200 local time]''). If you are interested in this topic, then '''[[:m:Event:CEE Catch up Nr. 10 (June 2025)|sign-up for the session here]]'''. [[User:TRistovski-CEEhub|TRistovski-CEEhub]] ([[User talk:TRistovski-CEEhub|талқылау]]) 16:17, 2025 ж. мамырдың 29 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_admins&oldid=28802724 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Жылжыту == Кеш жарық! ''Барақ хан (Алтын Орда)'' деген атауға бірнеше мақала сілтеніп тұр. Соларды түзетіп шығу керек, қызыл сілтеме болып қалыпты. Жалпы ескі атауларды жояр алдында тексеріп шығу керек [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:33, 2025 ж. маусымның 14 (+05) :Жөндейтін кезде жөндеймін. Оған терлемей ақ қойыңыз [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылау]]) 08:48, 2025 ж. маусымның 15 (+05) ::Жақсы. Нұрлан мырза сол үшін ескерту айтатын, ойланбай жылжыта бергеннен қызыл сілтемелер көбейіп кетеді деп. Бот арқылы автоуики бағдарламасымен жасаса ыңғайлы болады. [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 13:49, 2025 ж. маусымның 15 (+05) 4hxv5jnk0rlx5761l0io28zr6y01bys 0 509984 3480094 3440366 2025-06-15T05:03:43Z Sagzhan 29953 3480094 wikitext text/x-wiki '''Ондан сұлтан''' - қазақ сұлтаны, батыр, [[Шығай ханның]] ұлы. Шамамен 1555 жылы дүниеге келіп, 1585 жылы ұрыста қаза болған. Шығай хан тұсында әскердің бас қолбасшысы болған. Сыртқы жауларға қарсы күресте көп ерлік көрсеткен, садақ атудың керемет мергені болған. Көп уәлаяттарды бағындырып, өзіне қаратқан. 30 жасқа келген шағында қалмақтармен шайқаста шейіт болған. Оның қабірі Қожа Ахмет Иасауи кесенесінің жанында жерленген. Онда сұлтанның әйелі көп болған. Бәйбішесі [[Алтын ханымнан]] Ресей жеріндегі [[Қасым]] (Касимово) хандығының болашақ ханы Ораз Мұхаммед туған. Басқа ұлдары [[Абылай Онданұлы|Абылай]] және [[Қайнар Көшек сұлтан]]. [[Санат:Қазақ сұлтандары]] [[Санат:Қазақ хандығының билеушілері]] [[Санат:Төрелер]] 4zcahub93yu04uvohxde21kp6rtyl9f 0 513300 3480072 3374211 2025-06-15T04:40:46Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480072 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Шәдібек хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Алтын Орда]]ның 34-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Басқара бастады = 1399 | Басқаруын аяқтады = 1408 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Темір Құтлық хан]] | Ізбасары = [[Болат хан (Алтын Орда)|Болат хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам]] | Туған күні = белгісіз | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1408 | Қайтыс болған жері = Берке Сарай | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Шәдібек хан''' — Алтын Орданың ханы (1399–1408), Жошы ханның ұрпағы. Шәдібек хан таққа Ноғай әмірінің қолдауымен отырады. Бірақ іс жүзінде билік Едігенің қолында болады. Шәдібек ханның тұсында Алтын Ордада жағдай бірсыпыра уақыт тұрақтанады. Бірақ Алтын Ордаға билікке келе алмаған Ноғай әмірі Едіге өзі билікке қойған Шәдібек ханға күресіп, оны қашып кетуге мәжбүр етеді. Едіге 1408 жылы Темір - Құтлықтың ұлы Болатты хан етіп қойды.<ref>Қ-18 '''Қазақстан тарихы'''. Энциклопедиялық анықтамалық (толықтырылған 2 - басылым). - Алматы: "Аруна Ltd." ЖШС, 2010. - 786 бет. ISBN 9965-26-175-X</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{Алтын Орда хандары}} [[Санат:Алтын Орда хандары]] j8t5v037x42fnzzszaw70lno1vlpzn0 0 528216 3480128 3471368 2025-06-15T06:27:05Z Sagzhan 29953 3480128 wikitext text/x-wiki '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — найман тайпасынан шыққан тұлға, Батыс Ляо (Қара Қытай) әулетінің соңғы императоры болған. Наймандарды Шыңғыс хан жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елюй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елюй Жилугу — Елюй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] c0v1orzu1s67gonmt9yh3c5btdprokk 3480129 3480128 2025-06-15T06:29:19Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480129 wikitext text/x-wiki '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — Найман хандығының ханы, Батыс Ляо (Қара Қытай) әулетінің соңғы императоры болған. Наймандарды Шыңғыс хан жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] 0klo7jwtzjvmv5fuybh92sxpapcpgoe 3480130 3480129 2025-06-15T06:32:51Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480130 wikitext text/x-wiki '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — Найман хандығының ханы, Батыс Ляо (Қара Қытай) әулетінің соңғы императоры болған. Наймандарды Шыңғыс хан жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] fej7th9b771i2ahpqvoin8k4cdiw3te 3480131 3480130 2025-06-15T06:34:08Z Sagzhan 29953 /* Найман хандығы және батысқа қашуы */ 3480131 wikitext text/x-wiki '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — Найман хандығының ханы, Батыс Ляо (Қара Қытай) әулетінің соңғы императоры болған. Наймандарды Шыңғыс хан жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе Таян хан) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] pi65bdby6g0ogzs32ycwfbzuoq4zfnb 3480132 3480131 2025-06-15T06:36:59Z Sagzhan 29953 /* Найман хандығы және батысқа қашуы */ 3480132 wikitext text/x-wiki '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — Найман хандығының ханы, Батыс Ляо (Қара Қытай) әулетінің соңғы императоры болған. Наймандарды Шыңғыс хан жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе Таян хан) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] 0caaxqvudnhdug1bv50zkiamfg553zc 3480133 3480132 2025-06-15T06:41:06Z Sagzhan 29953 /* Батыс Ляо жерінде */ 3480133 wikitext text/x-wiki '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — Найман хандығының ханы, Батыс Ляо (Қара Қытай) әулетінің соңғы императоры болған. Наймандарды Шыңғыс хан жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе Таян хан) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен қарсыластыққа түскен еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда Қара Қытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Өзген қаласындағы Қара Қытайдың қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] b2lqz9ycnqu59ms55ku4s02sduwbxcc 3480134 3480133 2025-06-15T06:43:36Z Sagzhan 29953 /* Тақты тартып алуы */ 3480134 wikitext text/x-wiki '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — Найман хандығының ханы, Батыс Ляо (Қара Қытай) әулетінің соңғы императоры болған. Наймандарды Шыңғыс хан жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе Таян хан) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] qpslr1ba882ihn9p3tp5jnxifmbl8to 3480136 3480134 2025-06-15T06:45:41Z Sagzhan 29953 /* Тақты тартып алуы */ 3480136 wikitext text/x-wiki '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — Найман хандығының ханы, Батыс Ляо (Қара Қытай) әулетінің соңғы императоры болған. Наймандарды Шыңғыс хан жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе Таян хан) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] l8nkcvdltfr02hwc7cl7ylmefyngjm5 3480137 3480136 2025-06-15T06:47:35Z Sagzhan 29953 /* Мұхаммед II-мен қақтығыстары */ 3480137 wikitext text/x-wiki '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — Найман хандығының ханы, Батыс Ляо (Қара Қытай) әулетінің соңғы императоры болған. Наймандарды Шыңғыс хан жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе Таян хан) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гур-ханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] pp50cgkkz2y2f92x2dzvgcr9ty8hv64 3480138 3480137 2025-06-15T06:50:33Z Sagzhan 29953 /* Діни саясаты */ 3480138 wikitext text/x-wiki '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — Найман хандығының ханы, Батыс Ляо (Қара Қытай) әулетінің соңғы императоры болған. Наймандарды Шыңғыс хан жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе Таян хан) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гур-ханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] 705l7k3zktnp07e0vgdrvzak2ket87i 3480139 3480138 2025-06-15T06:51:20Z Sagzhan 29953 /* Жеңілуі мен өлімі */ 3480139 wikitext text/x-wiki '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — Найман хандығының ханы, Батыс Ляо (Қара Қытай) әулетінің соңғы императоры болған. Наймандарды Шыңғыс хан жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе Таян хан) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гур-ханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] 0xa66wh681u46dttpwu5jhm6vpb6fg3 3480140 3480139 2025-06-15T06:52:20Z Sagzhan 29953 /* Діни саясаты */ 3480140 wikitext text/x-wiki '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — Найман хандығының ханы, Батыс Ляо (Қара Қытай) әулетінің соңғы императоры болған. Наймандарды Шыңғыс хан жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе Таян хан) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] pe7qzo69dyu8yw9e83ceiq04dtk912w 3480141 3480140 2025-06-15T06:52:48Z Sagzhan 29953 /* Мұхаммед II-мен қақтығыстары */ 3480141 wikitext text/x-wiki '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — Найман хандығының ханы, Батыс Ляо (Қара Қытай) әулетінің соңғы императоры болған. Наймандарды Шыңғыс хан жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе Таян хан) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] hcxhelehn9fkydvnjwl4cifqy0n1xdz 3480142 3480141 2025-06-15T06:53:42Z Sagzhan 29953 /* Тақты тартып алуы */ 3480142 wikitext text/x-wiki '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — Найман хандығының ханы, Батыс Ляо (Қара Қытай) әулетінің соңғы императоры болған. Наймандарды Шыңғыс хан жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе Таян хан) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] 6uqqvnwz6kvo1qi1x0bxd8qili7a4y9 3480143 3480142 2025-06-15T06:55:31Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480143 wikitext text/x-wiki '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — [[Найман хандығы]]ның ханы, Батыс Ляо (Қара Қытай) әулетінің соңғы императоры болған. Наймандарды Шыңғыс хан жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе Таян хан) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] s3dvs03m5261mt34v4l9p8nvrdd7yhn 3480144 3480143 2025-06-15T06:56:07Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480144 wikitext text/x-wiki '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — [[Найман хандығы]]ның ханы, Батыс Ляо (Қара Қытай) әулетінің соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе Таян хан) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] 4sapvd8nciw5gb67rwgo33uiyh9qjjk 3480145 3480144 2025-06-15T06:56:26Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480145 wikitext text/x-wiki '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — [[Найман хандығы]]ның ханы, Батыс Ляо әулетінің соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе Таян хан) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] ntovs66hx1kimtnjyspnc82zjhgxtkv 3480146 3480145 2025-06-15T06:57:19Z Sagzhan 29953 /* Найман хандығы және батысқа қашуы */ 3480146 wikitext text/x-wiki '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — [[Найман хандығы]]ның ханы, Батыс Ляо әулетінің соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] an7xg6ovjrw2a0ebpd5f2smfndv7tbg 3480147 3480146 2025-06-15T06:58:54Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480147 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = | Басқаруын аяқтады = | Басқарған кезеңі = | Ізашары = | Ізбасары = | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — [[Найман хандығы]]ның ханы, Батыс Ляо әулетінің соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] 2jeibrqdcy0bjh6iu5eu270u0ro16sb 3480148 3480147 2025-06-15T06:59:14Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480148 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Күшлік хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = | Басқаруын аяқтады = | Басқарған кезеңі = | Ізашары = | Ізбасары = | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — [[Найман хандығы]]ның ханы, Батыс Ляо әулетінің соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] elxe5bnw24f81e07x1kgsrba5z04lqf 3480149 3480148 2025-06-15T07:00:14Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480149 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Күшлік хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = Найман хандығының ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = | Басқаруын аяқтады = | Басқарған кезеңі = | Ізашары = | Ізбасары = | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — [[Найман хандығы]]ның ханы, Батыс Ляо әулетінің соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] 2l0tcyxyp1fy8b7hsbmoe7e4boiy4me 3480150 3480149 2025-06-15T07:00:47Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480150 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Күшлік хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = Найман хандығының ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = | Басқаруын аяқтады = | Басқарған кезеңі = | Ізашары = | Ізбасары = | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = Батыс Ляо империясының императоры | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — [[Найман хандығы]]ның ханы, Батыс Ляо әулетінің соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] bsivs5wkooc7lupscak9tkaf2dbl0i3 3480151 3480150 2025-06-15T07:01:32Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480151 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Күшлік хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = Найман хандығының ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = 1204 | Басқаруын аяқтады = | Басқарған кезеңі = | Ізашары = | Ізбасары = | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = Батыс Ляо империясының императоры | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — [[Найман хандығы]]ның ханы, Батыс Ляо әулетінің соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] q2w63l85xhooo05iicvnz52eroijdfu 3480152 3480151 2025-06-15T07:01:49Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480152 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Күшлік хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = Найман хандығының ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = 1204 | Басқаруын аяқтады = 1215 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = | Ізбасары = | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = Батыс Ляо империясының императоры | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — [[Найман хандығы]]ның ханы, Батыс Ляо әулетінің соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] 1ddw4jtkts6u5nepkhwmy63nwizxtez 3480153 3480152 2025-06-15T07:03:04Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480153 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Күшлік хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = Найман хандығының ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = 1204 | Басқаруын аяқтады = 1215 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = | Ізбасары = | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = Батыс Ляо империясының императоры | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = 1211 | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — [[Найман хандығы]]ның ханы, Батыс Ляо әулетінің соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] k4dnhbrsypielq36q7e1cvzwihvebtj 3480154 3480153 2025-06-15T07:03:26Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480154 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Күшлік хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = Найман хандығының ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = 1204 | Басқаруын аяқтады = 1215 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = | Ізбасары = | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = Батыс Ляо империясының императоры | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = 1211 | Басқаруын аяқтады_2 = 1218 | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — [[Найман хандығы]]ның ханы, Батыс Ляо әулетінің соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] 7gbgga3ks2rxmot2su4w21wqc2kfl7t 3480155 3480154 2025-06-15T07:04:38Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480155 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Күшлік хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = Найман хандығының ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = 1204 | Басқаруын аяқтады = 1215 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = Таян хан<br />Бұйрық хан | Ізбасары = | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = Батыс Ляо империясының императоры | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = 1211 | Басқаруын аяқтады_2 = 1218 | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — [[Найман хандығы]]ның ханы, Батыс Ляо әулетінің соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] bna744v9ojghgfh8rioc5bbuzg0qbd8 3480156 3480155 2025-06-15T07:05:10Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480156 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Күшлік хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = Найман хандығының ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = 1204 | Басқаруын аяқтады = 1215 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = Таян хан<br />Бұйрық хан | Ізбасары = Хандықты Шыңғысхан жаулап алды | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = Батыс Ляо империясының императоры | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = 1211 | Басқаруын аяқтады_2 = 1218 | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — [[Найман хандығы]]ның ханы, Батыс Ляо әулетінің соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] gnqp1vx1xujmynfyvtneahy1kcg68do 3480157 3480156 2025-06-15T07:05:35Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480157 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Күшлік хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = Найман хандығының ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = 1204 | Басқаруын аяқтады = 1215 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = Таян хан<br />Бұйрық хан | Ізбасары = Хандықты Шыңғысхан жаулап алды | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = Батыс Ляо империясының императоры | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = 1211 | Басқаруын аяқтады_2 = 1218 | Ізашары_2 = Елүй Жилигу | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — [[Найман хандығы]]ның ханы, Батыс Ляо әулетінің соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] 671dtlwrx4vn9ht51pnzvtdxgmasnwk 3480158 3480157 2025-06-15T07:05:55Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480158 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Күшлік хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = Найман хандығының ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = 1204 | Басқаруын аяқтады = 1215 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = Таян хан<br />Бұйрық хан | Ізбасары = Хандықты Шыңғысхан жаулап алды | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = Батыс Ляо империясының императоры | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = 1211 | Басқаруын аяқтады_2 = 1218 | Ізашары_2 = Елүй Жилугу | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — [[Найман хандығы]]ның ханы, Батыс Ляо әулетінің соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] 7kmergkwpxd6631l04f7g8f68hxs7ac 3480159 3480158 2025-06-15T07:06:38Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480159 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Күшлік хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = Найман хандығының ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = 1204 | Басқаруын аяқтады = 1215 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = Таян хан<br />Бұйрық хан | Ізбасары = Хандықты Шыңғысхан жаулап алды | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = Батыс Ляо империясының императоры | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = 1211 | Басқаруын аяқтады_2 = 1218 | Ізашары_2 = Елүй Жилугу | Ізбасары_2 = Мемлекетті Шыңғысхан жаулап алды | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — [[Найман хандығы]]ның ханы, Батыс Ляо әулетінің соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] 0xtgw797l26q8iq0734xq45a14ob5k5 3480160 3480159 2025-06-15T07:07:33Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480160 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Күшлік хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = Найман хандығының ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = 1204 | Басқаруын аяқтады = 1215 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = Таян хан<br />Бұйрық хан | Ізбасары = Хандықты Шыңғысхан жаулап алды | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = Батыс Ляо империясының императоры | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = 1211 | Басқаруын аяқтады_2 = 1218 | Ізашары_2 = Елүй Жилугу | Ізбасары_2 = Мемлекетті Шыңғысхан жаулап алды | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = Тайбұқа (Таян хан) | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — [[Найман хандығы]]ның ханы, Батыс Ляо әулетінің соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] dp3ewomkldbkwxaw5oqjlt526yiwo14 3480161 3480160 2025-06-15T07:07:55Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480161 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Күшлік хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = Найман хандығының ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = 1204 | Басқаруын аяқтады = 1215 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = Таян хан<br />Бұйрық хан | Ізбасары = Хандықты Шыңғысхан жаулап алды | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = Батыс Ляо империясының императоры | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = 1211 | Басқаруын аяқтады_2 = 1218 | Ізашары_2 = Елүй Жилугу | Ізбасары_2 = Мемлекетті Шыңғысхан жаулап алды | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = несториандық | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = Тайбұқа (Таян хан) | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — [[Найман хандығы]]ның ханы, Батыс Ляо әулетінің соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] pwzoha8hda557ea5y0er92rm4hqsnot 3480163 3480161 2025-06-15T07:09:35Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480163 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Күшлік хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = Найман хандығының ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = 1204 | Басқаруын аяқтады = 1215 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = Таян хан<br />Бұйрық хан | Ізбасары = Хандықты Шыңғысхан жаулап алды | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = Батыс Ляо империясының императоры | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = 1211 | Басқаруын аяқтады_2 = 1218 | Ізашары_2 = Елүй Жилугу | Ізбасары_2 = Мемлекетті Шыңғысхан жаулап алды | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = несториандық | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = Тайбұқа (Таян хан) | Анасы = | Жұбайы = Хунху ханшайым | Балалары = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — [[Найман хандығы]]ның ханы, Батыс Ляо әулетінің соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] rohlubnwr40n82qpgdyjv0kja0plxc5 3480164 3480163 2025-06-15T07:10:07Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480164 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Күшлік хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = Найман хандығының ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = 1204 | Басқаруын аяқтады = 1215 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = Таян хан<br />Бұйрық хан | Ізбасары = Хандықты Шыңғысхан жаулап алды | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = Батыс Ляо империясының императоры | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = 1211 | Басқаруын аяқтады_2 = 1218 | Ізашары_2 = Елүй Жилугу | Ізбасары_2 = Мемлекетті Шыңғысхан жаулап алды | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = несториандық | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = Тайбұқа (Таян хан) | Анасы = | Жұбайы = Хунху ханшайым | Балалары = Лингун хатұн | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — [[Найман хандығы]]ның ханы, Батыс Ляо әулетінің соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] ghbjw5mgnu1dqznseqghxgp45or9tjg 3480165 3480164 2025-06-15T07:11:34Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480165 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Күшлік хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = Найман хандығының ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = 1204 | Басқаруын аяқтады = 1215 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = Таян хан<br />Бұйрық хан | Ізбасары = Хандықты Шыңғысхан жаулап алды | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = Батыс Ляо империясының императоры | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = 1211 | Басқаруын аяқтады_2 = 1218 | Ізашары_2 = Елүй Жилугу | Ізбасары_2 = Мемлекетті Шыңғысхан жаулап алды | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = несториандық | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = Күшіғұт (Найман) | Туған кездегі есімі = | Әкесі = Тайбұқа (Таян хан) | Анасы = | Жұбайы = Хунху ханшайым | Балалары = Лингун хатұн | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — [[Найман хандығы]]ның ханы, Батыс Ляо әулетінің соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] n3kmtxiv518kgfdv6r1jjx6zaqn82t5 3480166 3480165 2025-06-15T07:11:58Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480166 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Күшлік хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = Найман хандығының ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = 1204 | Басқаруын аяқтады = 1215 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Таян хан]]<br />Бұйрық хан | Ізбасары = Хандықты Шыңғысхан жаулап алды | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = Батыс Ляо империясының императоры | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = 1211 | Басқаруын аяқтады_2 = 1218 | Ізашары_2 = Елүй Жилугу | Ізбасары_2 = Мемлекетті Шыңғысхан жаулап алды | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = несториандық | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = Күшіғұт (Найман) | Туған кездегі есімі = | Әкесі = Тайбұқа (Таян хан) | Анасы = | Жұбайы = Хунху ханшайым | Балалары = Лингун хатұн | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — [[Найман хандығы]]ның ханы, Батыс Ляо әулетінің соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] 94iasb9s950q9khewawj97dqw2qpv0u 3480167 3480166 2025-06-15T07:12:18Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480167 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Күшлік хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = Найман хандығының ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = 1204 | Басқаруын аяқтады = 1215 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Таян хан]]<br />[[Бұйрық хан]] | Ізбасары = Хандықты Шыңғысхан жаулап алды | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = Батыс Ляо империясының императоры | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = 1211 | Басқаруын аяқтады_2 = 1218 | Ізашары_2 = Елүй Жилугу | Ізбасары_2 = Мемлекетті Шыңғысхан жаулап алды | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = несториандық | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = Күшіғұт (Найман) | Туған кездегі есімі = | Әкесі = Тайбұқа (Таян хан) | Анасы = | Жұбайы = Хунху ханшайым | Балалары = Лингун хатұн | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — [[Найман хандығы]]ның ханы, Батыс Ляо әулетінің соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] 76gkd996tpo05h5s3chp3tdtkolvvgh 3480169 3480167 2025-06-15T07:15:09Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480169 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Күшлік хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = Найман хандығының ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = 1204 | Басқаруын аяқтады = 1215 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Таян хан]]<br />[[Бұйрық хан]] | Ізбасары = Хандықты Шыңғысхан жаулап алды | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = Батыс Ляо империясының императоры | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = 1211 | Басқаруын аяқтады_2 = 1218 | Ізашары_2 = Елүй Жилугу | Ізбасары_2 = Мемлекетті Шыңғысхан жаулап алды | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = несториандық | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = Күшіғұт (Найман) | Туған кездегі есімі = | Әкесі = Тайбұқа (Таян хан) | Анасы = | Жұбайы = Хунху ханшайым | Балалары = Лингун хатұн | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — [[Найман хандығы]]ның ханы, [[Қарақытай мемлекеті|Батыс Ляо әулетінің]] соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қара Қытайға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қара Қытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] lev4h9v6shcuz81l50hd9vo92o68w12 3480170 3480169 2025-06-15T07:16:08Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480170 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Күшлік хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = Найман хандығының ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = 1204 | Басқаруын аяқтады = 1215 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Таян хан]]<br />[[Бұйрық хан]] | Ізбасары = Хандықты Шыңғысхан жаулап алды | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = Батыс Ляо империясының императоры | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = 1211 | Басқаруын аяқтады_2 = 1218 | Ізашары_2 = Елүй Жилугу | Ізбасары_2 = Мемлекетті Шыңғысхан жаулап алды | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = несториандық | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = Күшіғұт (Найман) | Туған кездегі есімі = | Әкесі = Тайбұқа (Таян хан) | Анасы = | Жұбайы = Хунху ханшайым | Балалары = Лингун хатұн | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — [[Найман хандығы]]ның ханы, [[Қарақытай мемлекеті|Батыс Ляо әулетінің]] соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қарақытайларға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қарақытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан Қара Қытайдың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] fm3m9op8ls4l6bgpc57lu79x7uuk2ud 3480171 3480170 2025-06-15T07:17:04Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480171 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Күшлік хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = Найман хандығының ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = 1204 | Басқаруын аяқтады = 1215 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Таян хан]]<br />[[Бұйрық хан]] | Ізбасары = Хандықты Шыңғысхан жаулап алды | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = Батыс Ляо империясының императоры | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = 1211 | Басқаруын аяқтады_2 = 1218 | Ізашары_2 = Елүй Жилугу | Ізбасары_2 = Мемлекетті Шыңғысхан жаулап алды | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = несториандық | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = Күшіғұт (Найман) | Туған кездегі есімі = | Әкесі = Тайбұқа (Таян хан) | Анасы = | Жұбайы = Хунху ханшайым | Балалары = Лингун хатұн | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — [[Найман хандығы]]ның ханы, [[Қарақытай мемлекеті|Батыс Ляо әулетінің]] соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қарақытайларға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қарақытай мемлекетінің аумағы Моңғол империясына қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан қарақытайлардың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] burv926psmo88izt3wgjc89q8jbuwj8 3480172 3480171 2025-06-15T07:17:28Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480172 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Күшлік хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = Найман хандығының ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = 1204 | Басқаруын аяқтады = 1215 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Таян хан]]<br />[[Бұйрық хан]] | Ізбасары = Хандықты Шыңғысхан жаулап алды | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = Батыс Ляо империясының императоры | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = 1211 | Басқаруын аяқтады_2 = 1218 | Ізашары_2 = Елүй Жилугу | Ізбасары_2 = Мемлекетті Шыңғысхан жаулап алды | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = несториандық | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = Күшіғұт (Найман) | Туған кездегі есімі = | Әкесі = Тайбұқа (Таян хан) | Анасы = | Жұбайы = Хунху ханшайым | Балалары = Лингун хатұн | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — [[Найман хандығы]]ның ханы, [[Қарақытай мемлекеті|Батыс Ляо әулетінің]] соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қарақытайларға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, Қарақытай мемлекетінің аумағы [[Моңғол империясы]]на қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан қарақытайлардың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] bgyhqszd0l7w24vmq5py52l9975prdc 3480173 3480172 2025-06-15T07:17:49Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480173 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Күшлік хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = Найман хандығының ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = 1204 | Басқаруын аяқтады = 1215 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Таян хан]]<br />[[Бұйрық хан]] | Ізбасары = Хандықты Шыңғысхан жаулап алды | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = Батыс Ляо империясының императоры | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = 1211 | Басқаруын аяқтады_2 = 1218 | Ізашары_2 = Елүй Жилугу | Ізбасары_2 = Мемлекетті Шыңғысхан жаулап алды | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = несториандық | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = Күшіғұт (Найман) | Туған кездегі есімі = | Әкесі = Тайбұқа (Таян хан) | Анасы = | Жұбайы = Хунху ханшайым | Балалары = Лингун хатұн | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — [[Найман хандығы]]ның ханы, [[Қарақытай мемлекеті|Батыс Ляо әулетінің]] соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қарақытайларға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, [[Қарақытай мемлекеті]]нің аумағы [[Моңғол империясы]]на қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан қарақытайлардың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] 84li3y4d5hprkhf6j4fzb9y2xv6t0jh 3480174 3480173 2025-06-15T07:18:17Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480174 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Күшлік хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Найман хандығы]]ның ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = 1204 | Басқаруын аяқтады = 1215 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Таян хан]]<br />[[Бұйрық хан]] | Ізбасары = Хандықты Шыңғысхан жаулап алды | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = Батыс Ляо империясының императоры | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = 1211 | Басқаруын аяқтады_2 = 1218 | Ізашары_2 = Елүй Жилугу | Ізбасары_2 = Мемлекетті Шыңғысхан жаулап алды | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = несториандық | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = Күшіғұт (Найман) | Туған кездегі есімі = | Әкесі = Тайбұқа (Таян хан) | Анасы = | Жұбайы = Хунху ханшайым | Балалары = Лингун хатұн | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — [[Найман хандығы]]ның ханы, [[Қарақытай мемлекеті|Батыс Ляо әулетінің]] соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қарақытайларға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, [[Қарақытай мемлекеті]]нің аумағы [[Моңғол империясы]]на қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан қарақытайлардың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] tsoecfzxbz377mkodme4asjae6fm6yn 3480175 3480174 2025-06-15T07:18:36Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480175 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Күшлік хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Найман хандығы]]ның ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = 1204 | Басқаруын аяқтады = 1215 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Таян хан]]<br />[[Бұйрық хан]] | Ізбасары = Хандықты Шыңғысхан жаулап алды | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = Батыс Ляо империясының императоры | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = 1211 | Басқаруын аяқтады_2 = 1218 | Ізашары_2 = Елүй Жилугу | Ізбасары_2 = Мемлекетті Шыңғысхан жаулап алды | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[несториандық]] | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = Күшіғұт (Найман) | Туған кездегі есімі = | Әкесі = Тайбұқа (Таян хан) | Анасы = | Жұбайы = Хунху ханшайым | Балалары = Лингун хатұн | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — [[Найман хандығы]]ның ханы, [[Қарақытай мемлекеті|Батыс Ляо әулетінің]] соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қарақытайларға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына қондырады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, [[Қарақытай мемлекеті]]нің аумағы [[Моңғол империясы]]на қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан қарақытайлардың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] 9yc7hrs1dqpeguv741ppnu48tew4jrl 3480176 3480175 2025-06-15T07:21:38Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480176 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Күшлік хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Найман хандығы]]ның ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = 1204 | Басқаруын аяқтады = 1215 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Таян хан]]<br />[[Бұйрық хан]] | Ізбасары = Хандықты Шыңғысхан жаулап алды | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = Батыс Ляо империясының императоры | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = 1211 | Басқаруын аяқтады_2 = 1218 | Ізашары_2 = Елүй Жилугу | Ізбасары_2 = Мемлекетті Шыңғысхан жаулап алды | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[несториандық]] | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = Күшіғұт (Найман) | Туған кездегі есімі = | Әкесі = Тайбұқа (Таян хан) | Анасы = | Жұбайы = Хунху ханшайым | Балалары = Лингун хатұн | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — [[Найман хандығы]]ның ханы, [[Қарақытай мемлекеті|Батыс Ляо әулетінің]] соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қарақытайларға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына алады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, [[Қарақытай мемлекеті]]нің аумағы [[Моңғол империясы]]на қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан қарақытайлардың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] aba8ilaedrie5unmlv5gq09n8cxvvci 3480177 3480176 2025-06-15T07:22:53Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480177 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Күшлік хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Найман хандығы]]ның ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = 1204 | Басқаруын аяқтады = 1215 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Таян хан]]<br />[[Бұйрық хан]] | Ізбасары = Хандықты Шыңғысхан жаулап алды | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = Батыс Ляо империясының императоры | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = 1211 | Басқаруын аяқтады_2 = 1218 | Ізашары_2 = Елүй Жилугу | Ізбасары_2 = Мемлекетті Шыңғысхан жаулап алды | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[несториандық]] | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1218 | Қайтыс болған жері = Бадахшан | Жерленді = | Династия = Күшіғұт (Найман) | Туған кездегі есімі = | Әкесі = Тайбұқа (Таян хан) | Анасы = | Жұбайы = Хунху ханшайым | Балалары = Лингун хатұн | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218) — [[Найман хандығы]]ның ханы, [[Қарақытай мемлекеті|Батыс Ляо әулетінің]] соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қарақытайларға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына алады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, [[Қарақытай мемлекеті]]нің аумағы [[Моңғол империясы]]на қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан қарақытайлардың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] 0wkz21xxkqbaveo9e8b6bkez07oyaau 3480178 3480177 2025-06-15T07:23:33Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480178 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Күшлік хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = [[Найман хандығы]]ның ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = 1204 | Басқаруын аяқтады = 1215 | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Таян хан]]<br />[[Бұйрық хан]] | Ізбасары = Хандықты Шыңғысхан жаулап алды | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = Батыс Ляо империясының императоры | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = 1211 | Басқаруын аяқтады_2 = 1218 | Ізашары_2 = Елүй Жилугу | Ізбасары_2 = Мемлекетті Шыңғысхан жаулап алды | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[несториандық]] | Азаматтығы = | Туған күні = | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1218 | Қайтыс болған жері = Бадахшан | Жерленді = | Династия = Күшіғұт (Найман) | Туған кездегі есімі = | Әкесі = Тайбұқа (Таян хан) | Анасы = | Жұбайы = Хунху ханшайым | Балалары = Лингун хатұн | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Күшлік хан''' ({{lang-zh|屈出律}}; ? - 1218, Бадахшан) — [[Найман хандығы]]ның ханы, [[Қарақытай мемлекеті|Батыс Ляо әулетінің]] соңғы императоры болған. [[Наймандар]]ды [[Шыңғыс хан]] жеңіп, Күшлік батысқа — Қарақытайларға қашып барады. Сол жерде ол болашақ қайын атасы Елюй Жилугуге кеңесші болады. Кейінірек ол оған қарсы көтеріліп, билікті тартып алып, империяны өз қолына алады. Осы арқылы Елүй әулетінің билігін аяқтап, өз үстемдігін орнатады. Алайда 1218 жылы моңғолдар тарапынан өлтіріліп, [[Қарақытай мемлекеті]]нің аумағы [[Моңғол империясы]]на қосылды. Күшліктің алдындағы билеуші Елүй Жилугу — Елүй әулетінен шыққан қарақытайлардың соңғы императоры болса, Күшлік кейде Батыс Ляо мемлекетінің соңғы билеушісі ретінде қарастырылады. Өйткені ол таққа отырғанда “Ұлы Ляо” деген әулеттік атақты сақтап қалған болатын. <ref>Алтын Орда: Қазақ хандығы (I бөлім). Қазақстан балалар энциклопедиясы / Т. Жұмаханов, Б. Жұматаев, Т. Шаңбай. - Алматы: "Аруна" баспасы, 2007. - 224 бет, илл. ISBN 9965-26-042-7 </ref> == Найман хандығы және батысқа қашуы == Күшлік — найман тайпасының көсемі, Тайбұға (немесе [[Таян хан]]) атты билеушінің ұлы болатын. 1204 жылы Темүжіннің (кейін Шыңғыс хан атанған) басты моңғол қарсыласы Жамұқа наймандарға қашып барып паналады. Темүжін олардың артынан еріп, наймандарға шабуыл жасайды. Бұл қақтығыс «он үш қанат шайқасы» деген атпен белгілі. Алғашында Тайбұға шегініп, Алтай тауларына барып, сол жерден моңғолдарға соққы беруді жөн көреді. Алайда Күшлік ашық далада тікелей шайқасуды ұсынды. Ол тіпті әкесінің жоспарын қорқақтық деп айыптады. Ақырында Тайбұға көнуге мәжбүр болып, Күшлікке шабуыл жасауға рұқсат береді. Алайда бұл шайқас наймандар үшін апат болды. Жамұқа оларды тастап қашып кетті. Тайбұға ауыр жараланып, көп ұзамай қаза тапты, ал оның басты қолбасшысы шайқаста өлтірілді. Найман тайпасының қалған бөлігі Темүжінге бағынуға мәжбүр болып, оның әскері құрамына қосылды. Күшлік болса аман қалып, аздаған найман сарбаздарымен бірге батысқа, Қара Ертіс жаққа қарай қашып кетті. Осыдан кейін Шыңғыс хан Күшлікті әлі де қауіп көзі ретінде қабылдады. 1208 жылы олар тағы да шайқасқа түсті, бұл жолы Күшлік одан әрі батысқа, Жетісуға қарай ығыстырылды. Моңғолдардан екінші рет жеңілгеннен кейін, Күшлік Баласағұнды астана еткен Қара Қытай мемлекетіне барып, солардан пана сұрады. == Батыс Ляо жерінде == Күшлікті Батыс Ляо әулетінің императоры Елюй Жилугу жылы қабылдады. Ол империя аумағына енгеннен кейін, тез арада өз ықпалын күшейтіп, берік орын алды. Күшлік Елюй Жилугуге кеңесші ретінде қызмет ете бастады және уақыт өте келе оның қыздарының бірі — Хунху ханшайымға (渾忽公主) үйленді. Кейінірек ол «хан» атағын алып, өзіне бағынышты найман сарбаздарын жеке әскери бөлім ретінде қайта құрып, басшылық етуге мүмкіндік алды. == Тақты тартып алуы == Осы кезеңде Қара Қытай (Батыс Ляо) әулеті шығыстағы көтерілістермен күресіп, батыста Хорезм шахы Мұхаммед II-мен жауласқан еді. 1207 жылы Хорезм шахы Бұхараны басып алғанымен, Самарқанда қарақытай әскерінен жеңілді. Алайда, Күшлік Хорезм шахымен астыртын одақ құрған тәрізді. 1210 жылы Елюй Жилугу Самарқанда Қарахан әулетінің көтерілісін басумен айналысып жатқанда, Күшлік осы сәтті пайдаланып, қайын атасына қарсы бүлік шығарады. Ол Үзген қаласындағы қарақытайдың мемлекеттік қазынасын басып алады. Елюй Жилугу Күшлікке қарсы шығу үшін Самарқанды тастап кетеді, ал бұл уақытта Хорезм шахы Мұхаммед жағдайды пайдаланып Самарқанды басып алып, Талас маңында Қара Қытай әскерін талқандап, Мәуереннахрды өзіне қаратты. Елюй Жилугу Баласағұндағы астанасына шегініп барып, Күшлікті жеңіп, оны найман иеліктеріне қарай ығыстырады. Алайда 1211 жылы аң аулау кезінде Елюй Жилугу Күшліктің тұзағына түсіп, тұтқындалып қалады. Осыдан кейін Хорезм шахы Күшлікпен бірігіп, Қара Қытайды толықтай өз бақылауына алады. Елюй Жилугу "тайшанхуан" (тақты бұрын ұстаған, ардагер император) атағына ие болып, биліктен шеттетілді, ал Күшлік мемлекеттің жаңа билеушісі — император атанды. Көптеген тарихшылар 1211 жылы Күшліктің таққа отыруын Қара Қытай мемлекетінің шынайы аяқталуы деп санайды, дегенмен мемлекет ресми түрде "Ұлы Ляо" атауын сақтап, 1218 жылға дейін өмір сүрді. == Мұхаммед II-мен қақтығыстары == Күшлік билікті толық қолына алғаннан кейін, Хорезм шахы Мұхаммед одан Қара Қытайдың бұрынғы гур-ханы (Елюй Жилугуды) өзіне тапсыруды және бұрын көрсеткен қолдауы үшін қызын қалыңдыққа беруді талап етті. Күшлік бұл талаптарды орындауды кейінге шегеріп, түрлі сылтаулармен созбалақтады. Алайда Мұхаммед барған сайын қатаң әрекетке көшті. Күшлік бұл дауды тікелей шайқас арқылы шешемін деп сес көрсеткен кезде, Мұхаммед соғысудан бас тартып, Жоғарғы Сырдария өңірінен өз әскерін шығарып әкетті. Ол бұл аймақтағы елді мекендерді қиратып, өзінің империясы мен Күшліктің арасында буферлік аймақ (қорғаныс белдеуі) қалыптастыруға тырысты. Осылайша, Сырдария өзені екі билеушінің арасындағы нақты (де-факто) шекараға айналды. == Діни саясаты == Күшлік найман тайпасынан шыққан, ал наймандар негізінен несториан христиандар болған. Оның әйелі — Қара Қытай гүрханының қызы — буддист еді және ол Күшлікті буддизмді қабылдауға көндірген. Алайда Қара Қытайдың алдыңғы билеушілері ұстанған діни төзімділік (толеранттылық) саясатына қарама-қайшы түрде, Күшлік билікке келген соң, мұсылмандарға қарсы саясат жүргізе бастағаны айтылады. Парсы тарихшысы Ата-Мәлік Жуайнидің мәліметіне сүйенсек, Күшлік кейбір қалалардағы мұсылман халқына: «Несториандықты немесе буддизмді қабылдаңдар, болмаса Қидан киімін киіңдер», — деген шарт қойған. Көпшілік қидан киімін киюді таңдаған. Сондай-ақ, ол Хотан қаласының имамын оның медресесінің есігіне керіп, айқыштап шегелеп өлтіргені туралы да деректер бар == Жеңілуі мен өлімі == Күшлік Алмалық қаласына шабуыл жасаған кезде, ондағы қарлұқтар Шыңғыс ханнан көмек сұрады. 1216 жылы Шыңғыс хан Жебе атты даңқты қолбасшысын Күшліктің соңынан аттандырды. Жебе әуелі Алмалыққа барып, одан кейін Қара Қытай астанасы Баласағұнға бет алады. Осы маңда болған шайқаста ол 30 мың адамнан тұратын Қара Қытай әскерін талқандады. Күшлік оңтүстікке, Қашғарға қашты. Алайда ол бұл қаланы алғаш басып алған кезде тұрғындардың егіндерін өртеп, тонау жасаған және мұсылмандарға қарсы саясат жүргізіп, әскерін жергілікті үйлерге күшпен орналастырған еді. Сол себепті қашғарлықтар оған өшіккен болатын. Моңғолдар Қашғарға жақындағанда, Күшлік бұл қаладан да қолдау таба алмады және қайтадан қашуға мәжбүр болды. Ата-Мәлік Жуайнидің жазуы бойынша, қашғарлықтар Күшліктің артта қалған сарбаздарын өлтіріп тастаған. Күшлік Памир тауларын асып, Бадахшан мен Вахан шекарасына дейін жетеді (1218 ж.). Осы жерде оны аңшылар тобы ұстап алып, моңғолдарға тапсырады. Күшліктің басы шабылды, ал қытай дерегі «Юань ши» (元史) бойынша, оның басы бұрынғы билік жүргізген аймақтарда жұртқа үлгі ретінде көрсетілген. Күшліктің қызы Лиңгун хатун кейіннен Шыңғыс ханның ұлы Төлеге әйел болады және одан Құтұқту атты ұл туады. ==Дереккөздер== {{references}} [[Санат:Тарих]] [[Санат:Тарихи тұлғалар]] [[Санат:1180 жылы туғандар]] [[Санат:1218 жылы қайтыс болғандар]] ghd3ffk140nn913jhc606o0mctoilo5 10 547588 3480056 2522260 2025-06-15T04:23:27Z Sagzhan 29953 3480056 wikitext text/x-wiki {{Навигациялық кесте |аты = Ақ Орда хандары |state = <includeonly>{{{state|autocollapse}}}</includeonly> |сурет = |тақырып = [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]]ның хандары |үсті = |titlestyle = background:#C6C9FF |groupstyle = background:#C6C9FF |abovestyle = background:#C6C9FF |oddstyle = |бөлім1 = |тізім1 = {{nobr|[[Орда Ежен хан]] •}} {{nobr|[[Күнқыран хан]] •}} {{nobr|[[Қоныша хан]] •}} {{nobr|[[Баян хан]] •}} {{nobr|[[Сасы Бұқа хан]] •}} {{nobr|[[Ерзен хан]] •}} {{nobr|[[Мүбәрәк Қожа хан]] •}} {{nobr|[[Шымтай хан]] •}} {{nobr|[[Ұрыс хан]] •}} {{nobr|[[Тоқтақия хан]] •}} {{nobr|[[Темірмәлік хан]] •}} {{nobr|[[Тоқтамыс хан]] •}} {{nobr|[[Құйыршық хан]] •}} {{nobr|[[Барақ хан]] •}} |бөлім2 = |тізім2 = |бөлім3 = |тізім3 = |асты = }} <noinclude>[[Санат:Навигациялық үлгілер:Монархтар]]</noinclude> 8cgax0552ymmbp3o5v64evk5iqfrrkb 0 547836 3480068 3479862 2025-06-15T04:34:55Z Sagzhan 29953 /* Жанұясы */ 3480068 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Темірмәлік хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Титулы = [[Ақ Орда]]ның 11-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1377 жыл|1377]] | Басқаруын аяқтады = [[1378 жыл|1378]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Тоқтақия хан]] | Ізбасары = [[Тоқтамыс хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = белгісіз | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1378 | Қайтыс болған жері = [[Қазақстан]] | Жерленді = | Династия = [[Орда Ежен хан|Ордаежендіктер]] | Туған кездегі есімі = | Әкесі = [[Ұрыс хан]] | Анасы = | Жұбайы = | Балалары =[[Шәдібек хан]], [[Темірқұтылық хан]] | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = }} '''Темірмәлік хан''' — 1377-1378 жылдары билік еткен [[Ақ Орда]]ның ханы. [[Ұрыс хан]]ның үшінші ұлы әрі мұрагері. == Өмір баяны == Үлкен ағасы [[Құтлұғ Бұға|Құтлық Бұға]] 1376 жылы [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыспен]] болған шайқаста қаза болған. [[Ұрыс хан]] да 1377 жылы [[Әмір Темір]] мен [[Тоқтамыс хан|Тоқтамысқа]] қарсы жорықта қайтыс болады. Оның мұрагері [[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] содан екі айдан соң дүниеден өтті. Сүйтіп таққа оның інісі, Ұрыстың үшінші ұлы Темірмәлік отырады. Темірмәлік өзінің жағымсыз өмір салтымен белгілі болғанды. Ол сұлу әйелдерді біреудің әйелі не қызы болғанына қарамай тартып алатын еді. Осы қылықтары үшін Ақ Орада әмірлері мен басшылары арасында ханның жаулары пайда бола бастайды. 1377 жылы әмірлердің талабымен Темірмәлік Тоқтамысқа қарсы жорық ұйымдастырады. Ұрыс хан кезінен бері келе жатқан қолбасшылардың арқасында Темірмәлік жеңіске жетеді. Әкесі мен ағаларының қазасына себеп болған Тоқтамыс қайтадан Темірге қашып пана табады. Алайда Темірмәлікке наразылықтың күшейгені сонша, Ақ Орданың ең беделді өкілдері Тоқтамыстың жағына өте бастайды. Ұрыс ханға қызмет еткен беклербек [[Қазаншы бек|Қазаншы]] Темірмәліктен кеткен кезде, оның орнына маңғыт әмірі [[Балтышақ]] тағайындалады. Оның үлкен үлы [[Иса бек|Иса]] [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Ордаға]] қызмет етсе, кіші ұлы [[Едіге]] Тоқтамыс жағына өткендердің қатарында болатын. Сүйтіп Едіге мен Исаның арқасында [[Сығанақ|Сығанақтағы]] ақсүйектер ханға қарсы қастандық ұйымдастырады. Нәтижесінде 1378 жылы Сығанақ әмірлері Тоқтамысты таққа шақырып, [[Сауран]] мен [[Отырар]] қалалары оған ұрыссыз беріледі. Темірмәлік Тоқтамысты шайқаста жеңуді жоспарлағанымен, оның әскерлері Тоқтамыс жағына соғыссыз өтіп кетеді. Темірмәлік бірнеше сенімді әмірлері мен қорғаушыларының көмегімен қашуға әрекеттенеді. Бірақ хан қолға түсіп, Тоқтамыстың бұйрығымен басы алынады. Беклербегі Балтышаққа Тоқтамыс жағына қызметке өтуді ұсынса да, ол бас тартып, ханымен бірге өлтіріліп, сол бейітке жерленген. == Жанұясы == Темірмәліктің екі ұлы болды – [[Шәдібек хан]] және [[Темір Құтлық хан]]. Олардың ұрпақтары [[Алтын Орда]] және одан ыдыраған [[Ұлы Орда|Ұлы орда]], [[Астрахан хандығы|Астрахан]], [[Қасым хандығы|Қасым]], [[Қазан хандығы|Қазан]] хандықтары мен [[Бұхара хандығы|Бұхарада]] [[Аштархан әулеті|хан]] болды. == Әдебиет == *Р.Ю. Почекаев. «Орда патшалары» - Санкт-Петербург. Еуразия. 2010 {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Ақ Орда хандары]] [[Санат:Орда Ежен әулеті]] bqjwifmtz36vc3uu4dyx3dygaj0jgpe 3480073 3480068 2025-06-15T04:41:22Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480073 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Темірмәлік хан | Шынайы есімі = | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Титулы = [[Ақ Орда]]ның 11-ші ханы | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1377 жыл|1377]] | Басқаруын аяқтады = [[1378 жыл|1378]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Тоқтақия хан]] | Ізбасары = [[Тоқтамыс хан]] | Тәж кигізу жорасы = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Діні = [[Ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = белгісіз | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1378 | Қайтыс болған жері = [[Қазақстан]] | Жерленді = | Династия = [[Орда Ежен хан|Ордаежендіктер]] | Туған кездегі есімі = | Әкесі = [[Ұрыс хан]] | Анасы = | Жұбайы = | Балалары =[[Шәдібек хан]], [[Темір Құтлық хан]] | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = }} '''Темірмәлік хан''' — 1377-1378 жылдары билік еткен [[Ақ Орда]]ның ханы. [[Ұрыс хан]]ның үшінші ұлы әрі мұрагері. == Өмір баяны == Үлкен ағасы [[Құтлұғ Бұға|Құтлық Бұға]] 1376 жылы [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыспен]] болған шайқаста қаза болған. [[Ұрыс хан]] да 1377 жылы [[Әмір Темір]] мен [[Тоқтамыс хан|Тоқтамысқа]] қарсы жорықта қайтыс болады. Оның мұрагері [[Тоқтақия хан|Тоқтақия]] содан екі айдан соң дүниеден өтті. Сүйтіп таққа оның інісі, Ұрыстың үшінші ұлы Темірмәлік отырады. Темірмәлік өзінің жағымсыз өмір салтымен белгілі болғанды. Ол сұлу әйелдерді біреудің әйелі не қызы болғанына қарамай тартып алатын еді. Осы қылықтары үшін Ақ Орада әмірлері мен басшылары арасында ханның жаулары пайда бола бастайды. 1377 жылы әмірлердің талабымен Темірмәлік Тоқтамысқа қарсы жорық ұйымдастырады. Ұрыс хан кезінен бері келе жатқан қолбасшылардың арқасында Темірмәлік жеңіске жетеді. Әкесі мен ағаларының қазасына себеп болған Тоқтамыс қайтадан Темірге қашып пана табады. Алайда Темірмәлікке наразылықтың күшейгені сонша, Ақ Орданың ең беделді өкілдері Тоқтамыстың жағына өте бастайды. Ұрыс ханға қызмет еткен беклербек [[Қазаншы бек|Қазаншы]] Темірмәліктен кеткен кезде, оның орнына маңғыт әмірі [[Балтышақ]] тағайындалады. Оның үлкен үлы [[Иса бек|Иса]] [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Ордаға]] қызмет етсе, кіші ұлы [[Едіге]] Тоқтамыс жағына өткендердің қатарында болатын. Сүйтіп Едіге мен Исаның арқасында [[Сығанақ|Сығанақтағы]] ақсүйектер ханға қарсы қастандық ұйымдастырады. Нәтижесінде 1378 жылы Сығанақ әмірлері Тоқтамысты таққа шақырып, [[Сауран]] мен [[Отырар]] қалалары оған ұрыссыз беріледі. Темірмәлік Тоқтамысты шайқаста жеңуді жоспарлағанымен, оның әскерлері Тоқтамыс жағына соғыссыз өтіп кетеді. Темірмәлік бірнеше сенімді әмірлері мен қорғаушыларының көмегімен қашуға әрекеттенеді. Бірақ хан қолға түсіп, Тоқтамыстың бұйрығымен басы алынады. Беклербегі Балтышаққа Тоқтамыс жағына қызметке өтуді ұсынса да, ол бас тартып, ханымен бірге өлтіріліп, сол бейітке жерленген. == Жанұясы == Темірмәліктің екі ұлы болды – [[Шәдібек хан]] және [[Темір Құтлық хан]]. Олардың ұрпақтары [[Алтын Орда]] және одан ыдыраған [[Ұлы Орда|Ұлы орда]], [[Астрахан хандығы|Астрахан]], [[Қасым хандығы|Қасым]], [[Қазан хандығы|Қазан]] хандықтары мен [[Бұхара хандығы|Бұхарада]] [[Аштархан әулеті|хан]] болды. == Әдебиет == *Р.Ю. Почекаев. «Орда патшалары» - Санкт-Петербург. Еуразия. 2010 {{Ақ Орда хандары}} [[Санат:Ақ Орда хандары]] [[Санат:Орда Ежен әулеті]] 3rtbmigygw88bgu07a0g78gg6stof2c 0 595787 3480179 3478290 2025-06-15T07:30:05Z Д.Ильин 17362 3480179 wikitext text/x-wiki [[File:VSEPR acqua.png|thumb| Жұптаспаған электрондардың, жұптасқан атомдардың және байланыс бұрыштарының орналасуын көрсетеді. (Су молекуласы) Су молекуласы үшін байланыс бұрышы 104,5 ° құрайды.]] '''VSEPR теориясы''' — [[химия]]да байланысқан атомдар ядролары арқылы жүргізілетін жорамал сызықтар арасындағы бұрышын болжауға арналған модель болып табылады. <ref name="Jolly">{{cite book|last=Jolly |first=W. L.|title=Modern Inorganic Chemistry |publisher=McGraw-Hill |year=1984 |pages=77–90 |ISBN= 0-07-032760-2}}</ref> VSEPRтің маңызы - [[атом]]ды қоршаған валентті электрондардың жұптары бір-бірін тебуге бейімделген және осылайша арасындағы тебілуді азайту әдісін ескере отыру арқылы молекулалардың геометриясын анықтауға мүмкіндік аламыз. Гиллеспи, Паули шығарылу принципіне байланысты бір электронның екінші электронды тебуі, электростатикалық күштен гөрі молекулярлық геометрияны анықтауда маңызды екенін атап өтті. <ref name="Fiftyyears">{{cite journal | last1 = Gillespie | first1 = R. J. | year = 2008 | title = Fifty years of the VSEPR model | url = | journal = Coord. Chem. Rev. | volume = 252 | issue = | pages = 1315–1327 | doi=10.1016/j.ccr.2007.07.007 | issn=0010-8545 }}</ref> Бұл теория математикалық толқындық функцияларға емес, электрондардың тығыздығына негізделе отырып жасалған. Сәйкесінше, екеуінің де молекулярлық формаға ие болғанына қарамастан, ол орбитальды гибридтенумен байланысты емес. <ref>{{citation | last= Gillespie | first=R. J. | year=2004 | title=Teaching molecular geometry with the VSEPR model | journal=[[Journal of Chemical Education|J. Chem. Educ.]] | volume=81 | issue=3 | pages=298–304 | doi=10.1021/ed081p298 |bibcode = 2004JChEd..81..298G }}</ref> == Тарихы == Молекулярлық геометриямен электрондар арасындағы корелляция идеясы 1939 жылы Жапондық ғалым [[Рютаро Цучида]] ұсынған болатын <ref>{{cite journal|journal=[[Chemical Society of Japan|J. Chem. Soc. Jpn.]]|volume=60 |year=1939|issue=3|pages= 245–256|doi=10.1246/nikkashi1921.60.245|script-title=ja:新簡易原子價論 |trans-title=New simple valency theory|first=Ryutarō |last=Tsuchida|language=Japanese}}</ref>, ал 1940 жылы [[Нейвил Сиджвик]] пен [[Герберт Пауэлл]] «Бейкерлік дәрістер» кезінде [[Оксфорд университеті]]нде жеке тақырып ретінде баршаға жариялаған болатын<ref>{{cite journal | last1 = Sidgwick | first1 = N. V. | last2 = Powell | first2 = H. M. | year = 1940 | title = Bakerian Lecture. Stereochemical Types and Valency Groups | url = http://rspa.royalsocietypublishing.org/content/176/965/153.abstract | journal = Proc. Roy. Soc. A | volume = 176 | issue = | pages = 153–180 | doi=10.1098/rspa.1940.0084| bibcode = 1940RSPSA.176..153S }}</ref>. 1957 жылы [[Лондон колледж университеті]]нің профессорлары [[Рональд Гиллеспи]] мен [[Рональд Сидней Ньюгмол]] бар концепттің егжей тегжейін зерттеп, оның геометриясының жан-жақтылығына көз жеткізді. <ref name="Gill1957">{{cite journal | last1=Gillespie|first1=R. J.|author1-link=Ronald Gillespie|last2=Nyholm|first2=R. S.|author2-link=Ronald Sydney Nyholm| year = 1957 | title = Inorganic stereochemistry | journal = Quart. Rev. Chem. Soc. | volume = 11 | page = 339|doi=10.1039/QR9571100339 }}</ref><ref>{{cite journal | year = 1970 | last1=Gillespie|first1=R. J.|author1-link=Ronald Gillespie|title = The electron-pair repulsion model for molecular geometry | url = | journal = J. Chem. Educ. | volume = 47 | issue = 1 | page = 18 |doi=10.1021/ed047p18|bibcode=1970JChEd..47...18G}}</ref> == Теория негіздері == Айтылып кеткендей, VSEPR теориясы молекулалардағы сутегі емес атомдардың ай-наласында электрондық жұптардың орналасуын болжау үшін қолданылады, әсіресе қарапайым және симметриялық молекулаларды қарастырсақ, бұл жерде, орталық атомдар екі немесе оданда көп басқа атомдармен байланысады; осы негізгі атомдар-дың геометриясы және олардың өзара байланыспаған электрон жұптары өз кезегінде толықтай геометриясын анықтайды. Орталық атомның валентті қабықшасындағы электрон жұптары молекуланың [[Льюис құрылымы]]н салғанда ғана көрінеді, және ол байланысып тұрған топтар мен жұптаспаған электрондарды көрсетеді. VSEPR теориясында қос байланыс немесе үш еселік байланыс біріктірлген топ ретінде қарастырылады. Орталық атомға байланы-стырылған атомдардың санын және бір бірімен байланыспаған валентті электрондар-дан құралған жалғыз жұптар, орталық атомның стериялық саны ретінде мәлім. <ref name=Petrucci>{{cite book|last1=Petrucci |first1=R. H. |first2=Harwood |last2=W. S. |first3=Herring |last3=F. G. |title=General Chemistry: Principles and Modern Applications |publisher=Prentice-Hall |edition=8th |year=2002 |ISBN=0-13-014329-4}}</ref> Электрондық жұптар (немесе бірнеше байланыстар болған жағдайда топтар) орталық атомда орналасқан шардың бетіне жатады деп болжанады және олар арасындағы қашықтықты барынша ұлғайта отырып, олардың өзара әрекеттерін барынша азайта-тын ұстанымдарды алады.<ref name=Petrucci/>{{rp|410–417}}<ref name=Miessler>{{cite book|first1=G. L. |last1=Miessler |first2=D. A. |last2=Tarr |title=Inorganic Chemistry |edition=2nd |publisher=Prentice-Hall |year=1999 |pages=54–62 |ISBN=0-13-841891-8}}</ref> Сондықтан электронды жұптардың саны (немесе топтар) олар қабылдайтын жалпы геометрияны анықтайды. Мысалы, орталық атомды қоршап тұрған екі электронды жұп болған жағдайда, сфераның екі полюсіне ажыраған екі электронның тебілу күші минималдық болады. Сондықтан орталық атомның сыз-ықтық геометрияны, яғни жазықтықта180 градус бұрыш жасап тұрғаны анықталады. Осылайша, 4 электронды жұп оңтайлы орналасу тетраэдр болып табылады. == Тебілу бұрышы == Жалпы алғанда, молекулалардың геометриясын анықтауда, электрон жұптарының арасында байланыс бар ма, жоқ па екенін анықтау қажет. Байланыстырушы электронды жұп атомға тікелей жақын зарядталған ядросына жақын ұсталатын атомның емес (жалғыз) жұпына қарағанда, орталық атомнан жалғасатын сигма байланысымен бөліседі. Көршілес атоммен сигма байланысымен байланысып тұрған байланыстырушы электрондық жұп, оң зарядталған жалғыздық жұбына қарағанда орталық атомнан алыс қашықтықта орналасқан. Сондықтан да, бұл теорияда жалғыз жұптар ең аз тебілетіндей етіліп орналасады. Осылайша, молекулаға екі күш әртүрлі тебілу деңгейімен әсер еткен жағдайда, VSEPR теориясы арқылы молекула құрылысын болжауға болады. Бұл құрылымда, жалғыз жұптар минималды тебілуге ұшырайды. == AXЕ әдісі == Электрондық есептеудің «AXЕ әдісі» VSEPR теориясын қолдану кезінде жиі пайда-ланылады. А-орталық атомды көрсетеді және әрдайым тұспалданған индексі бар. X лигандтардың әрқайсысын білдіреді (А-ға байланыстырылған атомдар). E электрон-дардың ортаңғы атомды қоршаған ортасындағы жалғыз электрондық жұптардың санын білдіреді. X және E сандары стериялық сан деп аталады. Стериялық сан мен X пен Е-дің таралуы негізінде VSEPR теориясы келесі кестелердегідей болжамдарды жасайды. Назар аударыңыз, геометрия электронның орналасуына емес, тек атом позицияларына сәйкес аталады. Мысалы, AX2E1-дің молекуласының геометриясына сәйкес, AX2 бірдей сызықта болмайтынын білдіреді, бірақ жалғыз жұп геометрияны анықтауға көмектеседі. <center> {| class=wikitable !Steric <br> number !Molecular geometry<ref name=PetrucTable>{{cite book|last1=Petrucci |first1=R. H. |first2=Harwood |last2=W. S. |first3=Herring |last3=F. G. |title=General Chemistry: Principles and Modern Applications |publisher=Prentice-Hall |edition=8th |year=2002 |pages=413–414 (Table 11.1) |ISBN=0-13-014329-4}}</ref> <br> 0 lone pairs !Molecular geometry<ref name=Petrucci/>{{rp|413–414}}<br> 1 lone pair !Molecular geometry<ref name=Petrucci/>{{rp|413–414}}<br> 2 lone pairs !Molecular geometry<ref name=Petrucci/>{{rp|413–414}}<br> 3 lone pairs |- !2 | [[File:AX2E0-2D.png|128px]] <br> <center>[[Linear (chemistry)|Linear]] ([[Carbon dioxide|CO₂]])</center> || &nbsp; || &nbsp; || &nbsp; |- !3 | [[File:AX3E0-side-2D.png|128px]] <br> <center>[[Trigonal planar]] ([[Boron trichloride|BCl₃]])</center> || [[File:AX2E1-2D.png|128px]] <br> <center>[[Bent (chemistry)|V-shape]] ([[Sulfur dioxide|SO₂]])</center> ||&nbsp; ||&nbsp; |- !4 | [[File:AX4E0-2D.svg|128px]] <br> <center>[[Tetrahedral molecular geometry|Tetrahedral]] ([[Methane|CH₄]])</center> || [[File:AX3E1-2D.svg|128px]] <br> <center>[[Trigonal pyramidal molecular geometry|Trigonal pyramidal]] ([[Ammonia|NH₃]])</center> || [[File:AX2E2-2D.png|128px]] <br> <center>[[Bent (chemistry)|Bent]] ([[Properties of water|H₂O]])</center> ||&nbsp; |- !5 | [[File:AX5E0-2D.png|128px]] <br> <center>[[Trigonal bipyramidal molecular geometry|Trigonal bipyramidal]] ([[Phosphorus pentachloride|PCl₅]])</center> || [[File:AX4E1-2D.png|128px]] <br> <center>[[Seesaw (chemistry)|Seesaw]] ([[Sulfur tetrafluoride|SF₄]])</center> || [[File:AX3E2-2D.png|128px]] <br> <center>[[T-shaped (chemistry)|T-shaped]] ([[Chlorine trifluoride|ClF₃]])</center> || [[File:AX2E3-2D.png|128px]] <br> <center>[[Linear (chemistry)|Linear]] ([[Triiodide|{{chem|I|3|-}}]])</center> |- !6 | [[File:AX6E0-2D.png|128px]] <br> <center>[[Octahedral molecular geometry|Octahedral]] ([[Sulfur hexafluoride|SF₆]])</center> || [[File:AX5E1-2D-1.svg|128px]] <br> <center>[[Square pyramidal molecular geometry|Square pyramidal]] ([[Bromine pentafluoride|BrF₅]])</center> || [[File:AX4E2-2D.png|128px]] <br> <center>[[Square planar]] ([[Xenon tetrafluoride|XeF₄]])</center> || &nbsp; |- !7 | [[File:AX7E0-2D.png|128px]] <br> <center>[[Pentagonal bipyramidal molecular geometry|Pentagonal bipyramidal]] ([[Iodine heptafluoride|IF₇]])<ref name=Miessler/></center> ||[[File:AX6E1-2D.png|128px]] <br> <center>[[Pentagonal pyramidal molecular geometry|Pentagonal pyramidal]] ({{chem|XeOF|5|-}})<ref name=Baran2000/></center> ||[[File:AX5E2-2D.png|128px]] <br> <center>[[Pentagonal planar molecular geometry|Pentagonal planar]] ([[Tetramethylammonium pentafluoroxenate|{{chem|XeF|5|-}}]])<ref name=Housecroft/>{{rp|498}}</center> || &nbsp; |- !8 | <br> <center>[[Square antiprismatic molecular geometry|Square antiprismatic]]<br> ({{chem|TaF|8|3-}})<ref name=Miessler/></center> || <br> &nbsp; || &nbsp; || &nbsp; |- !9 | <br> <center>| [[Tricapped trigonal prismatic molecular geometry|Tricapped trigonal prismatic]] ([[Potassium nonahydridorhenate|{{chem|ReH|9|2-}}]])<ref name=Housecroft/>{{rp|254}}<br> ''or''<br> [[Capped square antiprismatic molecular geometry|Capped square antiprismatic]]{{citation needed|date=June 2014}}</center> || &nbsp; || &nbsp; || &nbsp; |- |} </center> == Мысалдар == Метан молекуласы (CH4) тетраэдралық болып табылады, өйткені төрт жұп электрон бар. Төрт сутегі атомы тетраэдр шыңдарында орналасады және байланысбұрышы cos-1 (- 1/3) ≈ 109 ° 28 '. Бұлмолекуланың AX4 түрі деп аталады. Жоғарыда аталып өткендей, A орталық атомды білдіреді және X сыртқы атомды білдіреді. Аммиак молекуласы (NH3) үш жұп электрон байланысқан, бірақ азот атомында элек-трондардың жалғыз жұп электроны бар. Басқа атоммен байланыспаған; дегенмен, ол негізгі пішіннің өзгеріуне тебілулер арқылы әсер етеді. Жоғарыдағы метанда мәселен, электрондық тығыздықтың төрт аймағы бар. Сондықтан аймақтардың электрондардың тығыздығының жалпы бағыты тетраэдралы болып табылады. Екінші жағынан, тек үш сыртқы атом бар. БұлAX3E типті молекула деп аталады, себебі жалғыз жұп Е болып табылады. Молекулалық пішіні немесе геометриясы тек атом ядроларының геометри-ялық орналасуын сипаттайды, бұл тек аммиак молекуласы болғандықтан тригональды пирамида болып табылады. ==Сыртқы сілтемелер== {{Wikibooks|A-level Chemistry/OCR (Salters)|Molecular geometry#Molecular_geometry_and_lone_pairs|Molecular geometry and lone pairs}} * [http://www.3dchem.com/ 3D Chem] – Chemistry, structures, and 3D Molecules * [http://arquivo.pt/wayback/20160523113736/http://www.iumsc.indiana.edu/ IUMSC] – Indiana University Molecular Structure Center ==Оқу материалдары== * {{cite book|title=Chemistry: Foundations and Applications|editor-first=J. J. |editor-last=Lagowski |location=New York |publisher=Macmillan |date=2004 |ISBN=0-02-865721-7 |volume=3 |pages=99–104}} ==Дереккөздер== {{reflist|30em}} [[Санат:Химиялық байланыс]] [[Санат:Химиялық теориялар]] bg1xe3ndlih1bzhqtsxufjoj9x0mkx4 3480184 3480179 2025-06-15T08:28:17Z Д.Ильин 17362 3480184 wikitext text/x-wiki [[File:VSEPR acqua.png|thumb| Жұптаспаған электрондардың, жұптасқан атомдардың және байланыс бұрыштарының орналасуын көрсетеді. (Су молекуласы) Су молекуласы үшін байланыс бұрышы 104,5 ° құрайды.]] '''VSEPR теориясы''' — [[химия]]да байланысқан атомдар ядролары арқылы жүргізілетін жорамал сызықтар арасындағы бұрышын болжауға арналған модель болып табылады. <ref name="Jolly">{{cite book|last=Jolly |first=W. L.|title=Modern Inorganic Chemistry |publisher=McGraw-Hill |year=1984 |pages=77–90 |ISBN= 0-07-032760-2}}</ref> VSEPRтің маңызы - [[атом]]ды қоршаған валентті электрондардың жұптары бір-бірін тебуге бейімделген және осылайша арасындағы тебілуді азайту әдісін ескере отыру арқылы молекулалардың геометриясын анықтауға мүмкіндік аламыз. Гиллеспи, Паули шығарылу принципіне байланысты бір электронның екінші электронды тебуі, электростатикалық күштен гөрі молекулярлық геометрияны анықтауда маңызды екенін атап өтті. <ref name="Fiftyyears">{{cite journal | last1 = Gillespie | first1 = R. J. | year = 2008 | title = Fifty years of the VSEPR model | url = | journal = Coord. Chem. Rev. | volume = 252 | issue = | pages = 1315–1327 | doi=10.1016/j.ccr.2007.07.007 | issn=0010-8545 }}</ref> Бұл теория математикалық толқындық функцияларға емес, электрондардың тығыздығына негізделе отырып жасалған. Сәйкесінше, екеуінің де молекулярлық формаға ие болғанына қарамастан, ол орбитальды гибридтенумен байланысты емес. <ref>{{citation | last= Gillespie | first=R. J. | year=2004 | title=Teaching molecular geometry with the VSEPR model | journal=[[Journal of Chemical Education|J. Chem. Educ.]] | volume=81 | issue=3 | pages=298–304 | doi=10.1021/ed081p298 |bibcode = 2004JChEd..81..298G }}</ref> == Тарихы == Молекулярлық геометриямен электрондар арасындағы корелляция идеясы 1939 жылы Жапондық ғалым [[Рютаро Цучида]] ұсынған болатын <ref>{{cite journal|journal=[[Chemical Society of Japan|J. Chem. Soc. Jpn.]]|volume=60 |year=1939|issue=3|pages= 245–256|doi=10.1246/nikkashi1921.60.245|script-title=ja:新簡易原子價論 |trans-title=New simple valency theory|first=Ryutarō |last=Tsuchida|language=Japanese}}</ref>, ал 1940 жылы [[Нейвил Сиджвик]] пен [[Герберт Пауэлл]] «Бейкерлік дәрістер» кезінде [[Оксфорд университеті]]нде жеке тақырып ретінде баршаға жариялаған болатын<ref>{{cite journal | last1 = Sidgwick | first1 = N. V. | last2 = Powell | first2 = H. M. | year = 1940 | title = Bakerian Lecture. Stereochemical Types and Valency Groups | url = http://rspa.royalsocietypublishing.org/content/176/965/153.abstract | journal = Proc. Roy. Soc. A | volume = 176 | issue = | pages = 153–180 | doi=10.1098/rspa.1940.0084| bibcode = 1940RSPSA.176..153S }}</ref>. 1957 жылы [[Лондон колледж университеті]]нің профессорлары [[Рональд Гиллеспи]] мен [[Рональд Сидней Ньюгмол]] бар концепттің егжей тегжейін зерттеп, оның геометриясының жан-жақтылығына көз жеткізді. <ref name="Gill1957">{{cite journal | last1=Gillespie|first1=R. J.|author1-link=Ronald Gillespie|last2=Nyholm|first2=R. S.|author2-link=Ronald Sydney Nyholm| year = 1957 | title = Inorganic stereochemistry | journal = Quart. Rev. Chem. Soc. | volume = 11 | page = 339|doi=10.1039/QR9571100339 }}</ref><ref>{{cite journal | year = 1970 | last1=Gillespie|first1=R. J.|author1-link=Ronald Gillespie|title = The electron-pair repulsion model for molecular geometry | url = | journal = J. Chem. Educ. | volume = 47 | issue = 1 | page = 18 |doi=10.1021/ed047p18|bibcode=1970JChEd..47...18G}}</ref> == Теория негіздері == Айтылып кеткендей, VSEPR теориясы молекулалардағы сутегі емес атомдардың ай-наласында электрондық жұптардың орналасуын болжау үшін қолданылады, әсіресе қарапайым және симметриялық молекулаларды қарастырсақ, бұл жерде, орталық атомдар екі немесе оданда көп басқа атомдармен байланысады; осы негізгі атомдар-дың геометриясы және олардың өзара байланыспаған электрон жұптары өз кезегінде толықтай геометриясын анықтайды. Орталық атомның валентті қабықшасындағы электрон жұптары молекуланың [[Льюис құрылымы]]н салғанда ғана көрінеді, және ол байланысып тұрған топтар мен жұптаспаған электрондарды көрсетеді. VSEPR теориясында қос байланыс немесе үш еселік байланыс біріктірлген топ ретінде қарастырылады. Орталық атомға байланы-стырылған атомдардың санын және бір бірімен байланыспаған валентті электрондар-дан құралған жалғыз жұптар, орталық атомның стериялық саны ретінде мәлім. <ref name=Petrucci>{{cite book|last1=Petrucci |first1=R. H. |first2=Harwood |last2=W. S. |first3=Herring |last3=F. G. |title=General Chemistry: Principles and Modern Applications |publisher=Prentice-Hall |edition=8th |year=2002 |ISBN=0-13-014329-4}}</ref> Электрондық жұптар (немесе бірнеше байланыстар болған жағдайда топтар) орталық атомда орналасқан шардың бетіне жатады деп болжанады және олар арасындағы қашықтықты барынша ұлғайта отырып, олардың өзара әрекеттерін барынша азайта-тын ұстанымдарды алады.<ref name=Petrucci/>{{rp|410–417}}<ref name=Miessler>{{cite book|first1=G. L. |last1=Miessler |first2=D. A. |last2=Tarr |title=Inorganic Chemistry |edition=2nd |publisher=Prentice-Hall |year=1999 |pages=54–62 |ISBN=0-13-841891-8}}</ref> Сондықтан электронды жұптардың саны (немесе топтар) олар қабылдайтын жалпы геометрияны анықтайды. Мысалы, орталық атомды қоршап тұрған екі электронды жұп болған жағдайда, сфераның екі полюсіне ажыраған екі электронның тебілу күші минималдық болады. Сондықтан орталық атомның сыз-ықтық геометрияны, яғни жазықтықта180 градус бұрыш жасап тұрғаны анықталады. Осылайша, 4 электронды жұп оңтайлы орналасу тетраэдр болып табылады. == Тебілу бұрышы == Жалпы алғанда, молекулалардың геометриясын анықтауда, электрон жұптарының арасында байланыс бар ма, жоқ па екенін анықтау қажет. Байланыстырушы электронды жұп атомға тікелей жақын зарядталған ядросына жақын ұсталатын атомның емес (жалғыз) жұпына қарағанда, орталық атомнан жалғасатын сигма байланысымен бөліседі. Көршілес атоммен сигма байланысымен байланысып тұрған байланыстырушы электрондық жұп, оң зарядталған жалғыздық жұбына қарағанда орталық атомнан алыс қашықтықта орналасқан. Сондықтан да, бұл теорияда жалғыз жұптар ең аз тебілетіндей етіліп орналасады. Осылайша, молекулаға екі күш әртүрлі тебілу деңгейімен әсер еткен жағдайда, VSEPR теориясы арқылы молекула құрылысын болжауға болады. Бұл құрылымда, жалғыз жұптар минималды тебілуге ұшырайды. == AXЕ әдісі == Электрондық есептеудің «AXЕ әдісі» VSEPR теориясын қолдану кезінде жиі пайда-ланылады. А-орталық атомды көрсетеді және әрдайым тұспалданған индексі бар. X лигандтардың әрқайсысын білдіреді (А-ға байланыстырылған атомдар). E электрон-дардың ортаңғы атомды қоршаған ортасындағы жалғыз электрондық жұптардың санын білдіреді. X және E сандары стериялық сан деп аталады. Стериялық сан мен X пен Е-дің таралуы негізінде VSEPR теориясы келесі кестелердегідей болжамдарды жасайды. Назар аударыңыз, геометрия электронның орналасуына емес, тек атом позицияларына сәйкес аталады. Мысалы, AX2E1-дің молекуласының геометриясына сәйкес, AX2 бірдей сызықта болмайтынын білдіреді, бірақ жалғыз жұп геометрияны анықтауға көмектеседі. <center> {| class=wikitable !Steric <br> number !Molecular geometry<ref name=PetrucTable>{{cite book|last1=Petrucci |first1=R. H. |first2=Harwood |last2=W. S. |first3=Herring |last3=F. G. |title=General Chemistry: Principles and Modern Applications |publisher=Prentice-Hall |edition=8th |year=2002 |pages=413–414 (Table 11.1) |ISBN=0-13-014329-4}}</ref> <br> 0 lone pairs !Molecular geometry<ref name=Petrucci/>{{rp|413–414}}<br> 1 lone pair !Molecular geometry<ref name=Petrucci/>{{rp|413–414}}<br> 2 lone pairs !Molecular geometry<ref name=Petrucci/>{{rp|413–414}}<br> 3 lone pairs |- !2 | [[File:AX2E0-2D.png|128px]] <br> <center>[[Linear (chemistry)|Linear]] ([[Carbon dioxide|CO₂]])</center> || &nbsp; || &nbsp; || &nbsp; |- !3 | [[File:AX3E0-side-2D.png|128px]] <br> <center>[[Trigonal planar]] ([[Boron trichloride|BCl₃]])</center> || [[File:AX2E1-2D.png|128px]] <br> <center>[[Bent (chemistry)|V-shape]] ([[Sulfur dioxide|SO₂]])</center> ||&nbsp; ||&nbsp; |- !4 | [[File:AX4E0-2D.svg|128px]] <br> <center>[[Tetrahedral molecular geometry|Tetrahedral]] ([[Methane|CH₄]])</center> || [[File:AX3E1-2D.svg|128px]] <br> <center>[[Trigonal pyramidal molecular geometry|Trigonal pyramidal]] ([[Ammonia|NH₃]])</center> || [[File:AX2E2-2D.png|128px]] <br> <center>[[Bent (chemistry)|Bent]] ([[Properties of water|H₂O]])</center> ||&nbsp; |- !5 | [[File:AX5E0-2D.png|128px]] <br> <center>[[Trigonal bipyramidal molecular geometry|Trigonal bipyramidal]] ([[Phosphorus pentachloride|PCl₅]])</center> || [[File:AX4E1-2D.png|128px]] <br> <center>[[Seesaw (chemistry)|Seesaw]] ([[Sulfur tetrafluoride|SF₄]])</center> || [[File:AX3E2-2D.png|128px]] <br> <center>[[T-shaped (chemistry)|T-shaped]] ([[Chlorine trifluoride|ClF₃]])</center> || [[File:AX2E3-2D.png|128px]] <br> <center>[[Linear (chemistry)|Linear]] ([[Triiodide|{{chem|I|3|-}}]])</center> |- !6 | [[File:AX6E0-2D.svg|128px]] <br> <center>[[Octahedral molecular geometry|Octahedral]] ([[Sulfur hexafluoride|SF₆]])</center> || [[File:AX5E1-2D-1.svg|128px]] <br> <center>[[Square pyramidal molecular geometry|Square pyramidal]] ([[Bromine pentafluoride|BrF₅]])</center> || [[File:AX4E2-2D.png|128px]] <br> <center>[[Square planar]] ([[Xenon tetrafluoride|XeF₄]])</center> || &nbsp; |- !7 | [[File:AX7E0-2D.png|128px]] <br> <center>[[Pentagonal bipyramidal molecular geometry|Pentagonal bipyramidal]] ([[Iodine heptafluoride|IF₇]])<ref name=Miessler/></center> ||[[File:AX6E1-2D.png|128px]] <br> <center>[[Pentagonal pyramidal molecular geometry|Pentagonal pyramidal]] ({{chem|XeOF|5|-}})<ref name=Baran2000/></center> ||[[File:AX5E2-2D.png|128px]] <br> <center>[[Pentagonal planar molecular geometry|Pentagonal planar]] ([[Tetramethylammonium pentafluoroxenate|{{chem|XeF|5|-}}]])<ref name=Housecroft/>{{rp|498}}</center> || &nbsp; |- !8 | <br> <center>[[Square antiprismatic molecular geometry|Square antiprismatic]]<br> ({{chem|TaF|8|3-}})<ref name=Miessler/></center> || <br> &nbsp; || &nbsp; || &nbsp; |- !9 | <br> <center>| [[Tricapped trigonal prismatic molecular geometry|Tricapped trigonal prismatic]] ([[Potassium nonahydridorhenate|{{chem|ReH|9|2-}}]])<ref name=Housecroft/>{{rp|254}}<br> ''or''<br> [[Capped square antiprismatic molecular geometry|Capped square antiprismatic]]{{citation needed|date=June 2014}}</center> || &nbsp; || &nbsp; || &nbsp; |- |} </center> == Мысалдар == Метан молекуласы (CH4) тетраэдралық болып табылады, өйткені төрт жұп электрон бар. Төрт сутегі атомы тетраэдр шыңдарында орналасады және байланысбұрышы cos-1 (- 1/3) ≈ 109 ° 28 '. Бұлмолекуланың AX4 түрі деп аталады. Жоғарыда аталып өткендей, A орталық атомды білдіреді және X сыртқы атомды білдіреді. Аммиак молекуласы (NH3) үш жұп электрон байланысқан, бірақ азот атомында элек-трондардың жалғыз жұп электроны бар. Басқа атоммен байланыспаған; дегенмен, ол негізгі пішіннің өзгеріуне тебілулер арқылы әсер етеді. Жоғарыдағы метанда мәселен, электрондық тығыздықтың төрт аймағы бар. Сондықтан аймақтардың электрондардың тығыздығының жалпы бағыты тетраэдралы болып табылады. Екінші жағынан, тек үш сыртқы атом бар. БұлAX3E типті молекула деп аталады, себебі жалғыз жұп Е болып табылады. Молекулалық пішіні немесе геометриясы тек атом ядроларының геометри-ялық орналасуын сипаттайды, бұл тек аммиак молекуласы болғандықтан тригональды пирамида болып табылады. ==Сыртқы сілтемелер== {{Wikibooks|A-level Chemistry/OCR (Salters)|Molecular geometry#Molecular_geometry_and_lone_pairs|Molecular geometry and lone pairs}} * [http://www.3dchem.com/ 3D Chem] – Chemistry, structures, and 3D Molecules * [http://arquivo.pt/wayback/20160523113736/http://www.iumsc.indiana.edu/ IUMSC] – Indiana University Molecular Structure Center ==Оқу материалдары== * {{cite book|title=Chemistry: Foundations and Applications|editor-first=J. J. |editor-last=Lagowski |location=New York |publisher=Macmillan |date=2004 |ISBN=0-02-865721-7 |volume=3 |pages=99–104}} ==Дереккөздер== {{reflist|30em}} [[Санат:Химиялық байланыс]] [[Санат:Химиялық теориялар]] dno133oxa7tqggu4xhpmgpjjd2xjla9 3 602279 3480162 2772376 2025-06-15T07:09:01Z 2A03:32C0:6002:3663:1:0:F864:D93E Беттің барлық мағлұматын алып тастады 3480162 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 3 604078 3480036 2783405 2025-06-15T03:53:09Z Sagzhan 29953 Беттің барлық мағлұматын алып тастады 3480036 wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 3480038 3480036 2025-06-15T03:54:52Z Sagzhan 29953 3480038 wikitext text/x-wiki {{Мұрағат|2016-2017 жылғы талқылаулар|2018-2025 жылғы талқылаулар}} == Sony Pictures Entertainment == Sony Pictures Entertainment мақаласына сәйкесінше үлгі санаттар қойып уикилендіріп шығыңыз, қанша дегенмін әкімшісіз ғой --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 12:32, 2018 ж. маусымның 18 (+06) == [[Түгел Сәдібек]] == Сәлем! Осы тұлғаның руын білесіз бе? ШҚО-дан.--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]]) 10:56, 2019 ж. мамырдың 24 (+06) == Джокер (фильм) == Джокер (фильм) мақаласына үлгі мен санат қойып шығыңыз. Интеруикиді өзім қойып шықтым --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:12, 2019 ж. маусымның 21 (+06) * Сосын ешбір сөзге сілтеме жасалмаған (тек фильмге қатысты, кейіпкер, актер сияқтылар) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 15:23, 2019 ж. шілденің 5 (+06) == -ның, -нің == -ның, -нің неге қосып жатсыз. Байқасаңыз санаттарда жалғаусыз жазып жатырмыз. Бәрін қайттан жасау керек [[File:SMirC-facepalm.svg|20px]] --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 09:58, 2019 ж. шілденің 9 (+06) == Мақала өңдеу жайлы == Суретті жүктегенде дереккөзін дұрыстап көрсету керек, яғни сілтеме арқылы (жүктелген суреттеріңіз бәрі дұрыс емес). Кино, мультфильм жайлы мақалада актерлерге сілтеме жасау керек. Сосын дереккөздердің бәрі бір жерге жиналуы мүмкін емес қой, мысалы: Мұз дәуірі 3: Динозаврлар кезең. Соларды түзетіп шықсаңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:24, 2019 ж. шілденің 22 (+06) == Бұғаттан босату == Не себептен Қазыхнов деген қатысушыны бұғаттан босаттыңыз? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:37, 2019 ж. шілденің 22 (+06) == Санат:DC Comics == Санат:DC Comics санаттарына интеруикиін қойып шығыңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 12:26, 2019 ж. қазанның 16 (+06) == Ударение == Бізде ударение жоқ, түзетіп шығыңыз. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:25, 2019 ж. қазанның 19 (+06) == Туған жыл == Туған жылы деген санатты не істеп жібердіңіз? Түзтіп шығыңыз, санаттары мен интеруики жоқ болып кетті ғой--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:52, 2019 ж. қарашаның 25 (+06) == Санат == Бізде кейбір санаттар автоматты түрде қойылады (үлгіге байланысты). Сондықтан қайталап қоймай н/е дубликат (ұқсас) санат жасап жүрмеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:22, 2019 ж. желтоқсанның 2 (+06) == Еншілес қоғам == '''Еншілес қоғам''' деп өзгертіпсіз, ''Еншілес ұйым'' дегенге қанша сөздер сілтенгенін байқадыңыз ба? Соларды түзетіп шығыңыз енді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:47, 2019 ж. желтоқсанның 13 (+06) == Тексерілмеген мақалалар == [[:Санат:Уикипедия:Тексерілмеген мақалалар]] бетінде бүгінгі таңда 1681 тексерілмеген мақала бар екен. Тексерілмеген мақаланың басы 2016 жылдан бастап қалыптасқан, яғни 4 жыл уақыт болды деген сөз. Осы санаттағы мақалаларды бәріміз жабылып 2016 жылғы мақаланы түгелге жуық тексеріп шықсақ қалай болады? Ай-айға бөліп алсақ. --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 00:07, 2020 ж. қаңтардың 9 (+06) :Болады. Жақсы идея [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылауы]]) 20:31, 2020 ж. қаңтардың 10 (+06) ::Мен қыркүйекті жасап жатырм [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылауы]]) 21:47, 2020 ж. қаңтардың 10 (+06) == Санат жайлы == Сіздің санатыңызды дұрыстап кетсем жоққа шығарыпсыз, Санаттар айналып жүр ғой сізде. Мысал ретінде: Тараз мақаласына '''қалалар''', '''Қазақстан қалалары''', '''Тараз''', '''облыс орталықтары''', '''Қазақстан облыс орталықтары''' деген сияқты, ал мұның бәрін бір санатқа яғни '''Тараз''' санатына жинаса болады ғой. Аталған қателіктер солай болып тұр. Маған қырсықсаңызда басқа админ үшін артық жұмыс жасатпасаңызшы --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:31, 2020 ж. наурыздың 10 (+06) == Марафон == {{Уикипедия:Хабарлама тарату/Түркі марафоны 2020}} 16:57, 2020 ж. маусымның 2 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Тылсым дүние (телесериал) == Тылсым дүние (телесериал) санаттар мен үлгі қойып шығыңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 12:40, 2020 ж. шілденің 13 (+06) == Таңдаулы мақалаға үміткер == {{WAM |header = [[АИВ/ЖИТС]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Red Ribbon.svg|150px|link=АИВ/ЖИТС]]</div> |subheader = Таңдаулы мақалаға жаңа үміткер ұсынылып, соған [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/АИВ/ЖИТС|дауыс беру жүргізіліп жатқанын]] хабарлаймыз! <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Ұсынушы пікірі: Мақаланы ағылшын уикиінен аударып шықтым, сондай-ақ жаңа мәліметтер мен Қазақстандағы жағдайды қостым. АИВ пен ЖИТСті жеке қарастырмай бір мақалада жазған дұрыс деп шештім, әйтпесе көбі екеуін жеке дерт деп ойлап жатады. Сонымен қатар елімізде АИВ/ЖИТС жайлы ақпараттандыру жеткілікті деңгейде жүргізілмейді, сол себепті тіпті үлкен кісілер де аталған дерт жайлы бейхабар. Ал Уикипедияның басты беті көп қаралатын беттердің бірі (соңғы 20 күнде басты бетті 25 мың адам қараған екен), сондықтан басты бетте тұрса, көбі кіріп, оқып, таныса ма деген үміт бар. Мақала таңдаулы мақала критерийлеріне сай деп санаймын, ақпарат жаңартылып отырады. |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] Құрметпен, [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылауы]]) 11:38, 2020 ж. тамыздың 20 (+06) }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Жақсы мақала таңдау == [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер|Жақсы мақала таңдалып жатқанын хабарлаймыз!]]. Ұсынылған 3 үміткер мақаланың біріне өз даусыңызды бере аласыз. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 19:16, 2020 ж. тамыздың 29 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == We sent you an e-mail == Hello {{PAGENAME}}, Really sorry for the inconvenience. This is a gentle note to request that you check your email. We sent you a message titled "The Community Insights survey is coming!". If you have questions, email surveys@wikimedia.org. You can [[:m:Special:Diff/20479077|see my explanation here]]. [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылауы]]) 00:52, 2020 ж. қыркүйектің 26 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Samuel_(WMF)/Community_Insights_survey/other-languages&oldid=20479295 тізімін пайдаланып User:Samuel (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Талқылау == [[Уикипедия:Форум/Администраторлар#Таңдаулы мақала/жақсы мақала|Мында]] өз пікіріңізді білдіруіңізді сұраймын. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 17:35, 2020 ж. қазанның 25 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Таңдаулы/Жақсы мақала статусынан айыру жайында == [[Уикипедия:Форум/Администраторлар форумы#Таңдаулы мақала/жақсы мақала|Мында]] өз пікіріңізді білдіруіңізді сұраймын. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 17:39, 2020 ж. қазанның 25 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Түрлендіргіш/Converter == {{Уикипедия:Хабарлама тарату/Түрлендіргіш/Converter}} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Орынсыз жою == Саламатсыз. Мөңке, Жошы тағы сол сияқты атауларды неге жойдыңыз, жояр алдында бірнеше мақалаға сілтеніп тұр деген ескерту шығады. Мән бермей жоя беріпсіз (қалпына келтірдім). Егер қате/бұрыс сілтенген беттерді жойғыңыз келсе, алдымен соған сілтенген мақаларды дұрыс атаумен түзетіп шығу керек. ендігі уақытта ескерерсіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:36, 2021 ж. сәуірдің 10 (+06) == Марафон == {{WAM |header = [[meta:m:Turkic_Marathon_2021|Түркі марафоны 2021]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Wikimedians of Turkic Languages User Group Logo.svg|150px|link=meta:Түркі тілді Уикимедиа конференциясы]]</div> |subheader = Түркі марафоны 2021 — 2021 жылдың 1 - 31 шілде аралығында өтетін контент дамытуға бағытталған халықаралық жоба. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Жоба мақсаты — түркі тілдерінде сөйлейтін елдер және олардың мәдениеті туралы мақалалар жазып, түркі тілдерінде сөйлейтін уикипедияшылар арасындағы ынтымақтастықты нығайту. Әділқазылар алқасының бағалауынан кейін көрсетілген мерзім аралығында ең көп ұпай жинаған қатысушылар марапатталатын болады. '''Марапаттар''' * 1 орын: Meloman дүкендер желісінен 75 АҚШ доллары ( ≈ 32 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 2 орын: Meloman дүкендер желісінен 60 АҚШ доллары ( ≈ 25 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 3 орын: Meloman дүкендер желісінен 50 АҚШ доллары ( ≈ 21 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 4 орын: Meloman дүкендер желісінен 40 АҚШ доллары ( ≈ 17 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 5 орын: Meloman дүкендер желісінен 25 АҚШ доллары ( ≈ 10 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. Қазақша Уикипедияға үлес қосқысы келетін кез келген адам жоба бетіне өтіп қатысушылар тізіміне өз атын қосса болады. Іске сәт! <center>{{Clickable button 2|Жоба:Түркі_марафоны_2021|Жарысқа қатысу|class=mw-ui-progressive}}</center><br /> |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2885974 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == How we will see unregistered users == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin=content/> Hi! You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki. When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by the Wikimedia Foundation Legal department, because norms and regulations for privacy online have changed. Instead of the IP we will show a masked identity. You as an admin '''will still be able to access the IP'''. There will also be a new user right for those who need to see the full IPs of unregistered users to fight vandalism, harassment and spam without being admins. Patrollers will also see part of the IP even without this user right. We are also working on [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|better tools]] to help. If you have not seen it before, you can [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|read more on Meta]]. If you want to make sure you don’t miss technical changes on the Wikimedia wikis, you can [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe]] to [[m:Tech/News|the weekly technical newsletter]]. We have [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|two suggested ways]] this identity could work. '''We would appreciate your feedback''' on which way you think would work best for you and your wiki, now and in the future. You can [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|let us know on the talk page]]. You can write in your language. The suggestions were posted in October and we will decide after 17 January. Thank you. /[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]<section end=content/> </div> 00:17, 2022 ж. қаңтардың 5 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(5)&oldid=22532651 тізімін пайдаланып User:Johan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Таңдаулы мақалаға үміткер == {{WAM |header = [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Goldenwiki 2.png|100px|link=Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]]</div> |subheader = Қарақұрдым мақаласының таңдаулы мақалаға үміткерлігі. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = [[Қара құрдым]] мақаласы таңдаулы мақалаға толық лайық деп санаймын. Мұл мақалыны жазған өзім емес {{@|Alphy Haydar}} мырза жеті жылдан бері қазақша Уикипедияға үлес қосып келеді. Мақала тілі өте жаттық, әрі ғылыми стилде жазылған. Қанша жылдан бері [[Басты бет]]тегі таңдаулы мақала өзгерген жоқ. Енді өзгерттетін кез келді. Сонымен қоса осы уақытқа дейін ғылымға қатысты мақалалар таңдаулы мақала статусын көп алған жоқ. Ғылымға басымдық бере отырып осы мақаланы таңдаулы мақала деңгейіне көтерейік. <center>{{Clickable button 2|Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым|Дауыс беру|class=mw-ui-progressive}}</center><br /> |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2970000 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022 == {{WAM |header = [[meta:m:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022|Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Wikidata 2022 Istanbul social media campaign 02.jpg|right|thumb|300px|Wikidata 2022 Istanbul|link=meta:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]]</div> |subheader = Конференция 2022 жылдың 21-23 қазаны аралығында Түркияның [[Ыстанбұл]] қаласында өтеді. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Құрметті достар, Ыстамбұл Уикидерек конференциясына стипендия алуға өтінімдер ашық екенін хабарлауға қуаныштымын. Егер сіз түркі қауымдастығының өкілі болсаңыз және түркі тілдеріндегі Уикимедиа жобаларына белсенді қатысатын болсаңыз, онда сіз стипендияға өтініш бере аласыз. Өтініштер 2022 жылдың 30 маусымы, UTC 23:59 дейін қабылданады. Үміткерлер толық стипендияға өтініш бере алады. Толық стипендия Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы (Wikimedians of Turkic Languages User Group) ұйымдастыратын конференция кезінде жеке тұлғаның екіжақты саяхат, ортақ тұрғын үй және тамақтану құнын қамтиды. * Түркі тіліндегі уикимедиашыларға арналған Wikidata Training туралы қосымша ақпарат алу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/53dX * Стипендия, тіркеу және өтініш формасы туралы көбірек білу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/5FFv Бұған қоса, Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы жобалары мен оқиғалары туралы ақпарат пен жаңалықтар алу үшін біздің пошталық тізімге (https://w.wiki/5FFw) жазылуға шақырамыз. Барлық жақсылықты тілеймін [[User:Mehman97|<span style="color:#ff0500">'''''Mehman'''''</span>]] [[User Talk:Mehman97|<span style="color:#0500ff">'''''97'''''</span>]] 03:48, 2022 ж. маусымның 11 (+06) |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3014707 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Таңдаулы мақалаға дауыс беру == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қымыз]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 15:22, 2022 ж. қазанның 20 (+06) : {{like|username=Ерден Карсыбеков}} == Kasymov дегенге байланысты == Құрметті қатысушы, мына бетте [[Уикипедия:Администратор құқығынан айыру]] өз дауысыңызды қалдыра аласыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 15:15, 2022 ж. қарашаның 3 (+06) == Тексерістен өткізу == Кеш жарық Сағжан мырза! Тексерістен өтті деген белгіні жай ғана ала салмай, мұқият сүзгіден өткізіп, бірақ алған дұрыс-ау. Үлгілер толық жазылмаған, сілтемелер жоқ немесе онды-солды қоя берген, санаттар жеткіліксіз немесе орынсыз тағы сол сияқты шағын қателер қалып қойып жатыр. Соны ескерерсіз деген үміттемін, онсызда сапасы сын көтермейтін қаз уикипедияға тағыда үлес көбейтпей) [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:19, 2022 ж. қарашаның 11 (+06) : Шағын қателерді айтқанда, сенен бастау керек. Мына сөздердің дұрыс нұсқалары келесідей, білмесең: "ескерерсіз", "оңды-солды", "онсыз да", "тағы да". --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 22:48, 2022 ж. қарашаның 11 (+06) == Жақсы мақалаға дауыс беру == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Рабиндранат Тагор]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 13:06, 2022 ж. қарашаның 22 (+06) == Аудару == Кеш жарық, аудару функциясымен жасалған мақалаларда тыныс белгілері, дереккөздер сөзден алшақ, лағып жүр '''.''' (осы сияқты). Сонымен қатар туған/өлгеннен басқа санат жоқ. ''Джек Кирби'' мақаласын түзетіп шығуыңызды өтінемін, өзіңіз авторсыз әрі админсіз. Рахмет [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:32, 2022 ж. қарашаның 23 (+06) * Сонымен қатар басқа мақалаларда да бірінші айтып кеткен кемшіліктер шығып жатыр, сондықтан өңдеп шығуыңызды өтінемін --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:35, 2022 ж. қарашаның 23 (+06) == Тұлға жайындағы мақала атауы == [https://kk.wikipedia.org/wiki/Topic:X7uac9f4bufkyp2k Мында] өз пікіріңізді білдіруіңізді сұраймын. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 22:43, 2022 ж. қарашаның 29 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3014707 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Бауыржан Момышұлы == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Бауыржан Момышұлы]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 16:16, 2022 ж. желтоқсанның 3 (+06) : Sagzhan, сіздің ескертулеріңіз ескеріліп, барлық жасыл сілтемелер айырбастырылды, төрт жаңа дереккөз қосылды. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 20:38, 2023 ж. қаңтардың 13 (+06) == Жақсы мақалаға дауыс беру == Құрметті Sagzhan, [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Қайрат Ноғайбайұлы Рысқұлбеков]] деген бетте өз дауысыңызды әлде ойынызды қалдырынзшы --[[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]]([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылауы]]) 15262, 2022 ж. қарашаның 4 (+06) [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 16:50, 2022 ж. желтоқсанның 4 (+06) == Жедел жоюдан алып тастау == Құрметті Sagzhan, Станислав Тиллих мақаласынан жедел жою белгісің алып тастай аласыз ба? Себебі мақала одан бері біаз дамыды [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 19:17, 2022 ж. желтоқсанның 20 (+06) == 2023 Қазақ Уикимедиа конференциясы == {{WAM |header = [[meta:Wikimedia Community of Kazakh language User Group/Events/Conference|2023 Қазақ Уикимедиа конференциясы]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Central Downtown Astana 2.jpg|right|thumb|300px|2023 Астанадағы конференция|link=meta:Wikimedia Community of Kazakh language User Group/Events/Conference]]</div> |subheader = 2023 жылғы 3-4 маусым күндері Астанада болады.<div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Құрметті достар, Астанада болатын Уикимедиа конференциясына стипендия алуға өтінім қабылданып жатқанын қуана хабарлаймыз. Қазақша сөйлейтін уикимедиашылар қауымдастығының өкілі болсаңыз әрі қазақ тіліндегі Уикимедиа жобаларына үлес қоссаңыз, осы конференцияға қатысу үшін стипендияға өтініш бере аласыз. Стипендияның екі түрі болмақ: жол мен қонақ үйге кететін шығынды толық қамтитыны және тек жолды қамтитын жартылай стипендия. * Конференция жайлы толығырақ білу үшін және стипендияға өтініш беру үшін мына парақшаны оқып көріңіз: [[meta:Wikimedia Community of Kazakh language User Group/Events/Conference|Қазақ Уикимедиа конференциясы 2023]] * Конференцияда қандай тақырып қозғалғанын қалайтыныңызды айтқыңыз келса, бұл шарадан не күтетініңізді жеткізгіңіз келсе, мына сауалнаманы толтырыңыз: [https://docs.google.com/forms/d/1QBS6WXkv0dChIHcwhG325Dyu2mu_Hctcev78_f9Yoec/viewform?edit_requested=true сауалнамаға сілтеме] </div> |footer = Ізгі ниетпен, [[Қатысушы:Amangeldi Mukhamejan|Amangeldi Mukhamejan]] ([[Қатысушы талқылауы:Amangeldi Mukhamejan|талқылау]]) }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3104995 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Baribar.kz сайты туралы өшірмей ақ қою керек еді == Қазақ тіліндегі алғашқы сұрақ жауап туралы сайт қой ол. Орыстарда да ответы майл ру жарнама болмай ақ тұр ғой . [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 16:09, 2023 ж. наурыздың 4 (+06) == Цензура Nurtenge == Можно спросить, почему участник Nurtenge все время удаляет мои комментарии? На странице Касумова я написал о его ошибке, но его дружок удалил эту запись: Глупенький Касумов, название Кливленд должно остаться, «Клевалэнд» такого названия не существует. Учи английский. --[[Қатысушы:Аль-Ишак|Аль-Ишак]] ([[Қатысушы талқылауы:Аль-Ишак|талқылау]]) 16:11, 2023 ж. қыркүйектің 22 (+06) :Білмедім [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылау]]) 08:41, 2023 ж. қазанның 11 (+06) == ЖОЮ == Неге басқа мақалаға сілтенген мақалаларды жойып жатырсыз? Мысалға Стресс?? [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:20, 2023 ж. қазанның 12 (+06) == Конвертерді жою == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Форум/Техникалық#Қазақ-латын-төте конвертерің толықтай жою|Мына]] жерде өте маңызды тақырып қозғалып жатыр, қауымдастық мүшесі ретінде ойыңызды қалдырып кетуге шақырамын. Құрметпен, [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 17:06, 2023 ж. қазанның 29 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3104995 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Бітікші сайлау == Жаңа бітікші сайлап жатырмыз, сол себепті [[Уикипедия:Бітікшілерді сайлау|мына жерде]] дауыс беруіңізді сұраймыз. <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3222019 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Қазақ Уикимедиа конференциясы 2024 == Биылғы кезекті Қазақ Уикимедия конференциясы Қазақ Уикипедиясының туған күніне орай ұйымдастырылмықшы, нақты уақыты мен орны алда белгілі болады, әзірге қауымдастық пікірін білу мақсатында, [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSdO1bp-Qvl5XEcv_qkVUNBF6pQrxtTHZ9nkUYT1M2f-f6IkzQ/viewform?usp=sf_link мына бір сауалнаманы] толтыруыңызды сұраймыз. [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 22:46, 2024 ж. қаңтардың 30 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3222019 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Администраторды сайлау‎ == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Администраторларды сайлау‎|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 18:26, 2024 ж. ақпанның 13 (+06) == Титаник == Кеш жарық, Титаникке қатысты мақалаларды бастап жатыр екенсіз. Алайда дереккөздерде қателер шығып жатыр, аралары ашық (''түзетілді''). Мазмұнын қарамадым, бірақ та орыс тілінен тікелей дубликат жасалғандықтан қателер бар сияқты: Карпатия мақаласында, суреттің тақырыбы '''«Карпатия» ұшырылғанға дейін''' деп жазылып тұр. Мағынасын түсіне алмадым, сол сияқты өзіңіз бастаған мақалалардың мазмұнын бір тексеріп шықсаңыз дұрыс болар еді. Кезінде солай жазған сияқтымын [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:10, 2024 ж. ақпанның 16 (+06) == Аудару == Кеш жарық, админ болғандықтан, қателіктер мейліңше аз болу керек. Грант Гастин мақаласын орыс тілінен аударған екенсіз: актер, әнші деген үлгіні қойып әрі соны толтыру керек еді. Сонда астындағы санаттың бәрі автоматты түрде толар еді, әрі дубликат болмас еді. Сонымен қатар дереккөздер мәтіннен кейін арақашықтық неге сақталып тұр? Үтір, нүкте сияқты сөздің соңында бірге тұрушы еді (байқағаным көп жерде сондай қателіктер). Жазсам, әйтеуір игнор жасайсыз, ең болмағанда админдер арасында ауызбіршілік болған дұрыс еді [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:20, 2024 ж. наурыздың 18 (+06) :Менен басқа аңдитын адамыңыз жоқ па? Оданда жаңадан келген қатысушыларға ақыл үйретіңіз, мақалаларын жоя бергенше. Өз мақалаларымды өзім жөндеп аламын [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылау]]) 12:06, 2024 ж. наурыздың 18 (+06) ::Жалғыз сізді аңдып отырған жоқпын, егер байқасаңыз қателік жіберіп жатқан қатысушылардың бәрін жазып жатырмын. Жарайды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:00, 2024 ж. наурыздың 19 (+06) == Research about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, We would like to invite you to submit your responses to the survey dedicated to the tools that are used currently across the Wikimedia projects and the tools that you want to have. This survey was made by the working group of the [[:m:Wikimedia CEE Hub|CEE Hub]], and your responses will be reviewed afterwards, as we want to continue supporting the communities. That support can be documentation for certain most used tools by other communities across the region per specific topics, finding solutions for new tools to be created in the future, creating most needed tools in the region (so called "regional wishlist list"), and many other options. ''Deadline to fill in the survey is '''20th of August, 2024'''.'' Submit your answers [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSeIwzCDKs6jXPG7EpZe-JH2Mm1odU0_MAv1bO-z-nLOq9dlug/viewform?usp=sf_link '''here'''] Thank you in advance for your time that you will dedicate in filling in this survey --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 18:07, 2024 ж. шілденің 26 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Results from the survey about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, During August 2024, we sent you a survey about the tools, so now we would like to bring to your attention the conclusions and results from the survey, which you can explore on this '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Tools|Meta page]]'''. I hope you will enjoy exploring the mentioned tools on the page, along with other conclusions from the survey. Thanks for your time, and we will continue working on this important topic. --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 17:10, 2024 ж. қазанның 7 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Сілтеме қою == Кеш жарық! Мақалаларда тақырыпқа қатысты сөздерге сілтеме қойып кету керек. Ешқандай сөздерге сілтенбеген екен [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:42, 2025 ж. сәуірдің 1 (+05) == Ахмед ибн Рүсте == Кеш жарық! Жылжыта бергеннен, ескі атауға қызыл сілтеме қалып қойды [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:47, 2025 ж. Мамырдың 9 (+05) == CEE Meeting 2025 == Сәлеметсізбе. Биыл Грекияның Салоники қаласында CEE Meeting 2025 конференциясы болады. Біздің қауымдастық атынан 2 делегат қатыса алады. [[Уикипедия:Форум/Жаңалықтар#CEE_Meeting_2025|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 23:18, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) == Join us at the Next CEE Catch up! Learn about Temporary accounts! == Hi everyone, We want to announce the tenth '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Catch up|CEE Catch Up]]''' session, which will be dedicated to the '''Temporary accounts''', as this important change is going to affect every Wikipedia soon, so it is important for patrollers and functionaries like you to understand this change. On wikis where temporary accounts are enabled, IP addresses of unregistered editors are not visible publicly. Only those who fight spam, vandalism, harassment and disinformation have access to IP addresses there. The session will take place on '''10th of June 2025, 18:00-19:00 CEST''' (check your ''[https://zonestamp.toolforge.org/1749571200 local time]''). If you are interested in this topic, then '''[[:m:Event:CEE Catch up Nr. 10 (June 2025)|sign-up for the session here]]'''. [[User:TRistovski-CEEhub|TRistovski-CEEhub]] ([[User talk:TRistovski-CEEhub|талқылау]]) 16:17, 2025 ж. мамырдың 29 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_admins&oldid=28802724 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Жылжыту == Кеш жарық! ''Барақ хан (Алтын Орда)'' деген атауға бірнеше мақала сілтеніп тұр. Соларды түзетіп шығу керек, қызыл сілтеме болып қалыпты. Жалпы ескі атауларды жояр алдында тексеріп шығу керек [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:33, 2025 ж. маусымның 14 (+05) :Жөндейтін кезде жөндеймін. Оған терлемей ақ қойыңыз [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылау]]) 08:48, 2025 ж. маусымның 15 (+05) o4enj9q3k5ivhus23xot45wx1npxm6z 3480039 3480038 2025-06-15T03:55:28Z Sagzhan 29953 3480039 wikitext text/x-wiki == Sony Pictures Entertainment == Sony Pictures Entertainment мақаласына сәйкесінше үлгі санаттар қойып уикилендіріп шығыңыз, қанша дегенмін әкімшісіз ғой --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 12:32, 2018 ж. маусымның 18 (+06) == [[Түгел Сәдібек]] == Сәлем! Осы тұлғаның руын білесіз бе? ШҚО-дан.--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]]) 10:56, 2019 ж. мамырдың 24 (+06) == Джокер (фильм) == Джокер (фильм) мақаласына үлгі мен санат қойып шығыңыз. Интеруикиді өзім қойып шықтым --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:12, 2019 ж. маусымның 21 (+06) * Сосын ешбір сөзге сілтеме жасалмаған (тек фильмге қатысты, кейіпкер, актер сияқтылар) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 15:23, 2019 ж. шілденің 5 (+06) == -ның, -нің == -ның, -нің неге қосып жатсыз. Байқасаңыз санаттарда жалғаусыз жазып жатырмыз. Бәрін қайттан жасау керек [[File:SMirC-facepalm.svg|20px]] --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 09:58, 2019 ж. шілденің 9 (+06) == Мақала өңдеу жайлы == Суретті жүктегенде дереккөзін дұрыстап көрсету керек, яғни сілтеме арқылы (жүктелген суреттеріңіз бәрі дұрыс емес). Кино, мультфильм жайлы мақалада актерлерге сілтеме жасау керек. Сосын дереккөздердің бәрі бір жерге жиналуы мүмкін емес қой, мысалы: Мұз дәуірі 3: Динозаврлар кезең. Соларды түзетіп шықсаңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:24, 2019 ж. шілденің 22 (+06) == Бұғаттан босату == Не себептен Қазыхнов деген қатысушыны бұғаттан босаттыңыз? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:37, 2019 ж. шілденің 22 (+06) == Санат:DC Comics == Санат:DC Comics санаттарына интеруикиін қойып шығыңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 12:26, 2019 ж. қазанның 16 (+06) == Ударение == Бізде ударение жоқ, түзетіп шығыңыз. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:25, 2019 ж. қазанның 19 (+06) == Туған жыл == Туған жылы деген санатты не істеп жібердіңіз? Түзтіп шығыңыз, санаттары мен интеруики жоқ болып кетті ғой--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:52, 2019 ж. қарашаның 25 (+06) == Санат == Бізде кейбір санаттар автоматты түрде қойылады (үлгіге байланысты). Сондықтан қайталап қоймай н/е дубликат (ұқсас) санат жасап жүрмеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:22, 2019 ж. желтоқсанның 2 (+06) == Еншілес қоғам == '''Еншілес қоғам''' деп өзгертіпсіз, ''Еншілес ұйым'' дегенге қанша сөздер сілтенгенін байқадыңыз ба? Соларды түзетіп шығыңыз енді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:47, 2019 ж. желтоқсанның 13 (+06) == Тексерілмеген мақалалар == [[:Санат:Уикипедия:Тексерілмеген мақалалар]] бетінде бүгінгі таңда 1681 тексерілмеген мақала бар екен. Тексерілмеген мақаланың басы 2016 жылдан бастап қалыптасқан, яғни 4 жыл уақыт болды деген сөз. Осы санаттағы мақалаларды бәріміз жабылып 2016 жылғы мақаланы түгелге жуық тексеріп шықсақ қалай болады? Ай-айға бөліп алсақ. --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 00:07, 2020 ж. қаңтардың 9 (+06) :Болады. Жақсы идея [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылауы]]) 20:31, 2020 ж. қаңтардың 10 (+06) ::Мен қыркүйекті жасап жатырм [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылауы]]) 21:47, 2020 ж. қаңтардың 10 (+06) == Санат жайлы == Сіздің санатыңызды дұрыстап кетсем жоққа шығарыпсыз, Санаттар айналып жүр ғой сізде. Мысал ретінде: Тараз мақаласына '''қалалар''', '''Қазақстан қалалары''', '''Тараз''', '''облыс орталықтары''', '''Қазақстан облыс орталықтары''' деген сияқты, ал мұның бәрін бір санатқа яғни '''Тараз''' санатына жинаса болады ғой. Аталған қателіктер солай болып тұр. Маған қырсықсаңызда басқа админ үшін артық жұмыс жасатпасаңызшы --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:31, 2020 ж. наурыздың 10 (+06) == Марафон == {{Уикипедия:Хабарлама тарату/Түркі марафоны 2020}} 16:57, 2020 ж. маусымның 2 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Тылсым дүние (телесериал) == Тылсым дүние (телесериал) санаттар мен үлгі қойып шығыңыз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 12:40, 2020 ж. шілденің 13 (+06) == Таңдаулы мақалаға үміткер == {{WAM |header = [[АИВ/ЖИТС]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Red Ribbon.svg|150px|link=АИВ/ЖИТС]]</div> |subheader = Таңдаулы мақалаға жаңа үміткер ұсынылып, соған [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/АИВ/ЖИТС|дауыс беру жүргізіліп жатқанын]] хабарлаймыз! <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Ұсынушы пікірі: Мақаланы ағылшын уикиінен аударып шықтым, сондай-ақ жаңа мәліметтер мен Қазақстандағы жағдайды қостым. АИВ пен ЖИТСті жеке қарастырмай бір мақалада жазған дұрыс деп шештім, әйтпесе көбі екеуін жеке дерт деп ойлап жатады. Сонымен қатар елімізде АИВ/ЖИТС жайлы ақпараттандыру жеткілікті деңгейде жүргізілмейді, сол себепті тіпті үлкен кісілер де аталған дерт жайлы бейхабар. Ал Уикипедияның басты беті көп қаралатын беттердің бірі (соңғы 20 күнде басты бетті 25 мың адам қараған екен), сондықтан басты бетте тұрса, көбі кіріп, оқып, таныса ма деген үміт бар. Мақала таңдаулы мақала критерийлеріне сай деп санаймын, ақпарат жаңартылып отырады. |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] Құрметпен, [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылауы]]) 11:38, 2020 ж. тамыздың 20 (+06) }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Жақсы мақала таңдау == [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер|Жақсы мақала таңдалып жатқанын хабарлаймыз!]]. Ұсынылған 3 үміткер мақаланың біріне өз даусыңызды бере аласыз. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 19:16, 2020 ж. тамыздың 29 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2769859 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == We sent you an e-mail == Hello {{PAGENAME}}, Really sorry for the inconvenience. This is a gentle note to request that you check your email. We sent you a message titled "The Community Insights survey is coming!". If you have questions, email surveys@wikimedia.org. You can [[:m:Special:Diff/20479077|see my explanation here]]. [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылауы]]) 00:52, 2020 ж. қыркүйектің 26 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Samuel_(WMF)/Community_Insights_survey/other-languages&oldid=20479295 тізімін пайдаланып User:Samuel (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Талқылау == [[Уикипедия:Форум/Администраторлар#Таңдаулы мақала/жақсы мақала|Мында]] өз пікіріңізді білдіруіңізді сұраймын. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 17:35, 2020 ж. қазанның 25 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Таңдаулы/Жақсы мақала статусынан айыру жайында == [[Уикипедия:Форум/Администраторлар форумы#Таңдаулы мақала/жақсы мақала|Мында]] өз пікіріңізді білдіруіңізді сұраймын. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 17:39, 2020 ж. қазанның 25 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Түрлендіргіш/Converter == {{Уикипедия:Хабарлама тарату/Түрлендіргіш/Converter}} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2793590 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Орынсыз жою == Саламатсыз. Мөңке, Жошы тағы сол сияқты атауларды неге жойдыңыз, жояр алдында бірнеше мақалаға сілтеніп тұр деген ескерту шығады. Мән бермей жоя беріпсіз (қалпына келтірдім). Егер қате/бұрыс сілтенген беттерді жойғыңыз келсе, алдымен соған сілтенген мақаларды дұрыс атаумен түзетіп шығу керек. ендігі уақытта ескерерсіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:36, 2021 ж. сәуірдің 10 (+06) == Марафон == {{WAM |header = [[meta:m:Turkic_Marathon_2021|Түркі марафоны 2021]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Wikimedians of Turkic Languages User Group Logo.svg|150px|link=meta:Түркі тілді Уикимедиа конференциясы]]</div> |subheader = Түркі марафоны 2021 — 2021 жылдың 1 - 31 шілде аралығында өтетін контент дамытуға бағытталған халықаралық жоба. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Жоба мақсаты — түркі тілдерінде сөйлейтін елдер және олардың мәдениеті туралы мақалалар жазып, түркі тілдерінде сөйлейтін уикипедияшылар арасындағы ынтымақтастықты нығайту. Әділқазылар алқасының бағалауынан кейін көрсетілген мерзім аралығында ең көп ұпай жинаған қатысушылар марапатталатын болады. '''Марапаттар''' * 1 орын: Meloman дүкендер желісінен 75 АҚШ доллары ( ≈ 32 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 2 орын: Meloman дүкендер желісінен 60 АҚШ доллары ( ≈ 25 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 3 орын: Meloman дүкендер желісінен 50 АҚШ доллары ( ≈ 21 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 4 орын: Meloman дүкендер желісінен 40 АҚШ доллары ( ≈ 17 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 5 орын: Meloman дүкендер желісінен 25 АҚШ доллары ( ≈ 10 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. Қазақша Уикипедияға үлес қосқысы келетін кез келген адам жоба бетіне өтіп қатысушылар тізіміне өз атын қосса болады. Іске сәт! <center>{{Clickable button 2|Жоба:Түркі_марафоны_2021|Жарысқа қатысу|class=mw-ui-progressive}}</center><br /> |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2885974 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == How we will see unregistered users == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin=content/> Hi! You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki. When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by the Wikimedia Foundation Legal department, because norms and regulations for privacy online have changed. Instead of the IP we will show a masked identity. You as an admin '''will still be able to access the IP'''. There will also be a new user right for those who need to see the full IPs of unregistered users to fight vandalism, harassment and spam without being admins. Patrollers will also see part of the IP even without this user right. We are also working on [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|better tools]] to help. If you have not seen it before, you can [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|read more on Meta]]. If you want to make sure you don’t miss technical changes on the Wikimedia wikis, you can [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe]] to [[m:Tech/News|the weekly technical newsletter]]. We have [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|two suggested ways]] this identity could work. '''We would appreciate your feedback''' on which way you think would work best for you and your wiki, now and in the future. You can [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|let us know on the talk page]]. You can write in your language. The suggestions were posted in October and we will decide after 17 January. Thank you. /[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]<section end=content/> </div> 00:17, 2022 ж. қаңтардың 5 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(5)&oldid=22532651 тізімін пайдаланып User:Johan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Таңдаулы мақалаға үміткер == {{WAM |header = [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Goldenwiki 2.png|100px|link=Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]]</div> |subheader = Қарақұрдым мақаласының таңдаулы мақалаға үміткерлігі. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = [[Қара құрдым]] мақаласы таңдаулы мақалаға толық лайық деп санаймын. Мұл мақалыны жазған өзім емес {{@|Alphy Haydar}} мырза жеті жылдан бері қазақша Уикипедияға үлес қосып келеді. Мақала тілі өте жаттық, әрі ғылыми стилде жазылған. Қанша жылдан бері [[Басты бет]]тегі таңдаулы мақала өзгерген жоқ. Енді өзгерттетін кез келді. Сонымен қоса осы уақытқа дейін ғылымға қатысты мақалалар таңдаулы мақала статусын көп алған жоқ. Ғылымға басымдық бере отырып осы мақаланы таңдаулы мақала деңгейіне көтерейік. <center>{{Clickable button 2|Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым|Дауыс беру|class=mw-ui-progressive}}</center><br /> |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2970000 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022 == {{WAM |header = [[meta:m:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022|Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Wikidata 2022 Istanbul social media campaign 02.jpg|right|thumb|300px|Wikidata 2022 Istanbul|link=meta:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]]</div> |subheader = Конференция 2022 жылдың 21-23 қазаны аралығында Түркияның [[Ыстанбұл]] қаласында өтеді. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Құрметті достар, Ыстамбұл Уикидерек конференциясына стипендия алуға өтінімдер ашық екенін хабарлауға қуаныштымын. Егер сіз түркі қауымдастығының өкілі болсаңыз және түркі тілдеріндегі Уикимедиа жобаларына белсенді қатысатын болсаңыз, онда сіз стипендияға өтініш бере аласыз. Өтініштер 2022 жылдың 30 маусымы, UTC 23:59 дейін қабылданады. Үміткерлер толық стипендияға өтініш бере алады. Толық стипендия Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы (Wikimedians of Turkic Languages User Group) ұйымдастыратын конференция кезінде жеке тұлғаның екіжақты саяхат, ортақ тұрғын үй және тамақтану құнын қамтиды. * Түркі тіліндегі уикимедиашыларға арналған Wikidata Training туралы қосымша ақпарат алу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/53dX * Стипендия, тіркеу және өтініш формасы туралы көбірек білу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/5FFv Бұған қоса, Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы жобалары мен оқиғалары туралы ақпарат пен жаңалықтар алу үшін біздің пошталық тізімге (https://w.wiki/5FFw) жазылуға шақырамыз. Барлық жақсылықты тілеймін [[User:Mehman97|<span style="color:#ff0500">'''''Mehman'''''</span>]] [[User Talk:Mehman97|<span style="color:#0500ff">'''''97'''''</span>]] 03:48, 2022 ж. маусымның 11 (+06) |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3014707 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Таңдаулы мақалаға дауыс беру == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қымыз]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 15:22, 2022 ж. қазанның 20 (+06) : {{like|username=Ерден Карсыбеков}} == Kasymov дегенге байланысты == Құрметті қатысушы, мына бетте [[Уикипедия:Администратор құқығынан айыру]] өз дауысыңызды қалдыра аласыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 15:15, 2022 ж. қарашаның 3 (+06) == Тексерістен өткізу == Кеш жарық Сағжан мырза! Тексерістен өтті деген белгіні жай ғана ала салмай, мұқият сүзгіден өткізіп, бірақ алған дұрыс-ау. Үлгілер толық жазылмаған, сілтемелер жоқ немесе онды-солды қоя берген, санаттар жеткіліксіз немесе орынсыз тағы сол сияқты шағын қателер қалып қойып жатыр. Соны ескерерсіз деген үміттемін, онсызда сапасы сын көтермейтін қаз уикипедияға тағыда үлес көбейтпей) [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:19, 2022 ж. қарашаның 11 (+06) : Шағын қателерді айтқанда, сенен бастау керек. Мына сөздердің дұрыс нұсқалары келесідей, білмесең: "ескерерсіз", "оңды-солды", "онсыз да", "тағы да". --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 22:48, 2022 ж. қарашаның 11 (+06) == Жақсы мақалаға дауыс беру == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Рабиндранат Тагор]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 13:06, 2022 ж. қарашаның 22 (+06) == Аудару == Кеш жарық, аудару функциясымен жасалған мақалаларда тыныс белгілері, дереккөздер сөзден алшақ, лағып жүр '''.''' (осы сияқты). Сонымен қатар туған/өлгеннен басқа санат жоқ. ''Джек Кирби'' мақаласын түзетіп шығуыңызды өтінемін, өзіңіз авторсыз әрі админсіз. Рахмет [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:32, 2022 ж. қарашаның 23 (+06) * Сонымен қатар басқа мақалаларда да бірінші айтып кеткен кемшіліктер шығып жатыр, сондықтан өңдеп шығуыңызды өтінемін --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:35, 2022 ж. қарашаның 23 (+06) == Тұлға жайындағы мақала атауы == [https://kk.wikipedia.org/wiki/Topic:X7uac9f4bufkyp2k Мында] өз пікіріңізді білдіруіңізді сұраймын. Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] 22:43, 2022 ж. қарашаның 29 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3014707 тізімін пайдаланып User:Мұхамеджан Амангелді@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Бауыржан Момышұлы == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Бауыржан Момышұлы]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 16:16, 2022 ж. желтоқсанның 3 (+06) : Sagzhan, сіздің ескертулеріңіз ескеріліп, барлық жасыл сілтемелер айырбастырылды, төрт жаңа дереккөз қосылды. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 20:38, 2023 ж. қаңтардың 13 (+06) == Жақсы мақалаға дауыс беру == Құрметті Sagzhan, [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Қайрат Ноғайбайұлы Рысқұлбеков]] деген бетте өз дауысыңызды әлде ойынызды қалдырынзшы --[[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]]([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылауы]]) 15262, 2022 ж. қарашаның 4 (+06) [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 16:50, 2022 ж. желтоқсанның 4 (+06) == Жедел жоюдан алып тастау == Құрметті Sagzhan, Станислав Тиллих мақаласынан жедел жою белгісің алып тастай аласыз ба? Себебі мақала одан бері біаз дамыды [[Қатысушы:Рахман999|Рахман999]] ([[Қатысушы талқылауы:Рахман999|талқылау]]) 19:17, 2022 ж. желтоқсанның 20 (+06) == 2023 Қазақ Уикимедиа конференциясы == {{WAM |header = [[meta:Wikimedia Community of Kazakh language User Group/Events/Conference|2023 Қазақ Уикимедиа конференциясы]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Central Downtown Astana 2.jpg|right|thumb|300px|2023 Астанадағы конференция|link=meta:Wikimedia Community of Kazakh language User Group/Events/Conference]]</div> |subheader = 2023 жылғы 3-4 маусым күндері Астанада болады.<div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Құрметті достар, Астанада болатын Уикимедиа конференциясына стипендия алуға өтінім қабылданып жатқанын қуана хабарлаймыз. Қазақша сөйлейтін уикимедиашылар қауымдастығының өкілі болсаңыз әрі қазақ тіліндегі Уикимедиа жобаларына үлес қоссаңыз, осы конференцияға қатысу үшін стипендияға өтініш бере аласыз. Стипендияның екі түрі болмақ: жол мен қонақ үйге кететін шығынды толық қамтитыны және тек жолды қамтитын жартылай стипендия. * Конференция жайлы толығырақ білу үшін және стипендияға өтініш беру үшін мына парақшаны оқып көріңіз: [[meta:Wikimedia Community of Kazakh language User Group/Events/Conference|Қазақ Уикимедиа конференциясы 2023]] * Конференцияда қандай тақырып қозғалғанын қалайтыныңызды айтқыңыз келса, бұл шарадан не күтетініңізді жеткізгіңіз келсе, мына сауалнаманы толтырыңыз: [https://docs.google.com/forms/d/1QBS6WXkv0dChIHcwhG325Dyu2mu_Hctcev78_f9Yoec/viewform?edit_requested=true сауалнамаға сілтеме] </div> |footer = Ізгі ниетпен, [[Қатысушы:Amangeldi Mukhamejan|Amangeldi Mukhamejan]] ([[Қатысушы талқылауы:Amangeldi Mukhamejan|талқылау]]) }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3104995 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Baribar.kz сайты туралы өшірмей ақ қою керек еді == Қазақ тіліндегі алғашқы сұрақ жауап туралы сайт қой ол. Орыстарда да ответы майл ру жарнама болмай ақ тұр ғой . [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылау]]) 16:09, 2023 ж. наурыздың 4 (+06) == Цензура Nurtenge == Можно спросить, почему участник Nurtenge все время удаляет мои комментарии? На странице Касумова я написал о его ошибке, но его дружок удалил эту запись: Глупенький Касумов, название Кливленд должно остаться, «Клевалэнд» такого названия не существует. Учи английский. --[[Қатысушы:Аль-Ишак|Аль-Ишак]] ([[Қатысушы талқылауы:Аль-Ишак|талқылау]]) 16:11, 2023 ж. қыркүйектің 22 (+06) :Білмедім [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылау]]) 08:41, 2023 ж. қазанның 11 (+06) == ЖОЮ == Неге басқа мақалаға сілтенген мақалаларды жойып жатырсыз? Мысалға Стресс?? [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:20, 2023 ж. қазанның 12 (+06) == Конвертерді жою == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Форум/Техникалық#Қазақ-латын-төте конвертерің толықтай жою|Мына]] жерде өте маңызды тақырып қозғалып жатыр, қауымдастық мүшесі ретінде ойыңызды қалдырып кетуге шақырамын. Құрметпен, [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 17:06, 2023 ж. қазанның 29 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3104995 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Бітікші сайлау == Жаңа бітікші сайлап жатырмыз, сол себепті [[Уикипедия:Бітікшілерді сайлау|мына жерде]] дауыс беруіңізді сұраймыз. <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3222019 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Қазақ Уикимедиа конференциясы 2024 == Биылғы кезекті Қазақ Уикимедия конференциясы Қазақ Уикипедиясының туған күніне орай ұйымдастырылмықшы, нақты уақыты мен орны алда белгілі болады, әзірге қауымдастық пікірін білу мақсатында, [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSdO1bp-Qvl5XEcv_qkVUNBF6pQrxtTHZ9nkUYT1M2f-f6IkzQ/viewform?usp=sf_link мына бір сауалнаманы] толтыруыңызды сұраймыз. [[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 22:46, 2024 ж. қаңтардың 30 (+06) <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3222019 тізімін пайдаланып User:Amangeldi Mukhamejan@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Администраторды сайлау‎ == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Администраторларды сайлау‎|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылау]]) 18:26, 2024 ж. ақпанның 13 (+06) == Титаник == Кеш жарық, Титаникке қатысты мақалаларды бастап жатыр екенсіз. Алайда дереккөздерде қателер шығып жатыр, аралары ашық (''түзетілді''). Мазмұнын қарамадым, бірақ та орыс тілінен тікелей дубликат жасалғандықтан қателер бар сияқты: Карпатия мақаласында, суреттің тақырыбы '''«Карпатия» ұшырылғанға дейін''' деп жазылып тұр. Мағынасын түсіне алмадым, сол сияқты өзіңіз бастаған мақалалардың мазмұнын бір тексеріп шықсаңыз дұрыс болар еді. Кезінде солай жазған сияқтымын [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:10, 2024 ж. ақпанның 16 (+06) == Аудару == Кеш жарық, админ болғандықтан, қателіктер мейліңше аз болу керек. Грант Гастин мақаласын орыс тілінен аударған екенсіз: актер, әнші деген үлгіні қойып әрі соны толтыру керек еді. Сонда астындағы санаттың бәрі автоматты түрде толар еді, әрі дубликат болмас еді. Сонымен қатар дереккөздер мәтіннен кейін арақашықтық неге сақталып тұр? Үтір, нүкте сияқты сөздің соңында бірге тұрушы еді (байқағаным көп жерде сондай қателіктер). Жазсам, әйтеуір игнор жасайсыз, ең болмағанда админдер арасында ауызбіршілік болған дұрыс еді [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:20, 2024 ж. наурыздың 18 (+06) :Менен басқа аңдитын адамыңыз жоқ па? Оданда жаңадан келген қатысушыларға ақыл үйретіңіз, мақалаларын жоя бергенше. Өз мақалаларымды өзім жөндеп аламын [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылау]]) 12:06, 2024 ж. наурыздың 18 (+06) ::Жалғыз сізді аңдып отырған жоқпын, егер байқасаңыз қателік жіберіп жатқан қатысушылардың бәрін жазып жатырмын. Жарайды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:00, 2024 ж. наурыздың 19 (+06) == Research about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, We would like to invite you to submit your responses to the survey dedicated to the tools that are used currently across the Wikimedia projects and the tools that you want to have. This survey was made by the working group of the [[:m:Wikimedia CEE Hub|CEE Hub]], and your responses will be reviewed afterwards, as we want to continue supporting the communities. That support can be documentation for certain most used tools by other communities across the region per specific topics, finding solutions for new tools to be created in the future, creating most needed tools in the region (so called "regional wishlist list"), and many other options. ''Deadline to fill in the survey is '''20th of August, 2024'''.'' Submit your answers [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSeIwzCDKs6jXPG7EpZe-JH2Mm1odU0_MAv1bO-z-nLOq9dlug/viewform?usp=sf_link '''here'''] Thank you in advance for your time that you will dedicate in filling in this survey --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 18:07, 2024 ж. шілденің 26 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Results from the survey about the tools on Wikimedia projects by the CEE Hub == Hi everyone, During August 2024, we sent you a survey about the tools, so now we would like to bring to your attention the conclusions and results from the survey, which you can explore on this '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Tools|Meta page]]'''. I hope you will enjoy exploring the mentioned tools on the page, along with other conclusions from the survey. Thanks for your time, and we will continue working on this important topic. --[[Қатысушы:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Қатысушы талқылауы:MediaWiki message delivery|талқылау]]) 17:10, 2024 ж. қазанның 7 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/Tools&oldid=27177596 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Сілтеме қою == Кеш жарық! Мақалаларда тақырыпқа қатысты сөздерге сілтеме қойып кету керек. Ешқандай сөздерге сілтенбеген екен [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:42, 2025 ж. сәуірдің 1 (+05) == Ахмед ибн Рүсте == Кеш жарық! Жылжыта бергеннен, ескі атауға қызыл сілтеме қалып қойды [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:47, 2025 ж. Мамырдың 9 (+05) == CEE Meeting 2025 == Сәлеметсізбе. Биыл Грекияның Салоники қаласында CEE Meeting 2025 конференциясы болады. Біздің қауымдастық атынан 2 делегат қатыса алады. [[Уикипедия:Форум/Жаңалықтар#CEE_Meeting_2025|Мына бетте]] өз дауысыңызды қалдырсаңыз. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылау]]) 23:18, 2025 ж. мамырдың 15 (+05) == Join us at the Next CEE Catch up! Learn about Temporary accounts! == Hi everyone, We want to announce the tenth '''[[:m:Wikimedia CEE Hub/Catch up|CEE Catch Up]]''' session, which will be dedicated to the '''Temporary accounts''', as this important change is going to affect every Wikipedia soon, so it is important for patrollers and functionaries like you to understand this change. On wikis where temporary accounts are enabled, IP addresses of unregistered editors are not visible publicly. Only those who fight spam, vandalism, harassment and disinformation have access to IP addresses there. The session will take place on '''10th of June 2025, 18:00-19:00 CEST''' (check your ''[https://zonestamp.toolforge.org/1749571200 local time]''). If you are interested in this topic, then '''[[:m:Event:CEE Catch up Nr. 10 (June 2025)|sign-up for the session here]]'''. [[User:TRistovski-CEEhub|TRistovski-CEEhub]] ([[User talk:TRistovski-CEEhub|талқылау]]) 16:17, 2025 ж. мамырдың 29 (+05) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CEE_admins&oldid=28802724 тізімін пайдаланып User:TRistovski-CEEhub@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Жылжыту == Кеш жарық! ''Барақ хан (Алтын Орда)'' деген атауға бірнеше мақала сілтеніп тұр. Соларды түзетіп шығу керек, қызыл сілтеме болып қалыпты. Жалпы ескі атауларды жояр алдында тексеріп шығу керек [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:33, 2025 ж. маусымның 14 (+05) :Жөндейтін кезде жөндеймін. Оған терлемей ақ қойыңыз [[Қатысушы:Sagzhan|Sagzhan]] ([[Қатысушы талқылауы:Sagzhan|талқылау]]) 08:48, 2025 ж. маусымның 15 (+05) fepznh0hhof0g6e3ct5vzfz1cjmpn5l 0 632409 3480065 3338812 2025-06-15T04:29:25Z KiranBOT 168555 removed AMP tracking from URLs ([[:m:User:KiranBOT/AMP|details]]) ([[User talk:Usernamekiran|report error]]) v2.2.7r lm_rs 3480065 wikitext text/x-wiki {{Тұлға |Есімі = Юрий Моша |Шынайы есімі = |Сурет =Юрий Моша в 2020г..jpg |Сурет ені = |Сурет атауы = |Туған кездегі есімі = Юрий Игоревич Моша |Туған күні = 17 желтоқсан 1975 |Туған жері = Новороссийск, Краснодар өлкесі, [[КСРО]]. |Мансабы = қоғам қайраткері, жеке кәсіпкер, блогер, саяси босқын және филантроп |Азаматтығы = {{RUS}}<br>{{USA}} |Ұлты = |Қайтыс болған күні = |Қайтыс болған жері = |Әкесі = |Анасы = |Жұбайы = |Балалары = Юрий, Мария, София, Николь |Марапаттары = |Сайты = http://yurymosha.com/ |Басқалары = |Commons = }} '''Юрий Игоревич Моша''' ([[1975 жыл]] [[17 желтоқсан]]<ref name="snob">{{cite web|url=https://snob.ru/profile/31623|title=Юрий Моша – Блог – Сноб|publisher=Snob|lang=ru}}</ref>, Новороссийск, Краснодар өлкесі, [[КСРО]]) — [[Ресей]] қоғам қайраткері, жеке кәсіпкер<ref>{{cite web|url=https://echo.msk.ru/blog/yuriy_mosha/|title=Юрий Моша — Блоги — Эхо Москвы|publisher=Мәскеу жаңғырығы|lang=ru}}</ref>, блогер, саяси босқын және филантроп<ref>{{cite web|url=https://republic.ru/posts/l/1057637|title=«Биохимия предательства»: чем «Россия 1» доказала родство оппозиции и Власова|publisher=Republic.ru|date=2014-02-18}}</ref>. Юрий Моша «Russian America Inc.» және «Екінші паспорт» компанияларының бас атқарушы директоры<ref>{{cite web|url=https://www.kommersant.ru/doc/3700740|title=Доступный иммиграционный стартап «Второй паспорт»|publisher=Коммерсант|date=2018-07-30}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.rbc.ua/rus/news/kompaniya-vtoroy-pasport-vyberi-sam-novuyu-1533805812.html|title=Компания «Второй Паспорт» - выбери сам новую родину!|publisher=РБК|date=2018-08-09}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.ft.com/content/ae87b6a8-fa48-11e4-b432-00144feab7de|title=Russians confronted by the ultimate test of loyalties|publisher=Financial Times|lang=en|date=2015-05-21}}</ref>. Қудалауға ұшыраған Ресей кәсіпкерлеріне көмек беретін бағдарлама негізін қалаушысы<ref>{{cite web|url=https://secretmag.ru/trends/tendencies/beglecy.htm|title=Красота среди бегущих: Куда и как бегут бизнесмены от российского правосудия|date=2016-10-19}}</ref>. «Интернеттегі диффамацияға, дискриминацияға және қудалауға қарсы комитет»негізін қалаушы. «Ресейлік рух» документалды фильмі продюсерлерінің бірі<ref>{{cite web|url=https://m.imdb.com/name/nm6281129/filmotype/thanks?ref_=m_nmfm_1|title=Yury Mosha|publisher=IMDb}}</ref>. == Өмірбаяны == Юрий Моша Новороссийск қаласы, Краснодар өлкесінде дүниеге келген<ref name="snob"/>. 1982-1993 жылдары №2 Новороссийск мектебінде білім алды. === Білімі === 1993-1998 жылдар аралығында, Юрий Моша Кубань мемлекеттік технологиялық университетінің (Новороссийск тармағы) «жергілікті және мемлекеттік басқару» факультетінде білім алды. 1998 жылы менеджер-экономист мамандығына ие болды, кейін заңгер мамандығын алды<ref name="snob"/>. === Мансап жолы === 1995 жылдан бастап кәсіпкерлік іскерлікпен айналыса бастады. 1995-2006 жылдар аралығында, Юрий Моша «Propaganda publicity» жарнамалық агенттігінің негізін қалаушысы және басшысы болды. Бірнеше жыл көлемінде, тек үш қызметкерден құралған шағын кәсіпорын, қол астында 10-нан аса ұйымы бар Кубаньдағы ең ірі жарнамалық холдингтік компанияға айналды. 2001 жылы, Юрий Новороссийскідегі Адам құқықтары жөніндегі комитеттің негізін қалаушылардың бірі болды, комитет өз кезегінде Кубаньдағы месхет түріктеріне жасалынған қысым туралы мәліметтер жинақтады<ref>{{cite web|url=https://snob.ru/profile/31623/blog/144190|title=Почему турки-месхетинцы стали беженцами|publisher=Snob|date=2018-10-29}}</ref>. 2004 жылдың ақпан айынан бастап, Ресейдің үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдарының және [[АҚШ]]-тың қолдауымен, Новороссийскідегі Адам құқықтары жөніндегі комитет және Халықаралық көші-қон ұйымы месхет түріктерін Краснодар өлкесінен [[АҚШ]]-қа қоныстандыру бағдарламасын бастады. 2005 жылдың қыркүйегінде, бағдарламаға шамамен 21000 адам өтініш білдірді, ал 5000 адам [[Портлэнд (Мичиган)|Портлэнд]], [[Филадельфия]], [[Атланта]], [[Ноксвилл]], Ваукеша, [[Кент]] қалаларына көшті: Американың 60-тан астам қалалары. 2014 жыл бойынша, [[Дэйтон (Нью-Джерси)|Дэйтон]] қаласында 2,5 мың месхеттік түрік тұрды. Юрий Мошаның Краснодар өлкесіндегі адам құқықтары жөніндегі қызметі–нәсілдік дискриминациямен күрес, [[Ресей]] үкіметінің саяси қудалауының және Юрийдің АҚШ-қа эмиграциясының себептерінің бірі болды<ref>{{cite web|url=https://pressroom.rferl.org/amp/1105589.html|title=Kremlin Silent on Discrimination Against Krasnodar: Ethnic Minorities|publisher=[[Азаттық радиосы]]}}</ref>. 2004 жылы, Юрий Краснодар өлкесі үкіметімен, Новороссийск «Заря» телеарнасының РТН иелігіне заңсыз ауысуына қарсы күресті басқарды. 2007–2011 жылдары «Кубань инвестициялық қорының» бас атқарушы директоры<ref name="snob"/>. 2009 жылы, Юрий Моша алғашқылардың бірі болып, [[Ресей]] премьер-министрі [[Владимир Путин]]ге және ресейлік офицерлерге [[YouTube]] желісінде ашық бейне хабарлама жасаған ресейлік полицей Алексей Дымовскийге қолдау көрсетті<ref>{{cite web|url=https://youtube.com/a5xpiccPyVg|title=Рен-ТВ Передача Неделя. Майор Алексей Дымовский|publisher=REN TV|date=2009-11-14}}</ref>. 2011 жылы, [[АҚШ]]-қа тұрақты тұруға көшті<ref name="snob"/>. 2011 жылы, қудалауға ұшыраған ресейлік кәсіпкерлерге көмектесетін бағдарлама ұйымдастырды. Pokanepozdno.com интернет-ресурсы көптеген кәсіпкерлерге көмектесті. Осы жылы, Юрий Моша Евгений Чичваркинмен, Борис Березовскиймен және Леонид Невзлинмен бірге Меншік құқығын бақылау (Property Rights Watch) - меншік иелерінің құқығын қорғайтын ұйым құруды жоспарлады. Нью-Йорк қаласында, [[АҚШ]]-тағы [[ТМД]] азаматтарына жан-жақты қызмет көрсететін «Russian America Inc» компаниясының іргесін қалады. 2012 жылы, Ресейдің Адам құқықтары жөніндегі комитеттің [[АҚШ]]-тағы ресми өкілі болып тағайындалды<ref name="snob"/>. 2012 жылдың мамыр айында, Юрий [[YouTube]] желісінде Ресейден АҚШ-қа эмиграция туралы алғашқы орыс тіліндегі «Орыс Америкасы» атты блогын құрды. Юрий Моша көшу барысы жайлы практикалық кеңестер береді. 2012 жылдан бастап бірнеше жыл көлемінде, Юрий Мошаның есімін Ресейлік оппозиция жайлы берілген деректерде қолданған Ресейлік НТВ телеканалына қарсы істе сотқа жүгінді. Бұл істе [[Нью-Йорк]] соты алаңында Юрий Моша жеңіске жетті<ref>{{cite web|url=https://snob.ru/profile/31623/blog/134753/|title=Как я судился с НТВ|publisher=Snob.ru|date=2018-02-27}}</ref>. 2017 жылы, Юрий Моша «Екінші паспорт» компаниясын құрды. Бүгінгі таңда, компания иммиграциялық және визалық қызмет түрлерін кеңейтіп, белсенді дамытып келеді. www.vtoroipasport.com Юрий Моша - [[Яндекс]] және [[Google]] іздеу жүйелеріндегі жалған жаңалықтармен және қара PR-мен күресетін бірінші орыс тілді қоғам қайраткері<ref>{{cite web|url=https://iz.ru/900874/ignat-shestakov/eti-nashi-internety-pravo-na-zabvenie-provodit-gosgranitcy-v-seti|title=Эти наши интернеты: право на забвение проводит госграницы в Сети|publisher=[[Известия]]|author=Ignat Shestakov|date=2019-07-21}}</ref>. 2018 жылы, ол [[Конгресс|АҚШ Конгрессінен]] [[Яндекс]] іздеу жүйесін, санкцияларға ұшырайтын ресейлік компаниялар тізіміне енгізуді сұрады. 2018–2019 жылдары [[Нью-Йорк]] сот алаңдарында [[Яндекс]] пен [[Google]] компанияларына азаматтардың ар-намысы мен қадір-қасиетін қорғау туралы сот ісін қозғады<ref>{{cite web|url=https://life.ru/t/бизнес/1150345/bizniesmien_iz_rossii_poprosil_konghriess_ssha_vniesti_iandieks_v_sanktsionnyi_spisok|title=Бизнесмен из России попросил Конгресс США внести "Яндекс" в санкционный список|publisher=Life.ru|date=2018-09-10}}</ref>. 2019 жылы «Интернеттегі диффамацияға, дискриминацияға және қудалауға қарсы комитет» == Қоғамдық белсенділік == Юрий Мошаның өмірі мен кәсіби тарихы туралы көптеген танымал ақпарат құралдары жазды: [[Forbes]]<ref>{{cite web|url=https://www.forbes.ru/sobytiya/127821-iskusstvo-vovremya-uehat-chem-zanimayutsya-v-ssha-bezhavshie-iz-rossii-predprinimate|title=Искусство вовремя уехать: чем занимаются в США бежавшие из России предприниматели|publisher=[[Forbes]]|author=Ilya Zhegulev|date=2012-09-17}}</ref><ref>{{cite web|url=https://forbes.kz/process/businessmen/emigratsiya_kak_biznes_kogda_kazahstantsyi_perestanut_uezjat_iz_stranyi|title=Эмиграция как бизнес: когда казахстанцы перестанут уезжать из страны|publisher=[[Forbes]]|date=2019-08-07}}</ref>, RBK Group, Коммерсант<ref>{{cite web|url=https://www.kommersant.ru/doc/3751129|title=Предприниматель Юрий Моша призвал «Яндекс» к ответу|publisher=Коммерсант|date=2018-09-24}}</ref>, Лента.ру<ref>{{cite web|url=https://m.lenta.ru/articles/2018/07/09/usa/?yclid=1450431921050117984|title=«Русские возмущаются, почему здесь все иначе»|publisher=Lenta.ru|date=2018-09-07}}</ref>, Gazeta.ru, [[Известия]], Московский Комсомолец<ref>{{cite web|url=https://www.mk.ru/social/2019/02/22/vse-bolshe-lyudey-nadeyutsya-priekhat-v-ssha.html|title="Все больше людей надеются приехать в США"|publisher=Московский Комсомолец|date=2019-02-20}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.mk.ru/social/2019/06/05/yuriy-mosha-chitaya-informaciyu-v-internete-neobkhodimo-soblyudat-opredelennuyu-gigienu.html|title=Юрий Моша: «Читая информацию в интернете, необходимо соблюдать определенную гигиену»|publisher=Московский Комсомолец|date=2019-06-05}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.mk.ru/social/2019/05/14/v-ssha-khorosho-otnosyatsya-k-migrantam.html|title="В США хорошо относятся к мигрантам“|publisher=Московский Комсомолец|date=2019-05-14}}</ref>, Мәскеу жаңғырығы<ref>{{cite web|url=https://echo.msk.ru/blog/yuriy_mosha/2408149-echo/|title=Россияне бегут за границу от бедности, которая пробралась во все регионы страны|publisher=Мәскеу жаңғырығы|date=2019-04-15}}</ref><ref>{{cite web|url=https://echo.msk.ru/blog/yuriy_mosha/2388531-echo/|title=Похмельный синдром Крымского полуострова|publisher=Мәскеу жаңғырығы|date=2019-03-14}}</ref>, Деловой Петербург<ref>{{cite web|url=https://www.dp.ru/a/2018/04/28/Ne_zhirno_li_zhivut_amerika|title=Не жирно ли живут американцы. Эксперт Юрий Моша о гастрономических предпочтениях в США|publisher=Деловой Петербург|date=2018-04-28}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.dp.ru/a/2018/04/10/Sankcii_ne_pomeha__JEksper|title=Санкции не помеха. Эксперт Юрий Моша о том, имеет ли смысл сейчас открывать вклад в банке США|publisher=Деловой Петербург|date=2018-04-10}}</ref>, Новое Время<ref>{{cite web|url=https://nv.ua/biz/expert_author/yuriy-mosha.html|title=Юрий Моша — Биография|publisher=Новое Время}}</ref> және тағы басқалар. == Дереккөздер == {{reflist|2}} == Сыртқы сілтемелер == * [https://youtube.com/channel/UC9qT-jXIQwb6JKS8JJ2s58w “Russian America” by Yury Mosha] on [[YouTube]] * [http://yurymosha.com/ Official website] * [http://russian-america.us Official website of “Russian America Inc.”] * [https://vtoroipasport.com Official website of “Second Passport”] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191210131933/https://vtoroipasport.com/ |date=2019-12-10 }} [[Санат:17 желтоқсанда туғандар]] [[Санат:1975 жылы туғандар]] dny1j1xg3gd04fi2vw7j1svab15wr2y 0 651907 3480063 3448982 2025-06-15T04:28:10Z KiranBOT 168555 removed AMP tracking from URLs ([[:m:User:KiranBOT/AMP|details]]) ([[User talk:Usernamekiran|report error]]) v2.2.7r lm_rs 3480063 wikitext text/x-wiki <!-- БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ --><!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Мемлекеттік қайраткер |түс=мемлекет басшысы | Қазақша есімі = Майя Григорьевна Санду | Шынайы есімі = {{lang-mo|Maia Sandu}} | Суреті = Maia Sandu, President of Moldova in 2024 (cropped).jpg | Сурет ені = | Премьер = | Атауы = |Титулы = [[Молдова президенті|Молдова Президенті]] | Ту = Flag of the President of Moldova.svg | Ту2 = Coat of arms of Moldova.svg | Реті = | Басқара бастады = [[24 желтоқсан]] [[2020 жыл]] | Басқаруын аяқтады = | Ізашары = [[Игорь Николаевич Додон|Игорь Додон]] | Ізбасары = | Президент = | Титулы_2 = Молдова Премьер-министрі | Ту_2 = Flag of the Prime Minister of Moldova.svg | Ту2_2 = Coat of arms of Moldova.svg | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = [[8 маусым]] [[2019 жыл]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[12 қараша]] [[2019 жыл]] | Ізашары_2 = Павел Филип | Ізбасары_2 = Ион Кику | Титулы_3 = Молдова Республикасы Парламентінің депутаты | Ту_3 = Emblema Parlamentului Republicii Moldova.png | Ту2_3 = Flag of Moldova.svg | Реті_3 = | Басқара бастады_3 =[[9 наурыз]] [[2019 жыл]] | Басқаруын аяқтады_3 =[[26 шілде]] [[2019 жыл]] | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = Галина Сажин | Президент_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = [[9 желтоқсан]] [[2014 жыл]] | Басқаруын аяқтады_4 = [[20 ақпан]] [[2015 жыл]] | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = Пётр Штирбате | Президент_4 = | Титулы_5 = Молдова Республикасының білім министрі | Ту_5 = Coat of arms of Moldova.svg | Ту2_5 = Flag of Moldova.svg | Реті_5 = | Басқара бастады_5 = [[24 шілде]] [[2012 жыл]] | Басқаруын аяқтады_5 = [[30 шілде]] [[2015 жыл]] | Ізашары_5 = Михаил Шляхтицкий | Ізбасары_5 = Корина Фусу | Титулы_6 = | Ту_6 = | Ту2_6 = | Реті_6 = | Басқара бастады_6 = | Басқаруын аяқтады_6 = | Ізашары_6 = | Ізбасары_6 = | Титулы_7 = | Ту_7 = | Ту2_7 = | Реті_7 = | Басқара бастады_7 = | Басқаруын аяқтады_7 = | Ізашары_7 = | Ізбасары_7 = | Титулы_8 = | Ту_8 = | Ту2_8 = | Реті_8 = | Басқара бастады_8 = | Басқаруын аяқтады_8 = | Ізашары_8 = | Ізбасары_8 = | Туған күні = 24.05.1972 | Туған жері = [[Рисипень]] ауылы, [[Молдова]] | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Түсініктемелер = | Жерленді = | Діні =[[Молдова православие шіркеуі]] | Әкесі = Григорий Санду | Анасы = Эмилия Санду | Жұбайы = | Балалары = | Партиясы = [[Әрекет және ынтымақтастық]] | Білімі = [[Молдова Экономикалық білім академиясы]] Басқару мектебі. Джон Кеннеди | Мамандығы = [[экономист]] | Қолтаңбасы = | Сайты = https://www.presedinte.md/rus | Commons = Maia Sandu | Марапаттары =[[File:MDA Ordinul Gloria Muncii BAR.png|58px]] [[File:Order of Prince Yaroslav the Wise 1st 2nd and 3rd Class of Ukraine.png|58px]] }} '''Майя Григорьевна Санду''' ([[Молдован тілі|молд.]] ''Maia Sandu''; [[24 мамыр]] [[1972 жыл]], [[Рисипень]] ауылы, [[Молдава Кеңестік Социалистік Республикасы|Молдаван КСР]], [[КСРО]]) — [[Молдова]] саяси және мемлекет қайраткері. [[2020 жыл]]ғы [[24 желтоқсан]]нан бастап [[Молдова|Молдова Республикасының]] Президенті. Молдованың [[2020 жыл]]дың [[23 қазан]]ында сайланған президенті. [[Молдова]]ның [[2019 жыл]]дың [[8 маусым]]дағы мен [[12 қараша]]дағы аралығындағы премьер-министрі. [[2016 жыл|2016]] және [[2020 жыл]]дардағы сайлауда Молдова президенттігіне үміткер. == Өмірбаяны == Ол [[1972 жыл]]ы [[24 мамыр]]да [[Молдава Кеңестік Социалистік Республикасы|Молдаван КСР]] [[Фалешти ауданы]] [[Рисипень]] ауылында Григорий мен Эмилия Сандудың отбасында дүниеге келді. [[1989 жыл|1989]] — [[1994 жыл]]дары Молдова экономикалық білім академиясының басқару факультетінде оқыды. [[1995 жыл]]дан [[1998 жыл]]ға дейін Молдова Президенті жанындағы Мемлекеттік басқару академиясының магистратурасында халықаралық қатынастарды оқыды. [[2010 жыл]]ы [[АҚШ]]-тың Кембридждегі Гарвард Джон Кеннеди атындағы Мемлекеттік басқару институтын бітірді. [[Румын тілі|Румын]], [[Орыс тілі|орыс]], [[Ағылшын тілі|ағылшын]] және [[Испан тілі|испан]] тілдерін жетік біледі. Үйленген жоқ, балалары жоқ. Ол [[Кишинев]]те ауданы 74 м² болатын екі бөлмелі пәтерде тұрады. Сондай-ақ [[2007 жыл]]ғы [[Toyota RAV4]] көлігін басқарады. == Кәсіби қызметi == Майя Санду [[1994 жыл]]дың [[1 шілде]]сінен бастап Молдова Экономика министрлігі Сыртқы экономикалық байланыстар департаментінің Еуропалық Одақпен және Қара теңіз бассейні елдерімен ынтымақтастық бөлімінің бас маманы қызметін атқарды, ал [[1996 жыл]]ы маусымда Халықаралық экономикалық ұйымдармен ынтымақтастық жөніндегі бас басқарманың кеңесшісі болды. [[1997 жыл|1997]] — [[1998 жыл]]дары ол Халықаралық экономикалық ұйымдармен ынтымақтастық жөніндегі бас директордың орынбасарының міндетін атқарушы болды. [[1998 жыл|1998]] — [[1999 жыл]]дары — кеңесші, [[1999 жыл|1999]] — [[2005 жыл]]дары — [[Кишинев]]тегі [[Дүниежүзілік банк]]тің кеңсесінде экономист. [[2005]] — [[2006 жыл]]дары Молдова Экономика министрлігінде Макроэкономикалық саясат және даму бағдарламаларының бас дирекциясының директоры, [[2007 жыл]]дың наурыз — қыркүйек айларында БҰҰ-ның Молдовадағы Даму бағдарламасы аясындағы бағдарламалардың үйлестірушісі, [[2007]] — [[2009 жыл]]дары реформа бойынша кеңесші болды. орталық мемлекеттік басқару. [[2010]] — [[2012 жыл]]дары [[Вашингтон]]дағы [[Дүниежүзілік банк]]тің атқарушы директорының кеңесшісі. == Білім министрі == [[2012 жыл]]дың [[24 шілде]]сінде ол Молдованың білім министрі болып тағайындалды. Министр ретінде ол бірқатар реформалар енгізе бастады, атап айтқанда ұлттық емтихандарды өткізу ережелері өзгертілді. Емтихан тапсыру үдерісін бақылау жүйесі нығайтылды, көптеген орталықтарда бакалавриатқа емтихан қабылдау орталықтарына кіре берісте металл іздегіштер орнатылды, барлық кабинеттер бейнебақылау камераларымен жабдықталды. Сонымен бірге студенттердің алданғаны байқалған барлық емтихан қағаздарының күші жойылды, ал олар өздері қосымша сессияда емтихандарды қайта тапсыру құқығынан айырылды. Мұндай өзгерістер қоғамда қайшылықты пікір туғызды, кейбір азаматтар мен саясаткерлер мұндай бақылау студенттерге емтихан тапсыруға қатты психологиялық қысым жасайды деп сенді. [[2014 жыл]]дың соңында жаңа Білім кодексінің жобасы қоғамдық талқылауға ұсынылды. Осы жобаға сәйкес, білім 18 жасқа дейін міндетті болып табылуы мүмкін, ал мектеп директорлары тек екі мерзім қатарынан өз лауазымында қала алады, ағылшын тілі оқу бағдарламаларында міндетті бола алады, ал мектептерде [[орыс тілі]] міндетті түрде (қосымша) оқылады. Сонымен қатар, жоғары білім үшін жаңа еуропалық әріптік бағалау жүйесі ұсынылды. Білім беру кодексінің жобасы әртүрлі кезеңдерде білім беруде аттестаттау мен сапаны қамтамасыз етудің жаңа құрылымдарын құруды, атап айтқанда Ұлттық мектеп инспекциясы мен кәсіптік білім беруде сапаны қамтамасыз ету жөніндегі ұлттық агенттігін, жоғары білім беру жүйесінде — Стратегиялық және институционалдық даму кеңесін, ал орта білім деңгейінде құруды көздейді — Білім беру мекемесінің әкімшілік кеңесі. Кирилл Габурич үкіметі отставкаға кеткеннен кейін Молдова Либерал-Демократиялық партиясы Майя Сандуны премьер-министрдің кандидатурасына ұсынды. Сонымен бірге оның кандидатурасы Еуропалық интеграция үшін басқарушы альянсты құрған басқа партиялардан қолдау таба алмады. [[2015 жыл]]дың [[30 шілде]]сінде Валериу Стрелец басқарған жаңа үкімет бекіткеннен кейін Майя Санду министрліктен кетуге мәжбүр болды, өйткені басқарушы одақ құру туралы келісімге сәйкес бұл қызмет Либералды партияға арналған болатын. == Саяси қызметі == [[2014 жыл]]дың 7 қыркүйегінде Молдова Либералды-Демократиялық партиясы ұйымдастырған митинг кезінде Майя Санду партияға кіретіндігін мәлімдеді. Алайда, 2015 жылдың мамырында ол телеарналардың біріне берген сұхбатында «ол партияның „бөлігі“, бірақ ресми түрде қағаз жүзінде ол ЛДПМ мүшесі емес» деп мәлімдеді. [[2015 жыл]]дың аяғында Майя Санду өзінің «Майя Сандумен бірге /қадам жаса/» атты еуропашыл саяси қозғалысын құрғанын жариялады, кейінірек ол «Әрекет және ынтымақтастық» партиясына айналды. [[2016 жыл]]дың [[16 мамыр]]ында өткен партияның құрылтай съезінде Майя Санду бірауыздан оның төрағасы болып сайланды. 2016 жылдың күзінде ол [[2016 жыл]]дың [[30 қазан]]ында өткен президенттік сайлауда Әрекет және ынтымақтастық партиясынан кандидат ретінде ұсынылды. Қадір мен шындық платформасы партиясынан үміткер Андрей Нэстасемен бірыңғай үміткерді ұсыну туралы келісім жасалды, ол Халықаралық Республикалық Институт пен Конрад Аденауэр Фондының сауалнамалары арқылы анықталады. [[15 қазан]]да Майя Сандудың президенттік сайлауда орталық-оңшыл оппозициялық күштердің (Әрекет және ынтымақ партиясы, Қадір мен шындық платформасы, ЛДПМ) бірыңғай үміткері бола бастағаны және Андрей Нэстасе өзінің пайдасына сайлаудан өз кандидатурасын алып тастайтыны ресми түрде жарияланды. [[Румыния]] азаматы және Молдованың Румыниямен бірігуінің жақтаушысы. 2016 жылғы 30 қазандағы президенттік сайлаудың бірінші кезеңінде 38,71% дауыс жинап, Майя Санду екінші орынға шықты. 2016 жылғы 13 қарашада өткен президенттік сайлаудың екінші турында 47,89% дауыс жинап, екінші орынға ие болған Майя Санду 52,11% дауыс алған Игорь Додонға басымдықты жоғалтты. 2020 жылдың [[18 шілде]]сінде Әрекет және Ынтымақтастық партиясы Майя Сандуны 2020 жылғы 1 қарашада өтетін халықтық сайлауда президенттікке кандидат етіп ұсынды. == Молдова Республикасының Премьер-Министрі == {{Негізгі мақала|Молдовадағы саяси дағдарыс (2019)}} 2019 жылдың 8 маусымында ол Молдова Республикасының 13-ші Премьер-Министрі болып сайланды. Алайда келесі күні Конституциялық сот бұл шешімді бұзып, Павел Филипті елдің премьер-министрінің міндетін атқарушы қызметіне қайтарды. Молдова Президенті [[Игорь Додон]] кезекті қызметінен босатылып, оның өкілеттіктері [[Павел Филип]]ке өткеннен кейін, 2019 жылдың 9 маусымында өзінің бірінші жарлығымен ол Молдавияның X шақырылымының Парламентін таратты. Сонымен бірге парламент пен жаңа үкімет бұл шешімді орындаудан бас тартты. Елдегі саяси дағдарыс айқын көрінді. 8 маусымда [[Еуропа Одағы|Еуропалық Одақ]] мәлімдеме жасап, сабырға шақырып, демократиялық жолмен сайланған үкіметпен жұмыс істеуге дайын екендіктерін білдіріп, қай үкімет туралы сөз болып отырғанын көрсетпеді. Дәл осы күні Ресей премьер-министрінің орынбасары Дмитрий Козак Демократиялық партияның әрекеттерін «ашығын қылмыстық» деп атады. [[Франция]], [[Германия]], [[Польша]], [[Швеция]] және [[Ұлыбритания]] жаңа Санду үкіметін қолдайтындықтарын айтып, ұстамдылыққа шақырды. 2019 жылдың 12 қарашасында Молдова Парламенті Үкіметке сенімсіздік білдіру туралы шешім қабылдады. Бұл шешімге 101 депутаттың 52-сі дауыс берді. Дауыс беруді қабылдауға министрлер кабинетінің Молдова Бас прокурорын сайлау тәртібін айқындайтын заңнамаға өзгерістер енгізу туралы бастамасы себеп болды. 14 қарашада Ион Кику жаңа премьер-министр болып сайланды. Оның үкіметіне Санду үкіметінен [[Павел Войку]] ғана тағайындалды, ол Қорғаныс министрі орнына Ішкі істер министрі болды. == Президенттік науқан (2020) == Шілде айында «Әрекет және ынтымақтастық» партиясы (PAS) Майя Сандуды президенттікке ұсынды. Мұндай шешім PAS-те партияның Ұлттық кеңесінде 18 шілдеде қабылданды. [[30 қыркүйек]]те қол жинау тізімдерін сәтті тексеруден кейін Орталық сайлау комиссиясы (ОСК) Майя Сандуны президенттік сайлауға кандидат ретінде тіркеді. «Әрекет және ынтымақтастық» (PAS) партиясының кандидаты Майя Сандудың тұсаукесері 2 қазанда Кишинев DigitalPark маңындағы ашық алаңда өтті. Майя Сандудың жиырма минуттық сөзінде кандидаттың үгіт-насихатына сілтемелер болмады. Сонымен бірге, саясаткер Молдовадағы бар проблемаларды жариялады және өзін «жақсы адам» деп атады, сайлаушыларды президенттік сайлауда мүмкіндігінше жұмылдыруға шақырды. 1 қарашада өткен бірінші турда ол сайлаушылардың қажетті 50% + 1 дауысын ала алмады (ол 36,16% дауыспен бірінші орынға ие болды, қазіргі мемлекет басшысы Игорь Додон 32,61% дауыспен екінші орынға ие болды). Додон мен Санду бақ сынаған екінші турда Майя Санду қазіргі президент Игорь Додонды жеңді, сондықтан бюллетеньдердің 99,07% өңделгеннен кейін оның қарсыласынан алшақтық 14% немесе 224 470 дауысты құрайды, бұл оны құрайды тәуелсіз Молдова Республикасының тарихындағы алғашқы әйел президент. 2020 жылғы [[16 қараша]]да Орталық сайлау комиссиясының мәліметтері бойынша, барлық хаттамаларды өңдегеннен кейін Майя Санду сайлауда 57,7% дауыспен жеңіске жетеді, ал қазіргі президент Игорь Додон — 42,2%. Кандидаттар арасындағы айтарлықтай алшақтық шетелдегі сайлау учаскелеріндегі дауыстарды санаудан кейін пайда болды. == Президенттік == 2020 жылы 24 желтоқсанда Майя Санду Кишиневтегі Республика сарайында ұлықтау рәсімінде ант берді. Өзінің ұлықтау сөзінде ол уақытша үкімет құрмай, елде мерзімінен бұрын парламенттік сайлау өткізуді жақтады<ref>[https://baribar.kz/143199/majya-sandu-moldovanynh-zhanha-prezidenti Майя Санду Молдова президенті ретінде ант берді]</ref>. ===Сыртқы саясат=== Молдованың еуропалық интеграциясын, ЕО елінің кіруін, Халықаралық валюта қорымен ынтымақтастықты қалпына келтіруді және [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]-пен жақындасуды жақтайды. 2020 жылдың 29 желтоқсанында Кишиневте [[Румыния президенті|Румыния Президенті]] [[Клаус Йоханнис]]ті қабылдады.<ref>[https://eurasia.expert/sandu-moldova-budet-integrirovatsya-v-evrosoyuz-s-pomoshchyu-rumynii/ Санду: Молдова будет интегрироваться в Евросоюз с помощью Румынии]</ref> Кездесу қорытындысы бойынша ол «Румынияның көмегімен республика еуропалық кеңістікке интеграцияланады» деп мәлімдеді.<ref>[https://www.rbc.ru/rbcfreenews/5ffcb2aa9a79472e58727244 Новый президент Молдавии поехала в первый зарубежный визит на автомобиле]</ref> Румыния президенті Бухарест Кишиневке экономикалық дағдарыспен күресу және реформалар жүргізу үшін 100 миллион еуро грант беруге дайын екенін айтты.<ref>[https://ria.ru/20210329/moldaviya-1603245305.html Молдавия лишилась возможности получить от Румынии 60 миллионов евро]</ref> [[File:Official visit of Maia Sandu to Ukraine - 2021-01-12 - president.gov.ua 01.jpg|нобай|солға|Майя Санду мен Украина президенті Володимир Зеленский. Киев, 12 қаңтар, 2021 жыл]] 2021 жылдың 12 қаңтарында ол президент ретіндегі алғашқы шетелдік сапарын Украинаға жасады. Борисполь әуежайында құрметті қарауыл сапын «Украинаға даңқ» деп қарсы алды. Украина Президенті [[Володимир Олександрович Зеленський|Володимир Зеленский]] мен, Премьер-Министр [[Денис Анатольевич Шмыгаль|Денис Шмыгаль]] мен және Жоғарғы Рада төрағасы Дмитрий Разумковпен өткен келіссөздерде екі елдің еуропалық интеграция,<ref>[https://www.kp.ru/daily/27225/4351206/ «Дружить против Москвы»: Почему президент Молдовы Санду так спешила к Зеленскому]</ref> сауда, энергетикалық қауіпсіздік салаларындағы өзара іс-қимыл мәселелері талқыланды; Солтүстіктен Приднестровьені айналып өтетін Днестр арқылы өтетін көпірі бар Кишинев-Сороки-Ямполь-Киев жаңа жолын салу туралы келісімдерге қол жеткізілді; Приднестровьенің Молдоваға одан әрі қайта қосылуы, Молдова-Украина шекарасында бірлескен бақылау және контрабандаға қарсы күрес;<ref>[http://www.vedomosti.md/news/smozhet-li-sandu-annulirovat-sekretnyj-protokol-filata Сможет ли Санду аннулировать секретный протокол Филата?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210115074204/http://www.vedomosti.md/news/smozhet-li-sandu-annulirovat-sekretnyj-protokol-filata |date=2021-01-15 }}</ref><ref>[https://www.kp.md/daily/27225/4351523/ Первый внешнеполитический блин президенту Молдовы Майе Санду вышел комом]</ref> сондай-ақ Днестр су электр станцияларының каскады шеңберінде жаңа украиндық су электр станцияларының құрылысы туралы.<ref>[https://eadaily.com/ru/news/2021/01/12/dlya-sandu-ukrainskoe-elektrichestvo-vazhnee-problem-ekologii Для Санду украинское электричество важнее проблем экологии]</ref><ref>[http://www.vedomosti.md/news/skolko-stoit-dnestr Сколько стоит Днестр?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210115083937/http://www.vedomosti.md/news/skolko-stoit-dnestr |date=2021-01-15 }}</ref> Болашақта жаңа ГЭС салу туралы шешім Молдованы ауыз судың айтарлықтай бөлігінен айыруы және ел үшін экологиялық апатқа айналуы мүмкін. Сапар барысында ол Белгісіз солдат бейітіндегі Мәңгілік даңқ монументінде және Голодомор-геноцид ұлттық мұражайында қаза тапқан украиндықтарды еске алды.<ref>[https://president.md/rom/comunicate-de-presa/programul-vizitei-oficiale-a-presedintelui-maia-sandu-la-kiev Программа официального визита Президента Майи Санду в Киев]</ref> 2021 жылдың 17-19 қаңтарында Брюссельде болды. Ол Еуропалық Одақтың Сыртқы істер және қауіпсіздік саясаты жөніндегі Жоғарғы өкілі [[Жозеп Боррель]] мен келіссөздер жүргізді,<ref>[https://noi.md/ru/politika/sandu-o-rezulitatah-vizita-v-bryusseli-u-moldovy-esti-ogromnye-vozmozhnosti-v-es Санду — о результатах визита в Брюссель: «У Молдовы есть огромные возможности в ЕС»]</ref><ref>[https://www.kp.md/online/news/4159059/ А можно с вами сфотографироваться: Двухдневная фотосессия Санду в Брюсселе обошлась бюджету Молдовы в 45 тысяч леев]</ref> онда олар Молдова азаматтарының Ковид-19 вакциналарына жылдам қол жеткізуін қамтамасыз ету үшін саяси диалогты қалпына келтіру және еуропалық серіктестермен тығыз ынтымақтастықты бастау мәселелерін талқылады.<ref>[https://cenzura.md/prezident-moldovy-obsudila-s-glavoj-evropejskoj-diplomatii-situaciju-v-pridnestrovskom-regione/ Президент Молдовы обсудила с главой европейской дипломатии ситуацию в приднестровском регионе] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210130193224/https://cenzura.md/prezident-moldovy-obsudila-s-glavoj-evropejskoj-diplomatii-situaciju-v-pridnestrovskom-regione/ |date=2021-01-30 }}</ref> , сондай-ақ Приднестровье аймағындағы жағдай. Боррел ЕО-ның бейбіт, инклюзивті және тұрақты 5+2 реттеу процесіне бейілділігін қуаттады және Молдова Республикасының халықаралық мойындалған шекаралардағы егемендігі мен аумақтық тұтастығын айнымас қолдайтынын атап өтті. Келіссөздердің қорытындысы бойынша Санду Молдованың «еуропалық күн тәртібімізде барынша тиімді ілгерілеуге» деген ынтасын қайталады.<ref>[https://eadaily.com/ru/news/2021/01/18/sandu-v-bryussele-prosit-pomoshchi-yusticiya-ey-ne-hochet-podchinyatsya Санду в Брюсселе просит помощи: юстиция ей не хочет подчиняться]</ref><ref>[https://laf.md/2021/01/18/vizit-maji-sandu-v-brjussel-prezident-vstretilas-s-glavnym-prokurorom-es-lauroj-koveshi/ Визит Майи Санду в Брюссель: Президент встретилась с главным прокурором ЕС Лаурой Кёвеши]</ref> Ол сонымен қатар Еуропалық Одақтың Бас Прокуроры Лаура Ковесимен келіссөздер жүргізді, онда тараптар Молдовадағы сот төрелігі жүйесін реформалауды және Еуропалық прокуратурамен ынтымақтастық перспективаларын талқылады; Еуропалық комиссияның төрағасы Урсула фон дер Лейенмен «Молдавияға таяу жылдардағы қаржылық көмекті, сондай-ақ еуропалық құндылықтар мен стандарттарға жақындау үшін Шығыс серіктестігінің рөлін» талқылады; Бельгия Королі Филипп пен, Бельгияның Премьер-Министрі [[Александр де Крос]] пен және Еуропарламент төрағасы Давид Сассолимен.<ref>[https://ru.diez.md/2021/01/18/sandu-vstretilasy-v-bryussele-s-predsedatelem-i-vitse-predsedatelem-evropeyskoy-komissii/ Санду встретилась в Брюсселе с председателем и вице-председателем Европейской комиссии]</ref> 2021 жылғы 28 ақпанда Еуропалық кеңестің президенті Шарль Мишель Кишиневке барды, бұл сапар ЕО-мен бірлестік туралы келісімдерге қол қойған Шығыс серіктестігінің үш еліне - Молдова, Украина, Грузияға сапары аясында өтті. Келіссөздерді қорытындылай келе,<ref>[https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/10785189 Глава Евросовета посетит Украину, Грузию, Молдавию с 28 февраля по 3 марта]</ref><ref>[https://ria.ru/20210304/vizit-1599812249.html Вместе против Москвы: что Евросоюз обещает Молдавии, Грузии и Украине]</ref> Шарль Мишель ''Санду ханымның президенттікке келуі Брюссельмен тығыз қарым-қатынас орнатуға мүмкіндіктер терезесін ашады. Республика коронавируспен және оның салдарымен күресу үшін 50 миллион еуро көлеміндегі бірінші траншты алды. Ел Еуроодақ шарттарын орындаса, осыншама соманы алады – ол демократиялық принциптерді ұстанады.<ref>[https://www.kommersant.ru/doc/4712204 Евросоюз встаёт на востоке. Председатель Евросовета Шарль Мишель нашел немало общего у Молдавии, Грузии и Украины]</ref> Президент ханым, Еуропа сіз тарапта». Өз кезегінде Санду «елді жемқорлықтан арылтуға дайын» ​​деп сендірді, бірақ «кейбір депутаттар оған кедергі жасайды. Кезектен тыс парламенттік сайлау өткізу үмітімен біз жаңа министрлер кабинетін жинамаймыз''<ref>[https://iz.ru/1132214/kseniia-loginova/draznil-medvedia-es-pokazal-gotovnost-k-ukhudsheniiu-otnoshenii-s-rossiei Дразнил медведя: ЕС показал готовность к ухудшению отношений с Россией]</ref>. 2021 жылғы 19 сәуірде Страсбургке сапары барысында ол Еуропа Кеңесінің Молдова Республикасына арналған 2021-2024 жылдарға арналған іс-қимыл жоспарына қол қойды, ол Еуропа Кеңесінен елге заңнаманы және мемлекеттік институттарды реформалауда көмек көрсетеді. елдің жағдайын жақсарту, демократия, адам құқықтары мен заңдылық қағидаттарын сақтау. 2021 жылдың 14 мамырында Литва президенті [[Гитанас Науседа]] [[Кишинев]]ке алғашқы сапарын жасады. Кездесу барысында екіжақты қарым-қатынастарды тереңдету мүмкіндіктері,<ref>{{Cite web|url=https://newsmaker.md/rus/novosti/mayya-sandu-vstrechaet-v-kishineve-prezidenta-litvy-onlayn-translyatsiya/|title=В Молдову 14 мая с официальным визитом прибыл президент Литвы Гитанас Науседа}}</ref> сондай-ақ Молдова мен ЕО арасындағы қарым-қатынастарды дамыту мәселелері талқыланды. Литва президентімен кездескеннен кейін Санду Литва Молдоваға [[Коронавирустық инфекция Covid-19|COVID-19 вакцинасының]] 11 000 дозасын беретінін мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url=https://newsmaker.md/rus/novosti/litva-pozhertvuet-moldove-11-tys-doz-vaktsiny-protiv-koronavirusa/|title=Литва пожертвует Молдове 11 тыс. доз вакцины против коронавируса}}</ref> 2021 жылғы 19-20 мамырда ол Германияға жұмыс сапарымен барды, онда Германия Федеративтік Республикасының Президенті Франк-Вальтер Штайнмайермен кездесті, сондай-ақ Германия Федеративтік Канцлері Ангела Меркельмен телекөпір арқылы сөйлесті. олар сондай-ақ Молдова мен Германия азаматтарының жүргізуші куәліктерін тану және қайта беру бойынша келіссөздердің қай кезеңге арналғаны туралы айтты.<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.presedinte.md/rus/comunicate-de-presa/presedintele-maia-sandu-catre-cancelarul-angela-merkel-contez-pe-faptul-ca-germania-va-avea-grija-ca-cetatenii-nostri-sa-poata-vota-in-in-siguranta|title=Президент Майя Санду в беседе с Канцлером Германии Ангелой Меркель: «Рассчитываю, что Германия позаботится о безопасном голосовании наших граждан»|website=https://www.presedinte.md/|date=19 МАЯ 2021}}</ref> 2021 жылғы 18-20 маусымда ол [[Рим]]ге жұмыс сапарымен барды, оның барысында Италия Республикасының Президенті Серджио Маттарелламен, сондай-ақ Еңбек және әлеуметтік саясат министрі Андреа Орландомен кездесті, ол келісімге қол қойды. әлеуметтік сақтандыру саласындағы келісім.<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.presedinte.md/rus/comunicate-de-presa/presedintele-maia-sandu-in-vizita-oficiala-la-roma-suntem-hotarti-sa-dezvoltam-in-continuare-relatii-bune-de-parteneriat-cu-italia|title=Президент Майя Санду во время официального визита в Рим: «Мы намерены и в дальнейшем развивать хорошие партнерские отношения с Италией»|website=https://www.presedinte.md/|date=18.06.2021}}</ref> а также с министром труда и социальной политики Андреа Орландо вместе с которым подписала соглашение в области социального страхования<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.presedinte.md/rus/comunicate-de-presa/republica-moldova-si-republica-italiana-au-semnat-acordul-in-domeniul-securitatii-sociale|title=Республика Молдова и Итальянская Республика подписали Соглашение в области социального страхования|website=https://www.presedinte.md/|date=18.06.2021}}</ref> 2021 жылғы 21 маусымда Италиядан оралған Молдова Республикасының Президенті Майя Санду поляк әріптесінің шақыруымен Польшаға ресми сапармен барды. Варшавада ол Польша Президенті [[Анджей Дуда]] мен кездесті, одан кейін екі ел делегацияларының пленарлық пікірталастары өтті.<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.presedinte.md/rus/comunicate-de-presa/presedintele-republicii-moldova-maia-sandu-va-efectua-o-vizita-oficiala-in-polonia|title=Президент Республики Молдова Майя Санду совершит официальный визит в Польшу|website=https://www.presedinte.md/|date=19 ИЮНЯ 2021}}</ref> 2021 жылғы 20 шілдеде Грузияның [[Батуми]] қаласына жұмыс сапары аясында Президент Майя Санду Еуропалық кеңес төрағасы Шарль Мишель мен, Украина президенті Владимир Зеленскиймен және Грузия президенті Саломе Зурабишвили ханыммен бірнеше екіжақты кездесулер өткізді.<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.presedinte.md/rus/comunicate-de-presa/presedintele-maia-sandu-a-avut-la-batumi-mai-multe-intrevederi-bilaterale|title=Президент Майя Санду провела в Батуми несколько двусторонних встреч|website=https://www.presedinte.md/|date=20 ИЮЛЯ 2021}}</ref> 2021 жылғы 11 тамызда Кишиневке жұмыс сапарымен келген Ресей Федерациясы Президенті Әкімшілігі Басшысының орынбасары Дмитрий Козакпен кездесті. Кездесу барысында Приднестровье жанжалын реттеу мәселесі, сондай-ақ Ресей-Молдова қарым-қатынасының басқа да мәселелері талқыланды.<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.presedinte.md/rus/comunicate-de-presa/presedintele-maia-sandu-a-discutat-cu-seful-adjunct-al-administratiei-presedintelui-federatiei-ruse-dmitri-kozak|title=Президент Республики Молдова Майя Санду встретилась с замглавы администрации Президента Российской Федерации Дмитрием Козаком|website=https://www.presedinte.md/|date=11.08.2021}}</ref> ===Ішкі саясат=== ====Премьер-министрді тағайындау және парламенттік дағдарыс==== Инаугурациядан бір күн бұрын, 2020 жылғы 23 желтоқсанда Молдова үкіметі толығымен отставкаға кетті және жаңа министрлер кабинеті құрылғанға дейін әрекет ете бастады. 2020 жылдың 31 желтоқсанына дейін премьер-министрдің міндетін атқарушы [[Ион Васильевич Кику|Ион Кику]] өз еркімен отставкаға кеткен қазіргі премьер-министр болды. Чикумен бірге Премьер-Министрдің орынбасары, Қаржы министрі Сергиу Пускута, Экономика және инфрақұрылым министрі Анатолий Усатии және Денсаулық сақтау, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Виорика Думбревеану Ч=Кику сияқты министрлер кабинеті құрылғанға дейін өз міндеттерін орындаудан өз еркімен бас тартып, министрлер кабинетінен шықты. жаңа министрлер кабинеті (олардың міндеттерін тиісті министрліктердің статс-хатшылары қабылдады)<ref>[https://m.point.md/ru/novosti/politika/stali-izvestny-imena-vrio-ministrov-zdravookhraneniia-ekonomiki-i-finansov Стали известны имена врио министров здравоохранения, экономики и финансов]</ref>. Қазіргі Сыртқы істер және еуропалық интеграция министрі Аурели Чокой жаңа премьер-министрдің міндетін атқарушы болды. Парламенттегі ең үлкен фракция (37 депутат) Социалистер партиясының фракциясы (экс-президент Игорь Додонның жақтастары), ал «Әрекет және ынтымақ» партиясы президентінің жақтастары фракциясында небәрі 15 депутат бар. Премьер-министрдің кандидатурасы депутаттардың 2/3 даусымен (барлығы 101) мақұлданады, сондықтан кез келген партияның депутаттары премьер-министрге дауыс беру үшін коалиция құруға міндетті. Молдова заңнамасына сәйкес, егер Парламент 3 ай ішінде (2021 жылдың 24 наурызына дейін) екі рет (кандидатты қарау және бекіту немесе қабылдамау мерзімі 45 күн) премьер-министр лауазымына кандидатты қабылдамаса, президент парламентті таратып, жаңа сайлау тағайындау құқығы. ПДС депутаты Сергей Литвиненко Парламентті таратудың тағы бір жолы туралы айтты: ''егер ол 3 айдың ішінде (2021 жылдың 17 наурызына дейін) бірде-бір заң қабылдамаса'' деді.<ref>[https://cenzura.md/litvinenko-o-sposobah-rospuska-parlamenta-kratchajshij-put-k-dosrochnym-vyboram-jeto-esli-parlament-dvazhdy-otklonit-prosbu-ob-izbranii-pravitelstva/ Литвиненко о способах роспуска парламента: Кратчайший путь к досрочным выборам — это если Парламент дважды отклонит просьбу об избрании правительства] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210119235430/https://cenzura.md/litvinenko-o-sposobah-rospuska-parlamenta-kratchajshij-put-k-dosrochnym-vyboram-jeto-esli-parlament-dvazhdy-otklonit-prosbu-ob-izbranii-pravitelstva/ |date=2021-01-19 }}</ref> Майя Санду өзінің сайлауалды уәделерінде парламенттің 18 депутаты саяси векторды өзгерткеніне сілтеме жасай отырып,<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.dw.com/ru/%D0%BA%D1%82%D0%BE-%D0%BF%D0%BE%D0%B4%D0%BA%D1%83%D0%BF%D0%B0%D0%B5%D1%82-%D0%B4%D0%B5%D0%BF%D1%83%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%BE%D0%B2-%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D1%8F-%D0%B8%D0%B4%D0%B5%D1%82-%D0%BA-%D0%B4%D0%BE%D1%81%D1%80%D0%BE%D1%87%D0%BD%D1%8B%D0%BC-%D0%B2%D1%8B%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%B0%D0%BC/a-53864006|title=Кто подкупает депутатов? Молдавия идет к досрочным выборам {{!}} DW {{!}} 18.06.2020|author=Deutsche Welle (www.dw.com)|website=DW.COM|access-date=2021-04-25}}</ref> «елдің заң шығарушы органын таратудың заңды әдістерін» анықтау қажеттігін мәлімдеді. Барлық саяси құрылымдар 10-шақырылымдағы Парламентті таратуды қолдады, оның ішінде экс-президент Игорь Додон да бірнеше рет: {{дәйексөз|Президенттік сайлаудан кейін бізде екі ықтимал сценарий бар. Бірінші сценарий – қазіргі немесе басқа үкіметтің жалғасуы болса, екіншісі – кезектен тыс парламент сайлауы. Біз араласатын Молдова Республикасы азаматтарының едәуір бөлігі Парламентті таратып, келесі жылы кезектен тыс парламент сайлауын өткізуді жақтайды. Мен де осы нұсқаны қолдаймын.|date=2020-23-12}} Санду 2020 жылдың 28 желтоқсанында барлық фракциялар мен парламенттік топтармен алғашқы консультацияларды өткізді. Кездесуден кейінгі баспасөз мәслихатында ол алдағы күндері саяси және экономикалық дағдарысты еңсерудің шешімін ұсынатынын мәлімдеді:<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://newsmaker.md/rus/novosti/sandu-28-dekabrya-provedet-konsultatsii-so-vsemi-parlamentskimi-fraktsiyami/|title=Санду 28 декабря проведет консультации со всеми парламентскими фракциями|website=NewsMaker|date=2020-12-28|access-date=2021-05-04}}</ref> «Бірде-бір саяси партия парламенттік көпшіліктің бір бөлігі ретінде жаңа үкіметті тағайындау жауапкершілігін өз мойнына алуға дайын екенін ашық мәлімдеген жоқ. Барлық құрылымдар кезектен тыс парламент сайлауын өткізуді жақтайды. Біреулер мұның тезірек болғанын қалайды, енді біреулері сайлауды кейінірек өткізу керек деп санайды. Бірақ барлық парламенттік фракциялар бұл парламентті тарату керек және халық оларды білдіретін жаңа заң шығарушы органды сайлау керек деп келіседі». ==Марапаттары== * Еңбек Даңқы ордені (Молдова) == Дереккөздер == {{дереккөздер|7}} {{ТМД елдерінің басшылары}} [[Санат:24 мамырда туғандар]] [[Санат:1972 жылы туғандар]] [[Санат:Алфавит бойынша тұлғалар]] [[Санат:Қазіргі мемлекет басшылары]] 9nann7uxba0pkxot075w9fghufaflvb 0 652461 3480100 3233816 2025-06-15T05:11:42Z Sagzhan 29953 /* Тарихы */ 3480100 wikitext text/x-wiki {{Көне қалашық |Атауы = Қашлық (Ескер) |сурет = Көшім қалашығы.jpg |өлшемі = |Сурет атауы = Көшім қалашығы. Ремезовтың «Сібірдің хорографиялық кітабы» |Мәртебесі = |Мемлекет = Ескер жұрты, [[Сібір хандығы|Түмен (Сібір) хандығы]] |Қазіргі жері = [[Ресей Федерациясы]], [[Түмен облысы]] |Қалануы = |Қалаушы = |Деректерде атала бастады = 1367 жыл |Басқаша атаулары = Сибир, Сибер, Көшім қалашығы |Халық саны = |Қиралды = XVII ғ. |Қиралу себебі = |Орналасуы = |Облыс картасы = |Ортаққордағы санаты = }} '''Қашлық''', кейде '''Ескер''' (''[[сыбырлар|сіб.-тат.]]'' Сибир, Ескер, ''[[татар тілі|тат.]]'' Искәр) — ортағасырлық қала, Ескер жұртының, кейіннен [[Сібір хандығы|Түмен (Сібір) хандығының]] астанасы. Қазіргі [[Ресей|Ресей Федерациясындағы]] Тобольск қаласынан 17 шақырым қашықтықта, [[Ертіс|Ертістің]] оң жақ жағалауында Сибирка өзеніне құятын жерінде орналасқан. Бүгінде «Көшім қалашығы» (орыс. ''«Кучумово городище»'') деп аталатын археологиялық ескерткіш орны. == Тарихы == [[File: Caravane Marco Polo.jpg|left|thumb|Каталон атласындағы ''Sebur'' қаласы (1375)]] Ескер қаласы моңғол шапқыншылығына дейін пайда болды. XIII ғасырдың басына қарай қала ірі қоныс орнына айналды<ref>''Левашова В. П.'' О городищах Сибирского юрта // Советская археология, 1950. № 13. — Стр. 341—351.</ref>. Кей деректердің мәлімдеуінше, [[Шыңғыс хан]] Қашлықты 1224 жылы өзге иеліктермен қоса [[Алтын Орда|Жошы ұлысының]] құрамына қосты<ref>[http://tatarseber.ucoz.ru/index/0-8 Краткая история сибирских татар.]</ref>. Ш. Марджанидің тұжырымына сәйкес XIII ғасырда Қашлықта Жошының бесінші ұлы Шибанның ордасы орналасқан<ref>''Атласи Х.'' [http://protatar.narod.ru/Kitaplar/HadiAtlasi/SibHis14.html#141 История Сибири. — С. 43.]</ref>. Қала алғаш рет ''Sebur'' атауымен ағайынды Франциско және Доменико Пиццаганилердің 1367 жылғы картасында аталып өтті. 1375 жылы тура сол атаумен Каталон атласында кездеседі. 1582 жылдың 26 қазанында қаланы [[Көшім хан|Көшім ханның]] әскерін талқандаған атаман [[Ермак]] басып алды. Ермактың өлімінен кейін Қазақ хандығынан қолдау тапқан тайбұғалық Сейіт-Ахмет (Сейтек, Сейдақ) Қашлықта өз билігін орнатуды көздеді. Алайда, [[Сейтек (Сібір хандығы)|Сейіт-Ахмет]] пен «[[Қазақ хандығы|Қазақ Ордасының]] ханзадасы» Ораз Мұхаммед 1588 жылы тұтқынға түсуі қаланың дағдарысы мен құлдырауына алып келді. == Қала атауының пайда болуы == [[File:CEM-15-Asia-Mercator-1595-Russia-2533.jpg|thumb|left|Меркатордың картасындағы Сібір иелігі мен Сібір қаласы (''Sibier'')]] Сібір хандығында қоныстанған халықтардың алуан түрлілігі қала атауына әсер етті: * Кашлык (түркі) - бекініс, нығайтылған елді-мекен. Сібір татарларының тілінде «Кышлык» сөзі «қысқы» немесе «қыстау» мағынасында қолданылады. * Искер (об-угор) - ''ийс'' - «ескі» және ''кер (кар)'' - «қала» мағынасында. Мысалы, Сыктывкар, Кудымкар және т.б. * Сибир - моңғолдың ''сибэр'' - «таза», «әдемі» немесе ''шибир'' - «батпақ» сөздерінен. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Түмен облысы қалашықтары]] [[Санат:Сібір хандығы]] [[Санат:Алтын орда қалалары]] 1su9hfhd3fiii46t1yikbs502z395h5 0 656634 3480098 2872029 2025-06-15T05:10:29Z Sagzhan 29953 /* Қазақ әулеті */ 3480098 wikitext text/x-wiki [[Қасым хандығы|Қасым хандығын]] (1452—1681) билеген хандар, сұлтандар (ханзадалар), бегімдер тізімі. == Қазан әулеті == * [[Қасым хан (Қасым хандығы)|Қасым]], Ұлық Мұхаммед ханның ұлы, Қасым ханзадасы ([[1445 жыл|1445]]—[[1468 жыл|1468]]). * [[Данияр (Қасым ханы)|Данияр]], Қасым ханның ұлы, Қасым ханзадасы ([[1468 жыл|1468]]—[[1486 жыл|1486]]). == Қырым әулеті == * [[Нұрдәулет (Қырым ханы)|Нұрдәулет]] хан, [[I Қажы Герей|I Қажы Герейдің]] ұлы, Қасым ханы ([[1486 жыл|1486]]—[[1491 жыл|1491]]). * [[Сатылған]], Нұрдәулет ханның ұлы, Қасым ханзадасы ([[1491 жыл|1491]]—[[1506 жыл|1506]]). * [[Жанай (Қасым ханы)|Жанай]], Нұрдәулет ханның екінші ұлы, Қасым ханзадасы ([[1506 жыл|1506]]—[[1512 жыл|1512]]). == Астрахан әулеті == * [[Шейхәулияр хан]], Бақтияр сұлтанның ұлы, Қасым ханзадасы ([[1512 жыл|1512]]—[[1516 жыл|1516]]). * [[Шаһғали хан]], Шейхәулиярдың ұлы, Қасым ханзадасы ([[1516 жыл|1516]]—[[1519 жыл|1519]]), ([[1535 жыл|1535]]—[[1546 жыл|1546]]). * [[Жанғали хан]], Шейхәулиярдың ұлы, Қасым ханзадасы ([[1519 жыл|1519]]—[[1531 жыл|1531]]). * [[Сайынболат Бекболатұлы|Сайынболат]] (шоқыннан кейін ''Симеон'') хан, [[Бекболат (Астрахан ханзадасы)|Бекболат]] сұлтанның ұлы, Қасым ханы ([[1567 жыл|1567]]—[[1573 жыл|1573]]). * [[Мұстафағали хан]], [[Ғабдулла Ақкүбекоғлы|Ғабдулла Ақкүбектің]] ұлы, Қасым ханы ([[1584 жыл|1584]]—[[1590 жыл|1590]]). == Қазақ әулеті == * Ораз Мұхаммед, [[Ондан сұлтан|Ондан сұлтанның]] ұлы, Қасым ханы ([[1600 жыл|1600]]—[[1610 жыл|1610]]). == Сібір әулеті == * [[Арслан хан]], [[Әли (Сібір ханы)|Әлидің]] ұлы, Қасым ханы ([[1614 жыл|1614]]—[[1627 жыл|1627]]). * [[Сейітбұрхан]] (шоқыннан кейін ''Василий Арсланович''), Арслан ханның ұлы, Қасым ханзадасы ([[1627 жыл|1627]]—[[1679 жыл|1679]]). * [[Фатима Сұлтан]] бегім, Арслан ханның әйелі, Сейітбұрханның анасы, Қасым ханбикесі ([[1679 жыл|1679]]—[[1681 жыл|1681]]). == Әдебиет == * {{кітап |авторы = Вельяминов-Зернов В. В.|бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы = [[:commons:File:Вельяминов-Зернов В.В. - Исследование о касимовских царях и царевичах. Часть 1 (1863).djvu|Қасым патшалары мен ханзадалары туралы зерттеу]]|шынайы атауы = |сілтеме = |уикитека = |жауапты = |басылым = 2|орны = СПб.|баспасы = В тип. Имп. Академии наук|жыл = 1863|томы = I|беттері = |барлық беті = XIII, 558|сериясы = |isbn = |тиражы = }} [[Санат:Қасым хандары]] r94petwj99t3nt9gs0y7k54n1j5afgl 0 656730 3480099 3479570 2025-06-15T05:11:01Z Sagzhan 29953 3480099 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Мұстафағали | Шынайы есімі = {{lang-tt|Mostafağali}} | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Елтаңба = | Елтаңба атауы = | Елтаңба ені = | Титулы = 11-[[Қасым билеушілерінің тізімі|Қасым ханы]] | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1584 жыл|1584]] | Басқаруын аяқтады = [[1590 жыл|1590]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Сайынболат Бекболатұлы|Сайынболат]] | Ізбасары = Ораз Мұхаммед | Тәж кигізу жорасы = | Биліктен бас тартуы = | Мұрагері = | Бірігіп басқарушы1 = | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады = | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады = | регент1 = | регент1Басқара бастады = | регент1Басқаруын аяқтады = | регент2 = | регент2Басқара бастады = | регент2Басқаруын аяқтады = | Премьер = | Вице-президент = | Президент = | Монарх = | Губернатор = | Вице-губернатор = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Түсініктемелер = | Діні = [[Ислам|ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = ''белгісіз'' | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 1600 | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = [[Ғабдулла Ақкүбекоғлы]] | Анасы = | Жұбайы = Салтан бике | Балалары = Тақбілді | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = | Ғылыми аясы = | Жұмыс істеген орны = | Партиясы = | Қызметі = | Мамандығы = | Білімі = | Ғылыми дәрежесі = | Марапаттары = | Қолтаңбасы = | Монограммасы = | Сайты = | Commons = }} '''Мұстафағали''' ({{lang-tt|Mostafağali}}, ''Мостафагали'', '''مصطفى علی''') — [[Қасым хандығы|Қасым]] ханы (1584 сәуір - 1590 бұрын емес). [[Ғабдулла Ақкүбекоғлы|Ғабдулла Ақкүбек]] сұлтанның ұлы, [[Ахмет (Ұлы Орда ханы)|Ахмет]] ханның шөпшегі. Ағайынды Будали мен Мұстафағалидің жасақ саны 100 адамға жететін. Әйелі романовтық мырза Әли бин Құтымның қызы - Салтан бике. Қызы Тақбілді ([[1591 жыл|1591]]-[[1608 жыл|1608]]). [[Санат:Тоқа Темір әулеті]] [[Санат:Қасым хандары]] eialstbn0y0dskbg8mbelelpmr0aa52 0 659948 3479960 3369835 2025-06-14T14:34:20Z Mheidegger 1111 /* Орнатылған кезеңі, авторлары */ дереккөз 3479960 wikitext text/x-wiki {{Монумент | атауы = Абылай хан алаңы | монумент_атауы = | өз_атауы = | Суреті = Abylai Khan Square in Burabai.jpg | Сурет ені = | сурет атауы = | карта_атауы = | карта = | map_relief = | relief = | map_alt = | координаттары = | map_dot_белгі = | карта_мәтіні = | карта_сипаттамасы = | карта_өлшемі = | карта_суреті = | карта_ені = | орналасуы = [[Бурабай (кент)|Бурабай]] кенті | жоба авторы = Е. Айтуаров, А. Курицын, [[Баграмов Игорь Маратович|И. Баграмов]] | құрушы = | түрі = монументтік өнер құрылысы | материал = гранит, металл | ұзындығы = | ені = | биіктігі = 35 м | салмағы = | келушілер_саны = | келушілер_жылы = | басталуы = | complete = | open = | dedicated = | салтанат = | restore = | арналуы = | демонтаж = | сайт = | қосымша_белгі = | қосымша = }} '''Абылай хан алаңы''' – [[Ақмола облысы]]ндағы [[Бурабай ұлттық паркі|Бурабай ұлттық саябағы]]ның шекарасында, Көкше тауының бөктерінде орналасқан алаң. [[Абылай хан]] алаңы қазақ жерінің киелі жерлерінің бірі, әрі тарихи ескерткіш болып саналады<ref>https://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1400000846</ref>. Одан 120 м қашықтықта Абылай хан стеласы – туристтердің жиі келетін орындарының бірі, әрі алаңның бастауы орналасады. Стела бұл аймаққа 1991 жылы, ханның 280 жылдығына орай қойылған. Алаңда [[гранит]] тастан жасалған Абылай ханның тағы бар. Оны басқаша «Хан тағы» деп те атайды. Сонымен қатар, аймақта ханның құрметіне «Абылай хан ордасы» деп аталатын архитектуралық кешен ашылды. Кешенде арнайы экспозиция залы да бар. == Орнатылған кезеңі, авторлары == Ескерткіш [[2004 жыл|2004]] жылы 8 шілдеде Қазақстан президенті [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев]] қатысуымен ашылған<ref>{{кітап|тақырыбы= 2004. Президенттің бір жылы |жауапты= Құр. Ж. Қ. Түймебаев |орны= Астана |жыл= 2005 |беттері= 208—209|барлық беті= 648| isbn= 9965-27-753-2|тиражы= 3000}}</ref>. Авторлары Е. Айтуаров, А. Курицын, [[Баграмов Игорь Маратович|И. Баграмов]]. == Тарихы == Тарихи мәліметтер бойынша үш жүзді біріктірген [[Абылай хан]] Бурабай өңірінде өз ордасын құрған. Қазіргі таңда сол аумақтың «Абылай хан алаңы» деп аталатын себебі де осы. Алаңда орналасқан табиғи ескерткіш – гранит тасынан қашалған тақтың орнында хан ұлтқа, халыққа байланысты маңызды шешімдер қабылдаған болатын. Хан тағында бүкіл алаңға көрініс ашылып, барлық дыбыстар естіледі. Сол себепті де, Абылай хан бұл жерді таңдаған деген пікірлер бар. Оған қоса, бұл өңірде, тау маңайында арнайы киіз үй тігіп, Сәкен Сейфуллин өзінің әйгілі «Көкшетау» поэмасын жазған екен. == Табиғаты == Абылай хан алаңы деп аталып кеткен жер Бурабайдың әйгілі Көкше тауының етегінде орналасады. Алаң мен хан тағы орман ағаштарымен қоршалған. Айналасында Бурабайдың биік таулары мен қалың ормандарына көрініс ашылады. Аймақтың тағы бір ерекшелігі – оның ерекше климаты. Мәліметтер бойынша, алаң аймағындағы ауа температурасы айналадағы басқа жерлермен салыстырғанда біраз жоғарырақ болып келеді. Оған қоса, бұл аймаққа түсетін күн сәулелері адам ағзасының жасаруына үлесін тигізеді деген пікірлер бар. Жақын аймақтарда Абылай ханның заманынан сақталған басқа да бірқатар табиғи нысандар орын алады. Олардың ішінде «Ханның қызыл ағашы», «Төре қызыл ағашы», «Ханкөл», «Оразбұлақ», «Текекөл», «Жайнақкөл» және басқа да жерлер бар. == Туризм == Бурабай ауданының өзі туристтердің жиі келетін орындалының бірі болып саналады. Ондағы Абылай хан алаңы болса, туристтердің бағдарындағы маңызды аялдама ретінде саналады. Алаңға келетін адамдар оның әсем табиғатын тамашалап, сол аймақта жұмыс жасайтын гидтердің көмегімен Қазақстан тарихындағы ұлы тұлғаның өмірбаянымен, орда құрған жерімен, алаңның тарихымен танысады. Туристтер тек экскурсиямен шектелмей, сондай-ақ, күн сәулелері арқылы ағзаларына пайда тигізеді.<br> Бүгінде "Абылай хан алаңы" сәулет-тарихи кешен құрамына енеді. Жоба авторлары - Е. Айтуаров, А. Курицын, [[Баграмов Игорь Маратович|И. Баграмов]]. Кешеннің кеңістіктік шешімі биіктігі 35 м болатын ақ металлдан жасалған, қырлары найзаның оқтары секілді обелиск айналасында жасалған.<ref>Қазақстанның тарихи-мәдени нысандарының және жаппай зиярат ету орындарының альбомы/ ; ҚР Мәдениет және спорт министрлігі, Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институты ; [жоба авторы Т. Бекбергенов ; бас ред. А. Р. Хазбулатов]... – Астана : [б. ж.], 2018. - 495 б., суретті; . – Библиогр.: 490 б. . – 100 дана – ISBN 978-9961-23-485-9</ref> == Әдебиет == # Жақыпов, М. (2018). Абылай хан алаңы (Бурабай ауданы). Ақкөл Өмірі. http://akkol-omiri.webpress.kz/kz/news/analitics/%D0%90%D0%B1%D1%8B%D0%BB%D0%B0%D0%B9%20%D1%85%D0%B0%D0%BD%20%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D2%A3%D1%8B%20%28%D0%91%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D0%B9%20%D0%B0%D1%83%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D1%8B%29 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190519024248/http://akkol-omiri.webpress.kz/kz/news/analitics/%D0%90%D0%B1%D1%8B%D0%BB%D0%B0%D0%B9%20%D1%85%D0%B0%D0%BD%20%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D2%A3%D1%8B%20(%D0%91%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D0%B9%20%D0%B0%D1%83%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D1%8B) |date=2019-05-19 }} # Құрмансейіт, А. (2019). Абылай хан алаңы. Ortalyq Qazaqstan. https://ortalyq.kz/abylaj-han-ala-y/ # Абылай хан алаңы және хан тағы. Kazakhstan.travel. https://kazakhstan.travel/tourist-spot/kk/2/the-glade-and-the-throne-of-ablai-khan # Озеро и поляна Абылай Хана. Borovoe.kz. https://borovoe.kz/about/ozero-i-polyana-abylay-khana/ == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Ақмола облысындағы республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері}} [[Санат:Бурабай ауданы]] [[Санат:Ақмола облысының республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері]] [[Санат:Ақмола облысы]] 1qmspyvur0ky71ixzdmwbyzcj7y9gau 0 661571 3480096 3259200 2025-06-15T05:09:30Z Sagzhan 29953 /* Өмірбаяны */ 3480096 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Арслан | Шынайы есімі = {{lang-tt|Arslan}} | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Титулы = 13-[[Қасым билеушілерінің тізімі|Қасым ханы]] | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1614 жыл|1614]] | Басқаруын аяқтады = [[1626 жыл|1626]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = [[Ораз Мұхаммед]] | Ізбасары = [[Сейітбұрхан]] | Тәж кигізу жорасы = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Діні = [[Ислам|Ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = [[XVI ғасыр]] | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 24.4.1626 | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = [[Әли (Сібір ханы)|Әли]] | Анасы = | Жұбайы = [[Фатима Сұлтан]] | Балалары = [[Сейітбұрхан]] | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = }} '''Арслан хан''' ({{lang-tt|Arslan}}, ''Арслан'', '''ارسلان'''‎; қай. [[24 сәуір]] [[1626 жыл|1626]], [[Қасым (қала)|Қасым]]) — [[Қасым хандығы|Қасым]] ханы (1614 тамыз – 1626 сәуір). Ол Сібір ханы [[Әли (Сібір ханы)|Әлидің]] ұлы және [[Көшім хан|Көшім ханның]] немересі болған. Тәж киюдің алдында оны Сібір ханзадасы деп атаған. == Өмірбаяны == 1598 жылы Сібір ханы [[Көшім хан|Көшімді]] тарлық қолбасшы Андрей Воейков жеңді. Оның көптеген әйелдері, [[Көшімоғлылар|балалары мен немерелері]] тұтқынға алынды. Тұтқындардың арасында Көшімнің үлкен ұлы Әлидің әйелі Ханзада, ұлы Хансүйер, қызы және өгей ұлы Арсланмен бірге болған. Біраз уақыттан кейін тұтқындар Қасымға Ораз Мұхаммед ханға және Бежецкий Верхке Сібір ханзадасы [[Мәметқұл|Мәметқұлға]] босатылды. Бәлкім, Арслан Қасымда тұрақтап қалды. 1603/04 жылы Арслан [[Борис Годунов|Борис Годуновтың]] қабылдауында болды. 1610/11 жылы өлтірілген Қасым ханы Ораз Мұхаммедтің көптеген татарлары Арсланның аяғына бас ұрды. 1612 жылы мамырда Минин мен кінәз Пожарскийдің жағында болды. 1614 жылы 6 (16) наурызда Арслан Қазан сарайының орденінен алғыс хат алып, Қасым ханы атанды. Алайда ресми түрде 6 (16) тамызда ғана хан болып жарияланды. Оның сарайындағы қызметшілердің ішінде 25 адам - қасымдықтар, 11 - сібір татар, 7 - ноғай, 5 - орыс, 6 - басқа болды. 1616, 1617 және 1623 жылдары Мәскеуге патша [[Михаил Федорович|Михаил Федоровичпен]] кездесуге келді. 1621 жылғы 16 (26) қазандағы жарлықпен хан билігі едәуір шектелді, қызмет етіп жатқан татарларды - кінәздерді, мырзаларды және қарапайым казактарды соттау, сондай-ақ бұрын өзіне және оған дейін Ораз Мұхаммед ханға тиесілі болған сот алымдарын жинау құқығы Қасым әскер басына өтті. Оның қарамағында оның басыбайлылары мен посад аламлары ғана қалды. Өзіне бағынатын адамдар арасында православиенің таралуына кедергі болды. Мәскеуге бірнеше рет шағымдар, сондай-ақ патша Арслан Әлиұлы жаңадан шоқынған татарлар мен орыс халқын «мұсылмандағаны» туралы хаттар келіп түсті. == Әйелдері мен балалары == * Салтан бике; * [[Фатима Сұлтан]], Шаһқұлдар сейіті Ақмұхамметтің қызы (шам. 1605), ** қызы Алма бике, [[Мәметқұл]] ханзадаға тұрмысқа шықты, ** ұлы [[Сейітбұрхан]]; * Нақ Салтан, Сібір мырзасы Есіней Қарамышевтің қарындасы, (1613/14—1619/20); * Қарашай, Ебірдей абыздың қызы, Әзім Көшімовтың жесірі (шам. 1615), ** қызы Салтықай 1616 ж. туғ. == Арслан Әлиұлының кезіндегі Қасым әскер басылары == * Иван Степанович Большой Колтовский (1613—1614); * князь Семён Григорьевич Звенигородский (1614—1616); * Семён Афанасьевич Бартенев (1616); * Григорий Иванович Феофилатьев (1616/17—1617/18); * Иван Гаврилович Бобрищев-Пушкин (1618/19—1619/20); * Никита Григорьевич Полтев и Григорий Григорьевич Калединский (1620 — 8 маусым 1621); * Абросим Иванович Лодыженский и Иван Вышеславцев (8 маусым 1621 — ақпан 1623); * Андрей Фёдорович Наумов и Иван Фёдорович Кикин (25 маусым — 11 шілде 1623); * Иван Константинович Шетнёв (25 мамыр 1623 — қаңтар 1625); * Алексей Терентьевич Чубаров (қаңтар 1625 — қараша 1626). == Әдебиет == * Беляков А. В. Арслан Әлиұлы — Қасымның соңғы ханы // Рязанская старина. 2004—2005. Вып. 2—3. — Рязань: Край, 2006. — С. 8—30; * Вельяминов-Зернов В. В. Қасым хандары мен ханзадалары туралы зерттеу. Ч. 3. — СПб., 1866. == Сілтеме == * {{cite web|author=|datepublished=|url=http://ru.rodovid.org/wk/Запись:280334|title=Арслан Әлиұлының шежіресі|publisher=Родовод|accessdate=2010-12-29|archiveurl=https://www.webcitation.org/65ov5Z020?url=http://ru.rodovid.org/wk/%D0%97%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C%3A280334|archivedate=2012-02-29|deadlink=no}} [[Санат:Қасым хандары]] [[Санат:Көшімоғлылар]] [[Санат:XVI ғасырда туғандар]] 7klew7thcqtd0epzoeni2kwgjbokrp5 3480097 3480096 2025-06-15T05:09:53Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480097 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = монарх | Қазақша есімі = Арслан | Шынайы есімі = {{lang-tt|Arslan}} | Суреті = | Атауы = | Сурет ені = | Титулы = 13-[[Қасым билеушілерінің тізімі|Қасым ханы]] | Лақап аты = | Ту = | Ту2 = | Басқара бастады = [[1614 жыл|1614]] | Басқаруын аяқтады = [[1626 жыл|1626]] | Басқарған кезеңі = | Ізашары = Ораз Мұхаммед | Ізбасары = [[Сейітбұрхан]] | Тәж кигізу жорасы = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Діні = [[Ислам|Ислам]] | Азаматтығы = | Туған күні = [[XVI ғасыр]] | Туған жері = | Қайтыс болған күні = 24.4.1626 | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Династия = | Туған кездегі есімі = | Әкесі = [[Әли (Сібір ханы)|Әли]] | Анасы = | Жұбайы = [[Фатима Сұлтан]] | Балалары = [[Сейітбұрхан]] | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Атағы = | Басқарды = | Шайқасы = }} '''Арслан хан''' ({{lang-tt|Arslan}}, ''Арслан'', '''ارسلان'''‎; қай. [[24 сәуір]] [[1626 жыл|1626]], [[Қасым (қала)|Қасым]]) — [[Қасым хандығы|Қасым]] ханы (1614 тамыз – 1626 сәуір). Ол Сібір ханы [[Әли (Сібір ханы)|Әлидің]] ұлы және [[Көшім хан|Көшім ханның]] немересі болған. Тәж киюдің алдында оны Сібір ханзадасы деп атаған. == Өмірбаяны == 1598 жылы Сібір ханы [[Көшім хан|Көшімді]] тарлық қолбасшы Андрей Воейков жеңді. Оның көптеген әйелдері, [[Көшімоғлылар|балалары мен немерелері]] тұтқынға алынды. Тұтқындардың арасында Көшімнің үлкен ұлы Әлидің әйелі Ханзада, ұлы Хансүйер, қызы және өгей ұлы Арсланмен бірге болған. Біраз уақыттан кейін тұтқындар Қасымға Ораз Мұхаммед ханға және Бежецкий Верхке Сібір ханзадасы [[Мәметқұл|Мәметқұлға]] босатылды. Бәлкім, Арслан Қасымда тұрақтап қалды. 1603/04 жылы Арслан [[Борис Годунов|Борис Годуновтың]] қабылдауында болды. 1610/11 жылы өлтірілген Қасым ханы Ораз Мұхаммедтің көптеген татарлары Арсланның аяғына бас ұрды. 1612 жылы мамырда Минин мен кінәз Пожарскийдің жағында болды. 1614 жылы 6 (16) наурызда Арслан Қазан сарайының орденінен алғыс хат алып, Қасым ханы атанды. Алайда ресми түрде 6 (16) тамызда ғана хан болып жарияланды. Оның сарайындағы қызметшілердің ішінде 25 адам - қасымдықтар, 11 - сібір татар, 7 - ноғай, 5 - орыс, 6 - басқа болды. 1616, 1617 және 1623 жылдары Мәскеуге патша [[Михаил Федорович|Михаил Федоровичпен]] кездесуге келді. 1621 жылғы 16 (26) қазандағы жарлықпен хан билігі едәуір шектелді, қызмет етіп жатқан татарларды - кінәздерді, мырзаларды және қарапайым казактарды соттау, сондай-ақ бұрын өзіне және оған дейін Ораз Мұхаммед ханға тиесілі болған сот алымдарын жинау құқығы Қасым әскер басына өтті. Оның қарамағында оның басыбайлылары мен посад аламлары ғана қалды. Өзіне бағынатын адамдар арасында православиенің таралуына кедергі болды. Мәскеуге бірнеше рет шағымдар, сондай-ақ патша Арслан Әлиұлы жаңадан шоқынған татарлар мен орыс халқын «мұсылмандағаны» туралы хаттар келіп түсті. == Әйелдері мен балалары == * Салтан бике; * [[Фатима Сұлтан]], Шаһқұлдар сейіті Ақмұхамметтің қызы (шам. 1605), ** қызы Алма бике, [[Мәметқұл]] ханзадаға тұрмысқа шықты, ** ұлы [[Сейітбұрхан]]; * Нақ Салтан, Сібір мырзасы Есіней Қарамышевтің қарындасы, (1613/14—1619/20); * Қарашай, Ебірдей абыздың қызы, Әзім Көшімовтың жесірі (шам. 1615), ** қызы Салтықай 1616 ж. туғ. == Арслан Әлиұлының кезіндегі Қасым әскер басылары == * Иван Степанович Большой Колтовский (1613—1614); * князь Семён Григорьевич Звенигородский (1614—1616); * Семён Афанасьевич Бартенев (1616); * Григорий Иванович Феофилатьев (1616/17—1617/18); * Иван Гаврилович Бобрищев-Пушкин (1618/19—1619/20); * Никита Григорьевич Полтев и Григорий Григорьевич Калединский (1620 — 8 маусым 1621); * Абросим Иванович Лодыженский и Иван Вышеславцев (8 маусым 1621 — ақпан 1623); * Андрей Фёдорович Наумов и Иван Фёдорович Кикин (25 маусым — 11 шілде 1623); * Иван Константинович Шетнёв (25 мамыр 1623 — қаңтар 1625); * Алексей Терентьевич Чубаров (қаңтар 1625 — қараша 1626). == Әдебиет == * Беляков А. В. Арслан Әлиұлы — Қасымның соңғы ханы // Рязанская старина. 2004—2005. Вып. 2—3. — Рязань: Край, 2006. — С. 8—30; * Вельяминов-Зернов В. В. Қасым хандары мен ханзадалары туралы зерттеу. Ч. 3. — СПб., 1866. == Сілтеме == * {{cite web|author=|datepublished=|url=http://ru.rodovid.org/wk/Запись:280334|title=Арслан Әлиұлының шежіресі|publisher=Родовод|accessdate=2010-12-29|archiveurl=https://www.webcitation.org/65ov5Z020?url=http://ru.rodovid.org/wk/%D0%97%D0%B0%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C%3A280334|archivedate=2012-02-29|deadlink=no}} [[Санат:Қасым хандары]] [[Санат:Көшімоғлылар]] [[Санат:XVI ғасырда туғандар]] pjukizh0tsohu6xsnl341js9zcfoi55 2 662013 3480204 3440296 2025-06-15T09:25:26Z IL68 67061 /* Құрметті азаматтар */ 3480204 wikitext text/x-wiki Бос уақытымды ақпарат іздеуге, жаңа мақалалар жазуға және бар мақалаларды редакциялауға арнаймын. Мен жазған беттер == Социалистік және Қазақстанның Еңбек ерлері == * [[Тайыр Нысанов|Тайыр Нысанов]] * [[Айтан Исмағұлов|Айтан Исмағұлов]] * [[Мұқиден Ғалиев|Мұқиден Ғалиев]] * [[Қапизолла Кәрімов|Қапизолла Кәрімов]] * [[Ідіріс Үсенов|Ідіріс Үсенов]] * [[Руслан Тұржанұлы Қуатов|Руслан Қуатов]] * [[Алмат Жанәбілұлы Тұрсынов|Алмат Тұрсынов]] == Қазақ КСР халық комиссарлары мен министрлері == * [[Анна Ивановна Ворожеева|Ворожеева Анна Ивановна]] * [[Василий Иванович Бессонов|Бессонов Василий Иванович]] * [[Георгий Михайлович Дунаев|Дунаев Георгий Михайлович]] * [[Иван Александрович Боровых|Боровых Иван Александрович]] == Әкімдер == * [[Мейірім Жоламанұлы Қалауи|Қалауи Мейірім Жоламанұлы]] * [[Шәкір Кейкінұлы Кейкин|Кейкин Шәкір Кейкінұлы]] == Ректорлар == * [[Темиргалиев, Куспан Еспендович‎‎|Куспан Темиргалиев]] * [[Байтыков, Сугирбай Байтыкович‎‎|Сугирбай Байтыков]] * [[Билеубаев, Бакир‎‎|Бакир‎‎ Билеубаев]] * [[Жаманбаев, Кадыр Жаманбаевич‎‎|Кадыр Жаманбаев]] * [[Кожабаев, Садырбай Токпанович‎‎|Садырбай Кожабаев]] * [[Дуймагамбетова, Санду Дуймагамбетовна‎|Санду Дуймагамбетова]] * [[Ғапуролла Даиров‎‎|Даиров Ғапуролла]] * [[Ерен Бахытұлы Сахипов|Сахипов Ерен]] * [[Нәжман Күнқожаев|Күнқожаев Нәжман]] * [[Жамбыл Сәулебекұлы Ақылбаев |Ақылбаев Жамбыл]] * [[Хисмет Бозанұлы Табылдиев|Табылдиев Хисмет]] * [[Асхат Сәлімұлы Иманғалиев|Иманғалиев Асхат]] * [[Алтай Ғабдрахманұлы Қазмағамбетов‎‎|Қазмағамбетов‎‎ Алтай]] * [[Киікбай Мыңбайұлы Жаулин|Жаулин Киікбай]] * [[Абзал Ахатұлы Талтенов‎‎|Талтенов Абзал]] * [[Саламат Нұрмұханұлы Идрисов|Идрисов Саламат]] == Ұлы Отан соғысының ардагерлері == * [[Нәсен Тәлтенов|Нәсен Тәлтенов]] * [[Тәрен Біләлов|Тәрен Біләлов]] * [[Сейдеғали Дүсіпов|Сейдеғали Дүсіпов]] * [[Лев Анатольевич Владимирский|Лев Анатольевич Владимирский]] * [[Құлшәріп Өміршин|Құлшәріп Өміршин]] == Құрметті азаматтар == * [[Қатира Ермекқызы Дүтбаева|Қатира Дүтбаева]] * [[Қайыржан Ізтелеуұлы Әлиев|Қайыржан Әлиев]] * [[Бостан Шәмішұлы Сүлейменов|Бостан Сүлейменов]] * [[Нұржиян Абдолқызы Абдолова|Нұржиян Абдолова]] * [[Қатимолла Ризуанов|Қатимолла Ризуанов]] * [[Шайдолла Кәрімұлы Кәрімов|Шайдолла Кәрімов]] * [[Мелләт Сабырқызы Сабырова|Мелләт Сабырова]] * [[Қадыр Өтегенұлы Жүсіп|Қадыр Жүсіп]] * [[Қосыбек Салтанатұлы Ирзағалиев|Қосыбек Ирзағалиев]] * [[Едіге Сабырұлы Сабуров|Едіге Сабуров]] == КСРО және Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің депутаттары == * [[Зұлқарнай Ғұмаров|Зұлқарнай Ғұмаров]] * [[Зейнолла Ғұмаров|Зейнолла Ғұмаров]] * [[Әмір Бақыраев|Әмір Бақыраев]] * [[Сағидолла Құбашұлы Құбашев|Сағидолла Құбашев]] == Қазақ КСР-інің профессорлар == * [[Самиғолла Хамиев|Самиғолла Хамиев]] * [[Құрамыс Ермеков|Құрамыс Ермеков]] * [[Жәмел Омарұлы Ихданов|Жәмел Ихданов]] * [[Бабаш Әбілқасымов|Бабаш Әбілқасымов]] == Қазақ КСР-інің зангерлер == * [[Охас Қасанов|Охас Қасанов]] * [[Ғибрат Еркінұлы Сулейменов|Ғибрат Сулейменов]] * [[Рахметолла Ғұбайдоллаұлы Ғұбайдуллин|Рахметолла Ғұбайдуллин]] * [[Еркін Шәмішұлы Сүлейменов|Еркін Сүлейменов]] * [[Майфок Хамитов|Майфок Хамитов]] Мақсот Қабышев Алмас Жәсенұлы Садықов == Қазақ КСР-інің халық ағарту ісінің үздіктері == * [[Рижа Дүсіпова|Рижа Дүсіпова]] * [[Төлеу Қадырбекұлы Жандауов|Төлеу Жандауов]] * [[Әліп Дүсіпов|Әліп Дүсіпов]] * [[Жәлел Иманғалиев|Жәлел Иманғалиев]] * [[Ляля Қожабаева|Ляля Қожабаева]] == Қазақ КСР және Қазақстанның еңбек сіңірген әртістері == * [[Халекет Ешмұратұлы Ешмұратов|Халекет Ешмұратов]] * [[Құралай Халекетқызы Ешмұратова|Құралай Ешмұратова]] == Мұнайшылар == * [[Дәуіт Хасанов|Дәуіт Хасанов]] ‎ * [[Аманбай Охасұлы Қасанов|Аманбай Қасанов]] * [[Нұрлыбек Майфокұлы Хамитов|Нұрлыбек Хамитов]] * [[‎Қапан Оржанов|‎Қапан Оржанов]] * [[Табын Қапанұлы Оржанов|‎Табын Қапанұлы Оржанов]] * [[Бахтияр Абдрахманұлы Абдрахманов|‎Бахтияр Абдрахманұлы Абдрахманов]] == Құрметті байланысшы == * [[Сәлімгерей Қапанұлы Оржанов|‎Сәлімгерей Қапанұлы Оржанов]] == Үлгілер == * [[Үлгі:Октябрь Революциясы ордені|Октябрь Революциясы ордені]] * [[Үлгі:1 дәрежелі Мінсіз қызметі үшін медалі (КСРО)|1 дәрежелі Мінсіз қызметі үшін медалі (КСРО)]] * [[Үлгі:2 дәрежелі Мінсіз қызметі үшін медалі (КСРО)|2 дәрежелі Мінсіз қызметі үшін медалі (КСРО)]] * [[Үлгі:3 дәрежелі Мінсіз қызметі үшін медалі (КСРО)|3 дәрежелі Мінсіз қызметі үшін медалі (КСРО)]] * [[Үлгі:Қоғамдық тәртіпті қорғау жөніндегі үздік қызметі үшін медалі|Қоғамдық тәртіпті қорғау жөніндегі үздік қызметі үшін медалі]] * [[Үлгі:I дәрежелі Суворов ордені|I дәрежелі Суворов ордені]] * [[Үлгі:II дәрежелі Суворов ордені|II дәрежелі Суворов ордені]] * [[Үлгі:III дәрежелі Суворов ордені|III дәрежелі Суворов ордені]] * [[Үлгі:I дәрежелі Ушаков ордені|I дәрежелі Ушаков ордені]] * [[Үлгі:II дәрежелі Ушаков ордені|II дәрежелі Ушаков ордені]] * [[Үлгі:I дәрежелі Кутузов ордені|I дәрежелі Кутузов ордені]] * [[Үлгі:II дәрежелі Кутузов ордені|II дәрежелі Кутузов ордені]] * [[Үлгі:Одесса қорғағаны үшін медалі|Одесса қорғағаны үшін медалі]] * [[Үлгі:Севастопольді қорғағаны үшін медалі|Севастопольді қорғағаны үшін медалі]] * [[Үлгі:Сталинградты қорғағаны үшін медалі|Сталинградты қорғағаны үшін медалі]] * [[Үлгі:Кавказды қорғағаны үшін медалі|Кавказды қорғағаны үшін медалі]] * [[Үлгі:Киевті қорғағаны үшін медалі|Киевті қорғағаны үшін медалі]] * [[Үлгі:Ленинградтың 250 жылдық естелік медалі|Ленинградтың 250 жылдық естелік медалі]] * [[Үлгі:Қытай-кеңестік достық медалі|Қытай-кеңестік достық медалі]] * [[Үлгі:Будапештті алғаны үшін медалі|Будапештті алғаны үшін медалі]] * [[Үлгі:Венаны алғаны үшін медалі|Венаны алғаны үшін медалі]] == Санаттар == * [[Санат:Қазақстан Республикасы прокуратураның құрметті қызметкерлері|ҚР прокуратураның құрметті қызметкерлері]] * [[Санат:Қазақстан Республикасы прокуратурасына 20 жыл төс белгісінің иегерлері|ҚР прокуратурасына 20 жыл төс белгісінің иегерлері]] * [[Санат:Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген халыққа білім беру қызметкерлері|Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген халыққа білім беру қызметкерлері]] * [[Санат:Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университеті түлектері|Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика университеті түлектері]] osu92pndxlxjkkfwal1zbbem2giuke2 0 677991 3479956 3474906 2025-06-14T14:12:19Z Casserium 68287 /* Өмірбаяны */ 3479956 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = | Қазақша есімі = Аида Ғалымқызы Балаева | Шынайы есімі = | Суреті = Aida Balaeva (2023-06-19).jpg | Сурет ені = | Атауы = Балаева, 2023 жыл | Титулы = [[Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі|Мәдениет және ақпарат министрі]] | Ту = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2 = Emblem of Kazakhstan (1992-2018).svg | Реті = | Басқара бастады = 2 қыркүйек 2023 жылдан бері | Басқаруын аяқтады = | Ізашары = ''лауазымы қайта құрылды'' ([[Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі|мәдениет және спорт министрі]] ретінде [[Асхат Раздықұлы Оралов|Асхат Оралов]]) | Ізбасары = | Президент = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Премьер = [[Әлихан Асханұлы Смайылов|Әлихан Смайылов]]<br>[[Олжас Абайұлы Бектенов|Олжас Бектенов]] | Титулы_2 = [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Қазақстан Президент Әкімшілігі]] басшысының орынбасары | Ту_2 = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2_2 = Flag of the President of Kazakhstan.svg | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = 11 қаңтар 2022 | Басқаруын аяқтады_2 = 2 қыркүйек 2023 | Премьер_2 = | Президент_2 = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Ізашары_2 = [[Дәурен Әскербекұлы Абаев|Дәурен Абаев]] | Ізбасары_2 = ''лауазым жойылды'' | тақырыпша2_2 = | мәтін2_2 = | Титулы_3 = [[Қазақстан Республикасы Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі|Ақпарат және қоғамдық даму министрі]] | Ту_3 = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2_3 = Emblem of Kazakhstan (1992-2018).svg | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = 4 мамыр 2020 | Басқаруын аяқтады_3 = 11 қаңтар 2022 | Премьер_3 = [[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Мамин]] | Ізашары_3 = [[Дәурен Әскербекұлы Абаев|Дәурен Абаев]] | Ізбасары_3 = [[Асқар Қуанышұлы Омаров|Асқар Омаров]] | тақырыпша2_3 = | мәтін2_3 = | Титулы_4 = [[Қазақстан президенті]]нің көмекшісі | Ту_4 = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2_4 = Flag of the President of Kazakhstan.svg | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = 22 шілде 2019 | Басқаруын аяқтады_4 = 4 мамыр 2020 | Президент_4 = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | тақырыпша2_4 = | мәтін2_4 = | Титулы_5 = | Ту_5 = | Ту2_5 = | Басқара бастады_5 = | Басқаруын аяқтады_5 = | тақырыпша2_5 = | мәтін2_5 = | Туған күні = 4.7.1974 | Туған жері = [[Жамбыл (Жамбыл ауданы, Алматы облысы)|Жамбыл]] ауылы, {{туғанжері|Жамбыл ауданы (Алматы облысы){{!}}Жамбыл ауданы|Жамбыл ауданында (Алматы облысы)}}, [[Алматы облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Діні = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = Әділбек Оралұлы Жүсіпов<ref name="zakonkz">{{Cite web|url=https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31241003|title=Балаева Аида Галымовна (персональная справка)|lang=ru|publisher=online.zakon.kz|accessdate=2023-09-11}}</ref> | Балалары = 3 баласы бар<br>'''ұлдары''' Дінмұхаммед (1994 туған) пен Асқар (1996 туған) және<br>'''қызы''' Әсел (2004 туған)<ref name="zakonkz" /> | Азаматтығы = | Партиясы = [[Аманат (партия)|Аманат]] (2019 жылдан бері)<ref name="zakonkz" /> | Білімі = 1) [[Қазақ ұлттық педагогикалық университеті|Алматы мемлекеттік университеті]] (2000)<br>2) [[Қазақ ұлттық аграрлық университеті]] (2007)<ref name="zakonkz" /> | Мамандығы = 1) орыс тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі<br>2) [[заңгер]] | Ғылыми дәрежесі = | Қолтаңбасы = | Сайты = | Commons = Aida Balaeva | Атағы = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Марапаттары = {{Қатар |{{Парасат ордені}} |{{Құрмет ордені}} |{{Астанаға 10 жыл медалі}} }} }} '''Аида Ғалымқызы Балаева''' ([[4 шілде]], [[1974 жыл]], [[Жамбыл (Жамбыл ауданы, Алматы облысы)|Жамбыл]] ауылы, [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)|Жамбыл ауданы]], [[Алматы облысы]]<ref name="tuwgan">{{Cite web|url=https://inbusiness.kz/kz/appointment/balaeva-aida-galymkyzy|title=Балаева Аида Ғалымқызы|lang=kk|publisher=inbusiness|date=2023-09-02|accessdate=2023-09-12}}</ref>) — [[қазақстан]]дық мемлекеттік қайраткер, 2023 жылғы қыркүйектен [[Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі|Мәдениет және ақпарат министрі]]. Бұрын Балаева [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Қазақстан Президент Әкімшілігі]] басшысының бірінші орынбасары (2022–2023), [[Қазақстан Республикасы Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі|Ақпарат және қоғамдық даму министрі]] (2020–2022), Қазақстан президентінің көмекшісі (2019–2020), Астана әкімінің орынбасары (2010–2014) және басқа да лауазымдардың иесі еді.<ref name="zakonkz" /> == Өмірбаяны == Аида Балаева [[1974 жыл]]ғы [[4 шілде]]де [[Алматы облысы]]ның [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)|Жамбыл ауданы]]ндағы [[Жамбыл (Жамбыл ауданы, Алматы облысы)|Жамбыл]] ауылында дүниеге келген.<ref name="tuwgan" /> Балаева 2000 жылы Абай атындағы [[Қазақ ұлттық педагогикалық университеті|Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті]]нде орыс тілі және әдебиеті пәнінің мұғалімі мамандығына және 2007 жылы [[Қазақ ұлттық аграрлық университеті]]нде заңгер мамандығына білім алған.<ref name="premyer">{{Cite web|url=https://primeminister.kz/kz/government/composition/balaeva|title=Мәдениет және ақпарат министрі|lang=kk|publisher=[[Қазақстан премьер-министрі]]нің ресми сайты|accessdate=2023-09-11}}</ref> Аида Балаева өз мансабын 1999 жылдан 2002 жылға дейінгі [[Алматы облысы|Алматы облыс]]тық ақпарат және келісім басқармасының жетекші маманы, бас маманы, бөлім басшысы ретіндегі жұмысынан бастаған. Бұдан кейін ол, 2004 жылға дейін [[Алматы]] қалалық ақпарат және қоғамдық келісім басқармасының қоғамдық-саяси процестерді талдау және үйлестіру бөлімінің басшысы болып жұмыс істеген. Осы кезден бастап ол [[Алматы]] қаласындағы түрлі әкімшілік лауазымдарда жұмыс істеген. 2004 жылғы қаңтар мен қыркүйек аралығында Алматы қаласы бойынша ақпарат басқармасының талдау және болжам бөлімінің басшысы қызметін атқарған. 2004–2005 жылдары аралығында Аида Балаева [[Алматы]] қаласы бойынша ақпарат басқармасы басшысының орынбасары, және одан кейін, 2006 жылға дейін ол Алматы қаласы ішкі саясат департамент директорының орынбасары және 2006–2008 жылдары Алматы қаласы ішкі саясат департамент директоры болған. 2008 жылдан 2010 жылға дейін ол Алматы қаласы ішкі саясат басқармасының басшысы және 2010–2014 жылдары аралығында [[Астана әкімі|Астана қаласы әкімі]]нің орынбасары. 2014 жылы Аида Балаева [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Қазақстан президенті әкімшілігі]]нің ішкі саясат бөлімінің меңгерушісі болып тағайындалды, бұл қызметте ол 2019 жылға дейін болды. 2019 жылғы 22 шілдеде ол [[Қазақстан президенті]] [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Тоқаев]]тың көмекшісі болып тағайындалды, 2020 жылғы 4 мамырда көмекшілігін тоқтатты. 2020 жылғы 4 мамырдан 2022 жылғы 11 қаңтарға дейін Балаева [[Қазақстан Республикасы Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі|Ақпарат және қоғамдық даму министрі]] болған. 2022 жылғы 11 қаңтарда ол [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Қазақстан президент әкімшілігі]] басшысының орынбасары болды.<ref>{{Cite web|url=https://kapital.kz/naznacheniya/101839/aida-balayeva-stala-zamestitelem-rukovoditelya-administratsii-prezidenta.html|title=Аида Балаева стала заместителем руководителя Администрации президента|lang=ru|publisher=Kapital.kz|date=2022-01-11|accessdate=2023-09-12}}</ref> Орынбасарлығын 2023 жылғы қыркүйекте аяқтады. 2023 жылғы 1 қыркүйектегі жолдауында [[Қазақстан президенті|президент]] [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Тоқаев]] бірнеше министрліктің өзгертілетінін айтып кетті, соның ішінде [[Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі|Мәдениет және спорт министрлігі]] [[Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі|Мәдениет және ақпарат министрлігі]]не өзгертілді.<ref name="kazinform">{{Cite web|url=https://www.inform.kz/kz/memleket-basshysynyn-zharlygymen-zhanadan-5-ministrlik-kuryldy_a4107314|title=Мемлекет басшысының Жарлығымен жаңадан 5 министрлік құрылды|lang=kk|publisher=[[kazinform]]|author=ҒАЗИЗҚЫЗЫ, Гүлнұр|date=2023-09-01|accessdate=2023-09-11}}</ref> 2 қыркүйек күні қайта құрылған министрлікті басқаруға Аида Балаева тағайындалды.<ref>{{Cite web|url=https://egemen.kz/article/348268-aida-balaeva-madeniet-dgane-aqparat-ministri-lauazymyna-taghayyndaldy|title=Аида Балаева Мәдениет және ақпарат министрі лауазымына тағайындалды|lang=kk|publisher=[[Егемен Қазақстан]]|date=2023-09-02|accessdate=2023-09-11}}</ref> 2024 жылғы 6 ақпанда ол өз лауазымына қайта тағайындалды.<ref>{{Cite web|url= https://egemen.kz/amp/article/357591-aida-balaeva-madeniet-dgane-aqparat-ministri-bolyp-qayta-taghayyndaldy |title= Аида Балаева Мәдениет және ақпарат министрі болып қайта тағайындалды |lang= kk |publisher= [[Егемен Қазақстан]] |author= Бақберген, Ботакөз |date= 2023-09-02 |accessdate= 2023-09-11}}</ref> == Саяси ұстанымы == Мәдениет және ақпарат министрі болған Балаева 2023 жылғы қыркүйекте мектеп оқушыларының [[Исламдағы киім әдебі|хиджаб]] кигеніне қарсы шықты, [[зайырлы мемлекет]]те мектеп киім үлгісі сақталады және оқуын бітіріп алған азаматтар өзі дінін, діни киімін таңдасын деген.<ref>{{Cite web|url=https://kaz.nur.kz/society/2036135-zaiyrly-elmiz-aida-balaeva-qazaqstan-mektepterinde-xidzab-kiyu-maselesine-qatysty-pikir-bildirdi/|title="Зайырлы елміз": Аида Балаева Қазақстан мектептерінде хиджаб кию мәселесіне қатысты пікір білдірді|lang=kk|publisher=NUR.kz|author=ЕРМЕКҚЫЗЫ, Айзат|date=2023-09-11|accessdate=2023-09-12}}</ref> == Марапаттары == * [[Парасат ордені]] (2016);<ref>{{Cite web|url=https://www.akorda.kz/ru/events/akorda_news/meetings_and_sittings/o-nagrazhdenii-gosudarstvennymi-nagradami-respubliki-kazahstan-2|title=О награждении государственными наградами Республики Казахстан|lang=ru|publisher=[[Қазақстан президенті]]нің ресми сайты|date=2016-12-13|accessdate=2023-09-11}}</ref> * [[Құрмет ордені]] (2016);<ref>{{Cite web|url=https://nomad.su/?a=3-201012160038|title=Награды ко дню независимости|lang=ru|publisher=NOMAD кочевник|date=2010-12-07|accessdate=2023-09-11}}</ref> * [[Астанаға 10 жыл медалі]] (2008).<ref>{{Cite web|url=https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30201176|title=Аким столицы вручил юбилейные медали «10-летие Астаны» работникам акимата и дорожно-строительных организаций|lang=ru|publisher=online.zakon.kz|date=2008-08-28|accessdate=2023-09-11}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{Олжас Бектеновтің министрлер кабинеті}} {{Әлихан Смайыловтың министрлер кабинеті}} {{Асқар Маминның министрлер кабинеті}} [[Санат:Әлеуметтану ғылымдарының кандидаттары]] [[Санат:Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті түлектері]] [[Санат:Қазақ ұлттық аграрлық университеті түлектері]] [[Санат:Қазақстан ақпарат министрлері]] [[Санат:Қазақстан мәдениет министрлері]] trrn6q4utjyo58dgqxg02e3d7610laf 3479957 3479956 2025-06-14T14:12:29Z KiranBOT 168555 removed AMP tracking from URLs ([[:m:User:KiranBOT/AMP|details]]) ([[User talk:Usernamekiran|report error]]) v2.2.7r 3479957 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = | Қазақша есімі = Аида Ғалымқызы Балаева | Шынайы есімі = | Суреті = Aida Balaeva (2023-06-19).jpg | Сурет ені = | Атауы = Балаева, 2023 жыл | Титулы = [[Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі|Мәдениет және ақпарат министрі]] | Ту = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2 = Emblem of Kazakhstan (1992-2018).svg | Реті = | Басқара бастады = 2 қыркүйек 2023 жылдан бері | Басқаруын аяқтады = | Ізашары = ''лауазымы қайта құрылды'' ([[Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі|мәдениет және спорт министрі]] ретінде [[Асхат Раздықұлы Оралов|Асхат Оралов]]) | Ізбасары = | Президент = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Премьер = [[Әлихан Асханұлы Смайылов|Әлихан Смайылов]]<br>[[Олжас Абайұлы Бектенов|Олжас Бектенов]] | Титулы_2 = [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Қазақстан Президент Әкімшілігі]] басшысының орынбасары | Ту_2 = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2_2 = Flag of the President of Kazakhstan.svg | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = 11 қаңтар 2022 | Басқаруын аяқтады_2 = 2 қыркүйек 2023 | Премьер_2 = | Президент_2 = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Ізашары_2 = [[Дәурен Әскербекұлы Абаев|Дәурен Абаев]] | Ізбасары_2 = ''лауазым жойылды'' | тақырыпша2_2 = | мәтін2_2 = | Титулы_3 = [[Қазақстан Республикасы Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі|Ақпарат және қоғамдық даму министрі]] | Ту_3 = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2_3 = Emblem of Kazakhstan (1992-2018).svg | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = 4 мамыр 2020 | Басқаруын аяқтады_3 = 11 қаңтар 2022 | Премьер_3 = [[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Мамин]] | Ізашары_3 = [[Дәурен Әскербекұлы Абаев|Дәурен Абаев]] | Ізбасары_3 = [[Асқар Қуанышұлы Омаров|Асқар Омаров]] | тақырыпша2_3 = | мәтін2_3 = | Титулы_4 = [[Қазақстан президенті]]нің көмекшісі | Ту_4 = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2_4 = Flag of the President of Kazakhstan.svg | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = 22 шілде 2019 | Басқаруын аяқтады_4 = 4 мамыр 2020 | Президент_4 = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | тақырыпша2_4 = | мәтін2_4 = | Титулы_5 = | Ту_5 = | Ту2_5 = | Басқара бастады_5 = | Басқаруын аяқтады_5 = | тақырыпша2_5 = | мәтін2_5 = | Туған күні = 4.7.1974 | Туған жері = [[Жамбыл (Жамбыл ауданы, Алматы облысы)|Жамбыл]] ауылы, {{туғанжері|Жамбыл ауданы (Алматы облысы){{!}}Жамбыл ауданы|Жамбыл ауданында (Алматы облысы)}}, [[Алматы облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Діні = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = Әділбек Оралұлы Жүсіпов<ref name="zakonkz">{{Cite web|url=https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31241003|title=Балаева Аида Галымовна (персональная справка)|lang=ru|publisher=online.zakon.kz|accessdate=2023-09-11}}</ref> | Балалары = 3 баласы бар<br>'''ұлдары''' Дінмұхаммед (1994 туған) пен Асқар (1996 туған) және<br>'''қызы''' Әсел (2004 туған)<ref name="zakonkz" /> | Азаматтығы = | Партиясы = [[Аманат (партия)|Аманат]] (2019 жылдан бері)<ref name="zakonkz" /> | Білімі = 1) [[Қазақ ұлттық педагогикалық университеті|Алматы мемлекеттік университеті]] (2000)<br>2) [[Қазақ ұлттық аграрлық университеті]] (2007)<ref name="zakonkz" /> | Мамандығы = 1) орыс тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі<br>2) [[заңгер]] | Ғылыми дәрежесі = | Қолтаңбасы = | Сайты = | Commons = Aida Balaeva | Атағы = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Марапаттары = {{Қатар |{{Парасат ордені}} |{{Құрмет ордені}} |{{Астанаға 10 жыл медалі}} }} }} '''Аида Ғалымқызы Балаева''' ([[4 шілде]], [[1974 жыл]], [[Жамбыл (Жамбыл ауданы, Алматы облысы)|Жамбыл]] ауылы, [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)|Жамбыл ауданы]], [[Алматы облысы]]<ref name="tuwgan">{{Cite web|url=https://inbusiness.kz/kz/appointment/balaeva-aida-galymkyzy|title=Балаева Аида Ғалымқызы|lang=kk|publisher=inbusiness|date=2023-09-02|accessdate=2023-09-12}}</ref>) — [[қазақстан]]дық мемлекеттік қайраткер, 2023 жылғы қыркүйектен [[Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі|Мәдениет және ақпарат министрі]]. Бұрын Балаева [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Қазақстан Президент Әкімшілігі]] басшысының бірінші орынбасары (2022–2023), [[Қазақстан Республикасы Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі|Ақпарат және қоғамдық даму министрі]] (2020–2022), Қазақстан президентінің көмекшісі (2019–2020), Астана әкімінің орынбасары (2010–2014) және басқа да лауазымдардың иесі еді.<ref name="zakonkz" /> == Өмірбаяны == Аида Балаева [[1974 жыл]]ғы [[4 шілде]]де [[Алматы облысы]]ның [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)|Жамбыл ауданы]]ндағы [[Жамбыл (Жамбыл ауданы, Алматы облысы)|Жамбыл]] ауылында дүниеге келген.<ref name="tuwgan" /> Балаева 2000 жылы Абай атындағы [[Қазақ ұлттық педагогикалық университеті|Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті]]нде орыс тілі және әдебиеті пәнінің мұғалімі мамандығына және 2007 жылы [[Қазақ ұлттық аграрлық университеті]]нде заңгер мамандығына білім алған.<ref name="premyer">{{Cite web|url=https://primeminister.kz/kz/government/composition/balaeva|title=Мәдениет және ақпарат министрі|lang=kk|publisher=[[Қазақстан премьер-министрі]]нің ресми сайты|accessdate=2023-09-11}}</ref> Аида Балаева өз мансабын 1999 жылдан 2002 жылға дейінгі [[Алматы облысы|Алматы облыс]]тық ақпарат және келісім басқармасының жетекші маманы, бас маманы, бөлім басшысы ретіндегі жұмысынан бастаған. Бұдан кейін ол, 2004 жылға дейін [[Алматы]] қалалық ақпарат және қоғамдық келісім басқармасының қоғамдық-саяси процестерді талдау және үйлестіру бөлімінің басшысы болып жұмыс істеген. Осы кезден бастап ол [[Алматы]] қаласындағы түрлі әкімшілік лауазымдарда жұмыс істеген. 2004 жылғы қаңтар мен қыркүйек аралығында Алматы қаласы бойынша ақпарат басқармасының талдау және болжам бөлімінің басшысы қызметін атқарған. 2004–2005 жылдары аралығында Аида Балаева [[Алматы]] қаласы бойынша ақпарат басқармасы басшысының орынбасары, және одан кейін, 2006 жылға дейін ол Алматы қаласы ішкі саясат департамент директорының орынбасары және 2006–2008 жылдары Алматы қаласы ішкі саясат департамент директоры болған. 2008 жылдан 2010 жылға дейін ол Алматы қаласы ішкі саясат басқармасының басшысы және 2010–2014 жылдары аралығында [[Астана әкімі|Астана қаласы әкімі]]нің орынбасары. 2014 жылы Аида Балаева [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Қазақстан президенті әкімшілігі]]нің ішкі саясат бөлімінің меңгерушісі болып тағайындалды, бұл қызметте ол 2019 жылға дейін болды. 2019 жылғы 22 шілдеде ол [[Қазақстан президенті]] [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Тоқаев]]тың көмекшісі болып тағайындалды, 2020 жылғы 4 мамырда көмекшілігін тоқтатты. 2020 жылғы 4 мамырдан 2022 жылғы 11 қаңтарға дейін Балаева [[Қазақстан Республикасы Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі|Ақпарат және қоғамдық даму министрі]] болған. 2022 жылғы 11 қаңтарда ол [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Қазақстан президент әкімшілігі]] басшысының орынбасары болды.<ref>{{Cite web|url=https://kapital.kz/naznacheniya/101839/aida-balayeva-stala-zamestitelem-rukovoditelya-administratsii-prezidenta.html|title=Аида Балаева стала заместителем руководителя Администрации президента|lang=ru|publisher=Kapital.kz|date=2022-01-11|accessdate=2023-09-12}}</ref> Орынбасарлығын 2023 жылғы қыркүйекте аяқтады. 2023 жылғы 1 қыркүйектегі жолдауында [[Қазақстан президенті|президент]] [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Тоқаев]] бірнеше министрліктің өзгертілетінін айтып кетті, соның ішінде [[Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі|Мәдениет және спорт министрлігі]] [[Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі|Мәдениет және ақпарат министрлігі]]не өзгертілді.<ref name="kazinform">{{Cite web|url=https://www.inform.kz/kz/memleket-basshysynyn-zharlygymen-zhanadan-5-ministrlik-kuryldy_a4107314|title=Мемлекет басшысының Жарлығымен жаңадан 5 министрлік құрылды|lang=kk|publisher=[[kazinform]]|author=ҒАЗИЗҚЫЗЫ, Гүлнұр|date=2023-09-01|accessdate=2023-09-11}}</ref> 2 қыркүйек күні қайта құрылған министрлікті басқаруға Аида Балаева тағайындалды.<ref>{{Cite web|url=https://egemen.kz/article/348268-aida-balaeva-madeniet-dgane-aqparat-ministri-lauazymyna-taghayyndaldy|title=Аида Балаева Мәдениет және ақпарат министрі лауазымына тағайындалды|lang=kk|publisher=[[Егемен Қазақстан]]|date=2023-09-02|accessdate=2023-09-11}}</ref> 2024 жылғы 6 ақпанда ол өз лауазымына қайта тағайындалды.<ref>{{Cite web|url= https://egemen.kz/article/357591-aida-balaeva-madeniet-dgane-aqparat-ministri-bolyp-qayta-taghayyndaldy |title= Аида Балаева Мәдениет және ақпарат министрі болып қайта тағайындалды |lang= kk |publisher= [[Егемен Қазақстан]] |author= Бақберген, Ботакөз |date= 2023-09-02 |accessdate= 2023-09-11}}</ref> == Саяси ұстанымы == Мәдениет және ақпарат министрі болған Балаева 2023 жылғы қыркүйекте мектеп оқушыларының [[Исламдағы киім әдебі|хиджаб]] кигеніне қарсы шықты, [[зайырлы мемлекет]]те мектеп киім үлгісі сақталады және оқуын бітіріп алған азаматтар өзі дінін, діни киімін таңдасын деген.<ref>{{Cite web|url=https://kaz.nur.kz/society/2036135-zaiyrly-elmiz-aida-balaeva-qazaqstan-mektepterinde-xidzab-kiyu-maselesine-qatysty-pikir-bildirdi/|title="Зайырлы елміз": Аида Балаева Қазақстан мектептерінде хиджаб кию мәселесіне қатысты пікір білдірді|lang=kk|publisher=NUR.kz|author=ЕРМЕКҚЫЗЫ, Айзат|date=2023-09-11|accessdate=2023-09-12}}</ref> == Марапаттары == * [[Парасат ордені]] (2016);<ref>{{Cite web|url=https://www.akorda.kz/ru/events/akorda_news/meetings_and_sittings/o-nagrazhdenii-gosudarstvennymi-nagradami-respubliki-kazahstan-2|title=О награждении государственными наградами Республики Казахстан|lang=ru|publisher=[[Қазақстан президенті]]нің ресми сайты|date=2016-12-13|accessdate=2023-09-11}}</ref> * [[Құрмет ордені]] (2016);<ref>{{Cite web|url=https://nomad.su/?a=3-201012160038|title=Награды ко дню независимости|lang=ru|publisher=NOMAD кочевник|date=2010-12-07|accessdate=2023-09-11}}</ref> * [[Астанаға 10 жыл медалі]] (2008).<ref>{{Cite web|url=https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30201176|title=Аким столицы вручил юбилейные медали «10-летие Астаны» работникам акимата и дорожно-строительных организаций|lang=ru|publisher=online.zakon.kz|date=2008-08-28|accessdate=2023-09-11}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{Олжас Бектеновтің министрлер кабинеті}} {{Әлихан Смайыловтың министрлер кабинеті}} {{Асқар Маминның министрлер кабинеті}} [[Санат:Әлеуметтану ғылымдарының кандидаттары]] [[Санат:Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті түлектері]] [[Санат:Қазақ ұлттық аграрлық университеті түлектері]] [[Санат:Қазақстан ақпарат министрлері]] [[Санат:Қазақстан мәдениет министрлері]] rbnpe3683z3olfxmpb7wwjzee7d4lmg 3479958 3479957 2025-06-14T14:29:38Z Casserium 68287 /* Өмірбаяны */ 3479958 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = | Қазақша есімі = Аида Ғалымқызы Балаева | Шынайы есімі = | Суреті = Aida Balaeva (2023-06-19).jpg | Сурет ені = | Атауы = Балаева, 2023 жыл | Титулы = [[Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі|Мәдениет және ақпарат министрі]] | Ту = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2 = Emblem of Kazakhstan (1992-2018).svg | Реті = | Басқара бастады = 2 қыркүйек 2023 жылдан бері | Басқаруын аяқтады = | Ізашары = ''лауазымы қайта құрылды'' ([[Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі|мәдениет және спорт министрі]] ретінде [[Асхат Раздықұлы Оралов|Асхат Оралов]]) | Ізбасары = | Президент = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Премьер = [[Әлихан Асханұлы Смайылов|Әлихан Смайылов]]<br>[[Олжас Абайұлы Бектенов|Олжас Бектенов]] | Титулы_2 = [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Қазақстан Президент Әкімшілігі]] басшысының орынбасары | Ту_2 = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2_2 = Flag of the President of Kazakhstan.svg | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = 11 қаңтар 2022 | Басқаруын аяқтады_2 = 2 қыркүйек 2023 | Премьер_2 = | Президент_2 = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Ізашары_2 = [[Дәурен Әскербекұлы Абаев|Дәурен Абаев]] | Ізбасары_2 = ''лауазым жойылды'' | тақырыпша2_2 = | мәтін2_2 = | Титулы_3 = [[Қазақстан Республикасы Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі|Ақпарат және қоғамдық даму министрі]] | Ту_3 = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2_3 = Emblem of Kazakhstan (1992-2018).svg | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = 4 мамыр 2020 | Басқаруын аяқтады_3 = 11 қаңтар 2022 | Премьер_3 = [[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Мамин]] | Ізашары_3 = [[Дәурен Әскербекұлы Абаев|Дәурен Абаев]] | Ізбасары_3 = [[Асқар Қуанышұлы Омаров|Асқар Омаров]] | тақырыпша2_3 = | мәтін2_3 = | Титулы_4 = [[Қазақстан президенті]]нің көмекшісі | Ту_4 = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2_4 = Flag of the President of Kazakhstan.svg | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = 22 шілде 2019 | Басқаруын аяқтады_4 = 4 мамыр 2020 | Президент_4 = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | тақырыпша2_4 = | мәтін2_4 = | Титулы_5 = | Ту_5 = | Ту2_5 = | Басқара бастады_5 = | Басқаруын аяқтады_5 = | тақырыпша2_5 = | мәтін2_5 = | Туған күні = 4.7.1974 | Туған жері = [[Жамбыл (Жамбыл ауданы, Алматы облысы)|Жамбыл]] ауылы, {{туғанжері|Жамбыл ауданы (Алматы облысы){{!}}Жамбыл ауданы|Жамбыл ауданында (Алматы облысы)}}, [[Алматы облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Діні = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = Әділбек Оралұлы Жүсіпов<ref name="zakonkz">{{Cite web|url=https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31241003|title=Балаева Аида Галымовна (персональная справка)|lang=ru|publisher=online.zakon.kz|accessdate=2023-09-11}}</ref> | Балалары = 3 баласы бар<br>'''ұлдары''' Дінмұхаммед (1994 туған) пен Асқар (1996 туған) және<br>'''қызы''' Әсел (2004 туған)<ref name="zakonkz" /> | Азаматтығы = | Партиясы = [[Аманат (партия)|Аманат]] (2019 жылдан бері)<ref name="zakonkz" /> | Білімі = 1) [[Қазақ ұлттық педагогикалық университеті|Алматы мемлекеттік университеті]] (2000)<br>2) [[Қазақ ұлттық аграрлық университеті]] (2007)<ref name="zakonkz" /> | Мамандығы = 1) орыс тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі<br>2) [[заңгер]] | Ғылыми дәрежесі = | Қолтаңбасы = | Сайты = | Commons = Aida Balaeva | Атағы = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Марапаттары = {{Қатар |{{Парасат ордені}} |{{Құрмет ордені}} |{{Астанаға 10 жыл медалі}} }} }} '''Аида Ғалымқызы Балаева''' ([[4 шілде]], [[1974 жыл]], [[Жамбыл (Жамбыл ауданы, Алматы облысы)|Жамбыл]] ауылы, [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)|Жамбыл ауданы]], [[Алматы облысы]]<ref name="tuwgan">{{Cite web|url=https://inbusiness.kz/kz/appointment/balaeva-aida-galymkyzy|title=Балаева Аида Ғалымқызы|lang=kk|publisher=inbusiness|date=2023-09-02|accessdate=2023-09-12}}</ref>) — [[қазақстан]]дық мемлекеттік қайраткер, 2023 жылғы қыркүйектен [[Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі|Мәдениет және ақпарат министрі]]. Бұрын Балаева [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Қазақстан Президент Әкімшілігі]] басшысының бірінші орынбасары (2022–2023), [[Қазақстан Республикасы Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі|Ақпарат және қоғамдық даму министрі]] (2020–2022), Қазақстан президентінің көмекшісі (2019–2020), Астана әкімінің орынбасары (2010–2014) және басқа да лауазымдардың иесі еді.<ref name="zakonkz" /> == Өмірбаяны == Аида Балаева [[1974 жыл]]ғы [[4 шілде]]де [[Алматы облысы]]ның [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)|Жамбыл ауданы]]ндағы [[Жамбыл (Жамбыл ауданы, Алматы облысы)|Жамбыл]] ауылында дүниеге келген.<ref name="tuwgan" /> Балаева 2000 жылы Абай атындағы [[Қазақ ұлттық педагогикалық университеті|Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті]]нде орыс тілі және әдебиеті пәнінің мұғалімі мамандығына және 2007 жылы [[Қазақ ұлттық аграрлық университеті]]нде заңгер мамандығына білім алған.<ref name="premyer">{{Cite web|url=https://primeminister.kz/kz/government/composition/balaeva|title=Мәдениет және ақпарат министрі|lang=kk|publisher=[[Қазақстан премьер-министрі]]нің ресми сайты|accessdate=2023-09-11}}</ref> Аида Балаева өз мансабын 1999 жылдан 2002 жылға дейінгі [[Алматы облысы|Алматы облыс]]тық ақпарат және келісім басқармасының жетекші маманы, бас маманы, бөлім басшысы ретіндегі жұмысынан бастаған. Бұдан кейін ол 2004 жылға дейін [[Алматы]] қалалық ақпарат және қоғамдық келісім басқармасының қоғамдық-саяси процестерді талдау және үйлестіру бөлімінің басшысы болып жұмыс істеген. Осы кезден бастап ол [[Алматы]] қаласындағы түрлі әкімшілік лауазымдарда жұмыс істеген. 2004 жылғы қаңтар мен қыркүйек аралығында Алматы қаласы бойынша ақпарат басқармасының талдау және болжам бөлімінің басшысы қызметін атқарған. 2004–2005 жылдары аралығында Аида Балаева [[Алматы]] қаласы бойынша ақпарат басқармасы басшысының орынбасары және одан кейін 2006 жылға дейін ол Алматы қаласы ішкі саясат департамент директорының орынбасары, 2006–2008 жылдары Алматы қаласы ішкі саясат департамент директоры, 2008 жылдан 2010 жылға дейін Алматы қаласы ішкі саясат басқармасының басшысы болған. 2010–2014 жылдары аралығында [[Астана әкімі|Астана қаласы әкімі]]нің орынбасары болды. 2014 жылы Аида Балаева [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Қазақстан президенті әкімшілігі]]нің ішкі саясат бөлімінің меңгерушісі болып тағайындалды, бұл қызметте ол 2019 жылға дейін болды. 2019 жылғы 22 шілдеде ол [[Қазақстан президенті]] [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Тоқаев]]тың көмекшісі болып тағайындалды, сонымен бірге Президент Әкімшілігінің Өтініштерді қарауды бақылау бөлімінің меңгерушісі болып, қос қызметті 2020 жылғы 4 мамырға дейін атқарды. 2020 жылғы 4 мамырдан 2022 жылғы 11 қаңтарға дейін Балаева [[Қазақстан Республикасы Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі|Ақпарат және қоғамдық даму министрі]] болған. 2022 жылғы 11 қаңтарда ол [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Қазақстан президент әкімшілігі]] басшысының орынбасары болды.<ref>{{Cite web|url=https://kapital.kz/naznacheniya/101839/aida-balayeva-stala-zamestitelem-rukovoditelya-administratsii-prezidenta.html|title=Аида Балаева стала заместителем руководителя Администрации президента|lang=ru|publisher=Kapital.kz|date=2022-01-11|accessdate=2023-09-12}}</ref> Орынбасарлығын 2023 жылғы қыркүйекте аяқтады. 2023 жылғы 1 қыркүйектегі жолдауында [[Қазақстан президенті|президент]] [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Тоқаев]] бірнеше министрліктің өзгертілетінін айтып кетті, соның ішінде Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі мен [[Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі|Мәдениет және спорт министрлігі]] қосылып, [[Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі|Мәдениет және ақпарат министрлігі]]не құрылды.<ref name="kazinform">{{Cite web|url=https://www.inform.kz/kz/memleket-basshysynyn-zharlygymen-zhanadan-5-ministrlik-kuryldy_a4107314|title=Мемлекет басшысының Жарлығымен жаңадан 5 министрлік құрылды|lang=kk|publisher=[[kazinform]]|author=ҒАЗИЗҚЫЗЫ, Гүлнұр|date=2023-09-01|accessdate=2023-09-11}}</ref> 2 қыркүйек күні қайта құрылған министрлікті басқаруға Аида Балаева тағайындалды.<ref>{{Cite web|url=https://egemen.kz/article/348268-aida-balaeva-madeniet-dgane-aqparat-ministri-lauazymyna-taghayyndaldy|title=Аида Балаева Мәдениет және ақпарат министрі лауазымына тағайындалды|lang=kk|publisher=[[Егемен Қазақстан]]|date=2023-09-02|accessdate=2023-09-11}}</ref> 2024 жылғы 6 ақпанда ол өз лауазымына қайта тағайындалды.<ref>{{Cite web|url= https://egemen.kz/article/357591-aida-balaeva-madeniet-dgane-aqparat-ministri-bolyp-qayta-taghayyndaldy |title= Аида Балаева Мәдениет және ақпарат министрі болып қайта тағайындалды |lang= kk |publisher= [[Егемен Қазақстан]] |author= Бақберген, Ботакөз |date= 2023-09-02 |accessdate= 2023-09-11}}</ref> == Саяси ұстанымы == Мәдениет және ақпарат министрі болған Балаева 2023 жылғы қыркүйекте мектеп оқушыларының [[Исламдағы киім әдебі|хиджаб]] кигеніне қарсы шықты, [[зайырлы мемлекет]]те мектеп киім үлгісі сақталады және оқуын бітіріп алған азаматтар өзі дінін, діни киімін таңдасын деген.<ref>{{Cite web|url=https://kaz.nur.kz/society/2036135-zaiyrly-elmiz-aida-balaeva-qazaqstan-mektepterinde-xidzab-kiyu-maselesine-qatysty-pikir-bildirdi/|title="Зайырлы елміз": Аида Балаева Қазақстан мектептерінде хиджаб кию мәселесіне қатысты пікір білдірді|lang=kk|publisher=NUR.kz|author=ЕРМЕКҚЫЗЫ, Айзат|date=2023-09-11|accessdate=2023-09-12}}</ref> == Марапаттары == * [[Парасат ордені]] (2016);<ref>{{Cite web|url=https://www.akorda.kz/ru/events/akorda_news/meetings_and_sittings/o-nagrazhdenii-gosudarstvennymi-nagradami-respubliki-kazahstan-2|title=О награждении государственными наградами Республики Казахстан|lang=ru|publisher=[[Қазақстан президенті]]нің ресми сайты|date=2016-12-13|accessdate=2023-09-11}}</ref> * [[Құрмет ордені]] (2016);<ref>{{Cite web|url=https://nomad.su/?a=3-201012160038|title=Награды ко дню независимости|lang=ru|publisher=NOMAD кочевник|date=2010-12-07|accessdate=2023-09-11}}</ref> * [[Астанаға 10 жыл медалі]] (2008).<ref>{{Cite web|url=https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30201176|title=Аким столицы вручил юбилейные медали «10-летие Астаны» работникам акимата и дорожно-строительных организаций|lang=ru|publisher=online.zakon.kz|date=2008-08-28|accessdate=2023-09-11}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{Олжас Бектеновтің министрлер кабинеті}} {{Әлихан Смайыловтың министрлер кабинеті}} {{Асқар Маминның министрлер кабинеті}} [[Санат:Әлеуметтану ғылымдарының кандидаттары]] [[Санат:Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті түлектері]] [[Санат:Қазақ ұлттық аграрлық университеті түлектері]] [[Санат:Қазақстан ақпарат министрлері]] [[Санат:Қазақстан мәдениет министрлері]] kox2p4x1go9u1vxq70czlrqwwn4eh8m 3479963 3479958 2025-06-14T14:40:51Z Casserium 68287 /* Өмірбаяны */ 3479963 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = | Қазақша есімі = Аида Ғалымқызы Балаева | Шынайы есімі = | Суреті = Aida Balaeva (2023-06-19).jpg | Сурет ені = | Атауы = Балаева, 2023 жыл | Титулы = [[Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі|Мәдениет және ақпарат министрі]] | Ту = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2 = Emblem of Kazakhstan (1992-2018).svg | Реті = | Басқара бастады = 2 қыркүйек 2023 жылдан бері | Басқаруын аяқтады = | Ізашары = ''лауазымы қайта құрылды'' ([[Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі|мәдениет және спорт министрі]] ретінде [[Асхат Раздықұлы Оралов|Асхат Оралов]]) | Ізбасары = | Президент = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Премьер = [[Әлихан Асханұлы Смайылов|Әлихан Смайылов]]<br>[[Олжас Абайұлы Бектенов|Олжас Бектенов]] | Титулы_2 = [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Қазақстан Президент Әкімшілігі]] басшысының орынбасары | Ту_2 = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2_2 = Flag of the President of Kazakhstan.svg | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = 11 қаңтар 2022 | Басқаруын аяқтады_2 = 2 қыркүйек 2023 | Премьер_2 = | Президент_2 = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Ізашары_2 = [[Дәурен Әскербекұлы Абаев|Дәурен Абаев]] | Ізбасары_2 = ''лауазым жойылды'' | тақырыпша2_2 = | мәтін2_2 = | Титулы_3 = [[Қазақстан Республикасы Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі|Ақпарат және қоғамдық даму министрі]] | Ту_3 = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2_3 = Emblem of Kazakhstan (1992-2018).svg | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = 4 мамыр 2020 | Басқаруын аяқтады_3 = 11 қаңтар 2022 | Премьер_3 = [[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Мамин]] | Ізашары_3 = [[Дәурен Әскербекұлы Абаев|Дәурен Абаев]] | Ізбасары_3 = [[Асқар Қуанышұлы Омаров|Асқар Омаров]] | тақырыпша2_3 = | мәтін2_3 = | Титулы_4 = [[Қазақстан президенті]]нің көмекшісі | Ту_4 = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2_4 = Flag of the President of Kazakhstan.svg | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = 22 шілде 2019 | Басқаруын аяқтады_4 = 4 мамыр 2020 | Президент_4 = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | тақырыпша2_4 = | мәтін2_4 = | Титулы_5 = | Ту_5 = | Ту2_5 = | Басқара бастады_5 = | Басқаруын аяқтады_5 = | тақырыпша2_5 = | мәтін2_5 = | Туған күні = 4.7.1974 | Туған жері = [[Жамбыл (Жамбыл ауданы, Алматы облысы)|Жамбыл]] ауылы, {{туғанжері|Жамбыл ауданы (Алматы облысы){{!}}Жамбыл ауданы|Жамбыл ауданында (Алматы облысы)}}, [[Алматы облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Діні = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = Әділбек Оралұлы Жүсіпов<ref name="zakonkz">{{Cite web|url=https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31241003|title=Балаева Аида Галымовна (персональная справка)|lang=ru|publisher=online.zakon.kz|accessdate=2023-09-11}}</ref> | Балалары = 3 баласы бар<br>'''ұлдары''' Дінмұхаммед (1994 туған) пен Асқар (1996 туған) және<br>'''қызы''' Әсел (2004 туған)<ref name="zakonkz" /> | Азаматтығы = | Партиясы = [[Аманат (партия)|Аманат]] (2019 жылдан бері)<ref name="zakonkz" /> | Білімі = 1) [[Қазақ ұлттық педагогикалық университеті|Алматы мемлекеттік университеті]] (2000)<br>2) [[Қазақ ұлттық аграрлық университеті]] (2007)<ref name="zakonkz" /> | Мамандығы = 1) орыс тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі<br>2) [[заңгер]] | Ғылыми дәрежесі = | Қолтаңбасы = | Сайты = | Commons = Aida Balaeva | Атағы = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Марапаттары = {{Қатар |{{Парасат ордені}} |{{Құрмет ордені}} |{{Астанаға 10 жыл медалі}} }} }} '''Аида Ғалымқызы Балаева''' ([[4 шілде]], [[1974 жыл]], [[Жамбыл (Жамбыл ауданы, Алматы облысы)|Жамбыл]] ауылы, [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)|Жамбыл ауданы]], [[Алматы облысы]]<ref name="tuwgan">{{Cite web|url=https://inbusiness.kz/kz/appointment/balaeva-aida-galymkyzy|title=Балаева Аида Ғалымқызы|lang=kk|publisher=inbusiness|date=2023-09-02|accessdate=2023-09-12}}</ref>) — [[қазақстан]]дық мемлекеттік қайраткер, 2023 жылғы қыркүйектен [[Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі|Мәдениет және ақпарат министрі]]. Бұрын Балаева [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Қазақстан Президент Әкімшілігі]] басшысының бірінші орынбасары (2022–2023), [[Қазақстан Республикасы Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі|Ақпарат және қоғамдық даму министрі]] (2020–2022), Қазақстан президентінің көмекшісі (2019–2020), Астана әкімінің орынбасары (2010–2014) және басқа да лауазымдардың иесі еді.<ref name="zakonkz" /> == Өмірбаяны == Аида Балаева [[1974 жыл]]ғы [[4 шілде]]де [[Алматы облысы]]ның [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)|Жамбыл ауданы]]ндағы [[Жамбыл (Жамбыл ауданы, Алматы облысы)|Жамбыл]] ауылында дүниеге келген.<ref name="tuwgan" /> Балаева 2000 жылы Абай атындағы [[Қазақ ұлттық педагогикалық университеті|Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті]]нде орыс тілі және әдебиеті пәнінің мұғалімі мамандығына және 2007 жылы [[Қазақ ұлттық аграрлық университеті]]нде заңгер мамандығына білім алған.<ref name="premyer">{{Cite web|url=https://primeminister.kz/kz/government/composition/balaeva|title=Мәдениет және ақпарат министрі|lang=kk|publisher=[[Қазақстан премьер-министрі]]нің ресми сайты|accessdate=2023-09-11}}</ref> Аида Балаева өз мансабын 1999 жылдан 2002 жылға дейінгі [[Алматы облысы|Алматы облыс]]тық ақпарат және келісім басқармасының жетекші маманы, бас маманы, бөлім басшысы ретіндегі жұмысынан бастаған. Бұдан кейін ол 2004 жылға дейін [[Алматы]] қалалық ақпарат және қоғамдық келісім басқармасының қоғамдық-саяси процестерді талдау және үйлестіру бөлімінің басшысы болып жұмыс істеген. Осы кезден бастап ол [[Алматы]] қаласындағы түрлі әкімшілік лауазымдарда жұмыс істеген. 2004 жылғы қаңтар мен қыркүйек аралығында Алматы қаласы бойынша ақпарат басқармасының талдау және болжам бөлімінің басшысы қызметін атқарған. 2004–2005 жылдары аралығында Аида Балаева [[Алматы]] қаласы бойынша ақпарат басқармасы басшысының орынбасары және одан кейін 2006 жылға дейін ол Алматы қаласы ішкі саясат департамент директорының орынбасары, 2006–2008 жылдары Алматы қаласы ішкі саясат департамент директоры болған. 2008 жылдан 2010 жылға дейін ол [[Астана қаласы]] ішкі саясат департаменті директоры, кейін ішкі саясат басқармасының басшысы, 2010–2014 жылдары аралығында [[Астана әкімі|Астана қаласы әкімі]] [[Иманғали Нұрғалиұлы Тасмағамбетов|Иманғали Тасмағамбетовтің]] орынбасары болды. 2014 жылы Аида Балаева [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Қазақстан президенті әкімшілігі]]нің ішкі саясат бөлімінің меңгерушісі болып тағайындалды, бұл қызметте ол 2019 жылға дейін болды. 2019 жылғы 22 шілдеде ол [[Қазақстан президенті]] [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Тоқаев]]тың көмекшісі болып тағайындалды, сонымен бірге Президент Әкімшілігінің Өтініштерді қарауды бақылау бөлімінің меңгерушісі болып, қос қызметті 2020 жылғы 4 мамырға дейін атқарды. 2020 жылғы 4 мамырдан 2022 жылғы 11 қаңтарға дейін Балаева [[Қазақстан Республикасы Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі|Ақпарат және қоғамдық даму министрі]] болған. 2022 жылғы 11 қаңтарда ол [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Қазақстан президент әкімшілігі]] басшысының орынбасары болды.<ref>{{Cite web|url=https://kapital.kz/naznacheniya/101839/aida-balayeva-stala-zamestitelem-rukovoditelya-administratsii-prezidenta.html|title=Аида Балаева стала заместителем руководителя Администрации президента|lang=ru|publisher=Kapital.kz|date=2022-01-11|accessdate=2023-09-12}}</ref> Орынбасарлығын 2023 жылғы қыркүйекте аяқтады. 2023 жылғы 1 қыркүйектегі жолдауында [[Қазақстан президенті|президент]] [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Тоқаев]] бірнеше министрліктің өзгертілетінін айтып кетті, соның ішінде Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі мен [[Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі|Мәдениет және спорт министрлігі]] қосылып, [[Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі|Мәдениет және ақпарат министрлігі]]не құрылды.<ref name="kazinform">{{Cite web|url=https://www.inform.kz/kz/memleket-basshysynyn-zharlygymen-zhanadan-5-ministrlik-kuryldy_a4107314|title=Мемлекет басшысының Жарлығымен жаңадан 5 министрлік құрылды|lang=kk|publisher=[[kazinform]]|author=ҒАЗИЗҚЫЗЫ, Гүлнұр|date=2023-09-01|accessdate=2023-09-11}}</ref> 2 қыркүйек күні қайта құрылған министрлікті басқаруға Аида Балаева тағайындалды.<ref>{{Cite web|url=https://egemen.kz/article/348268-aida-balaeva-madeniet-dgane-aqparat-ministri-lauazymyna-taghayyndaldy|title=Аида Балаева Мәдениет және ақпарат министрі лауазымына тағайындалды|lang=kk|publisher=[[Егемен Қазақстан]]|date=2023-09-02|accessdate=2023-09-11}}</ref> 2024 жылғы 6 ақпанда ол өз лауазымына қайта тағайындалды.<ref>{{Cite web|url= https://egemen.kz/article/357591-aida-balaeva-madeniet-dgane-aqparat-ministri-bolyp-qayta-taghayyndaldy |title= Аида Балаева Мәдениет және ақпарат министрі болып қайта тағайындалды |lang= kk |publisher= [[Егемен Қазақстан]] |author= Бақберген, Ботакөз |date= 2023-09-02 |accessdate= 2023-09-11}}</ref> == Саяси ұстанымы == Мәдениет және ақпарат министрі болған Балаева 2023 жылғы қыркүйекте мектеп оқушыларының [[Исламдағы киім әдебі|хиджаб]] кигеніне қарсы шықты, [[зайырлы мемлекет]]те мектеп киім үлгісі сақталады және оқуын бітіріп алған азаматтар өзі дінін, діни киімін таңдасын деген.<ref>{{Cite web|url=https://kaz.nur.kz/society/2036135-zaiyrly-elmiz-aida-balaeva-qazaqstan-mektepterinde-xidzab-kiyu-maselesine-qatysty-pikir-bildirdi/|title="Зайырлы елміз": Аида Балаева Қазақстан мектептерінде хиджаб кию мәселесіне қатысты пікір білдірді|lang=kk|publisher=NUR.kz|author=ЕРМЕКҚЫЗЫ, Айзат|date=2023-09-11|accessdate=2023-09-12}}</ref> == Марапаттары == * [[Парасат ордені]] (2016);<ref>{{Cite web|url=https://www.akorda.kz/ru/events/akorda_news/meetings_and_sittings/o-nagrazhdenii-gosudarstvennymi-nagradami-respubliki-kazahstan-2|title=О награждении государственными наградами Республики Казахстан|lang=ru|publisher=[[Қазақстан президенті]]нің ресми сайты|date=2016-12-13|accessdate=2023-09-11}}</ref> * [[Құрмет ордені]] (2016);<ref>{{Cite web|url=https://nomad.su/?a=3-201012160038|title=Награды ко дню независимости|lang=ru|publisher=NOMAD кочевник|date=2010-12-07|accessdate=2023-09-11}}</ref> * [[Астанаға 10 жыл медалі]] (2008).<ref>{{Cite web|url=https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30201176|title=Аким столицы вручил юбилейные медали «10-летие Астаны» работникам акимата и дорожно-строительных организаций|lang=ru|publisher=online.zakon.kz|date=2008-08-28|accessdate=2023-09-11}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{Олжас Бектеновтің министрлер кабинеті}} {{Әлихан Смайыловтың министрлер кабинеті}} {{Асқар Маминның министрлер кабинеті}} [[Санат:Әлеуметтану ғылымдарының кандидаттары]] [[Санат:Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті түлектері]] [[Санат:Қазақ ұлттық аграрлық университеті түлектері]] [[Санат:Қазақстан ақпарат министрлері]] [[Санат:Қазақстан мәдениет министрлері]] 5700d7iw27hyifa5utf88m0xqci4aca 3479968 3479963 2025-06-14T14:51:41Z Casserium 68287 /* Отбасы */ 3479968 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = | Қазақша есімі = Аида Ғалымқызы Балаева | Шынайы есімі = | Суреті = Aida Balaeva (2023-06-19).jpg | Сурет ені = | Атауы = Балаева, 2023 жыл | Титулы = [[Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі|Мәдениет және ақпарат министрі]] | Ту = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2 = Emblem of Kazakhstan (1992-2018).svg | Реті = | Басқара бастады = 2 қыркүйек 2023 жылдан бері | Басқаруын аяқтады = | Ізашары = ''лауазымы қайта құрылды'' ([[Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі|мәдениет және спорт министрі]] ретінде [[Асхат Раздықұлы Оралов|Асхат Оралов]]) | Ізбасары = | Президент = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Премьер = [[Әлихан Асханұлы Смайылов|Әлихан Смайылов]]<br>[[Олжас Абайұлы Бектенов|Олжас Бектенов]] | Титулы_2 = [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Қазақстан Президент Әкімшілігі]] басшысының орынбасары | Ту_2 = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2_2 = Flag of the President of Kazakhstan.svg | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = 11 қаңтар 2022 | Басқаруын аяқтады_2 = 2 қыркүйек 2023 | Премьер_2 = | Президент_2 = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Ізашары_2 = [[Дәурен Әскербекұлы Абаев|Дәурен Абаев]] | Ізбасары_2 = ''лауазым жойылды'' | тақырыпша2_2 = | мәтін2_2 = | Титулы_3 = [[Қазақстан Республикасы Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі|Ақпарат және қоғамдық даму министрі]] | Ту_3 = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2_3 = Emblem of Kazakhstan (1992-2018).svg | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = 4 мамыр 2020 | Басқаруын аяқтады_3 = 11 қаңтар 2022 | Премьер_3 = [[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Мамин]] | Ізашары_3 = [[Дәурен Әскербекұлы Абаев|Дәурен Абаев]] | Ізбасары_3 = [[Асқар Қуанышұлы Омаров|Асқар Омаров]] | тақырыпша2_3 = | мәтін2_3 = | Титулы_4 = [[Қазақстан президенті]]нің көмекшісі | Ту_4 = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2_4 = Flag of the President of Kazakhstan.svg | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = 22 шілде 2019 | Басқаруын аяқтады_4 = 4 мамыр 2020 | Президент_4 = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | тақырыпша2_4 = | мәтін2_4 = | Титулы_5 = | Ту_5 = | Ту2_5 = | Басқара бастады_5 = | Басқаруын аяқтады_5 = | тақырыпша2_5 = | мәтін2_5 = | Туған күні = 4.7.1974 | Туған жері = [[Жамбыл (Жамбыл ауданы, Алматы облысы)|Жамбыл]] ауылы, {{туғанжері|Жамбыл ауданы (Алматы облысы){{!}}Жамбыл ауданы|Жамбыл ауданында (Алматы облысы)}}, [[Алматы облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Діні = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = Әділбек Оралұлы Жүсіпов<ref name="zakonkz">{{Cite web|url=https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31241003|title=Балаева Аида Галымовна (персональная справка)|lang=ru|publisher=online.zakon.kz|accessdate=2023-09-11}}</ref> | Балалары = 3 баласы бар<br>'''ұлдары''' Дінмұхаммед (1994 туған) пен Асқар (1996 туған) және<br>'''қызы''' Әсел (2004 туған)<ref name="zakonkz" /> | Азаматтығы = | Партиясы = [[Аманат (партия)|Аманат]] (2019 жылдан бері)<ref name="zakonkz" /> | Білімі = 1) [[Қазақ ұлттық педагогикалық университеті|Алматы мемлекеттік университеті]] (2000)<br>2) [[Қазақ ұлттық аграрлық университеті]] (2007)<ref name="zakonkz" /> | Мамандығы = 1) орыс тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі<br>2) [[заңгер]] | Ғылыми дәрежесі = | Қолтаңбасы = | Сайты = | Commons = Aida Balaeva | Атағы = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Марапаттары = {{Қатар |{{Парасат ордені}} |{{Құрмет ордені}} |{{Астанаға 10 жыл медалі}} }} }} '''Аида Ғалымқызы Балаева''' ([[4 шілде]], [[1974 жыл]], [[Жамбыл (Жамбыл ауданы, Алматы облысы)|Жамбыл]] ауылы, [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)|Жамбыл ауданы]], [[Алматы облысы]]<ref name="tuwgan">{{Cite web|url=https://inbusiness.kz/kz/appointment/balaeva-aida-galymkyzy|title=Балаева Аида Ғалымқызы|lang=kk|publisher=inbusiness|date=2023-09-02|accessdate=2023-09-12}}</ref>) — [[қазақстан]]дық мемлекеттік қайраткер, 2023 жылғы қыркүйектен [[Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі|Мәдениет және ақпарат министрі]]. Бұрын Балаева [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Қазақстан Президент Әкімшілігі]] басшысының бірінші орынбасары (2022–2023), [[Қазақстан Республикасы Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі|Ақпарат және қоғамдық даму министрі]] (2020–2022), Қазақстан президентінің көмекшісі (2019–2020), Астана әкімінің орынбасары (2010–2014) және басқа да лауазымдардың иесі еді.<ref name="zakonkz" /> == Өмірбаяны == Аида Балаева [[1974 жыл]]ғы [[4 шілде]]де [[Алматы облысы]]ның [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)|Жамбыл ауданы]]ндағы [[Жамбыл (Жамбыл ауданы, Алматы облысы)|Жамбыл]] ауылында дүниеге келген.<ref name="tuwgan" /> Балаева 2000 жылы Абай атындағы [[Қазақ ұлттық педагогикалық университеті|Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті]]нде орыс тілі және әдебиеті пәнінің мұғалімі мамандығына және 2007 жылы [[Қазақ ұлттық аграрлық университеті]]нде заңгер мамандығына білім алған.<ref name="premyer">{{Cite web|url=https://primeminister.kz/kz/government/composition/balaeva|title=Мәдениет және ақпарат министрі|lang=kk|publisher=[[Қазақстан премьер-министрі]]нің ресми сайты|accessdate=2023-09-11}}</ref> Аида Балаева өз мансабын 1999 жылдан 2002 жылға дейінгі [[Алматы облысы|Алматы облыс]]тық ақпарат және келісім басқармасының жетекші маманы, бас маманы, бөлім басшысы ретіндегі жұмысынан бастаған. Бұдан кейін ол 2004 жылға дейін [[Алматы]] қалалық ақпарат және қоғамдық келісім басқармасының қоғамдық-саяси процестерді талдау және үйлестіру бөлімінің басшысы болып жұмыс істеген. Осы кезден бастап ол [[Алматы]] қаласындағы түрлі әкімшілік лауазымдарда жұмыс істеген. 2004 жылғы қаңтар мен қыркүйек аралығында Алматы қаласы бойынша ақпарат басқармасының талдау және болжам бөлімінің басшысы қызметін атқарған. 2004–2005 жылдары аралығында Аида Балаева [[Алматы]] қаласы бойынша ақпарат басқармасы басшысының орынбасары және одан кейін 2006 жылға дейін ол Алматы қаласы ішкі саясат департамент директорының орынбасары, 2006–2008 жылдары Алматы қаласы ішкі саясат департамент директоры болған. 2008 жылдан 2010 жылға дейін ол [[Астана қаласы]] ішкі саясат департаменті директоры, кейін ішкі саясат басқармасының басшысы, 2010–2014 жылдары аралығында [[Астана әкімі|Астана қаласы әкімі]] [[Иманғали Нұрғалиұлы Тасмағамбетов|Иманғали Тасмағамбетовтің]] орынбасары болды. 2014 жылы Аида Балаева [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Қазақстан президенті әкімшілігі]]нің ішкі саясат бөлімінің меңгерушісі болып тағайындалды, бұл қызметте ол 2019 жылға дейін болды. 2019 жылғы 22 шілдеде ол [[Қазақстан президенті]] [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Тоқаев]]тың көмекшісі болып тағайындалды, сонымен бірге Президент Әкімшілігінің Өтініштерді қарауды бақылау бөлімінің меңгерушісі болып, қос қызметті 2020 жылғы 4 мамырға дейін атқарды. 2020 жылғы 4 мамырдан 2022 жылғы 11 қаңтарға дейін Балаева [[Қазақстан Республикасы Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі|Ақпарат және қоғамдық даму министрі]] болған. 2022 жылғы 11 қаңтарда ол [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Қазақстан президент әкімшілігі]] басшысының орынбасары болды.<ref>{{Cite web|url=https://kapital.kz/naznacheniya/101839/aida-balayeva-stala-zamestitelem-rukovoditelya-administratsii-prezidenta.html|title=Аида Балаева стала заместителем руководителя Администрации президента|lang=ru|publisher=Kapital.kz|date=2022-01-11|accessdate=2023-09-12}}</ref> Орынбасарлығын 2023 жылғы қыркүйекте аяқтады. 2023 жылғы 1 қыркүйектегі жолдауында [[Қазақстан президенті|президент]] [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Тоқаев]] бірнеше министрліктің өзгертілетінін айтып кетті, соның ішінде Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі мен [[Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі|Мәдениет және спорт министрлігі]] қосылып, [[Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі|Мәдениет және ақпарат министрлігі]]не құрылды.<ref name="kazinform">{{Cite web|url=https://www.inform.kz/kz/memleket-basshysynyn-zharlygymen-zhanadan-5-ministrlik-kuryldy_a4107314|title=Мемлекет басшысының Жарлығымен жаңадан 5 министрлік құрылды|lang=kk|publisher=[[kazinform]]|author=ҒАЗИЗҚЫЗЫ, Гүлнұр|date=2023-09-01|accessdate=2023-09-11}}</ref> 2 қыркүйек күні қайта құрылған министрлікті басқаруға Аида Балаева тағайындалды.<ref>{{Cite web|url=https://egemen.kz/article/348268-aida-balaeva-madeniet-dgane-aqparat-ministri-lauazymyna-taghayyndaldy|title=Аида Балаева Мәдениет және ақпарат министрі лауазымына тағайындалды|lang=kk|publisher=[[Егемен Қазақстан]]|date=2023-09-02|accessdate=2023-09-11}}</ref> 2024 жылғы 6 ақпанда ол өз лауазымына қайта тағайындалды.<ref>{{Cite web|url= https://egemen.kz/article/357591-aida-balaeva-madeniet-dgane-aqparat-ministri-bolyp-qayta-taghayyndaldy |title= Аида Балаева Мәдениет және ақпарат министрі болып қайта тағайындалды |lang= kk |publisher= [[Егемен Қазақстан]] |author= Бақберген, Ботакөз |date= 2023-09-02 |accessdate= 2023-09-11}}</ref> == Саяси ұстанымы == Мәдениет және ақпарат министрі болған Балаева 2023 жылғы қыркүйекте мектеп оқушыларының [[Исламдағы киім әдебі|хиджаб]] кигеніне қарсы шықты, [[зайырлы мемлекет]]те мектеп киім үлгісі сақталады және оқуын бітіріп алған азаматтар өзі дінін, діни киімін таңдасын деген.<ref>{{Cite web|url=https://kaz.nur.kz/society/2036135-zaiyrly-elmiz-aida-balaeva-qazaqstan-mektepterinde-xidzab-kiyu-maselesine-qatysty-pikir-bildirdi/|title="Зайырлы елміз": Аида Балаева Қазақстан мектептерінде хиджаб кию мәселесіне қатысты пікір білдірді|lang=kk|publisher=NUR.kz|author=ЕРМЕКҚЫЗЫ, Айзат|date=2023-09-11|accessdate=2023-09-12}}</ref> == Отбасы == Анасы — Раиса Жыланкөзова (1952—2021), мұғалім.<ref>[https://assembly.kz/ru/news/ank-vyrazhaet-soboleznovaniya-aide-balaevoy-i-ee-blizkim/ АНК выражает соболезнования Аиде Балаевой и ее близким]</ref> Күйеуі — Әділбек Оралұлы Жүсіпов. Үш баласы бар: ұлдары Дінмұхаммед (1994 ж. туған), Асқар (1996 ж. туған) және қызы Әсел (2004 ж. туған). == Марапаттары == * [[Парасат ордені]] (2016);<ref>{{Cite web|url=https://www.akorda.kz/ru/events/akorda_news/meetings_and_sittings/o-nagrazhdenii-gosudarstvennymi-nagradami-respubliki-kazahstan-2|title=О награждении государственными наградами Республики Казахстан|lang=ru|publisher=[[Қазақстан президенті]]нің ресми сайты|date=2016-12-13|accessdate=2023-09-11}}</ref> * [[Құрмет ордені]] (2016);<ref>{{Cite web|url=https://nomad.su/?a=3-201012160038|title=Награды ко дню независимости|lang=ru|publisher=NOMAD кочевник|date=2010-12-07|accessdate=2023-09-11}}</ref> * [[Астанаға 10 жыл медалі]] (2008).<ref>{{Cite web|url=https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30201176|title=Аким столицы вручил юбилейные медали «10-летие Астаны» работникам акимата и дорожно-строительных организаций|lang=ru|publisher=online.zakon.kz|date=2008-08-28|accessdate=2023-09-11}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{Олжас Бектеновтің министрлер кабинеті}} {{Әлихан Смайыловтың министрлер кабинеті}} {{Асқар Маминның министрлер кабинеті}} [[Санат:Әлеуметтану ғылымдарының кандидаттары]] [[Санат:Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті түлектері]] [[Санат:Қазақ ұлттық аграрлық университеті түлектері]] [[Санат:Қазақстан ақпарат министрлері]] [[Санат:Қазақстан мәдениет министрлері]] gria1ykgn5fwqv8l9bec8tcbulhul9k 3479975 3479968 2025-06-14T15:17:35Z Casserium 68287 /* Отбасы */ 3479975 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = | Қазақша есімі = Аида Ғалымқызы Балаева | Шынайы есімі = | Суреті = Aida Balaeva (2023-06-19).jpg | Сурет ені = | Атауы = Балаева, 2023 жыл | Титулы = [[Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі|Мәдениет және ақпарат министрі]] | Ту = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2 = Emblem of Kazakhstan (1992-2018).svg | Реті = | Басқара бастады = 2 қыркүйек 2023 жылдан бері | Басқаруын аяқтады = | Ізашары = ''лауазымы қайта құрылды'' ([[Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі|мәдениет және спорт министрі]] ретінде [[Асхат Раздықұлы Оралов|Асхат Оралов]]) | Ізбасары = | Президент = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Премьер = [[Әлихан Асханұлы Смайылов|Әлихан Смайылов]]<br>[[Олжас Абайұлы Бектенов|Олжас Бектенов]] | Титулы_2 = [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Қазақстан Президент Әкімшілігі]] басшысының орынбасары | Ту_2 = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2_2 = Flag of the President of Kazakhstan.svg | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = 11 қаңтар 2022 | Басқаруын аяқтады_2 = 2 қыркүйек 2023 | Премьер_2 = | Президент_2 = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Ізашары_2 = [[Дәурен Әскербекұлы Абаев|Дәурен Абаев]] | Ізбасары_2 = ''лауазым жойылды'' | тақырыпша2_2 = | мәтін2_2 = | Титулы_3 = [[Қазақстан Республикасы Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі|Ақпарат және қоғамдық даму министрі]] | Ту_3 = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2_3 = Emblem of Kazakhstan (1992-2018).svg | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = 4 мамыр 2020 | Басқаруын аяқтады_3 = 11 қаңтар 2022 | Премьер_3 = [[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Мамин]] | Ізашары_3 = [[Дәурен Әскербекұлы Абаев|Дәурен Абаев]] | Ізбасары_3 = [[Асқар Қуанышұлы Омаров|Асқар Омаров]] | тақырыпша2_3 = | мәтін2_3 = | Титулы_4 = [[Қазақстан президенті]]нің көмекшісі | Ту_4 = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2_4 = Flag of the President of Kazakhstan.svg | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = 22 шілде 2019 | Басқаруын аяқтады_4 = 4 мамыр 2020 | Президент_4 = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | тақырыпша2_4 = | мәтін2_4 = | Титулы_5 = | Ту_5 = | Ту2_5 = | Басқара бастады_5 = | Басқаруын аяқтады_5 = | тақырыпша2_5 = | мәтін2_5 = | Туған күні = 4.7.1974 | Туған жері = [[Жамбыл (Жамбыл ауданы, Алматы облысы)|Жамбыл]] ауылы, {{туғанжері|Жамбыл ауданы (Алматы облысы){{!}}Жамбыл ауданы|Жамбыл ауданында (Алматы облысы)}}, [[Алматы облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Діні = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = Әділбек Оралұлы Жүсіпов<ref name="zakonkz">{{Cite web|url=https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31241003|title=Балаева Аида Галымовна (персональная справка)|lang=ru|publisher=online.zakon.kz|accessdate=2023-09-11}}</ref> | Балалары = 3 баласы бар<br>'''ұлдары''' Дінмұхаммед (1994 туған) пен Асқар (1996 туған) және<br>'''қызы''' Әсел (2004 туған)<ref name="zakonkz" /> | Азаматтығы = | Партиясы = [[Аманат (партия)|Аманат]] (2019 жылдан бері)<ref name="zakonkz" /> | Білімі = 1) [[Қазақ ұлттық педагогикалық университеті|Алматы мемлекеттік университеті]] (2000)<br>2) [[Қазақ ұлттық аграрлық университеті]] (2007)<ref name="zakonkz" /> | Мамандығы = 1) орыс тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі<br>2) [[заңгер]] | Ғылыми дәрежесі = | Қолтаңбасы = | Сайты = | Commons = Aida Balaeva | Атағы = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Марапаттары = {{Қатар |{{Парасат ордені}} |{{Құрмет ордені}} |{{Астанаға 10 жыл медалі}} }} }} '''Аида Ғалымқызы Балаева''' ([[4 шілде]], [[1974 жыл]], [[Жамбыл (Жамбыл ауданы, Алматы облысы)|Жамбыл]] ауылы, [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)|Жамбыл ауданы]], [[Алматы облысы]]<ref name="tuwgan">{{Cite web|url=https://inbusiness.kz/kz/appointment/balaeva-aida-galymkyzy|title=Балаева Аида Ғалымқызы|lang=kk|publisher=inbusiness|date=2023-09-02|accessdate=2023-09-12}}</ref>) — [[қазақстан]]дық мемлекеттік қайраткер, 2023 жылғы қыркүйектен [[Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі|Мәдениет және ақпарат министрі]]. Бұрын Балаева [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Қазақстан Президент Әкімшілігі]] басшысының бірінші орынбасары (2022–2023), [[Қазақстан Республикасы Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі|Ақпарат және қоғамдық даму министрі]] (2020–2022), Қазақстан президентінің көмекшісі (2019–2020), Астана әкімінің орынбасары (2010–2014) және басқа да лауазымдардың иесі еді.<ref name="zakonkz" /> == Өмірбаяны == Аида Балаева [[1974 жыл]]ғы [[4 шілде]]де [[Алматы облысы]]ның [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)|Жамбыл ауданы]]ндағы [[Жамбыл (Жамбыл ауданы, Алматы облысы)|Жамбыл]] ауылында дүниеге келген.<ref name="tuwgan" /> Балаева 2000 жылы Абай атындағы [[Қазақ ұлттық педагогикалық университеті|Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті]]нде орыс тілі және әдебиеті пәнінің мұғалімі мамандығына және 2007 жылы [[Қазақ ұлттық аграрлық университеті]]нде заңгер мамандығына білім алған.<ref name="premyer">{{Cite web|url=https://primeminister.kz/kz/government/composition/balaeva|title=Мәдениет және ақпарат министрі|lang=kk|publisher=[[Қазақстан премьер-министрі]]нің ресми сайты|accessdate=2023-09-11}}</ref> Аида Балаева өз мансабын 1999 жылдан 2002 жылға дейінгі [[Алматы облысы|Алматы облыс]]тық ақпарат және келісім басқармасының жетекші маманы, бас маманы, бөлім басшысы ретіндегі жұмысынан бастаған. Бұдан кейін ол 2004 жылға дейін [[Алматы]] қалалық ақпарат және қоғамдық келісім басқармасының қоғамдық-саяси процестерді талдау және үйлестіру бөлімінің басшысы болып жұмыс істеген. Осы кезден бастап ол [[Алматы]] қаласындағы түрлі әкімшілік лауазымдарда жұмыс істеген. 2004 жылғы қаңтар мен қыркүйек аралығында Алматы қаласы бойынша ақпарат басқармасының талдау және болжам бөлімінің басшысы қызметін атқарған. 2004–2005 жылдары аралығында Аида Балаева [[Алматы]] қаласы бойынша ақпарат басқармасы басшысының орынбасары және одан кейін 2006 жылға дейін ол Алматы қаласы ішкі саясат департамент директорының орынбасары, 2006–2008 жылдары Алматы қаласы ішкі саясат департамент директоры болған. 2008 жылдан 2010 жылға дейін ол [[Астана қаласы]] ішкі саясат департаменті директоры, кейін ішкі саясат басқармасының басшысы, 2010–2014 жылдары аралығында [[Астана әкімі|Астана қаласы әкімі]] [[Иманғали Нұрғалиұлы Тасмағамбетов|Иманғали Тасмағамбетовтің]] орынбасары болды. 2014 жылы Аида Балаева [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Қазақстан президенті әкімшілігі]]нің ішкі саясат бөлімінің меңгерушісі болып тағайындалды, бұл қызметте ол 2019 жылға дейін болды. 2019 жылғы 22 шілдеде ол [[Қазақстан президенті]] [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Тоқаев]]тың көмекшісі болып тағайындалды, сонымен бірге Президент Әкімшілігінің Өтініштерді қарауды бақылау бөлімінің меңгерушісі болып, қос қызметті 2020 жылғы 4 мамырға дейін атқарды. 2020 жылғы 4 мамырдан 2022 жылғы 11 қаңтарға дейін Балаева [[Қазақстан Республикасы Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі|Ақпарат және қоғамдық даму министрі]] болған. 2022 жылғы 11 қаңтарда ол [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Қазақстан президент әкімшілігі]] басшысының орынбасары болды.<ref>{{Cite web|url=https://kapital.kz/naznacheniya/101839/aida-balayeva-stala-zamestitelem-rukovoditelya-administratsii-prezidenta.html|title=Аида Балаева стала заместителем руководителя Администрации президента|lang=ru|publisher=Kapital.kz|date=2022-01-11|accessdate=2023-09-12}}</ref> Орынбасарлығын 2023 жылғы қыркүйекте аяқтады. 2023 жылғы 1 қыркүйектегі жолдауында [[Қазақстан президенті|президент]] [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Тоқаев]] бірнеше министрліктің өзгертілетінін айтып кетті, соның ішінде Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі мен [[Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі|Мәдениет және спорт министрлігі]] қосылып, [[Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі|Мәдениет және ақпарат министрлігі]]не құрылды.<ref name="kazinform">{{Cite web|url=https://www.inform.kz/kz/memleket-basshysynyn-zharlygymen-zhanadan-5-ministrlik-kuryldy_a4107314|title=Мемлекет басшысының Жарлығымен жаңадан 5 министрлік құрылды|lang=kk|publisher=[[kazinform]]|author=ҒАЗИЗҚЫЗЫ, Гүлнұр|date=2023-09-01|accessdate=2023-09-11}}</ref> 2 қыркүйек күні қайта құрылған министрлікті басқаруға Аида Балаева тағайындалды.<ref>{{Cite web|url=https://egemen.kz/article/348268-aida-balaeva-madeniet-dgane-aqparat-ministri-lauazymyna-taghayyndaldy|title=Аида Балаева Мәдениет және ақпарат министрі лауазымына тағайындалды|lang=kk|publisher=[[Егемен Қазақстан]]|date=2023-09-02|accessdate=2023-09-11}}</ref> 2024 жылғы 6 ақпанда ол өз лауазымына қайта тағайындалды.<ref>{{Cite web|url= https://egemen.kz/article/357591-aida-balaeva-madeniet-dgane-aqparat-ministri-bolyp-qayta-taghayyndaldy |title= Аида Балаева Мәдениет және ақпарат министрі болып қайта тағайындалды |lang= kk |publisher= [[Егемен Қазақстан]] |author= Бақберген, Ботакөз |date= 2023-09-02 |accessdate= 2023-09-11}}</ref> == Саяси ұстанымы == Мәдениет және ақпарат министрі болған Балаева 2023 жылғы қыркүйекте мектеп оқушыларының [[Исламдағы киім әдебі|хиджаб]] кигеніне қарсы шықты, [[зайырлы мемлекет]]те мектеп киім үлгісі сақталады және оқуын бітіріп алған азаматтар өзі дінін, діни киімін таңдасын деген.<ref>{{Cite web|url=https://kaz.nur.kz/society/2036135-zaiyrly-elmiz-aida-balaeva-qazaqstan-mektepterinde-xidzab-kiyu-maselesine-qatysty-pikir-bildirdi/|title="Зайырлы елміз": Аида Балаева Қазақстан мектептерінде хиджаб кию мәселесіне қатысты пікір білдірді|lang=kk|publisher=NUR.kz|author=ЕРМЕКҚЫЗЫ, Айзат|date=2023-09-11|accessdate=2023-09-12}}</ref> == Отбасы == Әкесі — Жыланкөзов Ғалым Ешмұхамбетұлы (1952 ж. туған). Анасы — Жыланкөзова Раиса Рақымжанқызы (1952—2021), мұғалім.<ref>[https://assembly.kz/ru/news/ank-vyrazhaet-soboleznovaniya-aide-balaevoy-i-ee-blizkim/ АНК выражает соболезнования Аиде Балаевой и ее близким]</ref> Бір сіңлісі мен інісі бар: Нұрлыбаева Айзада Ғалымқызы (1981 ж. туған), Ғалымұлы Мәди (1986 ж. туған).<ref>[https://opi.dfo.kz/p/ru/DfoObjects/objects/teaser-view/30248?RevisionId=0&ReportNodeId=2147483637&PluginId=6c2aa36248f44fd7ae888cb43817d49f&ReportId=60508975 Акционерное Общество "Национальный Центр Государственной Научно-технической Экспертизы". Аффилированные лица]</ref> Күйеуі — Әділбек Оралұлы Жүсіпов. Үш баласы бар: ұлдары Дінмұхаммед (1994 ж. туған), Асқар (1996 ж. туған) және қызы Әсел (2004 ж. туған).<ref>[https://centrasia.org/person2.php?st=1207633337 БАЛАЕВА Аида Галымовна]</ref> == Марапаттары == * [[Парасат ордені]] (2016);<ref>{{Cite web|url=https://www.akorda.kz/ru/events/akorda_news/meetings_and_sittings/o-nagrazhdenii-gosudarstvennymi-nagradami-respubliki-kazahstan-2|title=О награждении государственными наградами Республики Казахстан|lang=ru|publisher=[[Қазақстан президенті]]нің ресми сайты|date=2016-12-13|accessdate=2023-09-11}}</ref> * [[Құрмет ордені]] (2016);<ref>{{Cite web|url=https://nomad.su/?a=3-201012160038|title=Награды ко дню независимости|lang=ru|publisher=NOMAD кочевник|date=2010-12-07|accessdate=2023-09-11}}</ref> * [[Астанаға 10 жыл медалі]] (2008).<ref>{{Cite web|url=https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30201176|title=Аким столицы вручил юбилейные медали «10-летие Астаны» работникам акимата и дорожно-строительных организаций|lang=ru|publisher=online.zakon.kz|date=2008-08-28|accessdate=2023-09-11}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{Олжас Бектеновтің министрлер кабинеті}} {{Әлихан Смайыловтың министрлер кабинеті}} {{Асқар Маминның министрлер кабинеті}} [[Санат:Әлеуметтану ғылымдарының кандидаттары]] [[Санат:Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті түлектері]] [[Санат:Қазақ ұлттық аграрлық университеті түлектері]] [[Санат:Қазақстан ақпарат министрлері]] [[Санат:Қазақстан мәдениет министрлері]] 8bi7vd9cbq87vqz0jq87jqyr0n2a59o 3479977 3479975 2025-06-14T15:32:20Z Casserium 68287 /* Отбасы */ 3479977 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = | Қазақша есімі = Аида Ғалымқызы Балаева | Шынайы есімі = | Суреті = Aida Balaeva (2023-06-19).jpg | Сурет ені = | Атауы = Балаева, 2023 жыл | Титулы = [[Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі|Мәдениет және ақпарат министрі]] | Ту = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2 = Emblem of Kazakhstan (1992-2018).svg | Реті = | Басқара бастады = 2 қыркүйек 2023 жылдан бері | Басқаруын аяқтады = | Ізашары = ''лауазымы қайта құрылды'' ([[Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі|мәдениет және спорт министрі]] ретінде [[Асхат Раздықұлы Оралов|Асхат Оралов]]) | Ізбасары = | Президент = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Премьер = [[Әлихан Асханұлы Смайылов|Әлихан Смайылов]]<br>[[Олжас Абайұлы Бектенов|Олжас Бектенов]] | Титулы_2 = [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Қазақстан Президент Әкімшілігі]] басшысының орынбасары | Ту_2 = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2_2 = Flag of the President of Kazakhstan.svg | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = 11 қаңтар 2022 | Басқаруын аяқтады_2 = 2 қыркүйек 2023 | Премьер_2 = | Президент_2 = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Ізашары_2 = [[Дәурен Әскербекұлы Абаев|Дәурен Абаев]] | Ізбасары_2 = ''лауазым жойылды'' | тақырыпша2_2 = | мәтін2_2 = | Титулы_3 = [[Қазақстан Республикасы Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі|Ақпарат және қоғамдық даму министрі]] | Ту_3 = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2_3 = Emblem of Kazakhstan (1992-2018).svg | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = 4 мамыр 2020 | Басқаруын аяқтады_3 = 11 қаңтар 2022 | Премьер_3 = [[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Мамин]] | Ізашары_3 = [[Дәурен Әскербекұлы Абаев|Дәурен Абаев]] | Ізбасары_3 = [[Асқар Қуанышұлы Омаров|Асқар Омаров]] | тақырыпша2_3 = | мәтін2_3 = | Титулы_4 = [[Қазақстан президенті]]нің көмекшісі | Ту_4 = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2_4 = Flag of the President of Kazakhstan.svg | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = 22 шілде 2019 | Басқаруын аяқтады_4 = 4 мамыр 2020 | Президент_4 = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | тақырыпша2_4 = | мәтін2_4 = | Титулы_5 = | Ту_5 = | Ту2_5 = | Басқара бастады_5 = | Басқаруын аяқтады_5 = | тақырыпша2_5 = | мәтін2_5 = | Туған күні = 4.7.1974 | Туған жері = [[Жамбыл (Жамбыл ауданы, Алматы облысы)|Жамбыл]] ауылы, {{туғанжері|Жамбыл ауданы (Алматы облысы){{!}}Жамбыл ауданы|Жамбыл ауданында (Алматы облысы)}}, [[Алматы облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Діні = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = Әділбек Оралұлы Жүсіпов<ref name="zakonkz">{{Cite web|url=https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31241003|title=Балаева Аида Галымовна (персональная справка)|lang=ru|publisher=online.zakon.kz|accessdate=2023-09-11}}</ref> | Балалары = 3 баласы бар<br>'''ұлдары''' Дінмұхаммед (1994 туған) пен Асқар (1996 туған) және<br>'''қызы''' Әсел (2004 туған)<ref name="zakonkz" /> | Азаматтығы = | Партиясы = [[Аманат (партия)|Аманат]] (2019 жылдан бері)<ref name="zakonkz" /> | Білімі = 1) [[Қазақ ұлттық педагогикалық университеті|Алматы мемлекеттік университеті]] (2000)<br>2) [[Қазақ ұлттық аграрлық университеті]] (2007)<ref name="zakonkz" /> | Мамандығы = 1) орыс тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі<br>2) [[заңгер]] | Ғылыми дәрежесі = | Қолтаңбасы = | Сайты = | Commons = Aida Balaeva | Атағы = | Қызмет еткен жылдары = | Құрамында болды = | Әскер түрі = | Марапаттары = {{Қатар |{{Парасат ордені}} |{{Құрмет ордені}} |{{Астанаға 10 жыл медалі}} }} }} '''Аида Ғалымқызы Балаева''' ([[4 шілде]], [[1974 жыл]], [[Жамбыл (Жамбыл ауданы, Алматы облысы)|Жамбыл]] ауылы, [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)|Жамбыл ауданы]], [[Алматы облысы]]<ref name="tuwgan">{{Cite web|url=https://inbusiness.kz/kz/appointment/balaeva-aida-galymkyzy|title=Балаева Аида Ғалымқызы|lang=kk|publisher=inbusiness|date=2023-09-02|accessdate=2023-09-12}}</ref>) — [[қазақстан]]дық мемлекеттік қайраткер, 2023 жылғы қыркүйектен [[Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі|Мәдениет және ақпарат министрі]]. Бұрын Балаева [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Қазақстан Президент Әкімшілігі]] басшысының бірінші орынбасары (2022–2023), [[Қазақстан Республикасы Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі|Ақпарат және қоғамдық даму министрі]] (2020–2022), Қазақстан президентінің көмекшісі (2019–2020), Астана әкімінің орынбасары (2010–2014) және басқа да лауазымдардың иесі еді.<ref name="zakonkz" /> == Өмірбаяны == Аида Балаева [[1974 жыл]]ғы [[4 шілде]]де [[Алматы облысы]]ның [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)|Жамбыл ауданы]]ндағы [[Жамбыл (Жамбыл ауданы, Алматы облысы)|Жамбыл]] ауылында дүниеге келген.<ref name="tuwgan" /> Балаева 2000 жылы Абай атындағы [[Қазақ ұлттық педагогикалық университеті|Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті]]нде орыс тілі және әдебиеті пәнінің мұғалімі мамандығына және 2007 жылы [[Қазақ ұлттық аграрлық университеті]]нде заңгер мамандығына білім алған.<ref name="premyer">{{Cite web|url=https://primeminister.kz/kz/government/composition/balaeva|title=Мәдениет және ақпарат министрі|lang=kk|publisher=[[Қазақстан премьер-министрі]]нің ресми сайты|accessdate=2023-09-11}}</ref> Аида Балаева өз мансабын 1999 жылдан 2002 жылға дейінгі [[Алматы облысы|Алматы облыс]]тық ақпарат және келісім басқармасының жетекші маманы, бас маманы, бөлім басшысы ретіндегі жұмысынан бастаған. Бұдан кейін ол 2004 жылға дейін [[Алматы]] қалалық ақпарат және қоғамдық келісім басқармасының қоғамдық-саяси процестерді талдау және үйлестіру бөлімінің басшысы болып жұмыс істеген. Осы кезден бастап ол [[Алматы]] қаласындағы түрлі әкімшілік лауазымдарда жұмыс істеген. 2004 жылғы қаңтар мен қыркүйек аралығында Алматы қаласы бойынша ақпарат басқармасының талдау және болжам бөлімінің басшысы қызметін атқарған. 2004–2005 жылдары аралығында Аида Балаева [[Алматы]] қаласы бойынша ақпарат басқармасы басшысының орынбасары және одан кейін 2006 жылға дейін ол Алматы қаласы ішкі саясат департамент директорының орынбасары, 2006–2008 жылдары Алматы қаласы ішкі саясат департамент директоры болған. 2008 жылдан 2010 жылға дейін ол [[Астана қаласы]] ішкі саясат департаменті директоры, кейін ішкі саясат басқармасының басшысы, 2010–2014 жылдары аралығында [[Астана әкімі|Астана қаласы әкімі]] [[Иманғали Нұрғалиұлы Тасмағамбетов|Иманғали Тасмағамбетовтің]] орынбасары болды. 2014 жылы Аида Балаева [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Қазақстан президенті әкімшілігі]]нің ішкі саясат бөлімінің меңгерушісі болып тағайындалды, бұл қызметте ол 2019 жылға дейін болды. 2019 жылғы 22 шілдеде ол [[Қазақстан президенті]] [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Тоқаев]]тың көмекшісі болып тағайындалды, сонымен бірге Президент Әкімшілігінің Өтініштерді қарауды бақылау бөлімінің меңгерушісі болып, қос қызметті 2020 жылғы 4 мамырға дейін атқарды. 2020 жылғы 4 мамырдан 2022 жылғы 11 қаңтарға дейін Балаева [[Қазақстан Республикасы Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі|Ақпарат және қоғамдық даму министрі]] болған. 2022 жылғы 11 қаңтарда ол [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Қазақстан президент әкімшілігі]] басшысының орынбасары болды.<ref>{{Cite web|url=https://kapital.kz/naznacheniya/101839/aida-balayeva-stala-zamestitelem-rukovoditelya-administratsii-prezidenta.html|title=Аида Балаева стала заместителем руководителя Администрации президента|lang=ru|publisher=Kapital.kz|date=2022-01-11|accessdate=2023-09-12}}</ref> Орынбасарлығын 2023 жылғы қыркүйекте аяқтады. 2023 жылғы 1 қыркүйектегі жолдауында [[Қазақстан президенті|президент]] [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Тоқаев]] бірнеше министрліктің өзгертілетінін айтып кетті, соның ішінде Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі мен [[Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі|Мәдениет және спорт министрлігі]] қосылып, [[Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі|Мәдениет және ақпарат министрлігі]]не құрылды.<ref name="kazinform">{{Cite web|url=https://www.inform.kz/kz/memleket-basshysynyn-zharlygymen-zhanadan-5-ministrlik-kuryldy_a4107314|title=Мемлекет басшысының Жарлығымен жаңадан 5 министрлік құрылды|lang=kk|publisher=[[kazinform]]|author=ҒАЗИЗҚЫЗЫ, Гүлнұр|date=2023-09-01|accessdate=2023-09-11}}</ref> 2 қыркүйек күні қайта құрылған министрлікті басқаруға Аида Балаева тағайындалды.<ref>{{Cite web|url=https://egemen.kz/article/348268-aida-balaeva-madeniet-dgane-aqparat-ministri-lauazymyna-taghayyndaldy|title=Аида Балаева Мәдениет және ақпарат министрі лауазымына тағайындалды|lang=kk|publisher=[[Егемен Қазақстан]]|date=2023-09-02|accessdate=2023-09-11}}</ref> 2024 жылғы 6 ақпанда ол өз лауазымына қайта тағайындалды.<ref>{{Cite web|url= https://egemen.kz/article/357591-aida-balaeva-madeniet-dgane-aqparat-ministri-bolyp-qayta-taghayyndaldy |title= Аида Балаева Мәдениет және ақпарат министрі болып қайта тағайындалды |lang= kk |publisher= [[Егемен Қазақстан]] |author= Бақберген, Ботакөз |date= 2023-09-02 |accessdate= 2023-09-11}}</ref> == Саяси ұстанымы == Мәдениет және ақпарат министрі болған Балаева 2023 жылғы қыркүйекте мектеп оқушыларының [[Исламдағы киім әдебі|хиджаб]] кигеніне қарсы шықты, [[зайырлы мемлекет]]те мектеп киім үлгісі сақталады және оқуын бітіріп алған азаматтар өзі дінін, діни киімін таңдасын деген.<ref>{{Cite web|url=https://kaz.nur.kz/society/2036135-zaiyrly-elmiz-aida-balaeva-qazaqstan-mektepterinde-xidzab-kiyu-maselesine-qatysty-pikir-bildirdi/|title="Зайырлы елміз": Аида Балаева Қазақстан мектептерінде хиджаб кию мәселесіне қатысты пікір білдірді|lang=kk|publisher=NUR.kz|author=ЕРМЕКҚЫЗЫ, Айзат|date=2023-09-11|accessdate=2023-09-12}}</ref> == Отбасы == Әкесі — Жыланкөзов Ғалым Ешмұхамбетұлы (1952 ж. туған). Анасы — Жыланкөзова Раиса Рақымжанқызы (1952—2021), мұғалім.<ref>[https://assembly.kz/ru/news/ank-vyrazhaet-soboleznovaniya-aide-balaevoy-i-ee-blizkim/ АНК выражает соболезнования Аиде Балаевой и ее близким]</ref> Бір сіңлісі мен інісі бар: Нұрлыбаева Айзада Ғалымқызы (1981 ж. туған), Ғалымұлы Мәди (1986 ж. туған).<ref>[https://opi.dfo.kz/p/ru/DfoObjects/objects/teaser-view/30248?RevisionId=0&ReportNodeId=2147483637&PluginId=6c2aa36248f44fd7ae888cb43817d49f&ReportId=60508975 Акционерное Общество "Национальный Центр Государственной Научно-технической Экспертизы". Аффилированные лица]</ref> Күйеуі — Әділбек Оралұлы Жүсіпов. Үш баласы бар: ұлдары Дінмұхаммед (1994 ж. туған), Асқар (1996 ж. туған) және қызы Әсел (2004 ж. туған).<ref>[https://centrasia.org/person2.php?st=1207633337 БАЛАЕВА Аида Галымовна]</ref> == Марапаттары == * [[Парасат ордені]] (2016);<ref>{{Cite web|url=https://www.akorda.kz/ru/events/akorda_news/meetings_and_sittings/o-nagrazhdenii-gosudarstvennymi-nagradami-respubliki-kazahstan-2|title=О награждении государственными наградами Республики Казахстан|lang=ru|publisher=[[Қазақстан президенті]]нің ресми сайты|date=2016-12-13|accessdate=2023-09-11}}</ref> * [[Құрмет ордені]] (2016);<ref>{{Cite web|url=https://nomad.su/?a=3-201012160038|title=Награды ко дню независимости|lang=ru|publisher=NOMAD кочевник|date=2010-12-07|accessdate=2023-09-11}}</ref> * [[Астанаға 10 жыл медалі]] (2008).<ref>{{Cite web|url=https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30201176|title=Аким столицы вручил юбилейные медали «10-летие Астаны» работникам акимата и дорожно-строительных организаций|lang=ru|publisher=online.zakon.kz|date=2008-08-28|accessdate=2023-09-11}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{Олжас Бектеновтің министрлер кабинеті}} {{Әлихан Смайыловтың министрлер кабинеті}} {{Асқар Маминның министрлер кабинеті}} [[Санат:Әлеуметтану ғылымдарының кандидаттары]] [[Санат:Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті түлектері]] [[Санат:Қазақ ұлттық аграрлық университеті түлектері]] [[Санат:Қазақстан ақпарат министрлері]] [[Санат:Қазақстан мәдениет министрлері]] e50g7xwujpz886qaxw5p93ouesfp3pu 0 683423 3479950 3421602 2025-06-14T12:25:16Z Niegodzisie 85876 /* Дискографиясы */ 3479950 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=маусым 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Музыкалық топ |Топ атауы = Gorillaz |Шынайы атауы = |Логотипі = |Логотип ені = |Суреті = |Сурет тақырыбы = |Сурет ені = |Фон = |Жанры = [[инди-рок]]<br />[[альтернативті рок]]<br />[[хип хоп]]<br />[[альтернативті поп]]<br /> |Белсенділік жылдары = [[1998]] — қазіргі кезі |Мемлекет = {{GBR}} |Қайдан = [[Эссекс]], [[Англия]] |Тілі = [[Ағылшын тілі|Ағылшын]] |Басқаша атауы = |Лейблдері =[[Parlophone]]<br />[[Virgin]]<br />[[Warner Music]] |Басқа да жобалары =[[Blur]]<br />[[The Good, The Bad & The Queen]]<br />[[Deltron 3030]]<br />[[Spacemonkeyz]] |Құрамы = <b>Виртуалды:</b> <br /> [[2D]]<br />[[Мөрдок Никкалс]]<br />[[Нудл]]<br />[[Рассел Хоббс]]<br /> <b>Виртуалды емес: </b><br />[[Деймон Албарн]]<br />[[Джейми Хьюлетт]]<br />[[Реми Кабака Jr.]] |Бұрынғы қатысушылары= <b>Виртуалды:</b> <br /> [[Паула Крәкер]]<br />[[Дел елес рэпер]]<br />[[Киборг Нудл]]<br />[[Әйс]] |Сайты = [http://www.gorillaz.com/ gorillaz.com] }} '''Gorillaz''' – 1998 жылы құрылған британдық виртуалды альтернативті рок тобы. Топты музыкант, [[Blur]] тобының фронтмені және сазгері Деймон Албарн және суретші, [[Tank Girl]] комиксінің ауторы Джейми Хьюлетт құрды. 2000 жылы көпшілікке [[Tomorrow Comes Today]] мини-альбомы және клипі арқылы таныстырылған топтың виртуалды кеңістігіндегі негізгі мүшелері: 2D (вокал, клавир), Мөрдок Никкалс (бас-гитара), Нудл (гитара) және Рассел Хоббс (ұрмалы аспаптар). 2020 жыл бойы топ [[Song Machine]] жобасы бойынша ай сайын басқа музыканттармен коллаборативті әнді видеоқатармен бірге ұсынды және қазан айында жинақ ретінде шығарды. 2021 жылы тамызда карнавал тақырыбындағы [[Meanwhile EP]] шағын альбомын ұсынған топ 2022 жылы The Static Channel альбомын шығарады. == Дискографиясы == Студиялық альбомдары: * Gorillaz (2001) * [[Demon Days]] (2005) * [[Plastic Beach]] (2010) * The Fall (2010) * Humanz (2017) * The Now Now (2018) * Song Machine, Season One: Strange Timez (2020) * Cracker Island (2023) Компиляциялық альбомдары: * G Sides (2001) * D-Sides (2007) == Концерттік өнер көрсетілімі == Топтың концерттік қойылымының үлгісі тур сайын өзгеріп отырды және концерттік орындаушылар да тур сайын ауысып тұрды. 2001-2002 жылдары Деймон Албарн және сессионды музыканттар кейіпкерлер көрсетілген экранның ар жағында пішіні 2D және Нудлға ұқсатылып көрінетіндей ғана өткізді. 2005-2006 жылғы Манчестер және Харлем театрларындағы Demon Days альбомының толықтай орындалуында лайв-музыканттар экранның бер жағына өтті, алайда көрерменге сахнадан анық көрінгендер альбомдағы қонақ орындаушылар болатын, виртуалды топ мүшелері 2D және Мөрдок болса амфитеатрда бақылап отырды. 2010 жылғы турдың концепті бойынша Мөрдок өздерінің трибьют-тобы деп санаған фронтмені Деймон Албарн болатын музыканттар айласын асырып олардың орнына өнер көрсетіп шығады. == Дереккөздер == [https://gorillaz.fandom.com/wiki/Main%20Page Gorillaz Wiki] == Сыртқы сілтемелер == * [https://www.gorillaz.com/ Ресми сайты] [[Санат:Ұлыбритания музыкалық топтары]] [[Санат:1998 жылы құрылған рок-топтары]] 61ipnczrre1p3lcpiokop0hgw5td2lb 3479951 3479950 2025-06-14T12:25:30Z Niegodzisie 85876 3479951 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=маусым 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Музыкалық топ |Топ атауы = Gorillaz |Шынайы атауы = |Логотипі = |Логотип ені = |Суреті = |Сурет тақырыбы = |Сурет ені = |Фон = |Жанры = [[инди-рок]]<br />[[альтернативті рок]]<br />[[хип хоп]]<br />[[альтернативті поп]]<br /> |Белсенділік жылдары = [[1998]] — қазіргі кезі |Мемлекет = {{GBR}} |Қайдан = [[Эссекс]], [[Англия]] |Тілі = [[Ағылшын тілі|Ағылшын]] |Басқаша атауы = |Лейблдері =[[Parlophone]]<br />[[Virgin]]<br />[[Warner Music]] |Басқа да жобалары =[[Blur]]<br />[[The Good, The Bad & The Queen]]<br />[[Deltron 3030]]<br />[[Spacemonkeyz]] |Құрамы = <b>Виртуалды:</b> <br /> [[2D]]<br />[[Мөрдок Никкалс]]<br />[[Нудл]]<br />[[Рассел Хоббс]]<br /> <b>Виртуалды емес: </b><br />[[Деймон Албарн]]<br />[[Джейми Хьюлетт]]<br />[[Реми Кабака Jr.]] |Бұрынғы қатысушылары= <b>Виртуалды:</b> <br /> [[Паула Крәкер]]<br />[[Дел елес рэпер]]<br />[[Киборг Нудл]]<br />[[Әйс]] |Сайты = [http://www.gorillaz.com/ gorillaz.com] }} '''Gorillaz''' – 1998 жылы құрылған британдық виртуалды альтернативті рок тобы. Топты музыкант, [[Blur]] тобының фронтмені және сазгері Деймон Албарн және суретші, [[Tank Girl]] комиксінің ауторы Джейми Хьюлетт құрды. 2000 жылы көпшілікке [[Tomorrow Comes Today]] мини-альбомы және клипі арқылы таныстырылған топтың виртуалды кеңістігіндегі негізгі мүшелері: 2D (вокал, клавир), Мөрдок Никкалс (бас-гитара), Нудл (гитара) және Рассел Хоббс (ұрмалы аспаптар). 2020 жыл бойы топ [[Song Machine]] жобасы бойынша ай сайын басқа музыканттармен коллаборативті әнді видеоқатармен бірге ұсынды және қазан айында жинақ ретінде шығарды. 2021 жылы тамызда карнавал тақырыбындағы [[Meanwhile EP]] шағын альбомын ұсынған топ 2022 жылы The Static Channel альбомын шығарады. == Дискографиясы == Студиялық альбомдары: * Gorillaz (2001) * [[Demon Days]] (2005) * [[Plastic Beach]] (2010) * The Fall (2010) * Humanz (2017) * The Now Now (2018) * Song Machine, Season One: Strange Timez (2020) * Cracker Island (2023) Компиляциялық альбомдары: * G Sides (2001) * D-Sides (2007) == Концерттік өнер көрсетілімі == Топтың концерттік қойылымының үлгісі тур сайын өзгеріп отырды және концерттік орындаушылар да тур сайын ауысып тұрды. 2001-2002 жылдары Деймон Албарн және сессионды музыканттар кейіпкерлер көрсетілген экранның ар жағында пішіні 2D және Нудлға ұқсатылып көрінетіндей ғана өткізді. 2005-2006 жылғы Манчестер және Харлем театрларындағы Demon Days альбомының толықтай орындалуында лайв-музыканттар экранның бер жағына өтті, алайда көрерменге сахнадан анық көрінгендер альбомдағы қонақ орындаушылар болатын, виртуалды топ мүшелері 2D және Мөрдок болса амфитеатрда бақылап отырды. 2010 жылғы турдың концепті бойынша Мөрдок өздерінің трибьют-тобы деп санаған фронтмені Деймон Албарн болатын музыканттар айласын асырып олардың орнына өнер көрсетіп шығады. == Дереккөздер == * [https://gorillaz.fandom.com/wiki/Main%20Page Gorillaz Wiki] == Сыртқы сілтемелер == * [https://www.gorillaz.com/ Ресми сайты] [[Санат:Ұлыбритания музыкалық топтары]] [[Санат:1998 жылы құрылған рок-топтары]] 6b4ch175kbe21ssmxzjplj53fc5jc48 3480001 3479951 2025-06-14T18:48:39Z Kasymov 10777 3480001 wikitext text/x-wiki {{Музыкалық топ |Топ атауы = Gorillaz |Шынайы атауы = |Логотипі = |Логотип ені = |Суреті = |Сурет тақырыбы = |Сурет ені = |Фон = |Жанры = [[инди-рок]]<br />[[альтернативті рок]]<br />[[хип хоп]]<br />[[альтернативті поп]]<br /> |Белсенділік жылдары = [[1998]] — қазіргі кезі |Мемлекет = {{GBR}} |Қайдан = [[Эссекс]], [[Англия]] |Тілі = [[Ағылшын тілі|Ағылшын]] |Басқаша атауы = |Лейблдері =[[Parlophone]]<br />[[Virgin]]<br />[[Warner Music]] |Басқа да жобалары =[[Blur]]<br />[[The Good, The Bad & The Queen]]<br />[[Deltron 3030]]<br />[[Spacemonkeyz]] |Құрамы = <b>Виртуалды:</b> <br /> [[2D]]<br />[[Мөрдок Никкалс]]<br />[[Нудл]]<br />[[Рассел Хоббс]]<br /> <b>Виртуалды емес: </b><br />[[Деймон Албарн]]<br />[[Джейми Хьюлетт]]<br />[[Реми Кабака Jr.]] |Бұрынғы қатысушылары= <b>Виртуалды:</b> <br /> [[Паула Крәкер]]<br />[[Дел елес рэпер]]<br />[[Киборг Нудл]]<br />[[Әйс]] |Сайты = [http://www.gorillaz.com/ gorillaz.com] }} '''Gorillaz''' – 1998 жылы құрылған британдық виртуалды альтернативті рок тобы. Топты музыкант, [[Blur]] тобының фронтмені және сазгері Деймон Албарн және суретші, [[Tank Girl]] комиксінің ауторы Джейми Хьюлетт құрды. 2000 жылы көпшілікке [[Tomorrow Comes Today]] мини-альбомы және клипі арқылы таныстырылған топтың виртуалды кеңістігіндегі негізгі мүшелері: 2D (вокал, клавир), Мөрдок Никкалс (бас-гитара), Нудл (гитара) және Рассел Хоббс (ұрмалы аспаптар). 2020 жыл бойы топ [[Song Machine]] жобасы бойынша ай сайын басқа музыканттармен коллаборативті әнді видеоқатармен бірге ұсынды және қазан айында жинақ ретінде шығарды. 2021 жылы тамызда карнавал тақырыбындағы [[Meanwhile EP]] шағын альбомын ұсынған топ 2022 жылы The Static Channel альбомын шығарады. == Дискографиясы == Студиялық альбомдары: * Gorillaz (2001) * [[Demon Days]] (2005) * [[Plastic Beach]] (2010) * The Fall (2010) * Humanz (2017) * The Now Now (2018) * Song Machine, Season One: Strange Timez (2020) * Cracker Island (2023) Компиляциялық альбомдары: * G Sides (2001) * D-Sides (2007) == Концерттік өнер көрсетілімі == Топтың концерттік қойылымының үлгісі тур сайын өзгеріп отырды және концерттік орындаушылар да тур сайын ауысып тұрды. 2001-2002 жылдары Деймон Албарн және сессионды музыканттар кейіпкерлер көрсетілген экранның ар жағында пішіні 2D және Нудлға ұқсатылып көрінетіндей ғана өткізді. 2005-2006 жылғы Манчестер және Харлем театрларындағы Demon Days альбомының толықтай орындалуында лайв-музыканттар экранның бер жағына өтті, алайда көрерменге сахнадан анық көрінгендер альбомдағы қонақ орындаушылар болатын, виртуалды топ мүшелері 2D және Мөрдок болса амфитеатрда бақылап отырды. 2010 жылғы турдың концепті бойынша Мөрдок өздерінің трибьют-тобы деп санаған фронтмені Деймон Албарн болатын музыканттар айласын асырып олардың орнына өнер көрсетіп шығады. == Сыртқы сілтемелер == * [https://www.gorillaz.com/ Ресми сайты] * [https://gorillaz.fandom.com/wiki/Main%20Page Gorillaz Wiki] [[Санат:Ұлыбритания музыкалық топтары]] [[Санат:1998 жылы құрылған рок-топтары]] 5q6t85slzc9bwup06xbpky1rqo3ypem 0 717877 3480095 3229290 2025-06-15T05:08:51Z Sagzhan 29953 /* Тұтқында */ 3480095 wikitext text/x-wiki '''Алтын ханым''' ([[1567 жыл|1567]] - белгісіз) — қазақ ханы [[Шығай хан|Шығай]] мен Бәйім бегім Ханымның қызы. == Өмірбаяны == Шығай ханнан көп ұрпақ қалды. Шығай ханның шежіресі туралы ең толық мәліметті [[Қадырғали Жалайыр|Қадырғали Жалаири]] қалдырған . Ол Шығай ханның көп әйелі болғанын, бірақ олардың ішіндегі ең атақтысы үшеуі – Бәйім бегім ханым, тегі Жағаттан шыққан Яхшым бегім ханым және [[Бұрындық хан|Бұрындық ханның]] қызы Дадым ханым деп жазады. Біріншісінен [[Шығай хан|Шығайдың]] үш баласы болды: Сейдқұл сұлтан, [[Ондан сұлтан]] және қызы Алтын ханым. == Тұтқында == Орыс жазбаларында айтылғандай, губернатор Данило Чулков [[Сібір хандығы|Сібір хандығының]] үш басшысын – Сейдақ ханды, кеңесшісі Қараша мен [[Қазақ хандығы|Қазақ хандығының]] сұлтаны Ораз Мұхаммед келіссөзге шақырды. Бірақ келіссөздер болған жоқ. Көп ұзамай үшеуі тұтқынға түседі. Тобыл бекінісіндегі төтенше жағдайдан кейін Ораз Мұхаммедтің бүкіл отбасы тұтқынға алынды. Тарихи құжаттарда Ораз Мұхаммед әулетінің тірідей тұтқынға алынған барлық мүшелерінің аттары: әжесі Яхшым бегім ханым, шешесі Алтын ханым, әкесінің әпкесі Алтын ханым, әкесінің үлкен ағасы Сейітқұл сұлтанның қыздары Бақты ханым мен Күн ханым, яғни Шығай ханның жұбайы Яхшым бегім ханым бастаған бес әйел көрсетілген. Жоғары дәрежелі тұтқындар [[Мәскеу|Мәскеуге]] жіберілді. Ресейдің ежелгі актілерінің орталық мұрағатында Ораз Мұхаммед Сұлтанның туған жеріне жазған соңғы хаты, оның отбасы мен достарына жазған хаттарының тізімі сақталған. Алла құдіретті, деп жазады Ораз Мұхаммед. Ұлылардың ең ұлысы, ең дана, ержүрек, асыл әміршіміз [[Тәуекел хан|Тәуекел Баһадүр ханның]] алдында бас иемін, ардақты Ораз-Мұхаммед сұлтанның адал бейнесін жүрегіңде сақта, деп жазады ол. Жанындағы әжесі Яхшым бегім ханым, анасы Алтын ханым, апайы Алтын ханым, апа-сіңлілері Бақты ханым, Күн ханымнан сәлем жолдайды. Ораз-Мұхаммед өз атынан сыйлық ретінде [[Тәуекел хан|Тәуекел ханға]] алтынмен тігілген шапан, [[Есім хан|Есім сұлтан]] ағасына алтын өрілген етік, інісі Көшек сұлтанға садақ пен жебе, басқа туыстарына түрлі сыйлықтар жібереді. Ораз Мұхаммедтің әжесі мен анасының туыстарына жіберген сыйлықтарының тізімі де сақталған. Ресей үкіметі сыйлықтарға қатысты да үлкен жомарттық танытты. Федор патша өз атынан Тәуекел ханға бес сауыт, ал Қазақ хандығының ең беделді сұлтандары [[Есім хан|Есім]] мен Көшектің әрқайсысына бір-бір сауыт, қымбат маталар және басқа да сыйлықтарды тарту етеді. Сол кездегі әдет-ғұрып бойынша орыс патшалары басқа елдердің ең құрметті билеушілеріне жыртқыш құстар сыйлаған, бірақ Федор патша [[Тәуекел хан|Тәуекел ханнан]] кешірім сұрағандай, қыс мезгіліне байланысты сұңқар тартуға мүмкіндік болмағанын, бірақ Алла қаласа алдағы уақытта бұл олқылықтың орны толтырылатынын жазады. == Сілтемелер == * [http://litread.me/pages/423143/413000-414000?page=30/ Жасақ басшылары мен Түркістанды жаулап алушылар] * [http://www.caravan.kz/news/uchjonye-ozvuchili-imena-vosmi-samykh-znamenitykh-materejj-kazakhskogo-khanstva-349798/ Ғалымдар Қазақ хандығының ең танымал сегіз аналарының есімдерін жариялады] * [http://apgazeta.kz/2015/08/10/v-epoxu-tauekel-xana/ Ханның інісі] [[Санат:XVI ғасырда туғандар]] [[Санат:Алфавит бойынша тұлғалар]] [[Санат:Қазақ ханымдары]] 52ntfyug41f3nspnoqowubo10p9u1b5 0 733652 3480060 3412241 2025-06-15T04:27:34Z KiranBOT 168555 removed AMP tracking from URLs ([[:m:User:KiranBOT/AMP|details]]) ([[User talk:Usernamekiran|report error]]) v2.2.7r lm_rs 3480060 wikitext text/x-wiki {{Террорлық акт | Атауы = «Крокус Сити Холлдағы» террористік акт | Сурет = Crocus City Hall sign after attack (cropped).jpg | Сурет өлшемі = | Сурет атауы = Өрттен кейінгі Крокус Сити Холл | Шабуыл әдiсi = атыс, өрт жіберу, жарылыс | Шабуыл орны = Крокус Сити Холл концерт залы, [[Красногорск]], [[Мәскеу облысы]], [[Ресей]] | Координаттар = {{coord|55.825833|N|37.390556|E|scale=5000|display=inline,title}} | Шабуыл нысанасы = | Дата = [[22 наурыз]] [[2024 жыл]] | Уақыты = {{comment|шам.|Оқиғаның орын алған шамамен уақыты}} 20:00 (МСК, [[UTC+3:00|UTC+3]]) | Тұтқындар саны = | Тұтқындар = | Қаза тапқандар саны = 145 (дерек дәлелденуде)<ref name="rbc133">{{Cite web|url= https://www.rbc.ru/Society/23/03/2024/65fed7c49a794703da5a2f1a |title= Число жертв теракта в «Крокусе» выросло до 133 |lang= ru |publisher= РБК |date= 2024-03-23}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240323164921/https://www.rbc.ru/Society/23/03/2024/65fed7c49a794703da5a2f1a |date= 2024-03-23}}</ref> | Жарақаттанғандар = 551 астам (дерек дәлденуде)<ref name="Ъ онлайн">{{cite web |url= https://www.kommersant.ru/doc/6592212 |title= Онлайн: в «Крокус Сити Холле» в результате теракта 40 человек погибло, более 100 пострадали - Коммерсантъ |lang= ru |publisher= Коммерсантъ |author= |date= 2024-03-22 |accessdate= 2024-03-22}}</ref> | Террористер саны =4<refname="svobodaru">{{Cite weburl= https://www.svoboda.org/a/terakt-v-krokus-siti-holl-fsb-soobschila-o-zaderzhanii-napadavshih/32874076.html}} | Террористер = белгісіз (дерек дәлелденуде) | Ұйымдастырушылар = {{flagicon image|Flag of the Islamic State of Iraq and the Levant2.svg|border}} [[Ирак және Шам Ислам мемлекеті|Ислам мемлекеті]]<ref name="knight">{{Cite web|url= https://edition.cnn.com/2024/03/22/europe/crocus-moscow-shooting/index.html |title= ISIS claims responsibility for attack in busy Moscow-area concert venue that left at least 40 dead |lang= en |publisher= [[CNN]] |author= Knight, Mariya; Chernova, Anna және Tarasova, Darya |date= 2024-03-22 |accessdate= 2024-03-22}}</ref> | Ұйым түрі = | Күдіктілер = 4 адам<ref name="svoboda">{{Cite news|title=Теракт в "Крокус Сити Холле": ФСБ сообщила о задержании нападавших|url=https://www.svoboda.org/a/terakt-v-krokus-siti-holl-fsb-soobschila-o-zaderzhanii-napadavshih/32874076.html|website=Радио Свобода|date=2024-03-23|access-date=2024-03-23|lang=ru|archive-date=2024-03-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20240323113659/https://www.svoboda.org/a/terakt-v-krokus-siti-holl-fsb-soobschila-o-zaderzhanii-napadavshih/32874076.html|url-status=live}}</ref><ref>{{cite news |title=Moscow attack: Gunmen kill dozens at Crocus City Hall in Moscow |url=https://www.bbc.com/news/world-europe-68642162 |access-date=23 March 2024 |publisher=BBC |date=23 March 2024 |archive-date=22 March 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240322182124/https://www.bbc.com/news/world-europe-68642162 |url-status=live }}</ref> | Қару-жарақ = автоматтық қару, [[жарылғыш заттар]], [[суық қару]], [[бензин]] | Шабуыл нысаны = Жаппай өлтіру }} '''«Крокус Сити Холлдағы» [[Терроризм|террористік акт]]''' ({{lang-ru|Теракт в «Крокус Сити Холл»}}) 2024 жылғы 22 наурызда, сағат шамамен 20:00-де (МСК, [[UTC+3:00|UTC+3]]), [[Мәскеу облысы]]ның [[Красногорск]] қаласында орын алды, нәтижесінде 145 адам қайтыс болды да<ref>https://ru.m.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%91%D0%9A</ref>, 551 адам жарақаттанды.<ref>https://ru.m.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D0%91%D0%9A</ref> Бетперде мен камуфляж киген қарулы адамдар жиналғандарға оқ жаудырды<ref name="apnews">{{Cite web|url= https://apnews.com/article/russia-moscow-gunmen-concert-hall-injuries-fe7db5bb4ad4df17b6cbd04a3250faa16 |title= Russia says 40 killed and more than 100 wounded in attack on Moscow concert hall |lang= en |publisher= [[Associated Press]] |date= 2024-03-22 |accessdate= 2024-03-22}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240322191007/https://apnews.com/article/russia-moscow-gunmen-concert-hall-injuries-fe7db5bb4ad4df17b6cbd04a3250faa1 |date= 2024-03-22}}</ref> және Ресейдің [[Ресей Федерациясының Федералды қауіпсіздік қызметі|Федералдық қауіпсіздік қызметі]] (ФСБ) бұл оқиғаны теракт деп атады.<ref name="wertheimer">{{Cite web|url= https://www.bbc.co.uk/news/live/world-68642036 |title= At least 40 dead in Moscow concert hall attack, Russian intelligence service says |lang= en |publisher= BBC News |author= Wertheimer, Tiffany |date= 2024-03-22 |accessdate= 2024-03-22}}</ref> [[Ресей президенті]] [[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путин]] 24 наурызды [[Ұлттық аза тұту|жалпыұлттық аза тұту күні]] деп жариялады.<ref name=":8">{{Cite web|url=https://tass.ru/proisshestviya/20334083|title=Путин объявил 24 марта днем общенационального траура|website=TACC|access-date=2024-03-23}}</ref> == Алғышарттары == 2024 жылғы 7 наурызда [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] Ресейдегі елшісі [[Мәскеу]]ге және [[Мәскеу облысы]]на келетін туристерді террористік шабуылдардың ықтималдығына байланысты алдағы 48 сағат ішінде жаппай іс-шараларға және көпшілікке, соның ішінде концерттерге барудан сақтандырды.<ref>{{Cite web|url= https://ru.usembassy.gov/security-alert-avoid-large-gatherings-over-the-next-48-hours/ |title= Security Alert: Avoid Large Gatherings over the Next 48 Hours |lang= en |publisher= АҚШ Ресейдегі елшілігі |date= 2024-03-07 |accessdate= 2024-03-22}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.nbcnews.com/news/us-news/us-warns-imminent-moscow-attack-extremists-urges-citizens-avoid-crowds-rcna142401 |title= U.S. warns of imminent Moscow attack by 'extremists,' urges citizens to avoid crowds |lang= en |publisher= NBC News |author= Smith, Patrick |date= 2024-03-08 |accessdate= 2024-03-22}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://meduza.io/news/2024/03/22/v-kontsertnom-zale-krokus-siti-holl-na-kontserte-gruppy-piknik-proizoshla-strelba |title= В концертном зале «Крокус Сити Холл» на концерте группы «Пикник» произошла стрельба |lang= ru |publisher= Meduza |author= |date= 2024-03-22 |accessdate= 2024-03-22}}</ref> [[Ұлыбритания]]ның Ресейдегі елшілігінің де өз азаматтарына ұқсас ескерту бергені белгілі.<ref name="apnews" /> 2024 жылғы 11 наурызда украиналық хакерлер [[Вячеслав Викторович Володин|Вячеслав Володин]]нің [[Владимир Владимирович Путин|Путин]]мен хат алмасуын ұстағанын хабарлады. Жарияланған деректерде Володин «батыстансыздану» деп аталатын саясатты ұсынды, яғни [[Ресейдегі президент сайлауы (2024)|сайлау]]дан кейін экономиканы мемлекеттік қылу, ғылым мен өнерді «егемендендіру», цензураны күшейту, қоғамды клерикализациялау арқылы қоғамды жеделдете жұмылдыру басталады. және оппозициялық қозғалыстардың «мәселесін шешу». Хатта сондай-ақ Ресей шекарасынан тыс жерде «хаос» орнату ұсынылды.<ref>{{Cite web|url= https://meduza.io/news/2024/03/22/v-kontsertnom-zale-krokus-siti-holl-na-kontserte-gruppy-piknik-proizoshla-strelba |title= В концертном зале «Крокус Сити Холл» на концерте группы «Пикник» произошла стрельба |lang= ru |publisher= Meduza |author= |date= 2024-03-22 |accessdate= 2024-03-22}}</ref> == Шабуыл == 2024 жылғы 22 наурызда бүкіл билетін сатқан ресейлік «Пикник» тобы<ref name="wertheimer" /> Крокус Сити Холлда<ref>{{Cite web|url= https://www.nytimes.com/2024/03/22/world/europe/moscow-shooting.html?campaign_id=60&emc=edit_na_20240322&instance_id=0&nl=breaking-news&ref=cta&regi_id=145091983&segment_id=161535&user_id=6778805d465f53cf499a81617ba6a33b |title= Gunmen Open Fire at Arena Outside Moscow, Russian News Agencies Report |lang= en |publisher= [[The New York Times]] |author= Hopkins, Valerie; Toler, Aric |date= 2024-03-22 |accessdate= 2024-03-22}}</ref> шоу ойнайды деп жоспарланған болатын. Сағат 20:00 шамасында (МСК, UTC+3) концерт басталмай тұрғанда бетперде киген белгісіз адамдар автоматты винтовкаларды пайдаланып көпшілікке оқ жаудырды.<ref name="reuters">{{Cite web|url= https://www.reuters.com/world/europe/shooting-blast-reported-concert-hall-near-moscow-agencies-2024-03-22/ |title= Gunmen kill 40 in attack at concert near Moscow, over 100 injured, Russia says |lang= en |publisher= [[Reuters]] |author= Faulconbridge, Guy және Osborn, Andrew |date= 2024-03-22 |accessdate= 2024-03-22}}</ref> Сағат 21:32-де жарылыс болды, ал кешкі сағат 22:00 шамасында шатырдың жартылай опырылуы туралы хабарланды.<ref>{{Cite web|url= https://www.nytimes.com/live/2024/03/22/world/moscow-shooting |title= Live Updates: Gunmen Kill at Least 40 at Moscow Concert Hall, Russian Officials Say |lang= en |publisher= [[The New York Times]] |author= Hopkins, Valerie; Nechepurenko, Ivan және Toler, Aric |date= 2024-03-22 |accessdate= 2024-03-22}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240322193101/https://www.nytimes.com/live/2024/03/22/world/moscow-shooting |date= 2024-03-22}}</ref> Кейбір мәліметтерге сәйкес, кейбір қарулы адамдар ғимарат ішінде тосқауыл қойды.<ref name="reuters" /> BBC Verify растаған бейнежазбада «қарушылардың бей-берекет оқ жаудырғанын» көрсетті.<ref name="kirby">{{Cite web|url= https://www.bbc.com/news/world-europe-68642162 |title= Moscow attack: Gunmen kill dozens at Crocus City Hall in Moscow |lang= en |publisher= [[The New York Times]] |author= Kirby, Paul және Rhoden-Paul, Andre |date= 2024-03-22 |accessdate= 2024-03-22}}</ref> Кейінірек Пикник музыканттары [[Instagram]]-да өздерінің және тобының «тірі және қауіпсіз» екенін жариялады,<ref name="kirby" /> бірақ олар топ мүшелерінің бірімен байланыса алмайтындарын мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url= https://www.theguardian.com/world/live/2024/mar/22/moscow-concert-attack-crocus-city-hall-shooting-russia-live-updates |title= Moscow concert hall attack: Islamic State claims responsibility as manhunt under way after dozens died – latest updates |lang= en |publisher= [[The Guardian]] |author= Singh, Maanvi, Chao-Fong, Leone және Yang, Maya |date= 2024-03-22 |accessdate= 2024-03-22}}</ref> == Ұйымдастырушылары == [[Ирак және Шам Ислам мемлекеті|Ислам мемлекеті]] Amaq News Agency мәлімдемесінде шабуыл үшін жауапкершілікті өз мойнына алды.<ref name="knight" /> Көп ұзамай АҚШ шенеуніктері бұл мәлімдемені растады да, ISIS-K ұйымының (Хорасан уәлаяты) қалаға шабуыл жасауды жоспарлағанын айтты.<ref>{{Cite web|url= https://www.nytimes.com/2024/03/22/world/europe/isis-moscow-attack-concert-hall.html |title= U.S. Says ISIS Was Responsible for Deadly Moscow Concert Hall Attack |lang= en |publisher= [[The New York Times]] |date= 2024-03-22 |accessdate= 2024-03-22}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240322225756/https://www.nytimes.com/2024/03/22/world/europe/isis-moscow-attack-concert-hall.html |date= 2024-03-22}}</ref> Дегенмен де, ISIS-K тобының шабуылға қатысты екені әлі расталмады.<ref>{{Cite web|url=https://www.nbcnews.com/news/world/live-blog/moscow-concert-attack-live-updates-rcna144768 | title= Moscow concert attack: 'No Ukrainian involvement' in deadly attack, U.S. says | lang= en |publisher= [[NBC]] |date= 2024-03-23}}</ref> Бұл топ Оңтүстік-Орталық Азияда, ең алдымен [[Ауғанстан]]да әрекет ететін «[[Ирак және Шам Ислам мемлекеті|Ислам мемлекеті]]» лаңкестік тобының аймақтық бөлімшесі болып табылады. [[Украина президенті]] [[Володимир Олександрович Зеленський|Володимир Зеленський]]дың кеңесшісі [[Михайло Михайлович Подоляк|Михайло Подоляк]] [[Twitter]]-де [[Украина]]ның шабуылға қатысы жоқ деп жазды.<ref>{{Cite web|url= https://www.theguardian.com/world/live/2024/mar/22/moscow-concert-attack-crocus-city-hall-shooting-russia-live-updates |title= Moscow concert hall attack: Islamic State claims responsibility for dozens of deaths and injuries – latest updates |lang= en |publisher= [[The Guardian]] |author= Yang, Maya |date= 2024-03-22 |accessdate= 2024-03-22}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240322192208/https://www.theguardian.com/world/live/2024/mar/22/moscow-concert-attack-crocus-city-hall-shooting-russia-live-updates |date= 2024-03-22}}</ref> [[Ақ Үй]]ге телефон соққанда, бұл шабуылға Украинаның қатысы бар деген белгі жоқ.<ref>{{Cite web|url= https://www.barrons.com/news/russia-concert-hall-attack-terrible-white-house-fea2f3dc?refsec=topics_afp-news |title= Russia Concert Hall Attack 'Terrible': White House |lang= en |publisher= Barrons |date= 2024-03-22 |accessdate= 2024-03-22}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240322192717/https://www.barrons.com/news/russia-concert-hall-attack-terrible-white-house-fea2f3dc?refsec=topics_afp-news |date= 2024-03-22}}</ref> 23 наурызда [[Ресей Федерациясының Федералды қауіпсіздік қызметі|ФСБ]] 11 адамның, соның ішінде 4 күдіктінің ұсталғанын жариялады.<ref name="svoboda"/> == Салдары == Мәскеу мэрі [[Сергей Семёнович Собянин|Сергей Собянин]] қаладағы барлық демалыс күндеріндегі іс-шараларды тоқтатты.<ref name="andrew">{{Cite web|url= https://www.theguardian.com/world/2024/mar/22/moscow-concert-hall-shooting-blast |title= At least 40 killed and more than 140 wounded in Moscow concert hall attack |lang= en |publisher= [[The Guardian]] |author= Roth, Andrew |date= 2024-03-22 |accessdate= 2024-03-22}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240322182245/https://www.theguardian.com/world/2024/mar/22/moscow-concert-hall-shooting-blast |date= 2024-03-22}}</ref> Бұл шешімді кейінірек Мәдениет министрлігі бүкіл Ресейге кеңейтті.<ref name="kirby" /> Қалаға қызмет көрсететін әуежайлар мен вокзалдарда қауіпсіздік шаралары күшейтілді.<ref name="kirby" /> [[Санкт-Петербург]]те сауда орталықтары жабылып, [[Ленинград облысы]]нда жоғары дайындық режимі енгізілді.<ref>{{Cite web|url= https://www.axios.com/2024/03/22/moscow-shooting-concert-russia-40-killed |title= Islamic State claims responsibility for shooting killing at least 40 in Moscow suburb |lang= en |publisher= Axios |author= Knutson, Jacob |date= 2024-03-22 |accessdate= 2024-03-22}} {{Wayback|url= https://web.archive.org/web/20240322211223/https://www.axios.com/2024/03/22/moscow-shooting-concert-russia-40-killed |date= 2024-03-22}}</ref> [[Ресей Сыртқы істер министрлігі|Сыртқы істер министрлігі]]нің баспасөз хатшысы Мария Захарова халықаралық қауымдастықты ол «жансыз қылмыс» деп атаған шабуылға қарсы шығуға шақырды.<ref name="andrew" /> == Халықаралық реакция == [[Аустрия]], [[Әзербайжан]], [[Аргентина]], [[Армения]], [[Бахрейн]], [[Беларусь]], [[Бельгия]], [[Боливия]], [[Бразилия]], [[Ұлыбритания]], [[Мажарстан]], [[Венесуэла]], [[Германия]], [[Грекия]], [[Палестина]], [[Пәкістан]], [[Португалия]], [[Мысыр]], [[Израиль]], [[Үндістан]], [[Иордания]], [[Иран]], [[Италия]], [[Қазақстан]], [[Канада]], [[Қатар]], [[Қырғызстан]], [[Қытай]], [[Колумбия]], [[Куба]], [[Люксембург]], [[Мальта]], [[Мексика]], [[Молдова]], [[Нидерланд]], [[Никарагуа]], [[Норвегия]], [[Біріккен Араб Әмірліктері|БАӘ]], [[Польша]], [[Португалия]], [[Сербия]], [[Сауд Арабиясы]], [[Сербия]], [[Сирия]], [[Словакия]], [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]], [[Тәжікстан]], [[Тунис]], [[Түрікменстан]], [[Түркия]], [[Өзбекстан]], [[Франция]], [[Черногория]], [[Чехия]], [[Чили]], [[Швейцария]] және [[Жапония]], сондай-ақ [[Еуропа одағы|Еуропа Одағы]] түрлі дипломатиялық деңгейлерде көңіл айтты.<ref name=":0">{{Cite web|url=https://tass.ru/proisshestviya/20320557|title=Теракт в "Крокус сити холле". Факты|website=TACC|access-date=2024-03-22}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/20324335|title=Великобритания осудила теракт в Подмосковье|lang=ru|website=tass.ru|access-date=2024-03-22}} {{Cite web|url=https://presidentruo.org/alan-gagloev-vyrazil-soboleznovaniya-vladimiru-putinu-v-svyazi-s-teraktom-v-podmoskove/|title=Алан Гаглоев выразил соболезнования Владимиру Путину в связи с терактом в Подмосковье Официальный сайт Президента Республики Южная Осетия|website=presidentruo.org|access-date=2024-03-22}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.interfax.ru/world/951979|title=Власти стран мира выражают соболезнования России в связи с терактом в Crocus City Hall|lang=ru|website=Interfax.ru|date=2024-03-22|access-date=2024-03-22}} {{Cite web|url=https://www.rbc.ru/rbcfreenews/65fe40f19a7947ffd608b429|title=Моди и король Саудовской Аравии осудили нападение на «Крокус Сити Холл» — РБК|website=amp.rbc.ru|access-date=2024-03-23}} {{Cite web|url=https://rg.ru/2024/03/23/iaponiia-reshitelno-osudila-terakt-v-rossii.html|title=Япония решительно осудила теракт в России|website=rg.ru|access-date=2024-03-23}} {{Cite web|url=http://russian.news.cn/20240323/dd62a5e336ec4938a03889fab94aa9af/c.html|title=Си Цзиньпин выразил соболезнования В. Путину в связи с терактом в подмосковном концертном зале|website=russian.news.cn|access-date=2024-03-23}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://regnum.ru/news/3876243|title=Движение ХАМАС осудило теракт в «Крокус Сити Холле»|lang=ru|website=Движение ХАМАС осудило теракт в «Крокус Сити Холле»|access-date=2024-03-23}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.aa.com.tr/ru/мир/страны-мира-выражают-соболезнования-россии-в-связи-с-терактом-в-москве/3172273|title=Страны мира выражают соболезнования России в связи с терактом в Москве|lang=ru|website=www.aa.com.tr|date=2024-03-23|publisher=Анадолу|access-date=2024-03-23}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://informburo.kz/kaz/newskaz/reseidegi-terakt-toqaev-qazaqstan-muny-qatan-aiyptaitynyn-aitty|title=European nations, EU convey condolences after Moscow concert hall shooting|lang=en|publisher=Anadolu Agency|author=Ertürk, Nur Asena және Öztürk, Mustafa Talha|date=2024-03-22|accessdate=2024-03-22}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20240322214610/https://www.aa.com.tr/en/world/european-nations-eu-convey-condolences-after-moscow-concert-hall-shooting/3172276|date=2024-03-22}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.jpost.com/international/islamic-terrorism/article-793284|title='Death for death': Medvedev promises retribution if Kyiv behind Moscow attack|lang=en|publisher=The Jerusalem Post|date=2024-03-22|accessdate=2024-03-22}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20240322214610/https://www.aa.com.tr/en/world/european-nations-eu-convey-condolences-after-moscow-concert-hall-shooting/3172276|date=2024-03-22}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.ft.com/content/c1f0ee58-57db-42ff-abdd-9a50acbd5426|title=Russian authorities say dozens dead in attack on Moscow concert venue|lang=en|publisher=Financial Times|date=2024-03-22|accessdate=2024-03-22}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20240322185148/https://www.ft.com/content/c1f0ee58-57db-42ff-abdd-9a50acbd5426|date=2024-03-22}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://uznews.uz/posts/72443|title=В МИД Узбекистана решительно осудили теракт в Москве|lang=ru|publisher=uznews.uz|date=2024-03-22|accessdate=2024-03-22}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20240323010941/https://uznews.uz/posts/72443|date=2024-03-23}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://kabar.kg/news/kyrgyzstan-reshitel-no-osuzhdaet-terakt-v-moskve-mid-kr/|title=Ресейдегі теракт: Тоқаев Қазақстан мұны қатаң айыптайтынын айтты|lang=kk|publisher=informburo|date=2024-03-22|accessdate=2024-03-22}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.aa.com.tr/en/world/european-nations-eu-convey-condolences-after-moscow-concert-hall-shooting/3172276|title=Кыргызстан решительно осуждает теракт в Москве — МИД КР|lang=ru|publisher=aa.com.tr|date=2024-03-23|accessdate=2024-03-23}} {{Wayback|url=https://web.archive.org/web/20240323010824/https://kabar.kg/news/kyrgyzstan-reshitel-no-osuzhdaet-terakt-v-moskve-mid-kr/|date=2024-03-23}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер|2}} [[Санат:Ресейде орын алған террористік актілер]] [[Санат:2024 жылы террористік актілер]] [[Санат:2024 жылғы Ресей]] [[Санат:2024 жылғы апаттар]] [[Санат:Террорлық акт]] [[Санат:Лаңкестік]] c5g8oma7ogqx2hzklugda3bxq8asnr0 0 746227 3480024 3477303 2025-06-14T22:06:16Z Casserium 68287 /* Қоғамдық-саяси жаңалықтар */ 3480024 wikitext text/x-wiki Қазақстандағы күнделікті хабар тарататын танымал ақпарат агенттіктері мен желілік басылымдар тізімі. == Қоғамдық-саяси жаңалықтар == {| class="wikitable" |- ! Атауы !! Тілі !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | [[tengrinews.kz]] || орысша, қазақша, ағылшынша || "Effective Media Liaison" ЖШС{{efn|name=alash|«Алаш Медиа Групп» ЖШС құрамына кіреді. Құрылтайшылары қатарында Дәурен Қайсаров, Зәуре Қазыбаева («Алаш Медиа Групп» ЖШС бас директоры, марқұм журналист [[Батыр Кәкімжанұлы Қазыбаев|Батыр Қазыбаевтың]] жұбайы), Динара Темірова (кәсіпкер [[Тимур Асқарұлы Құлыбаев|Тимур Құлыбаевпен]] байланысы бар менеджер), Айбек Алдабергенов («Effective Media Liaison» ЖШС директоры) бар}} || Алматы қ. |- | [[massaget.kz]] || қазақша || "Effective Media Liaison" ЖШС || Алматы қ. |- | inbusiness.kz || қазақша, орысша || "Media Holding "Atameken Business" ЖШС{{efn|Иесі — [[Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасы|«Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасы]] және «Almaty Zhas Product» ЖШС (Нұрлан Болатұлы Смағұлов иелік етеді, кәсіпкер [[Тимур Асқарұлы Құлыбаев|Тимур Құлыбаевқа]] жанама қатысы бар тұлға)}} || Астана қ. |- | [[nur.kz]] || орысша, қазақша || "Internet Portal Nur" ЖШС{{efn|name=nurkz|Иесі — кипрлік компания Ebbrendia LTD және порталдың бас директоры Қуат Бахридинов}} || Алматы қ. |- | [[ҚазАқпарат|inform.kz]] || орысша, қазақша, ағылшынша, өзбекше, қытайша || [[Қазақстан Республикасы Президентінің телерадиокешені|"ҚР&nbsp;Президентінің телерадиокешені" ШЖҚ РМК]] || Астана қ. |- | informburo.kz || орысша, қазақша || "Инфополис" ЖШС{{efn|Иесі — журналист Гүлжан Марқабаева мен медиаменеджер [[Нұржан Жалауқызы Мұхамеджанова|Нұржан Мұхамеджанова]] құрған «Әділдік және өркендеу» қоғамдық қоры}} || Алматы қ. |- | [[zakon.kz]] || орысша, қазақша || "Компания ЮрИнфо" ЖШС{{efn|Иесі — [[Еуразия бірінші арнасы]]ның бұрынғы басшысы Сергей Киселёв пен оның жұбайы}} || Алматы қ. |- | orda.kz || орысша, қазақша, ағылшынша || "OrdaMedia.kz" ЖШС{{efn|Иесі — порталдың бас редакторы Гүлшат (Гүлнар) Бажкенова}} || Алматы қ. |- | kz.kursiv.media || орысша, қазақша, ағылшынша || "Alteco Partners" ЖШС{{efn|name=kursiv|"Kursiv Media Holding Ltd." құрамына кіреді. Иесі — Меруерт Сұлтанқұлова ("Курсив" басылымының бұрынғы бас директоры) және Виталий Дядчев (кәсіпкер Тимур Турловпен байланысы бар менеджер)}} || Алматы қ. |- | ulysmedia.kz || орысша, қазақша || "Ulys Media Group" ЖШС{{efn|name=ulys|Иесі — порталдың бас редакторы, Ұлттық экономика, Экология және табиғи ресурстар министрліктерінің бұрынғы баспасөз хатшысы Самал Ибраева}} || Астана қ. |- | kaztag.kz || қазақша, орысша, ағылшынша || "МИА&nbsp;"КазТАГ" ЖШС{{efn|Иесі — [[Қазақстан журналистер одағы]]ның басқарма төрағасы Сейтқазы Матаевтың жұбайы мен ұлы}} || Алматы қ. |- | [[kapital.kz]] || орысша || "Издательский дом Капитал" ЖШС{{efn|«Musan Group» ЖШС компаниялар тобының құрамына кіреді. Иесі — продюсер, кәсіпкер [[Санжар Анатолийұлы Мұстафин|Санжар Мұстафин]]}} || Алматы қ. |- | newtimes.kz || орысша || "ИА&nbsp;"NewTimes.kz" ЖШС{{efn|Иесі — Денсаулық сақтау министірлігінің бұрынғы баспасөз хатшысы Ернар Әкімқұлов}} || Астана қ. |- | ratel.kz || орысша, қазақша, ағылшынша || "Ratel Media" ЖШС{{efn|Иесі — журналист Анна Калашникова}} || Алматы қ. |- | forbes.kz || орысша, қазақша || "United Media Group" ЖШС{{efn|Компания белгілі журналист, медиаменеджер, кәсіпкер Арманжан Байтасовтың қызының атына тіркелген}} || Алматы қ. |- | arbatmedia.kz || орысша, қазақша || "Arbat Media Holding" ЖШС{{efn|Компания белгілі журналист, медиаменеджер, кәсіпкер Арманжан Байтасовтың қызы мен інісінің баласына тіркелген}} || Алматы қ. |- | golos-naroda.kz || орысша || "Халық үні медиа" ЖШС{{efn|Жобаның авторы адвокат Айман Омарова, демеушісі кәсіпкер Исламбек Салжановтың «Altyn Qyran» қоры. Құжат бойынша компания ақтөбелік тұрғын Елеусін Қаржауыловқа тіркелген}} || Астана қ. |- | halyq-uni.kz || қазақша || "Халық үні медиа" ЖШС || Астана қ. |- | azattyq-ruhy.kz || қазақша, орысша || [[Amanat Media Group|"Amanat Media Group" ЖШС]]{{efn|Иесі — [[Аманат (партия)|«Аманат»]] партиясы|name=nur}} || Астана қ. |- | [[Astana TV|astanatv.kz]] || қазақша, орысша || "Астана қ. теледидары" ЖШС{{efn|name=nur}} || Астана қ. |- | liter.kz || орысша || "Айқын-Литер" ЖШС{{efn|name=nur}} || Астана қ. |- | [[Айқын (газет)|aikyn.kz]] || қазақша || "Айқын-Литер" ЖШС || Астана қ. |- | [[Түркістан газеті|turkystan.kz]] || қазақша || "Айқын-Литер" ЖШС || Астана қ. |- | kznews.kz || қазақша, орысша || "KZN Media" ЖШС || Астана қ. |- | toppress.kz || орысша || "Dara Consult" ЖШС{{efn|name=bagd|Иесі — Ержан Бағдатов}} || Астана қ. |- | sputnik.kz || қазақша, орысша || {{ту|Ресей}}"Россия сегодня" халықаралық ақпарат агенттігі || Астана қ. |- | azattyq.org || қазақша, орысша || {{ту|Чехия}}[[Азаттық радиосы|Азат Еуропа/Азаттық радиосы]] || Алматы қ. |- | interfax.kz || орысша, қазақша, ағылшынша || "Интерфакс-Қазақстан" ақпарат агенттігі" ЖШС{{efn|Иесі — Нидерландыда тіркелген Interfax Global Investments N.V. (ресейлік "Интерфакс" агенттігінің иесі, бас директоры Михаил Комиссармен байланысы бар компания) және Noord Holland Trading Company B.V. ([[Қазақмыс]]пен байланысы бар компания)}} || Алматы қ. |- | kp.kz || орысша || "Издательский дом "New Media Group" ЖШС{{efn|name=klb|Иесі — Әнуар Айқынбаев (кәсіпкер [[Тимур Асқарұлы Құлыбаев|Тимур Құлыбаевтың]] активтерін басқарушы)}} || Алматы қ. |- | kzaif.kz || орысша || "Издательский дом "New Media Group" ЖШС || Алматы қ. |- | mk-kz.kz || орысша || "Новое поколение" ЖШС{{efn|Иесі — продюсер [[Карина Сәрсенова]] (кәсіпкер [[Рашид Темірболатұлы Сәрсенов|Рашит Сәрсеновтің]] қызы)}} || Алматы қ. |- | np.kz || орысша || "Новое поколение" ЖШС || Алматы қ. |- | zonakz.net || орысша || ЖК "Мизинов Ю.М." (Юрий Мизинов) || Алматы қ. |- | kazlenta.kz || орысша, қазақша || ЖК "Skidkaz" (Виктор Рыжаев) || Алматы қ. |- | kt.kz || орысша, қазақша, ағылшынша || "Kazakhstan Today Media Group" ЖШС{{efn|Иесі — порталдың бас редакторы Тимур Қуатов}} || Алматы қ. |- | caravan.kz || орысша, қазақша || "Kazakhstan Today" агенттігі" ЖШС{{efn|Иесі — «Нұрсұлтан Назарбаев қоры» жеке қоры (директоры [[Дариға Нұрсұлтанқызы Назарбаева|Дариға Назарбаева]])}} || Алматы қ. |- | vlast.kz || орысша, қазақша, ағылшынша || "Издательский Дом Vласть" ЖШС{{efn|Иесі — Вячеслав Абрамов (порталдың бас директоры), Адиль Джалилов, Темир Укушев, Рината Алибекова, Диана Березовская}} || Алматы қ. |- | dknews.kz || орысша, қазақша, ағылшынша, қытайша || "Группа компаний "Бизнес Медиа" ЖШС{{efn|Иесі — басылымның бас редакторы Серік Қоржымбаев, бас редактордың орынбасары Марина Тюленева}} || Алматы қ. |- | time.kz || орысша || "Баспа "Уақыт" ЖШС{{efn|Иесі — «nur.kz» порталының бас директоры Қуат Бахридинов}} || Алматы қ. |- | 365info.kz || орысша, қазақша || "365 info" ЖШС{{efn|Иесі — Андрей Остапущенко}} || Алматы қ. |- | cmn.kz || орысша || "CentralMedia" ЖШС{{efn|Иесі — Жандос Ибраймов}} || Алматы қ. |- | bes.media || орысша || "BES.media Ltd." жеке компаниясы{{efn|Компания порталдың бас редакторы Серікжан Мәулетбайдың әкесінің атына тіркелген}} || Алматы қ. |- | lsm.kz || орысша || "LS Analytics" ЖШС{{efn|Иесі — Роман Миникеев (кәсіпкер Тимур Турловпен байланысы бар менеджер)}} || Алматы қ. |- | press.kz || орысша || "Восток Пресс" ЖШС || Астана қ.? |- | tribune.kz || орысша || Орталық Азия жарнама қауымдастығы || Алматы қ. |- | altyn-orda.kz || орысша, қазақша || ЖК "Серік Малеев" || Алматы қ. |- | exclusive.kz || орысша || "Издательский дом "Эксклюзив" ЖШС{{efn|Иесі — порталдың бас редакторы Қарлығаш Еженова}} || Алматы қ. |- | qmonitor.kz || орысша, қазақша || "MediaMax" ЖШС{{efn|Иесі — Жасұлан Өмірәлиев}} || Алматы қ. |- | total.kz || орысша || "Total Media Qazaqstan" ЖШС{{efn|Иесі — Александр Белиловский}} || Алматы қ. |- | kazvedomosti.kz || орысша || ЖК "Мейнстрим" || Астана қ. |- | ztb.kz || орысша || "ZTB Media" ЖШС || Алматы қ. |- | digitalbusiness.kz || орысша || "Digital Business Media" ЖШС{{efn|Иесі — Хайролла Жүсіпов (қазақстандық бағдарламашы), Виталий Волянюк (ЖШС директоры, Беларусь және Қазақстан журналисі), Николай Козлович (Беларусь журналисі), Дмитрий Григорьев (Беларусь және Қазақстан кәсіпкері)}} || Алматы қ. |- | barysmedia.com || орысша, қазақша, ағылшынша || "Barys Media" ЖШС || Алматы қ. |- | [[baq.kz]] || қазақша || [[Qazcontent|"Qazcontent" АҚ]] || Астана қ. |- | [[BaigeNews.kz|baigenews.kz]] || орысша || [[Qazcontent|"Qazcontent" АҚ]] || Астана қ. |- | el.kz || қазақша, орысша, ағылшынша || [[Qazcontent|"Qazcontent" АҚ]] || Астана қ. |- | [[Егемен Қазақстан|egemen.kz]] || қазақша || [[Қазақ газеттері|"Қазақ газеттері" ЖШС]] || Астана қ. |- | [[Казахстанская правда|kazpravda.kz]] || орысша || [[Қазақ газеттері|"Қазақ газеттері" ЖШС]] || Астана қ. |- | ortcom.kz || қазақша, орысша, ағылшынша || Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы "Орталық коммуникациялар қызметі" РММ || Астана қ. |- | [[Qazaqstan (телеарна)|qazaqstan.tv]] || қазақша || [[Қазақстан (корпорация)|"Қазақстан" Республикалық телерадиокорпорациясы" АҚ]] || Астана қ. |- | [[Almaty TV|almaty.tv]] || орысша, қазақша || "Almaty" телерадиокомпаниясы" АҚ || Алматы қ. |- | [[Хабар (телеарна)|khabar.kz]] || қазақша, орысша || [[Хабар (агенттік)|"Хабар" агенттігі" АҚ]] || Астана қ. |- | [[24KZ|24.kz]] || қазақша, орысша || [[Хабар (агенттік)|"Хабар" агенттігі" АҚ]] || Астана қ. |- | stan.kz || қазақша || "Галам медиа" ЖШС{{efn|Иесі — порталдың бас директоры Дина Блинова}} || Алматы қ. |- | malim.kz || қазақша || "Malim Media" ЖШС || Астана қ. |- | dalanews.kz || қазақша || "InterMediaTrade" ЖШС{{efn|name=bagd}} || Алматы қ. |- | ulys.kz || қазақша || "Ulys Group" ЖШС || Астана қ. |- | ult.kz || қазақша || "Tengri Gold" ЖШС{{efn|name=bagd}} || Алматы қ. |- | baribar.kz || қазақша, орысша || "Baribar Media" ЖШС || Алматы қ. |- | sn.kz || қазақша || "Рысбай-Ел" ЖШС{{efn|name=jnd|Иесі — Жандос Жұмабек}} || Астана қ. |- | zhasalash.kz || қазақша || "Жас Алаш" ЖШС{{efn|Иесі — Серік (Сергей) Ахметов}} || Алматы қ. |- | anyqtime.kz || қазақша || Ерлан Айқынұлы || Астана қ. |- | qamshy.kz || қазақша, орысша, ағылшынша, қытайша || "Qamshy Media" ЖШС || Алматы қ. |- | abai.kz || қазақша || "Абай ақпарат" қоғамдық қоры{{efn|Иесі — порталдың бас редакторы Дәурен Қуат, премьер-министрдің бұрынғы баспасөз хатшысы Зарина Нұрланова}} || Алматы қ. |- | qazaquni.kz || қазақша || "Қазақ үні" ЖШС{{efn|Иесі — белгілі ақын, Мәжіліс депутаты [[Қазыбек Жарылқасынұлы Иса|Қазыбек Иса]] мен оның жұбайы}} || Алматы қ. |- | qazaq.today || қазақша || "ҚазақТудэй" ЖШС{{efn|name=jnd}} || Алматы қ. |- | todayinfo.kz || қазақша, орысша || "Todayinfo" ЖШС || Алматы қ. |- | mezgil.kz || қазақша || ЖК "AN Media" (Нұргелді Усбанов) || Алматы қ. |- | alash.kz || қазақша || "Aspantaw" ЖШС || Алматы қ. |- | democrat.kz || қазақша || "KazDem" ЖШС || Алматы қ. |- | politico.kz || қазақша || "Polit i KO" ЖШС || Алматы қ. |- | qandastar.kz || қазақша || "QM media" ЖШС || Астана қ.? |- | qaz365.kz || қазақша, орысша || ЖК "Qazaqstan 365 Media" (Бауыржан Кәріпов) || Алматы қ. |- | sadaq.kz || қазақша || Дәурен Дариябек || Алматы қ. |- | kyn.kz || қазақша || ЖК "Күн" Примбетова Г.О." || Алматы қ. |- | arasha.kz || қазақша, орысша || "Араша" қоғамдық қоры || Алматы қ. |- | ozgeris.info || қазақша || "Ozgeris Agency" ЖШС || Астана қ.? |- | bugin.kz || қазақша || "Bugin Holding" ЖШС || Алматы қ. |- | adyrna.kz || қазақша, орысша, ағылшынша, қытайша || "Adyrna media holding" ЖШС{{efn|Иесі — жобаның негізін қалаушы Арман Әубәкір}} || Алматы қ. |- | nege.kz || қазақша || "Nege Media" ЖШС{{efn|Иесі — Еркін Мержақыпов (портал директоры), Асқар Жалдинов}} || Алматы қ. |- | menmedia.kz || қазақша, орысша || "MEN Communication" ЖШС{{efn|Иесі — портал директоры Еркін Мержақыпов}} || Астана қ. |- | saigez.kz || қазақша, орысша || Қуаныш Қасен || Астана қ. |- | turkistan.today || қазақша, орысша, ағылшынша || "PGR Holding" ЖШС || Астана қ. |- | zanmedia.kz || қазақша || "ЗАҢ" Медиа-корпорациясы" ЖШС{{efn|Иесі — ЖШС директоры, белгілі журналист Досымбек Өтеғалиев.}} || Алматы қ. |- | alashorda.kz || қазақша || ЖК "Әлихан" (Жолдасбай С.Қ.) || Астана қ. |} == Өңір жаңалықтары == {| class="wikitable" |- ! Атауы !! Тілі !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | elordainfo.kz || қазақша, орысша || "Elorda Aqparat" ЖШС || Астана қ. |- | astana-akshamy.kz || қазақша || "Elorda Aqparat" ЖШС || Астана қ. |- | vechastana.kz || орысша || "Elorda Aqparat" ЖШС || Астана қ. |- | [[Алматы ақшамы|aqshamnews.kz]] || қазақша || "Alatay Aqparat" ЖШС || Алматы қ. |- | vecher.kz || орысша || "Alatay Aqparat" ЖШС || Алматы қ. |- | shymkentaqparat.kz || қазақша, орысша || "Шымкент ақпарат орталығы" ЖШС || Шымкент қ. |- | shymkala.kz || қазақша, орысша || "Шымкент ақпарат орталығы" ЖШС || Шымкент қ. |- | [[Арқа ажары|arka-azhary.kz]] || қазақша || "Ақмола-Тіршілік" ЖШС || Көкшетау қ. |- | [[Акмолинская Правда|apgazeta.kz]] || орысша || "Ақмола-Тіршілік" ЖШС || Көкшетау қ. |- | alataunews.kz || қазақша, орысша || "Өлке тынысы" ЖШС || Қонаев қ. |- | alatauaraiy.kz || қазақша || "Өлке тынысы" ЖШС || Қонаев қ. |- | [[Огни Алатау|ognialatau.kz]] || орысша || "Өлке тынысы" ЖШС || Қонаев қ. |- | diapazon.kz || орысша || "Рифма" ЖШС{{efn|Иесі — Татьяна Садильникова}} || Ақтөбе қ. |- | aqtobemedia.kz || қазақша, орысша || [[Ақтөбе медиа|"Ақтөбе Медиа" ЖШС]] || Ақтөбе қ. |- | [[Ақтөбе (газет)|aqtobegazeti.kz]] || қазақша || [[Ақтөбе медиа|"Ақтөбе Медиа" ЖШС]] || Ақтөбе қ. |- | avestnik.kz || орысша || [[Ақтөбе медиа|"Ақтөбе Медиа" ЖШС]] || Ақтөбе қ. |- | [[Ақ Жайық (газет)|azh.kz]] || қазақша, орысша || "Ақ Жайық" ЖШС{{efn|name=jnd}} || Атырау қ. |- | atpress.kz || қазақша, орысша || [[Атырау-Ақпарат|"Атырау-Ақпарат" ЖШС]] || Атырау қ. |- | [[Атырау (газет)|atr.kz]] || қазақша || [[Атырау-Ақпарат|"Атырау-Ақпарат" ЖШС]] || Атырау қ. |- | [[Прикаспийская коммуна|pricom.kz]] || орысша || [[Атырау-Ақпарат|"Атырау-Ақпарат" ЖШС]] || Атырау қ. |- | mgorod.kz || орысша || "Медиастарт 2012" ЖШС{{efn|name=bagd}} || Орал қ. |- | uralskweek.kz || орысша, қазақша || "Журналистская инициатива" ЖШС{{efn|Иесі — «Уральская неделя» газетінің бас редакторы Тамара Еслямова, журналист Наталья Смирнова, Дәметкен Аршимова, Наталия Новосёлова, Нұркен Сатыбалдин}} || Орал қ. |- | zhaikpress.kz || қазақша, орысша || "Жайық Пресс" ЖШС || Орал қ. |- | jambylinfo.kz || қазақша, орысша || "Aulieata-Media" ЖШС || Тараз қ. |- | aqjolgazet.kz || қазақша || "Aulieata-Media" ЖШС || Тараз қ. |- | [[Знамя Труда|ztgzt.kz]] || орысша || "Aulieata-Media" ЖШС || Тараз қ. |- | arainfo.kz || қазақша || "Aulieata-Media" ЖШС || Тараз қ. |- | [[Жетісу газеті|7-su.kz]] || қазақша || ШЖҚ «Жетісу Медиа» МКК || Талдықорған қ. |- | vestnik19.kz || орысша || ШЖҚ «Жетісу Медиа» МКК || Талдықорған қ. |- | ekaraganda.kz || орысша, қазақша || "Компания "Creadom" ЖШС{{efn|Иесі — ЖШС директоры Сергей Забурдяевтың ағасы (інісі) Александр Забурдяев}} || Қарағанды қ. |- | life09.kz || қазақша, орысша || "Saryarqa aqparat" ЖШС || Қарағанды қ. |- | [[Орталық Қазақстан (газет)|ortalyq.kz]] || қазақша || "Saryarqa aqparat" ЖШС || Қарағанды қ. |- | [[Индустриальная Караганда|inkaraganda.kz]] || орысша || "Saryarqa aqparat" ЖШС || Қарағанды қ. |- | alau.kz || орысша || "Информационное агентство "Алау" ЖШС{{efn|«Арай Холдинг» агроөнеркәсіптік холдингінің құрамына кіреді, құрылтайшылары қатарында Алмат Сүлейменов ("Алау" телекомпаниясының бұрынғы директоры), Ольга Палёная, мәжілісмен [[Альберт Павлович Рау|Альберт Раудың]] ұлы, агрохолдингтің бас директоры Виктор​ Соложенковтың ұлы, Галина Кузьмич, кәсіпкер Владимир Похлебаевтың екі баласы бар}} || Қостанай қ. |- | kstnews.kz || орысша || "Костанайские новости" ЖШС{{efn|Иесі — бұрынғы «Иволга-Холдинг» басшысы Василий Розиновтің қызы Анна Розинова}} || Қостанай қ. |- | ng.kz || орысша || "Твой шанс" ЖШС{{efn|Иесі — ЖШС негізін қалаушы, директоры Сергей Миролюбов}} || Қостанай қ. |- | top-news.kz || орысша, қазақша || "Біздің Қостанай" газеті" ЖШС || Қостанай қ. |- | qostanai.media || орысша, қазақша || "Костанай.Медиа" ЖШС || Қостанай қ. |- | tobolinfo.kz || орысша || "Информационное агентство "ТоболИнфо" ЖШС || Қостанай қ. |- | [[Қостанай Таңы|kostanaytany.kz]] || қазақша || "Қостанай таңы" газеті редакциясы" ЖШС || Қостанай қ. |- | kyzylorda-news.kz || қазақша, орысша || "Сыр Медиа" ЖШС || Қызылорда қ. |- | [[Сыр Бойы (газет)|syrboyi.kz]] || қазақша || "Сыр Медиа" ЖШС || Қызылорда қ. |- | kzvesti.kz || орысша || "Сыр Медиа" ЖШС || Қызылорда қ. |- | aqmeshit-zhastary.kz || қазақша || "Сыр Медиа" ЖШС || Қызылорда қ. |- | lada.kz || орысша || "Лада Пресс" ЖШС{{efn|Иесі — ЖШС директоры Бағлан Айдашов.}} || Ақтау қ. |- | mangystaumedia.kz || қазақша, орысша || "Маңғыстау-Медиа" ЖШС || Ақтау қ. |- | otpannews.kz || қазақша, орысша, ағылшынша || "Маңғыстау-Медиа" ЖШС || Ақтау қ. |- | pavlodarnews.kz || қазақша, орысша || "Ертіс Медиа" ЖШС || Павлодар қ. |- | [[Сарыарқа самалы|saryarka-samaly.kz]] || қазақша || "Ертіс Медиа" ЖШС || Павлодар қ. |- | [[Звезда Прииртышья|irstar.kz]] || орысша || "Ертіс Медиа" ЖШС || Павлодар қ. |- | pkzsk.info || орысша, қазақша || "Недвижимость Северного Казахстана" ЖШС || Петропавл қ. |- | 7152.kz || орысша || "Petropavlnews" ЖШС || Петропавл қ. |- | qyzyljarnews.kz || қазақша, орысша || "Қызылжар-Ақпарат" ЖШС || Петропавл қ. |- | soltustikkaz.kz || қазақша || "Қызылжар-Ақпарат" ЖШС || Петропавл қ. |- | [[Оңтүстік Қазақстан (газет)|okg.kz]] || қазақша || "Оңтүстік Қазақстан" облыстық қоғамдық-саяси газеті редакциясы" ЖШС || Түркістан қ. |- | [[Южный Казахстан|yujanka.kz]] || орысша || "Южный Казахстан" облыстық қоғамдық-саяси газеті редакциясы" ЖШС || Түркістан қ. |- | [[Жанубий Қозоғистон газеті|janubiy.kz]] || өзбекше || "Жанубий Қозоғистон" облыстық қоғамдық-саяси газеті редакциясы" ЖШС || Түркістан қ. |- | ustinka.kz || орысша, қазақша || "Асылсу" ЖШС || Өскемен қ. |- | yk-news.kz || орысша || "Издательский дом "Регион" ЖШС{{efn|Иесі — Алексей Родионов, ЖШС директоры Евгений Черкашин}} || Өскемен қ. |- | altainews.kz || қазақша, орысша || "Altai-News" медиа-орталығы" ЖШС || Өскемен қ. |- | didar-gazeti.kz || қазақша || "Altai-News" медиа-орталығы" ЖШС || Өскемен қ. |- | [[Рудный Алтай|rudnyi-altai.kz]] || орысша || "Altai-News" медиа-орталығы" ЖШС || Өскемен қ. |- | inaktau.kz || орысша || "in-City.kz" ЖШС || Ақтау қ. |- | inalmaty.kz || орысша || "in-City.kz" ЖШС || Ақтау қ. |- | inastana.kz || орысша || "in-City.kz" ЖШС || Ақтау қ. |- | inatyrau.kz || орысша || "in-City.kz" ЖШС || Ақтау қ. |- | inkaragandy.kz || орысша || "in-City.kz" ЖШС || Ақтау қ. |- | inshymkent.kz || орысша || "in-City.kz" ЖШС || Ақтау қ. |- | qostanay.tv || орысша || ? || Қостанай қ. |- | smartnews.kz || қазақша, орысша || Нағашыбек Алданов || Қосшы қ. |- | f16.kz || қазақша, орысша || "Шығыс Ақпарат" ЖШС || ? |- | qaz-media.kz || орысша, қазақша || "QazaqstanMedia" ЖШС || Петропавл қ. |- | arnapress.kz || орысша || Ерлан Бажеков || Семей қ. |- | obvk.kz || орысша || "Восток Объектив" ЖШС || Семей қ. |- | semeynews.kz || қазақша, орысша || "Abay Media Group" ЖШС || Семей қ. |- | 018.kz || қазақша, орысша || "Abay Media Group" ЖШС || Семей қ. |- | ernur.kz || қазақша || "Ernur-Press" ЖШС || Шымкент қ. |- | oinet.kz || қазақша, орысша || ЖК "Қамытбек Н.Б." (Нұржан Қамытбек) || Шымкент қ.? |- | matritca.kz || қазақша, орысша || ЖК "Матрица.kz" (Серік Мәмбетов) || Алматы обл., Райымбек а. |} == Тақырыптық ақпарат агенттіктері == {| class="wikitable" |- ! Атауы !! Тілі !! Меншік иесі !! Редакциясы |- | oninvest.com || орысша, ағылшынша || "OnInvestment" ЖШС{{efn|name=kursiv}} || Алматы қ. |- | the-tenge.kz || орысша || "The Tenge" ЖШС{{efn|name=kursiv}} || Алматы қ. |- | finratings.kz || орысша || "New Media Sales" ЖШС || Астана қ. |- | offside.kz || орысша || "New Media Sales" ЖШС || Астана қ. |- | 1bol.kz || қазақша || "New Media Sales" ЖШС || Астана қ. |- | vesti.kz || орысша, қазақша || "Effective Media Liaison" ЖШС{{efn|name=alash}} || Алматы қ. |- | tengrisport.kz || орысша || "Effective Media Liaison" ЖШС || Алматы қ. |- | on.kz || орысша || "Толғау" ЖШС{{efn|name=alash}} || Алматы қ. |- | ulyssport.kz || орысша, қазақша || "Ulys Media Group" ЖШС{{efn|name=ulys}} || Астана қ. |- | sports.kz || орысша || "Спортивно информационное агентство SPORTS.KZ" ЖШС{{efn|Иесі — портал басшысы Николай Кудыбин}} || Қарағанды қ. |- | sports24.kz || орысша, қазақша || "СП 24" ЖШС || Алматы қ. |- | kpl.kz || орысша || Фуркат Буранов || Түркістан қ. |- | prosports.kz || орысша, қазақша || "Информационное агентство "Казахстан Спортивный" ЖШС || Алматы қ. |- | aladop.kz || қазақша || Ермұхамед Мәуленов || ? |- | penalty.kz || қазақша || ЖК "Gtech" || Астана қ. |} == Ескертпелер == {{Notelist}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан ақпарат агенттіктері|*]] pfkfkoyw4pqyty8i9cl6c5jcqcy61de 0 746296 3480058 3389064 2025-06-15T04:26:52Z KiranBOT 168555 removed AMP tracking from URLs ([[:m:User:KiranBOT/AMP|details]]) ([[User talk:Usernamekiran|report error]]) v2.2.7r lm_rs 3480058 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала}}{{Мемлекеттік қайраткер|Губернатор=[[Рут Энн Миннер]]<br>[[Джек Маркелл]]|Есімі=Бо Байден|Шынайы есімі={{Lang-en|Beau Biden}}|Суреті=BeauBiden-DOJ2013 (cropped).jpg|Титулы=[[Делавэр|Делавэр штатының]] 44-бас прокуроры|Ту=Flag of Delaware.svg|Ту2=Flag of the United States (Pantone).svg|Ізашары=[[Карл Данберг]]|Ізбасары=[[Мэттью Дэнн]]|Білімі=1.[[Пенсильвания университеті]]<br>2.[[Сиракьюсс университеті]]|Қайтыс болған күні=30.5.2015|Қайтыс болған жері=[[Бетесда]], [[Мэриленд]], [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]|Жерленді=[[Брендиуинд Әулие Джозеф шіркеуі]]|Династия=[[Джо Байден жанұясы]]|Туған жері=[[Уилмингтон]], [[Делавэр]], [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]|Партиясы=[[Демократиялық партия (АҚШ)|Демократиялық партия]]|Діні=[[Католик шіркеуі]]|Әкесі=[[Джо Байден]]|Анасы=[[Нейлия Байден]]|Жұбайы=Халли Оливер Байден (некеде 2002-)|Балалары=Натали (2004 ж.т.)<br> II Роберт (2006 ж.т.)|Туған күні=3.2.1969|Әскер түрі=[[АҚШ әскері]]|Шайқасы=[[Ирак шайқасы]]|Жұмыс істеген орны=[[АҚШ Әділет министрлігі]]|Атағы=Майор|Басқара бастады=2 қаңтар 2007|Басқаруын аяқтады=6 қаңтар 2015}} '''III Джозеф Робинетт''' ('''Бо''') '''Байден''' ({{Lang-en|Joseph Robinette «Beau» Biden III}}; [[3 ақпан]] [[1969 жыл]], [[Уилмингтон]], [[Делавэр]] - [[2015 жыл|2015 жылғы]] [[30 мамыр]], Бетезда, [[Мэриленд]]) — [[Америка Құрама Штаттары|американдық]] заңгер, мемлекеттік қызметкер және демократиялық саясаткер, [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] 46-[[АҚШ президенті|президенті]] [[Джо Байден|Джо Байденнің]] ұлы. [[Делавэр]] [[Делавэр|штатының]] бас прокуроры (2007-2015).<ref>https://www.cnn.com/2024/09/06/politics/biden-remembers-beau-biden-while-criticizing-trump-veterans-comments</ref><ref>https://www.aljazeera.com/news/2024/6/7/widow-of-beau-biden-testifies-about-seeing-revolver-in-hunter-bidens-truck</ref><ref>https://time.com/7015618/kamala-harris-biden-housing/</ref><ref>https://www.beaubidenfoundation.org/</ref><ref>https://apnews.com/article/cd7d717ab72b486a946602ca6c27280c</ref><ref>https://ana-neurosurgery.com/biden-brain-cancer/</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} q8zif9gqdcz0895ro25oqqfb07m7iu4 0 747740 3480064 3396627 2025-06-15T04:28:47Z KiranBOT 168555 removed AMP tracking from URLs ([[:m:User:KiranBOT/AMP|details]]) ([[User talk:Usernamekiran|report error]]) v2.2.7r lm_rs 3480064 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = <!-- елбасы | мемлекет басшысы | үкімет басшысы | халықаралық | губернатор | перғауын | швейцарияның федерация кеңесі | елші | министр | монарх --> | Қазақша есімі = Сергей Николаевич Громов | Шынайы есімі = | Суреті = Sergey Gromov (cropped).jpg | Сурет ені = | Атауы = Громов, 2018 жыл | Титулы = [[Қазақстан Сенаты төрағасының орынбасары|Сенат төрағасының орынбасары]] | Ту = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2 = Emblem of Kazakhstan latin.svg | Басқара бастады = 14 қаңтар 2016 | Басқаруын аяқтады = 12 тамыз 2019 | Бірігіп басқарушы1 = [[Асқар Асанұлы Бейсенбаев|Асқар Бейсенбаев]] | Бірігіп басқарушы2 = [[Бектас Әбдіханұлы Бекназаров|Бектас Бекназаров]] | тақырыпша1 = [[Қазақстан Парламенті Сенатының төрағалары|Төрағасы]] | мәтін1 = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]]<br>[[Дариға Нұрсұлтанқызы Назарбаева|Дариға Назарбаева]] | Ізашары = [[Қайрат Қыдырбайұлы Ищанов|Қайрат Ищанов]] | Ізбасары = [[Асқар Оразалыұлы Шәкіров|Асқар Шәкіров]] | Титулы_2 = [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Сенат]] депутаты | Ту_2 = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2_2 = Emblem of Kazakhstan latin.svg | Басқара бастады_2 = 26 тамыз 2013 | Басқаруын аяқтады_2 = 12 тамыз 2019 | тақырыпша1_2 = Тағайындады | мәтін1_2 = [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]] | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Титулы_3 = [[Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі|Экология, геология және табиғи ресурстар министрі]]нің орынбасары | Ту_3 = Flag of Kazakhstan.svg | Ту2_3 = Emblem of Kazakhstan latin.svg | Басқара бастады_3 = 14 тамыз 2019 | Басқаруын аяқтады_3 = 25 қаңтар 2021 | Премьер_3 = [[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Мамин]] | тақырыпша1_3 = Министрі | мәтін1_3 = [[Мағзұм Маратұлы Мырзағалиев|Мағзұм Мырзағалиев]] | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Титулы_4 = [[Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі|Қорғаныс министрі]]нің орынбасары | Ту_4 = Symbol of the Kazakh Ministry of Defense.svg | Ту2_4 = Emblem of Kazakhstan latin.svg | Басқара бастады_4 = 13 қыркүйек 2011 | Басқаруын аяқтады_4 = 26 тамыз 2013 | Ізашары_4 = | Премьер_4 = [[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Мамин]] | тақырыпша1_4 = Министрі | мәтін1_4 = [[Әділбек Рыскелдіұлы Жақсыбеков|Әділбек Жақсыбеков]] | Ізбасары_4 = | Туған күні = 6.1.1959 | Туған жері = [[Ақсу (Жетісу облысы)|Ақсу]], {{туғанжері|Ақсу ауданы|Ақсу ауданында}}, [[Алматы облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] (қазіргі [[Жетісу облысы]], [[Қазақстан]]) | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Діні = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = 2 | Партиясы = [[Аманат (партия)|Нұр Отан]] | Білімі = [[М.Х. Дулати атындағы Тараз университеті|Жамбыл гидромелиоративтік-құрылыс институты]] (1981)<br>[[КИМЭП|Алматы саясаттану және менеджмент институты]] (1991)<br>Әулие-Ата университеті (2002) | Мамандығы = инженер-гидротехник (1981)<br>саясаткер (1991)<br>заңгер (2002) | Ғылыми дәрежесі = Экономика ғылымдарының кандидаты | Қолтаңбасы = | Сайты = | Commons = | Марапаттары = {{Қатар |{{Құрмет ордені}} |{{Ерен еңбегі үшін медалі (Қазақстан)}} }} {{Қатар |{{Достастық ордені}} }} }} '''Сергей Николаевич Громов''' ([[6 қаңтар]] [[1959 жыл]], [[Ақсу (Жетісу облысы)|Ақсу ауылы]], [[Ақсу ауданы]], [[Талдықорған облысы]]) — қазақстандық мемлекеттік қайраткер, [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Сенат]] [[Қазақстан Парламенті Сенатының төрағалары|төрағасы]]ның (2016—2019) және [[Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі|экология]] (2019—2021) мен [[Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі|қорғаныс министрінің]] орынбасары (2011—2013), [[Ғылым кандидаты|экономика ғылымдарының кандидаты]]. == Өмірбаяны == 1959 жылғы 6 қаңтарда [[Ақсу (Жетісу облысы)|Ақсу ауылы]], [[Ақсу ауданы]], [[Талдықорған облысы]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] (қазіргі [[Жетісу облысы]], [[Қазақстан]]) дүниеге келді. === Мансабы === * 1981–1983 — [[М.Х. Дулати атындағы Тараз университеті|Жамбыл гидромелиоративтік-құрылыс институтының]] оқытушысы, комсомол комитетінің хатшысы; * қаңтар 1983–қараша 1983 — Қазақстан [[Бүкілодақтық лениндік коммунистік жастар одағы|ЛКЖО]] [[Жамбыл облысы|Жамбыл облыстық]] комитетінің бөлім меңгерушісі; * 1983–1985 — [[Жамбыл облысы]] Қазақстан [[Бүкілодақтық лениндік коммунистік жастар одағы|ЛКЖО]]-ның [[Жуалы ауданы|Жуалы аудандық]] комитетінің бірінші хатшысы; * 1985–1988 — [[Жамбыл облысы]] [[Жуалы ауданы]], «Билікөл» совхозының партия комитетінің хатшысы; * 1988–1991 — [[Жамбыл облысы]] [[Қазақстан Коммунистік партиясы (Қазақ КСР)|Қазақстан Компартиясы]] [[Тұрар Рысқұлов ауданы|Луговой аудандық]] комитетінің екінші хатшысы; * 1991–1992 — [[Ресей]] [[Красноярск|Краснояр өлкесінің]] «Крымский» Агроөнеркәсіп комбинаты сыртқы экономикалық байланыстар тобының бас маманы; * 1991–1993 — «Ресей аграрлық технологиялар» АҚ өндіріс жөніндегі бас директоры; * 1993–1994 — «Алтрос» фирмасы» АҚ Бас директорының бірінші орынбасары; * 1994–1996 — «Алтрос-Агро» фирмасы» ЖШС бас директоры; * 1996–1997 — «Халықаралық жүйелік және технологиялық зерттеулер институты» ЖШС директорының сыртқы байланыстар жөніндегі орынбасары; * 1997–1998 — «FE SAInt» фирмасының инвестициялар бойынша аға менеджері, «Союз-Мұнай» ЖШС өкілдігінің директоры; * 1998–2001 — [[Жамбыл облысы]] [[Меркі ауданы|Меркі ауданының]] әкімі; * 2001–2003 — [[Түркістан облысы|Оңтүстік Қазақстан облысы]] [[Қазақстан облыстары әкімдерінің тізімі|әкімінің]] бірінші орынбасары; * қаңтар 2003–маусым 2003 — [[Түркістан облысы|Оңтүстік Қазақстан облысы]] бойынша индустрия, сауда және шағын бизнесті қолдау департаментінің директоры; * 2003–2007 — [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|Қазақстан президенті әкімшілігінің]] мемлекеттік инспекторы; * 2007–2008 — [[Аманат (партия)|«Нұр Отан» Халықтық-демократиялық партиясының]] (қазіргі [[Аманат (партия)|Аманат]]) аппарат басшысы, төрағаның орынбасары; * 2008–2011 — [[Аманат (партия)|«Нұр Отан» Халықтық-демократиялық партиясының]] (қазіргі [[Аманат (партия)|Аманат]]) хатшысы; * 2011–2013 — [[Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі|Қазақстан қорғаныс министрінің]] орынбасары;<ref>{{Cite web|url= https://online.zakon.kz/document/?doc_id=31053257#sub_id=0 |title= Назначены заместители главы Минобороны Казахстана |lang= ru |work= online.zakon.kz |accessdate= 2024-11-01}}</ref> * 2013–2016 — [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Қазақстан парламенті сенатының]] депутаты, халықаралық қатынастар, қорғаныс және қауіпсіздік жөніндегі тұрақты комитетінің мүшесі;<ref>{{Cite web|url= https://online.zakon.kz/document/?doc_id=31436368#sub_id=0 |title= О назначении депутатов Сената Парламента Республики Казахстан |lang= ru |work= online.zakon.kz |accessdate= 2024-11-01}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://online.zakon.kz/document/?doc_id=38072683#sub_id=0 |title= Постановление Сената Парламента Республики Казахстан от 17 октября 2014 года № 487-V О составе постоянного Комитета по международным отношениям, обороне и безопасности Сената Парламента Республики Казахстан |lang= ru |work= online.zakon.kz |accessdate= 2024-11-01}}</ref> * 2016–2019 — [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Қазақстан парламенті сенаты]] [[Қазақстан Парламенті Сенатының төрағалары|төрағасының]] орынбасары;<ref>{{Cite web|url= https://online.zakon.kz/document/?doc_id=38140828#sub_id=0 |title= Назначен новый вице-спикер сената парламента Казахстана |lang= ru |work= online.zakon.kz |accessdate= 2024-11-01}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.inform.kz/ru/s-gromov-izbran-zamestitelem-predsedatelya-senata-parlamenta-rk_a2859746 |title= С. Громов избран заместителем председателя Сената Парламента РК |lang= ru |work= inform.kz |date= 2016-01-14 |accessdate= 2024-11-01}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://time.kz/news/politics/2016/01/14/sergej-gromov-izbran-vice-spikerom-senata |title= Сергей Громов избран вице-спикером сената |lang= ru |work= time.kz |date= 2016-01-14 |accessdate= 2024-11-01}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://365info.kz/2016/01/rokirovki-v-senate-novym-zamestitelem-tokaeva-izbran-sergej-gromov |title= Рокировки в Сенате: новым заместителем Токаева избран Сергей Громов |lang= ru |work= 365info.kz |last= Құдайбергенов |first= Арман |date= 2016-01-14 |accessdate= 2024-11-01}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://forbes.kz/articles/minuvshaya_nedelya_v_kazahstane_byila_bogatoy_na_kadrovyie_perestanovki/amp |title= Минувшая неделя в Казахстане была богатой на кадровые перестановки |lang= ru |publisher= [[Forbes]] |accessdate= 2024-11-01}}</ref> * 2019–2021 — [[Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі|Қазақстан экология, геология және табиғи ресурстар министрінің]] орынбасары;<ref>{{Cite web|url= https://kaztag.kz/amp/news/zampredsedatelya-senata-sergey-gromov-naznachen-vitse-ministrom-ekologii |title= Зампредседателя сената Сергей Громов назначен вице-министром экологии |lang= ru |work= kaztag.kz |date= 2019-08-14 |accessdate= 2024-11-01}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.kp.kz/online/news/3572063/ |title= В Казахстане назначен новый вице-министр экологии |lang= ru |publisher= [[Комсомольская Правда]] |date= 2019-08-14 |accessdate= 2024-11-01}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://www.nur.kz/politics/appointments/1810936-sergej-gromov-naznacen-vice-ministrom-ekologii-rk/ |title= Сергей Громов назначен вице-министром экологии РК |lang= ru |work= nur.kz |date= 2019-08-14 |accessdate= 2024-11-01}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://primeminister.kz/ru/hrpolitic/liberations/sergey-gromov-osvobozhden-ot-dolzhnosti-vice-ministra-ekologii-geologii-i-prirodnyh-resursov-rk-2505617 |title= Сергей Громов освобожден от должности вице-министра экологии, геологии и природных ресурсов РК |lang= ru |publisher= [[Қазақстан премьер-министрі]]нің ресми сайты |date= 2021-01-25 |accessdate= 2024-11-01}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://kapital.kz/naznacheniya/80464/eks-senator-sergey-gromov-poluchil-novoye-naznacheniye.html |title= Экс-сенатор Сергей Громов получил новое назначение |lang= ru |work= kapital.kz |date= 2019-08-14 |accessdate= 2024-11-01}}</ref><ref>{{Cite web|url= https://inbusiness.kz/ru/last/sergej-gromov-osvobozhden-ot-dolzhnosti-vice-ministra-ekologii-geologii-i-prirodnyh-resursov-rk |title= Сергей Громов освобожден от должности вице-министра экологии, геологии и природных ресурсов РК |lang= ru |work= inbusiness.kz |date= 2021-01-25 |accessdate= 2024-11-01}}</ref> * 2021 — [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Сенат]] жанындағы сенаторлар кеңесінің мүшесі.<ref>{{Cite web|url= https://senate.parlam.kz/kk-KZ/senate/sovet |title= Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының жанындағы Сенаторлар кеңесінің құрамы |lang= kk |publisher= [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Қазақстан Парламенті Сенат]]ының ресми сайты |accessdate= 2024-11-01}} {{Webarchive|url= https://archive.ph/NzwZd |date= 2024-11-01}}</ref> === Білімі === 1981 жылы [[М.Х. Дулати атындағы Тараз университеті|Жамбыл гидромелиоративтік-құрылыс институтын]] (қазіргі [[М.Х. Дулати атындағы Тараз университеті|Тараз университеті]]) инженер-гидротехник, 1991 жылы [[КИМЭП|Алматы саясаттану және менеджмент институтын]] (қазіргі [[КИМЭП]]) [[саясаткер]] және 2002 жылы [[Тараз]]дағы Әулие-Ата университетін [[заңгер]] мамандығы бойынша тәмамдады.<ref>{{Cite web|url= https://baq.kz/persons_directory/gromov-sergey-nikolaevich/ |title= Громов Сергей Николаевич |lang= kk |work= baq.kz |accessdate= 2024-11-01}}</ref> == Жеке өмірі == Үйленген, екі баласы бар: қызы Людмила (1982 жылы туған) мен ұлы Сергей (1986 жылы туған) Громовтар.<ref>{{Cite web|url= https://online.zakon.kz/document/?doc_id=30106017#sub_id=0 |title= Громов Сергей Николаевич |lang= ru |work= online.zakon.kz |accessdate= 2024-11-01}}</ref> == Марапаттары мен атақтары == Громовтың атақ пен марапат тізімі:{{Дереккөзі келтірілмеген}} * [[Ғылым кандидаты|Экономика ғылымдарының кандидаты]] * [[Құрмет ордені]] * [[Ерен еңбегі үшін медалі]] * [[Достастық ордені]] == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} {{DEFAULTSORT:Громов, Сергей Николаевич}} [[Санат:Қазақстан саясаткерлері]] [[Санат:Құрмет орденінің (Қазақстан) иегерлері]] [[Санат:Ерен еңбегі үшін медалінің (Қазақстан) иегерлері]] [[Санат:Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының жанындағы Сенаторлар кеңесі мүшелері]] 1yioq45gpayz5juedrnzsihqjnxakuf 0 748583 3480031 3401670 2025-06-15T03:30:25Z Nurtenge 93712 3480031 wikitext text/x-wiki {{Болашақтағы оқиғалар|date=желтоқсан 2024}} {{otheruses4|Junior Eurovision ән байқауының 2025 жылғы шығарылымы|Eurovision ән байқауының 2025 жылғы шығарылымы|Eurovision ән байқауы 2025}} {{Ән байқауы | Атауы = Junior Eurovision ән байқауы | Жыл = 2025 | Ұран = | Логотип = | Логотип өлшемі = | Финал = 13 желтоқсан 2025 | Өткізілу орны = {{Ту|Грузия}} «Olympic Palace», [[Тбилиси]], [[Грузия]] | Жүргізушілер = | Режиссёр = | Супервайзер = | Продюсер = | Телерадио хабарын таратушы = [[Georgian Public Broadcaster]] (GPB) | Жеңген ән = | Дауыс беру = Әр елдің кәсіби қазылар алқасы 10 әнге 12, 10, 8–1 ұпайдан беріп, топтаманы құрайды. Дүние жүзіндегі көрермендер 3 әнге дауыс бере алады және олардың дауыстары пропорционалды түрде бөлінеді. Қазылар алқасының және көрермендердің дауыстары барлық дауыстардың 50% құрайды. | Қатысушылар саны = 11 (2025 жылғы маусым бойынша) | Дебют = | Қайтып келгендер = {{Ту|Хорватия}} [[Хорватия Junior Eurovision ән байқауында|Хорватия]] | Қайтып келмегендер = {{Ту|Эстония}} [[Эстония Junior Eurovision ән байқауында|Эстония]]<br />{{Ту|Германия}} [[Германия Junior Eurovision ән байқауында|Германия]] | Дисквалификация = | Карта = JESC 2025 Map 2.svg | Түс1 = #580448 | Белгі1 = Қатысуын растаған елдер | Түс2 = #a2a397 | Белгі2 = Бұрын қатысқан, бірақ 2025 жылы қатыспайтын елдер | Ортаққор = Junior Eurovision Song Contest 2025 }} '''Junior Eurovision ән байқауы 2025''' ({{lang-en|Junior Eurovision Song Contest 2025}}) — жыл сайын өткізілетін [[Junior Eurovision ән байқауы]]ның өткізілуі жоспарланған 23-шығарылымы. Junior Eurovision ән байқауының 2024 жылғы шығарылымын ұйымдастырушы [[Еуропалық хабар тарату одағы]] (ЕХТО) және [[Georgian Public Broadcaster]] (GPB) телекомпаниясы болады.<ref>{{Cite web |last= |first= |date=2025-05-13 |title=Georgia to host Junior Eurovision Song Contest 2025 in Tbilisi |url=https://www.ebu.ch/news/2025/05/georgia-to-host-junior-eurovision-song-contest-2025-in-tbilisi |access-date=2025-05-13 |website=[[European Broadcasting Union]] |language=en}}</ref> Байқау 2025 жылғы 13 желтоқсанда [[Грузия]]ның [[Тбилиси]] қаласында орналасқан «Olympic Palace» стадионында өтеді.<ref>{{Cite web |last=Berdzenishvili |first=Mariam |date=2025-05-13 |title=ლევან ჟორჟოლიანი საბავშვო ევროვიზიისთვის საქართველოს 20-მდე ქვეყნის წარმომადგენლები ეწვევიან, ღონისძიებას ახალი სპორტის სასახლე უმასპინძლებს, მაყურებელს დაუვიწყარი შოუ ელოდება |trans-title=Levan Zhorzholiani Representatives of about 20 countries will visit Georgia for the Junior Eurovision Song Contest, the event will be hosted by the New Sports Palace, an unforgettable show awaits the audience |url=https://1tv.ge/news/levan-djordjoliani-sabavshvo-evroviziistvis-saqartvelos-20-mde-qveynis-warmomadgeneli-ewveva-ghonisdziebas-akhali-sportis-sasakhle-umaspindzlebs-da-mayurebels-dauviwyari-shou-elodeba/ |access-date=2025-05-14 |website=[[First Channel (Georgian TV channel)|First Channel]] |publisher=[[Georgian Public Broadcaster]] |language=ka}}</ref> Бұл Junior Eurovision ән байқауының Грузияда [[Junior Eurovision ән байқауы 2017|2017 жылдан]] кейін екінші рет өткізілгені болады. == Тағы қараңыз == * [[Eurovision ән байқауы 2025]] == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == {{commonscat|Junior Eurovision Song Contest 2025|Junior Eurovision ән байқауы 2025}} * {{Ресми сайт|junioreurovision.tv}} {{Junior Eurovision ән байқауы}} [[Санат:Junior Eurovision ән байқауы|2025]] daeneti1m74b19cvezwo8qc3xqhp51e 3480033 3480031 2025-06-15T03:40:13Z Nurtenge 93712 3480033 wikitext text/x-wiki {{Болашақтағы оқиғалар|date=желтоқсан 2024}} {{otheruses4|Junior Eurovision ән байқауының 2025 жылғы шығарылымы|Eurovision ән байқауының 2025 жылғы шығарылымы|Eurovision ән байқауы 2025}} {{Ән байқауы | Атауы = Junior Eurovision ән байқауы | Жыл = 2025 | Ұран = | Логотип = | Логотип өлшемі = | Финал = 13 желтоқсан 2025 | Өткізілу орны = {{Ту|Грузия}} «Olympic Palace», [[Тбилиси]], [[Грузия]] | Жүргізушілер = | Режиссёр = | Супервайзер = | Продюсер = | Телерадио хабарын таратушы = [[Georgian Public Broadcaster]] (GPB) | Жеңген ән = | Дауыс беру = Әр елдің кәсіби қазылар алқасы 10 әнге 12, 10, 8–1 ұпайдан беріп, топтаманы құрайды. Дүние жүзіндегі көрермендер 3 әнге дауыс бере алады және олардың дауыстары пропорционалды түрде бөлінеді. Қазылар алқасының және көрермендердің дауыстары барлық дауыстардың 50% құрайды. | Қатысушылар саны = 11 (2025 жылғы маусым бойынша) | Дебют = | Қайтып келгендер = {{Ту|Хорватия}} [[Хорватия Junior Eurovision ән байқауында|Хорватия]] | Қайтып келмегендер = {{Ту|Эстония}} [[Эстония Junior Eurovision ән байқауында|Эстония]]<br />{{Ту|Германия}} [[Германия Junior Eurovision ән байқауында|Германия]] | Дисквалификация = | Карта = JESC 2025 Map 2.svg | Түс1 = #580448 | Белгі1 = Қатысуын растаған елдер | Түс2 = #a2a397 | Белгі2 = Бұрын қатысқан, бірақ 2025 жылы қатыспайтын елдер | Ортаққор = Junior Eurovision Song Contest 2025 }} '''Junior Eurovision ән байқауы 2025''' ({{lang-en|Junior Eurovision Song Contest 2025}}) — жыл сайын өткізілетін [[Junior Eurovision ән байқауы]]ның өткізілуі жоспарланған 23-шығарылымы. Junior Eurovision ән байқауының 2024 жылғы шығарылымын ұйымдастырушы [[Еуропалық хабар тарату одағы]] (ЕХТО) және [[Georgian Public Broadcaster]] (GPB) телекомпаниясы болады.<ref>{{Cite web |last= |first= |date=2025-05-13 |title=Georgia to host Junior Eurovision Song Contest 2025 in Tbilisi |url=https://www.ebu.ch/news/2025/05/georgia-to-host-junior-eurovision-song-contest-2025-in-tbilisi |access-date=2025-05-13 |website=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] |language=en}}</ref> Алдыңғы жылы өткен «[[Junior Eurovision ән байқауы 2024|Junior Eurovision 2024]]» ән байқауындағы «To My Mom» әнімен [[Андрия Путкарадзе]]нің жеңісінен кейін 2025 жылғы Junior Eurovision ән байқауы 2025 жылғы 13 желтоқсанда [[Грузия]]ның [[Тбилиси]] қаласында орналасқан «Olympic Palace» аренасында өтеді.<ref>{{Cite web |last=Berdzenishvili |first=Mariam |date=2025-05-13 |title=ლევან ჟორჟოლიანი საბავშვო ევროვიზიისთვის საქართველოს 20-მდე ქვეყნის წარმომადგენლები ეწვევიან, ღონისძიებას ახალი სპორტის სასახლე უმასპინძლებს, მაყურებელს დაუვიწყარი შოუ ელოდება |trans-title=Levan Zhorzholiani Representatives of about 20 countries will visit Georgia for the Junior Eurovision Song Contest, the event will be hosted by the New Sports Palace, an unforgettable show awaits the audience |url=https://1tv.ge/news/levan-djordjoliani-sabavshvo-evroviziistvis-saqartvelos-20-mde-qveynis-warmomadgeneli-ewveva-ghonisdziebas-akhali-sportis-sasakhle-umaspindzlebs-da-mayurebels-dauviwyari-shou-elodeba/ |access-date=2025-05-14 |website=[[Бірінші арна (Грузия)|Бірінші арна]] |publisher=[[Georgian Public Broadcaster]] |language=ka}}</ref> Бұл Junior Eurovision ән байқауының Грузияда [[Junior Eurovision ән байқауы 2017|2017 жылдан]] кейін екінші рет өткізілгені болады.<ref>{{Cite web |date=2025-05-13 |title=Georgia to host Junior Eurovision Song Contest 2025 in Tbilisi |url=https://junioreurovision.tv/story/georgia-host-junior-eurovision-2025 |access-date=2025-05-13 |website=Junioreurovision.tv |publisher=[[Еуропалық хабар тарату одағы]] |language=en}}</ref><ref>{{Cite web |date=2025-05-13 |title=საქართველო 2025 წლის საბავშვო ევროვიზიის კონკურსს 13 დეკემბერს უმასპინძლებს |trans-title=Georgia to host the 2025 Junior Eurovision Song Contest on December 13 |url=https://1tv.ge/news/saqartvelo-2025-wlis-sabavshvo-evroviziis-konkurss-13-dekembers-umaspindzlebs/ |access-date=2025-05-14 |website=[[Бірінші арна (Грузия)|Бірінші арна]] |publisher=[[Georgian Public Broadcaster]] |language=ka}}</ref> == Тағы қараңыз == * [[Eurovision ән байқауы 2025]] == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == {{commonscat|Junior Eurovision Song Contest 2025|Junior Eurovision ән байқауы 2025}} * {{Ресми сайт|junioreurovision.tv}} {{Junior Eurovision ән байқауы}} [[Санат:Junior Eurovision ән байқауы|2025]] mhrw2om0ih3k2ysze23b8vxeygzue1g 0 748734 3479986 3479003 2025-06-14T17:01:28Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 /* Дереккөздер */ 3479986 wikitext text/x-wiki {{Ұлттық чемпионат |атауы1 = Футболдан Қазақстан құрамасы 2025 |уақыты = |логотипі=Kazakhstan v.s. Denmark UEFA Euro 2024 qualifying (2023-03-26).jpg |қатысушылар саны = |қалалар = |стадиондар = [[Астана Арена]] |чемпион = |рет = |2 орын = |3 орын = |ойналған ойындар саны = |голдар саны = |бомбардир = |бголдар = |алдыңғы сезон = [[Қазақстан Ұлттық футбол құрамасы 2024|2024]] |келесі сезон = 2026 }} 2025 жылы Қазақстан футбол құрамасы [[Футболдан 2026 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі)|әлем чемпионатының іріктеуіне]] қатысады. == Матчтар == '''Жолдастық ойын''' {{матч туралы есептеме | мерзімі = 17 ақпан 2025 | time = {{UTZ|17:00|3}} | команда1 = {{футбол-rt|Қазақстан}} | есеп = 0–2 | команда2 = {{футбол|КХДР}} | голдар1 = | голдар2 = [[Ри Иль Сон]] {{гол|70||90+5}} | стадион = Kaya Palazzo Golf Resort, Анталья |құрам1 =Жомарт, Хасейн, Набиханов, Мужиков, Жақсыбаев, Жақсылықов, Жұмашев, Есімбеков, Мұхамед, Жагоров, Қараман <ref>https://www.sports.kz/news/sbornaya-kazahstana-pofutbolu-proigrala-severnoy-koree</ref> |құрам2 = }} '''Жолдастық кездесу''' {{Матч туралы есептеме |мерзімі = 19 наурыз 2025 |команда1 = {{футбол-rt|Кюрасао}} |есеп = 0–2 |report = |команда2 = {{футбол|Қазақстан}} |голдар1 = |голдар2 =[[Максим Иванович Самородов|Максим Самородов]] {{гол|15}}<br>[[Асхат Тағыбергенұлы Тағыберген|Асхат Тағыберген]] {{гол|36}} |стадион = Анталья |құрам1 =Ром (к), Гари, ван Эйма, Флоранус, Ж.Бакуна, Комененсия, Л.Бакуна, Антониссе, Горре, Марта, Бренет. Алаңға шыққандар: Бодак, Дорнбусх, Фелида, Румерату, Янга, Циммерман, Росарио, Кувас, Мерсера, Сурен. Бапкер – Дик Адвокат (Нидерланд) |құрам2 =Заруцкий (Сейсен, 31, С.Покатилов, 61), Тапалов (Жагоров, 46), Быстров (С.Астанов, 46), Марочкин (Ә.Жұмаханов, 46), Алип (Жақсыбаев, 46), Вороговский (Мұхамед, 46), Тағыберген (к) (Жуков, 46), Мұжықов (Оразов, 46), Чесноков (Хасейн, 46), Самородов (Сәтпаев, 46), Жаксылықов (Кенжебек, 46) }} '''ӘЧ-2026 іріктеуі''' {{Матч туралы есептеме |мерзімі = 22 наурыз 2025 |команда1 = {{футбол-rt|Уэльс}} |есеп = 3–1 |команда2 = {{футбол|Қазақстан}} |голдар1 =[[Даниэль Джеймс]] {{гол|9}}<br>[[Бен Дэвис (уэльстік футболшы)|Бен Дэвис]] {{гол|47}}<br>[[Робби Матондо]] {{гол|90}} |голдар2 =[[Асхат Тағыбергенұлы Тағыберген|Асхат Тағыберген]] {{гол|32|пен}} |стадион = [[Кардифф Сити]], [[Кардифф]] |көрермендер = 32,473|құрам1 =Дарлоу, Н.Уильямс, Б.Дэвис (к), Родон, Брукс (Дж.Джеймс, 62), Джонсон (Харрис, 62), Робертс, Каллен, Томас, Д.Джеймс (Матондо, 86), Шихэн. Бапкер – Крейг Беллами |құрам2 =Заруцкий, Әліп, Быстров, Мұжықов (Жуков, 62), Тағыберген (к), Самородов (Сәтпаев, 74), Вороговский, Тапалов, Жақсылыков (Айымбетов, 74), Марочкин, Чесноков (Кенжебек, 86). }} '''ӘЧ-2026 іріктеуі''' {{Матч туралы есептеме |мерзімі = 25 наурыз 2025 |команда1 = {{футбол-rt|Лихтенштейн}} |есеп = 0–2 |команда2 = {{футбол|Қазақстан}} |голдар1 = |голдар2 =[[Максим Иванович Самородов|Максим Самородов]] {{гол|42}}<br>[[Александр Николаевич Марочкин|Александр Марочкин]] {{гол|45}} |стадион = Райнпарк, [[Вадус|Вадуц]] |көрермендер = 1,123 |құрам1 =Б.Бюхель, Трабер, Хофер (Луке-Нотаро, 68), Зеле (Шлегель, 82), Визер, Саланович, Киндле (Цюнд, 46), Люхингер (Ф.Вольфингер, 77), Н.Хаслер (к), Обервадицер, Пицци (Саглам, 68) |құрам2 =Сейсен, С.Астанов, Әліп (к), Быстров, Самородов (Кенжебек, 64), Вороговский (Жагоров, 72), Жуков, Сәтпаев (Э.Астанов, 77), Оразов (Тағыберген, 64), Марочкин, Чесноков (Жақсылыков, 72) }} '''Жодастық кездесу''' {{матч туралы есептеме |мерзімі = 5 маусым 2025 |команда1 = {{футбол-rt|Беларусь}} |есеп = 4–1 |команда2 = {{футбол|Қазақстан}} |голдар1 = [[Валерий Громыко]] {{гол|25}}<br>[[Валерий Бочеров]] {{гол|31}}<br>[[Трофим Мельниченко]] {{гол|50}}<br>[[Евгений Шикавка]] {{гол|85}} |голдар2 =[[Ғалымжaн Рахымжанұлы Кенжебек|Ғалымжан Кенжебек]] {{гол|74}} |стадион = [[Борисов Арена]], [[Борисов]] |көрермендер = |құрам1 =Павлюченко, Забелин (Пархоменко, 74), Мартынович (к), Шикавка, Бочеров (Р.Лисакович, 74), Эбонг, Громыко (Седько, 58), Карпович, Корзун (Яблонский, 58), Прищепа (Печенин, 80), Мельниченко (В.Лисакович, 58). Бапкер – [[Карлос Алос Феррер|Карлос Алос]] (Испания) |құрам2 =С.Покатилов, Малый (А.Жұмаханов, 46), Әліп, Быстров, Қуат (Жуков, 46), Тағыберген (к), Самородов (Мұхамед, 46), Вороговский (Жагоров, 46), Тапалов, Зуев (Кенжебек, 46), Чесноков (Д.Жұмат, 46) }} '''ӘЧ-2026 іріктеуі''' {{Матч туралы есептеме |мерзімі = 9 маусым 2025 |команда1 = {{футбол-rt|Қазақстан}} |есеп = 0–1 |команда2 = {{футбол|Македония}} |голдар1 = |голдар2 = [[Александр Трайковски]] {{гол|33}} |стадион = [[Астана Арена]] [[Астана]] |көрермендер = 27,694 |құрам1 =Сейсен, Малый, Әліп, Быстров (Мұхамед, 81), Қуат, Кенжебек (Сәтпаев, 59), Тағыберген (к), Чесноков (Зуев, 86), Самородов, Вороговский, С.Астанов |құрам2 =Димитриевски, Деспотовски, Зайков, Муслиу, Элмас (Ашковски, 67), Алиоски, Трайковски (Атанасов, 83), Барди (к), Чурлинов (Митровски, 53), Костадинов (Элези, 53), Миовски (Ристовски, 67) }} == Футболшылар == == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == == Сілтемелер == {{Қазақстан Ұлттық футбол құрамасы}} [[Санат:Қазақстан Ұлттық футбол құрамасы]] [[Санат:2025 жылғы футбол]] n6jjvtz5ridri7glkz6rzpsdotr87un 3479987 3479986 2025-06-14T17:01:44Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 /* Сілтемелер */ 3479987 wikitext text/x-wiki {{Ұлттық чемпионат |атауы1 = Футболдан Қазақстан құрамасы 2025 |уақыты = |логотипі=Kazakhstan v.s. Denmark UEFA Euro 2024 qualifying (2023-03-26).jpg |қатысушылар саны = |қалалар = |стадиондар = [[Астана Арена]] |чемпион = |рет = |2 орын = |3 орын = |ойналған ойындар саны = |голдар саны = |бомбардир = |бголдар = |алдыңғы сезон = [[Қазақстан Ұлттық футбол құрамасы 2024|2024]] |келесі сезон = 2026 }} 2025 жылы Қазақстан футбол құрамасы [[Футболдан 2026 жылғы әлем біріншілігі (іріктеу турнирі)|әлем чемпионатының іріктеуіне]] қатысады. == Матчтар == '''Жолдастық ойын''' {{матч туралы есептеме | мерзімі = 17 ақпан 2025 | time = {{UTZ|17:00|3}} | команда1 = {{футбол-rt|Қазақстан}} | есеп = 0–2 | команда2 = {{футбол|КХДР}} | голдар1 = | голдар2 = [[Ри Иль Сон]] {{гол|70||90+5}} | стадион = Kaya Palazzo Golf Resort, Анталья |құрам1 =Жомарт, Хасейн, Набиханов, Мужиков, Жақсыбаев, Жақсылықов, Жұмашев, Есімбеков, Мұхамед, Жагоров, Қараман <ref>https://www.sports.kz/news/sbornaya-kazahstana-pofutbolu-proigrala-severnoy-koree</ref> |құрам2 = }} '''Жолдастық кездесу''' {{Матч туралы есептеме |мерзімі = 19 наурыз 2025 |команда1 = {{футбол-rt|Кюрасао}} |есеп = 0–2 |report = |команда2 = {{футбол|Қазақстан}} |голдар1 = |голдар2 =[[Максим Иванович Самородов|Максим Самородов]] {{гол|15}}<br>[[Асхат Тағыбергенұлы Тағыберген|Асхат Тағыберген]] {{гол|36}} |стадион = Анталья |құрам1 =Ром (к), Гари, ван Эйма, Флоранус, Ж.Бакуна, Комененсия, Л.Бакуна, Антониссе, Горре, Марта, Бренет. Алаңға шыққандар: Бодак, Дорнбусх, Фелида, Румерату, Янга, Циммерман, Росарио, Кувас, Мерсера, Сурен. Бапкер – Дик Адвокат (Нидерланд) |құрам2 =Заруцкий (Сейсен, 31, С.Покатилов, 61), Тапалов (Жагоров, 46), Быстров (С.Астанов, 46), Марочкин (Ә.Жұмаханов, 46), Алип (Жақсыбаев, 46), Вороговский (Мұхамед, 46), Тағыберген (к) (Жуков, 46), Мұжықов (Оразов, 46), Чесноков (Хасейн, 46), Самородов (Сәтпаев, 46), Жаксылықов (Кенжебек, 46) }} '''ӘЧ-2026 іріктеуі''' {{Матч туралы есептеме |мерзімі = 22 наурыз 2025 |команда1 = {{футбол-rt|Уэльс}} |есеп = 3–1 |команда2 = {{футбол|Қазақстан}} |голдар1 =[[Даниэль Джеймс]] {{гол|9}}<br>[[Бен Дэвис (уэльстік футболшы)|Бен Дэвис]] {{гол|47}}<br>[[Робби Матондо]] {{гол|90}} |голдар2 =[[Асхат Тағыбергенұлы Тағыберген|Асхат Тағыберген]] {{гол|32|пен}} |стадион = [[Кардифф Сити]], [[Кардифф]] |көрермендер = 32,473|құрам1 =Дарлоу, Н.Уильямс, Б.Дэвис (к), Родон, Брукс (Дж.Джеймс, 62), Джонсон (Харрис, 62), Робертс, Каллен, Томас, Д.Джеймс (Матондо, 86), Шихэн. Бапкер – Крейг Беллами |құрам2 =Заруцкий, Әліп, Быстров, Мұжықов (Жуков, 62), Тағыберген (к), Самородов (Сәтпаев, 74), Вороговский, Тапалов, Жақсылыков (Айымбетов, 74), Марочкин, Чесноков (Кенжебек, 86). }} '''ӘЧ-2026 іріктеуі''' {{Матч туралы есептеме |мерзімі = 25 наурыз 2025 |команда1 = {{футбол-rt|Лихтенштейн}} |есеп = 0–2 |команда2 = {{футбол|Қазақстан}} |голдар1 = |голдар2 =[[Максим Иванович Самородов|Максим Самородов]] {{гол|42}}<br>[[Александр Николаевич Марочкин|Александр Марочкин]] {{гол|45}} |стадион = Райнпарк, [[Вадус|Вадуц]] |көрермендер = 1,123 |құрам1 =Б.Бюхель, Трабер, Хофер (Луке-Нотаро, 68), Зеле (Шлегель, 82), Визер, Саланович, Киндле (Цюнд, 46), Люхингер (Ф.Вольфингер, 77), Н.Хаслер (к), Обервадицер, Пицци (Саглам, 68) |құрам2 =Сейсен, С.Астанов, Әліп (к), Быстров, Самородов (Кенжебек, 64), Вороговский (Жагоров, 72), Жуков, Сәтпаев (Э.Астанов, 77), Оразов (Тағыберген, 64), Марочкин, Чесноков (Жақсылыков, 72) }} '''Жодастық кездесу''' {{матч туралы есептеме |мерзімі = 5 маусым 2025 |команда1 = {{футбол-rt|Беларусь}} |есеп = 4–1 |команда2 = {{футбол|Қазақстан}} |голдар1 = [[Валерий Громыко]] {{гол|25}}<br>[[Валерий Бочеров]] {{гол|31}}<br>[[Трофим Мельниченко]] {{гол|50}}<br>[[Евгений Шикавка]] {{гол|85}} |голдар2 =[[Ғалымжaн Рахымжанұлы Кенжебек|Ғалымжан Кенжебек]] {{гол|74}} |стадион = [[Борисов Арена]], [[Борисов]] |көрермендер = |құрам1 =Павлюченко, Забелин (Пархоменко, 74), Мартынович (к), Шикавка, Бочеров (Р.Лисакович, 74), Эбонг, Громыко (Седько, 58), Карпович, Корзун (Яблонский, 58), Прищепа (Печенин, 80), Мельниченко (В.Лисакович, 58). Бапкер – [[Карлос Алос Феррер|Карлос Алос]] (Испания) |құрам2 =С.Покатилов, Малый (А.Жұмаханов, 46), Әліп, Быстров, Қуат (Жуков, 46), Тағыберген (к), Самородов (Мұхамед, 46), Вороговский (Жагоров, 46), Тапалов, Зуев (Кенжебек, 46), Чесноков (Д.Жұмат, 46) }} '''ӘЧ-2026 іріктеуі''' {{Матч туралы есептеме |мерзімі = 9 маусым 2025 |команда1 = {{футбол-rt|Қазақстан}} |есеп = 0–1 |команда2 = {{футбол|Македония}} |голдар1 = |голдар2 = [[Александр Трайковски]] {{гол|33}} |стадион = [[Астана Арена]] [[Астана]] |көрермендер = 27,694 |құрам1 =Сейсен, Малый, Әліп, Быстров (Мұхамед, 81), Қуат, Кенжебек (Сәтпаев, 59), Тағыберген (к), Чесноков (Зуев, 86), Самородов, Вороговский, С.Астанов |құрам2 =Димитриевски, Деспотовски, Зайков, Муслиу, Элмас (Ашковски, 67), Алиоски, Трайковски (Атанасов, 83), Барди (к), Чурлинов (Митровски, 53), Костадинов (Элези, 53), Миовски (Ристовски, 67) }} == Футболшылар == == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == {{Қазақстан Ұлттық футбол құрамасы}} [[Санат:Қазақстан Ұлттық футбол құрамасы]] [[Санат:2025 жылғы футбол]] o9qmdgrdjyff75b70chx5uump1js3tq 0 759084 3479961 3469930 2025-06-14T14:35:29Z CommonsDelinker 165 «[[:File:USSR-1965-1ruble-CuNi-Victory20-b.jpg]]» деген «[[:File:RR3009-0001R_USSR-1965-1ruble-CuNi-Victory20-b.jpg]]» дегенмен алмастырылды. 3479961 wikitext text/x-wiki {{Өнер туындысы |түрі = мүсін |сурет = Soviet War Memorial Berlin Sculpture.jpg |өлшемі = 240px |атауы = Азат етуші жауынгер |түпнұсқасы = |авторы = [[Яков Борисович Белопольский]], [[Евгений Викторович Вучетич]] |жылы = 1949 |материалы = қола |техникасы = |биіктігі = 13 м |ені = |орналасуы = [[Берлин]], [[Германия]] |мұражайы = }} '''«Азат етуші жауынгер»''' — [[Берлин]]нің шығыс бөлігінде орналасқан [[Трептов-парк]]тегі ескерткіш. [[Нацизм]]ді толықтай жеңуіне арналып, ол 1949 жылдың 8 мамырында салтанатты түрде ашылды. Қиратылған [[свастика]]ны басып тұрып, бір қолында семсерді, екінші қолында неміс баласын ұстаған кеңес жауынгері бейнесі 30 метрге көтеріледі. Ескерткіш үш жылдың ішінде тұрғызылды. Оны салуға 1200 жұмысшы, 200 тас қашаушы және 90 мүсінші қатысты.<ref>{{cite book |last1=Simon |first1=Christian |title=Treptow-Kopenick |date=2020 |publisher=Elsengold Verlag GmbH |location=Berlin |isbn=978-3962010546 |pages=10–11}}</ref> == Жаппай жерлеу орны == [[Ұлы Отан соғысы|Соғыстан]] кейін неміс астанасының әр түкпірінде сарбаздардың жаппай жерлеу орындары қалып қойған.<ref>{{Cite web|url=http://www.sowjetische-memoriale.de/index.cfm?inhalt=index&detailsuche=1&suche=&objektart=99&bundesland=2&landkreis=99&opfergruppe=99&lang=ru|title=www.sowjetische-memoriale.de|website=www.sowjetische-memoriale.de|access-date=2025-05-09|archive-date=2020-11-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20201113090202/http://www.sowjetische-memoriale.de/index.cfm?inhalt=index&detailsuche=1&suche=&objektart=99&bundesland=2&landkreis=99&opfergruppe=99&lang=ru|deadlink=no}}</ref> Жеңіске арналған осы және тағы екі мемориалды сала бастағанда, кеңес жауынгерлерінің молаларын осы үш жерге жинақтап, қайтадан жерлеу ұйымдастырады. Трептов-паркте [[Берлин операциясы|шайқаста]] қаза тапқан 7000-нан астам сарбаз жерленген, оның жартысынан көбі —аты-жөні белгісіз солдаттар. Белгілілердің аттары [[Берлин Сенаты]]нда сақтаулы тұр. Зираттың өзі қазір шынар ағаштары өскен аллеяда орналасады. Қаладағы қалған екі ірі зират және мемориал [[Тиргартендегі қаза тапқан кеңестік жауынгерлерге мемориал|Тиргартен]] мен [[Панковтағы кеңестік әскери мемориал|Панковта]] орын тепті. == Мүсінді жасау == «Азат етуші жауынгер» мүсіні мемориалдың орталық құрамдас бөлігі болып келеді. Оны жасағанда, мүсінші нақты ерлікке сүйеніп еді: [[Берлин]]ді ала бастағанда, 1945 жылдың 30 сәуірінде кеңес жауынгері [[Николай Иванович Масалов]] неміс қызын майданнан шығарып құтқарған. Дәл сондай ерлікті аға сержант [[Трифон Андреевич Лукьянович]] та жасаған. Масаловтың кейін Берлиннің құрметті азаматы болғаны белгілі. Бастапқыда Вучетич сарбазды автомат ұстаған күйінде жасағысы келген, бірақ кейін автоматты семсерге ауыстырды. Мүсіннің салмағы 40 тоннаға жуық, биіктігі 12 метрден асады. [[Сурет:Berlin-alt-treptow sowjetisches-ehrenmal 20050321 888.jpg|нобай|солға|180px|Панноның бір бөлігі]] == Тұғыры және ішіндегі зал == Жауынгер мүсіні дөңестің үстіне салынған тұғырдың үстіне қойылды. Дөңес бойымен тұғырға қарай сатылар салынды. Тұғырдың ішінде естелік зал бар. Ішкі қабырғаларында [[Анатолий Андреевич Горпенко|А. А. Горпенко]] суреттері бойынша мозаикалық панно салынды. Онда жауынгерлердің жерлеу орнында тәжім қылған әртүрлі халықтардың өкілдері бейнеленген. Залдың төбесіне [[Жеңіс ордені]] пішінімен жасалынған 2,5-метрлік люстра орнатылды. == Көшірмелері == Мүсіннің [[Евгений Викторович Вучетич|Вучетич]] жасаған 2,5-метрлік макеті 1964 жылы Германиядан [[Серпухов]] қаласына әкелінді. Дәл сондай мүсін [[Таруса]] қаласында бар. Сондай-ақ, мүсіннің кішірейтілген нұсқаларын [[Ресей]]дің Верея, Советск, Тверь қалаларынан, [[Беларусь]]тің Мухавец елді мекенінен табуға болады. 2022 жылы [[Кемерово]] қаласында ескерткіштің пішіні мен өлшемдерін сақтаған толықтай көшірмесі ашылды. == Галерея == <gallery> Bundesarchiv Bild 183-V08566, Berlin-Treptow, Einweihung sowjetisches Ehrenmal.jpg|Ашылу салтанатында Bundesarchiv Bild 183-S99134, Berlin-Treptow, sowjetisches Ehrenmal (cropped).jpg|1950 жылғы сурет 9mai treptow 015.jpg|9 мамыр, 2010 жыл Berlin Treptow Ehrenmal 07.jpg|Аллеядан қарағанда </gallery> == Пошта маркаларында және тиындарда == <gallery> The Soviet Union 1951 CPA 1609 stamp (The Stockholm Appeal by the World Peace Council. The Soviet War Memorial in Berlin's Treptower Park).jpg|1951 жылғы марка Stamp of USSR 2099.jpg|1957 жылғы марка The Soviet Union 1961 CPA 2629 stamp (10th anniversary of the International Federation of Resistance Fighters. FIR. The Soviet War Memorial, Berlin's Treptower Park).jpg|1961 жылғы марка 1974 CPA 4391.jpg|[[Германия Демократиялық Республикасы|ГДР]]-дің 25 жылдығына орай </gallery> <gallery> RR3009-0001R USSR-1965-1ruble-CuNi-Victory20-b.jpg|1965 жылғы 1 рубль Памятная медаль. Львовское соединение 1939. 6-я гв. мсд. Бернау ГСВГ..jpg|1984 жылғы естелік шақа RR5514-0090R.jpg|2015 жылғы 10 рубль </gallery> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Берлин ескерткіштері]] [[Санат:Ұлы Отан соғысы ескерткіштері]] [[Санат:1949 жылы пайда болғандар]] m5tj2rmtxih0gbmnusm2v9ggdjp250a 2 759796 3480020 3473186 2025-06-14T20:15:00Z Нұрғазы Нұралдын Әбдінәбиұлы 168688 3480020 wikitext text/x-wiki Нұрғазы Нұралдын Әбдінәбиұлы 1996 жылы 9 ақпанда қазіргі Түркістан облысы Ордабасы ауданы Сарыарық ауылында туылған. Мектеп қабырғасынан 9 сыныпты қызыл аттестатқа ,Ақжол ауылындағы (көрші ауыл) Жамбыл орта мектебін 2014 жылы жақсы бағалармен бітірген. 2018 жылы Шымкент қаласындағы Шымкент Университетін жасыл дипломмен аяқтаған. Алайда кәсіпкер Қайрат Сатыбалдыұлы, Дінмұхамет Ыдырысов, Құрманәлі Ильясов секілді болуды армандап қазір кәсіптің алғашқы баспалдақтарынан өтуде.Басы бос. 0qkyhnxeww7c9n9yqftmsj520xhkq9q 0 759875 3480124 3473731 2025-06-15T06:10:27Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480124 wikitext text/x-wiki '''Құтлұқ Бұқа''', шежіреде '''Өкіреш Ата''' — [[Алтын Орда]]ның беклербегі. [[Жәнібек хан (Алтын Орда)|Әз Жәнібек хан]]ның тұсында өмір сүрген және оның төрт қарашы-бегінің бірі болған. Қызыр ханның бас уәзірі болған. Бүгінгі [[қазақтар]]дың құрамындағы [[наймандар]]дың жартысына жуығы Құтлұқ Бұқадан тарайды. Құтлұқ Бұқа наймандардың шежіресінде Өкіреш деген атпен көрсетілген. == Өмірі == Деректерге сәйкес, ол [[Күшлік хан]]ның ұрпағы болған. Күшлік хан [[Жебе ноян]]ға қарсы шайқаста қаза болғаннан кейін, оның ұрпақтары шашырап кетеді. Жүз жылға жуық уақыт өткеннен кейін Күшліктің ұрпағы Құтлұқ Бұқа [[Алтын Орда]] мемлекетінде үлкен дәрежеге ие болып, ықпалды бектердің біріне айналады. [[Ұлы Дүрбелең]] дәуірінде белсенділік танытады. [[Өзбек хан]]ның жесірі Тайдулла ханым Маңғытайдың ұлы Қызырмен одақтасады. Келісім бойынша, Қызыр Тайдуллаға үйленіп, хандық билікті қолына алуы керек еді. Алайда араздық салдарынан Қызыр Тайдулланың ордасын тонап, Тайдулла Қызырды қуып шығады. 92 тайпаның 2 ғана қолдайтын Қызыр кетуге мәжбүр болады. Қызыр мен Тайдулланың араздығына Жәнібектің бектерінің бірі, дәл осы Құтлұқ Бұқа себеп болған делінеді.<ref>[https://e-history.kz/ru/news/show/4275 Гражданская война в Улусе Джучи]</ref> «Өкіреш» атауы «үлкен бұқа» деген мағынаны береді. Алып денелі болғаннан болар, Құтлұқ Бұқаға Өкіреш лақапаты жабысып, шежіреде осы атпен қалған.<ref>[https://qazaqadebieti.kz/20250/batyrdy-kesenesinde-bol-an-gime Батырдың кесенесінде болған әңгіме]</ref> == Ұрпақтары == Найман шежіресіндегі бүкіл Қаптағай, Төлегетай ұрпақтары осы Құтлұқ Бұқадан тікелей тарайды. Тәуке ханның бас қолбасшысы болған Алдияр батыр, Абылайдың сенімді серігі болған Қабанбай батыр барлығы Құтлұқ Бұқаның тұқымдары. Бүгінгі таңда кемі 500 мыңға жуық, көбі миллиондаған найман руының өкілдері оның ұрпағы саналады.<ref>[https://yvision.kz/kk/post/kiresh-shal-48931 Шежіредегі Өкіреш Шал кім]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Алтын Орда]] [[Санат:Қазақ руларының арғы бабалары]] fvc92zaa0k8b1f1pwxej7vmlvej7w34 3480125 3480124 2025-06-15T06:12:06Z Sagzhan 29953 /* Өмірі */ 3480125 wikitext text/x-wiki '''Құтлұқ Бұқа''', шежіреде '''Өкіреш Ата''' — [[Алтын Орда]]ның беклербегі. [[Жәнібек хан (Алтын Орда)|Әз Жәнібек хан]]ның тұсында өмір сүрген және оның төрт қарашы-бегінің бірі болған. Қызыр ханның бас уәзірі болған. Бүгінгі [[қазақтар]]дың құрамындағы [[наймандар]]дың жартысына жуығы Құтлұқ Бұқадан тарайды. Құтлұқ Бұқа наймандардың шежіресінде Өкіреш деген атпен көрсетілген. == Өмірі == Деректерге сәйкес, ол [[Күшлік хан]]ның ұрпағы болған. Күшлік хан [[Жебе ноян]]ға қарсы шайқаста қаза болғаннан кейін, оның ұрпақтары шашырап кетеді. Жүз жылға жуық уақыт өткеннен кейін Күшліктің ұрпағы Құтлұқ Бұқа [[Алтын Орда]] мемлекетінде үлкен дәрежеге ие болып, ықпалды бектердің біріне айналады. [[Ұлы Дүрбелең]] дәуірінде белсенділік танытады. [[Өзбек хан]]ның жесірі Тайдулла ханым Маңғытайдың ұлы Қызырмен одақтасады. Келісім бойынша, Қызыр Тайдуллаға үйленіп, хандық билікті қолына алуы керек еді. Алайда араздық салдарынан Қызыр Тайдулланың ордасын тонап, Тайдулла Қызырды қуып шығады. 92 тайпаның 2 ғана қолдайтын Қызыр кетуге мәжбүр болады. Қызыр мен Тайдулланың араздығына Жәнібектің бектерінің бірі, дәл осы Құтлұқ Бұқа себеп болған делінеді. Құтлұқ Бұқа Қызырға Тайдулаға үйленбеуге кеңес береді.<ref>[https://e-history.kz/ru/news/show/4275 Гражданская война в Улусе Джучи]</ref> «Өкіреш» атауы «үлкен бұқа» деген мағынаны береді. Алып денелі болғаннан болар, Құтлұқ Бұқаға Өкіреш лақапаты жабысып, шежіреде осы атпен қалған.<ref>[https://qazaqadebieti.kz/20250/batyrdy-kesenesinde-bol-an-gime Батырдың кесенесінде болған әңгіме]</ref> == Ұрпақтары == Найман шежіресіндегі бүкіл Қаптағай, Төлегетай ұрпақтары осы Құтлұқ Бұқадан тікелей тарайды. Тәуке ханның бас қолбасшысы болған Алдияр батыр, Абылайдың сенімді серігі болған Қабанбай батыр барлығы Құтлұқ Бұқаның тұқымдары. Бүгінгі таңда кемі 500 мыңға жуық, көбі миллиондаған найман руының өкілдері оның ұрпағы саналады.<ref>[https://yvision.kz/kk/post/kiresh-shal-48931 Шежіредегі Өкіреш Шал кім]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Алтын Орда]] [[Санат:Қазақ руларының арғы бабалары]] 4v89j9u1iwlto82ls0jkp3xpj2rtvra 3480126 3480125 2025-06-15T06:15:48Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480126 wikitext text/x-wiki '''Құтлұқ Бұқа''', шежіреде '''Өкіреш Ата''' — 1351-1357 жылдары билік еткен [[Алтын Орда]]ның беклербегі. 1359 жылы Қырымның билеушісі болды, ол бұл лауазымда Құтлық Темірді алмастырған болатын. [[Жәнібек хан (Алтын Орда)|Әз Жәнібек хан]]ның тұсында өмір сүрген және оның төрт қарашы-бегінің бірі болған. Қызыр ханның бас уәзірі болған. Бүгінгі [[қазақтар]]дың құрамындағы [[наймандар]]дың жартысына жуығы Құтлұқ Бұқадан тарайды. Құтлұқ Бұқа наймандардың шежіресінде Өкіреш деген атпен көрсетілген. == Өмірі == Деректерге сәйкес, ол [[Күшлік хан]]ның ұрпағы болған. Күшлік хан [[Жебе ноян]]ға қарсы шайқаста қаза болғаннан кейін, оның ұрпақтары шашырап кетеді. Жүз жылға жуық уақыт өткеннен кейін Күшліктің ұрпағы Құтлұқ Бұқа [[Алтын Орда]] мемлекетінде үлкен дәрежеге ие болып, ықпалды бектердің біріне айналады. [[Ұлы Дүрбелең]] дәуірінде белсенділік танытады. [[Өзбек хан]]ның жесірі Тайдулла ханым Маңғытайдың ұлы Қызырмен одақтасады. Келісім бойынша, Қызыр Тайдуллаға үйленіп, хандық билікті қолына алуы керек еді. Алайда араздық салдарынан Қызыр Тайдулланың ордасын тонап, Тайдулла Қызырды қуып шығады. 92 тайпаның 2 ғана қолдайтын Қызыр кетуге мәжбүр болады. Қызыр мен Тайдулланың араздығына Жәнібектің бектерінің бірі, дәл осы Құтлұқ Бұқа себеп болған делінеді. Құтлұқ Бұқа Қызырға Тайдулаға үйленбеуге кеңес береді.<ref>[https://e-history.kz/ru/news/show/4275 Гражданская война в Улусе Джучи]</ref> «Өкіреш» атауы «үлкен бұқа» деген мағынаны береді. Алып денелі болғаннан болар, Құтлұқ Бұқаға Өкіреш лақапаты жабысып, шежіреде осы атпен қалған.<ref>[https://qazaqadebieti.kz/20250/batyrdy-kesenesinde-bol-an-gime Батырдың кесенесінде болған әңгіме]</ref> == Ұрпақтары == Найман шежіресіндегі бүкіл Қаптағай, Төлегетай ұрпақтары осы Құтлұқ Бұқадан тікелей тарайды. Тәуке ханның бас қолбасшысы болған Алдияр батыр, Абылайдың сенімді серігі болған Қабанбай батыр барлығы Құтлұқ Бұқаның тұқымдары. Бүгінгі таңда кемі 500 мыңға жуық, көбі миллиондаған найман руының өкілдері оның ұрпағы саналады.<ref>[https://yvision.kz/kk/post/kiresh-shal-48931 Шежіредегі Өкіреш Шал кім]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Алтын Орда]] [[Санат:Қазақ руларының арғы бабалары]] nwnro9h3ml2eiy3gsftleodq4ruy3o2 3480127 3480126 2025-06-15T06:22:46Z Sagzhan 29953 «[[Санат:Алтын Орда билері|Алтын Орда билері]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) 3480127 wikitext text/x-wiki '''Құтлұқ Бұқа''', шежіреде '''Өкіреш Ата''' — 1351-1357 жылдары билік еткен [[Алтын Орда]]ның беклербегі. 1359 жылы Қырымның билеушісі болды, ол бұл лауазымда Құтлық Темірді алмастырған болатын. [[Жәнібек хан (Алтын Орда)|Әз Жәнібек хан]]ның тұсында өмір сүрген және оның төрт қарашы-бегінің бірі болған. Қызыр ханның бас уәзірі болған. Бүгінгі [[қазақтар]]дың құрамындағы [[наймандар]]дың жартысына жуығы Құтлұқ Бұқадан тарайды. Құтлұқ Бұқа наймандардың шежіресінде Өкіреш деген атпен көрсетілген. == Өмірі == Деректерге сәйкес, ол [[Күшлік хан]]ның ұрпағы болған. Күшлік хан [[Жебе ноян]]ға қарсы шайқаста қаза болғаннан кейін, оның ұрпақтары шашырап кетеді. Жүз жылға жуық уақыт өткеннен кейін Күшліктің ұрпағы Құтлұқ Бұқа [[Алтын Орда]] мемлекетінде үлкен дәрежеге ие болып, ықпалды бектердің біріне айналады. [[Ұлы Дүрбелең]] дәуірінде белсенділік танытады. [[Өзбек хан]]ның жесірі Тайдулла ханым Маңғытайдың ұлы Қызырмен одақтасады. Келісім бойынша, Қызыр Тайдуллаға үйленіп, хандық билікті қолына алуы керек еді. Алайда араздық салдарынан Қызыр Тайдулланың ордасын тонап, Тайдулла Қызырды қуып шығады. 92 тайпаның 2 ғана қолдайтын Қызыр кетуге мәжбүр болады. Қызыр мен Тайдулланың араздығына Жәнібектің бектерінің бірі, дәл осы Құтлұқ Бұқа себеп болған делінеді. Құтлұқ Бұқа Қызырға Тайдулаға үйленбеуге кеңес береді.<ref>[https://e-history.kz/ru/news/show/4275 Гражданская война в Улусе Джучи]</ref> «Өкіреш» атауы «үлкен бұқа» деген мағынаны береді. Алып денелі болғаннан болар, Құтлұқ Бұқаға Өкіреш лақапаты жабысып, шежіреде осы атпен қалған.<ref>[https://qazaqadebieti.kz/20250/batyrdy-kesenesinde-bol-an-gime Батырдың кесенесінде болған әңгіме]</ref> == Ұрпақтары == Найман шежіресіндегі бүкіл Қаптағай, Төлегетай ұрпақтары осы Құтлұқ Бұқадан тікелей тарайды. Тәуке ханның бас қолбасшысы болған Алдияр батыр, Абылайдың сенімді серігі болған Қабанбай батыр барлығы Құтлұқ Бұқаның тұқымдары. Бүгінгі таңда кемі 500 мыңға жуық, көбі миллиондаған найман руының өкілдері оның ұрпағы саналады.<ref>[https://yvision.kz/kk/post/kiresh-shal-48931 Шежіредегі Өкіреш Шал кім]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Алтын Орда]] [[Санат:Қазақ руларының арғы бабалары]] [[Санат:Алтын Орда билері]] cfvhz49pxudsa2duh7159x39lek2cne 0 760353 3479984 3477116 2025-06-14T16:58:39Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 3479984 wikitext text/x-wiki {{Футболшы | есімі = Дәурен Жұмат | туған күні = 2.3.1999 | позиция = жартылай қорғаушы | қазіргі клуб = {{ту|Қазақстан}} [[Оқжетпес]] | номері = 10 | азаматтығы= {{ту|Қазақстан}} [[Қазақстан]]| | клубтары = {{футбол карьерасы |2018—2019|{{ту|Қазақстан}} [[Тараз (футбол клубы)|Тараз Ж]]<ref>{{Cite web|url=https://int.soccerway.com/matches/2022/10/09/kazakhstan/premier-league/fc-taraz/fc-yesil-bogatyr-petropavlovsk/3752809/|title=Taraz vs. Kyzyl-Zhar - 9 October 2022 - Soccerway|website=int.soccerway.com|access-date=2024-05-27|archive-date=2024-05-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20240527145235/https://int.soccerway.com/matches/2022/10/09/kazakhstan/premier-league/fc-taraz/fc-yesil-bogatyr-petropavlovsk/3752809/|url-status=live}}</ref>|68 (11) |2020|{{ту|Қазақстан}} [[Мақтаарал (футбол клубы)|Мақтаарал]]|5 (0) |2021—2022|{{ту|Қазақстан}} [[Тараз (футбол клубы)|Тараз]]|5 (0) |2021|{{ту|Қазақстан}} [[Тараз (футбол клубы)|Тараз Ж]]|2 (1) |2021—2022|{{ту|Қазақстан}} [[Талас (футбол клубы, Қаратау)|Тараз-Қаратау]]|40 (9) |2023|{{ту|Қазақстан}} [[Мақтаарал (футбол клубы)|Мақтаарал]]|3 (0) |2023|{{ту|Қазақстан}} [[Мақтаарал (футбол клубы)|Мактаарал Ж]]|2 (0) |2023|{{аренда}}{{ту|Қазақстан}} [[Оқжетпес (футбол клубы)|Оқжетпес]]|9 (1) |2024—|{{ту|Қазақстан}} [[Оқжетпес (футбол клубы)|Оқжетпес]]|39 (14) }} |ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |2025—|{{футбол|Қазақстан}}|1 (0)}}}} '''Дәурен Азаматұлы Жұмат''' (2 наурыз 1999 жыл, [[Талас ауданы]], [[Жамбыл облысы]]) — қазақ футболшысы, "Оқжетпес" клубының шабуылшысы. == Карьерасы == Тараз футболының түлегі. 2018 жылы "Тараз-2" клубы сапында кәсіби карьерасын бастады. 2020 жылы премьер лигада ойнайтын "[[Мақтаарал (футбол клубы)|Мақтарал]]" сапына ауысты. 2023 жылы "[[Оқжетпес (футбол клубы)|Оқжетпеске]]" ауысты да, бір маусымнан соң бірінші лига жеңімпазы атанды. 2025 жылғы маусымда жақсы өнер көрсетіп, [[Қазақстан Ұлттық футбол құрамасы|Қазақстан құрамасының]] бас бапкері [[Әли Ханалыұлы Әлиев|Әли Әлиевтің]] көзіне түсіп, ұлттық құрама оқу-жаттығу жиындарына шақырту алды. == Жетістіктері == '''Оқжетпес''' * [[Футболдан Қазақстан бірінші лигасы|1 лига]] жеңімпазы: 2024 == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == *[https://www.transfermarkt.com/transfermarkt/profil/spieler/681522 Профилі] {{Сыртқы сілтемелер}} [[Санат:Қазақстан футболшылары]] [[Санат:Мақтаарал ФК ойыншылары]] [[Санат:Тараз ФК ойыншылары]] [[Санат:Талас Қаратау ФК ойыншылары]] [[Санат:Оқжетпес ФК ойыншылары]] ph4dqiifuoifc9hs0a1tb8bj2m8x16q 3479985 3479984 2025-06-14T16:58:59Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 «[[Санат:Қазақстан Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары|Қазақстан Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) 3479985 wikitext text/x-wiki {{Футболшы | есімі = Дәурен Жұмат | туған күні = 2.3.1999 | позиция = жартылай қорғаушы | қазіргі клуб = {{ту|Қазақстан}} [[Оқжетпес]] | номері = 10 | азаматтығы= {{ту|Қазақстан}} [[Қазақстан]]| | клубтары = {{футбол карьерасы |2018—2019|{{ту|Қазақстан}} [[Тараз (футбол клубы)|Тараз Ж]]<ref>{{Cite web|url=https://int.soccerway.com/matches/2022/10/09/kazakhstan/premier-league/fc-taraz/fc-yesil-bogatyr-petropavlovsk/3752809/|title=Taraz vs. Kyzyl-Zhar - 9 October 2022 - Soccerway|website=int.soccerway.com|access-date=2024-05-27|archive-date=2024-05-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20240527145235/https://int.soccerway.com/matches/2022/10/09/kazakhstan/premier-league/fc-taraz/fc-yesil-bogatyr-petropavlovsk/3752809/|url-status=live}}</ref>|68 (11) |2020|{{ту|Қазақстан}} [[Мақтаарал (футбол клубы)|Мақтаарал]]|5 (0) |2021—2022|{{ту|Қазақстан}} [[Тараз (футбол клубы)|Тараз]]|5 (0) |2021|{{ту|Қазақстан}} [[Тараз (футбол клубы)|Тараз Ж]]|2 (1) |2021—2022|{{ту|Қазақстан}} [[Талас (футбол клубы, Қаратау)|Тараз-Қаратау]]|40 (9) |2023|{{ту|Қазақстан}} [[Мақтаарал (футбол клубы)|Мақтаарал]]|3 (0) |2023|{{ту|Қазақстан}} [[Мақтаарал (футбол клубы)|Мактаарал Ж]]|2 (0) |2023|{{аренда}}{{ту|Қазақстан}} [[Оқжетпес (футбол клубы)|Оқжетпес]]|9 (1) |2024—|{{ту|Қазақстан}} [[Оқжетпес (футбол клубы)|Оқжетпес]]|39 (14) }} |ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |2025—|{{футбол|Қазақстан}}|1 (0)}}}} '''Дәурен Азаматұлы Жұмат''' (2 наурыз 1999 жыл, [[Талас ауданы]], [[Жамбыл облысы]]) — қазақ футболшысы, "Оқжетпес" клубының шабуылшысы. == Карьерасы == Тараз футболының түлегі. 2018 жылы "Тараз-2" клубы сапында кәсіби карьерасын бастады. 2020 жылы премьер лигада ойнайтын "[[Мақтаарал (футбол клубы)|Мақтарал]]" сапына ауысты. 2023 жылы "[[Оқжетпес (футбол клубы)|Оқжетпеске]]" ауысты да, бір маусымнан соң бірінші лига жеңімпазы атанды. 2025 жылғы маусымда жақсы өнер көрсетіп, [[Қазақстан Ұлттық футбол құрамасы|Қазақстан құрамасының]] бас бапкері [[Әли Ханалыұлы Әлиев|Әли Әлиевтің]] көзіне түсіп, ұлттық құрама оқу-жаттығу жиындарына шақырту алды. == Жетістіктері == '''Оқжетпес''' * [[Футболдан Қазақстан бірінші лигасы|1 лига]] жеңімпазы: 2024 == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == *[https://www.transfermarkt.com/transfermarkt/profil/spieler/681522 Профилі] {{Сыртқы сілтемелер}} [[Санат:Қазақстан футболшылары]] [[Санат:Мақтаарал ФК ойыншылары]] [[Санат:Тараз ФК ойыншылары]] [[Санат:Талас Қаратау ФК ойыншылары]] [[Санат:Оқжетпес ФК ойыншылары]] [[Санат:Қазақстан Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]] 1yhdczhgfnba5bbuznw63r1bbzdyi7e 0 760719 3479983 3479712 2025-06-14T16:50:57Z Epoxa-HH 100258 қосымша ақпарат және сілтемелер 3479983 wikitext text/x-wiki '''Екінші Пелопоннес соғысы''' (б.з.д. 431–404), көбінесе жай ғана '''Пелопоннес соғысы''' ([[Ежелгі грек тілі|көне грекше]]: Πόλεμος τῶν Πελοποννησίων, транслитерациясы: Pólemos tō̃n Peloponnēsíōn) деп аталады, бұл [[Ежелгі Грекия|грек әлеміндегі]] үстемдік үшін [[Ежелгі Афина|Афина]] мен [[Спарта]] және олардың одақтастары арасында болған соғыс. Соғыс [[Ахемен әулеті|Парсы империясының]] Спартаға қолдау көрсету арқылы араласқанға дейін шешілмей тұрды. [[Лисандр]] бастаған Спарта флоты (Парсыдан алынған субсидиялармен салынған) ақырында Афинаны жеңіп, Грекиядағы [[Спартаның гегемониясы|Спартаның гегемония]] кезеңін бастады. Ежелгі Афина мен Спарта сияқты [[Қала-мемлекеті|қала-мемлекеттер]] арасында ежелден бері қайшылықтар болған. Бұл қайшылықтардың едәуір бөлігі мемлекеттердің [[Саяси жүйе|саяси құрылымдарының]] айырмашылығынан туындады. Ежелгі Афина [[демократия]] ретінде танылса, Спартада билік [[Олигархия|олигархияның]] қолында болды. Одақтас [[Полис (ежелгі қала)|полистерде]] екі жақ та өздеріне ұқсас мемлекеттік жүйені орнықтыруға тырысты. Саяси қайшылықтарды тіпті халықтың шығу тегі де ушықтырды: афиналықтар (сондай-ақ олардың көптеген одақтастары) [[Ионийлықтар|ионийліктер]] болса, ал спарталықтар мен олардың одақтастары негізінен [[Дорийлықтар|дорийліктер]] еді. Тарихшылар әдетте соғысты үш кезеңге бөледі.<ref>[https://academic.mu.edu/meissnerd/thucydides.html Thucydides and the Peloponnesian War] ''academic.mu.edu''.</ref><ref>Deepak Malhotra. [https://www.library.hbs.edu/working-knowledge/what-historys-biggest-wars-teach-us-about-leading-in-peace What History's Biggest Wars Teach Us About Leading in Peace] ''HBS Working Knowledge''.</ref> Бірінші кезеңі (б.з.д. 431–421) Спарта патшасы [[Архидам II|Архидам II-нің]] атымен аталған Он жылдық соғыс немесе [[Архидам соғысы]] деп аталды; ол [[Пелопоннес одағы|Пелопоннес лигасының]] (Спартаның одақтастары желісі) толық [[гоплит]] әскерімен [[Аттика|Аттикаға]] бірнеше рет басып кірді. Афинаның [[Ұзын қабырғалар|Ұзын қабырғалары]] бұл стратегияны тиімсіз етті, ал [[Бірінші Афина теңіз одағы|Делос лигасындағы]] Афинаның қуатты флоты Пелопоннес жағалауына шабуыл жасап, Спартаға қарсы көтерілістерді өршітуге тырысты. Б.з.д. 421 жылы [[Никий бітімі]] жасалып, ол б.з.д. 413 жылға дейін созылды. Бұл уақытта бірнеше делдалдық шайқастар болды, оның ішінде б.з.д. 418 жылы Спарта [[Элида]], [[Мантинея]] (екеуі де бұрынғы Спарта одақтастары), [[Аргос]] және Афинадан құралған біріккен әскерді жеңген [[Мантинея шайқасы]]. Ең маңызды оқиға — б.з.д. 415–413 жылдар аралығындағы [[Сицилия жорығы]] болды, онда Афина Спартаның одақтасы [[Сиракузы|Сиракузыны]] басып алмақ болып, өзінің флотын дерлік толықтай жоғалтты. Сицилия апаты соғыстың үшінші кезеңін (б.з.д. 413–404), яғни [[Декелея соғысы|Декелея соғысы немесе Иония соғысы]] деп аталатын кезеңді бастады. Бұл кезде Парсы империясы Спартаны қолдап, [[Грек-парсы соғыстары|Парсы соғыстары]] аяқталғаннан кейін Делос лигасына қосылған [[Кіші Азия|Кіші Азиядағы]] грек қалаларының үстемдігін қайтарып алмақ болды. Парсы қаржысының көмегімен Спарта Лисандр басқарған үлкен флот жасақтап, Эгей теңізінде, әсіресе б.з.д. 405 жылы [[Эгоспотамос шайқасы|Эгоспотамоста]], бірқатар шешуші жеңістерге жетті. Келесі жылы Афина берілу актісіне қол қойып, бүкіл империясынан айырылды. Лисандр [[Бірінші Афина теңіз одағы|Делос лигасының]] бұрынғы мүшелеріне, соның ішінде Афинаға, қуыршақ [[Олигархия|олигархияларды]] орнатып, Афинада бұл режим «[[Отыз тиран]]<nowiki/>» деп аталды. Пелопоннес соғысынан кейін он жылдан соң [[Коринф соғысы]] (б.з.д. 394–386) басталды; ол нақты шешімсіз аяқталғанымен, Афинаның Спартадан тәуелсіздігін қалпына келтіруге көмектесті. Пелопоннес соғысы ежелгі грек әлемін өзгертті. Соғысқа дейін Грекияның ең күшті қала-мемлекеті болған Афина дерлік толық бағындырылған күйге түсті, ал Спарта Грекияның жетекші билеуші мемлекет ретінде орнықты. Соғыстың экономикалық шығындары бүкіл Грекияға әсер етті, Пелопоннес аймағында кедейшілік жайлап, Афина күйреп, соғысқа дейінгі дәуірдегі әл-ауқатын ешқашан қалпына келтіре алмады.<ref name=":0">Kagan, Donald (2003). ''The Peloponnesian War''. New York: Viking Press. ISBN 978-0-670-03211-2.</ref><ref name=":1">Fine, John V. A. (1983). ''The Ancient Greeks: A Critical History''. Cambridge, Massachusetts: Belknap Press. ISBN 978-0-674-03314-6.</ref> Сонымен қатар, соғыс грек қоғамына да астарлы өзгерістер әкелді. Демократиялық Афина мен олигархиялық Спарта арасындағы қақтығыс, олардың әрқайсысы басқа мемлекеттердегі өздеріне ыңғайлы саяси топтарды қолдағандықтан, грек әлемінде соғысты жиі оқиғаға айналдырды. [[Ежелгі Грекия әскери ісі|Ежелгі грек соғысы]] бастапқыда шектелген әрі формалды сипатта болғанымен, Пелопоннес соғысы [[Қала-мемлекеті|қала-мемлекеттер]] арасындағы жаппай қырғынға айналып, зорлық-зомбылыққа толы болды. Діни және мәдени тыйымдарды бұзып, ауыл шаруашылығын күйретіп, бүтіндей қалаларды қиратып, Пелопоннес соғысы б.з.д. V ғасырдың және Грекияның [[Классикалық Грекия|алтын дәуірінің]] қайғылы аяқталуын көрсетті.<ref name=":0" /> == Тарихи дереккөздер == Пелопоннес соғысы — замандастарының айтарлықтай көп куәгерлік деректері сақталған алғашқы әскери қақтығыс. Бұл соғыстың негізгі тарихи дереккөзі — [[Фукидид|Фукидидтің]] «''[[Тарих (Фукидид)|Пелопоннес соғысының тарихы]]''» атты еңбегі. Оның еңбегі тарихи ғылымның дамуына зор ықпал етіп, Пелопоннес соғысын және сол кездегі әлемді қазіргі заманда қалай қабылдайтынымызға айтарлықтай әсер етті.<ref>''Дж. В. А. Файн'' Древние греки: критическая история, с. 442</ref> Ол бұл еңбегін соғыс басталысымен жаза бастағанын, деректерін тікелей куәгерлерден алғанын және өзі де көрген оқиғаларды қамтығанын атап көрсетеді. Соғыстың алғашқы кезеңінде шайқасқан афиналық болған Фукидид б.з.д. 423 жылы жер аударылып, өмірінің қалған бөлігін Пелопоннес аймағында өткізіп, деректер жинап, еңбегін жазумен айналысты. Ғалымдар Фукидидті сенімді әрі екі жаққа да бейтарап деп санайды.<ref name=":1" /> Бір ерекшелігі — оның еңбегіндегі ұзақ баяндамалар, олардың өзі де бұл сөздердің дәлме-дәл жазбасы емес, жалпы айтылған ойларды өз түсінігімен жеткізгенін мойындайды.<ref>Morley, Neville (13 September 2021). [https://books.google.kz/books?id=mPk_EAAAQBAJ&dq=thucydides+reliability&pg=PA43&redir_esc=y#v=onepage&q=thucydides%20reliability&f=false "Thucydides Legacy in Grand Strategy".] In Balzacq, Thierry; Krebs, Ronald R. (eds.). ''The Oxford Handbook of Grand Strategy''. Oxford University Press. pp. 41–56. ISBN 978-0-19-257662-0.</ref> Еңбек соғысқа дейінгі бірнеше жылды қамтып, оның басталу себептерін түсіндіріп, содан кейін оқиғаларды жыл сайын баяндайды. Фукидид еңбегінің басты кемшілігі — оның толық аяқталмағаны: мәтін б.з.д. 411 жылы соғыстың аяқталуынан жеті жыл бұрын үзіліп қалады. Бұл оқиғаны Фукидидтің замандасы [[Ксенофонт]] жалғастырды, оның «[[Грек тарихы]]<nowiki/>» еңбегінің бірінші кітабында баяндалды. Ксенофонттың еңбегі — Фукидидтің дәстүрлі түсінігіндегі «тарих» емес, керісінше оқиғалармен таныс оқырманға арналған [[Естеліктер|естеліктерге]] ұқсайды. Бұл еңбек Фукидидтің соңғы сөйлемінен бірден басталып, соғыстың аяқталуы мен оның салдарын баяндайды. Афинада дүниеге келген [[Ксенофонт]] әскери қызметін [[Жалдамалы сарбаз|жалдамалы]] [[Жалдамалы сарбаз|сарбаз]] ретінде [[Ахемен әулеті|Парсы империясында]] және [[Кіші Азия]], [[Фракия]] мен Грекияда Спарта жағында соғысып өткізді. Осы әрекеттері үшін Афинадан қуылып, Спартада өмір сүрді, онда соғыстан шамамен 40 жыл өткен соң «[[Грек тарихы|Грек тарихын]]<nowiki/>» жазды. Оның еңбегі әдетте Спартаға бүйрегі бұрады деп есептеледі.<ref>Gatto, Martina. [https://bmcr.brynmawr.edu/2022/2022.04.23/ "Review of: Xenophon and Sparta".] ''Bryn Mawr Classical Review''. ISSN 1055-7660</ref> Ксенофонттың еңбегі өте біржақты және өзіне жағымсыз ақпаратты жиі елемейді; мысалы, Эллада тарихында үлкен рөл атқарған [[Пелопид]] пен [[Эпаминонд]] туралы мүлдем дерлік айтпайды. Сондықтан тарихшылар оның еңбегін аса сақтықпен пайдаланады. Қалған көне еңбектер соғыс туралы кейінірек жазылған және бізге тек үзінділер күйінде жеткен. Сицилиялық тарихшы [[Диодор Сицилиялық]] өзінің «[[Тарихи кітапхана|Тарихи кітапханасының]]<nowiki/>» 12 және 13-кітаптарында соғыс туралы қысқаша баяндама ұсынады. Б.з.д. I ғасырда жазылған бұл еңбектердің дереккөзі соғыстан кейінгі ғасырда жазылған [[Эфор Кималық|Эфордың]] әмбебап тарихы болған деген пікір бар, бірақ бұл еңбек қазіргі уақытта [[Жоғалған ежелгі шығармалар|жоғалған]]. Оның еңбегі тарихшылар тарапынан түрліше бағаланады, бірақ оның басты құндылығы — [[Ксенофонт|Ксенофонттың]] баяндауынан бөлек оқиғалардың өзге қырын ұсынатын жалғыз шығарма болуы. Рим-грек тарихшысы [[Плутарх]] өзінің «[[Салыстырмалы өмірнамалар (Плутарх)|Салыстырмалы өмірнамалар]]<nowiki/>» соғыстағы төрт ірі қолбасшының ([[Перикл]], [[Никий]], [[Алкивиад]] және [[Лисандр]]) өмірбаянын жазды. Плутархтың басты назары осы адамдардың мінезі мен адамгершілігіне аударылғанымен, ол соғыс барысына қатысты басқа дереккөздерде кездеспейтін кейбір мәліметтерді де келтіреді. Плутарх бірінші кезекте өмірбаяншы және моралист болғанымен, қазіргі заманғы тарихшылар оның еңбектерінен пайдалы ақпарат алады. Б.з. I ғасырында жазылған бұл еңбегін Плутарх қазіргі кезде жоғалып кеткен деп есептелетін ертеректегі еңбектерге сүйене отырып жазған. Соғыс туралы мәліметтердің шектеулі бөлігі [[эпиграфика]] мен [[Археология|археологиядан]] алынады, мысалы, [[Амфиполь]] қабырғалары мен [[Брасид|Брасидтың]] қабірі, олар XX ғасырда қазылып алынған. Соғыс кезінде салынған кейбір ғимараттар мен өнер туындылары біздің заманымызға дейін сақталған, мысалы, Афинадағы [[Эрехтейон]] ғибадатханасы мен Гегесоның құлпытасы. Бұлар әскери әрекеттер туралы ақпарат бермегенімен, соғыс кезіндегі азаматтық өмірді көрсетеді. Афиналық [[Аристофан|Аристофанның]] бірнеше пьесалары (әсіресе «[[Бейбітшілік (комедия)|Бейбітшілік]]<nowiki/>» пен «[[Лисистрата]]<nowiki/>») соғыс кезінде жазылып, сол дәуірде қойылған, бірақ олар тарихи емес, сатиралық шығарма ретінде саналады. == Пентеконтаэтия (елужылдық кезең) == [[Фукидид]] Спарта Пелопоннес соғысын б.з.д. 431 жылы «афиналықтардың күшеюінен қорыққаны үшін» бастаған деп есептеді, өйткені ол кезде «Афина Элладаның көп бөлігін бағындырып үлгерген еді».<ref name=":2">[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0200&redirect=true "Thucydides, The Peloponnesian War, Book 1, chapter 1"] ''www.perseus.tufts.edu''.</ref> Шынында да, Пелопоннес соғысы басталар алдындағы елу жылдық кезең Афинаның Жерорта теңізіндегі ең күшті мемлекетке айналуымен ерекшеленді. Афина империясы бастапқыда Делос аралында қазынасы орналасқан Делос лигасы деп аталатын шағын полистер тобы ретінде құрылды — бұл лига грек-парсы соғыстарының аяқталғанын қамтамасыз ету мақсатында құрылған еді. Б.з.д. 480 жылы [[Парсылардың Грекияға екінші басып кіруі|парсылардың Грекияға басып кіруін]] тойтарып, [[Ежелгі Афина|Афина]] тез арада [[Иония]] мен [[Эгей аралдары|Эгей]] [[Эгей аралдары|архипеллагында]] парсыларға тәуелді аймақтарда [[Ахемен әулеті|Парсыларға]] қарсы соғысты жалғастырған грек мемлекеттерінің одағының көшбасшысына айналды. Мұның соңы Афинаның бірте-бірте империяға айналу кезеңімен аяқталды. Бұл кезең Фукидид атаған [[Пентеконтаэтия]] («елу жылдық») деп аталады. Афина парсыларға қарсы агрессивті соғыс жүргізіп, басқа қалаларға үстемдік ете бастады - Афина бастапқыда [[Бірінші Афина теңіз одағы|Делос лигасында]] көшбасшы рөлінде болса, кейінірек ол өз билігіне Спарта мен оның одақтастарынан басқа бүкіл Грекияны қаратты да, тарихта «Афиналық империя» деп аталатын кезең басталды.<ref name=":1" /> Ғасырдың ортасында парсылар [[Эгей теңізі]] жағалауындағы иеліктерінен бас тартуға мәжбүр болып, олар Афинаға тәуелді болды. Сонымен қатар, Афинаның күші едәуір өсті: бұрынғы тәуелсіз одақтастары тәуелді мемлекеттерге айналып, алым-салық төлеуге міндетті болды. Бұл қаражат Афинаға қуатты флот ұстауға мүмкіндік берді, ал ғасырдың ортасынан бастап ол қаладағы ауқымды қоғамдық ғимараттар салуға және қаланы көріктендіруге де пайдаланылды, бұл өз кезегінде наразылық туғызды.<ref name=":0" /> Афина мен Пелопоннес мемлекеттері (оның ішінде Спарта) арасындағы қайшылықтар Пентеконтаэтияның басында-ақ басталды. Парсылар Грекиядан кеткеннен кейін, Спарта Афина қабырғаларын қалпына келтіруге жол бермеуге тырысты (қабырғасыз Афина құрлықтық шабуылдарға осал болып, Спартаға тез бағынар еді), бірақ бұл әрекеті сәтсіз аяқталды. Фукидидтің айтуынша, спартандықтар сол кезде ешқандай шара қолданбағанымен, олар «өз мақсаттарына жете алмағандарына іштей қатты қапаланды». Мемлекеттер арасындағы қақтығыс б.з.д. 465 жылы Спартада [[Илоттар|илоттардың]] көтерілісі кезінде қайтадан басталды. Спартандықтар бұл көтерілісті басуға барлық одақтастарынан, оның ішінде афиналықтардан да көмек сұрады. Афина 4000 [[Гоплит|гоплиттен]] тұратын әскер жіберді, бірақ олар келгеннен кейін Спарта «көмек қажет емес» деп, афиналықтарды үйлеріне қайтарып жіберді (қалған одақтастар қала берді). Фукидидтің айтуынша, спартандықтар афиналықтардың көтерілісшілер жағына өтіп кетуінен қауіптеніп, олардан бас тартты. Бұған ашынған Афина Спартамен одағын бұзды. Ақыры көтерілісші илоттар өлтірілмеу және жер аударылу шартымен берілуге мәжбүр болды; Афина оларды [[Коринф шығанағы|Коринф шығанағының]] ең тар жерінде орналасқан стратегиялық маңызды [[Навпакт]] қаласына қоныстандырды.<ref name=":2" /> Бұл оқиғалардың нәтижесінде ашынған афиналықтар Спартамен одақтан шығып, оның ежелгі қарсыласы [[Аргос|Аргоспен]] және [[Фессалия|Фессалиямен]] одақ құрды. Б.з.д. 459 жылы Афина Пелопоннес одағына кіретін көршілері — [[Мегара]] мен [[Коринф]] арасындағы соғысты пайдаланып, Мегарамен одақ келісімін жасады. Осылайша, афиналықтар Коринф мойнағы мен Коринф шығанағында стратегиялық маңызды тірекке ие болды; бұған қоса, Афинаның [[Беотия|Беотиядағы]] ықпалы артты. Мұның бәрі Спартаның соғысқа кіруіне әкеліп соқты және «[[Бірінші Пелопоннес соғысы]]<nowiki/>» деп аталатын 15 жылдық қақтығыс басталды. Бұл соғыста Афина Аттиканың сыртындағы құрлықтық Грекияда өз иеліктерінен (оның ішінде Мегара мен Беотия) бас тартып, Спартаның бақылауына беруге мәжбүр болды, дегенмен Афина одағы құрамында [[Эгина]] аралы қала берді. Б.з.д. 446/445 жылғы қыста қол қойылған «[[Отыз жылдық бейбітшілік|Отыз жылдық бейбітшілікпен]]<nowiki/>» ресми түрде аяқталды<ref>Bagnall, Nigel (2006). ''The Peloponnesian War: Athens, Sparta and the Struggle for Greece''. New York: Thomas Dunne Books. ISBN 978-0-312-34215-9.</ref> және екі мемлекетке де өз одақтастарына бақылау жүргізу құқығын мойындады.<ref name=":0" /> == Бейбітшілік келісімін бұзылуы == Афина Эгей теңізі алабында өз үстемдігін орнатып, Қара теңіз маңындағы ықпалын күшейтіп жатқанда, Спарта мен оның одақтастары афиналықтардың іс-әрекеттеріне әзірге төзімділік танытты. Алайда, қуатты флоты мен мол ресурстары бар Афина [[Ұлы Грекия|Ұлы Грекияға]] (Оңтүстік Италия мен Сицилияға) ықпалын күшейте бастады. Афинаның батысқа қарай жылжуы Коринф үшін өлім қаупін төндірді, өйткені оның бүкіл саудасы батыс бағытында жүргізіліп келді, бұл Спартаның оқшаулануына және жалпы Пелопоннес одағына ауыр соққы болып тиді. Бұған не Спарта, не Коринф шыдай алмай, Афина экспансиясына қарсы барынша күшті шаралар қолдана бастады. Отыз жылдық бітім алғаш рет б.з.д. 440 жылы сынға түсті. Сол жылы Афинаның қуатты одақтасы [[Самос]] [[Самос соғысы|Афинаға қарсы көтеріліс жасады]]. Көтерілісшілер тез арада парсы [[Сатрап|сатрапынан]] қолдау тапты, ал Афина империясы бойынша көптеген көтерілістер шығу қаупіне тап болды. Спарта, егер араласпақ болса, империя тағдырын шешетін үлкен соғыстың басталуына себепші болар еді. Сондықтан Спарта өз одақтастарының құрылтайын шақырып, Афинамен соғыс мүмкіндігін талқылады. Спартаның қуатты одақтасы Коринф соғысқа араласуға қарсы болды, құрылтай Афинаға қарсы соғыс ашпауға дауыс берді. Афиналықтар көтерілісті басты, сондықтан бейбітшілік сақталды.<ref name=":0" /> Соғысқа тікелей себеп болған оқиғалар Афина мен Коринф арасындағы қатынастарға байланысты еді. Коринф өз отары — Керкирадан жеңілгеннен кейін, [[Керкира]] ешбір жаққа одақтас болмаған теңіз алпауыты болғандықтан, Коринф одақтас флот құра бастады. Бұл Афинаны алаңдатты, Керкира Афинадан көмек сұрап одақтасуды ұсынды. Афина [[Керкира]] мен Коринфпен келіссөздер жүргізіп, Керкирамен қорғаныс одағына кірді. [[Сибота шайқасы|Сибота шайқасында]] Афинаның бірнеше кемесі Коринф флотына Керкирааны басып алуға жол бермей, маңызды рөл атқарды. Отыз жылдық бейбітшілікті сақтау үшін Афина кемелеріне Коринф Керкираға басып кірмейінше соғысқа араласпауға бұйрық берді. Алайда Афина кемелері шайқасқа араласып, қосымша афиналық [[Трирема|триремалардың]] келуі Коринфті өз жеңісін пайдаланып кетуден бас тартуға мәжбүр етті, сол арқылы Керкира мен Афина флотын түгелдей құтқарды.<ref name=":2" /> Осыдан кейін Афина өзінің одақтасы әрі Коринфтың отары болған [[Халкидики]] түбегіндегі [[Потидея|Потидеяға]] қабырғаларын бұзуды, кепілдікке адамдарды Афинаға жіберуді, Коринф магистраттарын қызметтен босатып, Коринфтен жаңа магистраттарды қабылдамауды бұйырды.<ref name=":2" /> Бұған ашынған Коринф Потидеяны көтеріліске шақырып, көтерілсе оларды қолдайтынын айтты. [[Потидея шайқасы]] кезінде Коринф Потидеяға жасырын әскер жіберіп көмек көрсетті. Бұл іс жүзінде Отыз жылдық бейбітшілікті бұзу еді, өйткені ол келісім бойынша Делос лигасы мен Пелопоннес лигасы бір-бірінің ішкі ісіне араласпауы тиіс болатын. Бұдан әрі жағдайды ушықтырған оқиға Афинаның б.з.д. 433/2 жылы Мегара азаматтарына (бірінші Пелопоннес соғысынан кейін Спартаға қайтадан қосылған одақтас қала) сауда [[Санкция|санкцияларын]] енгізуі болды. Мегаралықтардың Гиера Оргас жерін қорлады деген айып тағылған еді. Бұл санкциялар, [[Мегаралық псефизм]] деп аталады, [[Фукидид]] тарапынан назарға алынбаған, алайда кейбір заманауи экономикалық тарихшылар Мегараның гүлденген Афина империясымен сауда жасауына тыйым салу Мегараға экономикалық күйреу әкелетінін айтып, бұл санкцияларды соғыстың негізгі себептерінің бірі ретінде қарастырады.<ref name=":1" /> Афинаны соғыстың басталуына кінәлі деп санайтын тарихшылар осы оқиғаны басты себеп ретінде көрсетеді.<ref>Buckley, Terry (2010). ''[https://search.worldcat.org/title/428731372 Aspects of Greek History 750–323 BC: A Source-Based Approach]'' New York: Routledge. ISBN 978-0-415-54976-9.</ref> Мәселе мынада еді: енді Афина мегаралық прецедентті пайдаланып, кез келген сылтаумен басқа мемлекеттердің кемелеріне өз порттарын жаба алатын еді. Осылайша, соғыссыз-ақ, Афина қалаған қалаға өз шарттарын қабылдатқызып, жеңілдіктерге қол жеткізе алатын еді. Спарта үшін кеме қатынасы еркіндігін сақтау аса маңызды болды, өйткені оның күшті флоты жоқ болатын. Спартадан келген бірнеше делегация бір ғана мәселені қайта-қайта көтеріп отырды — мегаралық псефизманы дереу жоюды талап етті. Спартаға қарсы мегаралық декретті ресми түрде жою емес, тек оның орындалмауы да жеткілікті еді. Бұл жағдайда бұл ақылға қонымды ымыралы шешім болар еді. Дәл осы кезеңде белгісіз жағдайда Мегарада Спартаға жіберілген афиналық елші қаза тапты. Содан кейін Афина халық жиналысы Мегараға соғыс жариялау туралы шешім қабылдады, ал мегаралық псефизманы жою мәселесі енді қозғалмады.<ref>Александр Кравчук. [https://www.goodreads.com/book/show/5380157 Перикл и Аспазия]</ref> Коринфтің өтінішімен 432 жылы Спартада Пелопоннес лигасының мүшелері, әсіресе Афинаға наразылық білдіргендер, Спарта жиналысына шақырылып, өз шағымдарын жеткізді. Бұл жиында шақырылмаған Афина делегациясы да сөз сөйлеуге рұқсат сұрап, ақыры Афиналықтар мен Коринфтіктер арасындағы пікірталасқа ұласты. Фукидидтің айтуынша, Коринфтіктер Спартаның осы уақытқа дейін әрекетсіздігін айыптап, егер Спарта әрекетсіз қала берсе, оның өзіне одақтассыз қалып, Афинаның ықпалына түсуі мүмкін екенін ескертті.<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Thuc.+1.68.1&redirect=true "Thucydides, History of the Peloponnesian War, THE FIRST BOOK, chapter 68"] ''www.perseus.tufts.edu''.</ref> Бұған жауап ретінде Афиналықтар Спарталықтарға Афинаның соғыс кезіндегі жетістіктері мен Парсыға қарсы күресін еске салып, мұндай қуатты мемлекетпен соғысудың қауіпті екенін айтып, Отыз жылдық бейбітшілікте көзделгендей аралық сотқа жүгінуді ұсынды.<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Thuc.+1.73.1&redirect=true "Thucydides, History of the Peloponnesian War, THE FIRST BOOK, chapter 73"] ''www.perseus.tufts.edu''.</ref> Осыдан кейін барлық одақтас елдердің елшілері жиналыстан шығып кетті. Спартандықтар өзара соғыстың артықшылықтары мен кемшіліктерін саралай бастады. Патша [[Архидам ІІ]] бірінші дәрежелі әскери алпауытымен соғыстың нәтижесі бұлыңғыр болғандықтан, абайлап саясат ұстануға шақырды. Ол қуатты флот болмаған жағдайда дипломатиялық жолмен әрекет етуге, одақтың экономикалық және әскери күшін арттыруға кеңес берді. Ол соғысқа қарсы шықса да, соғысқа құмар [[эфор]] [[Сфенелаид|Сфенелаидтың]] пікірі Спарта [[Экклезия (Спарта)|экклезиясында]] басым түсті - ол дереу соғыс жариялап, күтпеген жерден жеңіске жетуді, сөйтіп одақтық борышын орындауды ұсынды.<ref>De Sainte Croix, Geoffrey Ernest Maurice (1989). ''The Origins of the Peloponnesian War''. London: Duckworth Books. ISBN 978-0-7156-1728-1.</ref> Ақыры, Спарта жиналысы Афиналықтардың бейбітшілікті бұзды деп айыптап, соғыс жариялады.<ref name=":0" /> Афинаға бірнеше ультиматум қойылды, олардың ішінде әдейі орындалмайтын талаптар болды: [[Алкмеонидтер]] әулетін қуып жіберу ([[Перикл|Периклдің]] анасы осы әулеттен шыққан, оған үнемі «Килон қарғысы» деп аталатын оқиға еске салынып отырды), Афина теңіз одағын тарату, [[Потидея]] қоршауын тоқтату, Эгина тәуелсіздігін мойындау және Мегараға Афинамен сауда жасауға тыйымды алып тастау. == Архидам соғысы == Қақтығыстың алғашқы кезеңі (б.з.д. 431–421 жылдар) тарихнамада дәстүрлі түрде [[Архидам соғысы]] деп аталады. Бұл атау Пелопоннес одағының біріктірілген әскерлеріне қолбасшылық жасаған спартан патшасы Архидам II-нің есімімен байланысты. Спарта мен оның одақтастары (Коринфтен басқа) негізінен құрлықта соғыс жүргізуге қабілетті еді және оларды жеңу өте қиынға соғатын (әсіресе аңызға айналған [[Спарта әскері]] арқасында). Олар өте үлкен әскер жинай алатын еді; одақ көшбасшысы ретінде спартандықтар керемет жауынгерлер ретінде танымал еді. Ал Пелопоннес одағының флоты афиндық флоттың үштен бір бөлігіне ғана тең болып, оған қарсы тұра алмайтын. Афина империясы Аттика түбегінде, яғни Грекияның құрлықтық бөлігінде орналасса да, [[Эгей теңізі|Эгей теңізіндегі]] аралдарға дейін таралған еді. Осыған байланысты олар басқа стратегия дайындады. Афина өз байлығын осы аралдардан алынатын алым-салықтан жинады. Афина империясы теңіз флоты арқылы өз билігін сақтап тұрды. Сондықтан екі жақтың да шешуші шайқас жүргізуге мүмкіндігі аз болды. [[Архидам соғысы]] кезінде Спартаның стратегиясына сәйкес алдымен Аттикаға басып кіріп, Афина маңындағы жерлерге шабуыл жасап, жерлерді ойрандап, шешуші шайқаста афиндік әскерді талқандауды көздеді. Бұл шабуылдар Афинаның айналасындағы егістік жерлерді қиратты, бірақ Афина теңізге шығатын жолдарын сақтап қалды да, айтарлықтай зардап шеккен жоқ. Аттика халқы өз фермаларын тастап, Афинаны порт [[Пирей|Пиреймен]] жалғайтын [[Ұзын қабырғалар]] ішіне көшті. Соғыстың алғашқы жылының соңында [[Перикл]] өзінің әйгілі «[[Периклдің жерлеу сөзі|Жерлеу сөзін]]<nowiki/>» айтты (431 ж. б.з.д.). Соғыс Спарта одақтастары — [[Фивы (Грекия)|Фивылықтардың]] — [[Платея]] атты шағын қалаға 431 жылы 4 сәуірде күтпеген шабуылынан басталды.<ref>[https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.73095/page/n513/mode/2up?view=theater "Peloponnesian War"] The Encyclopaedia Britannica Vol Xvii</ref> Бұл қала [[Беотия|Беотияда]] орналасқанымен, ежелден Афинаның одақтасы еді. Ал фивылықтар Платеяны өз бақылауына өткізіп алмаса да, ең болмағанда оны [[Беотия одағы|беотиялық қалалар одағына]] қайтаруды көздеді. Қала қабырғалары соғыссыз уақыттағыдай күзетсіз болғандықтан, фивылықтардың 300-ден аса жауынгері мен екі [[беотарх]] басшылық еткен жасақ жасырын кіріп, платеяліктерді басқа беотиялық қалалармен одақтас болуға шақырды. Шабуылдаушылар бастапқыда тым агрессивті әрекет жасамады, тек базар алаңын басып алып, жергілікті жақтастарының қолдауына сенім артқандай болды. Дегенмен, олардың есебі дұрыс шықпады: платеяліктер қайта топтасып, беотиялықтардың саны аз екенін білген соң шабуылға шықты. Қысқа түнгі ұрыста фивылықтардың бір бөлігі жойылды, бір бөлігі қаладан шығып кете алды, ал қалған көпшілігі (180 адам) тұтқынға алынды. Негізгі фивы күштері кейінірек келіп жеткенде, олар қаланың айналасын тастап кетуге мәжбүр болды, бірақ тұтқындардың өмірі сақталады деген шарт қойылды. Фивылықтар кеткеннен кейін платеяліктер келісімді бұзып, тұтқындарды түгелдей өлтіріп тастады. Б. з. д. 431 жылдың мамыр айында пелопоннес әскерінің алпыс мыңдық жасағы Аттикаға басып кіріп, Афинаның айналасындағы жерлерді ойрандады. Б. з. д. 427 жылға дейін осындай шабуылдар жыл сайын (б. з. д. 429 жылдан басқа жылдары) қайталанып отырды, бірақ олардың әрқайсысы шамамен үш аптаға ғана созылды; ең ұзақ шабуыл (б. з. д. 430 жылы) қырық күнге ғана жалғасты. Оның себебі пелопоннес әскері бұрынғы [[гоплит]] соғыстарының дәстүріне сай негізінен азаматтық жасақ болғандықтан, сарбаздар үйіне оралып, егін жинауға қатысуы тиіс еді. Бұған қоса, спарталықтардың илоттарды (құлдарды) үнемі бақылауда ұстауы қажет болды, өйткені Спарта әскерлерінің ұзақ уақыт бойы болмауы олардың көтерілісіне әкеліп соғуы мүмкін еді. Афиналықтардың стратегиясын бастапқыда [[стратег]] [[Перикл]] басқарды. Ол Афиналықтарға Спартаның әлдеқайда көп әрі жақсы дайындалған [[Гоплит|гоплиттерімен]] ашық шайқастан аулақ болып, оның орнына Афина қарсыласынан айтарлықтай көп және жақсы дайындалған флотын соғыстың негізгі құралы ретінде пайдалануы тиіс болды. Жау шапқыншылығы болған жағдайда Аттикадағы ауылдық аймақтардың тұрғындары үйлерін тастап, Афина қорғандарының артына жасырынуы керек еді, ал азық-түлік пен басқа да тауарлар қалаға тек теңіз арқылы жеткізілуі тиіс болатын. Афинаның қаржылық жағдайы, ең алдымен одақтастары төлеген алымдардан құралғандықтан, олар мұндай тактиканың сәтті болатынына сенді. Афиналық флот — Грекияның ең қуатты теңіз күштері өзінің пелопоннес флотынан басым екенін дәлелдеп, екі шайқаста — [[Рион мүйісіндегі шайқас|Рион мүйісі]] мен [[Навпакттағы шайқас|Навпакт түбіндегі шайқастарда]] (б.з.д. 429 жыл) жеңіске жетіп, Пелопоннес жағалауына шабуыл жасай бастады. Спартандықтардың шабуылы афиналықтарды өздерінің бастапқы жоспарына сәйкес Аттика халқының барлығын қаланың қорғандарына эвакуациялауға мәжбүр етті. Қаланың ішінде босқындардың көптеп келуі халықтың тығыз орналасуына және халықтың көпшілігінің қарапайым баспанасының жоқтығына әкелді. Б.з.д. 430 жылы босқындарға лық толған Афинада індет өршіді (Фукидидтің мұқият сипаттап жазған белгілері бұл ауруды, бәлкім, [[Бөрітпе сүзек|сүзек ауруы]] деп көрсетеді; кейбір ғалымдар бұл ауруды [[оба]] ауруы деп те есептейді<ref>История Древней Греции под ред. В. И. Кузищина, с. 199</ref>; қазіргі молекулалық-генетикалық әдістер аурудың [[Іш сүзегі|іш сүзегінің]] қоздырғышы ([[Salmonella enterica subsp. enterica|Salmonella enterica subsp. enterica serovar Typhi]]<ref>''Papagrigorakis, Manolis J.; Yapijakis, Christos; Synodinos, Philippos N.; Baziotopoulou-Valavani, Effie.''[https://www.ijidonline.com/article/S1201-9712%2805%2900178-5/fulltext DNA examination of ancient dental pulp incriminates typhoid fever as a probable cause of the Plague of Athens] // International Journal of Infectious Diseases : journal. — 2006. — Vol. 10, no. 3. — P. 206—214. </ref>) арқылы таралғанын дәлелдеді). [[Оба]] халық тығыз орналасқан қалада тез таралып, ұзақ мерзімде Афинаның жеңілуіне айтарлықтай әсер етті. Ауру 30 000-нан астам азаматты, теңізшілер мен сарбаздарды, соның ішінде Перикл мен оның ұлдарын қырып кетті. Афинаның халқының шамамен үштен бірі мен екіден екісі аралығында адам шығыны болды. Соған сәйкес, Афинаның адам ресурсы күрт азайды, тіпті жалдамалы әскерлер індет жайлаған қалаға жалданудан бас тартты. Аурудан қорыққандықтан, Спартаның Аттикаға басып кіруі тоқтатылды, өйткені олардың сарбаздары індет жұқтырған дұшпанмен байланысудан бас тартты. [[Перикл]] қайтыс болғаннан кейін, афиналықтар оның консервативті, қорғаныс стратегиясынан біраз алыстап, Спарта мен оның одақтастарына соғыс ашу бағытында агрессивті стратегияға көшті. Дәл осы уақытта Афина демократиясында агрессивті топтардың көсемі [[Клеон]] ерекше рөл атқара бастады. Соғысты неғұрлым агрессивті жүргізуді және Периклдің қорғанысқа бағытталған саясатын доғаруды жақтаған Клеонның ықпалы айтарлықтай артты. Клеон ең алдымен Афина қоғамындағы радикалды-демократиялық элементтерге, әсіресе қалалық сауда мен қолөнер топтарына сүйенді. Жер иелері мен Аттикалық шаруаларға сүйенген және соғысты тоқтатып, бейбіт келісім жасауға ұмтылған бай жер иесі [[Никий]] басқарған қалыпты партия болды. Афинаның жағдайы біртіндеп жақсара бастағандықтан, Клеонның тобы біртіндеп Халық жиналысында үлкен ықпалға ие бола бастады.<ref>История Древней Греции под ред. В. И. Кузищина, с. 201</ref> Афина көптеген қиындықтарға қарамастан, соғыстың алғашқы кезеңіндегі ауыр соққыларға төтеп бере алды. Қулыққа толы жаңа стратег [[Демосфен (қолбасшы)|Демосфеннің]] (кейінгі атақты шешен [[Демосфен|Демосфенмен]] шатастырмау керек) әскери қолбасшылығымен Афиналықтар Пелопоннес жағалауын теңізден шауып, бірнеше жеңістерге жетті. Б.з.д. 429 жылы [[Митилена көтерілісі|көтеріліс]] жасаған Потидеяны ақырында басып алды. 427 жылы [[Лесбос]] аралындағы көтеріліс те сәтсіз аяқталды, сол кезде афиналықтар аралдың басты қаласы — [[Митилена|Митиленаны]] басып алды. Сол бекіністердің бірі [[Пилос|Пилостың]] жанындағы [[Сфактирия]] аралында орналасқан болатын, онда соғыстың бірінші кезеңінде Афина бағы ашылды. Клеонның ұсынысымен Афинаның Халық жиналысы тіпті аралдағы барлық ересек ерлерді өлтіру және әйелдер мен балаларды құлдыққа сату туралы шешім қабылдады; дегенмен, келесі күні бұл шешім өзгертіліп, тек [[Олигархия|олигархияны]] қолдаған мың адамды өлім жазасына кесу туралы шешім қабылданды. Б.з.д. 427 жылы [[Керкира]] аралында қанды қақтығыстар басталды. Себебі, Лесбос аралындағыдай, жергілікті ақсүйектер мен [[Демократия|демократияны]] жақтаушылар арасындағы өшпенділік еді. Азамат соғысында демократтар жеңіске жетіп, қарсыластарын қырып-жойды; арал Афина алпауыт мемлекетінің құрамында қалды, бірақ ол қатты әлсіреді. Сол жылы, б.з.д. 427 жылы, ұзаққа созылған [[Платея қоршауы|қоршаудан кейін]] Пелопоннес әскерлері мен Фивы әскерлері Платеяны басып алды. Қалған қорғаушылар өлім жазасына кесіліп, ал қала қиратылып тасталды. Б.з.д. 426 жылдан бастап Афина соғыс барысында бастаманы өз қолына алды. Бұған 427 жылы [[Форос|форостың]] (одақтастардан алынатын алым-салық) шамамен екі есе көбеюі ықпал етті. Сонымен қатар, 427 жылы шағын афиналық эскадра [[Сицилия|Сицилияға]] жіберіліп, одақтас қалалардың (әсіресе Регияның) көмегімен ондағы спарталық одақтастарға қарсы сәтті әскери әрекеттер жүргізді. Қайратты стратег [[Демосфен (қолбасшы)|Демосфеннің]] басшылығымен Афина Грекияның өз ішінде де бірқатар жетістіктерге жетті: соғыс [[Беотия]] мен [[Этолия]] жеріне ауыстырылды — Ольпы түбінде 3000 [[Гоплит|гоплиттен]] тұратын пелопоннес әскері [[Ольпы шайқасы|талқандалды]]; [[Никий]] Лаконикадан оңтүстікке қарай орналасқан [[Китира]] аралын басып алды; Пелопоннес жағалауында тірек бекеттерінің желісі құрылды. Б.з.д. 424 жылы афиналық әскерлер ел ішіндегі өз жақтастары — демократтардың қолдауына үміттеніп, екі жақтан Беотияға басып кіруді жоспарлады. Пилос маңындағы пост Спартаның құлдарға (илоттарға) тәуелділігін шебер пайдаланды; спарталық азаматтар сарбаз болуға дайындалып жатқанда, егін егіп, шаруа істейтін солар еді. Пилостың посты илоттардың қашып келетін жеріне айналды. Сондай-ақ, Афина постының маңында тұрған илоттардың көтеріліс шығара ма деген қорқыныш Спартаны бұл бекініске шабуыл жасауға итермеледі. Б.з.д. 425 жылы [[Пилос шайқасы|Пилос түбіндегі шайқаста]] [[Демосфен (қолбасшы)|Демосфен]] спарталықтарды алдап, [[Сфактирия]] аралындағы спарталық әскерді қоршауға алды. Ол оларды берілуге көндірмекші болды. Бірақ бірнеше аптадан кейін ол оларды тізе бүктіре алмады. Оның орнына тәжірибесіз [[Клеон]] бұл істі өзі аяқтаймын деп халық жиналысында мақтанып шығып, [[Сфактирия шайқасы|Сфактирия түбіндегі шайқаста]] үлкен жеңіске жетті. Күтпеген оқиғада Афина әскері қоршап алған 300 спарталық [[гоплит]] берілуге мәжбүр болды солардың ішінде 120 асыл [[спартиаттар]] . Осылайша Спартаның жеңілмейтіндігі туралы аңызға үлкен соққы тиді. Спартаға жасалған соққы күшті болғаны сонша, сондықтан спартандықтар бітім келісімін ұсынды. Алайда, Афиналықтар жақын арада түпкілікті жеңіске жетеміз деп күтіп, келісімге келмеді. Бұл шешімге Сфактирия құлағаннан кейін соғысты жалғастыруды жақтайтын партияның басшысы [[Клеон|Клеонның]] Афинаның ең ықпалды саясаткеріне айналуы да өз әсерін тигізді. Афиналықтар Сфактириядағы тұтқындарды Афинаға әкеліп, егер Пелопоннес әскері Аттикаға тағы басып кірсе, оларды өлтіреміз деп шешті. Дегенмен, көп ұзамай Афина Пелопоннес одағының күшін бағаламағаны белгілі болды. Спартандықтар Аттиканы тонауды тоқтатқанымен, афиналықтар сәтсіздіктерге ұшырай берді: Коринфке жасалған [[Солигея шайқасы|қону әрекеті]] қарсылас тарапынан тойтарылды, Сицилияда жергілікті полистердің бірлесуі афиналықтарды елге [[Гела конгрессі|қайтуға мәжбүр етті]]. Беотияны соғыстан шығару әрекеті де сәтсіз аяқталды: беотиялық билік демократтардың көтерілісін алдын ала білді де, Афинаның екі әскерінің бірін жеңіп, екіншісін Делий түбінде талқандады, сол шайқаста афиналық әскербасы [[Гиппократ (қолбасшы)|Гиппократ]] қаза тапты. Афиналықтар үшін ең үлкен сәтсіздік Фракияда күтіп тұрды: спартаның қолбасшысы [[Брасид]] өзіне одақтастар мен илоттардан құралған әскер жинап, бүкіл Грекияны кесіп өтіп, Афинаның Фракиядағы отары — Амфипольге жорық жасады. Амфиполь маңайындағы бірнеше [[күміс]] кеніштерін бақылап отырған болатын, ал ол Афинаның әскери қорын толтыруда маңызды рөл атқарды. Афиналықтар [[Фукидид|Фукидидтің]] басқаруымен жасақ жібергенімен, ол кешігіп келіп, Брасидтің Амфипольді басып алуына тосқауыл бола алмады. Сол себепті Фукидид айыпталып, жер аударылды. Бұл жағдай оның екі тараппен де сұхбаттасып, соғыстың тарихын жазуына түрткі болды. Афиналықтар Амфипольді қайтарып алмақ болғанда, [[Брасид]] пен [[Клеон]] екеуі де қаза тапты (қараңыз: [[Амфиполь шайқасы]]). Спарталықтар мен афиналықтар тұтқындарды Брасид басып алған қалаларға айырбастауға келісіп, уақытша бітімге келді. == Никий бітім келісімі == Соғысты қолдаған басты қайраткерлердің бірі [[Клеон]] мен [[Брасид|Брасидтың]] өлімімен бірге соғыс аяқталды. Дегенмен, бейбітшілік шарттарына қарамастан, тараптар бір-біріне басып алған аумақтарды қайтарған жоқ, тек тұтқындарды босатты. Елу жылға жасалған [[Никий бітім келісімі]] бар болғаны алты жылға ғана созылды. Бұл уақыт Пелопоннестің айналасында үздіксіз шағын қақтығыстармен өтті. Б.з.д. 421 жылы жасалған [[Никий бітім келісімі]] деп аталатын келісімде негізінен бұрынғы жағдайды қалпына келтіру көзделді: Спарта өз тұтқындарын қайтарып алуы, сондай-ақ Фракиядағы тірек бекеттерінен кетуі тиіс еді. Оның орнына Афина Пелопоннес жағалауындағы бекіністерін тапсырып, бірақ Мегараның екі айлағының бірін өзінде қалдыруға рұқсат алды. Алайда, тараптар шарттардың барлығын орындамағандықтан, екі жақтың да көңілі көп ұзамай суыды. Спарта әскері Амфиполисте тұра берді және оны Афинаға қайтаруға еш ниеттенген жоқ. Сол уақытта Афина да Пилос бекінісін босатпады. Бұған қоса, Спартаның одақтастары — әсіресе [[Коринф]] пен [[Фивы (Грекия)|Фивы]] — өз мүдделері келісімде ескерілмегеніне ренжіді. Бұл Пелопоннес одағы ішінде елеулі шиеленіс тудырды. Осыған байланысты Спарта, Никийдің делдалдығымен, Афинамен жаңа одақ құрды, бірақ оның іс жүзінде ешқандай мәні болмады. Бұл кезде Спарта белсенді әскери әрекеттерден бас тартты, бірақ оның кейбір одақтастары Пелопоннес одағынан шығу қажет деп есептеді. Олар Пелопоннес шығысындағы Спартаға тәуелсіз болған, демократиялық бағыттағы қуатты [[Аргос]] қаласының айналасына шоғырлана бастады. Себебі Аргос — өзі демократиялық қала және Спартаның ежелгі жауы — Спартаға қарсы одақты ұйымдастыра бастады. Соңында Аргос Афинамен де келісім жасап, амбициясы зор және ежелгі ақсүйек тектен шыққан [[Алкивиад]] Афинада Спартаға қарсы жаңа соғысқа дайындық жасап, Никийдің тепе-теңдік саясатын бұзды. Спарта бұған жауап ретінде Фивы мен Коринфпен одағын нығайтты; екеуі де Аргос одағына қосылмады. Осылайша, Аргос, [[Мантинея]] және [[Элида]] (оларда да Никий бейбітшілігіне наразылық нәтижесінде демократиялық күштер билікке келген) жаңа одақ құрды. Бастапқыда оған [[Коринф]] те қосылды, бірақ Афинамен даулардың жалғасуына байланысты Спарта жағына өтті. Бұл одаққа Афина аздап қолдау көрсетті және Пелопоннесте үстемдікке жетуге тырысты. Алайда б.з.д. 418 жылы [[Аргос]], [[Мантинея]], [[Аркадия]] және Афинаның біріккен күштері Мантинея шайқасында күйрей жеңілді; [[Мантинея шайқасы]] Пелопоннес соғысы кезінде Грекиядағы ең үлкен құрлықтағы шайқас болды. Шайқаста одақтастар бастапқыда сәттілікке жеткен, бірақ оны дамыта алмай, Спартаның таңдаулы күштеріне жеңіліп қалды. Бұл Спарта үшін толық жеңіс болды және қаланы стратегиялық жеңілістен құтқарды. Пелопоннес қалаларында Спарта одағының жақтастары жеңіске жетіп, [[олигархия]] орнады. Демократиялық альянс ыдырап, оның мүшелерінің көпшілігі қайтадан Пелопоннес одағына қосылды. Б.з.д. 416 жылдың жазында, Спартамен бітім кезінде, Афина бейтарап [[Милос]] аралына басып кіріп, одан Спартаға қарсы одақтас болуды немесе жойылуды талап етті. Милостықтар бұл талапты қабылдамады, сондықтан афиналық әскер олардың қаласын қоршап, қыста басып алды. Қала құлағаннан кейін афиналықтар ересек еркектердің бәрін өлтіріп, әйелдер мен балаларды [[Ежелгі Грекиядағы құлдық|құлдыққа]] сатты - Афинаның Милос аралын бағындыруы және оның халқын жазалау әрекеті (барлық еркектерін өлтіріп, әйелдер мен балаларды құлдыққа сату) адамзатқа қарсы қылмыс ретінде саналды. Бұл қылмысты алғаш [[Диагор Милостік]] әшкерелеп айтса, кейінірек [[Фукидид]] өзінің атақты "[[Милос диалогы|Милос диалогында]]" баяндап берді.<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.01.0200:book=5 "Thucydides, The Peloponnesian War, Book 5"] ''www.perseus.tufts.edu''.</ref><ref>Wolfgang Will: ''Der Untergang von Melos. Machtpolitik im Urteil des Thukydides und einiger Zeitgenossen.'' Bonn 2006, ISBN 3-7749-3441-X. S. 59–75 und 95–123</ref> == Сицилия жорығы == Құрлықтағы Грекияда жеңіліске ұшыраған соң, афиналықтар назарын Сицилияға аударды. Бұл жерде орналасқан грек қалалары өте бай болатын, ал аралдың басты қаласы — Сиракузы — Афинадан аса кішкентай емес еді. Соғыстың 17-ші жылында Афинаға Сицилиядағы одақтастары Сиракузы қаласының шабуылына ұшырағаны туралы хабар жетті. Сицилияны бағындыру Афинаға Пелопоннес одағынан үлкен артықшылық беріп, Афинаға орасан зор байлық әкелмек болды, әрі Спартаның ең маңызды одақтасы — [[Коринф|Коринфтің]] саудасына ауыр соққы тигізер еді. Бұған дейінгі соғыстың кезеңінде [[Пилос]], [[Керкира]] мен [[Навпакт]] маңында нығайған афиналықтар енді бұл бағытқа елеулі жорық әскерін жіберуді ойластыра бастады. [[Сиракузы]] — Сицилиядағы ең ірі қала еді. Оның халқы этникалық жағынан [[Дорийлықтар|дорийліктер]] болатын (спарталықтар сияқты), ал афиналықтар және олардың Сицилиядағы одақтастары [[Ионийлықтар|ионийліктер]] еді. Әскер жіберуге себеп — афиналықтардың одақтасы болған [[Сегеста]] (кей әдебиеттерде Эгеста) қаласының Селинунтпен соғыста көмек сұрауы еді, ал [[Селинунт]] Сиракузының қолдауына ие болатын. Афиналықтар одақтастарына көмек көрсетуге міндеттіміз деп санады. Сонымен қатар, олар Сицилияны түгел жаулап алуды армандады — бұл идеяны әсіресе [[Алкивиад]] қолдады және ол жорыққа қолбасшылық етті. Жорыққа қолбасшы ретінде [[Никий]], [[Ламах]] және Алкивиад тағайындалды. Жорыққа соңғы дайындықтар барысында Афина қаласындағы [[герма]] (діни мүсіндер) белгісіз адамдар тарапынан бүлінген. Осы оқиғадан кейін Алкивиад дінге қарсы қылмыс жасады деп айыпталды. Алкивиад өзін дереу соттауын талап етті, сол арқылы жорыққа шықпас бұрын өз кінәсіздігін дәлелдемек болды. Алайда, афиналықтар оны соттамай жатып жорыққа жіберді (көпшілік оны осылайша оңай құлату үшін істелді деп есептеді). Алкивиад Сицилияға келген соң, Афинаға сотқа шақырылды. Ол әділетсіз жазаға тартылудан қорқып, Спартаға қашып кетті. Сицилиядағы жорыққа енді [[Никий]] қолбасшылық ететін болды. Қашқан соң Алкивиад спарталықтарға афиналықтар Сицилияны [[Италия]] мен [[Карфаген|Карфагенді]] жаулап алуға арналған тірек алаңы ретінде пайдалануды, ал кейін сол жерлерден жиналған әскер мен байлықты Пелопоннеске қарсы соғысқа бағыттауды көздеп отыр деп хабарлады. Афина әскері 100-ден астам [[Трирема|триремадан]] және шамамен 5000 жаяу әскер мен жеңіл қаруланған жауынгерлерден тұрды. Атты әскер саны небәрі 30-ға жуық болғандықтан, үлкен әрі жақсы дайындалған сиракузылық атты әскерге төтеп бере алмады. Сицилияға түскеннен кейін бірнеше қала Афина жағына өтті. Бірақ шабуыл жасаудың орнына, Никий кейінге шегінді. Осылайша, б.з.д. 415 ж. әскери маусым Сиракузыға айтарлықтай зиян келтірместен аяқталды. Қыс келген соң, афиналықтар қысқы тұрақтарына оралып, одақтастарды тартуға көшті. Бұл кідіріс Сиракузыға Спартадан көмек сұрауға мүмкіндік берді. Спарта қолбасшысы [[Гилипп|Гилиппты]] көмекке жіберіп, ол Сицилияға келген соң бірнеше қала-мемлекеттерден әскер жинап, Сиракузыға көмекке келді. Ол сиракузылық әскердің басына өтіп, бірнеше шайқаста афиналықтарды жеңіп, қаланы басып кіруден қорғап қалды. Никий Афинаға қосымша күш сұрап хат жіберді. Демосфен бас қолбасшы ретінде жіберіліп, өз әскерімен Сицилияға келіп, Никийдің күштерімен бірікті. Тағы да шайқастар болды, бірақ афиналықтар жеңілді. Демосфен кері қайту керек екенін ұсынған, бірақ Никий бас тартты. Соңында ол келісіп еді, бірақ [[Айдың тұтылуы|ай тұтылуы]] сияқты жаман ырым кері шегінуді кейінге шегерді. Бұл кешігу ауыр соқты: афиналықтар Сиракузының Үлкен айлағында ірі теңіз шайқасына түсуге мәжбүр болды. Олар толық жеңіліс тапты. Никий мен Демосфен қалған әскерлерімен құрлық арқылы шегінбек болған, бірақ сиракузылық атты әскер оларды аяусыз қуып, қалғандарын қырып-жойды немесе құлдыққа түсірді. Сицилия жорығының тас-талқаны шығуы Афина үшін нағыз апатқа айналды. Қала қоя алатын гоплит жасағының үштен біріне жуығы мен флоттың үштен екісі қырылды, қаржылық ресурстар сарқылды. Грекиядағы афиналықтардың беделі күрт төмендеді, ал Афина ішінде Спартаға бүйрегі бұратын [[олигархия]] жақтастары бас көтере бастады; олигархиялық құпия ұйымдар — [[Гетерия|гетериялардың]] ықпалы арта түсті. Бұл жеңіліс соғыстың бетбұрыс нүктесіне айналды, дегенмен соғыс аяқталуға әлі алыс еді. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ежелгі Грекия соғыстары]] [[Санат:Пелопоннес соғысы]] f33yfif76s7iokbryjv5vqvjsv2m61g 0 760828 3479971 3478888 2025-06-14T14:55:30Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 /* Детальдар */ 3479971 wikitext text/x-wiki {{футбол матчы |атауы = УЕФА Ұлттар Лигасы 2024/25 |логотип = München_-_Allianz-Arena_(Luftbild).jpg |ені = 300px |турнир = [[УЕФА ұлттар лигасы 2024/25|УЕФА Ұлттар лигасы 2024/25]] |команда1 = [[Португалия]] |команда1ел = {{ту|Португалия}} |команда1есеп = 2 |команда2 = [[Испания]] |команда2ел = {{ту|Испания}} |команда2есеп = 2 |детальдар = Португалия пенальтилер сериясында 5:3 есебімен жеңіске жетті |дата = 8 маусым 2025 жыл |стадион = {{ту|Германия}} [[Альянц Арена]] |қала = [[Мюнхен]] |алдыңғы = [[УЕФА Ұлттар Лигасы 2022/23 (финал)|2023]] |келесі = ''2027'' }} '''[[УЕФА Ұлттар Лигасы|УЕФА Ұлттар Лигасының]] 2024/25 жылғы маусымдағы финалы''' ({{lang-en|2025 UEFA Nations League Final}}) — турнирдің 4-ші маусымының шешуші ойыны. 2025 жылы 8 маусымда Мюнхенде өтті. [[Португалия Ұлттық футбол құрамасы|Португалия]] құрамасы [[Испания Ұлттық футбол құрамасы|Испанияны]] пенальтилер сериясында ұтып, екінші рет турнир жеңімпазы атанды. Ойынның негізгі және қосымша уақыты 2:2 есебімен тең аяқталды. == Матч == === Детальдар === {{матч туралы есептеме |мерзімі= {{Start date|2025|6|8|df=y}} |команда1 = {{Футбол|Португалия|||R}} |есеп = 2:2 |команда2 = {{Футбол|Испания}} |голдар1 =[[Нуну Мендеш (футболшы, 2002)|Нуну Мендеш]] {{гол|26}}<br /> [[Криштиану Роналду|Роналду]] {{гол|61}} |голдар2 = [[Мартин Субименди]] {{гол|21}}<br /> [[Микель Оярсабаль]] {{гол|45}} |стадион = «[[Альянц Арена]]», [[Мюнхен]] |көрермендер = 65 852 |пенальти1=<br /> [[Гонсалу Рамуш]] {{пенгол}}<br /> [[Витор Феррейра]] {{пенгол}}<br /> [[Бруну Фернандеш]] {{пенгол}}<br /> [[Нуну Мендеш (футболшы, 2002)|Нуну Мендеш]] {{пенгол}}<br /> [[Рубен Невиш]] {{пенгол}} |пенальти=5:3 |пенальти2=<br /> {{пенгол}} [[Микель Мерино]]<br /> {{пенгол}} [[Алекс Баэна]]<br /> {{пенгол}} [[Иско]]<br /> {{пенмүлт|}} [[Альваро Мората]] }}</onlyinclude> {| width=92% |- |{{Футбол формасы |pattern_la = _por25H |pattern_b = _por25H |pattern_ra = _por25H |pattern_sh = _por25h |pattern_so = _por25hl |leftarm = DC0109 |body = DC0109 |rightarm = DC0109 |shorts = 2B4E48 |socks = DC0109 |title = Португалия<ref name="POR-ESP line-ups">{{Cite web |url=https://www.uefa.com/newsfiles/UNL/2025/2044949_LU.pdf |title=Tactical Line-ups – Final – Portugal v Spain |website=UEFA.com |publisher=[[УЕФА]] |date=8 маусым 2025 |lang=en}}</ref> }} |{{Футбол формасы |pattern_la = _esp24a |pattern_b = _esp24A |pattern_ra = _esp24a |pattern_sh = _esp24a |pattern_so = _esp24al |leftarm = F1FF91 |body = F1FF91 |rightarm = F1FF91 |shorts = F1FF91 |socks = F1FF91 |title = Испания<ref name="POR-ESP line-ups"/> }} |} {| width="100%" |valign="top" width="40%"| {| style="font-size:90%" cellspacing="0" cellpadding="0" |- !width=35| !!width=25| |- |ҚҚ ||'''1''' ||[[Диогу Кошта]] |- |Қ ||'''15''' ||[[Жуан Невеш]] || || {{Алаңнан|46}} |- |Қ ||'''3''' ||[[Рубен Диаш]] |- |Қ ||'''14'''||[[Гонсалу Инасиу]] || {{СҚ|19}} || {{Алаңнан|74}} |- |Қ ||'''25''' ||[[Нуну Мендеш (футболшы, 2002)|Нуну Мендеш]]|| {{СҚ|100}} |- |Ж ||'''10'''||[[Бернарду Силва]] || || {{Алаңнан|74}} |- |Ж ||'''23''' ||[[Витор Феррейра|Витинья]] |- |Ж ||'''20''' ||[[Педру Нету]] || {{СҚ|82}} || {{Алаңнан|106}} |- |Ж ||'''8'''||[[Бруну Фернандеш]] |- |Ж ||'''26'''||[[Франсишку Консейсау|Франсишку Консейсан]]|| || {{Алаңнан|46}} |- |Ш ||'''7'''||[[Криштиану Роналду]] ([[Капитан (футбол)|к]]) || || {{Алаңнан|88}} |- |colspan=3|'''Алаңға шыққандар:''' |- |Қ ||'''2'''||[[Нелсон Семеду|Нельсон Семеду]]|| || {{алаңға|46}} |- |Ж ||'''18'''||[[Рубен Невиш]] || || {{алаңға|46}} |- |Қ ||'''13'''||[[Ренату Вейга]] || || {{алаңға|74}} |- |Ш ||'''17'''||[[Рафаэл Леан]] || || {{алаңға|74}} |- |Ш ||'''17'''||[[Гонсалу Рамуш]] || || {{алаңға|88}} |- |Ш ||'''21'''||[[Диогу Жота]] || || {{алаңға|106}} |- |colspan=3|'''Бас бапкер:''' |- |colspan=3|{{ту|Испания}} [[Роберто Мартинес]] || {{СҚ|110}} |} |valign="top"|[[File:POR-ESP 2025-06-08.svg|300px]] |valign="top" width="50%"| {| style="font-size:90%; margin:auto" cellspacing="0" cellpadding="0" |- !width=35| !!width=25| |- |ҚҚ ||'''23''' ||[[Унаи Симон]] ([[Капитан (футбол)|к]]) |- |Қ ||'''12'''||[[Оскар Мингеса]] || || {{Алаңнан|92}} |- |Қ ||'''3''' ||[[Робен Ле Норман]] || {{СҚ|90+1}} |- |Қ ||'''12''' ||[[Дин Хёйсен]] |- |Қ ||'''24''' ||[[Марк Кукурелья]] |- |Ж ||'''20''' ||[[Педри]] || || {{Алаңнан|74}} |- |Ж ||'''18'''||[[Мартин Субименди]] |- |Ж ||'''8'''||[[Фабиан Руис]] || {{СҚ|33}} || {{Алаңнан|74}} |- |Ш ||'''19'''||[[Ламин Ямаль]] || || {{Алаңнан|106}} |- |Ш ||'''21'''||[[Микель Оярсабаль]] || || {{Алаңнан|111}} |- |Ш ||'''11'''||[[Нико Уильямс]] || || {{Алаңнан|92}} |- |colspan=3|'''Алаңға шыққандар:''' |- |Ж ||'''6'''||[[Микель Мерино]] || || {{алаңға|75}} |- |Ж ||'''22'''||[[Иско]] || || {{алаңға|75}} |- |Ж ||'''16'''||[[Алекс Баэна]] || {{СҚ|100}} || {{алаңға|92}} |- |Қ ||'''2'''||[[Педро Порро]] || {{СҚ|110}} || {{алаңға|92}} |- |Ш ||'''15'''||[[Ереми Пино]] || || {{алаңға|106}} |- |Ш ||'''7'''||[[Альваро Мората]] || || {{алаңға|111}} |- |colspan=3|'''Бас бапкер:''' |- |colspan=3|[[Луис де ла Фуэнте Кастильо|Луис де ла Фуэнте]] |} |} == Тағы қараңыз == * [[УЕФА ұлттар лигасы 2024/25]] * [[УЕФА ұлттар лигасы 2024/25, плей-офф]] == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == {{УЕФА Ұлттар Лигасы}} [[Санат:2025 жылғы футбол]] [[Санат:УЕФА Ұлттар Лигасының финалдары]] [[Санат:Португалия Ұлттық футбол құрамасының ойындары]] [[Санат:Испания Ұлттық футбол құрамасының ойындары]] [[Санат:УЕФА ұлттар лигасы 2024/25]] finz3rucltbbc1ol6n48y81wylcb78i 0 760957 3479995 3479795 2025-06-14T18:44:03Z Kasymov 10777 «[[Санат:Телешоуларға бейімделген Фильмдер|Телешоуларға бейімделген Фильмдер]]» деген санатты аластады; «[[Санат:Телешоуларға бейімделген фильмдер|Телешоуларға бейімделген фильмдер]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) 3479995 wikitext text/x-wiki {{Кино |Қазақша атауы = Феррис Бьюллердің демалыс күні |Шынайы атауы = {{lang-en|Ferris Bueller's Day Off}} |Суреті = Ferris Bueller's Day Off poster.jpg |Сурет ені = |Сурет атауы = |Жанры = [[Жасөспірімдер комедиясы]] |Режиссёрі = [[Джон Хьюз]] |Продюсері = Джон Хьюз<br>Том Джейкобсон |Сценарист = Джон Хьюз |Актерлер = [[Мэттью Бродерик]]<br>[[Алан Рак]]<br>[[Миа Сара]] |Операторы = [[Так Фудзимото]] |Композиторы = [[Айра Ньюборн]] |Хореографы = |Компания = [[Paramount Pictures]] |Дистрибьютор = |Ұзақтығы = |Бюджеті = $5.8 млн |Түсім = $70 136 369<ref name="mojo">{{cite web | url = http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=ferrisbuellersdayoff.htm | title = Ferris Buellers's Day Off | work = [[Box Office Mojo]] |lang=en|publisher = [[Amazon.com]] | accessdate = 2018-10-29 | archivedate = 2008-12-08 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20081208112051/http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=ferrisbuellersdayoff.htm | deadlink = no }}</ref> |Мемлекет = {{USA}} |Тілі = [[Ағылшын тілі|ағылшынша]] |Жыл = 1986 |Алдыңғы фильм = |Келесі фильм = |imdb_id = 0091042 |Сайты = }} '''«Феррис Бьюллердің демалыс күні»''' ({{Lang-en|Ferris Bueller's Day Off}}), сондай-ақ '''«Феррис Бьюллер демалыс күнін алады»''' деп аталады — режиссер және сценарист [[Джон Хьюз]]дің [[1986 жыл]]ғы америкалық [[Кинокомедия|комедиялық]] фильмі. 2014 жылдың желтоқсанында мәдени, тарихи немесе эстетикалық маңызы бар АҚШ [[Ұлттық фильмдер тізілімі]]не енгізілді.<ref>{{Cite web|author=Kory Grow, Kory Grow|lang=en|url=https://www.rollingstone.com/tv-movies/tv-movie-news/big-lebowski-ferris-buellers-day-off-added-to-national-film-registry-195104/|title='Big Lebowski,' 'Ferris Bueller' Join National Film Registry|website=Rolling Stone|date=2014-12-17|access-date=|deadlink=no|archivedate=2022-08-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220807192742/https://www.rollingstone.com/tv-movies/tv-movie-news/big-lebowski-ferris-buellers-day-off-added-to-national-film-registry-195104/}}</ref> == Сюжеті == [[Сурет:Cameron's House.jpg|нобай|[[Ben Rose House]] туралы [[Хайленд-Парк (Иллинойс)]] фильм түсіру үшін пайдаланылды]] [[Үлкен Чикаго|Чикаго маңы]]нда оқу жылының соңына таман орта мектеп оқушысы Феррис Бьюллер үйде болу үшін [[Симуляция|аурумын деп сылтауратады]]. Фильм барысында Феррис достары туралы сөйлесу және аудиторияға әртүрлі мәселелер бойынша кеңестер беру үшін [[төртінші қабырға]]ны бұзады. Ата-анасы оны шынымен ауру деп санайды, ал оның әпкесі Джини олай ойламайды. Мектеп директоры Эдвард Руни Феррис үнемі сабақтан шығып, оны дәлелдеуге бел буады деп күдіктенеді. Феррис өзінің ең жақын досы Кэмерон Фрайды ауруына байланысты мектепте заңды түрде жоқ деп сендіреді (бірақ ол Феррис білетін [[гипохондрия]] болса да), Ферристің досы Слоан Петерсонды әжесінің өлімі деген сылтаумен мектептен шығаруға көмектесу. Трюк сәтті болу үшін Феррис Кэмеронның әкесінің [[1961 жылғы Ferrari 250 GT Spyder California SWB]] жолымен несие береді. Феррис оларды Чикаго қаласының орталығына бір күнді сол жерде өткізу үшін көлікпен апарғанда, Кэмерон үрейленеді. Феррис олар машинаны бастапқы күйіне қайтарады деп уәде береді. Үшбірлік көлікті тез мінетін автотұрақтарға қалдырады. Трио қаланы, соның ішінде [[Чикаго өнер институты]]н, [[Уиллис мұнарасы]]н, [[Чикаго тауар биржасы]]н зерттейді және Ферристің әкесімен кездейсоқ қиылысатын [[Ригли филд]] стадионындағы ойынға қатысады. Кэмерон әлі де алаңдаулы және Феррис Фон Стюбен күнінің шеруіне қосылу арқылы оның көңілін көтеруге тырысады, онда Феррис Уэйн Ньютонның «Danke Schoen» әнін өздігінен орындайды, содан кейін [[The Beatles|Битлз]]дің «[[Twist and Shout]]<nowiki/>» әнін орындайды, бұл көпшілікті қуантады. Сонымен қатар, Руни Бьюллерлердің үйіне жасырынып кіріп, Ферристің бірнеше тұзаққа түсіп қалғанын дәлелдеуге тырысты. Сонымен қатар, Джини бүкіл мектептің Ферристі қолдайтынына ренжіді, ол сабақты өткізіп жіберіп, онымен қарым-қатынасты анықтау үшін үйіне оралады. Джини Рунидің олардың үйінде болғанына таң қалады және оны нокаутқа жібереді. Ол полицияға қоңырау шалғанда, Руни есін жиып, әмиянын кездейсоқ қалдырып, артқы аулаға кетеді. Полиция келген кезде олар Джиниге сенбейді және оны жалған қоңырау үшін қамауға алады. Оны полиция бөлімінен алып кететін ананы күтіп, ол кәмелетке толмаған құқық бұзушымен кездеседі, ол оған көп уайымдамауға кеңес береді. Достар Феррариді тұрақтан алып, үйлеріне қайтады. Одометрден көптеген қосымша мильдерді тапқаннан кейін, Кэмерон есеңгіреп қалады. Үйге Кэмеронға оралғанда, Феррис машинаны домкраттарға көтеріп, одометрді «кері айналдыру» үшін артқы берілісті қосады. Бұл жұмыс істемейді және Кэмерон ақыры есіне түсіп, өзінің әкесіне қарсы ашуын босатады. Көлікті бірнеше рет тепкілеу домкраттың істен шығуына әкеледі, ал көлік қабырға арқылы төмендегі шатқалға кері жүгіреді. Феррис кінәні өз мойнына алуды ұсынады, бірақ Кэмерон бұл ұсыныстан бас тартып, әкесіне қарсы шығамын деп шешеді. Осы уақытта Бьюллер ханым полиция бөліміне үйді сату туралы келісімнің бұзылуына ренжіп келеді, тек Джинидің қылмыскермен сүйісіп жатқанын көргенде одан бетер ашуланады. Феррис Слоанды үйіне қайтарады және ата-анасы кез-келген уақытта үйге оралуы керек екенін түсінеді. Ол айналаны айналып өтіп бара жатқанда, Джини анасын үйіне апарып, оны қағып кете жаздады. Джини үйге жетіп, ағасын әшкерелеуге тырысып, тезірек жүреді. Феррис алдымен үйге жетеді, бірақ руниді сол жерден табады. Анасы әкесіне оның мінез-құлқына шағымданған кезде Джини үйге кіріп кетеді. Джини Рунидің Ферриске қауіп төндіретінін анықтайды және Руниге Ферриске «ауруханадан» оралуға көмектескені үшін алғыс айтады. Ол Рунидің әмиянын оның үйге кіргенінің дәлелі ретінде көрсетеді, ал Руни бас тартады. Руни Ферристің итінен қашып бара жатқанда, Феррис оны өткізуге келгенде ата-анасымен амандасу үшін жатын бөлмесіне асығады. Ферристің терлегенін және қызыл (жүгіруден) екенін көріп, олар оған ертең де үйде болуды ойластыруды ұсынады. Ата-аналар кетіп бара жатқанда, Феррис көрермендерге: «өмір өте тез қозғалады. Егер сіз тоқтамасаңыз және анда-санда артқа қарамасаңыз, оны өткізіп жіберуге болады». Несиелер кезінде жеңіліске ұшыраған Руни мектеп автобусымен үйіне қайтады, оны студенттер одан әрі қорлайды. Несиелерден кейін таңданған Феррис көрермендерге фильмнің аяқталғанын және үйге қайтатын уақыт келгенін айтады. == Рөлдерде == * [[Мэттью Бродерик]] — ''Феррис Бьюллер'' * [[Алан Рак]] — ''Кэмерон Фрай'' * [[Миа Сара]] — ''Слоэн Петерсен'' * [[Джеффри Джонс]] — ''Эд Руни'' * [[Дженнифер Грей]] — ''Джини Бьюллер'' * [[Иди Макклёрг]] — ''Грейс'' * [[Дел Клоуз]] — ''ағылшын тілі мұғалімі'' * [[Чарли Шин]] — ''Гарт Волбек, телімдегі жігіт'' * [[Кристи Суонсон]] — ''Симон Эдамли, студент'' == Төртінші қабырғаны бұзу == Фильмде «[[төртінші қабырға]]ны бұзу» әдісі белсенді қолданылады-басты кейіпкер өз ойлары мен әрекеттерін түсіндіре отырып, көрермендерге үнемі жүгінеді. Бьюллердің камераға «You're still here? It’s over! Go home!» (''Сіз әлі осындасыз ба? Бәрі аяқталды! Үйге бар!'') «[[Дэдпул (фильм)|Дэдпул]]<nowiki/>» фильмінде, сондай-ақ соңғы кредиттерден кейін пародияланған. Сол сияқты, олар «[[Қараңғылық аймақтары (телехикаялар)|Қараңғылық аймақтары]]<nowiki/>» сериясында да жасады, ал фильмнің өзі осы серияда аталған. Сондай-ақ, «[[Дәрігер Хаус]]<nowiki/>» сериясында 7 маусымның 17-сериясында белгісіз науқас өзін Феррис Бьюллер есімімен таныстырды. == Марапаттар мен номинациялар == * 1987 — үздік актер (комедия немесе мюзикл) үшін «[[Алтын глобус]]<nowiki/>» номинациясы (Мэттью Бродерик). == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:1986 жылғы кинокомедия]] [[Санат:АҚШ кинокомедиялары]] [[Санат:Мұғалімдер туралы фильмдер]] [[Санат:Чикаго туралы фильмдер]] [[Санат:Paramount Pictures фильмдері]] [[Санат:Ұлттық фильмдер тізілімі]] [[Санат:Джон Хьюз фильмдері]] [[Санат:Джон Хьюз сценарийлері бойынша фильмдер]] [[Санат:Жастар фильмдері]] [[Санат:Студенттер туралы фильмдер]] [[Санат:Телешоуларға бейімделген фильмдер]] [[Санат:Чикагода түсірілген фильмдер]] j5zhqbl36f7qe2ofc1toe4tlnsb1p0v 0 760966 3479996 3479823 2025-06-14T18:45:51Z Kasymov 10777 +[[Санат:АҚШ атыс-шабыс фильмдері]]; +[[Санат:АҚШ триллер фильмдері]]; +[[Санат:Paramount Pictures фильмдері]] ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) 3479996 wikitext text/x-wiki {{Кино |Қазақша атауы = Орындалмас миссия: Соңғы есеп |Шынайы атауы = {{lang-en|Mission: Impossible – The Final Reckoning}} |Суреті = Mission- Impossible – The Final Reckoning.jpg |Сурет ені = 280 |Сурет атауы = Фильмнің постері |Жанры = [[тыңшылық фильм|тыңшылық]], [[экшн|экшн]] |Режиссёрі = [[Кристофер Маккуорри]] |Продюсері = [[Том Круз]], Кристофер Маккуорри |Сценарист = Кристофер Маккуорри, Эрик Йендерсен |Актерлер = [[Том Круз]], [[Винг Рэймс]], [[Саймон Пегг]], [[Хейли Этвелл]], [[Эсай Моралес]], [[Генри Черни]], [[Пом Клементьефф]], [[Шей Уигем]] |Операторы = Фрайзер Таггерт |Композиторы = [[Лорн Балф]] |Компания = [[Skydance Media]], TC Productions |Дистрибьютор = [[Paramount Pictures]] |Ұзақтығы = 169 мин |Бюджеті = $300–400 млн<ref>{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/tom-cruise-days-of-thunder-sequel-paramount-1236051723/|title=Tom Cruise Eyeing Days of Thunder Sequel for Paramount (Exclusive)|first=Kim and James|last=Masters and Hibberd|work=[[The Hollywood Reporter]]|date=2024-11-01|accessdate=2025-06-02}}</ref><ref>{{cite web|url=https://deadline.com/2025/05/box-office-lilo-stitch-wild-mission-impossible-final-reckoning-1236409244/|title=Summer Bound For $4.2B After Record $326M Memorial Day Weekend: Lilo & Stitch Dances To $183M Holiday High, Mission: Impossible 8 $77M+ Monday Box Office Update|first=Anthony|last=DAlessandro|work=[[Deadline Hollywood]]|date=2025-05-26|accessdate=2025-06-02}}</ref> |Түсім = $450.4 млн<ref>{{cite web|url=https://www.boxofficemojo.com/release/rl1913226753/?ref_=bo_we_table_2|title=Mission: Impossible The Final Reckoning|work=[[Box Office Mojo]]|accessdate=2025-06-02}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.the-numbers.com/movie/Mission-Impossible-The-Final-Reckoning-(2025)#tab=box-office|title=Mission: Impossible The Final Reckoning (2025)|work=[[The Numbers]]|accessdate=2025-06-02}}</ref> |Мемлекет = {{USA}} |Тілі = [[Ағылшын тілі|ағылшынша]] |Жыл = 2025 |Алдыңғы фильм = [[Орындалмас миссия: Өлімді есеп]] |Келесі фильм = |imdb_id = 9603208 |Сайты = }} '''«Орындалмас миссия: Соңғы есеп»''' ({{Lang-en|Mission: Impossible – The Final Reckoning}}) — режиссер [[Кристофер Маккуарри]] түсірген [[АҚШ кинематографиясы|америкалық]] [[Тыңшылық фильм|тыңшылық]] [[атыс-шабыс фильм]], ол оны [[Том Круз]]бен бірге шығарады. Фильм режиссер [[Брюс Геллер]]дің «[[Орындалмас миссия (телехикая, 1966)|Орындалмас миссия]]<nowiki/>» телехикаясына негізделген, сонымен қатар «[[Орындалмас миссия: Өлімді есеп]]<nowiki/>» фильмінің жалғасы болып табылады. Сонымен қатар, бұл «[[Орындалмас миссия]]<nowiki/>» фильмдер сериясындағы сегізінші және соңғы негізгі фильм. [[Том Круз]] сегізінші фильмде 29 жыл бойы ойнаған Итана Хант сериясының басты кейіпкері ретінде оралды ([[Орындалмас миссия (фильм, 1996)|алғашқы фильм]] шыққаннан бері). [[Генри Черни]], [[Саймон Пегг]], [[Хейли Атвелл]], [[Шей Уигам]] және [[Пом Клементиеф]] сериалдың алдыңғы фильмдеріндегі рөлдеріне қайта оралады. Эсай Моралес жетінші фильмнен антагонист ретінде де оралды. «Соңғы есеп» әлемдік премьерасы [[Токио]]да 2025 жылдың 5 мамырында өтті. 14 мамырда ол [[Канн кинофестивалі 2025|78-Канн кинофестивалі]]нде байқаудан тыс көрсетіліп, 23 мамырда [[Paramount Pictures]] [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]-та прокатқа шықты. Фильм сыншылардың оң пікірлерін алды. == Сюжеті == Фильм «[[Орындалмас миссия: Өлімді есеп]]<nowiki/>» фильмінде айтылған оқиғалардан кейін түсірілген. «Севастопольден» негізгі камераны алып тастағаннан кейін екі ай өткен соң, агенттер Итан Хант пен Грейс бұрын жұмыс істеген агент Габриэльді қуады жасанды интеллект, нысан ретінде белгілі. [[Лондон]]дағы [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] елшілігінде, Габриэль оларды ұстап алып, Итанды оған негізгі модульді шығаруға мәжбүр етеді, ол «Севастопольдің» батып кеткен ресейлік сүңгуір қайығынан табылған «қоянның аяғы» екені анықталды. Бұл модуль оған нысанның бастапқы кодын басқаруға мүмкіндік береді. Итан мен Грейс ОМН агенті Бенджи Данн мен жаңа жалдаушылар — Париж мен Тео Деганың көмегімен қашып кетеді. Олар Габриэль Итанға алдағы ядролық апокалипсис туралы көзқарасын көрсететін Субъектімен байланысу үшін қолданған саркофагты ашады. Ол тіршілік етуін қамтамасыз ету үшін субъектілерге [[Оңтүстік Африка]]дағы қорғалған цифрлық бункерге қол жеткізу қажет екенін түсінеді. Итан өз командасын «Севастополь» координаттарына жібереді, ал ол Лондонда Габриэль орнатқан ядролық құрылғыны залалсыздандыру үшін ауыр науқас Лютер Стикеллмен қайта қауышады. Лютер «улы таблетка» деп аталатын нысанға зиянды бағдарлама жасағанын, бірақ Габриэль оны ұрлап кеткенін айтады. Өзін құрбан еткеннен кейін Лютер бомбаны тоқтату үшін қалады. Итанды Джаспер Бриггс бастаған [[Орталық барлау агенттігі|ОБА]] жедел уәкілдері тұтқындады (ол өзін Джеймс Фелпс, Кіші-Итан командасының бастапқы жетекшісі Джим Фелпстің ұлы деп санайды) және АҚШ-тың тереңіндегі құпия бункерге апарады, онда ол [[АҚШ президенті]], ОБА бұрынғы [[Орталық барлау басқармасының директоры|директоры]] Эрика Слоунға жүгінеді, ол субъектінің әлемдік ядролық қаруға бақылауының күшеюіне байланысты ынтымақтастыққа шақырады. жүйелер (бақылау [[Ресей]]де, [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]-та, [[Қытай]]да және [[Ұлыбритания]]да қалады). Жаһандық соққылар басталардан төрт күн бұрын Итан Слоан мен [[АҚШ Ұлттық қауіпсіздік кеңесі|Ұлттық қауіпсіздік кеңесі]] ОБА-ның қазіргі директоры Евгений Киттридждің қарсылықтарына қарамастан, «Севастопольді» іздеу үшін тәуелсіз әрекет етуге мүмкіндік беруге көндіреді. Итанның экипажы [[Беринг теңізі]]ндегі [[Сент-Матвей]] аралына барады, онда «Севастополь» апатқа ұшыраған жерді ашқан [[Қырғи қабақ соғысы|қырғи қабақ соғыс]] сонары орналасқан. Онда олар ОБА штаб-пәтерін Итан бұзып, агенттер тізімін ұрлап алғаннан кейін ондаған жылдар бұрын аралға жер аударылған бұрынғы ОБА талдаушысы Уильям Донлоуды табады. Донлоу сонардың қолтаңбасын тану арқылы «Севастопольдің» координаттарын көрсетеді. Отряд ресейлік арнайы күштерді ұстап тұрғанда, Донлоу сүңгуір қайықтың координаттарын береді. Итан [[USS George H. W. Bush (CVN-77)|USS George H. W. Bush]] тасымалдаушысына қосылады, ол оны [[Тынық мұхит|Тынық мұхиты]]ның солтүстігіндегі USS «Ohio» сүңгуір қайығына батып кеткен «Севастопольге» сүңгу үшін жеткізеді. Технологиялық су костюмінің көмегімен ол сүңгуір қайыққа жасырынып, модульді шығарады, бірақ кездейсоқ оны іске қосады және қайық континенттік қайраңнан баяу сырғып кетеді. Қауіптен әрең құтылып, декомпрессиялық аурудан аман қалды — оны Грейс пен Таписа портативті декомпрессиялық камераның көмегімен құтқарады — Итан командамен қайта қауышты. ОЛ нысанды сыртқы әлемнен құлыптау арқылы физикалық тасымалдаушыға жүктеу және оқшаулау үшін «улы таблетканы» пайдалану жоспарын алға тартады. Итан Габриэль осы модульмен бірге Оңтүстік Африка бункерінде Нысанды бақылауға алу үшін күтіп тұр деп күдіктенеді. Команда Оңтүстік Африкадағы бункерге келеді, бірақ оны тастап кеткен деп санайды — тек Габриэль мен оның командасы бар. Ол жиырма минуттық кері санақпен Лондондағы Лютерді қарусыздандыруға тырысқан тағы бір ядролық құрылғыны көрсетеді және қажет модуль. Итан келіседі, бірақ трансмиссияны сол жерге келген Киттридж тоқтатады — ол АҚШ-тағы субъектіні басқарғысы келеді. Нәтижесінде атыс кезінде бомба іске қосылады; Габриэль қашып кетеді, Итан оны қуады. Париж ауыр жараланған Бенджи Даннды құтқару үшін шұғыл операция жасайды; сонымен қатар, Грейс нысанды ұстап алу үшін бункер жүйелерін қайта жүктейді. Донлоу командаға бомба жарылғанға дейін уақыт ұтып алуға көмектеседі. Итан Хант Габриэльді екі ұшақпен қуып, оның ұшағына ауада көтеріледі. Габриэль Итаннан құтыла алмайды және парашютпен секіреді — ұшақтың құйрығына соғылған кезде өледі. Итан екінші парашютті тауып, «улы таблеткамен» қашып, оны жүктеу модулімен біріктіреді; Грейс процесті аяқтайды. Киттридж мен Бриггс Итанды табады: біріншісі Итанның жойылған «Севастополь» модулін бергеніне ренжіді, ал екіншісі онымен бейбітшілік орнатады. Финалда ОМН командасы Лондонда жиналады, Грейс Итанға мәні бар оқшауланған дискіні береді. Топ мүшелері мұны бақылап, алшақтайды, ал Титан көпшілікке ериді. == Рөлдерде == {{РөлдердеҮсті}} {{Рөлдерде|[[Том Круз]]|IMF агенті<ref>Impossible Missions Force (Миссия: Мүмкін емес жасағы)</ref>|Итан Хант}} {{Рөлдерде|[[Хейли Этвелл]||Грейс}} {{Рөлдерде|[[Саймон Пегг]]|IMF техникалық агенті|Бенджи Данн}} {{Рөлдерде|[[Винг Рэймс]]|IMF компьютер маманы|Лютер Стикелл}} {{Рөлдерде|[[Эсай Моралес]]||Габриэль}} {{Рөлдерде|[[Пом Клементьефф]]||Пэрис}} {{Рөлдерде|[[Генри Черни]]|IMF бұрынғы директоры, [[Орталық барлау басқармасы|ОББ]] директоры|Юджин Киттридж}} {{Рөлдерде|[[Анджела Бассетт]]|бұрынғы ОББ директоры, қазіргі [[АҚШ президенті]]|Эрика Слоун}} {{Рөлдерде|[[Шей Уигем]]|АҚШ барлау агенті|Джаспер Бриггс / Джим Фелпс-кіші}} {{Рөлдерде|{{нп3|Дэвис, Грег Тарзан|Грег Тарзан Дэвис|en|Greg Tarzan Davis}}|Бриггстің серіктесі|Дэгас}} {{Рөлдерде|[[Холт Маккэлани]]|қорғаныс министрі|Серлинг Бернстайн}} {{Рөлдерде|[[Джанет Мактир]]|мемлекеттік хатшы|Уолтерс}} {{Рөлдерде|[[Ник Офферман]]|генерал|Сидни}} {{Рөлдерде|{{нп3|Парнелл, Чарльз|Чарльз Парнелл|en|Charles Parnell (actor)}}|ҰҚК басшысы|Ричардс}} {{Рөлдерде|[[Марк Гэтисс]]|ҰҚА басшысы|Ангстром}} {{Рөлдерде|[[Ханна Уоддингем]]|авианосецтік соққы тобының қолбасшысы, контр-адмирал|Нили}} {{Рөлдерде|[[Трэмелл Тиллман]]|USS Ohio сүңгуір қайығының капитаны|Джек Бледсоу}} {{Рөлдерде|{{нп3|Саксон, Рольф|Рольф Саксон|en|Rolf Saxon}}|ОББ аналитигі|Уильям Данлоу}} {{Рөлдерде|{{нп3|Тулугарджук, Люси|Люси Тулугарджук|en|Lucy Tulugarjuk}}|Данлоудың әйелі|Таписса}} {{Рөлдерде|[[Павел Лычников]]|капитан|Кольцов}} {{Рөлдерде|[[Кэти О'Брайн]]|USS Ohio құрамындағы АҚШ ӘТК сүңгуірі|Кодиак}} {{Рөлдерде|{{нп3|Оянг, Стивен|Стивен Оянг|en|Stephen Oyoung}}|USS Ohio құрамындағы сүңгуір|Пиллс}} {{Рөлдерде|[[Пол Бульон]]|USS Ohio құрамындағы сүңгуір|Ширли}} {{Рөлдерде|Томас Паредес|USS Ohio құрамындағы сүңгуір|Хагар}} {{Рөлдерде|[[Марцин Дороциньский]]|Севастополь кемесінің капитаны|}} {{Рөлдерде|[[Кэри Элвес]]|[[Ұлттық барлау директоры]]|Денлингер (мұрағаттық кадрлар)}} {{Рөлдерде|{{нп3|Гаррига, Мариэла|Мариэла Гаррига|en|Mariela Garriga}}|Итанның өткендегі сүйіктісі|Мари (мұрағаттық кадрлар)}} {{РөлдердеАсты}} == Өндірісі == 2019 жылдың 14 қаңтарында Том Круз «[[Орындалмас миссия|Орындалмас]] [[Орындалмас миссия|миссия]]<nowiki/>» [[Медиафраншиза|франшиза]]сының жетінші және сегізінші фильмі [[Параллельді кино түсіру|бір уақытта түсірілетіні]]н жариялады, ал Маккуорри 2021 жылдың 23 шілдесінде және 2022 жылдың 5 тамызында шығатын екі фильмге де сценарий жазады.<ref>{{Cite web|lang=en-US|url=https://www.thewrap.com/fallout-christopher-mcquarrie-direct-next-2-mission-impossible-films/|title='Fallout' Director Christopher McQuarrie to Write, Direct Next 2 'Mission: Impossible' Films|date=2019-01-14|access-date=|url-status=live|accessdate=2022-01-19|archivedate=2019-01-15|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190115043809/https://www.thewrap.com/fallout-christopher-mcquarrie-direct-next-2-mission-impossible-films/}}</ref> Ақпан айында Фергюсон фильмнің жетінші бөлімінде оралғанын растады,<ref>{{Cite web|lang=en|url=https://metro.co.uk/2019/02/06/rebecca-ferguson-confirms-shell-back-mission-impossible-7-8453457/|title=Rebecca Ferguson confirms she’ll be back for Mission: Impossible 7|author=Adam Starkey|website=Metro|date=2019-02-06|access-date=|url-status=live|accessdate=2022-01-19|archivedate=2019-04-10|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190410162230/https://metro.co.uk/2019/02/06/rebecca-ferguson-confirms-shell-back-mission-impossible-7-8453457/}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.slashfilm.com/rebecca-ferguson-back-for-mission-impossible-7/|title=Rebecca Ferguson Back for Mission Impossible 7 /Film|website=web.archive.org|date=2019-02-08|access-date=|url-status=unfit|accessdate=2022-01-19|archivedate=2019-02-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190208231856/https://www.slashfilm.com/rebecca-ferguson-back-for-mission-impossible-7/|lang=en}}</ref> ал Хейли Этвелл мен Пом Клементьефф қыркүйек айында фильмнің актерлік құрамына қосылды.<ref>{{Cite web|lang=en-US|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/next-mission-impossible-movie-adds-hayley-atwell-1237580/|title=Hayley Atwell Joins Tom Cruise in Next ‘Mission: Impossible’ Movie|author=Aaron Couch,Borys Kit, Aaron Couch, Borys Kit|website=The Hollywood Reporter|date=2019-09-06|access-date=|url-status=live|accessdate=2022-01-19|archivedate=2021-12-02|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211202203235/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/next-mission-impossible-movie-adds-hayley-atwell-1237580/}}</ref><ref>{{Cite web|lang=en-US|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/next-mission-impossible-movie-adds-pom-klementieff-1256229/|title=Next ‘Mission: Impossible’ Movies Cast ‘Guardians’ Star Pom Klementieff|author=Aaron Couch, Aaron Couch|website=The Hollywood Reporter|date=2019-11-19|access-date=|url-status=live|accessdate=2022-01-19|archivedate=2021-12-02|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211202210813/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/next-mission-impossible-movie-adds-pom-klementieff-1256229/}}</ref> Желтоқсан айында Саймон Пегг фильмге оралғанын растады, ал Шей Уигем де құрамға қайта оралуы керек еді.<ref>{{Cite web|lang=en-US|url=https://collider.com/will-simon-pegg-return-mission-impossible-7/|title=Simon Pegg's Mission: Impossible 7 Return Possibly Confirmed|website=Collider|date=2020-01-18|archive-date=|accessdate=2022-01-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200201172803/https://collider.com/will-simon-pegg-return-mission-impossible-7/|archivedate=2020-02-01}}</ref><ref>{{Cite web|lang=en-US|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/next-mission-impossible-movies-cast-shea-whigham-1264584/|title=Next ‘Mission: Impossible’ Movies Cast Shea Whigham|author=Aaron Couch, Aaron Couch|website=The Hollywood Reporter|date=2019-12-20|access-date=|url-status=live|accessdate=2022-01-19|archivedate=2021-12-02|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211202194235/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/next-mission-impossible-movies-cast-shea-whigham-1264584/}}</ref> Николас Холт актерлік құрамға 2020 жылдың қаңтарында Генри Чернимен бірге қосылды, ол 1996 жылғы алғашқы фильмнен кейін алғаш рет Юджина Китридж рөлін сомдайды.<ref>{{Cite web|lang=en-US|url=https://variety.com/2020/film/news/nicholas-hoult-mission-impossible-tom-cruise-1203404084/|title=Nicholas Hoult Joins Tom Cruise in Next ‘Mission: Impossible’|author=Justin Kroll, Justin Kroll|website=Variety|date=2020-01-09|url-status=live|accessdate=2020-01-09|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200109212842/https://variety.com/2020/film/news/nicholas-hoult-mission-impossible-tom-cruise-1203404084/|archivedate=2020-01-09}}</ref><ref>{{Cite web|lang=en-US|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/mission-impossible-classic-character-return-sequels-1275562/|title=Classic ‘Mission: Impossible’ Character Returning for Sequels|author=Aaron Couch, Aaron Couch|website=The Hollywood Reporter|date=2020-02-01|access-date=|url-status=live|accessdate=2022-01-19|archivedate=2021-12-02|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211202194256/https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/mission-impossible-classic-character-return-sequels-1275562/}}</ref> Ванесса Кирби сонымен қатар жетінші және сегізінші фильмге оралатынын мәлімдеді.<ref>{{Cite web|url=https://www.glamourmagazine.co.uk/article/vanessa-kirby-baftas-interview-2020|title=Vanessa Kirby shares her powerful thoughts on self-doubt, quietening her self-critic and learning the art of self-forgiveness|website=web.archive.org|date=2020-06-11|access-date=|url-status=unfit|accessdate=2022-01-19|archivedate=2020-06-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200611033900/https://www.glamourmagazine.co.uk/article/vanessa-kirby-baftas-interview-2020|lang=en}}</ref> Алайда, кестедегі қақтығыстарға байланысты Холтты екі фильмде де Эсай Моралес алмастырды.<ref>{{Cite web|lang=en-US|url=https://variety.com/2020/film/news/mission-impossible-7-esai-morales-nicholas-hoult-1234613115/|title=‘Mission: Impossible 7’: Esai Morales Replaces Nicholas Hoult as Villain|author=Dave McNary,Justin Kroll, Dave McNary, Justin Kroll|website=Variety|date=2020-05-21|access-date=|url-status=live|accessdate=2022-01-19|archivedate=2020-06-24|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200624122131/https://variety.com/2020/film/news/mission-impossible-7-esai-morales-nicholas-hoult-1234613115/}}</ref> === Түсірілімі === 2021 жылдың ақпанында [[Deadline Hollywood]] фильм енді серияның [[Орындалмас миссия: Өлімді есеп|жетінші фильмі]]мен бір уақытта түсірілмейтінін хабарлады.<ref>{{Cite web|lang=en-US|url=https://deadline.com/2021/02/mission-impossible-7-8-no-longer-shooting-back-to-back-1234693984/|title=‘Mission: Impossible 7’ & ‘8’ No Longer Shooting Back-To-Back|author=Tom Grater, Tom Grater|website=Deadline|date=2021-02-15|access-date=|url-status=live|accessdate=2022-01-19|archivedate=2021-02-15|archiveurl=https://web.archive.org/web/20210215181141/https://deadline.com/2021/02/mission-impossible-7-8-no-longer-shooting-back-to-back-1234693984/}}</ref> Қараша айында режиссер фильмнің сценарийін қайта жазу процесінде болғаны белгілі болды<ref>{{Cite web|lang=en-US|url=https://screenrant.com/mission-impossible-8-henry-cavill-villain-return-possible/|title=Mission: Impossible 8 Director Teases Return Of Henry Cavill’s Villain|website=ScreenRant|date=2021-11-10|access-date=|url-status=live|accessdate=2022-01-19|archivedate=2021-11-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211111010007/https://screenrant.com/mission-impossible-8-henry-cavill-villain-return-possible/}}</ref> және түсірілім сериядағы жетінші фильмнің өндірісі аяқталғаннан кейін көп ұзамай басталды.<ref>{{Cite web|lang=en-US|url=https://www.foxnews.com/entertainment/tom-cruise-airplane-stunt-filming-mission-impossible-8|title=Tom Cruise spotted dangling from airplane wing while filming 'Mission: Impossible 8'|author=Lauryn Overhultz|website=Fox News|date=2021-11-27|access-date=|url-status=live|accessdate=2022-01-19|archivedate=2021-11-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20211127215254/https://www.foxnews.com/entertainment/tom-cruise-airplane-stunt-filming-mission-impossible-8}}</ref> 2022 жылдың 24 наурызында [[Collider]] жұмыс атауымен түсірілімнің басталғаны туралы хабарлады ''Орындалмас миссия: Өлімді есеп. Екінші бөлім.''<ref>{{Cite web|last=Malhotra|first=Rahul|date=2022-03-24|title='Mission Impossible: 8' Begins Filming, as Budget For 'M:I 7' Hits Nearly $300 Million|url=https://collider.com/mi8-filming-budget-mission-impossible/|url-status=live|access-date=|website=Collider|accessdate=2022-04-15|archivedate=2022-03-24|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220324182555/https://collider.com/mi8-filming-budget-mission-impossible/|lang=en}}</ref> 2022 жылдың желтоқсанында [[Ұлыбритания]]<nowiki/>да түсірілім аяқталғаны белгілі болды.<ref>{{Cite web|last=Daniels|first=Nia|date=2022-12-16|title=Mission: Impossible – Dead Reckoning Part Two wraps shoot in UK|url=https://www.kftv.com/news/2022/12/16/mission-impossible-dead-reckoning-part-two-wraps-shoot-in-uk|url-status=live|access-date=|website=KFTV.com|accessdate=2022-12-20|lang=en|archivedate=2022-12-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20221220184326/https://www.kftv.com/news/2022/12/16/mission-impossible-dead-reckoning-part-two-wraps-shoot-in-uk}}</ref> Содан кейін түсірілім тобы ''«[[USS George H. W. Bush (CVN-77)|Джордж Буш]]<nowiki/>тың»'' бортында түсірілімді жалғастыру үшін [[Апулия]]<nowiki/>ға көшті.<ref>{{Cite web|last=Vivarelli|first=Nick|date=2023-03-02|title=Tom Cruise Shooting 'Mission: Impossible 8' on U.S. Aircraft Carrier Off Italian Coast|url=https://variety.com/2023/film/global/tom-cruise-mission-impossible-8-filming-location-italy-aircraft-carrier-1235540776/|website=Variety|accessdate=2023-03-11|archivedate=2023-03-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230311020939/https://variety.com/2023/film/global/tom-cruise-mission-impossible-8-filming-location-italy-aircraft-carrier-1235540776/|lang=en}}</ref> 2023 жылдың шілдесінде [[SAG-AFTRA ереуілі (2023)|АҚШ киноактерлер гильдиясының ереуі]]<nowiki/>ліне байланысты түсірілім тоқтатылды.<ref>{{cite web|last1=Gonzalez|first1=Umberto|title=Here Are All The Movies Affected by the SAG-AFTRA Strike From ''Deadpool 3'' to ''Mission: Impossible 8'' (Photos)|url=https://www.thewrap.com/sag-aftra-strike-movies-affected-deadpool-3-mi8/|website=[[TheWrap]]|access-date=|date=2023-07-14|url-status=live|accessdate=2023-07-14|archivedate=2023-07-14|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230714014112/https://www.thewrap.com/sag-aftra-strike-movies-affected-deadpool-3-mi8/|lang=en}}</ref> 2023 жылдың қазан айында фильмнің атауы «Өлімді есеп. Екінші бөлім».<ref name=":0">{{Cite web|url=https://deadline.com/2023/10/mission-impossible-dead-reckoning-part-2-quiet-place-day-one-actors-strike-1235580981/|title=‘Mission: Impossible 8’ Jumps To 2025; ‘A Quiet Place: Day One’ Goes To Summer In 2024 Theatrical Shake-Up Due To Actors Strike|lang=en|author=Anthony D'Alessandro|website=[[Deadline Hollywood]]|date=2023-10-23|url-status=live|accessdate=2023-10-24|archivedate=2023-11-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20231119172435/https://deadline.com/2023/10/mission-impossible-dead-reckoning-part-2-quiet-place-day-one-actors-strike-1235580981/}}</ref> Фильмнің түсірілімі 2024 жылдың наурыз айында қайта басталды.<ref>{{Cite web|last=Grealish|first=Rachael|date=2024-03-07|title=Tom Cruise in Bakewell: Mission Impossible star spotted in Derbyshire|url=https://www.yorkshirepost.co.uk/lifestyle/food-and-drink/tom-cruise-in-bakewell-mission-impossible-star-spotted-in-derbyshire-4546064|website=The Yorkshire Post|accessdate=2024-03-13|lang=en}}</ref> 2024 жылдың қарашасында [[The Hollywood Reporter]] жариялаған Круз және Paramount сұхбатына сәйкес, фильмнің түсірілімі аяқталды және қазіргі уақытта өндірістен кейінгі сатыда.<ref>{{cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/tom-cruise-days-of-thunder-sequel-paramount-1236051723/|title=Tom Cruise Eyeing 'Days of Thunder' Sequel for Paramount (Exclusive)|last1=Masters|first=Kim|last2=Hibberd|first2=James|date=2024-11-01|website=[[The Hollywood Reporter]]|accessdate=2024-11-01|lang=en}}</ref> === Трюктары === Круздың кейіпкері құлап қалмас үшін бипланның қанатына жабысып, оған көтеріліп бара жатқан сахнаға актер [[TikTok]] бейнесінен шабыт алды.<ref>{{cite web|url=https://vm.ru/news/1234556-tryuk-toma-kruza-iz-vosmoj-missii-nevypolnima-poyavilsya-iz-za-video-v-tiktok|title=Трюк Тома Круза из восьмой «Миссии невыполнима» появился из-за видео в TikTok|publisher=[[Вечерняя Москва]]|lang=ru|accessdate=2025-06-08}}</ref> Том Круз [[Гиннесс рекордтар кітабы]]на бір адам жасаған ең көп жанып тұрған парашютпен секіру үшін кірді-ол осы трюкпен 16 рет түсірді.<ref>{{cite web|url=https://www.forbes.ru/forbeslife/539072-tom-kruz-popal-v-knigu-rekordov-ginnessa-za-truk-s-pryzkom-s-gorasim-parasutom|title=Том Круз попал в Книгу рекордов Гиннесса за трюк с прыжком с горящим парашютом|publisher=[[Forbes]]|lang=ru|accessdate=2025-06-08}}</ref> == Премьерасы == Бастапқыда 2022 жылдың 5 тамызына жоспарланған премьера [[COVID-19 пандемиясы]]на байланысты үш рет кейінге қалдырылды: 2022 жылдың 4 қарашасында, 2023 жылдың 7 шілдесінде және 2024 жылдың 28 маусымында [[Paramount Pictures]] пен [[Skydance]] 2022 жылдың 21 қаңтарында жариялады.<ref>{{Cite web|url=https://variety.com/2019/film/news/tom-cruise-mission-impossible-movies-2021-2022-1203126749/|title=Tom Cruise 'Mission: Impossible' Movies Dated for Summers of 2021, 2022|author=McNary|first=Dave|website=[[Variety]]|date=2019-02-01|publisher=Penske Media Corporation|access-date=|url-status=live|accessdate=2019-02-01|archivedate=2019-02-02|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190202060808/https://variety.com/2019/film/news/tom-cruise-mission-impossible-movies-2021-2022-1203126749/}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://variety.com/2020/film/box-office/mission-impossible-sequels-get-pushed-back-1234589362/|title='Mission: Impossible' Sequels Get Pushed Back|author=Rubin|first=Rebecca|website=Variety|date=2020-04-24|url-status=live|accessdate=2020-04-29|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200425065250/https://variety.com/2020/film/box-office/mission-impossible-sequels-get-pushed-back-1234589362/|archivedate=2020-04-25}}</ref><ref>{{Cite web|lang=en|url=https://deadline.com/2022/01/mission-impossible-movies-new-release-dates-covid-1234917458/|title=‘Mission: Impossible’ Release Dates Pushed (Again), This Time To 2023 And 2024|author=Patrick Hipes,Anthony D'Alessandro, Patrick Hipes, Anthony D'Alessandro|website=Deadline|date=2022-01-21|access-date=|url-status=live|accessdate=2022-01-21|archivedate=2022-01-22|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220122024412/https://deadline.com/2022/01/mission-impossible-movies-new-release-dates-covid-1234917458/}}</ref> «Соңғы есеп» кинотеатрларда 2025 жылдың 23 мамырында шықты.<ref>[https://people.com/how-to-watch-mission-impossible-movies-in-order-11738222 How to Watch All the Mission: Impossible Movies in Order (Plus, Where to Stream Them!)]</ref> == Қабылдауы == === Кассалық түсімдері === Құрама Штаттары мен Канадада «Соңғы есеп» «[[Лило мен Стич (фильм)|Лило мен Стич]]пен» бір уақытта шығарылды және еске алу күнінің төрт күнінде 80–110 миллион доллар жинады деп болжануда. Фильм бірінші күні 24,8 миллион доллар жинады, оның ішінде бейсенбіде алдын ала кассалар да бар, бұл франчайзингтің рекорды.<ref>{{Cite web|url=https://deadline.com/2025/05/lilo-stitch-box-office-advance-ticket-sales-1236388406/|title=‘Lilo & Stitch’ Presales Ahead Of ‘A Minecraft Movie’; Best First Day For PG Title YTD|lang=en-US|first=Anthony|last=D'Alessandro|website=Deadline|date=2025-05-07|accessdate=2025-05-25}}</ref> === Сыны === [[Rotten Tomatoes]] шолуларының агрегатор сайтында сыншылардың 298 шолуларының 80 % оң. Сайттың консенсусында: «іс — әрекет, уақыт және масштаб бойынша алып, „Соңғы есеп“ — Этан Хантпен сентименталды қоштасу, ол өз миссиясын мүмкін емес нәрсеге тән талантпен орындайды».<ref>{{Cite web|url=https://www.rottentomatoes.com/m/mission_impossible_the_final_reckoning|title=Mission: Impossible - The Final Reckoning {{!}} Rotten Tomatoes|lang=en|website=www.rottentomatoes.com|accessdate=2025-05-25}}</ref> Орташа өлшемді қолданатын [[Metacritic]] фильмге сыншылардың 56 шолуы негізінде 100-ден 67-ге баға берді, бұл «жалпы қолайлы» шолуларды көрсетеді.<ref>{{Cite web|url=https://www.metacritic.com/movie/mission-impossible-the-final-reckoning/|title=Mission: Impossible – The Final Reckoning Reviews|lang=en|website=www.metacritic.com|accessdate=2025-05-25}}</ref> [[CinemaScore]] сауалнамасына қатысқан көрермендер фильмге A+–F шкаласы бойынша «A-» орташа бағасын берді, ал PostTrak сауалнамасына қатысқандар оған жалпы оң бағаның 89 % берді, 79 % фильмді міндетті түрде ұсынатынын айтты.<ref>{{Cite web|url=https://deadline.com/2025/05/box-office-lilo-stitch-wild-mission-impossible-final-reckoning-1236409244/|title=Summer Bound For $4.2B After Record $322M Memorial Day Weekend: ‘Lilo & Stitch’ Dancing To $180M Holiday High, ‘Mission: Impossible 8’ $77M – Early Sunday Box Office Update|lang=en-US|first=Anthony|last=D'Alessandro|website=Deadline|date=2025-05-25|accessdate=2025-05-25}}</ref> === Рекордтары === 2025 жылдың 4 маусымында басты рөлді сомдаушы [[Том Круз]] бір адам жасаған ең көп өртенген парашютпен секіру үшін [[Гиннесс рекордтар кітабы|Гиннес рекордтар кітабы]]на енгізілді. Фильмнің түсірілімінде актер фильмнің соңғы нұсқасына енген ең жақсы дубльді алу үшін бұл трюкті 16 рет орындады.<ref>{{cite web|url=https://www.kommersant.ru/doc/7793185?ysclid=mbkzhkungj294433995|title=Том Круз попал в Книгу рекордов Гиннесса за прыжки с горящим парашютом|publisher=www.kommersant.ru|lang=ru|accessdate=2025-06-08}}</ref> Сондай-ақ франшизаның кезекті сериясының кассалық жиынының қорытындысы бойынша кассада 100 миллион доллардан астам қаражат жинағандардың ішіндегі ең ұзақ киносерияға қатысу бойынша Круз рекорды тіркелді.<ref>{{cite web|url=https://rg.ru/2025/06/06/tom-kruz-popal-v-knigu-rekordov-ginnessa.html?ysclid=mbkzhiktdq380558128|title=Том Круз попал в Книгу рекордов Гиннесса|publisher=rg.ru|lang=ru|accessdate=2025-06-08}}</ref> == Болашақ == 2023 жылдың маусымында Кристофер Маккуорри ''[[Fandango]]''-ға [[Орындалмас миссия: Өлімді есеп|алдыңғы]] және берілген фильм серияның соңы болмайтынын және олар болашақ бөліктерге арналған идеяларды әзірлеп жатқанын айтты.<ref>{{Cite web|last=Dick|first=Jeremy|title=Christopher McQuarrie Says Mission: Impossible Series Won't End With Dead Reckoning|url=https://movieweb.com/mission-impossible-not-ending-dead-reckoning/|website=MovieWeb|date=2023-06-18|accessdate=2023-06-20|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230620001207/https://movieweb.com/mission-impossible-not-ending-dead-reckoning/|archivedate=2023-06-20|lang=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=«Миссия невыполнима 8» не будет последним фильмом серии|url=https://www.soyuz.ru/news/25532|access-date=|website=soyuz.ru|url-status=live|accessdate=2023-06-19|archivedate=2023-06-19|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230619112448/https://www.soyuz.ru/news/25532|lang=en}}</ref> 2023 жылдың шілдесінде жетінші фильмді жарнамалау кезінде Круз екі фильм де кейіпкермен қоштасу ретінде жарияланғанына қарамастан, Этан Хант рөліндегі сериядағы басқа фильмдерде түсірілімді жалғастыруға қызығушылық білдірді.<ref>{{cite web|url=https://www.smh.com.au/culture/movies/tom-cruise-celebrates-birthday-at-australian-premiere-of-mission-impossible-20230703-p5dlch.html|title=‘Oppenheimer then Barbie’: Tom Cruise picks side in box office battle|publisher=The Sydney Morning Herald|last=Mitchell|first=Thomas|date=2023-07-03|access-date=|language=en|url-status=live|accessdate=2023-07-05|archivedate=2023-07-04|archiveurl=https://web.archive.org/web/20230704132725/https://www.smh.com.au/culture/movies/tom-cruise-celebrates-birthday-at-australian-premiere-of-mission-impossible-20230703-p5dlch.html}}</ref> 2025 жылдың мамырында Нью-Йоркте осы фильмнің премьерасы кезінде Круз The Hollywood Reporter басылымына бұл фильм франчайзингтің соңғысы екенін айтып, фильмнің «Соңғы есеп» деп аталатыны бекер емес екенін айтты.<ref>{{Cite web|url=https://www.hollywoodreporter.com/movies/movie-news/tom-cruise-making-movies-into-100s-mission-impossible-1236220928/|title=Tom Cruise Intends to Keep Making Movies Into His 100s: “I Will Never Stop”|lang=en-US|first=Kirsten|last=Chuba|website=The Hollywood Reporter|date=2025-05-19|accessdate=2025-05-25}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:АҚШ атыс-шабыс фильмдері]] [[Санат:АҚШ триллер фильмдері]] [[Санат:Paramount Pictures фильмдері]] o24zs1m1l9cb3e8ojkk952xxdz4c4x6 0 760975 3479942 3479940 2025-06-14T12:01:47Z Мағыпар 100137 /* Диалектісі */ дереккөз 3479942 wikitext text/x-wiki '''Коряк тілі''' (Koryak language) — [[Палеоазия тілдері|палеоазияттық тілдер]] отбасының чукот – камчатка тармағына кіреді. Үндестігі бар тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады. == Референтті халық == Референтті халық: коряктар; өз атауы: жағалау коряктары – нымылгын, бұғы өсіруші коряктар – чавиын. == Географиялық таралуы == Коряктар Камчатка түбегінің солтүстік және орталық бөлігінде, Беринг және Охот теңіздерінің жағалауында, этникалық топтың көпшілігі Коряк автономиялық округінде тұрады. Коряктардың аз бөлігі Камчатка облысының Коряк автономиялық округінің құрамына кірмейтін аудандарында (Быстринский, Соболевский), 700-ден астам коряктар қазіргі Магадан облысының Северо-Евенск ауданының аумағында, негізінен Тайгонос түбегінде тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://minlang.iling-ran.ru/lang/koryakskiy-yazyk?ysclid=mbw697j5n6945467469|title=Коряк тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-14 |lang=}}</ref> == Диалектісі == Коряк тілінде бірнеше диалектілер бар: чавчувен, апукин, камен, алютор (кейде дербес тіл болып саналады), иткан, олардың ішінде чувчувен диалектісі жазудың негізін қалады. Чавчувен диалектісінде бұғы бағушы коряктар сөйлейді.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/linguistics/text/5229944|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-14 |lang=}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей тілдері]] o4i0k0x7dp9nixkft4c7quqspq568fn 3479943 3479942 2025-06-14T12:06:46Z Мағыпар 100137 толықтыру 3479943 wikitext text/x-wiki '''Коряк тілі''' (Koryak language) — [[Палеоазия тілдері|палеоазияттық тілдер]] отбасының чукот – камчатка тармағына кіреді. Үндестігі бар тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады. == Референтті халық == Референтті халық: коряктар; өз атауы: жағалау коряктары – нымылгын, бұғы өсіруші коряктар – чавиын. == Географиялық таралуы == Коряктар Камчатка түбегінің солтүстік және орталық бөлігінде, Беринг және Охот теңіздерінің жағалауында, этникалық топтың көпшілігі Коряк автономиялық округінде тұрады. Коряктардың аз бөлігі Камчатка облысының Коряк автономиялық округінің құрамына кірмейтін аудандарында (Быстринский, Соболевский), 700-ден астам коряктар қазіргі Магадан облысының Северо-Евенск ауданының аумағында, негізінен Тайгонос түбегінде тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://minlang.iling-ran.ru/lang/koryakskiy-yazyk?ysclid=mbw697j5n6945467469|title=Коряк тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-14 |lang=}}</ref> == Диалектісі == Коряк тілінде бірнеше диалектілер бар: чавчувен, апукин, камен, алютор (кейде дербес тіл болып саналады), иткан, олардың ішінде чувчувен диалектісі жазудың негізін қалады. Чавчувен диалектісінде бұғы бағушы коряктар сөйлейді.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/linguistics/text/5229944|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-14 |lang=}}</ref> == Жазуы == Коряк тілінің жазу жүйесі 1930 жылдары жасалды – алдымен латын әліпбиіне, содан кейін кириллицаға негізделген. Бірінші коряк әліппесін сол уақытта лингвист, этнограф-солтүстікші, алғашқы коряк мектептерінің ұйымдастырушысы Сергей Стебницкий жасаған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей тілдері]] ex9c5yzafukdwtdziuw2pkul1yupjfd 3479944 3479943 2025-06-14T12:07:43Z Мағыпар 100137 /* Жазуы */ дереккөз 3479944 wikitext text/x-wiki '''Коряк тілі''' (Koryak language) — [[Палеоазия тілдері|палеоазияттық тілдер]] отбасының чукот – камчатка тармағына кіреді. Үндестігі бар тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады. == Референтті халық == Референтті халық: коряктар; өз атауы: жағалау коряктары – нымылгын, бұғы өсіруші коряктар – чавиын. == Географиялық таралуы == Коряктар Камчатка түбегінің солтүстік және орталық бөлігінде, Беринг және Охот теңіздерінің жағалауында, этникалық топтың көпшілігі Коряк автономиялық округінде тұрады. Коряктардың аз бөлігі Камчатка облысының Коряк автономиялық округінің құрамына кірмейтін аудандарында (Быстринский, Соболевский), 700-ден астам коряктар қазіргі Магадан облысының Северо-Евенск ауданының аумағында, негізінен Тайгонос түбегінде тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://minlang.iling-ran.ru/lang/koryakskiy-yazyk?ysclid=mbw697j5n6945467469|title=Коряк тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-14 |lang=}}</ref> == Диалектісі == Коряк тілінде бірнеше диалектілер бар: чавчувен, апукин, камен, алютор (кейде дербес тіл болып саналады), иткан, олардың ішінде чувчувен диалектісі жазудың негізін қалады. Чавчувен диалектісінде бұғы бағушы коряктар сөйлейді.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/linguistics/text/5229944|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-14 |lang=}}</ref> == Жазуы == Коряк тілінің жазу жүйесі 1930 жылдары жасалды – алдымен латын әліпбиіне, содан кейін кириллицаға негізделген. Бірінші коряк әліппесін сол уақытта лингвист, этнограф-солтүстікші, алғашқы коряк мектептерінің ұйымдастырушысы Сергей Стебницкий жасаған.<ref>{{citeweb|url=https://arctic-children.com/article/sokhrani-moyu-rech/|title=Солтүстіктің байырғы халықтарының тілдері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-14 |lang=}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей тілдері]] c845q0e9eulen0mkvx5v0xywwd9lr6u 3479945 3479944 2025-06-14T12:10:57Z Мағыпар 100137 /* Жазуы */ толықтыру 3479945 wikitext text/x-wiki '''Коряк тілі''' (Koryak language) — [[Палеоазия тілдері|палеоазияттық тілдер]] отбасының чукот – камчатка тармағына кіреді. Үндестігі бар тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады. == Референтті халық == Референтті халық: коряктар; өз атауы: жағалау коряктары – нымылгын, бұғы өсіруші коряктар – чавиын. == Географиялық таралуы == Коряктар Камчатка түбегінің солтүстік және орталық бөлігінде, Беринг және Охот теңіздерінің жағалауында, этникалық топтың көпшілігі Коряк автономиялық округінде тұрады. Коряктардың аз бөлігі Камчатка облысының Коряк автономиялық округінің құрамына кірмейтін аудандарында (Быстринский, Соболевский), 700-ден астам коряктар қазіргі Магадан облысының Северо-Евенск ауданының аумағында, негізінен Тайгонос түбегінде тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://minlang.iling-ran.ru/lang/koryakskiy-yazyk?ysclid=mbw697j5n6945467469|title=Коряк тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-14 |lang=}}</ref> == Диалектісі == Коряк тілінде бірнеше диалектілер бар: чавчувен, апукин, камен, алютор (кейде дербес тіл болып саналады), иткан, олардың ішінде чувчувен диалектісі жазудың негізін қалады. Чавчувен диалектісінде бұғы бағушы коряктар сөйлейді.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/linguistics/text/5229944|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-14 |lang=}}</ref> == Жазуы == Коряк тілінің жазу жүйесі 1930 жылдары жасалды – алдымен латын әліпбиіне, содан кейін кириллицаға негізделген. Бірінші коряк әліппесін сол уақытта лингвист, этнограф-солтүстікші, алғашқы коряк мектептерінің ұйымдастырушысы Сергей Стебницкий жасаған.<ref>{{citeweb|url=https://arctic-children.com/article/sokhrani-moyu-rech/|title=Солтүстіктің байырғы халықтарының тілдері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-14 |lang=}}</ref> {| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF" | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | В в | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Вʼ вʼ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Гʼ гʼ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ӄ ӄ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ӈ ӈ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей тілдері]] emt7262mode4g4pz53thkxrynfbb7jw 3479946 3479945 2025-06-14T12:14:07Z Мағыпар 100137 дереккөз 3479946 wikitext text/x-wiki {{Тілдер |аты=Коряк тілі |рейтинг= |ISO2= |МЕСТ 7.75–97= |ISO1= kpy |жазу= [[кириллица]] |классификация= [[Еуразия тілдері]] :палеоазияттық тілдер отбасы ::чукот–камчатка тармағы |санаты= |сөйлеушілер саны= 1665 (2010) |түсі=алтай |реттейтін мекеме= |ресми тіл= |елдер=[[Ресей]] |айтылуы= |өз атауы=Koryak language |Сурет= |ISO3= }} '''Коряк тілі''' (Koryak language) — [[Палеоазия тілдері|палеоазияттық тілдер]] отбасының чукот – камчатка тармағына кіреді. Үндестігі бар тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады.<ref>{{кітап|авторы=Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж. Шаймерденова|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=«Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы» |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны= |баспасы=«Издательство Золотая Книга» ЖШС |жыл=2020 |томы= |беттері=143 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=978–601–7988-21-0|тиражы= }}</ref> == Референтті халық == Референтті халық: коряктар; өз атауы: жағалау коряктары – нымылгын, бұғы өсіруші коряктар – чавиын. == Географиялық таралуы == Коряктар Камчатка түбегінің солтүстік және орталық бөлігінде, Беринг және Охот теңіздерінің жағалауында, этникалық топтың көпшілігі Коряк автономиялық округінде тұрады. Коряктардың аз бөлігі Камчатка облысының Коряк автономиялық округінің құрамына кірмейтін аудандарында (Быстринский, Соболевский), 700-ден астам коряктар қазіргі Магадан облысының Северо-Евенск ауданының аумағында, негізінен Тайгонос түбегінде тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://minlang.iling-ran.ru/lang/koryakskiy-yazyk?ysclid=mbw697j5n6945467469|title=Коряк тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-14 |lang=}}</ref> == Диалектісі == Коряк тілінде бірнеше диалектілер бар: чавчувен, апукин, камен, алютор (кейде дербес тіл болып саналады), иткан, олардың ішінде чувчувен диалектісі жазудың негізін қалады. Чавчувен диалектісінде бұғы бағушы коряктар сөйлейді.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/linguistics/text/5229944|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-14 |lang=}}</ref> == Жазуы == Коряк тілінің жазу жүйесі 1930 жылдары жасалды – алдымен латын әліпбиіне, содан кейін кириллицаға негізделген. Бірінші коряк әліппесін сол уақытта лингвист, этнограф-солтүстікші, алғашқы коряк мектептерінің ұйымдастырушысы Сергей Стебницкий жасаған.<ref>{{citeweb|url=https://arctic-children.com/article/sokhrani-moyu-rech/|title=Солтүстіктің байырғы халықтарының тілдері|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-14 |lang=}}</ref> {| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF" | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | В в | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Вʼ вʼ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Гʼ гʼ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ӄ ӄ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ӈ ӈ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей тілдері]] 443ewj8ekf8uhqbjn2z5rjikt81nrvc 2 760976 3479952 2025-06-14T12:44:15Z Programman 28305 Жаңа бетте: Higgsfield https://forbes.kz/articles/kak_kazahstanskie_startaperyi_sozdayut_konkurenta_chatgpt https://techcrunch.com/2024/04/03/former-snap-ai-chief-launches-higgsfield-to-take-on-openais-sora-video-generator/ https://www.tomsguide.com/ai/i-tried-the-new-viral-ai-tool-that-turns-your-photos-into-blockbuster-movie-clips-heres-how-to-do-it https://digitalbusiness.kz/2025-04-10/kazahstanskiy-startap-pokoryaet-mir-video-ot-higgsfield-ai-zavirusilos-v-ssha-kitae-i-yapo... 3479952 wikitext text/x-wiki Higgsfield https://forbes.kz/articles/kak_kazahstanskie_startaperyi_sozdayut_konkurenta_chatgpt https://techcrunch.com/2024/04/03/former-snap-ai-chief-launches-higgsfield-to-take-on-openais-sora-video-generator/ https://www.tomsguide.com/ai/i-tried-the-new-viral-ai-tool-that-turns-your-photos-into-blockbuster-movie-clips-heres-how-to-do-it https://digitalbusiness.kz/2025-04-10/kazahstanskiy-startap-pokoryaet-mir-video-ot-higgsfield-ai-zavirusilos-v-ssha-kitae-i-yaponii/ https://kaztag.kz/ru/news/kazakhstanskaya-kompaniya-voshla-v-top-25-startapov-mira-po-versii-google https://kz.kursiv.media/2025-02-06/mgrg-higgsfield-ai-artificial-intelligence/ https://kapital.kz/tehnology/135753/kazahstanskij-startap-konkuriruet-s-open-ai-i-google-glava-mincifry.html https://www.forbes.com/sites/charliefink/2024/12/19/moonvalleys-clean-ai-model-veo-bests-sora-higgsfields-reelmagic-more-cinematic-ai-videos/ https://www.forbes.com/sites/charliefink/2025/04/03/runway-gen-4-upstages-chatgpt-image-upgrades-as-higgsfield-udio-prodia-and-pika-launch-new-tools/ 4yld3h5ns7kfralvmcsh6kpxbyybvyv 3 760977 3479953 2025-06-14T12:47:37Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3479953 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Tarkistanball}} -- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 17:47, 2025 ж. маусымның 14 (+05) ou9jppz2838fqof0y5eyuhon18bhd2v 3 760978 3479954 2025-06-14T12:48:14Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3479954 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Bila Holova}} -- [[Қатысушы:GanS NIS|<span style="text-shadow:gray 4px 4px 3px;"><font face="AR Cena" color="black"><b>Fани</b></font></span>]] ([[Қатысушы талқылауы:GanS NIS|талқылауы]]) 17:48, 2025 ж. маусымның 14 (+05) a9aweiti7d7dck5aipb03votfzlvr1c 0 760979 3479959 2025-06-14T14:33:21Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 Жаңа бетте: {{Футболшы |имя = Райан Шерки |полное имя = Матис Райан Шерки |сурет = Cherki asse ol 2425.png |туған күні = 17.8.2003 |туған жері = {{iw|Пюзиньян||fr|Pusignan}}, Рона, [[Франция]] |бойы = 177 |азаматтығы = {{ту|Франция}} [[Франция]] |позиция = жартылай қорғаушы |қазіргі клуб = {{ту|Англия}} Манчестер... 3479959 wikitext text/x-wiki {{Футболшы |имя = Райан Шерки |полное имя = Матис Райан Шерки |сурет = Cherki asse ol 2425.png |туған күні = 17.8.2003 |туған жері = {{iw|Пюзиньян||fr|Pusignan}}, Рона, [[Франция]] |бойы = 177 |азаматтығы = {{ту|Франция}} [[Франция]] |позиция = жартылай қорғаушы |қазіргі клуб = {{ту|Англия}} [[Манчестер Сити]] |номер = 29 |клубтары = {{футбол карьерасы |2019—2025|{{ту|Франция}} [[Олимпик Лион]]|146 (14) |2025—|{{ту|Англия}} [[Манчестер Сити]]|0 (0) }} |ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |2025—|{{футбол|Франция}}|2 (1) }} }} '''Матис Райан Шерки''' ({{lang-fr|Mathis Rayan Cherki}}; [[17 тамыз]] [[2003 жыл|2003]]) — франциялық футболшы, Франция Ұлттық футбол құрамасы мен "Манчестер Сити" клубының жартылай қорғаушысы. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{бастама}} {{сыртқы сілтемелер}} [[Санат:Франция футболшылары]] 38vrlpdkqms44rpb2jflbvwogsdl34u 3479962 3479959 2025-06-14T14:35:59Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 3479962 wikitext text/x-wiki {{Футболшы |имя = Райан Шерки |полное имя = Матис Райан Шерки |сурет = Cherki asse ol 2425.png |туған күні = 17.8.2003 |туған жері = {{iw|Пюзиньян||fr|Pusignan}}, Рона, [[Франция]] |бойы = 177 |азаматтығы = {{ту|Франция}} [[Франция]] |позиция = жартылай қорғаушы |қазіргі клуб = {{ту|Англия}} [[Манчестер Сити]] |номер = 29 |клубтары = {{футбол карьерасы |2019—2025|{{ту|Франция}} [[Олимпик Лион]]|146 (14) |2025—|{{ту|Англия}} [[Манчестер Сити]]|0 (0) }} |ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |2025—|{{футбол|Франция}}|2 (1) }} }} '''Матис Райан Шерки''' ({{lang-fr|Mathis Rayan Cherki}}; [[17 тамыз]] [[2003 жыл|2003]]) — франциялық футболшы, [[Франция Ұлттық футбол құрамасы]] мен "[[Манчестер Сити]]" клубының жартылай қорғаушысы. == Жетістіктері == === Командалық === '''Франция''' * Олимпиада ойындарының күміс жүлдегері: 2024 * Ұлттар лигасының қола жүлдегері: 2024/25 === Жеке === * УЕФА Еуропа лигасының үздік жас ойыншысы: 2024/25 == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{бастама}} {{сыртқы сілтемелер}} [[Санат:Франция футболшылары]] [[Санат:2024 жылғы Жазғы Олимпиада ойындарының күміс жүлдегерлері]] [[Санат:Франция Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]] [[Санат:Олимпик Лион ФК ойыншылары]] [[Санат:Манчестер Сити ФК ойыншылары]] sc1ax2sie99xvrseb7ohkitjcvqfsiq 0 760980 3479964 2025-06-14T14:40:52Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 Жаңа бетте: {{Футболшы|туған күні=5.7.1999|азаматтығы={{ESP}}|позиция=қорғаушы}} '''Даниэль Вивиан Морено''' (исп. ''Daniel Vivian Moreno''; 5 шілде 1999, Витория-Гастейс, [[Испания]]) — испаниялық футболшы, "[[Атлетик Бильбао]]" клубының қорғаушысы. == Достижения == === Клубтық === '''«Атлетик Бильбао»'''... 3479964 wikitext text/x-wiki {{Футболшы|туған күні=5.7.1999|азаматтығы={{ESP}}|позиция=қорғаушы}} '''Даниэль Вивиан Морено''' (исп. ''Daniel Vivian Moreno''; 5 шілде 1999, Витория-Гастейс, [[Испания]]) — испаниялық футболшы, "[[Атлетик Бильбао]]" клубының қорғаушысы. == Достижения == === Клубтық === '''«Атлетик Бильбао»''' * Испания кубогы: 2023/24 === Халықаралық === '''Испания''' * Еуропа чемпионы: 2024 * Ұлттар лигасының күміс жүлдегері: 2024/25 {{Бастама}} {{Сыртқы сілтемелер}} 9yfhe5jk515xs3lwehk5z8ol25abvlm 3479965 3479964 2025-06-14T14:43:56Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 3479965 wikitext text/x-wiki {{Футболшы|туған күні=5.7.1999|азаматтығы={{ESP}}|позиция=қорғаушы| бойы = 183 | қазіргі клуб = {{ту|Испания}} [[Атлетик Бильбао]] | номері = 3 | клубтары = {{футбол карьерасы |2016—2018|{{ту|Испания}} [[Баскония (футбол клубы)|Баскония]]|47 (0) |2017—2020|{{ту|Испания}} [[Бильбао Атлетик]]|48 (4) |2020—|{{ту|Испания}} [[Атлетик Бильбао]]|77 (2) |2020—2021|{{аренда}}{{ту|Испания}} [[Мирандес (футбол клубы)|Мирандес]]|32 (2) }} | ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |2024—|{{футбол|Испания}} |4 (0) }}}} '''Даниэль Вивиан Морено''' (исп. ''Daniel Vivian Moreno''; 5 шілде 1999, Витория-Гастейс, [[Испания]]) — испаниялық футболшы, "[[Атлетик Бильбао]]" клубының қорғаушысы. == Жетістіктері == === Клубтық === '''«Атлетик Бильбао»''' * Испания кубогы: 2023/24 === Халықаралық === '''Испания''' * Еуропа чемпионы: 2024 * Ұлттар лигасының күміс жүлдегері: 2024/25 == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бастама}} [[Санат:Испания футболшылары]] {{Сыртқы сілтемелер}} 8henm9f3igwlo948q5plkhyackgu42k 3479966 3479965 2025-06-14T14:44:51Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 /* Дереккөздер */ 3479966 wikitext text/x-wiki {{Футболшы|туған күні=5.7.1999|азаматтығы={{ESP}}|позиция=қорғаушы| бойы = 183 | қазіргі клуб = {{ту|Испания}} [[Атлетик Бильбао]] | номері = 3 | клубтары = {{футбол карьерасы |2016—2018|{{ту|Испания}} [[Баскония (футбол клубы)|Баскония]]|47 (0) |2017—2020|{{ту|Испания}} [[Бильбао Атлетик]]|48 (4) |2020—|{{ту|Испания}} [[Атлетик Бильбао]]|77 (2) |2020—2021|{{аренда}}{{ту|Испания}} [[Мирандес (футбол клубы)|Мирандес]]|32 (2) }} | ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |2024—|{{футбол|Испания}} |4 (0) }}}} '''Даниэль Вивиан Морено''' (исп. ''Daniel Vivian Moreno''; 5 шілде 1999, Витория-Гастейс, [[Испания]]) — испаниялық футболшы, "[[Атлетик Бильбао]]" клубының қорғаушысы. == Жетістіктері == === Клубтық === '''«Атлетик Бильбао»''' * Испания кубогы: 2023/24 === Халықаралық === '''Испания''' * Еуропа чемпионы: 2024 * Ұлттар лигасының күміс жүлдегері: 2024/25 == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бастама}} [[Санат:Испания футболшылары]] {{Сыртқы сілтемелер}} [[Санат:Испания Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]] [[Санат:Футболдан Еуропа чемпиондары]] [[Санат:Атлетик Бильбао ФК ойыншылары]] js0s2ezkcku7c1lf49xwwisevaf7o6z 3 760981 3479967 2025-06-14T14:50:21Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3479967 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Vivo25e}} -- <font color="#009900">[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-family:Georgia;"><i>Мұхамеджан А.А.</i></span>]]</font> [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-size:90%"><font color="#0000FF">(талқылауы)</font></span>]] 19:50, 2025 ж. маусымның 14 (+05) 01g21tuc766mm635o89p2wagftq7wxa 0 760982 3479969 2025-06-14T14:52:33Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 Жаңа бетте: {{Футболшы | сурет = GAE - Ajax - 52788521318 (cropped).jpg | туған күні = 14.12.2002 | бойы = 170 | азаматтығы = {{ту|Португалия}} [[Португалия]] | позиция = шабуылшы | қазіргі клуб = {{ту|Италия}} [[Ювентус]] | номері = 7 | клубтары = {{футбол карьерасы |2020—2021|{{ту|Португалия}} [[Порту B]]|20 (4) |2021—2022|{{ту|П... 3479969 wikitext text/x-wiki {{Футболшы | сурет = GAE - Ajax - 52788521318 (cropped).jpg | туған күні = 14.12.2002 | бойы = 170 | азаматтығы = {{ту|Португалия}} [[Португалия]] | позиция = шабуылшы | қазіргі клуб = {{ту|Италия}} [[Ювентус]] | номері = 7 | клубтары = {{футбол карьерасы |2020—2021|{{ту|Португалия}} [[Порту B]]|20 (4) |2021—2022|{{ту|Португалия}} [[Порту (футбол клубы)|Порту]]|39 (2) |2022—2023|{{ту|Нидерланд}} [[Йонг Аякс]]|7 (5) |2022—2024|{{ту|Нидерланд}} [[Аякс (футбол клубы, Амстердам)|Аякс]]|19 (0) |2023—2024|{{аренда}}{{ту|Португалия}} [[Порту (футбол клубы)|Порту]]|27 (5) |2024—|{{ту|Португалия}} [[Порту (футбол клубы)|Порту]]|0 (0) |2024—|{{аренда}}{{ту|Италия}} [[Ювентус]]|26 (3) }} | ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |2024—|{{ту|Португалия}} |10 (2) }} }} '''Франсишку Фернандеш да Консейсан''' (порт. ''Francisco Fernandes da Conceição''); [[14 желтоқсан|14]] [[14 желтоқсан|желтоқсан]] [[2002 жыл|2002]], Коимбра) — португалиялық футболшы, шабуылшы. [[Сержиу Консейсау|Сержиу Консейсаудың]] ұлы. 2024 жылғы Еуропа чемпионатына қатысты. == Жетістіктері == === Клубтық === '''«Порту»''' * Португалия чемпионы: 2021/22 * Португалия кубогы ('''2'''): 2021/22, 2023/24 === Халықаралық === '''Португалия''' * УЕФА Ұлттар лигасы: 2024/25 == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Португалия футболшылары]] cxyven77mt3b3c3ug1s1au8i8av7jk7 3479970 3479969 2025-06-14T14:54:36Z Мықтыбек Оразтайұлы 69223 3479970 wikitext text/x-wiki {{Футболшы | сурет = GAE - Ajax - 52788521318 (cropped).jpg | туған күні = 14.12.2002 | бойы = 170 | азаматтығы = {{ту|Португалия}} [[Португалия]] | позиция = шабуылшы | қазіргі клуб = {{ту|Италия}} [[Ювентус]] | номері = 7 | клубтары = {{футбол карьерасы |2020—2021|{{ту|Португалия}} [[Порту B]]|20 (4) |2021—2022|{{ту|Португалия}} [[Порту (футбол клубы)|Порту]]|39 (2) |2022—2023|{{ту|Нидерланд}} [[Йонг Аякс]]|7 (5) |2022—2024|{{ту|Нидерланд}} [[Аякс (футбол клубы, Амстердам)|Аякс]]|19 (0) |2023—2024|{{аренда}}{{ту|Португалия}} [[Порту (футбол клубы)|Порту]]|27 (5) |2024—|{{ту|Португалия}} [[Порту (футбол клубы)|Порту]]|0 (0) |2024—|{{аренда}}{{ту|Италия}} [[Ювентус]]|26 (3) }} | ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |2024—|{{футбол|Португалия}} |10 (2) }} }} '''Франсишку Фернандеш да Консейсан''' (порт. ''Francisco Fernandes da Conceição''); [[14 желтоқсан|14]] [[14 желтоқсан|желтоқсан]] [[2002 жыл|2002]], Коимбра) — португалиялық футболшы, шабуылшы. [[Сержиу Консейсау|Сержиу Консейсаудың]] ұлы. 2024 жылғы Еуропа чемпионатына қатысты. == Жетістіктері == === Клубтық === '''«Порту»''' * Португалия чемпионы: 2021/22 * Португалия кубогы ('''2'''): 2021/22, 2023/24 === Халықаралық === '''Португалия''' * УЕФА Ұлттар лигасы: 2024/25 == Дереккөздер == {{дереккөздер}}{{Бастама}}{{Сыртқы сілтемелер}} [[Санат:Португалия футболшылары]] [[Санат:Португалия Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]] [[Санат:Аякс Амстердам ФК ойыншылары]] [[Санат:Порту ФК ойыншылары]] [[Санат:Ювентус ФК ойыншылары]] mm1nxpoyz4vdcfyvb0gf0k5sh07lv04 3 760983 3479972 2025-06-14T14:56:39Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3479972 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Алтай Сауруков}} -- <font color="#009900">[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-family:Georgia;"><i>Мұхамеджан А.А.</i></span>]]</font> [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-size:90%"><font color="#0000FF">(талқылауы)</font></span>]] 19:56, 2025 ж. маусымның 14 (+05) rt385vgdcl3b39bkh8sb6gmtc4cm31f 0 760984 3479978 2025-06-14T16:02:38Z Daniyal.aidarov5 119690 «[[:ru:Special:Redirect/revision/144374145|Международная географическая олимпиада]]» бетінен аударылып түзілді 3479978 wikitext text/x-wiki '''Географиядан халықаралық олимпиада''' (iGeo) — [[География|географиядан]] ұлттық олимпиада үздіктері арасында жыл сайын өткізілетін халықаралық [[Пәндік олимпиадалар|пәндік олимпиада]]. 16-19 жас аралығындағы қатысушыларға арналған жарыс. Олимпиада үш бөлімнен тұрады: жазбаша тест, мультимедиялық тест және далалық кезең; оның форматы география бойынша көптеген ұлттық олимпиадаларға ұқсас. iGeo негізінен қатысушылардың кеңістік байланыстар мен үдерістерді түсіну, сондай-ақ іс жүзінде шаруашылықта қолдану дағдыларын тексереді. Олимпиаданы халықаралық география одағы ұйымдастырады. Олимпиаданың өтетін орнын әдетте бұл ұйым конгрестерімен немесе аймақтық конференцияларымен қатар жүреді. == Тарихы == [[1994 жыл|1994 жылы]] [[Прага|Прагадағы]] Халықаралық географиялық одақтың конгресінде [[Польша]] мен [[Нидерланд|Нидерланды]] өкілдері 15 пен 19 жас аралығындағы оқушыларға арналған халықаралық олимпиада құру идеясын ұсынды. Мұндай олимпиада алғаш рет [[1996 жыл|1996 жылы]] [[Гаага|Гаагада]] бес елдің қатысуымен өтті, олардың әрқайсысынан 3 адам додаға түсті. Әрі қарай олимпиада екі жылда бір рет өткізіліп, қатысушылар саны үнемі артып отырды. [[2010 жыл|2010 жылы]] [[Тайбэй|Тайбэйде]] ол алғаш рет 100 адамнан асты, сонымен қатар [[2012 жыл|2012 жылдан]] бастап олимпиадалар жыл сайын өткізіледі деген шешім қабылданды. IGeo жетістігі көптеген аймақтық географиялық олимпиадаларға әкелді: * Географиядан Еуропа олимпиадасы (EGEO) * Географиядан Азия-Тынық мұхиты олимпиадасы (APRGO) * Географиядан Орталық Еуропа олимпиадасы (CERIGEO) * Географиядан Балтық олимпиадасы (Baltic igeo) == Олимпиаданың мақсаты == Географиядан халықаралық олимпиаданың мақсаттары: * Географияны дамытуға ықпал ету. * Әртүрлі елдердің жастары арасындағы өзара түсіністікті ынталандыру. * Бүкіл әлемде географияны оқыту сапасын арттыруды ынталандыру. == Қатысушы елдер == <br> {{Col-begin}} {{Col-break}} * {{Байрақ|Австралия}} * {{Байрақ|Әзербайжан}} * {{Байрақ|Аргентина}} * {{Байрақ|Армения}} * {{Байрақ|Беларусь}} * {{Байрақ|Бельгия}} * {{Байрақ|Болгария}} * {{Байрақ|Боливия}} * {{Байрақ|Босния және Герцеговина}} * {{Байрақ|Бразилия}} * {{Байрақ|Ұлыбритания}} * {{Байрақ|Мажарстан}} * {{Байрақ|Германия}} * {{Байрақ|Гонконг}} * {{Байрақ|Дания}} {{Col-break}} * {{Байрақ|Израиль}} * {{Байрақ|Үндістан}} * {{Байрақ|Индонезия}} * {{Байрақ|Қазақстан}} * {{Байрақ|Канада}} * {{Байрақ|Кипр}} * {{Байрақ|Қытай}} * {{Байрақ|Латвия}} * {{Байрақ|Литва}} * {{Байрақ|Макао}} * {{Байрақ|Мексика}} * {{Байрақ|Моңғолия}} * {{Байрақ|Нигерия}} * {{Байрақ|Нидерланд}} * {{Байрақ|Жаңа Зеландия}} {{Col-break}} * {{Байрақ|Пәкістан}} * {{Байрақ|Польша}} * {{Байрақ|Португалия}} * {{Байрақ|Оңтүстік Корея}} * {{Байрақ|Ресей}} * {{Байрақ|Румыния}} * {{Байрақ|Сауд Арабиясы}} * {{Байрақ|Сербия}} * {{Байрақ|Сингапур}} * {{Байрақ|Словакия}} * {{Байрақ|Словения}} * {{Байрақ|АҚШ}} * {{Байрақ|Тәжікстан}} * {{Байрақ|Тайланд}} * {{Ту|Тайвань}} [[Қытай Республикасы|Тайвань]] {{Col-break}} * {{Байрақ|Тунис}} * {{Байрақ|Түркия}} * {{Байрақ|Филиппин}} * {{Байрақ|Финляндия}} * {{Байрақ|Франция}} * {{Байрақ|Хорватия}} * {{Байрақ|Черногория}} * {{Байрақ|Чехия}} * {{Байрақ|Швейцария}} * {{Байрақ|Эстония}} * {{Байрақ|ОАР}} * {{Байрақ|Жапония}} * {{Байрақ|Қырғызстан}} {{Col-end}} == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} == Сілтемелер == * [http://geoolympiad.org Олимпиада сайты] * [http://www.igu-online.org/ Халықаралық географиялық одақ] [[Санат:Пәндік олимпиадалар]] [[Санат:Халықаралық пәндік олимпиадалар]] t9u0w5rncudj01cqc9qt0f9psu5j8tp 3479979 3479978 2025-06-14T16:12:02Z Daniyal.aidarov5 119690 3479979 wikitext text/x-wiki '''Географиядан халықаралық олимпиада''' (iGeo) — [[География|географиядан]] ұлттық олимпиада үздіктері арасында жыл сайын өткізілетін халықаралық [[Пәндік олимпиадалар|пәндік олимпиада]]. 16-19 жас аралығындағы қатысушыларға арналған жарыс. Олимпиада үш бөлімнен тұрады: жазбаша тест, мультимедиялық тест және далалық кезең; оның форматы география бойынша көптеген ұлттық олимпиадаларға ұқсас. iGeo негізінен қатысушылардың кеңістік байланыстар мен үдерістерді түсіну, сондай-ақ іс жүзінде шаруашылықта қолдану дағдыларын тексереді. Олимпиаданы халықаралық география одағы ұйымдастырады. Олимпиаданың өтетін орнын әдетте бұл ұйым конгрестерімен немесе аймақтық конференцияларымен қатар жүреді. == Қазақстанның қатысуы == Қазақстан бұл олимпиадаға тұрақты түрде 2012 жылдан бері қатысып келеді.<ref>https://www.gov.kz/memleket/entities/edu/press/news/details/601777</ref> == Тарихы == [[1994 жыл|1994 жылы]] [[Прага|Прагадағы]] Халықаралық географиялық одақтың конгресінде [[Польша]] мен [[Нидерланд|Нидерланды]] өкілдері 15 пен 19 жас аралығындағы оқушыларға арналған халықаралық олимпиада құру идеясын ұсынды. Мұндай олимпиада алғаш рет [[1996 жыл|1996 жылы]] [[Гаага|Гаагада]] бес елдің қатысуымен өтті, олардың әрқайсысынан 3 адам додаға түсті. Әрі қарай олимпиада екі жылда бір рет өткізіліп, қатысушылар саны үнемі артып отырды. [[2010 жыл|2010 жылы]] [[Тайбэй|Тайбэйде]] ол алғаш рет 100 адамнан асты, сонымен қатар [[2012 жыл|2012 жылдан]] бастап олимпиадалар жыл сайын өткізіледі деген шешім қабылданды. IGeo жетістігі көптеген аймақтық географиялық олимпиадаларға әкелді: * Географиядан Еуропа олимпиадасы (EGEO) * Географиядан Азия-Тынық мұхиты олимпиадасы (APRGO) * Географиядан Орталық Еуропа олимпиадасы (CERIGEO) * Географиядан Балтық олимпиадасы (Baltic igeo) == Олимпиаданың мақсаты == Географиядан халықаралық олимпиаданың мақсаттары: * Географияны дамытуға ықпал ету. * Әртүрлі елдердің жастары арасындағы өзара түсіністікті ынталандыру. * Бүкіл әлемде географияны оқыту сапасын арттыруды ынталандыру. == Қатысушы елдер == <br> {{Col-begin}} {{Col-break}} * {{Байрақ|Австралия}} * {{Байрақ|Әзербайжан}} * {{Байрақ|Аргентина}} * {{Байрақ|Армения}} * {{Байрақ|Беларусь}} * {{Байрақ|Бельгия}} * {{Байрақ|Болгария}} * {{Байрақ|Боливия}} * {{Байрақ|Босния және Герцеговина}} * {{Байрақ|Бразилия}} * {{Байрақ|Ұлыбритания}} * {{Байрақ|Мажарстан}} * {{Байрақ|Германия}} * {{Байрақ|Гонконг}} * {{Байрақ|Дания}} {{Col-break}} * {{Байрақ|Израиль}} * {{Байрақ|Үндістан}} * {{Байрақ|Индонезия}} * {{Байрақ|Қазақстан}} * {{Байрақ|Канада}} * {{Байрақ|Кипр}} * {{Байрақ|Қытай}} * {{Байрақ|Латвия}} * {{Байрақ|Литва}} * {{Байрақ|Макао}} * {{Байрақ|Мексика}} * {{Байрақ|Моңғолия}} * {{Байрақ|Нигерия}} * {{Байрақ|Нидерланд}} * {{Байрақ|Жаңа Зеландия}} {{Col-break}} * {{Байрақ|Пәкістан}} * {{Байрақ|Польша}} * {{Байрақ|Португалия}} * {{Байрақ|Оңтүстік Корея}} * {{Байрақ|Ресей}} * {{Байрақ|Румыния}} * {{Байрақ|Сауд Арабиясы}} * {{Байрақ|Сербия}} * {{Байрақ|Сингапур}} * {{Байрақ|Словакия}} * {{Байрақ|Словения}} * {{Байрақ|АҚШ}} * {{Байрақ|Тәжікстан}} * {{Байрақ|Тайланд}} * {{Ту|Тайвань}} [[Қытай Республикасы|Тайвань]] {{Col-break}} * {{Байрақ|Тунис}} * {{Байрақ|Түркия}} * {{Байрақ|Филиппин}} * {{Байрақ|Финляндия}} * {{Байрақ|Франция}} * {{Байрақ|Хорватия}} * {{Байрақ|Черногория}} * {{Байрақ|Чехия}} * {{Байрақ|Швейцария}} * {{Байрақ|Эстония}} * {{Байрақ|ОАР}} * {{Байрақ|Жапония}} * {{Байрақ|Қырғызстан}} {{Col-end}} == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} == Сілтемелер == * [http://geoolympiad.org Олимпиада сайты] * [http://www.igu-online.org/ Халықаралық географиялық одақ] [[Санат:Пәндік олимпиадалар]] [[Санат:Халықаралық пәндік олимпиадалар]] riow7bitxuqo6zt1di8xeoqhq61grra 3479980 3479979 2025-06-14T16:14:22Z Daniyal.aidarov5 119690 /* Қазақстанның қатысуы */ 3479980 wikitext text/x-wiki '''Географиядан халықаралық олимпиада''' (iGeo) — [[География|географиядан]] ұлттық олимпиада үздіктері арасында жыл сайын өткізілетін халықаралық [[Пәндік олимпиадалар|пәндік олимпиада]]. 16-19 жас аралығындағы қатысушыларға арналған жарыс. Олимпиада үш бөлімнен тұрады: жазбаша тест, мультимедиялық тест және далалық кезең; оның форматы география бойынша көптеген ұлттық олимпиадаларға ұқсас. iGeo негізінен қатысушылардың кеңістік байланыстар мен үдерістерді түсіну, сондай-ақ іс жүзінде шаруашылықта қолдану дағдыларын тексереді. Олимпиаданы халықаралық география одағы ұйымдастырады. Олимпиаданың өтетін орнын әдетте бұл ұйым конгрестерімен немесе аймақтық конференцияларымен қатар жүреді. == Қазақстанның қатысуы == Қазақстан бұл олимпиадаға тұрақты түрде 2012 жылдан бері қатысып келеді.<ref>https://www.gov.kz/memleket/entities/edu/press/news/details/601777</ref> Қазақстан құрамасы 2024 жылы 4 медаль еншіледі:<ref>https://egemen.kz/article/370921-irlandiyada-qazaqstan-oqushylary-4-medal-dgenhip-aldy</ref> * Күміс медаль - Болат Ақжол, Талдыкорған қаласындағы ФМБ НЗМ 11-сынып оқушысы. * Қола медаль - Сыдықов Арсен, Шымкент қаласындағы ХББ НЗМ 11-сынып оқушысы. * Қола медаль - Серікбай Қанат, Шымкент қаласындағы ХББ НЗМ 11-сынып оқушысы. * Қола медаль - Жомарт Сабыр, Жамбыл облысындағы дарынды балаларға арналған мамандандырылған «Дарын» лицей-интернатының 11-сынып оқушысы. == Тарихы == [[1994 жыл|1994 жылы]] [[Прага|Прагадағы]] Халықаралық географиялық одақтың конгресінде [[Польша]] мен [[Нидерланд|Нидерланды]] өкілдері 15 пен 19 жас аралығындағы оқушыларға арналған халықаралық олимпиада құру идеясын ұсынды. Мұндай олимпиада алғаш рет [[1996 жыл|1996 жылы]] [[Гаага|Гаагада]] бес елдің қатысуымен өтті, олардың әрқайсысынан 3 адам додаға түсті. Әрі қарай олимпиада екі жылда бір рет өткізіліп, қатысушылар саны үнемі артып отырды. [[2010 жыл|2010 жылы]] [[Тайбэй|Тайбэйде]] ол алғаш рет 100 адамнан асты, сонымен қатар [[2012 жыл|2012 жылдан]] бастап олимпиадалар жыл сайын өткізіледі деген шешім қабылданды. IGeo жетістігі көптеген аймақтық географиялық олимпиадаларға әкелді: * Географиядан Еуропа олимпиадасы (EGEO) * Географиядан Азия-Тынық мұхиты олимпиадасы (APRGO) * Географиядан Орталық Еуропа олимпиадасы (CERIGEO) * Географиядан Балтық олимпиадасы (Baltic igeo) == Олимпиаданың мақсаты == Географиядан халықаралық олимпиаданың мақсаттары: * Географияны дамытуға ықпал ету. * Әртүрлі елдердің жастары арасындағы өзара түсіністікті ынталандыру. * Бүкіл әлемде географияны оқыту сапасын арттыруды ынталандыру. == Қатысушы елдер == <br> {{Col-begin}} {{Col-break}} * {{Байрақ|Австралия}} * {{Байрақ|Әзербайжан}} * {{Байрақ|Аргентина}} * {{Байрақ|Армения}} * {{Байрақ|Беларусь}} * {{Байрақ|Бельгия}} * {{Байрақ|Болгария}} * {{Байрақ|Боливия}} * {{Байрақ|Босния және Герцеговина}} * {{Байрақ|Бразилия}} * {{Байрақ|Ұлыбритания}} * {{Байрақ|Мажарстан}} * {{Байрақ|Германия}} * {{Байрақ|Гонконг}} * {{Байрақ|Дания}} {{Col-break}} * {{Байрақ|Израиль}} * {{Байрақ|Үндістан}} * {{Байрақ|Индонезия}} * {{Байрақ|Қазақстан}} * {{Байрақ|Канада}} * {{Байрақ|Кипр}} * {{Байрақ|Қытай}} * {{Байрақ|Латвия}} * {{Байрақ|Литва}} * {{Байрақ|Макао}} * {{Байрақ|Мексика}} * {{Байрақ|Моңғолия}} * {{Байрақ|Нигерия}} * {{Байрақ|Нидерланд}} * {{Байрақ|Жаңа Зеландия}} {{Col-break}} * {{Байрақ|Пәкістан}} * {{Байрақ|Польша}} * {{Байрақ|Португалия}} * {{Байрақ|Оңтүстік Корея}} * {{Байрақ|Ресей}} * {{Байрақ|Румыния}} * {{Байрақ|Сауд Арабиясы}} * {{Байрақ|Сербия}} * {{Байрақ|Сингапур}} * {{Байрақ|Словакия}} * {{Байрақ|Словения}} * {{Байрақ|АҚШ}} * {{Байрақ|Тәжікстан}} * {{Байрақ|Тайланд}} * {{Ту|Тайвань}} [[Қытай Республикасы|Тайвань]] {{Col-break}} * {{Байрақ|Тунис}} * {{Байрақ|Түркия}} * {{Байрақ|Филиппин}} * {{Байрақ|Финляндия}} * {{Байрақ|Франция}} * {{Байрақ|Хорватия}} * {{Байрақ|Черногория}} * {{Байрақ|Чехия}} * {{Байрақ|Швейцария}} * {{Байрақ|Эстония}} * {{Байрақ|ОАР}} * {{Байрақ|Жапония}} * {{Байрақ|Қырғызстан}} {{Col-end}} == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} == Сілтемелер == * [http://geoolympiad.org Олимпиада сайты] * [http://www.igu-online.org/ Халықаралық географиялық одақ] [[Санат:Пәндік олимпиадалар]] [[Санат:Халықаралық пәндік олимпиадалар]] s84n48e4vop4z0y6l306ve9pgsnjbrz 3480004 3479980 2025-06-14T18:50:20Z Kasymov 10777 3480004 wikitext text/x-wiki '''Географиядан халықаралық олимпиада''' (iGeo) — [[География|географиядан]] ұлттық олимпиада үздіктері арасында жыл сайын өткізілетін халықаралық [[Пәндік олимпиадалар|пәндік олимпиада]]. 16-19 жас аралығындағы қатысушыларға арналған жарыс. Олимпиада үш бөлімнен тұрады: жазбаша тест, мультимедиялық тест және далалық кезең; оның форматы география бойынша көптеген ұлттық олимпиадаларға ұқсас. iGeo негізінен қатысушылардың кеңістік байланыстар мен үдерістерді түсіну, сондай-ақ іс жүзінде шаруашылықта қолдану дағдыларын тексереді. Олимпиаданы халықаралық география одағы ұйымдастырады. Олимпиаданың өтетін орнын әдетте бұл ұйым конгрестерімен немесе аймақтық конференцияларымен қатар жүреді. == Қазақстанның қатысуы == Қазақстан бұл олимпиадаға тұрақты түрде 2012 жылдан бері қатысып келеді.<ref>https://www.gov.kz/memleket/entities/edu/press/news/details/601777</ref> Қазақстан құрамасы 2024 жылы 4 медаль еншіледі:<ref>https://egemen.kz/article/370921-irlandiyada-qazaqstan-oqushylary-4-medal-dgenhip-aldy</ref> * Күміс медаль - Болат Ақжол, Талдыкорған қаласындағы ФМБ НЗМ 11-сынып оқушысы. * Қола медаль - Сыдықов Арсен, Шымкент қаласындағы ХББ НЗМ 11-сынып оқушысы. * Қола медаль - Серікбай Қанат, Шымкент қаласындағы ХББ НЗМ 11-сынып оқушысы. * Қола медаль - Жомарт Сабыр, Жамбыл облысындағы дарынды балаларға арналған мамандандырылған «Дарын» лицей-интернатының 11-сынып оқушысы. == Тарихы == [[1994 жыл|1994 жылы]] [[Прага|Прагадағы]] Халықаралық географиялық одақтың конгресінде [[Польша]] мен [[Нидерланд|Нидерланды]] өкілдері 15 пен 19 жас аралығындағы оқушыларға арналған халықаралық олимпиада құру идеясын ұсынды. Мұндай олимпиада алғаш рет [[1996 жыл|1996 жылы]] [[Гаага|Гаагада]] бес елдің қатысуымен өтті, олардың әрқайсысынан 3 адам додаға түсті. Әрі қарай олимпиада екі жылда бір рет өткізіліп, қатысушылар саны үнемі артып отырды. [[2010 жыл|2010 жылы]] [[Тайбэй|Тайбэйде]] ол алғаш рет 100 адамнан асты, сонымен қатар [[2012 жыл|2012 жылдан]] бастап олимпиадалар жыл сайын өткізіледі деген шешім қабылданды. IGeo жетістігі көптеген аймақтық географиялық олимпиадаларға әкелді: * Географиядан Еуропа олимпиадасы (EGEO) * Географиядан Азия-Тынық мұхиты олимпиадасы (APRGO) * Географиядан Орталық Еуропа олимпиадасы (CERIGEO) * Географиядан Балтық олимпиадасы (Baltic igeo) == Олимпиаданың мақсаты == Географиядан халықаралық олимпиаданың мақсаттары: * Географияны дамытуға ықпал ету. * Әртүрлі елдердің жастары арасындағы өзара түсіністікті ынталандыру. * Бүкіл әлемде географияны оқыту сапасын арттыруды ынталандыру. == Қатысушы елдер == <br> {{Col-begin}} {{Col-break}} * {{Байрақ|Австралия}} * {{Байрақ|Әзербайжан}} * {{Байрақ|Аргентина}} * {{Байрақ|Армения}} * {{Байрақ|Беларусь}} * {{Байрақ|Бельгия}} * {{Байрақ|Болгария}} * {{Байрақ|Боливия}} * {{Байрақ|Босния және Герцеговина}} * {{Байрақ|Бразилия}} * {{Байрақ|Ұлыбритания}} * {{Байрақ|Мажарстан}} * {{Байрақ|Германия}} * {{Байрақ|Гонконг}} * {{Байрақ|Дания}} {{Col-break}} * {{Байрақ|Израиль}} * {{Байрақ|Үндістан}} * {{Байрақ|Индонезия}} * {{Байрақ|Қазақстан}} * {{Байрақ|Канада}} * {{Байрақ|Кипр}} * {{Байрақ|Қытай}} * {{Байрақ|Латвия}} * {{Байрақ|Литва}} * {{Байрақ|Макао}} * {{Байрақ|Мексика}} * {{Байрақ|Моңғолия}} * {{Байрақ|Нигерия}} * {{Байрақ|Нидерланд}} * {{Байрақ|Жаңа Зеландия}} {{Col-break}} * {{Байрақ|Пәкістан}} * {{Байрақ|Польша}} * {{Байрақ|Португалия}} * {{Байрақ|Оңтүстік Корея}} * {{Байрақ|Ресей}} * {{Байрақ|Румыния}} * {{Байрақ|Сауд Арабиясы}} * {{Байрақ|Сербия}} * {{Байрақ|Сингапур}} * {{Байрақ|Словакия}} * {{Байрақ|Словения}} * {{Байрақ|АҚШ}} * {{Байрақ|Тәжікстан}} * {{Байрақ|Тайланд}} * {{Ту|Тайвань}} [[Қытай Республикасы|Тайвань]] {{Col-break}} * {{Байрақ|Тунис}} * {{Байрақ|Түркия}} * {{Байрақ|Филиппин}} * {{Байрақ|Финляндия}} * {{Байрақ|Франция}} * {{Байрақ|Хорватия}} * {{Байрақ|Черногория}} * {{Байрақ|Чехия}} * {{Байрақ|Швейцария}} * {{Байрақ|Эстония}} * {{Байрақ|ОАР}} * {{Байрақ|Жапония}} * {{Байрақ|Қырғызстан}} {{Col-end}} == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} == Сілтемелер == * [http://geoolympiad.org Олимпиада сайты] * [http://www.igu-online.org/ Халықаралық географиялық одақ] [[Санат:Пәндік олимпиадалар]] [[Санат:Халықаралық пәндік олимпиадалар]] 8sck8bmhhwznb2wrwqtuupbjgdk769y 3480005 3480004 2025-06-14T18:51:38Z Kasymov 10777 «[[Санат:Халықаралық пәндік олимпиадалар|Халықаралық пәндік олимпиадалар]]» деген санатты аластады; «[[Санат:Халықаралық оқушылар олимпиадалары|Халықаралық оқушылар олимпиадалары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) 3480005 wikitext text/x-wiki '''Географиядан халықаралық олимпиада''' (iGeo) — [[География|географиядан]] ұлттық олимпиада үздіктері арасында жыл сайын өткізілетін халықаралық [[Пәндік олимпиадалар|пәндік олимпиада]]. 16-19 жас аралығындағы қатысушыларға арналған жарыс. Олимпиада үш бөлімнен тұрады: жазбаша тест, мультимедиялық тест және далалық кезең; оның форматы география бойынша көптеген ұлттық олимпиадаларға ұқсас. iGeo негізінен қатысушылардың кеңістік байланыстар мен үдерістерді түсіну, сондай-ақ іс жүзінде шаруашылықта қолдану дағдыларын тексереді. Олимпиаданы халықаралық география одағы ұйымдастырады. Олимпиаданың өтетін орнын әдетте бұл ұйым конгрестерімен немесе аймақтық конференцияларымен қатар жүреді. == Қазақстанның қатысуы == Қазақстан бұл олимпиадаға тұрақты түрде 2012 жылдан бері қатысып келеді.<ref>https://www.gov.kz/memleket/entities/edu/press/news/details/601777</ref> Қазақстан құрамасы 2024 жылы 4 медаль еншіледі:<ref>https://egemen.kz/article/370921-irlandiyada-qazaqstan-oqushylary-4-medal-dgenhip-aldy</ref> * Күміс медаль - Болат Ақжол, Талдыкорған қаласындағы ФМБ НЗМ 11-сынып оқушысы. * Қола медаль - Сыдықов Арсен, Шымкент қаласындағы ХББ НЗМ 11-сынып оқушысы. * Қола медаль - Серікбай Қанат, Шымкент қаласындағы ХББ НЗМ 11-сынып оқушысы. * Қола медаль - Жомарт Сабыр, Жамбыл облысындағы дарынды балаларға арналған мамандандырылған «Дарын» лицей-интернатының 11-сынып оқушысы. == Тарихы == [[1994 жыл|1994 жылы]] [[Прага|Прагадағы]] Халықаралық географиялық одақтың конгресінде [[Польша]] мен [[Нидерланд|Нидерланды]] өкілдері 15 пен 19 жас аралығындағы оқушыларға арналған халықаралық олимпиада құру идеясын ұсынды. Мұндай олимпиада алғаш рет [[1996 жыл|1996 жылы]] [[Гаага|Гаагада]] бес елдің қатысуымен өтті, олардың әрқайсысынан 3 адам додаға түсті. Әрі қарай олимпиада екі жылда бір рет өткізіліп, қатысушылар саны үнемі артып отырды. [[2010 жыл|2010 жылы]] [[Тайбэй|Тайбэйде]] ол алғаш рет 100 адамнан асты, сонымен қатар [[2012 жыл|2012 жылдан]] бастап олимпиадалар жыл сайын өткізіледі деген шешім қабылданды. IGeo жетістігі көптеген аймақтық географиялық олимпиадаларға әкелді: * Географиядан Еуропа олимпиадасы (EGEO) * Географиядан Азия-Тынық мұхиты олимпиадасы (APRGO) * Географиядан Орталық Еуропа олимпиадасы (CERIGEO) * Географиядан Балтық олимпиадасы (Baltic igeo) == Олимпиаданың мақсаты == Географиядан халықаралық олимпиаданың мақсаттары: * Географияны дамытуға ықпал ету. * Әртүрлі елдердің жастары арасындағы өзара түсіністікті ынталандыру. * Бүкіл әлемде географияны оқыту сапасын арттыруды ынталандыру. == Қатысушы елдер == <br> {{Col-begin}} {{Col-break}} * {{Байрақ|Австралия}} * {{Байрақ|Әзербайжан}} * {{Байрақ|Аргентина}} * {{Байрақ|Армения}} * {{Байрақ|Беларусь}} * {{Байрақ|Бельгия}} * {{Байрақ|Болгария}} * {{Байрақ|Боливия}} * {{Байрақ|Босния және Герцеговина}} * {{Байрақ|Бразилия}} * {{Байрақ|Ұлыбритания}} * {{Байрақ|Мажарстан}} * {{Байрақ|Германия}} * {{Байрақ|Гонконг}} * {{Байрақ|Дания}} {{Col-break}} * {{Байрақ|Израиль}} * {{Байрақ|Үндістан}} * {{Байрақ|Индонезия}} * {{Байрақ|Қазақстан}} * {{Байрақ|Канада}} * {{Байрақ|Кипр}} * {{Байрақ|Қытай}} * {{Байрақ|Латвия}} * {{Байрақ|Литва}} * {{Байрақ|Макао}} * {{Байрақ|Мексика}} * {{Байрақ|Моңғолия}} * {{Байрақ|Нигерия}} * {{Байрақ|Нидерланд}} * {{Байрақ|Жаңа Зеландия}} {{Col-break}} * {{Байрақ|Пәкістан}} * {{Байрақ|Польша}} * {{Байрақ|Португалия}} * {{Байрақ|Оңтүстік Корея}} * {{Байрақ|Ресей}} * {{Байрақ|Румыния}} * {{Байрақ|Сауд Арабиясы}} * {{Байрақ|Сербия}} * {{Байрақ|Сингапур}} * {{Байрақ|Словакия}} * {{Байрақ|Словения}} * {{Байрақ|АҚШ}} * {{Байрақ|Тәжікстан}} * {{Байрақ|Тайланд}} * {{Ту|Тайвань}} [[Қытай Республикасы|Тайвань]] {{Col-break}} * {{Байрақ|Тунис}} * {{Байрақ|Түркия}} * {{Байрақ|Филиппин}} * {{Байрақ|Финляндия}} * {{Байрақ|Франция}} * {{Байрақ|Хорватия}} * {{Байрақ|Черногория}} * {{Байрақ|Чехия}} * {{Байрақ|Швейцария}} * {{Байрақ|Эстония}} * {{Байрақ|ОАР}} * {{Байрақ|Жапония}} * {{Байрақ|Қырғызстан}} {{Col-end}} == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} == Сілтемелер == * [http://geoolympiad.org Олимпиада сайты] * [http://www.igu-online.org/ Халықаралық географиялық одақ] [[Санат:Пәндік олимпиадалар]] [[Санат:Халықаралық оқушылар олимпиадалары]] j6x8kjggdtm3kt7gi0h47bsj5dwscq7 3 760986 3479982 2025-06-14T16:43:56Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3479982 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Namasteonly one}} -- <font color="#009900">[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-family:Georgia;"><i>Мұхамеджан А.А.</i></span>]]</font> [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-size:90%"><font color="#0000FF">(талқылауы)</font></span>]] 21:43, 2025 ж. маусымның 14 (+05) 7i27753qb2g60rgdwv3xtsgg9ylt4fo 10 760987 3480006 2025-06-14T18:53:01Z Kasymov 10777 Жаңа бетте: CN Tower, Toronto, Canada (Unsplash DJ kOgH5u0o).jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> 3480006 wikitext text/x-wiki CN Tower, Toronto, Canada (Unsplash DJ kOgH5u0o).jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> npmv7gpjlbbaq7dkkqjklzjzg9j8ts1 10 760988 3480007 2025-06-14T18:53:21Z Kasymov 10777 Жаңа бетте: 011 The lion king Tryggve in the Serengeti National Park Photo by Giles Laurent.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> 3480007 wikitext text/x-wiki 011 The lion king Tryggve in the Serengeti National Park Photo by Giles Laurent.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> c3ygst34yvd0hj5t2xvpyom0yudwdik 10 760989 3480008 2025-06-14T18:53:39Z Kasymov 10777 Жаңа бетте: Real Monasterio de San Juan de la Peña, Huesca, España, 2023-01-05, DD 48-50 HDR.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> 3480008 wikitext text/x-wiki Real Monasterio de San Juan de la Peña, Huesca, España, 2023-01-05, DD 48-50 HDR.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> id10l7fv0ex6ic8jru11b7un0nkzszh 10 760990 3480009 2025-06-14T18:53:57Z Kasymov 10777 Жаңа бетте: Princetown (AU), Port Campbell National Park, Twelve Apostles -- 2019 -- 0930.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> 3480009 wikitext text/x-wiki Princetown (AU), Port Campbell National Park, Twelve Apostles -- 2019 -- 0930.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> oejomsihof4clh8e04h7mo8j338jzrk 10 760991 3480010 2025-06-14T18:54:13Z Kasymov 10777 Жаңа бетте: Redstart (Phoenicurus phoenicurus) male ringed Malta.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> 3480010 wikitext text/x-wiki Redstart (Phoenicurus phoenicurus) male ringed Malta.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> g7rf4oxzmfczfekpswib08j8p2i8o01 10 760992 3480011 2025-06-14T18:54:30Z Kasymov 10777 Жаңа бетте: Rom (IT), Brücke „Ponte Vittorio Emanuele II“ -- 2024 -- 0732.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> 3480011 wikitext text/x-wiki Rom (IT), Brücke „Ponte Vittorio Emanuele II“ -- 2024 -- 0732.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> 46x0x80mcfscamo1ztuqk0y0qgrte2e 10 760993 3480012 2025-06-14T18:54:48Z Kasymov 10777 Жаңа бетте: Krakow-Collegium Novum.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> 3480012 wikitext text/x-wiki Krakow-Collegium Novum.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> c711frl6iderujxl23zowlrf501xfhq 10 760994 3480013 2025-06-14T18:55:19Z Kasymov 10777 Жаңа бетте: Breda beeld van een heilige - Sint-Antoniuskathedraal 2024-09-17.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> 3480013 wikitext text/x-wiki Breda beeld van een heilige - Sint-Antoniuskathedraal 2024-09-17.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> dmhmk1gy6h1ykhckgta54e60ug71153 10 760995 3480014 2025-06-14T18:55:37Z Kasymov 10777 Жаңа бетте: Rifling of a cannon (M75; 90mm; y.1891; Austro-Hungarian; exposed in Ljubljana, Slovenia).jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> 3480014 wikitext text/x-wiki Rifling of a cannon (M75; 90mm; y.1891; Austro-Hungarian; exposed in Ljubljana, Slovenia).jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> 86fk8cauz1gh6rp8ymdyvngmdhwmtii 10 760996 3480015 2025-06-14T18:55:54Z Kasymov 10777 Жаңа бетте: Autor nieznany, św. Anna - fragment postaci. Malowidło ścienne.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> 3480015 wikitext text/x-wiki Autor nieznany, św. Anna - fragment postaci. Malowidło ścienne.jpg<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> q6zcumeprydf9exv5ajg871klkenbwp 10 760997 3480016 2025-06-14T18:56:10Z Kasymov 10777 Жаңа бетте: Soba-Noodles-Deliveryman-Tokyo-1935.png<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> 3480016 wikitext text/x-wiki Soba-Noodles-Deliveryman-Tokyo-1935.png<noinclude>[[Санат:Үлгілер:Тәулік суреті]]</noinclude> diwc78u0od0yprhtr1nnich1thdk1nq 3 760998 3480019 2025-06-14T20:10:10Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3480019 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Raamzess}} -- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 01:10, 2025 ж. маусымның 15 (+05) 8k9qkgxc7tpyxihui5pixiw27j20wqh 3 760999 3480021 2025-06-14T20:35:22Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3480021 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=我是啊啊啊啊啊啊啊啊啊啊}} -- [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 01:35, 2025 ж. маусымның 15 (+05) 0lxg1xvyocn3mq7yxaeoyy55ovwttcl 3 761000 3480023 2025-06-14T21:59:10Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3480023 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Mohakapt}} -- [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:59, 2025 ж. маусымның 15 (+05) 1tyhplb3mpkf5ljjjbv32e31hkahxzq 3 761001 3480026 2025-06-14T23:14:18Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3480026 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Сейдхадыр Елби}} -- <font color="#009900">[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-family:Georgia;"><i>Мұхамеджан А.А.</i></span>]]</font> [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-size:90%"><font color="#0000FF">(талқылауы)</font></span>]] 04:14, 2025 ж. маусымның 15 (+05) 1qzb28e3c9jytp8orgwvvtt9l5z995n 3 761003 3480028 2025-06-15T03:02:55Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3480028 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=MarieMeowtavish}} -- [[Қатысушы:Салиха|Салиха]] ([[Қатысушы талқылауы:Салиха|талқылауы]]) 08:02, 2025 ж. маусымның 15 (+05) 5827xs5j1qywi4ck3nles5kbvto5r77 3 761004 3480030 2025-06-15T03:30:04Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3480030 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Sharkhan Zheniskhan}} -- [[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] ([[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|талқылауы]]) 08:30, 2025 ж. маусымның 15 (+05) muia04iajfek7i89w65hxvao9edddvc 3 761006 3480083 2025-06-15T04:52:30Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3480083 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Umkomp}} -- ''<span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span>'' ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 09:52, 2025 ж. маусымның 15 (+05) 4mt4ka0h8vb9d5k8ss77kwrzys9v2q2 0 761007 3480107 2025-06-15T05:38:26Z Sagzhan 29953 Жаңа бетте: '''Нанғұдай''', Нағанай — Жошы ұлысында, яғни Алтын Ордада өмір сүрген ең ықпалды және аға әмірлерінің бірі саналады. Қазақ қоңыраттарының арғы атасы саналады. Шежіреде Нағанай атымен жазылған. == Биографиясы == Ол өз дәуірінде Моғұл-Бұға мен Ахмед сынды басқа да... 3480107 wikitext text/x-wiki '''Нанғұдай''', Нағанай — Жошы ұлысында, яғни Алтын Ордада өмір сүрген ең ықпалды және аға әмірлерінің бірі саналады. Қазақ қоңыраттарының арғы атасы саналады. Шежіреде Нағанай атымен жазылған. == Биографиясы == Ол өз дәуірінде Моғұл-Бұға мен Ахмед сынды басқа да беделді әмірлермен бірге Келдібектің (Кілдібек) хан тағына көтерілуіне бастамашы болған тұлға ретінде айтылады. Орыс шежірелері Нангудайдың саяси ықпалының шарықтау шегін 1361 жылмен байланыстырады. Бұл жылы оның атынан Сарай, Азақ және Мохшы қалаларында теңгелер соғылған. "Искандердің анонимі" атты дерек те осы оқиғаны растап, Келдібектің билікке келуіне бірнеше әмір себепкер болғанын жазады. Онда олар “белгісіз бір адамды таққа отырғызып, оны Жәнібек ханның ұлы деп жариялады” делінген. Орыс шежірелері де Келдібекті “Жәнібек ханның баласымын деген адам” ретінде сипаттап, оның таққа заңсыз отырғанын меңзейді. Осыған сәйкес, Келдібек — өз шын тегін жасырып, өзін хан мұрагері ретінде таныстырған самозванец (жалған тақ иеленуші) болған. Келдібектің билікті күшейту үшін өзіне жол ашқан әмірлерді кейіннен жойғаны мәлім. Деректерге сүйенсек, ол “өз өмірінің қауіпсіздігін әмірлердің өлімімен қамтамасыз еткісі келген”. Осы мақсатпен ол Моғұл-Бұға, Ахмед және Нангудай сынды өз жақтастарын өлім жазасына кескен. Нангудай — әмір Ілияс ханның әкесі. Сонымен қатар, оның дене бітімі ерекше ірі болғаны соншалық, "Өзбек елдерінде әмір Нанғұдайдың алып тұлғасы аңызға айналған" деген де дерек бар. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} dztu3xjzabs2ryyq648aa3ai7p3aqsg 3480108 3480107 2025-06-15T05:39:44Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480108 wikitext text/x-wiki '''Нанғұдай, Янгудай, Нағанай''' — Жошы ұлысында, яғни Алтын Орданың ең ықпалды аға әмірлерінің бірі саналады. Қазақ қоңыраттарының арғы атасы саналады. Шежіреде Нағанай атымен жазылған. == Биографиясы == Ол өз дәуірінде Моғұл-Бұға мен Ахмед сынды басқа да беделді әмірлермен бірге Келдібектің (Кілдібек) хан тағына көтерілуіне бастамашы болған тұлға ретінде айтылады. Орыс шежірелері Нангудайдың саяси ықпалының шарықтау шегін 1361 жылмен байланыстырады. Бұл жылы оның атынан Сарай, Азақ және Мохшы қалаларында теңгелер соғылған. "Искандердің анонимі" атты дерек те осы оқиғаны растап, Келдібектің билікке келуіне бірнеше әмір себепкер болғанын жазады. Онда олар “белгісіз бір адамды таққа отырғызып, оны Жәнібек ханның ұлы деп жариялады” делінген. Орыс шежірелері де Келдібекті “Жәнібек ханның баласымын деген адам” ретінде сипаттап, оның таққа заңсыз отырғанын меңзейді. Осыған сәйкес, Келдібек — өз шын тегін жасырып, өзін хан мұрагері ретінде таныстырған самозванец (жалған тақ иеленуші) болған. Келдібектің билікті күшейту үшін өзіне жол ашқан әмірлерді кейіннен жойғаны мәлім. Деректерге сүйенсек, ол “өз өмірінің қауіпсіздігін әмірлердің өлімімен қамтамасыз еткісі келген”. Осы мақсатпен ол Моғұл-Бұға, Ахмед және Нангудай сынды өз жақтастарын өлім жазасына кескен. Нангудай — әмір Ілияс ханның әкесі. Сонымен қатар, оның дене бітімі ерекше ірі болғаны соншалық, "Өзбек елдерінде әмір Нанғұдайдың алып тұлғасы аңызға айналған" деген де дерек бар. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} ra9fmti1ct55sbfgqdtew0sx1uwgm7i 3480109 3480108 2025-06-15T05:40:11Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480109 wikitext text/x-wiki '''Нанғұдай, Янгудай, Нағанай''' — Жошы ұлысының, яғни Алтын Орданың ең ықпалды аға әмірлерінің бірі саналады. Қазақ қоңыраттарының арғы атасы саналады. Шежіреде Нағанай атымен жазылған. == Биографиясы == Ол өз дәуірінде Моғұл-Бұға мен Ахмед сынды басқа да беделді әмірлермен бірге Келдібектің (Кілдібек) хан тағына көтерілуіне бастамашы болған тұлға ретінде айтылады. Орыс шежірелері Нангудайдың саяси ықпалының шарықтау шегін 1361 жылмен байланыстырады. Бұл жылы оның атынан Сарай, Азақ және Мохшы қалаларында теңгелер соғылған. "Искандердің анонимі" атты дерек те осы оқиғаны растап, Келдібектің билікке келуіне бірнеше әмір себепкер болғанын жазады. Онда олар “белгісіз бір адамды таққа отырғызып, оны Жәнібек ханның ұлы деп жариялады” делінген. Орыс шежірелері де Келдібекті “Жәнібек ханның баласымын деген адам” ретінде сипаттап, оның таққа заңсыз отырғанын меңзейді. Осыған сәйкес, Келдібек — өз шын тегін жасырып, өзін хан мұрагері ретінде таныстырған самозванец (жалған тақ иеленуші) болған. Келдібектің билікті күшейту үшін өзіне жол ашқан әмірлерді кейіннен жойғаны мәлім. Деректерге сүйенсек, ол “өз өмірінің қауіпсіздігін әмірлердің өлімімен қамтамасыз еткісі келген”. Осы мақсатпен ол Моғұл-Бұға, Ахмед және Нангудай сынды өз жақтастарын өлім жазасына кескен. Нангудай — әмір Ілияс ханның әкесі. Сонымен қатар, оның дене бітімі ерекше ірі болғаны соншалық, "Өзбек елдерінде әмір Нанғұдайдың алып тұлғасы аңызға айналған" деген де дерек бар. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} fmq4cev9es647thycz96bt0a11wk5xl 3480110 3480109 2025-06-15T05:40:40Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480110 wikitext text/x-wiki '''Нанғұдай, Янгудай, Нағанай''' — Жошы ұлысының, яғни Алтын Орданың ең ықпалды аға әмірлерінің бірі. Қазақ қоңыраттарының арғы атасы саналады. Шежіреде Нағанай атымен жазылған. == Биографиясы == Ол өз дәуірінде Моғұл-Бұға мен Ахмед сынды басқа да беделді әмірлермен бірге Келдібектің (Кілдібек) хан тағына көтерілуіне бастамашы болған тұлға ретінде айтылады. Орыс шежірелері Нангудайдың саяси ықпалының шарықтау шегін 1361 жылмен байланыстырады. Бұл жылы оның атынан Сарай, Азақ және Мохшы қалаларында теңгелер соғылған. "Искандердің анонимі" атты дерек те осы оқиғаны растап, Келдібектің билікке келуіне бірнеше әмір себепкер болғанын жазады. Онда олар “белгісіз бір адамды таққа отырғызып, оны Жәнібек ханның ұлы деп жариялады” делінген. Орыс шежірелері де Келдібекті “Жәнібек ханның баласымын деген адам” ретінде сипаттап, оның таққа заңсыз отырғанын меңзейді. Осыған сәйкес, Келдібек — өз шын тегін жасырып, өзін хан мұрагері ретінде таныстырған самозванец (жалған тақ иеленуші) болған. Келдібектің билікті күшейту үшін өзіне жол ашқан әмірлерді кейіннен жойғаны мәлім. Деректерге сүйенсек, ол “өз өмірінің қауіпсіздігін әмірлердің өлімімен қамтамасыз еткісі келген”. Осы мақсатпен ол Моғұл-Бұға, Ахмед және Нангудай сынды өз жақтастарын өлім жазасына кескен. Нангудай — әмір Ілияс ханның әкесі. Сонымен қатар, оның дене бітімі ерекше ірі болғаны соншалық, "Өзбек елдерінде әмір Нанғұдайдың алып тұлғасы аңызға айналған" деген де дерек бар. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} av4x618wopkedjhh20jv6q21iknb5vn 3480111 3480110 2025-06-15T05:41:16Z Sagzhan 29953 /* Биографиясы */ 3480111 wikitext text/x-wiki '''Нанғұдай, Янгудай, Нағанай''' — Жошы ұлысының, яғни Алтын Орданың ең ықпалды аға әмірлерінің бірі. Қазақ қоңыраттарының арғы атасы саналады. Шежіреде Нағанай атымен жазылған. == Биографиясы == Ол өз дәуірінде Моғұл-Бұға мен Ахмед сынды басқа да беделді әмірлермен бірге Келдібектің (Кілдібек) хан тағына көтерілуіне бастамашы болған тұлға ретінде айтылады. Орыс шежірелері Нанғұдайдың саяси ықпалының шарықтау шегін 1361 жылмен байланыстырады. Бұл жылы оның атынан Сарай, Азақ және Мохшы қалаларында теңгелер соғылған. "Искандердің анонимі" атты дерек те осы оқиғаны растап, Келдібектің билікке келуіне бірнеше әмір себепкер болғанын жазады. Онда олар “белгісіз бір адамды таққа отырғызып, оны Жәнібек ханның ұлы деп жариялады” делінген. Орыс шежірелері де Келдібекті “Жәнібек ханның баласымын деген адам” ретінде сипаттап, оның таққа заңсыз отырғанын меңзейді. Осыған сәйкес, Келдібек — өз шын тегін жасырып, өзін хан мұрагері ретінде таныстырған самозванец (жалған тақ иеленуші) болған. Келдібектің билікті күшейту үшін өзіне жол ашқан әмірлерді кейіннен жойғаны мәлім. Деректерге сүйенсек, ол “өз өмірінің қауіпсіздігін әмірлердің өлімімен қамтамасыз еткісі келген”. Осы мақсатпен ол Моғұл-Бұға, Ахмед және Нангудай сынды өз жақтастарын өлім жазасына кескен. Нангудай — әмір Ілияс ханның әкесі. Сонымен қатар, оның дене бітімі ерекше ірі болғаны соншалық, "Өзбек елдерінде әмір Нанғұдайдың алып тұлғасы аңызға айналған" деген де дерек бар. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} kd57corufb6xdc2aa5kiryxmniz3p60 3480113 3480111 2025-06-15T05:52:08Z Sagzhan 29953 /* Биографиясы */ 3480113 wikitext text/x-wiki '''Нанғұдай, Янгудай, Нағанай''' — Жошы ұлысының, яғни Алтын Орданың ең ықпалды аға әмірлерінің бірі. Қазақ қоңыраттарының арғы атасы саналады. Шежіреде Нағанай атымен жазылған. == Биографиясы == Шыңғыс ханның бәйбішесі Бөртенің немере ағасынан тарайды. Оның шығу тегі жайлы мынадай аңыз бар: «Оның атасы Ноғай ноян болған, әкесі Ағадай 22 жыл бойы Бұлғар уәләятын басқарған. Орыстар мен шеркестерге қарсы жорықтар ұйымдастырған. Ағадай хижраның 713 жылы (1312-13) маңғыт Сонкор мырзаның қолынан қаза болды. Оның ұлы Нанғұдай шеркестерді басқарды, ал Өзбек ханның кезінде беклербек лауазымына ие болды.» Ол өз дәуірінде Моғұл-Бұға мен Ахмед сынды басқа да беделді әмірлермен бірге Келдібектің (Кілдібек) хан тағына көтерілуіне бастамашы болған тұлға ретінде айтылады. Орыс шежірелері Нанғұдайдың саяси ықпалының шарықтау шегін 1361 жылмен байланыстырады. Бұл жылы оның атынан Сарай, Азақ және Мохшы қалаларында теңгелер соғылған. "Искандердің анонимі" атты дерек те осы оқиғаны растап, Келдібектің билікке келуіне бірнеше әмір себепкер болғанын жазады. Онда олар “белгісіз бір адамды таққа отырғызып, оны Жәнібек ханның ұлы деп жариялады” делінген. Орыс шежірелері де Келдібекті “Жәнібек ханның баласымын деген адам” ретінде сипаттап, оның таққа заңсыз отырғанын меңзейді. Осыған сәйкес, Келдібек — өз шын тегін жасырып, өзін хан мұрагері ретінде таныстырған самозванец (жалған тақ иеленуші) болған. Келдібектің билікті күшейту үшін өзіне жол ашқан әмірлерді кейіннен жойғаны мәлім. Деректерге сүйенсек, ол “өз өмірінің қауіпсіздігін әмірлердің өлімімен қамтамасыз еткісі келген”. Осы мақсатпен ол Моғұл-Бұға, Ахмед және Нангудай сынды өз жақтастарын өлім жазасына кескен. Нангудай — әмір Ілияс ханның әкесі. Сонымен қатар, оның дене бітімі ерекше ірі болғаны соншалық, "Өзбек елдерінде әмір Нанғұдайдың алып тұлғасы аңызға айналған" деген де дерек бар. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} n9fraaibt74tk1q56s2333pb0vvahbx 3480114 3480113 2025-06-15T05:53:15Z Sagzhan 29953 3480114 wikitext text/x-wiki '''Нанғұдай, Янгудай, Нағанай''' — Жошы ұлысының, яғни Алтын Орданың ең ықпалды аға әмірлерінің бірі. Өзбек ханның тұсында беклербек лауазымын иемденген. Қазақ қоңыраттарының арғы атасы саналады. Шежіреде Нағанай атымен жазылған. == Биографиясы == Шыңғыс ханның бәйбішесі Бөртенің немере ағасынан тарайды. Оның шығу тегі жайлы мынадай аңыз бар: «Оның атасы Ноғай ноян болған, әкесі Ағадай 22 жыл бойы Бұлғар уәләятын басқарған. Орыстар мен шеркестерге қарсы жорықтар ұйымдастырған. Ағадай хижраның 713 жылы (1312-13) маңғыт Сонкор мырзаның қолынан қаза болды. Оның ұлы Нанғұдай шеркестерді басқарды, ал Өзбек ханның кезінде беклербек лауазымына ие болды.» Ол өз дәуірінде Моғұл-Бұға мен Ахмед сынды басқа да беделді әмірлермен бірге Келдібектің (Кілдібек) хан тағына көтерілуіне бастамашы болған тұлға ретінде айтылады. Орыс шежірелері Нанғұдайдың саяси ықпалының шарықтау шегін 1361 жылмен байланыстырады. Бұл жылы оның атынан Сарай, Азақ және Мохшы қалаларында теңгелер соғылған. "Искандердің анонимі" атты дерек те осы оқиғаны растап, Келдібектің билікке келуіне бірнеше әмір себепкер болғанын жазады. Онда олар “белгісіз бір адамды таққа отырғызып, оны Жәнібек ханның ұлы деп жариялады” делінген. Орыс шежірелері де Келдібекті “Жәнібек ханның баласымын деген адам” ретінде сипаттап, оның таққа заңсыз отырғанын меңзейді. Осыған сәйкес, Келдібек — өз шын тегін жасырып, өзін хан мұрагері ретінде таныстырған самозванец (жалған тақ иеленуші) болған. Келдібектің билікті күшейту үшін өзіне жол ашқан әмірлерді кейіннен жойғаны мәлім. Деректерге сүйенсек, ол “өз өмірінің қауіпсіздігін әмірлердің өлімімен қамтамасыз еткісі келген”. Осы мақсатпен ол Моғұл-Бұға, Ахмед және Нангудай сынды өз жақтастарын өлім жазасына кескен. Нангудай — әмір Ілияс ханның әкесі. Сонымен қатар, оның дене бітімі ерекше ірі болғаны соншалық, "Өзбек елдерінде әмір Нанғұдайдың алып тұлғасы аңызға айналған" деген де дерек бар. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} hl584s567ik8cqyaic5uj5c939ee928 3480115 3480114 2025-06-15T05:53:59Z Sagzhan 29953 «[[Санат:Алтын Орда|Алтын Орда]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) 3480115 wikitext text/x-wiki '''Нанғұдай, Янгудай, Нағанай''' — Жошы ұлысының, яғни Алтын Орданың ең ықпалды аға әмірлерінің бірі. Өзбек ханның тұсында беклербек лауазымын иемденген. Қазақ қоңыраттарының арғы атасы саналады. Шежіреде Нағанай атымен жазылған. == Биографиясы == Шыңғыс ханның бәйбішесі Бөртенің немере ағасынан тарайды. Оның шығу тегі жайлы мынадай аңыз бар: «Оның атасы Ноғай ноян болған, әкесі Ағадай 22 жыл бойы Бұлғар уәләятын басқарған. Орыстар мен шеркестерге қарсы жорықтар ұйымдастырған. Ағадай хижраның 713 жылы (1312-13) маңғыт Сонкор мырзаның қолынан қаза болды. Оның ұлы Нанғұдай шеркестерді басқарды, ал Өзбек ханның кезінде беклербек лауазымына ие болды.» Ол өз дәуірінде Моғұл-Бұға мен Ахмед сынды басқа да беделді әмірлермен бірге Келдібектің (Кілдібек) хан тағына көтерілуіне бастамашы болған тұлға ретінде айтылады. Орыс шежірелері Нанғұдайдың саяси ықпалының шарықтау шегін 1361 жылмен байланыстырады. Бұл жылы оның атынан Сарай, Азақ және Мохшы қалаларында теңгелер соғылған. "Искандердің анонимі" атты дерек те осы оқиғаны растап, Келдібектің билікке келуіне бірнеше әмір себепкер болғанын жазады. Онда олар “белгісіз бір адамды таққа отырғызып, оны Жәнібек ханның ұлы деп жариялады” делінген. Орыс шежірелері де Келдібекті “Жәнібек ханның баласымын деген адам” ретінде сипаттап, оның таққа заңсыз отырғанын меңзейді. Осыған сәйкес, Келдібек — өз шын тегін жасырып, өзін хан мұрагері ретінде таныстырған самозванец (жалған тақ иеленуші) болған. Келдібектің билікті күшейту үшін өзіне жол ашқан әмірлерді кейіннен жойғаны мәлім. Деректерге сүйенсек, ол “өз өмірінің қауіпсіздігін әмірлердің өлімімен қамтамасыз еткісі келген”. Осы мақсатпен ол Моғұл-Бұға, Ахмед және Нангудай сынды өз жақтастарын өлім жазасына кескен. Нангудай — әмір Ілияс ханның әкесі. Сонымен қатар, оның дене бітімі ерекше ірі болғаны соншалық, "Өзбек елдерінде әмір Нанғұдайдың алып тұлғасы аңызға айналған" деген де дерек бар. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Алтын Орда]] 8a9wkgjv80n1osry5iv0w6o4mofwk4t 3480116 3480115 2025-06-15T05:54:44Z Sagzhan 29953 «[[Санат:Алтын Орда|Алтын Орда]]» деген санатты аластады ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) 3480116 wikitext text/x-wiki '''Нанғұдай, Янгудай, Нағанай''' — Жошы ұлысының, яғни Алтын Орданың ең ықпалды аға әмірлерінің бірі. Өзбек ханның тұсында беклербек лауазымын иемденген. Қазақ қоңыраттарының арғы атасы саналады. Шежіреде Нағанай атымен жазылған. == Биографиясы == Шыңғыс ханның бәйбішесі Бөртенің немере ағасынан тарайды. Оның шығу тегі жайлы мынадай аңыз бар: «Оның атасы Ноғай ноян болған, әкесі Ағадай 22 жыл бойы Бұлғар уәләятын басқарған. Орыстар мен шеркестерге қарсы жорықтар ұйымдастырған. Ағадай хижраның 713 жылы (1312-13) маңғыт Сонкор мырзаның қолынан қаза болды. Оның ұлы Нанғұдай шеркестерді басқарды, ал Өзбек ханның кезінде беклербек лауазымына ие болды.» Ол өз дәуірінде Моғұл-Бұға мен Ахмед сынды басқа да беделді әмірлермен бірге Келдібектің (Кілдібек) хан тағына көтерілуіне бастамашы болған тұлға ретінде айтылады. Орыс шежірелері Нанғұдайдың саяси ықпалының шарықтау шегін 1361 жылмен байланыстырады. Бұл жылы оның атынан Сарай, Азақ және Мохшы қалаларында теңгелер соғылған. "Искандердің анонимі" атты дерек те осы оқиғаны растап, Келдібектің билікке келуіне бірнеше әмір себепкер болғанын жазады. Онда олар “белгісіз бір адамды таққа отырғызып, оны Жәнібек ханның ұлы деп жариялады” делінген. Орыс шежірелері де Келдібекті “Жәнібек ханның баласымын деген адам” ретінде сипаттап, оның таққа заңсыз отырғанын меңзейді. Осыған сәйкес, Келдібек — өз шын тегін жасырып, өзін хан мұрагері ретінде таныстырған самозванец (жалған тақ иеленуші) болған. Келдібектің билікті күшейту үшін өзіне жол ашқан әмірлерді кейіннен жойғаны мәлім. Деректерге сүйенсек, ол “өз өмірінің қауіпсіздігін әмірлердің өлімімен қамтамасыз еткісі келген”. Осы мақсатпен ол Моғұл-Бұға, Ахмед және Нангудай сынды өз жақтастарын өлім жазасына кескен. Нангудай — әмір Ілияс ханның әкесі. Сонымен қатар, оның дене бітімі ерекше ірі болғаны соншалық, "Өзбек елдерінде әмір Нанғұдайдың алып тұлғасы аңызға айналған" деген де дерек бар. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} hl584s567ik8cqyaic5uj5c939ee928 3480117 3480116 2025-06-15T05:55:00Z Sagzhan 29953 «[[Санат:Алтын Орда билері|Алтын Орда билері]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) 3480117 wikitext text/x-wiki '''Нанғұдай, Янгудай, Нағанай''' — Жошы ұлысының, яғни Алтын Орданың ең ықпалды аға әмірлерінің бірі. Өзбек ханның тұсында беклербек лауазымын иемденген. Қазақ қоңыраттарының арғы атасы саналады. Шежіреде Нағанай атымен жазылған. == Биографиясы == Шыңғыс ханның бәйбішесі Бөртенің немере ағасынан тарайды. Оның шығу тегі жайлы мынадай аңыз бар: «Оның атасы Ноғай ноян болған, әкесі Ағадай 22 жыл бойы Бұлғар уәләятын басқарған. Орыстар мен шеркестерге қарсы жорықтар ұйымдастырған. Ағадай хижраның 713 жылы (1312-13) маңғыт Сонкор мырзаның қолынан қаза болды. Оның ұлы Нанғұдай шеркестерді басқарды, ал Өзбек ханның кезінде беклербек лауазымына ие болды.» Ол өз дәуірінде Моғұл-Бұға мен Ахмед сынды басқа да беделді әмірлермен бірге Келдібектің (Кілдібек) хан тағына көтерілуіне бастамашы болған тұлға ретінде айтылады. Орыс шежірелері Нанғұдайдың саяси ықпалының шарықтау шегін 1361 жылмен байланыстырады. Бұл жылы оның атынан Сарай, Азақ және Мохшы қалаларында теңгелер соғылған. "Искандердің анонимі" атты дерек те осы оқиғаны растап, Келдібектің билікке келуіне бірнеше әмір себепкер болғанын жазады. Онда олар “белгісіз бір адамды таққа отырғызып, оны Жәнібек ханның ұлы деп жариялады” делінген. Орыс шежірелері де Келдібекті “Жәнібек ханның баласымын деген адам” ретінде сипаттап, оның таққа заңсыз отырғанын меңзейді. Осыған сәйкес, Келдібек — өз шын тегін жасырып, өзін хан мұрагері ретінде таныстырған самозванец (жалған тақ иеленуші) болған. Келдібектің билікті күшейту үшін өзіне жол ашқан әмірлерді кейіннен жойғаны мәлім. Деректерге сүйенсек, ол “өз өмірінің қауіпсіздігін әмірлердің өлімімен қамтамасыз еткісі келген”. Осы мақсатпен ол Моғұл-Бұға, Ахмед және Нангудай сынды өз жақтастарын өлім жазасына кескен. Нангудай — әмір Ілияс ханның әкесі. Сонымен қатар, оның дене бітімі ерекше ірі болғаны соншалық, "Өзбек елдерінде әмір Нанғұдайдың алып тұлғасы аңызға айналған" деген де дерек бар. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Алтын Орда билері]] dhmyroa9myeldtzfjio6hpxhcnvig0b 3480118 3480117 2025-06-15T05:55:31Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480118 wikitext text/x-wiki '''Нанғұдай, Янгудай, Нағанай''' — Жошы ұлысының, яғни [[Алтын Орда]]ның ең ықпалды аға әмірлерінің бірі. Өзбек ханның тұсында беклербек лауазымын иемденген. Қазақ қоңыраттарының арғы атасы саналады. Шежіреде Нағанай атымен жазылған. == Биографиясы == Шыңғыс ханның бәйбішесі Бөртенің немере ағасынан тарайды. Оның шығу тегі жайлы мынадай аңыз бар: «Оның атасы Ноғай ноян болған, әкесі Ағадай 22 жыл бойы Бұлғар уәләятын басқарған. Орыстар мен шеркестерге қарсы жорықтар ұйымдастырған. Ағадай хижраның 713 жылы (1312-13) маңғыт Сонкор мырзаның қолынан қаза болды. Оның ұлы Нанғұдай шеркестерді басқарды, ал Өзбек ханның кезінде беклербек лауазымына ие болды.» Ол өз дәуірінде Моғұл-Бұға мен Ахмед сынды басқа да беделді әмірлермен бірге Келдібектің (Кілдібек) хан тағына көтерілуіне бастамашы болған тұлға ретінде айтылады. Орыс шежірелері Нанғұдайдың саяси ықпалының шарықтау шегін 1361 жылмен байланыстырады. Бұл жылы оның атынан Сарай, Азақ және Мохшы қалаларында теңгелер соғылған. "Искандердің анонимі" атты дерек те осы оқиғаны растап, Келдібектің билікке келуіне бірнеше әмір себепкер болғанын жазады. Онда олар “белгісіз бір адамды таққа отырғызып, оны Жәнібек ханның ұлы деп жариялады” делінген. Орыс шежірелері де Келдібекті “Жәнібек ханның баласымын деген адам” ретінде сипаттап, оның таққа заңсыз отырғанын меңзейді. Осыған сәйкес, Келдібек — өз шын тегін жасырып, өзін хан мұрагері ретінде таныстырған самозванец (жалған тақ иеленуші) болған. Келдібектің билікті күшейту үшін өзіне жол ашқан әмірлерді кейіннен жойғаны мәлім. Деректерге сүйенсек, ол “өз өмірінің қауіпсіздігін әмірлердің өлімімен қамтамасыз еткісі келген”. Осы мақсатпен ол Моғұл-Бұға, Ахмед және Нангудай сынды өз жақтастарын өлім жазасына кескен. Нангудай — әмір Ілияс ханның әкесі. Сонымен қатар, оның дене бітімі ерекше ірі болғаны соншалық, "Өзбек елдерінде әмір Нанғұдайдың алып тұлғасы аңызға айналған" деген де дерек бар. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Алтын Орда билері]] eosdyvbxb03c4z804pp4kgwj9b7mu7w 3480119 3480118 2025-06-15T05:55:50Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480119 wikitext text/x-wiki '''Нанғұдай, Янгудай, Нағанай''' — Жошы ұлысының, яғни [[Алтын Орда]]ның ең ықпалды аға әмірлерінің бірі. [[Өзбек хан]]ның тұсында беклербек лауазымын иемденген. Қазақ қоңыраттарының арғы атасы саналады. Шежіреде Нағанай атымен жазылған. == Биографиясы == Шыңғыс ханның бәйбішесі Бөртенің немере ағасынан тарайды. Оның шығу тегі жайлы мынадай аңыз бар: «Оның атасы Ноғай ноян болған, әкесі Ағадай 22 жыл бойы Бұлғар уәләятын басқарған. Орыстар мен шеркестерге қарсы жорықтар ұйымдастырған. Ағадай хижраның 713 жылы (1312-13) маңғыт Сонкор мырзаның қолынан қаза болды. Оның ұлы Нанғұдай шеркестерді басқарды, ал Өзбек ханның кезінде беклербек лауазымына ие болды.» Ол өз дәуірінде Моғұл-Бұға мен Ахмед сынды басқа да беделді әмірлермен бірге Келдібектің (Кілдібек) хан тағына көтерілуіне бастамашы болған тұлға ретінде айтылады. Орыс шежірелері Нанғұдайдың саяси ықпалының шарықтау шегін 1361 жылмен байланыстырады. Бұл жылы оның атынан Сарай, Азақ және Мохшы қалаларында теңгелер соғылған. "Искандердің анонимі" атты дерек те осы оқиғаны растап, Келдібектің билікке келуіне бірнеше әмір себепкер болғанын жазады. Онда олар “белгісіз бір адамды таққа отырғызып, оны Жәнібек ханның ұлы деп жариялады” делінген. Орыс шежірелері де Келдібекті “Жәнібек ханның баласымын деген адам” ретінде сипаттап, оның таққа заңсыз отырғанын меңзейді. Осыған сәйкес, Келдібек — өз шын тегін жасырып, өзін хан мұрагері ретінде таныстырған самозванец (жалған тақ иеленуші) болған. Келдібектің билікті күшейту үшін өзіне жол ашқан әмірлерді кейіннен жойғаны мәлім. Деректерге сүйенсек, ол “өз өмірінің қауіпсіздігін әмірлердің өлімімен қамтамасыз еткісі келген”. Осы мақсатпен ол Моғұл-Бұға, Ахмед және Нангудай сынды өз жақтастарын өлім жазасына кескен. Нангудай — әмір Ілияс ханның әкесі. Сонымен қатар, оның дене бітімі ерекше ірі болғаны соншалық, "Өзбек елдерінде әмір Нанғұдайдың алып тұлғасы аңызға айналған" деген де дерек бар. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Алтын Орда билері]] c0datn6e4pio3l633o7e3h4win6ufzw 3480120 3480119 2025-06-15T05:56:11Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480120 wikitext text/x-wiki '''Нанғұдай, Янгудай, Нағанай''' — Жошы ұлысының, яғни [[Алтын Орда]]ның ең ықпалды аға әмірлерінің бірі. [[Өзбек хан]]ның тұсында беклербек лауазымын иемденген. Қазақ [[қоңыраттар]]ының арғы атасы саналады. Шежіреде Нағанай атымен жазылған. == Биографиясы == Шыңғыс ханның бәйбішесі Бөртенің немере ағасынан тарайды. Оның шығу тегі жайлы мынадай аңыз бар: «Оның атасы Ноғай ноян болған, әкесі Ағадай 22 жыл бойы Бұлғар уәләятын басқарған. Орыстар мен шеркестерге қарсы жорықтар ұйымдастырған. Ағадай хижраның 713 жылы (1312-13) маңғыт Сонкор мырзаның қолынан қаза болды. Оның ұлы Нанғұдай шеркестерді басқарды, ал Өзбек ханның кезінде беклербек лауазымына ие болды.» Ол өз дәуірінде Моғұл-Бұға мен Ахмед сынды басқа да беделді әмірлермен бірге Келдібектің (Кілдібек) хан тағына көтерілуіне бастамашы болған тұлға ретінде айтылады. Орыс шежірелері Нанғұдайдың саяси ықпалының шарықтау шегін 1361 жылмен байланыстырады. Бұл жылы оның атынан Сарай, Азақ және Мохшы қалаларында теңгелер соғылған. "Искандердің анонимі" атты дерек те осы оқиғаны растап, Келдібектің билікке келуіне бірнеше әмір себепкер болғанын жазады. Онда олар “белгісіз бір адамды таққа отырғызып, оны Жәнібек ханның ұлы деп жариялады” делінген. Орыс шежірелері де Келдібекті “Жәнібек ханның баласымын деген адам” ретінде сипаттап, оның таққа заңсыз отырғанын меңзейді. Осыған сәйкес, Келдібек — өз шын тегін жасырып, өзін хан мұрагері ретінде таныстырған самозванец (жалған тақ иеленуші) болған. Келдібектің билікті күшейту үшін өзіне жол ашқан әмірлерді кейіннен жойғаны мәлім. Деректерге сүйенсек, ол “өз өмірінің қауіпсіздігін әмірлердің өлімімен қамтамасыз еткісі келген”. Осы мақсатпен ол Моғұл-Бұға, Ахмед және Нангудай сынды өз жақтастарын өлім жазасына кескен. Нангудай — әмір Ілияс ханның әкесі. Сонымен қатар, оның дене бітімі ерекше ірі болғаны соншалық, "Өзбек елдерінде әмір Нанғұдайдың алып тұлғасы аңызға айналған" деген де дерек бар. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Алтын Орда билері]] phwz97wf8umcenudf9iziz2c3wnb2jf 3480121 3480120 2025-06-15T05:56:34Z Sagzhan 29953 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ 3480121 wikitext text/x-wiki '''Нанғұдай, Янгудай, Нағанай''' — Жошы ұлысының, яғни [[Алтын Орда]]ның ең ықпалды аға әмірлерінің бірі. [[Өзбек хан]]ның тұсында беклербек лауазымын иемденген. Қазақ [[қоңырат]]тарының арғы атасы саналады. Шежіреде Нағанай атымен жазылған. == Биографиясы == Шыңғыс ханның бәйбішесі Бөртенің немере ағасынан тарайды. Оның шығу тегі жайлы мынадай аңыз бар: «Оның атасы Ноғай ноян болған, әкесі Ағадай 22 жыл бойы Бұлғар уәләятын басқарған. Орыстар мен шеркестерге қарсы жорықтар ұйымдастырған. Ағадай хижраның 713 жылы (1312-13) маңғыт Сонкор мырзаның қолынан қаза болды. Оның ұлы Нанғұдай шеркестерді басқарды, ал Өзбек ханның кезінде беклербек лауазымына ие болды.» Ол өз дәуірінде Моғұл-Бұға мен Ахмед сынды басқа да беделді әмірлермен бірге Келдібектің (Кілдібек) хан тағына көтерілуіне бастамашы болған тұлға ретінде айтылады. Орыс шежірелері Нанғұдайдың саяси ықпалының шарықтау шегін 1361 жылмен байланыстырады. Бұл жылы оның атынан Сарай, Азақ және Мохшы қалаларында теңгелер соғылған. "Искандердің анонимі" атты дерек те осы оқиғаны растап, Келдібектің билікке келуіне бірнеше әмір себепкер болғанын жазады. Онда олар “белгісіз бір адамды таққа отырғызып, оны Жәнібек ханның ұлы деп жариялады” делінген. Орыс шежірелері де Келдібекті “Жәнібек ханның баласымын деген адам” ретінде сипаттап, оның таққа заңсыз отырғанын меңзейді. Осыған сәйкес, Келдібек — өз шын тегін жасырып, өзін хан мұрагері ретінде таныстырған самозванец (жалған тақ иеленуші) болған. Келдібектің билікті күшейту үшін өзіне жол ашқан әмірлерді кейіннен жойғаны мәлім. Деректерге сүйенсек, ол “өз өмірінің қауіпсіздігін әмірлердің өлімімен қамтамасыз еткісі келген”. Осы мақсатпен ол Моғұл-Бұға, Ахмед және Нангудай сынды өз жақтастарын өлім жазасына кескен. Нангудай — әмір Ілияс ханның әкесі. Сонымен қатар, оның дене бітімі ерекше ірі болғаны соншалық, "Өзбек елдерінде әмір Нанғұдайдың алып тұлғасы аңызға айналған" деген де дерек бар. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Алтын Орда билері]] 09v5h6o8begwje4uhka1a6unkl9vy7h 3480122 3480121 2025-06-15T05:57:07Z Sagzhan 29953 /* Биографиясы */ 3480122 wikitext text/x-wiki '''Нанғұдай, Янгудай, Нағанай''' — Жошы ұлысының, яғни [[Алтын Орда]]ның ең ықпалды аға әмірлерінің бірі. [[Өзбек хан]]ның тұсында беклербек лауазымын иемденген. Қазақ [[қоңырат]]тарының арғы атасы саналады. Шежіреде Нағанай атымен жазылған. == Биографиясы == [[Шыңғыс хан]]ның бәйбішесі Бөртенің немере ағасынан тарайды. Оның шығу тегі жайлы мынадай аңыз бар: «Оның атасы Ноғай ноян болған, әкесі Ағадай 22 жыл бойы Бұлғар уәләятын басқарған. Орыстар мен шеркестерге қарсы жорықтар ұйымдастырған. Ағадай хижраның 713 жылы (1312-13) маңғыт Сонкор мырзаның қолынан қаза болды. Оның ұлы Нанғұдай шеркестерді басқарды, ал Өзбек ханның кезінде беклербек лауазымына ие болды.» Ол өз дәуірінде Моғұл-Бұға мен Ахмед сынды басқа да беделді әмірлермен бірге Келдібектің (Кілдібек) хан тағына көтерілуіне бастамашы болған тұлға ретінде айтылады. Орыс шежірелері Нанғұдайдың саяси ықпалының шарықтау шегін 1361 жылмен байланыстырады. Бұл жылы оның атынан Сарай, Азақ және Мохшы қалаларында теңгелер соғылған. "Искандердің анонимі" атты дерек те осы оқиғаны растап, Келдібектің билікке келуіне бірнеше әмір себепкер болғанын жазады. Онда олар “белгісіз бір адамды таққа отырғызып, оны Жәнібек ханның ұлы деп жариялады” делінген. Орыс шежірелері де Келдібекті “Жәнібек ханның баласымын деген адам” ретінде сипаттап, оның таққа заңсыз отырғанын меңзейді. Осыған сәйкес, Келдібек — өз шын тегін жасырып, өзін хан мұрагері ретінде таныстырған самозванец (жалған тақ иеленуші) болған. Келдібектің билікті күшейту үшін өзіне жол ашқан әмірлерді кейіннен жойғаны мәлім. Деректерге сүйенсек, ол “өз өмірінің қауіпсіздігін әмірлердің өлімімен қамтамасыз еткісі келген”. Осы мақсатпен ол Моғұл-Бұға, Ахмед және Нангудай сынды өз жақтастарын өлім жазасына кескен. Нангудай — әмір Ілияс ханның әкесі. Сонымен қатар, оның дене бітімі ерекше ірі болғаны соншалық, "Өзбек елдерінде әмір Нанғұдайдың алып тұлғасы аңызға айналған" деген де дерек бар. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Алтын Орда билері]] 9swkfud0k02dmhvyv4xlt4rs7mn59y9 3480123 3480122 2025-06-15T05:57:58Z Sagzhan 29953 «[[Санат:Қазақ руларының арғы аталары|Қазақ руларының арғы аталары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) 3480123 wikitext text/x-wiki '''Нанғұдай, Янгудай, Нағанай''' — Жошы ұлысының, яғни [[Алтын Орда]]ның ең ықпалды аға әмірлерінің бірі. [[Өзбек хан]]ның тұсында беклербек лауазымын иемденген. Қазақ [[қоңырат]]тарының арғы атасы саналады. Шежіреде Нағанай атымен жазылған. == Биографиясы == [[Шыңғыс хан]]ның бәйбішесі Бөртенің немере ағасынан тарайды. Оның шығу тегі жайлы мынадай аңыз бар: «Оның атасы Ноғай ноян болған, әкесі Ағадай 22 жыл бойы Бұлғар уәләятын басқарған. Орыстар мен шеркестерге қарсы жорықтар ұйымдастырған. Ағадай хижраның 713 жылы (1312-13) маңғыт Сонкор мырзаның қолынан қаза болды. Оның ұлы Нанғұдай шеркестерді басқарды, ал Өзбек ханның кезінде беклербек лауазымына ие болды.» Ол өз дәуірінде Моғұл-Бұға мен Ахмед сынды басқа да беделді әмірлермен бірге Келдібектің (Кілдібек) хан тағына көтерілуіне бастамашы болған тұлға ретінде айтылады. Орыс шежірелері Нанғұдайдың саяси ықпалының шарықтау шегін 1361 жылмен байланыстырады. Бұл жылы оның атынан Сарай, Азақ және Мохшы қалаларында теңгелер соғылған. "Искандердің анонимі" атты дерек те осы оқиғаны растап, Келдібектің билікке келуіне бірнеше әмір себепкер болғанын жазады. Онда олар “белгісіз бір адамды таққа отырғызып, оны Жәнібек ханның ұлы деп жариялады” делінген. Орыс шежірелері де Келдібекті “Жәнібек ханның баласымын деген адам” ретінде сипаттап, оның таққа заңсыз отырғанын меңзейді. Осыған сәйкес, Келдібек — өз шын тегін жасырып, өзін хан мұрагері ретінде таныстырған самозванец (жалған тақ иеленуші) болған. Келдібектің билікті күшейту үшін өзіне жол ашқан әмірлерді кейіннен жойғаны мәлім. Деректерге сүйенсек, ол “өз өмірінің қауіпсіздігін әмірлердің өлімімен қамтамасыз еткісі келген”. Осы мақсатпен ол Моғұл-Бұға, Ахмед және Нангудай сынды өз жақтастарын өлім жазасына кескен. Нангудай — әмір Ілияс ханның әкесі. Сонымен қатар, оның дене бітімі ерекше ірі болғаны соншалық, "Өзбек елдерінде әмір Нанғұдайдың алып тұлғасы аңызға айналған" деген де дерек бар. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Алтын Орда билері]] [[Санат:Қазақ руларының арғы аталары]] 6jigofmdli2cmv3i2dk2ikwqwryd78c 3 761008 3480135 2025-06-15T06:45:17Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3480135 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Zibv0101}} -- [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 11:45, 2025 ж. маусымның 15 (+05) 8e9eir9shtlkgy9ybxeqx0a2lhlzerr 3 761009 3480180 2025-06-15T07:48:29Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3480180 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=BatboldDorjgurkhem}} -- [[Қатысушы:Sibom|Sibom]] ([[Қатысушы талқылауы:Sibom|талқылауы]]) 12:48, 2025 ж. маусымның 15 (+05) d8ewqr6drewdrcehfi3jb1ecr7byuna 3 761010 3480182 2025-06-15T08:22:09Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3480182 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=GnatBush}} -- [[Қатысушы:Салиха|Салиха]] ([[Қатысушы талқылауы:Салиха|талқылауы]]) 13:22, 2025 ж. маусымның 15 (+05) 75b5m4m6sr40n6e13ypl4comhu3bo80 0 761011 3480185 2025-06-15T08:28:42Z Мағыпар 100137 Жаңа бетте: '''Лак тілі''' (Lak language) — иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағының лак-даргин тобына кіреді. Эргативті құрылысы бар тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей тілдері]] 3480185 wikitext text/x-wiki '''Лак тілі''' (Lak language) — иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағының лак-даргин тобына кіреді. Эргативті құрылысы бар тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей тілдері]] 9wbea6pwsvxdmo35k799qna250vhtlx 3480186 3480185 2025-06-15T08:30:52Z Мағыпар 100137 толықтыру 3480186 wikitext text/x-wiki '''Лак тілі''' (Lak language) — иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағының лак-даргин тобына кіреді. Эргативті құрылысы бар тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады. == Референтті халық == Референтті халық: лактар; өз атауы. – лак; бұрын казикумухтар деген атпен белгілі болған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей тілдері]] nrznan9dcbzth8n4yr3y1ilub1j6uwr 3480188 3480186 2025-06-15T08:43:15Z Мағыпар 100137 толықтыру 3480188 wikitext text/x-wiki '''Лак тілі''' (Lak language) — иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағының лак-даргин тобына кіреді. Эргативті құрылысы бар тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады. == Референтті халық == Референтті халық: лактар; өз атауы. – лак; бұрын казикумухтар деген атпен белгілі болған. == Географиялық таралуы == Лактар ​​Таулы [[Дағыстан]]ның орталық бөлігінде (Лак және Кулин аудандары, бірнеше ауылдар - Акушинскийдің батысында, Дахадаевскінің оңтүстік-батысында, Рутульскийдің солтүстігінде және Чародинск аудандарының шығысында), кейбіреулері - жазықта (негізінен Новолакск ауданы) және [[Махачқала]], [[Каспийск]], [[Хасавюрт]] және т.б. қалаларда қоныстанған. Олар сондай-ақ Өзбекстанда (3,9 мың адам), Түркіменстанда (3,8 мың адам), Тәжікстанда (1,8 мың адам), Әзірбайжанда (1,2 мың адам) тұрады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей тілдері]] 56sxto8iwmdhgaf6lfzgjf18oomoifx 3480189 3480188 2025-06-15T08:44:15Z Мағыпар 100137 /* Географиялық таралуы */ дереккөз 3480189 wikitext text/x-wiki '''Лак тілі''' (Lak language) — иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағының лак-даргин тобына кіреді. Эргативті құрылысы бар тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады. == Референтті халық == Референтті халық: лактар; өз атауы. – лак; бұрын казикумухтар деген атпен белгілі болған. == Географиялық таралуы == Лактар ​​Таулы [[Дағыстан]]ның орталық бөлігінде (Лак және Кулин аудандары, бірнеше ауылдар - Акушинскийдің батысында, Дахадаевскінің оңтүстік-батысында, Рутульскийдің солтүстігінде және Чародинск аудандарының шығысында), кейбіреулері - жазықта (негізінен Новолакск ауданы) және [[Махачқала]], [[Каспийск]], [[Хасавюрт]] және т.б. қалаларда қоныстанған. Олар сондай-ақ Өзбекстанда (3,9 мың адам), Түркіменстанда (3,8 мың адам), Тәжікстанда (1,8 мың адам), Әзірбайжанда (1,2 мың адам) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://minlang.iling-ran.ru/lang/lakskiy-yazyk?ysclid=mbxevxqbjr499211229|title=Лак тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей тілдері]] i0rxvceamj96mrsl7vm1v6jc92v59qo 3480194 3480189 2025-06-15T09:07:04Z Мағыпар 100137 толықтыру 3480194 wikitext text/x-wiki '''Лак тілі''' (Lak language) — иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағының лак-даргин тобына кіреді. Эргативті құрылысы бар тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады. == Референтті халық == Референтті халық: лактар; өз атауы. – лак; бұрын казикумухтар деген атпен белгілі болған. == Географиялық таралуы == Лактар ​​Таулы [[Дағыстан]]ның орталық бөлігінде (Лак және Кулин аудандары, бірнеше ауылдар - Акушинскийдің батысында, Дахадаевскінің оңтүстік-батысында, Рутульскийдің солтүстігінде және Чародинск аудандарының шығысында), кейбіреулері - жазықта (негізінен Новолакск ауданы) және [[Махачқала]], [[Каспийск]], [[Хасавюрт]] және т.б. қалаларда қоныстанған. Олар сондай-ақ Өзбекстанда (3,9 мың адам), Түркіменстанда (3,8 мың адам), Тәжікстанда (1,8 мың адам), Әзірбайжанда (1,2 мың адам) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://minlang.iling-ran.ru/lang/lakskiy-yazyk?ysclid=mbxevxqbjr499211229|title=Лак тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}</ref> == Диалектісі == 7 диалекті бар: құмық (Лактардың тарихи-мәдени орталығы Құмық ауылының атымен аталған) және Вицхин (Лак ауданы); Вихлин және Аштикул (Кулин ауданы); Балхар (Акушин ауданы); Аракуль (Рутуль ауданы); Шаднин (Дахадаев ауданы). == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей тілдері]] 2gjgp80vxzorhf4u7fmqabh7hl6ug7x 3480195 3480194 2025-06-15T09:08:17Z Мағыпар 100137 дереккөз 3480195 wikitext text/x-wiki '''Лак тілі''' (Lak language) — иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағының лак-даргин тобына кіреді. Эргативті құрылысы бар тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады. == Референтті халық == Референтті халық: лактар; өз атауы. – лак; бұрын казикумухтар деген атпен белгілі болған. == Географиялық таралуы == Лактар ​​Таулы [[Дағыстан]]ның орталық бөлігінде (Лак және Кулин аудандары, бірнеше ауылдар - Акушинскийдің батысында, Дахадаевскінің оңтүстік-батысында, Рутульскийдің солтүстігінде және Чародинск аудандарының шығысында), кейбіреулері - жазықта (негізінен Новолакск ауданы) және [[Махачқала]], [[Каспийск]], [[Хасавюрт]] және т.б. қалаларда қоныстанған. Олар сондай-ақ Өзбекстанда (3,9 мың адам), Түркіменстанда (3,8 мың адам), Тәжікстанда (1,8 мың адам), Әзірбайжанда (1,2 мың адам) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://minlang.iling-ran.ru/lang/lakskiy-yazyk?ysclid=mbxevxqbjr499211229|title=Лак тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}</ref> == Диалектісі == 7 диалекті бар: құмық (Лактардың тарихи-мәдени орталығы Құмық ауылының атымен аталған) және Вицхин (Лак ауданы); Вихлин және Аштикул (Кулин ауданы); Балхар (Акушин ауданы); Аракуль (Рутуль ауданы); Шаднин (Дахадаев ауданы).<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/linguistics/text/5230038?ysclid=mbxfu3y6db940139788|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей тілдері]] ex57p6m1g65uy7zvd5xsm42uabkvdqy 3480197 3480195 2025-06-15T09:20:40Z Мағыпар 100137 толықтыру 3480197 wikitext text/x-wiki '''Лак тілі''' (Lak language) — иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағының лак-даргин тобына кіреді. Эргативті құрылысы бар тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады. == Референтті халық == Референтті халық: лактар; өз атауы. – лак; бұрын казикумухтар деген атпен белгілі болған. == Географиялық таралуы == Лактар ​​Таулы [[Дағыстан]]ның орталық бөлігінде (Лак және Кулин аудандары, бірнеше ауылдар - Акушинскийдің батысында, Дахадаевскінің оңтүстік-батысында, Рутульскийдің солтүстігінде және Чародинск аудандарының шығысында), кейбіреулері - жазықта (негізінен Новолакск ауданы) және [[Махачқала]], [[Каспийск]], [[Хасавюрт]] және т.б. қалаларда қоныстанған. Олар сондай-ақ Өзбекстанда (3,9 мың адам), Түркіменстанда (3,8 мың адам), Тәжікстанда (1,8 мың адам), Әзірбайжанда (1,2 мың адам) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://minlang.iling-ran.ru/lang/lakskiy-yazyk?ysclid=mbxevxqbjr499211229|title=Лак тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}</ref> == Диалектісі == 7 диалекті бар: құмық (Лактардың тарихи-мәдени орталығы Құмық ауылының атымен аталған) және Вицхин (Лак ауданы); Вихлин және Аштикул (Кулин ауданы); Балхар (Акушин ауданы); Аракуль (Рутуль ауданы); Шаднин (Дахадаев ауданы).<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/linguistics/text/5230038?ysclid=mbxfu3y6db940139788|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}</ref> == Жазуы == Алғашқы жазба ескерткіштер 14–15 ғасырларға жатады. Жазу жүйесі 1928 жылға дейін араб, 1928–1938 жылдары латын, 1938 жылдан бастап арнайы I белгісі қосылған орыс алфавиті негізінде болды. Лак тілі бастауыш мектепте қолданылады, орта және жоғары оқу орындарында пән ретінде оқытылады. Лак тілінің алғашқы егжей-тегжейлі сипаттамасы П.К. Усларға тиесілі (1860 жж.). == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей тілдері]] in8xk2f9rsl3b8h9vag65nui96qkauf 3480198 3480197 2025-06-15T09:22:00Z Мағыпар 100137 /* Жазуы */ дереккөз 3480198 wikitext text/x-wiki '''Лак тілі''' (Lak language) — иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағының лак-даргин тобына кіреді. Эргативті құрылысы бар тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады. == Референтті халық == Референтті халық: лактар; өз атауы. – лак; бұрын казикумухтар деген атпен белгілі болған. == Географиялық таралуы == Лактар ​​Таулы [[Дағыстан]]ның орталық бөлігінде (Лак және Кулин аудандары, бірнеше ауылдар - Акушинскийдің батысында, Дахадаевскінің оңтүстік-батысында, Рутульскийдің солтүстігінде және Чародинск аудандарының шығысында), кейбіреулері - жазықта (негізінен Новолакск ауданы) және [[Махачқала]], [[Каспийск]], [[Хасавюрт]] және т.б. қалаларда қоныстанған. Олар сондай-ақ Өзбекстанда (3,9 мың адам), Түркіменстанда (3,8 мың адам), Тәжікстанда (1,8 мың адам), Әзірбайжанда (1,2 мың адам) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://minlang.iling-ran.ru/lang/lakskiy-yazyk?ysclid=mbxevxqbjr499211229|title=Лак тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}</ref> == Диалектісі == 7 диалекті бар: құмық (Лактардың тарихи-мәдени орталығы Құмық ауылының атымен аталған) және Вицхин (Лак ауданы); Вихлин және Аштикул (Кулин ауданы); Балхар (Акушин ауданы); Аракуль (Рутуль ауданы); Шаднин (Дахадаев ауданы).<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/linguistics/text/5230038?ysclid=mbxfu3y6db940139788|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}</ref> == Жазуы == Алғашқы жазба ескерткіштер 14–15 ғасырларға жатады. Жазу жүйесі 1928 жылға дейін араб, 1928–1938 жылдары латын, 1938 жылдан бастап арнайы I белгісі қосылған орыс алфавиті негізінде болды. Лак тілі бастауыш мектепте қолданылады, орта және жоғары оқу орындарында пән ретінде оқытылады. Лак тілінің алғашқы егжей-тегжейлі сипаттамасы П.К. Усларға тиесілі (1860 жж.).<ref>{{citeweb|url=https://www.krugosvet.ru/enc/gumanitarnye_nauki/lingvistika/LAKSKI_YAZIK.html|title=Лак тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей тілдері]] qzn1t0410wf62cedvt41rt1qpnyjd8r 3480201 3480198 2025-06-15T09:23:15Z Мағыпар 100137 /* Жазуы */ толықтыру 3480201 wikitext text/x-wiki '''Лак тілі''' (Lak language) — иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағының лак-даргин тобына кіреді. Эргативті құрылысы бар тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады. == Референтті халық == Референтті халық: лактар; өз атауы. – лак; бұрын казикумухтар деген атпен белгілі болған. == Географиялық таралуы == Лактар ​​Таулы [[Дағыстан]]ның орталық бөлігінде (Лак және Кулин аудандары, бірнеше ауылдар - Акушинскийдің батысында, Дахадаевскінің оңтүстік-батысында, Рутульскийдің солтүстігінде және Чародинск аудандарының шығысында), кейбіреулері - жазықта (негізінен Новолакск ауданы) және [[Махачқала]], [[Каспийск]], [[Хасавюрт]] және т.б. қалаларда қоныстанған. Олар сондай-ақ Өзбекстанда (3,9 мың адам), Түркіменстанда (3,8 мың адам), Тәжікстанда (1,8 мың адам), Әзірбайжанда (1,2 мың адам) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://minlang.iling-ran.ru/lang/lakskiy-yazyk?ysclid=mbxevxqbjr499211229|title=Лак тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}</ref> == Диалектісі == 7 диалекті бар: құмық (Лактардың тарихи-мәдени орталығы Құмық ауылының атымен аталған) және Вицхин (Лак ауданы); Вихлин және Аштикул (Кулин ауданы); Балхар (Акушин ауданы); Аракуль (Рутуль ауданы); Шаднин (Дахадаев ауданы).<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/linguistics/text/5230038?ysclid=mbxfu3y6db940139788|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}</ref> == Жазуы == Алғашқы жазба ескерткіштер 14–15 ғасырларға жатады. Жазу жүйесі 1928 жылға дейін араб, 1928–1938 жылдары латын, 1938 жылдан бастап арнайы I белгісі қосылған орыс алфавиті негізінде болды. Лак тілі бастауыш мектепте қолданылады, орта және жоғары оқу орындарында пән ретінде оқытылады. Лак тілінің алғашқы егжей-тегжейлі сипаттамасы П.К. Усларға тиесілі (1860 жж.).<ref>{{citeweb|url=https://www.krugosvet.ru/enc/gumanitarnye_nauki/lingvistika/LAKSKI_YAZIK.html|title=Лак тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}</ref> {| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; background-color:#F8F8EF" | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Аь аь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | В в | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Гъ гъ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Гь гь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Къ къ |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Кк кк | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Кь кь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | КӀ кӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Оь оь |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Пп пп | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ПӀ пӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Сс сс | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Тт тт |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ТӀ тӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Хх хх | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Хьхь хьхь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Хъ хъ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Хь хь |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ХӀ хӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Цц цц | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ЦӀ цӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Чч чч | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ЧӀ чӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей тілдері]] ani9ou3eo1f5nmyybfv40axgpf4gonu 3480203 3480201 2025-06-15T09:24:28Z Мағыпар 100137 дереккөз 3480203 wikitext text/x-wiki '''Лак тілі''' (Lak language) — иберий-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағының лак-даргин тобына кіреді. Эргативті құрылысы бар тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады.<ref>{{кітап|авторы=Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж. Шаймерденова|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=«Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы» |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны= |баспасы=«Издательство Золотая Книга» ЖШС |жыл=2020 |томы= |беттері=149-150 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=978–601–7988-21-0|тиражы= }}</ref> == Референтті халық == Референтті халық: лактар; өз атауы. – лак; бұрын казикумухтар деген атпен белгілі болған. == Географиялық таралуы == Лактар ​​Таулы [[Дағыстан]]ның орталық бөлігінде (Лак және Кулин аудандары, бірнеше ауылдар - Акушинскийдің батысында, Дахадаевскінің оңтүстік-батысында, Рутульскийдің солтүстігінде және Чародинск аудандарының шығысында), кейбіреулері - жазықта (негізінен Новолакск ауданы) және [[Махачқала]], [[Каспийск]], [[Хасавюрт]] және т.б. қалаларда қоныстанған. Олар сондай-ақ Өзбекстанда (3,9 мың адам), Түркіменстанда (3,8 мың адам), Тәжікстанда (1,8 мың адам), Әзірбайжанда (1,2 мың адам) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://minlang.iling-ran.ru/lang/lakskiy-yazyk?ysclid=mbxevxqbjr499211229|title=Лак тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}</ref> == Диалектісі == 7 диалекті бар: құмық (Лактардың тарихи-мәдени орталығы Құмық ауылының атымен аталған) және Вицхин (Лак ауданы); Вихлин және Аштикул (Кулин ауданы); Балхар (Акушин ауданы); Аракуль (Рутуль ауданы); Шаднин (Дахадаев ауданы).<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/linguistics/text/5230038?ysclid=mbxfu3y6db940139788|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}</ref> == Жазуы == Алғашқы жазба ескерткіштер 14–15 ғасырларға жатады. Жазу жүйесі 1928 жылға дейін араб, 1928–1938 жылдары латын, 1938 жылдан бастап арнайы I белгісі қосылған орыс алфавиті негізінде болды. Лак тілі бастауыш мектепте қолданылады, орта және жоғары оқу орындарында пән ретінде оқытылады. Лак тілінің алғашқы егжей-тегжейлі сипаттамасы П.К. Усларға тиесілі (1860 жж.).<ref>{{citeweb|url=https://www.krugosvet.ru/enc/gumanitarnye_nauki/lingvistika/LAKSKI_YAZIK.html|title=Лак тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}</ref> {| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; background-color:#F8F8EF" | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Аь аь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | В в | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Гъ гъ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Гь гь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Къ къ |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Кк кк | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Кь кь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | КӀ кӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Оь оь |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Пп пп | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ПӀ пӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Сс сс | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Тт тт |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ТӀ тӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Хх хх | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Хьхь хьхь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Хъ хъ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Хь хь |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ХӀ хӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Цц цц | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ЦӀ цӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Чч чч | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ЧӀ чӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей тілдері]] pxcl39qb712eopvc6m7u99cjhjf87xa 3480205 3480203 2025-06-15T09:28:34Z Мағыпар 100137 үлгі, толықтыру 3480205 wikitext text/x-wiki {{Тілдер |аты=Лак тілі |рейтинг= |ISO2= |МЕСТ 7.75–97= |ISO1= lbe |жазу= [[кириллица]] |классификация= [[Еуразия тілдері]] :иберия-кавказ тілдер отбасы ::нах-дағыстан тармағы :::лак-даргин тобы |санаты= |сөйлеушілер саны= 145 895 (2010), 87 957 (2020) |түсі=алтай |реттейтін мекеме= |ресми тіл= |елдер=[[Ресей]] |айтылуы= |өз атауы=Lak language |Сурет= |ISO3= }} '''Лак тілі''' (Lak language) — иберия-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағының лак-даргин тобына кіреді. Эргативті құрылысы бар тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады.<ref>{{кітап|авторы=Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж. Шаймерденова|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=«Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы» |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны= |баспасы=«Издательство Золотая Книга» ЖШС |жыл=2020 |томы= |беттері=149-150 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=978–601–7988-21-0|тиражы= }}</ref> == Референтті халық == Референтті халық: лактар; өз атауы. – лак; бұрын казикумухтар деген атпен белгілі болған. == Географиялық таралуы == Лактар ​​Таулы [[Дағыстан]]ның орталық бөлігінде (Лак және Кулин аудандары, бірнеше ауылдар - Акушинскийдің батысында, Дахадаевскінің оңтүстік-батысында, Рутульскийдің солтүстігінде және Чародинск аудандарының шығысында), кейбіреулері - жазықта (негізінен Новолакск ауданы) және [[Махачқала]], [[Каспийск]], [[Хасавюрт]] және т.б. қалаларда қоныстанған. Олар сондай-ақ Өзбекстанда (3,9 мың адам), Түркіменстанда (3,8 мың адам), Тәжікстанда (1,8 мың адам), Әзірбайжанда (1,2 мың адам) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://minlang.iling-ran.ru/lang/lakskiy-yazyk?ysclid=mbxevxqbjr499211229|title=Лак тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}</ref> == Диалектісі == 7 диалекті бар: құмық (Лактардың тарихи-мәдени орталығы Құмық ауылының атымен аталған) және Вицхин (Лак ауданы); Вихлин және Аштикул (Кулин ауданы); Балхар (Акушин ауданы); Аракуль (Рутуль ауданы); Шаднин (Дахадаев ауданы).<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/linguistics/text/5230038?ysclid=mbxfu3y6db940139788|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}</ref> == Жазуы == Алғашқы жазба ескерткіштер 14–15 ғасырларға жатады. Жазу жүйесі 1928 жылға дейін араб, 1928–1938 жылдары латын, 1938 жылдан бастап арнайы I белгісі қосылған орыс алфавиті негізінде болды. Лак тілі бастауыш мектепте қолданылады, орта және жоғары оқу орындарында пән ретінде оқытылады. Лак тілінің алғашқы егжей-тегжейлі сипаттамасы П.К. Усларға тиесілі (1860 жж.).<ref>{{citeweb|url=https://www.krugosvet.ru/enc/gumanitarnye_nauki/lingvistika/LAKSKI_YAZIK.html|title=Лак тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}</ref> {| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; background-color:#F8F8EF" | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Аь аь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | В в | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Гъ гъ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Гь гь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Къ къ |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Кк кк | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Кь кь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | КӀ кӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Оь оь |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Пп пп | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ПӀ пӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Сс сс | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Тт тт |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ТӀ тӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Хх хх | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Хьхь хьхь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Хъ хъ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Хь хь |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ХӀ хӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Цц цц | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ЦӀ цӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Чч чч | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ЧӀ чӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей тілдері]] lc2vys4mmonhw733nsfhefapk5zkonb 3480206 3480205 2025-06-15T09:42:48Z Мағыпар 100137 3480206 wikitext text/x-wiki {{Тілдер |аты=Лак тілі |рейтинг= |ISO2= |МЕСТ 7.75–97= |ISO1= lbe |жазу= [[кириллица]] |классификация= [[Еуразия тілдері]] :иберия-кавказ тілдер отбасы ::нах-дағыстан тармағы :::лак-даргин тобы |санаты= |сөйлеушілер саны= 145 895 (2010), 87 957 (2020) |түсі=алтай |реттейтін мекеме= |ресми тіл= |елдер=[[Ресей]] |айтылуы= |өз атауы=Lak language |Сурет= |ISO3= }} '''Лак тілі''' (Lak language) — иберия-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағының лак-даргин тобына кіреді. Эргативті құрылысы бар тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады. Дағыстанның он төрт мемлекеттік тілдерінің бірі (Дағыстан Конституциясы 1994; 1998).<ref>{{кітап|авторы=Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж. Шаймерденова|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=«Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы» |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны= |баспасы=«Издательство Золотая Книга» ЖШС |жыл=2020 |томы= |беттері=149-150 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=978–601–7988-21-0|тиражы= }}</ref> == Референтті халық == Референтті халық: лактар; өз атауы. – лак; бұрын казикумухтар деген атпен белгілі болған. == Географиялық таралуы == Лактар ​​Таулы [[Дағыстан]]ның орталық бөлігінде (Лак және Кулин аудандары, бірнеше ауылдар - Акушинскийдің батысында, Дахадаевскінің оңтүстік-батысында, Рутульскийдің солтүстігінде және Чародинск аудандарының шығысында), кейбіреулері - жазықта (негізінен Новолакск ауданы) және [[Махачқала]], [[Каспийск]], [[Хасавюрт]] және т.б. қалаларда қоныстанған. Олар сондай-ақ Өзбекстанда (3,9 мың адам), Түркіменстанда (3,8 мың адам), Тәжікстанда (1,8 мың адам), Әзірбайжанда (1,2 мың адам) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://minlang.iling-ran.ru/lang/lakskiy-yazyk?ysclid=mbxevxqbjr499211229|title=Лак тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}</ref> == Диалектісі == 7 диалекті бар: құмық (Лактардың тарихи-мәдени орталығы Құмық ауылының атымен аталған) және Вицхин (Лак ауданы); Вихлин және Аштикул (Кулин ауданы); Балхар (Акушин ауданы); Аракуль (Рутуль ауданы); Шаднин (Дахадаев ауданы).<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/linguistics/text/5230038?ysclid=mbxfu3y6db940139788|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}</ref> == Жазуы == Алғашқы жазба ескерткіштер 14–15 ғасырларға жатады. Жазу жүйесі 1928 жылға дейін араб, 1928–1938 жылдары латын, 1938 жылдан бастап арнайы I белгісі қосылған орыс алфавиті негізінде болды. Лак тілі бастауыш мектепте қолданылады, орта және жоғары оқу орындарында пән ретінде оқытылады. Лак тілінің алғашқы егжей-тегжейлі сипаттамасы П.К. Усларға тиесілі (1860 жж.).<ref>{{citeweb|url=https://www.krugosvet.ru/enc/gumanitarnye_nauki/lingvistika/LAKSKI_YAZIK.html|title=Лак тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}</ref> {| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; background-color:#F8F8EF" | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Аь аь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | В в | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Гъ гъ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Гь гь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Къ къ |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Кк кк | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Кь кь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | КӀ кӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Оь оь |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Пп пп | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ПӀ пӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Сс сс | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Тт тт |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ТӀ тӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Хх хх | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Хьхь хьхь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Хъ хъ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Хь хь |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ХӀ хӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Цц цц | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ЦӀ цӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Чч чч | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ЧӀ чӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей тілдері]] e70itvstqqa74r019zuhgwqal6haoht 3480208 3480206 2025-06-15T09:51:06Z Мағыпар 100137 «[[Санат:Дағыстан тілдері|Дағыстан тілдері]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) 3480208 wikitext text/x-wiki {{Тілдер |аты=Лак тілі |рейтинг= |ISO2= |МЕСТ 7.75–97= |ISO1= lbe |жазу= [[кириллица]] |классификация= [[Еуразия тілдері]] :иберия-кавказ тілдер отбасы ::нах-дағыстан тармағы :::лак-даргин тобы |санаты= |сөйлеушілер саны= 145 895 (2010), 87 957 (2020) |түсі=алтай |реттейтін мекеме= |ресми тіл= |елдер=[[Ресей]] |айтылуы= |өз атауы=Lak language |Сурет= |ISO3= }} '''Лак тілі''' (Lak language) — иберия-кавказ тілдер отбасының нах-дағыстан тармағының лак-даргин тобына кіреді. Эргативті құрылысы бар тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады. Дағыстанның он төрт мемлекеттік тілдерінің бірі (Дағыстан Конституциясы 1994; 1998).<ref>{{кітап|авторы=Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж. Шаймерденова|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=«Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы» |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны= |баспасы=«Издательство Золотая Книга» ЖШС |жыл=2020 |томы= |беттері=149-150 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=978–601–7988-21-0|тиражы= }}</ref> == Референтті халық == Референтті халық: лактар; өз атауы. – лак; бұрын казикумухтар деген атпен белгілі болған. == Географиялық таралуы == Лактар ​​Таулы [[Дағыстан]]ның орталық бөлігінде (Лак және Кулин аудандары, бірнеше ауылдар - Акушинскийдің батысында, Дахадаевскінің оңтүстік-батысында, Рутульскийдің солтүстігінде және Чародинск аудандарының шығысында), кейбіреулері - жазықта (негізінен Новолакск ауданы) және [[Махачқала]], [[Каспийск]], [[Хасавюрт]] және т.б. қалаларда қоныстанған. Олар сондай-ақ Өзбекстанда (3,9 мың адам), Түркіменстанда (3,8 мың адам), Тәжікстанда (1,8 мың адам), Әзірбайжанда (1,2 мың адам) тұрады.<ref>{{citeweb|url=https://minlang.iling-ran.ru/lang/lakskiy-yazyk?ysclid=mbxevxqbjr499211229|title=Лак тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}</ref> == Диалектісі == 7 диалекті бар: құмық (Лактардың тарихи-мәдени орталығы Құмық ауылының атымен аталған) және Вицхин (Лак ауданы); Вихлин және Аштикул (Кулин ауданы); Балхар (Акушин ауданы); Аракуль (Рутуль ауданы); Шаднин (Дахадаев ауданы).<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/linguistics/text/5230038?ysclid=mbxfu3y6db940139788|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}</ref> == Жазуы == Алғашқы жазба ескерткіштер 14–15 ғасырларға жатады. Жазу жүйесі 1928 жылға дейін араб, 1928–1938 жылдары латын, 1938 жылдан бастап арнайы I белгісі қосылған орыс алфавиті негізінде болды. Лак тілі бастауыш мектепте қолданылады, орта және жоғары оқу орындарында пән ретінде оқытылады. Лак тілінің алғашқы егжей-тегжейлі сипаттамасы П.К. Усларға тиесілі (1860 жж.).<ref>{{citeweb|url=https://www.krugosvet.ru/enc/gumanitarnye_nauki/lingvistika/LAKSKI_YAZIK.html|title=Лак тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}</ref> {| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; background-color:#F8F8EF" | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Аь аь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | В в | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Гъ гъ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Гь гь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Къ къ |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Кк кк | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Кь кь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | КӀ кӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Оь оь |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Пп пп | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ПӀ пӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Сс сс | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Тт тт |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ТӀ тӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Хх хх | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Хьхь хьхь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Хъ хъ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Хь хь |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ХӀ хӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Цц цц | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ЦӀ цӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Чч чч | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ЧӀ чӀ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ресей тілдері]] [[Санат:Дағыстан тілдері]] ndaewsvcfa4ucjisyxmu08uy5y51jco 3 761012 3480187 2025-06-15T08:42:07Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3480187 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=AlberKOR}} -- [[Қатысушы:Салиха|Салиха]] ([[Қатысушы талқылауы:Салиха|талқылауы]]) 13:42, 2025 ж. маусымның 15 (+05) jrzzl52ao8wctfp3kq6elhneqsulrak 3 761013 3480193 2025-06-15T08:55:37Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3480193 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Bananlichen}} -- [[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]] 13:55, 2025 ж. маусымның 15 (+05) cxso8qhmnovaygqg9nslyntjbrxe7yr 0 761014 3480199 2025-06-15T09:22:36Z IL68 67061 Жаңа бетте: {{Тұлға |Есімі = Едіге Сабырұлы Сабуров |Шынайы есімі = |Сурет = |Сурет атауы = |Туған кездегі есімі = |Толық есімі = |Туған күні = 28.04.1949 |Туған жері = {{туғанжері|Атырау|Атырауда}} |Қайтыс болған күні = 1.05.2025 |Қайт... 3480199 wikitext text/x-wiki {{Тұлға |Есімі = Едіге Сабырұлы Сабуров |Шынайы есімі = |Сурет = |Сурет атауы = |Туған кездегі есімі = |Толық есімі = |Туған күні = 28.04.1949 |Туған жері = {{туғанжері|Атырау|Атырауда}} |Қайтыс болған күні = 1.05.2025 |Қайтыс болған жері = {{Қайтысболғанжері|Атырау|Атырауда}} |Азаматтығы = {{USSR}}<br/>{{KAZ}} |Ұлты = |Мансабы = |Әкесі = |Анасы = |Жұбайы = |Балалары = |Марапаттары = {{Парасат ордені}} |Қолтаңбасы = |Сайты = |Басқалары = |Commons = }} '''Едіге Сабырұлы Сабуров''' ([[28 сәуір]] [[1949]] [[Атырау]] - [[13 мамыр]] [[2025]] [[Атырау]]) - қазақстандық гидрогеолог, Атырау өңірінің су ресурстарын зерттеу мен тұрақты пайдалануға өлшеусіз үлес қосқан азамат. == Өмірбаян == Едіге Сабырұлы 1949 жылы 28 сәуірде дүниеге келді. Руы Беріш Бегис, [[Кіші жүз|Кіші жүзден]] тараған. 1978 жылы [[Қарағанды политехникалық институты|Қарағанды политехникалық институтын]] «инженер-механик» мамандығы бойынша тәмамдады. Еңбек жолын 1966 жылы моторист-слесарьдің көмекшісі болып бастап, кейін «Гурьевнефтегазгеология» бірлестігінің комсомол комитетінің хатшысы қызметін атқарды. 1979–1984 жылдары - Гурьев политехникумының оқытушысы, 1984–1987 жылдары - Гурьев гидрогеологиялық экспедициясы басшысының орынбасары. 1987–1992 жылдары - Қайыршақты селолық кеңесінің төрағасы, кейін «Теңдік» кеңшарының директоры болды. 1993 жылдан бастап жеке кәсіпкерлікпен айналысты. 1995 жылдан бастап өмірінің соңына дейін «Атыраугидрогеология» ЖШС-інде вице-президент, президент, директорлар кеңесінің төрағасы және ғылыми кеңесші ретінде қызмет етті<ref>https://azh.kz/kz/news/view/77777</ref>. == Ғылыми және қоғамдық үлесі == Сабуров Едіге Сабырұлы Атырау облысының жерасты су ресурстарын 20 жылдан астам уақыт зерттеген. Қызылқоға ауданындағы Мұздыбулак су көзін ашу, Томарлы-Геолог тас жолының салынуына жетекшілік ету секілді бастамалары өңір экологиясы мен инфрақұрылымының дамуына зор ықпал етті. Ол «Атыраугидрогеология» ЖШС базасында бірқатар елді мекеннің инженерлік және әкімшілік инфрақұрылымын дамытуға атсалысты. Сонымен бірге, ол — бірнеше пайдалы модельдер мен өнертабыстардың авторы. Белгілі қоғам белсендісі ретінде Жайық, Ойыл, Жем өзендерінің тартылуы, су ресурстарының сарқылуы туралы мәселе көтеріп, мемлекеттік органдар мен БАҚ арқылы дабыл қағып жүрді. Депутаттық және комиссия төрағасы ретінде қоғамдық істерге белсенді араласты<ref>https://atr.kz/zhanalyqtar/atyrau-onirinin-gylymy-men-ziialy-qauymy-auyr-qazaga-dushar-boldy/</ref>. == Марапаттары == 2022 жылы Қазақстан Республикасының жоғары мемлекеттік наградасы – «Парасат» орденімен марапатталды. Қ.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінің Құрметті профессоры. Сонымен қатар, бірнеше пайдалы модельдердің, өнертабыстардың авторы ретінде тіркелген. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} fnslagvj8ch2li2pnhajmo2oaawl93a 3480200 3480199 2025-06-15T09:23:04Z IL68 67061 3480200 wikitext text/x-wiki {{Тұлға |Есімі = Едіге Сабырұлы Сабуров |Шынайы есімі = |Сурет = |Сурет атауы = |Туған кездегі есімі = |Толық есімі = |Туған күні = 28.04.1949 |Туған жері = {{туғанжері|Атырау|Атырауда}} |Қайтыс болған күні = 1.05.2025 |Қайтыс болған жері = {{Қайтысболғанжері|Атырау|Атырауда}} |Азаматтығы = {{USSR}}<br/>{{KAZ}} |Ұлты = |Мансабы = |Әкесі = |Анасы = |Жұбайы = |Балалары = |Марапаттары = {{Парасат ордені}} |Қолтаңбасы = |Сайты = |Басқалары = |Commons = }} '''Едіге Сабырұлы Сабуров''' ([[28 сәуір]] [[1949]], [[Атырау]] - [[13 мамыр]] [[2025]], [[Атырау]]) - қазақстандық гидрогеолог, Атырау өңірінің су ресурстарын зерттеу мен тұрақты пайдалануға өлшеусіз үлес қосқан азамат. == Өмірбаян == Едіге Сабырұлы 1949 жылы 28 сәуірде дүниеге келді. Руы Беріш Бегис, [[Кіші жүз|Кіші жүзден]] тараған. 1978 жылы [[Қарағанды политехникалық институты|Қарағанды политехникалық институтын]] «инженер-механик» мамандығы бойынша тәмамдады. Еңбек жолын 1966 жылы моторист-слесарьдің көмекшісі болып бастап, кейін «Гурьевнефтегазгеология» бірлестігінің комсомол комитетінің хатшысы қызметін атқарды. 1979–1984 жылдары - Гурьев политехникумының оқытушысы, 1984–1987 жылдары - Гурьев гидрогеологиялық экспедициясы басшысының орынбасары. 1987–1992 жылдары - Қайыршақты селолық кеңесінің төрағасы, кейін «Теңдік» кеңшарының директоры болды. 1993 жылдан бастап жеке кәсіпкерлікпен айналысты. 1995 жылдан бастап өмірінің соңына дейін «Атыраугидрогеология» ЖШС-інде вице-президент, президент, директорлар кеңесінің төрағасы және ғылыми кеңесші ретінде қызмет етті<ref>https://azh.kz/kz/news/view/77777</ref>. == Ғылыми және қоғамдық үлесі == Сабуров Едіге Сабырұлы Атырау облысының жерасты су ресурстарын 20 жылдан астам уақыт зерттеген. Қызылқоға ауданындағы Мұздыбулак су көзін ашу, Томарлы-Геолог тас жолының салынуына жетекшілік ету секілді бастамалары өңір экологиясы мен инфрақұрылымының дамуына зор ықпал етті. Ол «Атыраугидрогеология» ЖШС базасында бірқатар елді мекеннің инженерлік және әкімшілік инфрақұрылымын дамытуға атсалысты. Сонымен бірге, ол — бірнеше пайдалы модельдер мен өнертабыстардың авторы. Белгілі қоғам белсендісі ретінде Жайық, Ойыл, Жем өзендерінің тартылуы, су ресурстарының сарқылуы туралы мәселе көтеріп, мемлекеттік органдар мен БАҚ арқылы дабыл қағып жүрді. Депутаттық және комиссия төрағасы ретінде қоғамдық істерге белсенді араласты<ref>https://atr.kz/zhanalyqtar/atyrau-onirinin-gylymy-men-ziialy-qauymy-auyr-qazaga-dushar-boldy/</ref>. == Марапаттары == 2022 жылы Қазақстан Республикасының жоғары мемлекеттік наградасы – «Парасат» орденімен марапатталды. Қ.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінің Құрметті профессоры. Сонымен қатар, бірнеше пайдалы модельдердің, өнертабыстардың авторы ретінде тіркелген. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} bg0jwahak9pvmnno92gzy8rrp1fksxv 3 761015 3480202 2025-06-15T09:23:37Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3480202 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Kilian2807}} -- ''<span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span>'' ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 14:23, 2025 ж. маусымның 15 (+05) 4os10kbvlkoike2wd6ydp6z97bgxoqr 0 761016 3480207 2025-06-15T09:50:44Z Мағыпар 100137 Жаңа бетте: '''Молдаван тілі''' (Moldavian language) — үндіеуропалық отбасының роман тармағының балқан-роман ішкі тобына кіред, номинативті құрылысы бар тілдердің қопарылма (флективті) түріне жатады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдован тілдері]] 3480207 wikitext text/x-wiki '''Молдаван тілі''' (Moldavian language) — үндіеуропалық отбасының роман тармағының балқан-роман ішкі тобына кіред, номинативті құрылысы бар тілдердің қопарылма (флективті) түріне жатады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдован тілдері]] fkuxavnq4xkwwa610zyigx3zk0xr32g 3480209 3480207 2025-06-15T09:53:26Z Мағыпар 100137 толықтыру 3480209 wikitext text/x-wiki '''Молдаван тілі''' (Moldavian language) — үндіеуропалық отбасының роман тармағының балқан-роман ішкі тобына кіреді, номинативті құрылысы бар тілдердің қопарылма (флективті) түріне жатады. == Референтті халық == Референтті халық: молдавандар; өз атауы – молдовень. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдован тілдері]] c2ayf6fcjcls55j0s3b4nbqbkdu7eak 3480210 3480209 2025-06-15T09:58:55Z Мағыпар 100137 толықтыру 3480210 wikitext text/x-wiki '''Молдаван тілі''' (Moldavian language) — үндіеуропалық отбасының роман тармағының балқан-роман ішкі тобына кіреді, номинативті құрылысы бар тілдердің қопарылма (флективті) түріне жатады. Молдова Республикасының мемлекеттік тілі (Конституция 1994; 1996). == Референтті халық == Референтті халық: молдавандар; өз атауы – молдовень. == Географиялық таралуы == == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдован тілдері]] bsqtadsebxkhuglpg7i0wydqbu2676u 3480211 3480210 2025-06-15T10:12:25Z Мағыпар 100137 толықтыру 3480211 wikitext text/x-wiki '''Молдаван тілі''' (Moldavian language) — үндіеуропалық отбасының роман тармағының балқан-роман ішкі тобына кіреді, номинативті құрылысы бар тілдердің қопарылма (флективті) түріне жатады. Молдова Республикасының мемлекеттік тілі (Конституция 1994; 1996). == Референтті халық == Референтті халық: молдавандар; өз атауы – молдовень. == Географиялық таралуы == Негізінен Молдова, Приднестровьеде қоныстанған. Сөйлеушілер саны: Молдовада 4 миллионнан астам тұрғындар тұрады, оның ішінде 2,66 миллионға жуығы молдаван тілінде сөйлейді. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдован тілдері]] pb24n23tcq7o5iow2j5ss4od2e9idoc 3480212 3480211 2025-06-15T10:13:17Z Мағыпар 100137 /* Географиялық таралуы */ дереккөз 3480212 wikitext text/x-wiki '''Молдаван тілі''' (Moldavian language) — үндіеуропалық отбасының роман тармағының балқан-роман ішкі тобына кіреді, номинативті құрылысы бар тілдердің қопарылма (флективті) түріне жатады. Молдова Республикасының мемлекеттік тілі (Конституция 1994; 1996). == Референтті халық == Референтті халық: молдавандар; өз атауы – молдовень. == Географиялық таралуы == Негізінен Молдова, Приднестровьеде қоныстанған. Сөйлеушілер саны: Молдовада 4 миллионнан астам тұрғындар тұрады, оның ішінде 2,66 миллионға жуығы молдаван тілінде сөйлейді.<ref>{{citeweb|url=https://studme.org/342754/literatura/moldavskiy_yazyk|title=Молдаван тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдован тілдері]] q6th721d61niq93lpoibnvk6t64qhma 3480213 3480212 2025-06-15T10:15:18Z Мағыпар 100137 толықтыру 3480213 wikitext text/x-wiki '''Молдаван тілі''' (Moldavian language) — үндіеуропалық отбасының роман тармағының балқан-роман ішкі тобына кіреді, номинативті құрылысы бар тілдердің қопарылма (флективті) түріне жатады. Молдова Республикасының мемлекеттік тілі (Конституция 1994; 1996). == Референтті халық == Референтті халық: молдавандар; өз атауы – молдовень. == Географиялық таралуы == Негізінен Молдова, Приднестровьеде қоныстанған. Сөйлеушілер саны: Молдовада 4 миллионнан астам тұрғындар тұрады, оның ішінде 2,66 миллионға жуығы молдаван тілінде сөйлейді.<ref>{{citeweb|url=https://studme.org/342754/literatura/moldavskiy_yazyk|title=Молдаван тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}</ref> '''Диалектісі''' Молдаван тілі төрт сөйленіс тобымен ұсынылған: орталық, оңтүстік-батыс, солтүстік-шығыс, солтүстік-батыс. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдован тілдері]] sitlpfez7o27blxu1df2q1wjtqacjg9 3480214 3480213 2025-06-15T10:16:14Z Мағыпар 100137 /* Географиялық таралуы */ дереккөз 3480214 wikitext text/x-wiki '''Молдаван тілі''' (Moldavian language) — үндіеуропалық отбасының роман тармағының балқан-роман ішкі тобына кіреді, номинативті құрылысы бар тілдердің қопарылма (флективті) түріне жатады. Молдова Республикасының мемлекеттік тілі (Конституция 1994; 1996). == Референтті халық == Референтті халық: молдавандар; өз атауы – молдовень. == Географиялық таралуы == Негізінен Молдова, Приднестровьеде қоныстанған. Сөйлеушілер саны: Молдовада 4 миллионнан астам тұрғындар тұрады, оның ішінде 2,66 миллионға жуығы молдаван тілінде сөйлейді.<ref>{{citeweb|url=https://studme.org/342754/literatura/moldavskiy_yazyk|title=Молдаван тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}</ref> == Диалектісі == Молдаван тілі төрт сөйленіс тобымен ұсынылған: орталық, оңтүстік-батыс, солтүстік-шығыс, солтүстік-батыс.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/linguistics/text/2223822?ysclid=mbxhnfubwg549454909|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдован тілдері]] 3tkkqc321a6hnte3h65d879lk67ilw2 3480215 3480214 2025-06-15T10:19:38Z Мағыпар 100137 толықтыру 3480215 wikitext text/x-wiki '''Молдаван тілі''' (Moldavian language) — үндіеуропалық отбасының роман тармағының балқан-роман ішкі тобына кіреді, номинативті құрылысы бар тілдердің қопарылма (флективті) түріне жатады. Молдова Республикасының мемлекеттік тілі (Конституция 1994; 1996). == Референтті халық == Референтті халық: молдавандар; өз атауы – молдовень. == Географиялық таралуы == Негізінен Молдова, Приднестровьеде қоныстанған. Сөйлеушілер саны: Молдовада 4 миллионнан астам тұрғындар тұрады, оның ішінде 2,66 миллионға жуығы молдаван тілінде сөйлейді.<ref>{{citeweb|url=https://studme.org/342754/literatura/moldavskiy_yazyk|title=Молдаван тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}</ref> == Диалектісі == Молдаван тілі төрт сөйленіс тобымен ұсынылған: орталық, оңтүстік-батыс, солтүстік-шығыс, солтүстік-батыс.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/linguistics/text/2223822?ysclid=mbxhnfubwg549454909|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}</ref> == Жазуы == Молдаван жазуы тәуелсіз Молдова мемлекеті құрылғаннан бері (1359) кириллица негізінде пайда болып, дамып келеді. Бұл графика (шамалы үзіліспен − 1932–1939 жылдары латын әліпбиі қолданылды) 1989 жылға дейін қолданылды. Сол кезде молдаван тілінің жазуын латын графикасына көшіру туралы шешім қабылданды. Приднестровьеде орыс (кириллица) графикасын қолдануды жалғастыруда. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдован тілдері]] ntjx61uc3q25s8m74fsvab7tw1k3isx 3480216 3480215 2025-06-15T10:20:16Z Мағыпар 100137 /* Жазуы */ дереккөз 3480216 wikitext text/x-wiki '''Молдаван тілі''' (Moldavian language) — үндіеуропалық отбасының роман тармағының балқан-роман ішкі тобына кіреді, номинативті құрылысы бар тілдердің қопарылма (флективті) түріне жатады. Молдова Республикасының мемлекеттік тілі (Конституция 1994; 1996). == Референтті халық == Референтті халық: молдавандар; өз атауы – молдовень. == Географиялық таралуы == Негізінен Молдова, Приднестровьеде қоныстанған. Сөйлеушілер саны: Молдовада 4 миллионнан астам тұрғындар тұрады, оның ішінде 2,66 миллионға жуығы молдаван тілінде сөйлейді.<ref>{{citeweb|url=https://studme.org/342754/literatura/moldavskiy_yazyk|title=Молдаван тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}</ref> == Диалектісі == Молдаван тілі төрт сөйленіс тобымен ұсынылған: орталық, оңтүстік-батыс, солтүстік-шығыс, солтүстік-батыс.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/linguistics/text/2223822?ysclid=mbxhnfubwg549454909|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}</ref> == Жазуы == Молдаван жазуы тәуелсіз Молдова мемлекеті құрылғаннан бері (1359) кириллица негізінде пайда болып, дамып келеді. Бұл графика (шамалы үзіліспен − 1932–1939 жылдары латын әліпбиі қолданылды) 1989 жылға дейін қолданылды. Сол кезде молдаван тілінің жазуын латын графикасына көшіру туралы шешім қабылданды. Приднестровьеде орыс (кириллица) графикасын қолдануды жалғастыруда.<ref>{{кітап|авторы=Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж. Шаймерденова|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=«Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы» |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны= |баспасы=«Издательство Золотая Книга» ЖШС |жыл=2020 |томы= |беттері=155-156 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=978–601–7988-21-0|тиражы= }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдован тілдері]] 506i6uvpuu4zkiktqhyedawl6m48sg8 3480217 3480216 2025-06-15T10:22:50Z Мағыпар 100137 үлгі, толықтыру 3480217 wikitext text/x-wiki {{Тілдер |аты=Молдаван тілі |рейтинг= |ISO2= |МЕСТ 7.75–97= |ISO1= mol |жазу= [[кириллица]] |классификация= [[Еуразия тілдері]] :үндіеуропалық тілдер отбасы ::роман тармағы :::балқан-роман тобы |санаты= |сөйлеушілер саны= 145 895 (2010), 87 957 (2020) |түсі=алтай |реттейтін мекеме= |ресми тіл= |елдер=[[Молдова]] |айтылуы= |өз атауы=Moldavian language |Сурет= |ISO3= }} '''Молдаван тілі''' (Moldavian language) — үндіеуропалық отбасының роман тармағының балқан-роман ішкі тобына кіреді, номинативті құрылысы бар тілдердің қопарылма (флективті) түріне жатады. Молдова Республикасының мемлекеттік тілі (Конституция 1994; 1996). == Референтті халық == Референтті халық: молдавандар; өз атауы – молдовень. == Географиялық таралуы == Негізінен Молдова, Приднестровьеде қоныстанған. Сөйлеушілер саны: Молдовада 4 миллионнан астам тұрғындар тұрады, оның ішінде 2,66 миллионға жуығы молдаван тілінде сөйлейді.<ref>{{citeweb|url=https://studme.org/342754/literatura/moldavskiy_yazyk|title=Молдаван тілі|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}</ref> == Диалектісі == Молдаван тілі төрт сөйленіс тобымен ұсынылған: орталық, оңтүстік-батыс, солтүстік-шығыс, солтүстік-батыс.<ref>{{citeweb|url=https://old.bigenc.ru/linguistics/text/2223822?ysclid=mbxhnfubwg549454909|title=Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017|author=|date=|work=|publisher=|accessdate=2025-06-15 |lang=}}</ref> == Жазуы == Молдаван жазуы тәуелсіз Молдова мемлекеті құрылғаннан бері (1359) кириллица негізінде пайда болып, дамып келеді. Бұл графика (шамалы үзіліспен − 1932–1939 жылдары латын әліпбиі қолданылды) 1989 жылға дейін қолданылды. Сол кезде молдаван тілінің жазуын латын графикасына көшіру туралы шешім қабылданды. Приднестровьеде орыс (кириллица) графикасын қолдануды жалғастыруда.<ref>{{кітап|авторы=Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж. Шаймерденова|бөлімі= |бөлім сілтемесі= |тақырыбы=«Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы» |шынайы атауы= |сілтеме= |уикитека= |жауапты= |басылым= |орны= |баспасы=«Издательство Золотая Книга» ЖШС |жыл=2020 |томы= |беттері=155-156 |барлық беті=480 |сериясы= |isbn=978–601–7988-21-0|тиражы= }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Молдован тілдері]] 87pw8px6d1xtp2s4b6t3h4ftn029umu 3 761017 3480219 2025-06-15T10:50:39Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. 3480219 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Derek815}} -- [[Қатысушы:GanS NIS|<span style="text-shadow:gray 4px 4px 3px;"><font face="AR Cena" color="black"><b>Fани</b></font></span>]] ([[Қатысушы талқылауы:GanS NIS|талқылауы]]) 15:50, 2025 ж. маусымның 15 (+05) p5xydtsbyii459iufvhjiidi9t12mt1